Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы

12-жылдық мектеп жағдайында оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалау әдістемесі

Әдістемелік құрал

Астана 2013

Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Ғылыми кеңесімен баспаға ұсынылды (2013 жылғы 15 сәуірдегі №2 хаттама).

12-жылдық мектеп жағдайында оқушылардың функционалдық

сауаттылығын бағалау әдістемесі. Әдістемелік құрал. – Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2013. – 43 б.

Әдістемелік құралда педагогтардың уақтылы бақылауын жүзеге асыруға, ал

оқушыларға негізгі құзыреттіліктер бойынша білімге қол жеткізуде өз-өзін бағалауына ықпал ететін 12 жылдық мектеп жағдайында оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалау жүйесі әзірленген.

Эксперименттегі сыныптарға сабақ беретін оқытушыларға, білім беру ұйымдарының жетекшілеріне, облыстық (қалалық) педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау институттарының әдіскерлеріне, оқулықтар мен ОӘК авторларына, баспаларға арналған.

© Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2013

2

Кіріспе

Оқыту формалары мен әдістерінің алуан түрлілігі көрсетіліп отырған білім беру қызметтерінің сапасы туралы обьективті ақпараттармен қамтылып отырылуы қажет. Толық бағалы, әрбір адамның жеке қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім алу үшін оқушылар мен олардың ата-аналарының азаматтық құқықтарын қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасау қажет.

Бастауыш, негізгі орта және толық орта мектепті бтіруші оқушылардың оқу дайындығы деңгейін педагогикалық бақылаудың құралдарын дайындаудың орталықтандырылған ұйымы қажет.

Бағалау үдерісін қайта қараудың өзектілігі білім берудің қазіргі заманғы стратегиялық міндеттерімен, халықаралық жетістіктер аясында білім деңгейін көтеру қажеттіліктерімен, оқыту нәтижелерінің объективтілігін және мектеп түлектерінің елімізден сырт жерлерде де бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында оқушылардың оқу жетістіктерін бағалауға қойылатын бірыңғай талаптарды әзірлеу қажеттіліктерімен анықталады.

Бағалау жүйесін одан әрі жетілдіру, сондай-ақ көп функционалды ету қажет. Ол оқушыны оқу материалын қаншалықты табысты меңгергенін немесе практикалық дағдыны қалыптастырғанын анықтауға; оқушылардың танымдық қызметтің түрлі салаларындағы табыстылықтың динамикасын көрсетуге мүмкіндік беруі тиіс, оқушылардың өзін-өзі бағалауын ынталандыратын, дамытатын, ықпал ететін механизмнің болу керек, сондай-ақ мұғалім - оқушы, ата-ана - сынып жетекші, әкімшілік-педагогикалық ұжым байланысын қарастыру қажет. Бұл оқу үдерісінің қалыптасуына жүйелі тәсілді, яғни оның тұтастығын қамтамасыз етеді.

Жаңартылған білім беру парадигмасының қалыптасуы, құзыреттілік қатынастарға негізделген жаңа білім стандарттарының пайда болуы оқушылардың оқу-танымдық құзыреттерін қалыптастыруға әсер ететін жүйелі, пәндер аралық сипаттарды меңгерген оқушылардың жетістіктерін бағалаудың жолдарын іздеуге, бағалау технологиясының ұйымдастыру-педагогикалық негіздерін анықтауға, аталған технологияның практикалық жағынан іске асыру үлгісін әзірлеуге ықпал етеді. Бағалауға қойылатын әртүрлі тәсілдердің пайда болуы оқытудың құзыреттілік, тұлғалық-бағдарлау, дамыту қатынастарына негізделген жалпы педагогикалық тұжырымдамасын белгілеуге ықпал ететіні сөзсіз. Осының барлығы бағалау жүйесін дамытудағы қазіргі үрдісті алдын ала анықтады және қажетті құзыреттіліктердің қалыптастырылған деңгейін бағалаудың кейбір өлшемдері оқушылардың жеке жетістіктерін салыстырумен негізделетін, критериалды бағалау технологиясының пайда болу қажеттілігінен туындады.

Аталған әдістемелік құралдың мақсаты – 12 жылдық мектеп жағдайында оқушылардың функционалдық сауаттылық деңгейін бағалаудың әдістемесін әзірлеу.

Аталған мақсаттан туындайтын міндеттер:

3

- оқу пәндерінің мазмұнына қатысты «функционалдық сауаттылық» ұғымын ашу;

- оқушылардың дайындық деңгейін бағалау бойынша отандық және әлемдік тәжірибені зерделеу және сипаттау;

- 12 жылдық мектептің МЖБС жобасында баяндалған құзыреттіліктер шеңберінде білім алушылардың дайындық деңгейін бағалаудың тұжырымдамалық тәсілдерін анықтау;

- оқушылардың функционалдық сауаттылық деңгейін критериалды бағалаудың жүйесін әзірлеу;

-12 жылдық мектеп жағдайында оқыту деңгейін аяқтау кезеңінде оқушылардың портфолиосын есепке алуды ерекшеліктерін ашу.

«Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспарының орындалуы барысы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 11 қыркүйекте болған отырысында Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрі Б.Т. Жұмағұлов: «Бз 12 жылдық оқытудың әдіснамасы мен мазмұнының жаңа негізін саламыз. Ұлттық жоспарда функционалдық сауаттылықты дамытудың 4 базалық механизмдерін атап көрсетуге болады. Оның біреуі - оқу нәтижелерін бағалау жүйесін жаңарту болып табылады.

Функционалдық сауаттылықты дамыту білім – түсіну – қолдану – жүйелеу және жинақтау сияқты өлшемдер бойынша оқу жетістіктерін бағалаудың жаңа тәсілдерін талап етеді» - деген болатын [1].

Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру талаптарына сәйкес әдістемелік құралда білім алушылардың жағдайы мен іс-әрекеттерін ескере отырып 12 жылдық мектепте оқу жетістіктерін бағалаудың жобасы ұсынылып отыр. Құзыреттілік білім беруді енгізуге байланысты оқыту нәтижелері пән бойынша оқушылардың білім, білік, дағды түрінде емес, оқушылардың пән салалары мен құзыреттіліктердің білім, білік және дағдының, субъекті әрекетінің контексіне байланысты мазмұнды және сандық сипаттаудың жиынтығын нақты меңгергенін қарастырады және «оқу жетістіктері» деп аталатын жаңа термин анықталады. Осы анықтамаға сәйкес, мектепте қолданылатын бағалау жүйесі қазіргі таңда тек білім, білік және дағдыны ғана бағалап қоймай, құзыреттілікті де бағалайға мүмкіндік береді.

4

1 «Функционалдық сауаттылық» ұғымы

Білім беру жүйесін жаңғыртудың маңызды міндеттерінің бірі. Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы мен «Интеллектуалды ұлт-2020» [2] бағдарламасымен тікелей іске асырылуымен байланысты орта білім беру мазмұнына функционалдық сауаттылықты енгізу болып табылады.

«Болашақ» бағдарламасының стипендиаттарымен болған кездесуде (Астана қаласы, 2008 жылғы 30 қаңтар) Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өз сөзінде қазақстандықтарды жаңа формацияда тәрбиелеуге және Қазақстанды адам капиталы бәсекеге қабілетті елге айналдыруға ықпал ететін интеллектуалды ұлттың дамытудың маңызды аспектілерін атап өтті. Әсіресе, білім беру жүйесін инновациялық дамыту қажеттілігін ерекше атап өтті: «Білім беруге деген дәстүрлі тәсіл оқушыларға ақпарат пен білімнің барынша кең көлемде берілуін мақсат тұтады. Бүгінде жағдайлар өзгеруде. Мамандардың есептеуінше, әрбір жеті-сегіз жылда кәсіптік ақпараттардың көлемі екі есеге ұлғайып отырады екен. Жаңартылған білімнің легіне ілесіп отыру үшін қазіргі заман қызметкерлері жүйелі және сын тұрғысынан ойлауды меңгеруі тиіс және үнемі өз білімін жетілдіріп отыруы керек. Бұдан басқа, біздің жастарымыз тек білімді алып қана қоймай, жаңа білім беру жүйелер құруға да күш салысулары керек. Бүгінгі таңда ең маңызды сапа креативті ойлау, білімді қайта өңдей білу, жаңа шешімдер, технологиялар мен инновациялардың пайда болуы болып табылады. Бұл үшін жаңа әдістер, оқытудың жаңа формалары, жаңа мамандар қажет.».

Елбасының «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» [3]. Жолдауындағы маңызды тапсырмасы бес жылға арналған Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспарын әзірлеу болып табылады. Осыған байланысты Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі ұлттық іс-қимыл жоспары әзірленді, аталған жоспар шеңберінде функционалдық сауаттылық бойынша шетелдердің адыңғы қатарлы тәжірибелерін зерделеу және Қазақстан Республикасының орта білім беру мазмұнының ерекшеліктерін ескере отырып, функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың жолдарын әзірлеу міндеттері қойылды.

Қазіргі ұғым бойынша функционалдық сауаттылықты білімнің (бірінші кезекте, жалпы) көп жоспарлы адам әрекетімен байланысын біріктіретін жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделу әрекеті ретінде түсінуге болады. Бұл функционалдық сауаттылықтың ерекшелігі жылдам өзгеріп отыратын қоғамда барлығы үшін қажетті қолданбалы білімдер негізінде әртүрлі қызмет салаларында өмірлік мәселелерді шеше алуымен сипатталатыны оның анықтамасында берілген (Бранд О. [4]. Жалпы білім беретін мектептің жағдайында ол әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметтің педагогика негіздеріне, сондай-ақ өмір бойы өз білімін жетілдіруге қызмет етеді.

5

Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептегі міндеттер жүйесі оқу пәні мазмұнының белгілі бір үзіндісінің репродукциясымен шектеліп қалуда. Сонымен қатар, қазіргі болмыс өскелең ұрпақ алдына жаңа міндеттер қойып отырса, мектепте алатын білімінің жартысы қолданусыз қалып қойып отыр. Мектепте оқыту барысында жүзеге асырылатын функционалдық сауаттылықты қалыптастыру жастардың күнделікті өмірден алатын икемділіктерді меңгеруінен артта қалып отыр.

Функционалдық сауатсыздық барлық ұлттың экономикалық, интеллектуалды және әлеуметтік мәдени болашағы үшін елеулі қауіп төндіреді. Бүгінгі әртүрлі зерттеу материалдары көрсетіп отырғандай, функционалдық сауатсыздық бүкіл әлем бойынша ілгерілеп барады. Функционалдық сауатсыздықтан келіп жатқан жыл сайынгы шығындар әлем бойынша миллиардтаған долларлармен есептеледі. Функционалдық сауаттылық жастардың қоршаған ортаға сәтті бейімделуінің міндетті шарты болып отыр, ал функционалдық сауатты адамдардан тұратын қоғам елдің динамикалық дамуының негізі болып табылады. Ақпараттық қоғамға тән әлеуметтік динамиканың өсуі тек жеке тұлғаның функционалдық сауаттылығын анықтайтын білім көлемін кеңейтіп қана қоймайды, сонымен қатар адам өмірдің жаңа талаптарына бейімделу үшін қажетті әлеуметтенуді жылдамдатады. Сондықтан, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік мәдени дамуына байланысты қолданбалы білімге қойылатын талаптар күшеюде (олардың ауқымы кеңеюде, жаңа сапалық белгілер қалыптасуда) және қоғам мүшелерінің функционалдық сауаттылығына қажеттілік артып келеді;

Жалпы білім беру ұйымдарына білім беру процесінің жаңа объектісі болып табылатын, функционалдық сауаттылықты бағалаудың әзірленген жүйесі арқылы нақты әдістемелік көмек ұсынылып отыр.

Өткен ғылыми зерттеулерге шолу. Отандық және шетел әдебиеттерін талдау ғалымдардың функционалдық сауатсыздықтың себептерін анықтау және оны қалпына келтіру жөнінде белсенді зерттеулер жүргізіп жатқандығын көрсетіп отыр. В.В.Гаврилюк [5] «функционалдық сауаттылық» деген ұғымның өткен ғасырдың 60-шы жылдарының соңында ЮНЕСКО-ның құжаттарында пайда болғанын және кейінірек зерттеушілердің қолданымына кіргенін атап көрсетсе, С.А.Тянган [6] «функционалдық сауаттылық» ұғымын талдай келе ұғымды кеңейте түседі: бастапқыда, шамамен 1970 жылдардың ортасына дейін зерттеудің тұжырымдамасы мен стратегиясы адамдардың кәсіби қызметімен байланысты болған: осы саладағы жетіспейтін білім мен шеберліктің орнын толтырды; кейінірек мұндай тәсіл бір жақты деп танылды; функционалдық сауаттылық одан да кеңірек мағынада қарала бастады: компьютерлік сауаттылықты, саяси, экономикалық сауаттылықты және т.б. қосылды. Американдық зерттеуші Е.Д.Херш «мәдени сауаттылық» деген ұғымды енгізді. Көп тер төккен зерттеудің нәтижесінде ол өзін мәдени тұрғыда сауаттымын деп санайтын әрбір американдық білуі тиіс 4500 пәндердің атауларын, аттарды, даталарды, оқиғаларды іріктеп алды. Сауалдамалар нәтижелері 1988 жылы

6

(Hirsch E.D. Cultural literacy. What every American needs to know. N.Y. 1988) жарияланды [7].

В.А.Ермоленконың, Р.Л.Перченоктың, С.Ю.Черноглазкиннің «Қазіргі жағдайда функционалдық сауаттылықтың дидактикалық негіздері» [8] атты еңбектерінде қазіргі жағдайда функционалдық сауаттылықтың қалыптасу ерекшеліктері қарастырылған, функционалдық сауаттылықтың жаңа деңгейін қалыптастырудың тәсілдері сипатталған, функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың тәрбиелік аспектісі ашылған, жалпы білім беретін мекемелердегі ақпараттық, кәсіпкерлік және технологиялық дайындық бағдарламалары ұсынылған. Қазіргі заман қоғамының талап-сұраныстарына сәйкес адамдардың функционалдық сауаттылығына қойылатын жаңа талаптар П.Терешкович пен С.Крупниктің еңбектерінде қарастырылған.

Функционалдық сауаттылық мәселесі білім беру философиясы деңгейінде қарастырылады (Б.С.Гершунский [9], В.В.Мацкевич, С.А.Крупник [10]. Бұл ұғым С.А.Тангянның, И.А.Колесникованың еңбектерінде үздіксіз білім беру аспектісінде ашылып көрсетілген, А.В.Хуторскийдің, О.Е.Лебедевтің [11] еңбектерінде құзыреттілік амалдар контексінде қарастырылған. Т.И.Акатова [12] тілдік функционалдық сауаттылықты студенттердің тілдік мәдениетімен өзара байланыста; Л.М.Перминова, О.Е.Лебедев и др. [13] оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру технологиясын; Л.Н.Полищук орта арнайы білім беру мекемелерінде технологиялық типті функционалдық сауаттылықты қалыптастыруды; П.И.Фролова [14] гуманитарлық пәндерді оқыту үдерісінде техникалық жоғары оқу орындары студенттерінің оқу-танымдық құзыреттіліктерін дамытудың негізі ретінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыруды қарастырады.

Келесі авторлардың еңбектерінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселесі жалпы орта және ортадан кейінгі білім беру жағдайларында қарастырылған. Авторлар В.А. Ермоленко, Р.Л. Перченок, С.Ю.Черноглазкин [8] функционалдық сауаттылықты қалыптастыру технологиясын жалпы, кәсіптік және қосымша білім беру жүйесінде қарастырады; М.А. Холодная [15] социумға және интеллектуалдық даму мен тәрбиеге бейімделуге қабілетті, қазіргі заманғы мектептегі білім беру басымдықтарына ерекше назар аударады.

Мектептегі білім беру жағдайындағы функционалдық сауаттылық соңғы жылдарда зерттеулер объектісіне айналды. Мысалы, Н.Н.Сметанникова [16] функционалдық сауаттылықты оқуға үйретудің стратегиялық тәсілдері шеңберінде зерттеді. М.И. Губанова, Е.П. Лебедева [17] функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселелерін зерделей келе, мектептің кіші буын оқушыларын оқыту үдерісіндегі тиісті мазмұнды енгізудің перспективасын ашты. С.Г.Вершловский, М.Д.Матюшкин [18] соцологиялық зерттеулерді жүргізудің негізінде қазіргі заманғы мектепті бітірушілердің функционалдық сауаттылық деңгейін талдайды. Дегенмен, жекелеген пәндерді оқыту кезінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселесі бойынша нәтижелері мектептегі білім берудің мазмұнына әлі жаппай енгізілмеген бары-жоғы

7

бірнеше ғана еңбектер бар. Оларды атап өтсек. Қазақстандық зерттеушілер Ж.Ж. Ордабаева [19], А.Ж.Мұрзалинова [20], А.К. Рауадина [21] оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мәселесін қазақ тілінде оқытатын мектептерде физиканы, орыс тілін оқыту, орыс тілінде оқытатын мектептерде қазақ тілін оқыту барысында қарастырады, ресейлік әдіскерлер Г.Д. Клок, В.И. Анурова [22, 23] функционалдық сауаттылықты қалыптастыру жолдарын химия және шет тілі сабақтарында көрсетеді. Мұндай мектеп жағдайында функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мәселесіне қатысты аз көлемдегі жұмыстар оқушылардың функционалдық сауаттылығын жүйелі түрде қалыптастырудың өзекті мәселелерін шеше алмайды.

Осы мәселенің біртұтас ғылыми-әдістемелік шешімі болған жағдайда орта білім берудің базалық мазмұнында және ғылыми нәтижелерді МЖБС-те және барлық жалпы білім беретін пәндердің типтік оқу бағдарламаларында көрсету функционалдық сауаттылықты жобалаудың нақты жолдарын негіздеу арқылы нақты нәтиже алуы мүмкін.

Ғылыми еңбектерді талдау және мектеп бітірушілерді уақтылы әлеуметтендіруге мемлекеттік сауал:

- мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға қойылатын талаптар мен білім беру парадигмасы шеңберінде қалыптасқан оқыту тәжірибесі арасындағы;

- функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың тиісті деңгейіне бітірушілерді қоғамның қажет етуі мен оқуды аяқтау кезеңінде оның бүгінгі оқушыларда жеткіліксіз деңгейде болуы арасындағы;

- орта білім беру мазмұнының мүмкіндіктері мен оқушылардың ерте әлеуметтенуі мен өз бағытын анықтауға ықпал ететін оқу пәндерінің базалық мазмұнында функционалдық сауаттылықты жобалау формаларының, әдістерінің жеткіліксіз деңгейде әзірленуі арасындағы;

- функционалдық сауаттылық компоненттерінің жаңартылған білім беру мазмұны мен функционалдық сауаттылықты қалыптастыру параметрлерін қарастырмайтын ескірген бағалау жүйесі арасындағы қайшылықтарды анықтайды.

Функционалдық сауаттылық ұғымы. 1957 жылы ЮНЕСКО-ға енгізілген «сауаттылық» термині бастапқыда әлеуметтік контексте қолданылатын оқу мен жазуды қоса алғандағы біліктер жиынтығы ретінде анықталған болатын. Басқа сөзбен айтқанда, сауаттылық - оқу мен жазудың дағдыларын меңгерудің анықталған деңгейі, яғни баспа сөздерімен жұмыс істеу қабілеті (неғұрлым заманауи мағынада – бұл оқу, жазу, есептеу дағдылары және құжаттармен жұмыс).

«Сауаттылықтың төменгі деңгейі» және «функционалдық сауаттылық» ұғымдары қатар енгізілген болатын. Біріншісі қарапайым хабарламаларды оқу және жазу қабілеттерін, ал екіншісі социуммен өзара әрекет ету жағдайында оқу мен жазу дағдыларын қолдану қабілеттерін сипаттайды (банкте шотты ресімдеу, сатып алынған музыкалық орталыққа қоса берілген нұсқаулықты оқу,

8

сотқа талап-арыз жазуь және т.б.), яғни бұл индивидтің әлеуметтік қоршаған ортада толыққанды әрекетін ете алатындай сауаттылық деңгейі.

Функционалдық сауаттылықтың ерекше белгілері: 1) тұрмыстық мәселелерді шешуге бағытталған; 2) өзін нақты әлеуметтік жағдайларда қалады деп есептейтін жеке тұлғаның

жағдайлық сипаттамасы болып табылады; 3) стандартты, стереотипті мәселелерді шешумен байланысы; 4) бұл әрқашанда оқу мен жазу дағдыларының кейбір қарапайым деңгейі; 5) ең алдымен ересек тұрғындарды бағалау ретінде қолданылады; 6) ең маңыздысы, сауатсыздықты жылдам жою тәсілдерін іздестіру

контексіндегі мақсаттардың болуы. Атап айтқанда, С.А. Крупник, В.В.Мацкевичтің ойларынша сауаттылықтың

келелі мәселелерінің жиынтығы (функционалдық сауаттылық) ел басқа елдерге қуып жету, жоғалған пайданың орнын толтыру кезеңінде ғана өзекті бола бастайды. Сондықтанда, функционалдық сауаттылық ұғымы қоғам өмірінің сапасын түрлі елдердің әлеуметтік-экономикалық тиімділігін салыстыру кезінде, бағалау шарасы ретінде (мәдениет стандарты) қолданылады (С.А. Крупник, В.В. Мацкевич Функционалдық сауаттылық) [10].

Павел Терешкович пен Светлана Крупниктің «Новый порог функциональной грамотности вызов 21 века» [24] еңбегінде функционалдық сауаттылықты қоғамның негізгі даму тенденцияларымен байланыстырады. Біріншіден, бұл өндірістік және гуманитарлық қызмет аясын ерекше технологияландыру. Гуманитарлық саладағы технологияландыру (қызмет жүйелерінің элементтерін ұйымдастыру және реттеу) интеллектуалдық және ақпараттық шиеленістердің белгіленген өрісін жасайды. Сондықтан адамның білік қызметтері жүйесінде жұмыс істеуге қажетті біліктің ең төменгі деңгейі айтарлықтай артады. Бұл өз кезегінде, ақпараттар мен ақпараттық техникаларды шығару, қолдану, қызметтің жалпыланған мақсаттары мен міндеттерін өз бетінше белгілей білу және қарым-қатынастардың қалыптасқан жүйеге жылдам бейімделуі. Екіншіден, геометриялық прогрессияда еселеніп отыратын ақпараттар ағыны. Осыған сәйкес, кез келген ақпарат мәдениетті ақпарат бола алмайтынын және оқу үдерісінде міндетті түрде меңгерілуі тиіс нормаға жатқызылуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Ақпараттардың адамның өз қызметі үдерісінде алдына қойған міндеттеріне сәйкес түрлену қасиеттері болады. Үшіншіден, қызметтің шамадан тыс кәсібилілігі (кең ауқымда). Кеңес заманында қол жеткізген білімнің молдығы осы күнге дейін белгісіздік пен тұрақтылықтың жоқтығы, сондай-ақ, өмірлік белсенділіктің құлдырауы, жекелеген кәсіптік салалардың, негізінен өндірістік-техникалық салалардың жұмыс істеу деңгейінің тұрақты режиміне қатысты жеткілікті дәрежеде қолдау көрсету жағдайында мүмкіндік беріп отыр. Төртіншіден, өркениетті дамудың жаһандық мақсаттарының белгісіздігі (Хайек Поппер). Осының барлығы сауаттылық деңгейіне қойылатын белгіленген талаптарды және адамның қызметтер жүйесіндегі өндірістік және қоғамдық қарым-қатынастарға қатысты білімдерін де қалыптастырады. Функционалдық сауаттылық деңгейі елдегі

9

нақты сол немесе өзге де технологиялардың даму деңгейімен бағаланады. Қазіргі таңда өркениетті дамытудың әлемдік үрдістерін есепке ала отырып, ең төменгі қажетті сауаттылық деңгейі: компьютерді пайдалана білуден, қызмет саласы үшін қажетт ақпараттар алудан және оны пысықтаудан, екі немесе одан да көп шет тілдерін меңгеруден (тілдік, бідімдік сауаттылыққ), көлікті басқаруды білуден, құқықтық және қаржылық қарым-қатынастарда білімді көрсетуден тұрады.

Осыған сәйкес, зерттеушілер мынадай ұғымдарды айыру қажеттіліктерін атап көрсетеді: қарапайым сауаттылық (оқи, жаза, санай білу және т.б.); функционалдық сауаттылық (сауаттылық барлығы үшін немесе құқықтық және жалпы кәсіби сауаттылық қарым-қатынастарындағы білім); кәсіби сауаттылық (нақты сол немесе өзге де кәсіптік топтардың сауаттылығы); экологиялық сауаттылық (орта сипаттамаларын білу); жағдаяттың саяси және экономикалық-азаматтық сауаттылығын бағалау және әрекетке тиісті шешімдер қабылдау қабілеті.

«Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспарында» қазақстандық мектептік білім беруде оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру шеңберінде негізгі құзыреттіліктер анықталған.

Тұлғалық құзыреттілік өзін-өзі тану қабілеттерінде, заманға сай адамның тұлғалық сапаларын қажетті дамытуда; қоғамдағы өз рөлін жете түсінуде; қалыптасқан жағдайларда дұрыс шешімдер қабылдай білулерінде; өздігінен білім алуға, өзін-өзі іске асыруда және өздігінен дамуға деген талпынысында көрініс табады. Азаматтық құзыреттілік белсенді азаматтық ұстанымын қалыптастыруда, жоғары елжандылық сезімдерде; Отанға қызмет етуге деген дайындықта және оны қорғау мүдделерінде; жүргізіліп жатқан әлеуметтік оқиғаларға баға бере білуде, мемлекеттің мүдделерін есепке ала отырып, әртүрлі өмірлік жағдаяттарда шешім қабылдай білуде, қазақ халқы мен Қазақстан аумағында тұрып жатқан ұлыстардың тарихына, мәдениетіне және өзге де құндылықтарына деген сыйластықта көрінеді.

Басқарушылық құзыреттілік әртүрлі өмірлік жағдаяттарда шешім қабылдай білуді, практикалық қызметте білімді пайдалануды, алынған ақпаратты шығармашылық қайта жөндеуді білдіреді.

Қатысымдық құзыреттілік. Ақпараттық құзыреттілік ақпаратты өз бетінше іздеу, талдау, өңдеу,

жіктеу, синтез жасау, қайта жөндеу, сақтау және бере білуінде, сондай-ақ оны оқу үдерісінде пайдалануда көрінеді.

Технологиялық құзыреттілік оқу және ғылыми-зерттеу қызметтерінің шеңберінде зерттеулерді жобалауда заманауи ақпараттық-қатысымдық технологияларды қолдана білуін білдіреді.

10

2 Оқушылардың дайындық деңгейін бағалау бойынша отандық және әлемдік тәжірибелерді талдау

10 балдық жүйенің дәстүрлі 5 балдық жүйеден басты ерекшелігі – оның

диагностикалық қызметінде. Бұл мұғалімге әрбір оқушының білім сапасын жүйелі бағалауға, оның оқу жетістіктері мен диагностикалау негізінде оқудағы жеке қажеттіліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Міндетті қорытынды бақылау оқушының оқу үдерісіне жай ғана қатысуын ғана емес, ақпараттың нақты бір бөлігін меңгеру сапасын бағалауға да көмектеседі. Нашар бағаның болмауы және қорытынды диагностикалық жұмысты қайта тапсыру оқушылардың оқуға деген ынтасын арттырады. Қорытынды бағаларды қойған кезде ағымдағы бағаларды ескермеу талабы, яғни оқушылардың жетістіктерін арнайы жазбаша жұмыстар немесе ауызша сұраудың нәтижесі бойынша бағалау бағаның объективті қойылуын қамтамасыз етеді. Өйткені мұғалім оқушыны ынталандырғанда немесе жазалағанда баға арқылы бұрмалауға бара алмайды. Бірқатар педагогтер реформаның бір кемшілігі үлгерімі өте нашар оқушыларды екінші жылға қалдырмау қажет, өйткені оқушылардың көпшілігі мұндай жағдайда босаңсиды деп санайды.

Беларусь, Грузия, Литва, Латвия, Молдова бағалаудың 10 балдық жүйесін тәжірибеге енгізген. Германия мен Польшада бағалау жүйесінің 6 балдық, Голландия мен Жапонияда 100 балдық, Италияда 30 балдық жүйесі қолданылады. Франция және оның бұрынғы бірқатар отар елдерінде 20 балдық жүйе пайдаланылады. АҚШ-та 5 балдық жүйе қабылданған, бірақ санның орнына әріптер қолданылады [25].

АҚШ-тың бірқатар колледждері мен орта мектептерінде оқушылардың оқу үлгерімін бағалауда әріптік жүйені қолданады: А – тамаша; В – жақсы; С – қанағаттанарлық; Д – нашар; F – өте нашар. Солай болғанымен, әр жарты жыл сайын өтетін қорытынды тест жұмыстары пайыздық жүйе арқылы бағаланады. Дұрыс жауаптардың пайызына қарай мынадай өлшемдер бойынша балл қойылады: 90-100 % – А; 80-89 % – В; 70-79 % – С; 65-69 % – Д, одан төмен болса - F.

Канадада баға пайыз есебімен қойылады. Мысалы, 50-60 % – қанағаттанарлық, 65-75 % – жақсы, 80-90 % – «өте жақсыға» жақын, 100 % алу өте қиын. Бұл көбінесе математика және нақты ғылымдарда мүмкін. Барлық пәннен алынған бағалар негізінде орташа балл шығарылады. Келесі жылға көшіру үшін 50 %-дан жоғары болуы тиіс. Орташа балл 80 %-дан асқан жағдайда емтиханнан босатылып, мақтау қағазы беріледі.

Жапония мектебінде оқушылардың білім деңгейі жеке бағаланбайды. Білім сапасының жалпы пайызы анықталып, тұтас сыныпқа орташа балл шығарылады. Десе де, орта және жоғары мектеп оқушылары пайыздық жүйе бойынша бағаланатын әр триместрдің аяғында және бірінші, екінші триместрдің ортасында емтихан тапсырады.

Францияда білімді 20 балдық жүйе бойынша бағалайды. Осыған байланысты, жоғары баға – 18 балл. Француздар 20 балды тек Жаратқан ие ғана

11

алады деп санайды, ал 19 балл мұғалімге беріледі. 10-ға дейін және одан жоғары балл «жақсы» деп саналады. «Төртке» оқитын француздықтардың көпшілігі 12-14 балл алады. 14-16 балл алу екінің бірінің қолынан келе бермейді.

Франкотілді және фламанд қауымының білім беру жүйесіндегі Бельгияда 1988 жылға дейін білім сапасын бағалаудың франциялық 20 балдық жүйесі қолданылған. Қазіргі таңда бағалаудың әртүрлі шкаласы қолданылады. Франкотілді қауымның орта білім беру жүйесінде 10 балдық шкала қолданылады, ондағы 10 балл – жоғары баға, 1 балл - төмен баға. Осыған байланысты, келесі сыныпқа көшу балы 5 немесе 4 деген баға болып табылады. Оны белгілі бір аттестаттау кезеңі үшін білім беру мекемелерінің басшылығы дербес белгілейді.

Фламандық қауымның орта білім беру жүйесінде 20 балдық жүйе қолданылады: 20 балл – өте жоғары, 10-нан 20-ға дейінгі аралықтағы балл – жақсы, ал 10 балл – шект деңгейден «өту» аймағы болып есептеледі. Жоғарыда аталған екі қауымның жоғары мектебінде бағалаудың пайыздық-сандық жүйесі қолданылады. Мұнда 80 % және одан жоғары болса – «өте жақсы», 70-80 % – жақсы, 60-70 % – қанағаттанарлық, ал 60 % «өтпелі» аймақ болып табылады.

Испаниядағы білім беру жүйесінде оқушылардың білім сапасын бағалаудың сапалық және сандық түрлері қолданылады. Бірінші жағдайда мынадай сапалық сипаттамалар қолданылады: Sobresaliente – өте жақсы, Notablе – жақсы, Aprobado – қанағаттанарлық, Suspenso – қанағаттанарлықсыз. Білім сапасын бағалаудың сандық жүйесі 10 балдық жүйе: 9-10 – өте жақсы, 7-8 – жақсы, 5-6 – қанағаттанарлық, 1-4 – нашар.

Польшада 6 балдық жүйе қолданылады. Сонымен қатар, оқу мекемелері оқу процесін ұйымдастыруда өз бетінше жұмыс істеудің белгілі бір үлесін алды. Осыған байланысты әрбір мектептің өз қызметі аясында оқушылардың үлгерімін бағалаудың «ішкі» шкаласы аталатын артықшылығы бар. Алайда, басқа оқу мекемелеріне берілетін мектеп құжатындағы бағалар бағалаудың сыртқы жүйесінің жалпы қабылданған шеңберінде болуы тиіс.

Германиядағы орта білім беру жүйесінде де бағалаудың 6 балдық жүйесі қолданылады, бірақ керісінше жүргізіледі:

1 – өте жақсы 2 – жақсы 3 – жеткілікті 4 –қанағаттанарлық; 5 – қанағаттанарлықсыз; 6 – өте нашар. «Бір» деген баға өте сирек қойылады. Өйткені, Германияда жоғары оқу

орындарына түсу үшін емтихандар болмайды; мұнда басты қызметті орташа баға атқарады; ол неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оқуға түсу мүмкіндігі мол. Орташа бағаны шығару үшін бағаны балға мынадай қатынаста қайта айналдырып есептейді: 1 – 15 балл; 2 – 12 балл; 3 – 9 балл; 4 – 6 балл; 5 – 3 балл; 6 – 0 балл.

12

Ұлыбританияда бағалаудың әріптік жүйесі қабылданған (A*-дан U-ға дейін).

А* – өте жоғары баға, өте сирек қойылады; А – өте тамаша; В – өте жақсы; С – жақсы; D – жеткіліксіз; Е – нашар; F – өте нашар; N – аттестациядан өтпеді; U – өте алмау. Қағаз жүзінде тек U деген баға емтихан тапсыра алмады дегенді білдіреді.

Десе де тәжірибеде Е-ден төмен бағалар «екілік» бағасына барабар. Аргентина мектептерінде 10 балдық жүйе қолданылады. 10 – өте жоғары

нәтиже. Өткен материалдар бойынша тексеру, тәжірибелер және қорытынды жұмыстар жүргізіледі. Олардың нәтижесі әр триместрдегі орташа арифметикалық бағаны шығаруда ескеріледі. Орташа арифметикалық баға 7-ден көп немесе оған тең болса, осы курсты табысты аяқтады дегенді білдіреді; баға 7-ден төмен болған жағдайда оқу жылында өткен барлық материалдар бойынша емтихан тапсыруға тура келеді. Оқушы екі пәнді тапсыра алмаса, емтиханды қайта тапсыру арқылы келесі сыныпқа көшеді.

Израилдағы орта мектептерде 10-0 немесе 100-0 масштабындағы сандық баға қолданылады. Жоғары балл 10 немесе 100 балл болып табылады.

Австралияда Конституцияға сәйкес әрбір штат және әрбір аумақта өздерінің меншікті білім беру жүйесін құрады және дамытады.

3 Оқушыларды өлшемді бағалау жүйесі: әлемдік тәжірибе аясындағы

қазақстандық білім беру мазмұны

Оқытылатын пәндердің базалық мазмұнмен меңгеруді қамтамасыз ету қажеттілігі және жеті негізгі құзіреттіліктер бойынша оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру өлшемдер бойынша жаңа бағалау жүйесін әзірлеуді талап етеді.

Педагогикалық ғылымда бақылаудың мынадай негізгі түрлерін атап көрсетуге болады: ағымдағы, кезеңдік және қорытынды.

Ағымдағы бақылау сабақтарда немесе белгіленген тақырыптарды аяқтау бойынша жүзеге асырылады және критериалды бағалау режимінде форматты бағалауға сәйкес келеді.

Кезеңдік бақылау ірі тарауды толық аяқтаған кезде тоқсанда, жартыжылдықта өткізіледі. Қорытынды бақылау оқушыны келесі сыныпқа немесе оқытудың келесі деңгейіне көшіру қарсаңында өткізіледі және қорытынды аттестаттаудың маңызды түрі болып табылады. Бұл бақылаудың екі түрі критериалды бағалау режимінде құрылымдық бақылауға сәйкес келеді.

13

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру деңгейін бағалаудың жаңа тұжырымдамалық тәсілі құзыреттіліктің әрбір түрі бойынша және барлық оқу пәндерінің мазмұны бойынша арнайы әзірленген бағалау өлшемдеріне негізделеді.

Құрылымдық (кезеңдік және қорытынды) бақылау функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың міндеттерін есепке ала отырып, бағалаудың жаңа жүйесін әзірлеуді талап етеді.

Педагогикалық ғылымда және тәжірибеде өлшемдер бойынша оқушылардың жетістіктерін бағалауда екі басымды тәсіл белгіленді.

Өлшемді бағалаудың 1-ші тәсілі оқу жағдаяттарының тұрпаттамасы (стандарттық, вариабельдік, жаңа жағдаяттар) мен тиісті бағалау шкаласының арақатынасына негізделген. Мысалы, әрбір ішкі жағдаятта оқушы «1»-ден «5»-ке дейінгі бағаны ала алады. Бұл жағдайда күрделілігіне қарай тапсырмалардың жүйелілігі қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, аталған тәсіл сыныптық-сабақтық жүйе жағдайында білімді қолдану кезеңінде шектеледі, «білімнің өмірге шығуын» жүйелі қамтамасыз етпейді, ал бұл функционалдық сауаттылықтың қалыптастырылмауына алып келеді.

Өлшемді бағалаудың 2-ші тәсілі білім-білік деңгейлеріне, ұғымға, қолдануға және тиісті бағалау шкаласына негізделген. Осындай бағалау оң нәтиже берген жағдайда, бірінші кезекте, оқушылардың білігі олардың функционалдық сауаттылығының жетістіктері аспектісіне елеулі толықтырулар енгізуді талап етеді. Қолдану түрлі қиындық сатысында болуы мүмкін, бұдан басқа жаһандық әлем кеңістігіне ену үшін оқытылатын бағдарламалық материалдар шеңберінде акцент (негізгі мәні жоспарланған функционалдық сауаттылықта) «өмірге шығу» қайта жасау қызметіне аударылу керек. Демек, 2-ші тәсілде оқыту мен оны бағалаудың күтілетін нәтижелеріндегі жетістіктердің қажеттіліктерін жеткілікті деңгейде көрсете алмайды.

Осы мақсатта Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының 12 жылдық білім беру зертханасында оқу жетістіктерінің деңгейлері мен оларды сипаттайтын тиісті біліктер арасындағы арақатынасы белгіленді және бағалау шкаласы жасалды. Осыған сәйкес, оқу жағдаяттарының тұрпаттамасы шығармашылық түрдегі тапсырмалармен толықтырылды (1-типтік, 2-вариативтік, 3-проблемалық, 4-шығармашылық); қолданудың мынадай түрлері белгіленді: репродуктивтік, репродуктивтік - өнімділік, өнімділік, шығармашылық; елдің ғылыми әлеуетін дамытуды бағдарлау білікті жүйелеу мен жинақтауды енгізуді, шығармашылық оқу жағдаяттарын ойлап табуды талап етеді.

Қолданыстағы тәсілдердің бірігуі негізінде және көрсетілген толықтырулар төмендегі критериалды бағалау жүйесінде беріледі:

14

1-кесте – Қорытынды оқу жетістіктерін өлшемді бағалау жүйесі Бағалау жүйесінің деңгейлері

Оқу жағдаяттары

Деңгейлік біліктер Балдар саны

Қорытынды балдар саны

дә

стүр

лі б

ағал

ау ж

үйес

і

типтік

білім 10 1 деңгей- 40

балл түсіністік рецептік қолдану

10

репродуктивтік қолдану 20

вариативтік

репродуктивтік-өнімділік қолдануы

25 2 деңгей – 25 балл

1-ш

і дең

гей

ФГ

проблемалық

Өнімділік қолдану

35

3 деңгей – 35 балл

Пәннің базалық мазмұнын меңгеру жиынтығы - 100 балл

2-ш

і де

ңгей

ФГ

шығармашылық

ойлап тапқандарды жүйелеу және жинақтау

50 4 деңгей – 50 балл

Пәннің (бейіндік/бейіналды деңгей) және қолданбалы курстың қосымша мазмұнын меңгеру жиынтығы– 50 балл

Пәннің және қолданбалы курстың қосымша мазмұнын меңгеру жиынтығы - 150 балл

Аталған критериалды бағалау жүйесіне сәйкес пән мұғалімі, әдіскер, білім беру бөлімдерінің және Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Мектепке дейінгі және орта білім департаментінің мамандары оқушылардың оқу жетістіктеріне бақылау ұйымдастыру мүмкіндіктеріне ие бола алады. Аталған бағалаудың жаңалығы функционалдық сауаттылық деңгейлерін саралау болып табылады. 15

Оқушылардың функционалдық сауаттылық деңгейін тексеру үшін тапсырмаларды құрастыру кезінде 15 жастағы оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың халықаралық бағдарламасы PISA-ның тапсырмаларын құрастыру әдістеріне сүйену ұсынылады [24] PISA-да бағалау мәні оқушылардың пәндік білімдерді меңгерудің (яғни, оқу бағдарламалары) деңгейі мен сапасы емес, олардың негізгі салаларында құзыреттіліктерді қалыптастыру дәрежесі болып табылады. «Сауаттылық» термині бағалауға жататын білімнің, білік пен дағдының кеңдігін көрсету үшін таңдап алынды. Осыған сәйкес, PISA бағдарламасының пайда болу шаралары бойынша мектеп бағдарламасынан тыс оқушылардың құзыреттіліктерін бағалау үшін барынша жоғары маңызға ие бола бастайды.

Қорытынды бақылаудың мазмұны ағымдағы бақылауды ұйымдастырудың құрылымын қайталайды (форматты бағалау), тиісті күнделікті бағалаусыз қорытынды бақылауда күтілетін нәтижешен қол жеткізу мүмкін болмайды. Төменде 5 деңгей бойынша оқыту мазмұнын игеруді және өмірлік жағдаяттарда оны қолдануды қарастыратын 10 балдық шкала бойынша бағалау жүйесін келтіреміз.

Одан әрі осы жүйені оқу үдерісінде қолдану мәселесі пайда болады. Сабақтың, тоқсанның, жартыжылдықтың, жылдың шеңберінде оны сабаққа енгізу жөніндегі нақты нұсқаулық қажет.

Мысалы, Канадада [25]. қоғамтану бойынша стандарттарда 7-8-сыныптар үшін стандарттың басында осы пән бойынша оқушылардың жетістіктерін бағалау өлшемдері (әрбір өлшем үшін төрт деңгей) келтіріледі. Мысалы, «Тарау: Білім, білік. Бөлім: Пәндердің негізгі ережелерін түсіну».

1-деңгейде оқушылар оқитын пәнінің тек қана негізгі ережесінің аз бөлігін көрсете алады; қойылған сұраққа анда-санда ғана толықтай жауап бере алады.

2-деңгейде оқушылар кейбір негізгі ережелерді түсінетіндігін көрсетуі керек; қойылған сұраққа кейде ғана толықтай жауап бере алады.

3-деңгейде оқушылар негізгі ереженің көпшілігін білетіндігін көрсету керек; әдетте, қойылған сұраққа толықтай жауап бере алады.

4-деңгейде оқушылар оқу пәні бойынша барлық оқылған негізгі ережелерді түсінетіндігін көрсету керек; қойылған сұраққа әрқашан толықтай жауап беруі керек.

Оқушылардың өз бетінше зерттеу жұмыстарын жүргізе білуі, географиялық карталармен жұмыс істей білуі, алған білімін анық және дәлелдер келтіру арқылы баяндай білуі; өзінің білімі мен білігін қолдана білуі ұқсас бағаланады..

Белгіленген 4 деңгей жетілдірілген болып табылмасада, берілген мысал оқушылардың білімі мен білігін бағалау жөніндегі нұсқаудың рөлін орындауы тиіс оқушылардың оқу жетістіктерін бағалауға қойылатын бірыңғай талаптары қажеттіліктерін растайды.

Қазақстандық мектептер үшін ұсынылатын кезеңдік және қорытынды бақылаудың өлшемдер жүйесі (2-кесте) құрылымдық бағалау кезінде: оқу бағдарламасының тарауларын аяқтау бойынша, тоқсандық, жартыжылдық, жылдық қорытынды бағалау кезінде қолданылады. Оның білім алу және оқу орнын бітіруінің табыстылығына сәйкес барлық құқықтық салдары басталатындай, немесе жекелеген оқушыларды, мектеп сыныптарының, олардың дайындық деңгейлері мен мұғалім жұмысының (нормативтік қызмет) сапасын 16

әкімшілік қадағалау үшін, мемлекеттің бекіткен эталонына қатысты нақты оқушының жетістігін тіркеу құралы ретінде орта білім деңгейінің (бастауыш, негізгі орта және жалпы орта) аяқталу кезеңінде оқушылардың дайындық деңгейіне жасалған қорытынды бақылау негізінде алынуы мүмкін

Қазақстан бес балдық жүйені басшылққа алады, ал бұл әртүрлі дәрежедегі жауаптарды саралау және сабақ кезіндегі психологиялық жайлылықты қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз болып табылады. Бұл үшін «1», «2», «3», «4», «5» дәстүрлі бағалар және «А+», «А-», «В+», «В-», «С+», «С-», «Д+», «Д-», «Ғ+», «Ғ-» халықаралық таңба (3-кесте) арқылы оңай бағаланатын 10 баллдық бағалау шкаласы (жоба) ұсынылады. Сонымен қатар, белгіленген өлшемдерде жазылған параметрлер функционалдық сауаттылықты қалыптастыру бойынша ажырамас компонентімен бірге оқу үдерісін ұйымдастыру үшін барынша қолайлы. 2-кесте – Ағымдағы оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесі Деңгейлер Бал-

дар Әріптік белгілеулер

Бағалау көрсеткіштері

1. Төменгі (рецептік)

«1» F- «өте қанағаттанарлықсыз»

Зерделеу объектілеріне қызығушылығы, құбылыстың мәнділігін тануға талпынысы жоқ.

«2» Ғ+ «қанағаттанарлықсыз»

Зерделеу объектілерін тану, олардың мәнін меңгерусіз терминдерді түсіну, еліктеу тапсырмаларын орындау (үлгі бойынша), өзгертілген жағдайларда орындаудың берілген алгоритмдерін қолдана білмеу

2. Қанағаттанар-лық (рецептік-репродуктив-тік)

«3» D- «орташа» Ұсынылған оқу материалының тұтас құрылымының көрініс таппауы, тектілік қарым-қатынастары мен себептік-тергеу байланыстарын меңгерусіз ішінара қайта жаңғырту; жауаптарда елеулі қателіктердің болуы, біреулердің көмегімен орындау алгоритімін пайдалану; тапсырмаларды орындауда дағдылардың болмауы.

«4» D+ «қанағаттанарлық»

Мазмұнды ұғынусыз репродуктивтік деңгейде оқу материалдарын механикалық меңгеру, жетелеуші сұрақтар негізінде оны еске түсіру; практикада алған білімді қолдана білмеу, тапсырмаларды шешуде алгоритмді пайдалануға ұмтылу және 50 % орындау жетістігі

3. Орташа (репродуктивтік-өнімді)

«5» С- «орташадан төмен»

Оқу материалын түсіну, оның 75% еске түсіру; оқуға деген қызығушылығын арттыру, жоғары нәтижеге қол жеткізу үшін барлық күш-жігерін жұмсау (оқу уәждемесі – оң баға алу); одан арғы танымдық процесс үшін мәнін терең ұғынусыз құрдастарының әрекеттерін қайталаумен тұжырымдалатын оқу біліктерін (тапсырмаларды 70 % орындау)

17

орташа деңгейде меңгеру. «6» С+ «орташа» Оқу материалының 75% еске түсіру;

типтік жағдаяттарда үлгі бойынша тапсырмаларды орындау дағдыларын меңгеру; вариативті жағдаяттарда тапсырмаларды орындауда қиналу; әрекеттердің жүйесіздігі, тұтас болмауы салдарлары қателіктерге алып келетін тапсырмаларды өз бетінше орындауға ұмтылу; топта шығармашылық жұмыстарды орындауға ұмтылу; тапсырмаларды шығармашылық тұрғыдан өз бетінше орындау дағыдыларының болмауы.

4. Жеткілікті (өнімді)

«7» В- «жеткілікті» Когнитивтік құрылымды анықтау негізінде бағдарламалық материалдарды меңгеру (семантикалық блок), зерделенетін материалдар бөлігінің өзара байланысы, типтік, вариативтік және кейде проблемалық жағдаяттарда білімді қолдана білу; тапсырмаларды 80 % орындау;жол берілген қателіктерді қалпына келтіру қабілеттері, шығармашылық тапсырмаларды орындаудағы табиғи уәждеме, топта шығармашылық тапсырмаларды орындауға белсене қатысу; өз қателіктерін қалпына келтіру бойынша мақсаттар қоя білу.

«8» В+ «жақсы» Оқу материалдарын меңгеру және оларды типтікғ вармативтік және проблемалық жағдаяттарда өз бетінше қолдана білу; алған білімдерін шығармашылық пайдалану дағдыларын игеру; тапсырмаларды 85% орындау, өз қателіктерін түзете білу; өзіне сын көзбен қараушылық, тапсырмаларды шешу дағдыларын жетілдіру жөніндегі іс-әрекетті жоспарлай білу, өмірлік жағдаяттарда кездесетін проблемаларды шешу үшін алынған білімдерді пайдалана білу.

5. Жоғарғы (өнімді шығармашылық)

«9» А- «өте жақсы» Оқу материалдарын толық меңгеру және онв жеке толықтырулар мен дәйектемелерге сәйкес еске түсіру; проблемалық және креативтік жағдаяттарда әртүрлі күрделілік деңгейіндегі оқу матреиалдарын еркін меңгеру; шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды орындау; өздігінен жұмыс істеу мен шығармашылық тәсілдің жоғары деңгейі, тапсырмаларды 90 % орындау;

18

әрекеттердің жүйелілігінде немесе ресімдеуді шамалы ғана кемшіліктерге жол беру; өмірлік жағдаяттарда кездесетін проблемаларды шешу үшін алынған білімдерді пайдалана білу.

«10» А+ «өте жақсы» Оқу материалдарын шығармашылық тұрғыдан ұғыну, құбылыстың мәнін неғұрлым терең ұғыну үшін қосымша дереккөздерді пайдалану, материалдың когнитивтік құрылымын көрсету, құрылымның жетіспейтін элементтерін анықтау, оны толықтыру; зерделенетін материалдың проблемалы аспаптарын белгілеу; тапсырмаларды 95-100 % орындау;пәнді зерделеудегі табиғи уәждеме; өмірлік жағдаяттарда кездесетін проблемаларды шешу үшін алынған білімдерді креативті пайдалана білу.

Ағымдағы оқу жетістіктерін бағалаудың аталған критериалды бағалау

жүйесі әлемдік тәжірибені зерделеуге негізделген (3-кесте). 4 Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың

нәтижесі ретіндегі оқушы портфолиосы

Қазіргі уақытта Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру жөніндегі ұлттық жоспарға сәйкес білім беру үдерісінің нәтижелері ретінде пәндік, әмбебап сипаттағы және білім алушыларды көзқарасы дұрыс қалыптасқан, өмірлік ұстанымы бар, жеке даму траекториясымен бірге тұтас бір жеке тұлғаны сипаттайтын жеті негізгі қорытынды құзыреттіліктен тұруы тиіс

12 жылдық мектептің МЖБС жобасында бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру деңгейінде білім алушылардың дайындық деңгейіне қойылатын талаптар жеті негізгі құзыреттіліктер бойынша белгіленген. Осыған сәйкес, 12 жылдық мектептегі білім білім деңгейлерінің аралығындағы сабақтастық қарастырылған.

Шешілмеген әдістемелік мәселе – бұл оқушылардың функционалдық сауаттылығын анықтайтын, негізгі құзыреттіліктер бойынша оқушының жетістіктерін бағалау болып табылады. Қарама-қайшылық мұғалімдердің құзыреттілік түрлері бойынша нәтижелерді бағалауға дайын еместігінен туындайды, ал өмірдің мектептен талап ететіні – жеке тұлғаның тұтастай қалыптасуы (оның қалыптасуындағы когниттік, қызметтік және аксиологиялық аспектілері), себебі осы күнге дейін негізгі бағыт білім парадигмасының білімділігіне түсіп отырды.

Сабақтағы оқу жетістіктерін меңгеру пәндер бойынша көрсетілген бағалау өлшемдері арқылы анықталады.

19

Негізгі құзыреттіліктер бойынша оқушылардың жетістіктерін бағалау арқылы мектеп оқушысының функционалдық сауаттылығын анықтайтын – оқушылардың портфолиосы екенін мойындау керек.

Портфолионы [26]. Бұл педогогтың жетекшілігімен жүргізілетін оқушының өзінің шығармалық үдерісі. Мұғалім кеңесшінің рөлін атқарады және жеке даму траекториясының дұрыс жоспарлауына ықпал ете отырып, оқушыны қажетті бағытқа жетелейді. Мұғалім мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартын, мектептің білім беру үдерісінің стратегиясын басшылыққа алуы тиіс, ал бұл оқушы портфолиосындағы білім беру үдерісінің мазмұны оның жасына, жеке қабілеттеріне, қызығушылығына сәйкес келуіне әсерін тигізеді. Портфолионы құру кезінде білім берудің барлық субъектілері – оқушылардың, педогогтардың, оның ішінде психологтардың, ата-аналардың, қамқорлық көрсететін білім беру ұйымы әкімшілігінің қатысуы керек.

Портфолионы құру үдерісіне мыналар кіреді: - оқушының өзі жеке дамуы үшін портфолионы құрудың маңыздылығын

саналы түрде сезінуі; - портфолионың мазмұнын айқындауда педогогтың бағыт берушілік рөлі; - пән мұғалімінің жетекшілігімен пән мазмұнын ескере отырып, тоқсан,

жартыжылдық және жыл аяғында оқушы өзінің жеке портретін жасауы (пәндік нәтижелерге бағдарлау) және сынып жетекшісінің, пән мұғалімі мен ата-анасының басшылығымен жеке тұлғалық даму мазмұны;

- мақсаттар қоюда педогогикалық жетекшілік және олардың күтілетін нәтижелер өлшемдеріне сәйкестігі;

- педогогтың алдын ала портретті жасауда түрлі формаларды елестетуі (эссе, сурет, коллаж, сызба және т.б.) және де оқушының ұнаған форманы өз бетінше таңдауы;

- педогогтың «Жинақтаушы» деген білім мазмұнын ашып беруі, онда оқушының жұмыс кезінде пән бойынша пайдаланатын материалдары – оқулықтар, қосымша әдебиеттер тізімі,үлгі ретінде басқа оқушылардың жұмыстары, негізгі теориялық ережелер, глоссарий, статистикалық деректер, ақпараттың басқа да дереккөздерінің болуы;

- осы аталған бөлімді құруда мұғалімнің көмегі; - ақпаратты іздеу негіздерін үйрету, оның топтамасын, жазылуын,

конспектілеуін үйрету; «Жұмыс материалдары» бөлімінің типтік мазмұнын ашу, оған оқушының

міндетті және қосымша жұмыстары кіреді; - ұжымдық жұмысқа оқушылардың жеке үлесін көрсету; - «Жетістіктер» бөлімінің мазмұнын түсіндіру, онда пән бойынша (білімдік,

когнитивтік) мақтау қағаздары, сертификаттар, рефлексивтік талдау, рейтингтік бағалау парақшалары салаларындағы жеке тұлғалық, азаматтық, басқарушылық, ақпараттық, коммуникативтік, технологиялық, әлеуметтік құзыреттіліктер, сыныптастар тарапынан өзара бақылау негізіндегі мінездемелер, мұғалімдердің, ата-аналардың және де қандай да бір жұмысты орындау барысында оқушының өзара әрекет еткен басқа мекемелердің мінездемесі кіреді. 20

5 Тұлғалық құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері

3-кесте – Тұлғалық құзыреттілікті бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері А) бастауыш білім беру деңгейінде:

№ Құзыреттілік параметрлері Бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері 1 қоршаған ортаны көру және түсіну

қабілеті,оған бейімделу Сауалнама сұрақтарына жауап және өз жауаптарына нұсқаулық бойынша балдар қою; оқытылатын пәндер шеңберінде бақылау тапсырмаларын орындау, жауаптарына нұсқаулық бойынша балдар қою және алынған нәтижелерді талдау; әңгімелесуге қатысу және өзінің жетістіктерін көрсету.

2 Өз іс-әрекеттерінің мақсаты мен міндеттерін анықтай білу,олардың нәтижелерін болжау

Ситуациялық міндеттерді шешу және жайын дұрыс жауаптардың негізінде жауаптарды талдау, өз білімін бағалау

3 Қоршаған орта шегінде туындаған мәселелерді шешу тәсілдерін таба білу,ұсыну,қабылдау

Педагогпен әңгімелесу кезінде ситуациялық міндеттерді шешу және ұсынылған тәсілдің дұрыс/бұрыстығын анықтау

4 Өз іс-әрекеті мен оның нәтижелерін бағалай білу

Өз іс-әрекеті мен өз іс-әрекетінің нәтижелерін сынап талдау

5 Зерттелмегенді тану ынтасын қалыптастыру

Оқылатын тақырыптар шеңберінде сұрақтар топтамасын анықтау

6 Адамның жағымды және жағымсыз қасиеттерін анықтай білу

Жағдаят кезіндегі адамның іс-әрекетін бағалау (мысалға көркем мәтін үзіндісінен)

7 Өзінің жағымды тұлғалық қасиеттерін дамытуға ұмтылу

Өзінің жақсы қасиеттерін анықтау және өзін-өзі жетілдіруге міндеттер қою

8 Жеке адамгершілік қасиет сезімін таныту

Әдеп ережелерін сақтай отырып, жағдаяттарда рөлдерде ойнау және өз іс-әрекеттерін негіздеу

9 Әлеуметтік ортада эмоционалды жағымды микроклимат тудыра білу

Тартысты жағдаяттардан шығудың тәсілдерін ұсыну және оларды негіздеу

10 Жас ерекшеліктеріне сәйкес логикалық ойлауды игеру

Логикалық тапсырмаларды шешу және жауап эталондарымен салыстыру

11 Өзін жасына сай түрлі әлеуметтік рөлдерді орындауға қабілетті, қоғамның толыққанды мүшесі ретінде өзін елестету

Сауалнама сұрақтарына жауап беру және күтілетін дұрыс жауаптармен салыстыру

12 Жеке қауіпсіздікті сақтау ережелерін меңгеру

Өз замандастарының өмірінен алынған оқиғаларды көру/оқу және олардың іс-әрекетін бағалау, осындай жағдаяттағы дұрыс іс-әрекеттермен салыстыру

13 Салауатты өмір салтын түсіну Өмірлік жағдаяттарды бағалау және өзіндік пікірлер

14 Шығармашылық жұмыс түрлеріне ұмтылу

Оқытылатын тақырыптар бойынша рефераттар орындау және кемшіліктерді анықтау, оларды қалпына келтіру тәсілдері, зерттеу жұмыстарының конкурсына қатысу

15 Дене тәрбиесі жағынан өзін-өзі дамытуға белсенді қатысу

Спорттық секцияларға қатысуды есепке алу, үй жағдайында өз бетінше спортпен шұғылдану (жаттығу, тренажерде жаттығу)

21

16 Өнер түрлеріне қызығушылық таныту және нақты объектіні зертеу

Өнер саласынждағы қызығушылықтарды анықтау, өнердің әлемдік жауһарлары туралы хабардар болуды талдау, өнер туралы білімді кеңейтуді жоспарлау, мұражайлар мен басқа да мәдени орындарға баруды есепке алу

Б) негізгі орта білім беру деңгейінде: 1 Қоршаған ортада бағдарлау қабілеті,

қалыптасқан құндылықтар тұрғысынан жағдайттарды объетивті бағалау

Жауаптарға балдар қойылған сауалнамалық сұрау, оқытылатын пәндер бойынша бақылау жұмыстарын өткізу және нұсқаулық бойынша жауаптарға балдар қою; алынған нәтижелерді талдау; жеке жетістіктерді анықтау

2 Жеке дамыту траекториясын қалыптастыра білу және оны іске асыру бойынша өз іс-әрекетін жоспарлау

Жеке таңдау бойынша міндеттерді шешу, дұрыс жауап эталондарымен салыстыру негізіндегі шешімдерді талдау және өз білімін бағалау

3 Пайда болған мәселені шешудің тиімді жолдарын таба білу және оны айналадағы адамдармен талқылау

Оңтайлы шешу жолдарын табу арқылы ситуативтік міндеттерді шешу

4 Өз іс-әрекеті мен олардың нәтижелерін объективті бағалау қабілеті, өзір-өзі жетілдіруге ұмтылу

өз қызметінің нәтижелерін сыни тұрғыдан бағалау және дәйектеу, және оны жетілдіру

5 Адамның тәртібін бағалауда жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтарға бейімделе білу

Жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар тұрғысынан өз замандастарын тәртібін бағалаудағы пікірді негіздеу

6 Өзінің жағымды тұлғалық қасиеттерін, көшбасшылық қабілеттерін дамытуға ұмтылу

Жақсы қасиеттерді анықтау және көшбасшылық қабілеттерді бағалау

7 Өз елінің азаматы екенін, өзінің жеке қадір қасиетін таныту

Сауалнама арқылы өз елі азаматының және өзінің қадір қасиеті арасындағы байланысты анықтау

8 Тәртіптің этикалық нормалары тұрғысынан әлеуметтік ортада эмоционалды жағымды микроклиматты қалыптастыра білу

Өз замандастарының өмірінен алынған оқиғаларды көру/оқу және олардың эмоционалдық-құндылық ұстанымдарын бағалау

9 Іс-әрекеттері мен амалдарының логикалық негіздерін таныту

Нақты оқу жағдаяттарында логикалық іс-әрекеттер мен амалдарды негіздеу

10 Жасына сәйкес әртүрлі әлеуметтік рөлдерді саналы түрде орындау

Тұлғаның әлеуметтік тәртібінде жас ерекшеоіктері мен құндылық арақатынастарына сәйкес нақты әлеуметтік рөлдерді орындау

11 Жеке қауіпсіздікті қорғау ережелерін сақтау

Жеке қауіпсіздікті қорғау ережелерін сақтаудағы жағдаяттарды белгілеу

12 Салауатты өмір салтын енгізу және насихаттау

Қоғамдық іс-шараларға қатысу, газет беттеріне салауатты өмір салты туралы мақалалар жариялау, мектеп газетін шығару

13 Ғылымның негіздерін тану және қосымша дамыту процесіндегі жобалау-зерттеу қызметіне қатысу

Оқу жобалау-зерттеу жұмыстарының бір түрін орындау

14 Дене тәрбиесін өзін-өзі дамытуға белсене қатысу

Жарыстарға, спорттық сайыстарға және мектепішілік сауықтыру іс-шараларына қатысу

22

15 Өнер түрлері мен ғылым салаларына деген қызығушылығын таныту

Ғылым және өнер салаларымен байланысты мектепішілік және мектептен тыс іс-шараларға қатысу

В) жалпы орта білім беру деңгейінде: 1 Өз іс-әрекеттері мен амалдарына

мақсатты және мағыналы нұсқаулларды таңдай білу

Таңдалған мақсатты және мағыналы нұсқаулар негізінде алынған іс-әрекетері мен амалдарын талдау

2 Заман талабына сай адамға қажетті жеке бас қасиеттерін дамыту,өзін-өзі тану қабілеті

Кәсіптік-тұлғалық қалыптасу үшін білім алушылардың қабілеттерін дамыту

3 Психологиялық сауаттылық Одан арғы қызмет саласын таңдауға байланысты емес психология саласындағы хабардар ету, ұсыну,білім деңгейлері туралы тест

4 Ойлау мәдениетін меңгеру Психологиялық сауаттылықты қалыптастыру үшін сауалнама өткізу, шығармашылық ойлау мәдениетін дамыту

5 Өзінің рөлін сезіну қабілеттілігі және қоғамдағы орны

Сауалнама,эссе,әңгіме

6 Қалыптасқан жағдаяттарда дұрыс шешім қабылдау қабілеті

Берілген жағдаяттар бойынша міндеттерді шешу

7 Салауатты өмір салтын енгізу және насихаттау

Спорттық секцияларды қадағалау, келушілерді есепке алу,спортпен шұғылдану

8 Жеке қауіпсіздігін қорғау тәртібін сақтау

Берілген жағдаяттар бойынша мәселені шешу

9 Жеке адамгершілік қасиетін, елінің қадірлі азаматы екенін таныту

Берілген жағдаятта р бойынша пікірін анықтау

10 Өздігінен білім алуға және өзін-өзі дамытуға, жасампаз еңбекке деген қабілеттілік

Портфолиодағы қызмет жоспарының мазмұны

11 Физикалық, рухани және интелектуалдық өзін-өзі дамыту қабілеттілігі

Төз бетінше танымдық және физикалық қызметтерді есепке алу

12 Эмоционалдық өзін-өзі реттеу және өзін-өзі қолдау қабілеті

әдетте болмайтын жағдаяттарда оқушының тәртібін қадағалау

23

6 Азаматтық құзыреттіліктің қалыптасу нәтижелері

4-кесте – Азаматтық құзыреттілікті бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері

А) бастауыш білім беру деңгейінде:

№ Күтілетін нәтиже Бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері 1 Өзін өз елінің азаматы ретінде тану,

өз Отаны үшін мақтаныш сезімін тудыру

Сауалнама, тиісті тақырыпты, шығарма-эссені талқылау кезінде қадағалау

2 Өз елінің әлем картасындағы орналасқан орнын білу

Картадан көрсету,өз елін сипаттайтын тапсырма

3 Ұлттық батырлар мен негізгі тарихи оқиғаларды білуі

Тестілеу, ауызша мазмұндау,сұрақтарға жауап беру

4 Өз елінің жетістіктеріне қызығушылық таныту

Көрме туралы пікірі, көргендерімен таныстыру,талқылау

5 Өз елінің әнұранын білу, мемлекеттік нышандарын сипаттай білу, Қазақстан Республикасының Конститутциясына құрмет көрсету, күнделіктіқарым-қатынас тілі ретінде мемлекттік тілді меңгеру

Әнұранды орындау,сұрақтарға жауап беру, мемлекеттік нышандар туралы жазбаша және ауызша мазмұндау

6 Отансүйгіштік сезімды таныту, өз Отанына қызмет етуге дайын болу және оның мүдделерін қорғау

Амалдарды қадағалау, шығарма-эссе, көпшілік алдында сөйлеу

7 Болып жатқан әлеуметтік оқиғаларға қызығушылық тудыру

Сауалнама, елде болып жатқан оқиғаларды талқылау кезінде оқушылардың пікірін қадағалау

Б) негізгі орта білім беру деңгейінде:

1 Елдегі болып жатқан оқиғаларды қарапайым қабылдау, жоғары этикалық құндылықтар негізінде ұжымда өзіңнің рөлін түсіну, азаматтылық мен отансүйгіштік

Болып жатқан оқиғаларды бағалаудыесепке алу,оқиғаларға қатысты өзінің ұстанымын білдіру, халық даналарына шағым айту (мақал-мәтелдер, дәйексөздер келтіру)

2 Азаматтық-қоғамдық қызмет саласында білімді меңгеру

Өзекті әлеуметтік мәселелер бойынша пікірталастарға, дебаттарға қатысу, өз ұстанымын білдіру және дәлелдеу

3 Өзінің іс-әрекеттері мен амалдары үшін әлеуметтің маңызды нұсқауларды таңдай білу

Әлеуметтік тану әдістерін қолданумен бірге қазіргі әлеуметтік өмірде болып жатқан оқиғалар мен құбылыстарды талдау

4 Қазақстан Республикасының Конституциясын, заңдары мен құқықтарын білу және сақтау

Талдамалық шолу, азаматтық-құқықтық мәселелер бойынша сұрақтарға жауап беру

5 Мемлекеттік нышандар мен мемлекеттік тілді білу

Берілген жағдаяттарда тілді қолдану,мемлекеттік нышандардың мәнін түсіндіру

6 Белсенді азаматтық ұстаным, жоғары отансүйгіштік сезім таныту, өз Отанына қызмет етуге және өзінің жас ерекшелігі мен әлеуметтәк

Қоғамдық іс-шараларға,патриоттық әндер сайысына және т.б. қатысу, шығарма-эссе; тапсырылған тақырыптар бойынша рефераттар жазуға дайындалу

24

қатынастар мүмкіндіктеріне қарай оның мүдделерін қорғауға дайын болуы

7 Болып жатқан әлеуметтік оқиғаларды бірдей қабылдай білуі, қоғамның мүдделерін қорғау тұрғысынан түрлі өмірлік жағдаяттарда қырағылық таныту

Берілген әлеуметтік жағдаяттарды түсіндіру және бағалау

8 Саяси жүйеге қызығушылық таныту Әр түрлі елдердің саяси жүйесі туралы хабардар болуды есепке алу, әрбір елдің саяси жүйесін салыстыра бағалай білу

В) жалпы орта білім беру деңгейінде:

1 Қоршаған ортаны бірдей қабылдау қабілеті, жоғары этикалық, азаматтық және отансүйгіштік құндылықтар негізінде қоғамда өзінің орнын таба білу

Қоршаған әлемдегі бірдей бағдарлаулар үшін өзара талдау, өзін-өзі тексеру пайдалану тәжірибесін сыни тұрғыдан бағалау

2 Азаматтық-қоғамдық қызмет саласындағы білім мен тәжірибені меңгеру

Бұқаралық ақпарат құралдарына құндылықтар жүйесі мен азаматтық қоғамның идеалдарын қалыптастыру бойынша мақсатты аудиторияларды есепке ала отырып, мақалалар дайындау

3 Өз іс-әрекеттері мен амалдары үшін әлеуметтік маңызды нұсқауларды таңдай білу

Берілген мәселелерді шешудің тәсілін таңдауды бағалау

4 Қазақстан Республикасының Конституциясына, мемлекеттік нышандарына, мемлекеттік тіліне құрмет көрсету, заңдары мен құқықтарын сақтау

Оқушылардың азаматтық ұстанымдарын қадағалау,мемлекеттік нышандарды білу және мемлекеттік заңдарға қатысты ойларын білдіру конкурсы

5 Белсенді азаматтық ұстанымды, жоғары отансүйгіштік сезімді таныту, өз Отанына қызмет етуге және оның мүдделерін қорғауға дайын болуы

Оқушылардың азаматтық ұстанымдарын қадағалау, шығарма-эссе арқылы анықтау, БАҚ-тарға жарияланымдар, көпшілік алдында сөйлеу

6 Болып жатқан әлеуметтік оқиғаларға баға бере білу, мемлекеттің мүдделерін қорғау тұрғысынан әртүрлі өмірлік жағдаяттарда шешім қабылдай білу

Өмірлік жағдаяттармен байланысты практикалық міндеттерді шешу үдерісінде өзінің ұстанымын дәлелді қорғау тәжірибесін талдау

7 Саясаси жүйені түсіну және бағалау Тапсырмалар бойынша салыстырмалы талдау және бағалау

25

7 Әлеуметтік құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері 5- кесте – Әлеуметтік құзыреттілікті бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері

А) бастауыш білім беру деңгейінде:

№ Күтілетін нәтиже Бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері Ұжымның қоғамдық, әлеуметтік-еңбек

өміріне белсене қатысу Қоғамдық іс-шаралардағы белсенділігін есепке алу

Қоғамдық қатынастардың стандарттық жағдаяттарында шешім қабылдау қабілеті

Оқушыларды тұлғалық бағдарланған педагогикалық жағдаяттарға (әңгімелесу) қосу және қабылданған шешімдерді талдау

Қоғамда, мәдениеттану негіздерінде жалпы адамзаттық және ұлттық мәдениеттің, этномәдениет құбылыстары мен дәстүрлерінің негіздерін білуі

Жазбаша жұмыстар өткізу (бақылау, конкурстық), түрлі деңгейдегі конкурстарға қатысу

Қазақ халқының және Қазақстан аумағында тұратын басқа да ұлыстардың этностардың тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрлерін және басқа да құндылықтарын құрметтеу

Мәдени іс-шараларға қатысуды есепке алу, басқа ұлттардың замандастарымен қарым-қатынасты қадағалау, қазақ халқы мен басқа да ұлыстардың тарихын, мәдениеті мен салт-дәстүрлерін білуге арналған бақылау және конкурстық тапсырмалар

Мемлекеттік тілге құрмет көрсету және оны күнделікті қарым-қатынас тілі ретінде меңгеру

Күнделікті қарым-қатынас тілі ретінде мемлекеттік тілді қолдануды бақылау (берілген жағдаяттар бойынша диалогтар құрастыру, мемлекеттік тілді білуге арналған конкурс)

күнделікті қарым қатынас тілі ретінде орыс тілін және тұрақты қарым-қатынас формуласы деңгеінде ағылшын тілін меңгеру

Алынған білімдерін практикалық қызметте және стандартты емес жағдаяттарда пайдалану (берілген жағдаяттар бойынша диалогтар құрастыру, тілдерді білуге арналған конкурс)

өз өлкесінің, елінің табиғатын қорғауға ұмтылу, оршаған ортаны қорғауда азаматтық ұстанымын таныту

Қоршаған ортаны қорғауға арналған іс-шараларға қатысуды қадағалауғ есепке алу. Саяхат

Айналасындағылармен өзара қарым-қатынас жасау кезінде этикалық нормаларды сақтау, отбасы мүшелеріне және айналасындағы адамдарға мейірімділік таныту; отбасы дәстүрлерін құрметтеу, отбасындағы міндеттерді орындау

сауалнама

Б) негізгі орта білім беру деңгейінде:

Қоғамдық қызмет саласындағы, әлеуметтік-еңбек саласындағы, отбасылық қарым-қатынаста және экономика мен құқық мәселелеріндегі міндеттерді игере білуі

Сауалнама, әңгімелесу

26

Бейіналды даярлық саласындағы тереңдетілген және кеңейтілген білім көлемін және практикалық дағдыларды меңгеруі

Түрлі жобалау жұмыстарын орындау

Қоғамдық қарым-қатынастар саласындағы стандарттық мәселелерді шешу кезінде әлеуметтік білімді қолдана білу

әлеуметтік сипаттағы берілген жағдаяттар бойынша мәселені шешу

Қоғамдағы жалл\пы адамзаттық жетістіктер мен ұлттық құндылықтар,этномәдени құбылыстар мен салт-дәстүрлер ерекшеліктері, мәдениеттану негіздерінде жеке, отбасы және әлеуметтік өмір туралы білімді меңгеру

Берілген мәселені ұжымдық талқылау кезінде оқушы пікірін ескеру

Қазақ халқының және Қазақстан аумағында тұратын басқа да ұлыстардың тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрлерін және басқа да құндылықтарын құрметтеу

Шығарма-эссе,сауалнама,әңгімелесу

Мемлекеттік тілді меңгеру және Қазақстандағы қарым-қатынас құралы ретінде мемлекеттік тілді қолдануға саналы оң көзқарас қалыптастыру

Берілген тақырыпқа немесе жағдайға диалог немсе монолог құрастыру

Таным, өзін-өзі дамыту, мәдени алмасу құралы ретінде орыс тілін меңгеру, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктері туралы ақпарат алу құралы ретінде ағылшын немесе басқа шет тілдерін өзге елдермен мәдениетаралық байланысты және ақпарат алу үшін меңгеру құралын орнату ретінде

Берілген тақырыпқа немесе жағдайға диалог немсе монолог құрастыру

Өз өлкесінің, елінің табиғатын қорғау мен оны байытуға талпынуы, қоршаған ортаны қорғауда азаматтық ұстанымды көрсету

Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шараларға оқушылардың қатысу белсенділігін есепке алу

Адами қарым-қатынастын жоғары мәдениетін таныту, этикалық нормаларды сақтау

Сауалнама, берілген жағдаят бойынша диалог құрастыру

Отбасындағы әдептілік ережелерін сақтау, үлкенді сыйлау мен кішіні құрметтеу, отбасы мүшелері мен айналасындағы адамдарға мейірімділік таныту, оларға қамқор болу

Әңгімелесу: берілген жағдаятқа байланысты пікір қалыптастыру

Әлеуметтік ортаның ерекшеліктерін бағалай білу, қоғамға қарсы құбылыстарға қарсы тұра білу

Берілген жағдаят бойынша оқушылардың пікірін бағалауды есепке алу

Идеологиялық, құқыққа қайшылық және діни сипаттағы бүлдіргіш күштердің өзара іс-әрекетіне төзбеушілікті көрсету

Сауалнама

В) жалпы орта білім беру деңгейінде:

27

қоғамдық қызметте, әлеуметтік-еңбек саласында, экономика және құқық бойынша отбасылық қарым-қатынастар мен міндеттері, кәсіптік өзін-өзі анықтауда білімі мен тәжірибесі болуы

Кәсіптік өзін-өзі анықтауда, экономика және құқық мәселелері бойынша пікірталас кезінде оқушының пікірін есепке алу

қоршаған ортаның стандартты емес мәселелерін шешуде әлеуметтік білімдерін қолдану білу қабілеті

Қоршаған ортаның стандартты емес мәселелерін шешу кезіндегі ой-талқы

жалпыадамзаттық мәдениеттің, ұлттық ерекшеліктердің, этно-мәдени құбылыстар мен жеке, отбасылық және әлеуметтік өмірдің дәстүрлерінің жетістіктері негізінде қызметтегі тәжірибе мен танымның болуы

Жеке, отбасылық және әлеуметтік өмірдің дәстүрлерін зерделеуге арналған іскерлік ойындар

қазақ халқы мен Қазақстан аумағында тұратын басқа да халықтардың тарихы, мәдениеті мен салт-дәстүрлерін және басқа да құндылықтарын құрметтеу

Жазба жұмыстары арқылы ұлттық және әлемдік мәдениет жетістіктерін бағалау мен талдау

мемлекеттік тілді қатынас құралы ретінде пайдалануға, оның танымдық, мәдени және әлеуметтік өзара қарым-қатынастар саласында қолдануға дұрыс қарау

Әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістерді талдау, жазба жұмыстары, көпшілік алдында сөйлеу, БАҚ-та жариялау арқылы адамның, қоғамның, мемлекеттің өміріндегі тілдің рөлі туралы түсінікті қалыптастыру

ғылыми-техникалық прогресс жетістіктері туралы мәлімет алу үшін және мәдени алмасу, өзін-өзі дамыту, танымдық құрал ретінде орыс, ағылшын және басқа да шет тілдерін білу

Берілген жағдаяттар бойынша ойындық, оқу-танымдық, әлеуметтік-мәдени салаларда (жасына сәйкес) қарым-қатынас жасауда тілдерді қолдану

өз елінің, туған өлкенің табиғатын, қоршаған ортаны қорғауда белсенді ұстаным таныту

Ұсынылған экологиялық жағдаят бойынша болжам жасау (реферат, баяндама, баяндама тезистері, жоба)

Этикалық нормаларды сақтау, адамдық қатынастың жоғары мәдениетін көрсету

Жағдаяттарды талдау және ұсынылған жағдаяттардағы қатынас әдісін таңдау

отбасында әдеп тәртібін сақтау, үлкенді сыйлау мен кішіні қамқорлық көрсету, айналадағы адамдарға және отбасы мүшелеріне мейірімділік пен кішіпейілділік көрсету

Өмірдегі жағдайларды, шығармаларды, көрсетілімдер эпизодтарын талдау арқылы пікірді анықтау

Әлеуметтік ортаның ерекшеліктерін бірдей бағалай білу, қоғамға қарсы құбылыстарға, идеологиялық, заңға қарсы және діни кереғар әсерлерге қарсы тұру

Моральдық нормалар көзқарасынан іс-әрекетті дәлелді бағалау

28

8 Басқарушылық құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері 6-кесте – Басқарушылық құзыреттілікті бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері

А) бастауыш білім беру деңгейінде:

жас ерекшеліктеріне қарай оқу, қоғамдық және еңбек қызметін ұжымда және отбасында жоспарлай білу

Өзін-өзі дамыту бойынша оқушылардың құрастырған жеке жоспарларын талдау

Ұжымда ұйымдастырушылық қабілетін көрсету

Ұжымдық орындауға тапсырма беру және берілген іс-шараға әр оқушының қатысуын есепке алу

алдағы қызмет түрінен күтілген нәтижені көре білу- ал нәтиже болмаған жағдайда қызметті іске асыру үшін басқа әдістер мен тәсілдерді қолдана білу

Тапсырманы орындаудың әртүрлі әдістерін беру және оларды мәні мен әсері бойынша саралау

қоғамдық өмірдегі жағдайларда дұрыс шешім қабылдай білу

Сауалнама жүргізу: сауалнамада түрлі жағдайларды және мәселені шешудің әртүрлі нұсқаларын көрсету

қоршаған ортадағы байланыс қарым-қатынасын, қатынастың көптігін түсіну

Кесте,сызбалар арқылы құбылыстың маңызын ашу

Шығармашылық қызметке ұмтылу Шығармашылық іс-шараларға қатысуды есепке алу

Б) негізгі орта білім беру деңгейінде:

ұжымның қызметін жоспарлай және ұйымдастыра білу

Іс-шараны жоспарлауға тапсырма беру

Әртүрлі өмірлік жағдаяттарда шешім қабылдай білу және мүмкін болатын баламалармен салыстыруда таңдалған шешім түрін негіздей білу

Тапсырманы орындаудың әртүрлі әдістерін ұсыну және оларды мәні мен тиімділігі бойынша саралау

Алғашқы арадағы байланысты, қатынастың көптігін логикалық көру, күрделі жағдаяттарды түсіну, білімін практикалық қызметте, алынған мәліметті өңдеуде пайдалану

Жоспар, кесте, сызбалар, алгоритмдер арқылы құбылыстың маңызын ашу

Талдамалық және инновациялық ойлау қабілетін айқындау, жобалық-зерттеу қызметіне белсенді қатысу

Жоспарды беру, шешімнің маңызды түрін ұсыну, теорияға көрнекілік материалды таңдау, баяндама, тезисті дайындау

Қызметтің мақсатын анықтай білу (күтілетін нәтиже) және қойылған мақсатқа жету үшін тактикалық әрекеттерді таңдай білу

Қандай да бір әрекетті орындаудың стратегиясы мен тактикасын көрсету

Шығармашылық әдістерді таба және енгізе білу

Эскизді көрсету, шығармашылық әдісті негіздеу және оның практикалық нақтылы түрде көрсету

В) жалпы орта білім беру деңгейінде: Өз мүмкіндіктері мен нақты

перспективалық жоспарлаудың және қызметті ұйымдастырудың ара қатынасын белгілей білу

Өз мүмкіндіктерінің көзқарасынан берілген тапсырмалардың негізінде қызметті жоспарлау

29

Әртүрлі өмірлік жағдаяттарда дұрыс шешім қабылдай білу

Маңыздылығын негіздей отырып шешім түрін ұсыну

Мүмкін болатын альтернативалармен салыстыруда таңдалған шешім түрін негіздей білу

Дәлелдеу, негіздеме

Көшбасшылық қабілетін көрсету Берілген ситуация бойынша ұжымның қызметін ұйымдастыра білуді бағалау

Алғашқы арадағы байланысты , қатынастың көптігін логикалық көруде концептуалдық ойлай білу, күрделі ситуацияларды түсіну, білімін тәжірибелік қызметте, алынған мәліметті өңдеуде пайдалану

Жобалық-зерттеу қызметінің күтілетін нәтижелерінің өзектілігін, мақсаты мен міндеттерін, тақырыбын, гипотезасын анықтау

Аналитикалық және инновациялық ойлай білу, инновациялық қызметке ұмтылу

Дәстүрлі емес есептерді шығару

Әрекеттердің стратегиясын анықтай білу және нәтижені көру

Мәселе есептерді шешу, өмірден алынған ситуацияларды талдау

Шығармашылық әдістерді таба және енгізе білу, оларға басқаларды үйрету

Эскизді көрсету, шығармашылық әдісті негіздеу және оның практикалық нақтылы түрде жобалық-зерттеу қызметінде көрсету, көпшілік алдында қорғау және басқаларға кеңес беру

9 Коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері

7-кесте – Коммуникативтік құзыреттілікті бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері

А) бастауыш білім беру деңгейінде:

Күнделікті қатынаста қазақ, орыс

тілдерін қолдана білу Күнделікті қатынаста берілген ситуациялардағы тіл деңгейі мен коммуникативтік біліктілікті бақылау

Күнделікті стандартты қатынаста ағылшын тілінде қарапайым қатынас жүргізе білу

Күнделікті қатынаста берілген ситуацияларда диалог құрастырып білу

Б) негізгі орта білім беру деңгейінде:

Тұрмыстық және оқу саласындағы қатынаста қазақ, орыс тілдерін қолдана білу

Тілдерді тұрмыстық және оқу саласындағы қатынастарда пайдалануға бақылау тапсырмалары (берілген қатынас ситуациялары)

Күнделікті қатынаста ағылшын тілін қолдана білу

Тілдерді тұрмыстық және оқу саласындағы қатынастарда пайдалануға бақылау тапсырмалары (берілген қатынас ситуациялары)

В) жалпы орта білім беру деңгейінде:

Оқу және өмірлік мәселелерді шешуде Өмірлік және оқу мәселелерін шешуге

30

ауызша және жазбаша коммуникациялардың әртүрлі тіл құралдарымен қолдана білу

бағытталған ауызша, жазбаша сөйлеуді бақылау

Коммуникативтік мәселелерді шешумен теңбе-тең әртүрлі стильдер мен жанрларды таңдай білу

Берілген ситуацияларға диалог құрастыру

Оқу және әлеуметтік- мәдени қатынас ситуациясында тиімді әрекеттесуді іске асыра білу

Рольдік ойындар

Коммуникативтік қызметте өз қатынасын және осы негізде өз-өзін түзетуді бағалай білу

Видеожазу бойынша өз пікірін сыни талдау

Тұрмыстық және оқу мәдени және бағдарлы бағытталған қызмет салаларында қазақ, орыс тілдерін қолдана білу

Рольдік ойындар

Күнделікті қатынаста және бағдарлап оқытуда ағылшын тілін қолдана білу

Рольдік ойындар

10 Ақпараттық құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері

8-кесте – Ақпараттық құзыреттілікті бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері

А) бастауыш білім беру деңгейінде:

Дербес компьютермен жұмыстың алғашқы ілімдерін (компьютердің негізгі құрылымын) білу

Тапсырмалар арқылы компьютерлік сыныпта біліктілікті бақылап тексеру

Қоғам өміріндегі ақпараттың ролін түсіну

Ситуацияларды талдау

Ақпараттық процесстердің өту заңдылықтарын есепке ала білу

Оқушының ақпаратты жинақтаудағы әрекеттердің жүйелілігін талдау

Ақпаратты бағалау және талдау дағдыларын білу

Тапсырма бойынша ақпаратты іздеу, іріктеу және жинақталған материалды талдау

Б) негізгі орта білім беру деңгейінде: Сыртқы құрылғылармен және

құралдармен (құлаққа киетін аппарат, дыбыс шығарғыш, принтер, сканер, цифрлік фотоаппарат, мультимедиялық проектор) жұмыс жасаудың техникалық дағдыларын білу

ЭЕМ ішкі және сыртқы құрылыс жұмысын талдау кезінде алгоритмдік модельдеу әдісін білуін тексеру

Әртүрлі ақпарат құрылғылармен және құралдармен (электрондық оқулықтар, мультимедиялық энциклопедиялар мен анықтамалар, интернет- қаржы) жұмыс жасау дағдыларын білу

Құралдардың ақпаратты өңдеуді жобалау тапсырмаларын және техникалық тапсырмаларын талдау

Ақпаратты өзіндік алуды, талдауды, өңдеуді, сүзуді, пайдалануды, айналдыруды, сақтауды және беруді білу

Тапсырма бойынша ақпаратты жинақтау, өңдеу, талдау, ұйымдастыру, беру мен интерпретациялау

31

Келешекте өзін-өзі жетілдіру үшін ақпараттық технологиялардың көмегімен алынған ақпаратты маңыздылау тәсілдерін білу

Мультимедиялық презентациялау арқылы қазіргі ақпарат құралдарымен қолдана білу деңгейін тексеру

Әртүрлі пәндерден (online, қашықтан оқыту, e-learning) оқу тапсырмаларын орындау үшін ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды қолдана білу

Ғылыми және инженерлік білімдерді пайдалану бойынша практикалық тапсырмаларды орындау

Құрастыру, модельдеу және тану әдістерін білу

Бұйымды модельдеу, құрастыру және эстетикалық безендіру, шығармашылық тапсырмаларды орындау

В) жалпы орта білім беру деңгейінде: Ғылыми жетістікре қолдану салалары

және ғылым негіздері бойынша білім жүйесін білу

Ғылыми терминологияны, негізгі ұғымдарды, әдіс-тәсілдерді білу деңгейін анықтау бойынша бақылау жұмыстары

Ақпараттық технологиялардың және нақты объектілердің көмегімен қажет ақпаратты іздеу және іріктей білу

Жинақталған ақпаратты көрсету

Ақпаратты өзіндік алуды, талдауды, өңдеуді, классификациялауды, сүзуді, пайдалануды, айналдыруды, сақтауды және беруді білу және оқу қызметінде қолдану

Ақпаратты талдау және жинақтау

Құрастыру, модельдеу және тану әдістерін білу

Жоба қызметінің бұйымын (модельдің, эскиздің, схеманың, кестенің, суреттің) талдау және бағалау

Оқу қызметінің процессінде өңделген ақпаратты қолдана білу

Сілтемені талдау (орындылығын, өз пікірін негіздеудегі мәнін, безендірудің дұрыстығын, авторлық құқықтың сақталуының); ақпаратты жаңа түрде көрсету ( кесте, схема,алгоритм, слайд түрінде)

Оқу қызметінің алдына қойған мақсат пен міндеттеріне сәйкес іріктелген материалдарды классификациялай білу

Классификация сапасын бағалау (барлық қажетті белгі мен параметрлерді есепке алу, толықтығы)

32

11 Технологиялық құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері

9-кесте – Технологиялық құзыреттілікті бағалау және өзін-өзі бағалау әдістері

А) бастауыш білім беру деңгейінде: Адамның еңбек қызметін

автоматизациялау мен механизациялау бастамасы ретінде еңбектің қол құралдарымен пайдалану және қол ( құралдармен) еңбегінің технологияларын меңгеру

практикалық жұмысты еңбектің қол құралдарын пайдаланып орындауға тапсырмалар

Бұйымды модельдеу, қалыптастыру, құрастыру әдістерін (бүтінді бөліктерге бөлу, элементтерді бір бүтін етіп құрастыру, бөлшектерді кіріктіру, бөліктерді алып тастау, жаңа элементтер пайда болуы,т.б.)

өз шығармашылығын жүзеге асыру тапсырмалары (өз үйін және сынып бөлмесін безендіру, достарына және жақындарына сыйлық дайындау, ойыншық модельдер, суретті-декорациялы және басқа бұйымдар).

Жобалау қызметінің элементтерімен және ақпаратты көзбен көру мен бейнелеудің графиктік тәсілдерін білу

Бұйымды (нәрсені) жобалау, схемасын, суретін салуға тапсырмалар

Б) негізгі орта білім беру деңгейінде: Еңбекті механикаландыру мен

автоматтандыру негіздерін меңгеру Электрлік, механикалық және автоматтандырылған құралдарды және нақты жағдайдағы құралдарды меңгеру білімін бағалау

Негізгі ақпараттық-коммуникациялық технологияларды меңгеру және оларды танымдық қызметте қолдану

ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалануды ұсынатын танымдық сипаттағы тапсырма

Күнделікті өмір үшін өнімдерді өндірудің жаңа технологиялары туралы кіріктірілген жаратылыстану-ғылыми білімдерін меңгеру

Ғылыми жоба, реферат, баяндама жазу

В) жалпы орта білім беру деңгейінде:

Оқытудың таңдалған бейіні шеңберінде өндірістік қызметте пайдаланылатын негізгі технологиялардың жадпы сипаттамасын білу (жалпы орта білім беру деңгейінде)

Зертханалық жұмыстарды орындау

Оқу қызметтері шеңберінде зерттеулерді құрылымдау және жобалауда қазіргі заманғы ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану

Жинақталған, өңделген, жүйеленген ғылыми-техникалық ақпаратты бағалау

Жобалау қызметі мен ақпаратты графикалық құралдармен бейнелеудің негіздерін білу және оларды зерттеу қызметтерінде пайдалану.

Ұсынылған жобаны бағалау

33

Портфолионы бағалаудың мерзімділігі [27]. Портфолионы бағалауды оқушылар мұғаліммен бірге шамамен тоқсанына

бір рет жүргізеді. Мүмкіндігінше слайдтар түрінде есептер дайындағаны құптарлық, оның мазмұндық құрылымын мұғалім жасайды және оқушыларға дайын формат түрінде таратылады. Оқушы слайдтарды дайындау кезінде өз нәтижелерін бұрынғы алға қойған мақсат және міндеттерімен салыстыруға мүмкіндігі бар.

Портфолионы бағалау түрлері: 1) пән мұғалімі мен оқушының жеке кездесуінде алғашқы бағасы. 2) шағын топтарда оқушыларды бағалауы. Мұғалім күні бұрын шағын

топтардың жұмыс жоспарын береді және түсіндіреді, көшбасшыны тағайындайды. Топ әрбір оқушыны тыңдауы және талдауы тиіс, және де әрқайсысына 5-8 минут ішінде ұсыныстар беруі керек. Бағалау мен ұсынымдар жазылады және портфолиоға салынады. Мұғалім мұндай сабақ үдерісінде топтан-топқа ауысып отырады. Егер портфолио баллмен бағаланса, онда мұғалім мұндай сабақтан соң, топтың берген ұсынымдары және портфолио мазмұны негізінде баға қояды.

3) оқушылардың портфолио бойынша конференцияда шығып сөйлеген сөздері негізінде, ұйымдастырылған комиссияның портфолионы бағалауы. Конференцияны мақсатты түрде жеті негізгі құзыреттіліктер бойынша ұйымдастырады. Әрбір оқушы екі-үші минуттан көпшілік алдына шығып сөйлеуге болады және сұрақтарға жауап беруге де дәл сондай уақыт беріледі. Сөз сөйлеу кезінде жұмыстың мақсатын, оны іске асыру жолдарын, негізгі жетістіктерін көрсетуі керек. Алдын ала ұйымдастырылған комиссия портфолионың мазмұнын, шығып сөйлеуді және сұраққа жауапты (алдын ала дайындалған өлшемдер бойынша) бағалайды.

Нәтижелерді талқылау мектеп оқушысының функционалдық сауаттылығын одан әрі жетілдіру бағдарламасы болуы мүмкін.

Педагогтарға (комиссия құрамындағы педагогтармен) жеке тұлғалық дамудың түрлі нұсқалары мен траекториялары ұсынылады, ал оқушы таңдайды.

Оқушылардың портфолиосын бағалау өлшемдері (Е.В.Лебедев бойынша 1. Портфолионы ішкі бағалауға (өзін-өзі бағалау) өлшемдеріне мыналар

кіреді: - өзін-өзі ұйымдастыру (жұмысқа жауапты қарау, бастаған істі аяғына дейін

жеткізу, өзін ұсыну үшін тиімді құрылым мен мазмұнды таңдау); - кәсіптік бағдар; - оқыту (оқыту үдерісінде портфолио материалдары көмектесе ме, оқыту

үдерісінде алынған дағдылардың пайдалылығы, алынған білім мен дағдыларды өзін-өзі бағалау);

- өз бетімен оқу, - өзін-өзі көрсете білу. 2. Сыртқы бағалауға мынадай өлшемдер топтары кіреді: - портфолионы ресімдеудің сапасын бағалау; - портфолио құрылымын бағалау;

34

- портфолио материалдары бойынша білім беру қызметінің деңгейін бағалау.

Портфолио бағасын бағалаудың арнайы парақшасына енгізуге болады. 10-кесте– Оқушылардың бастауыш білім беру портфолиосын бағалау

№ Қызмет түрі Балдар

саны 1 әкімшілік бақылау кезінде ауызша жауап

(тоқсанда 1 рет) 5

2 әкімшілік бақылау кезінде анкета жүргізу (тоқсанда 1 рет)

5

3 әкімшілік бақылау кезінде тест өткізу (тоқсанда 1 рет)

5

4 әкімшілік бақылау кезінде сұхбат өткізу (тоқсанда 1 рет)

5

5 әкімшілік бақылау кезінде шығарма (тоқсанда 1 рет)

5

6 спортық секцияға қатысу 20 7 қосымша білім бару (музыка, би мектебі, тіл үйрену курстары, көркем

мектеп, қолданбалы халық өнері бойынша курстар, театр студиясы, қызығушылықтары бойынша басқа үйірмелерге қатысу)

25

8 қоғамдық шараларға қатысу (әрбір шараларға қатысу)

5

9 сабақтағы, факультативтегі реферат (әр бір жұмыс үшін)

5

10 сабақтағы, факультативтегі баяндама (әр бір жұмыс үшін) 5 11 БАҚ бетеріндегі балалар публикациясы

(әр бір публикация үшін) 10

12 әр түрлі деңгейдегі қолөнер көрсетілімі (+ - жүлделі орын үшін) - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

10+5 20 +10 30+15 40+20 50+30

13 жеке суреттерінің көрсетілімі (+ - жүлделі орын үшін) - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

10+5 20+10 30+15 40+20 50+30

14 Ғылыми жоба (+ - маз) - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

25 + 5 35 +10 45 +15 55+ 20 70 +30

35

15 конкурстарға/жарыстарға қатысу (+ - жүлделі орын үшін) - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

10+5 20+10 30+15 40+20 50+25

Бастауыш сыныптың оқушысы тоқсан үшін портфолиоға 50 балл,

жартыжылдық үшін 100 балл, барлық оқу жылында 200 балл жинақтайды. Жинақталған баллдан оқушылардың жеке жетістігі оқушылардың жеке жетістігін бағалау анықталады: тоқсанға/жартыжылдыққа/ оқу жылына 50/100/200 және артығырақ баллдарға сәйкес - «өте жақсы» белгісімен оқушының жеке жетістігіне сертификат беріледі;

35/70/150 баллдар – «жақсы» белгісімен оқушының жеке жетістігіне сертификат беріледі;

25/50/100 баллдар – «қанағаттанарлық» белгісімен оқушының жеке жетістігіне сертификат беріледі; 11-кесте – Оқушылардың негізгі орта білім беру портфолиосын бағалау:

№ Қызмет түрі Балдар саны 1 әкімшілік бақылау кезінде ауызша жауап

(тоқсанда 1 рет) 5

2 әкімшілік бақылау кезінде анкета жүргізу (тоқсанда 1 рет)

5

3 әкімшілік бақылау кезінде тест өткізу (тоқсанда 1 рет)

5

4 әкімшілік бақылау кезінде сұхбат өткізу (тоқсанда 1 рет)

5

5 әкімшілік бақылау кезінде шығарма-эссе 5 6 спорт секциясына қатысу 30 7 қосымша білім алу ( музыка, би мектебі, тілдік курстар, көркем

мектеп, қолданбалы халық өнері бойынша курстар, театр студиясы және т.б.)

50

8 қоғамдық шараларға қатысу (әрбір шараларға қатысу) 5 9 сабақта, элективті курстарда реферат

(әр бір жұмыс үшін) 5

10 сабақта, элективті курстарда баяндама (әр бір жұмыс үшін)

5

11 БАҚ бетерінде мақалалар жариялау 10 12 ғылыми конференцияларға қатысу, ғылыми жинақтарда

мақалалар жариялау 25

13 түрлі деңгейдегі өнер туындыларының көрсетілімі (+ - жүлделі орын үшін) - - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

20+5 30+10 40+15 50+20 60+30

36

14 жеке суреттерін көрсету (+ - жүлделі орын үшін) - - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

20+5 30+10 40+15 50+20 60+40

15 ғылыми жоба (+ - жүлделі орын үшін) - - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

25 + 5 35 +10 45 +15 55+ 20 70 +30

16 конкурстарға/жарыстарға қатысу (+ - жүлделі орын үшін) - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

10+5 20+10 30+15 40+20 50+25

Негізгі орта мектептің оқушылары тоқсан үшін портфолиоға 75 балл,

жартыжылдық үшін 150 балл, барлық оқу жылында 300 балл жинақтайды.Жинақталған баллдан оқушылардың жеке жетістігі оқушылардың жеке жетістігін бағалау анықталады:тоқсанға /жартыжылдыққа/ оқу жылына 75/150/300 және артығырақ баллдарға сәйкес - «өте жақсы» белгісімен оқушының жеке жетістігіне сертификат беріледі;

50/ 100/200 балдар – «жақсы» белгісімен оқушының жеке жетістігіне сертификат беріледі;

35/60/100 балдар – «қанағаттанарлық» белгісімен оқушының жеке жетістігіне сертификат беріледі.

12- кесте–Жалпы орта білім беру деңгейі оқушысының портфолиосы

№ Қызмет түрі Балдар саны

1 әкімшілік бақылау кезінде ауызша жауап (тоқсанда 1 рет)

5

2 әкімшілік бақылау кезінде анкета жүргізу (тоқсанда 1 рет)

5

3 әкімшілік бақылау кезінде тест өткізу (тоқсанда 1 рет)

5

4 әкімшілік бақылау кезінде сұхбат өткізу (тоқсанда 1 рет)

5

5 әкімшілік бақылау кезінде шығарма-эссе 5 6 спорт секциясына қатысу 30 7 қосымша білім алу ( музыка, би мектебі, тілдік курстар, көркем

мектеп, қолданбалы халық өнері бойынша курстар, театр студиясы және т.б.)

50

8 қоғамдық шараларға қатысу (әрбір шараларға қатысу) 5 37

9 сабақта, элективті курстарда реферат (әр бір жұмыс үшін)

5

10 сабақта, элективті курстарда баяндама (әр бір жұмыс үшін)

5

11 БАҚ бетерінде мақалалар жариялау 15 12 ғылыми конференцияларға қатысу, ғылыми жинақтарда мақалалар

жариялау (әр бір қатысу үшін мақала ) 20+ 10

13 түрлі деңгейдегі өнер туындыларын көрсету (+ - жүлделі орын үшін) - - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

20+15 30+20 40+40 50+50 60+60

14 жеке суреттерін көрсету (+ - жүлделі орын үшін) - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

20+5 30+10 40+15 50+20 60+40

15 Ғылыми жоба (+ - жүлделі орын үшін) - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

25 + 10 35 +20 45 +30 60+ 40 75 +75

16 конкурстарға/жарыстарға қатысу (+ - жүлделі орын үшін) - мектеп - аудан/ қала - облыс - Республика - халықаралық

10+10 20+20 30+30 40+40 50+50

Жалпы орта білім беру деңгейінің оқушылары тоқсан үшін портфолиоға 80

балл, жартыжылдық үшін 170 балл, барлық оқу жылында 350 балл жинақтауы мүмкін.Жинақталған баллдан оқушылардың жеке жетістігі оқушылардың жеке жетістігін бағалау анықталады: тоқсанға/жартыжылдыққа/ оқу жылына 80/170/350 және артығырақ баллдарға сәйкес- «өте жақсы» белгісімен оқушының жеке жетістігіне сертификат беріледі;

65/ 130/260 баллдар – «жақсы» белгісімен оқушының жеке жетістігіне сертификат беріледі;

45/90/180 баллдар – «қанағаттанарлық» белгісімен оқушының жеке жетістігіне сертификат беріледі.

38

Қорытынды

12-жылдық мектептің МЖБС-нің білім тұжырымдамасы оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру стратегиясына негізделген оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің жаңа мазмұнын айқындап берді. Жаңа тұжырымдаманы іске асыру білім беру үдерісінің когнитивтік (пәндік), әрекеттік және аксиологиялық аспектілерін қамтуға мүмкіндік беретін бағалаудың оңтайлы жүйесін әзірлеуді талап етеді.

Бағалаудың жаңа формасы оқушының функционалдық сауаттылық деңгейін бақылау қажеттілігімен байланысты.

12-жылдық білім беру жүйесі жеті негізгі құзыреттіліктер негізінде (жеке тұлғалық, азаматтық, басқарушылық, әлеуметтік, коммуникативтік, ақпараттық, технологиялық) жеке тұлғаның біртұтас дамуын қамтамасыз етеді, білім беру деңгейлері бойынша портфолио мазмұнына жинақталады. Бағалаудың өлшемдері мен параметрлерімен бірге портфолионың құрылымы мен мазмұны ұсынылды, оқушылардың жартыжылдық және оқу жылындағы жетістіктерін обьективті бағалауға мүмкіндік береді.

Мұғалімдер мен мектеп әкімшілігіне арналған әдістемелік құрал жалпы алғанда, білім беру үдерісінің нәтижелерін, сынып деңгейін және әрбір оқушының жетістіктерін жеке-жеке бағалауда практикалық нұсқау болады.

39

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспарының орындалуы барысы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 11 қыркүйекте болған отырысы.

2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2010 ж. 7 желтоқсан.

3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» 27.01.2012 ж.

4. Бранд О. Функциональная неграмотность в промышленно развитых странах. – Ж. Перспективы, 1988. - № 2. - С. 37-51.

5. Гаврилюк В.В. Преодоление функциональной неграмотности и формирование социальной компетентности // Социол. Исслед. - 2006. - № 12.

6. Тангян С.А. «Новая грамотность» в развитых странах// Советская педагогика. - 1990. - №1. - С.3-17

7. Hirsch E.D. Cultural literacy. What every American needs to know. N Y, 1988. 8. Ермоленко В.А., Перченок Р.Л., Черноглазкин С.Ю. Дидактические

основы функциональной грамотности в современных условиях // Рос. акад. образования. - М., 1999. - 228 с.

9. Гершунский, Б. С. Грамотность для XXI века Текст. / Б. С. Гершунский // Советская педагогика. - 1990. - № 4.

10. Крупник С.А., Мацкевич В.В. Всемирная энциклопедия: Философия / Функциональная грамотность. Минск, 2001.

11. Акатова Т.И. языковая функциональная грамотность и языковая культура студентов: психолого-педагогический аспект. Монография.- М.: ИТК «Дашков и К», 2006. - 237с.

12. Ермоленко В.А., Лебедев О.Е., Онушкин В.Г., Перминова Л.М., Сметанникова Н.Н., Тянган С.А. Функциональная грамотность в сфере коммуникации рассматривается как уровень. - М., 2001. - 220 с.

13. Фролова П.И., Формирование функциональной грамотности как основа развития учебно-познавательной компетентности студентов технического вуза в процессе изучения гуманитарных дисциплин. – Омск: 2008. – 229 с.

14. Холодная М.А. Приоритеты современного школьного образования.// Советская педагогика. - 1995. - № 1.

15. Способность адаптироваться к социуму или интеллектуальное развитие и воспитание. //Доклад на IV Всероссийском съезде психологов образования России, 8 - 12 декабря 2008 года, Москва.

16. Сметанникова Н.Н. Грамотность. Единственное или множественное число? // Школьная библиотека, 2001.

17. Губанова М.И., Лебедева Е.П. Функциональная грамотность младших школьников: проблемы и перспективы формирования/ Наука и школьная практика. - 2009. - №12. - С.1-4.

40

18. Вершловский С.Г., Матюшкина М.Д. Функциональная грамотность выпускников школ // Социологические исследования. - 2007. - № 5. - С. 140-144.

19. Ордабаева Ж.Ж. Развитие функциональной грамотности одаренных учащихся в процессе обучения физике. //Педагогические науки/4. Стратегические направления реформирования системы образования. -//Электронный ресурс. – Режим доступа: http://www.rusnauka.com/18_EN_2009.

20. Мурзалинова А.Ж. Формирование функциональной грамотности учащихся при обучении русскому языку как неродному на старшей ступени школы общественно-гуманитарного направления: Автореферат дисс. …..д-ра пед.наук / Мурзалинова А.Ж. – Алматы: 2003. – 47 с.

21. Рауандина А.К. Қазақ тілін оқытуда оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру әдістемесі (орыс тілді мектептердің 5-6-сыныптары) п. ғ. к. дисс АВТОРЕФЕРАТЫ.- АЛМАТЫ, 2010.

22. Клок Г.Д., Формирование функциональной грамотности на уроках химии в общеобразовательной школе. //Электронный ресурс. – Режим доступа http://bio.86sch10-nv.edusite.ru.

23. Анурова В.И., Формирование функциональной социокультурной грамотности на среднем этапе обучения в школе с углубленным изучением иностранного языка. – М: 2001. – 270 с.

24. Терешкович П., Крупник С. «Новый порог функциональной грамотности вызов 21 века» //Электронный ресурс. – Режим доступа: calameo.com›books.

25. Международная система оценивания знаний on 28 September 2011 // Электронный ресурс. – Режим доступа: http://ru.wikipedia.org/w/ .

41

Мазмұны

Кіріспе ................................................................................................................... 3 1 «Функционалдық сауаттылық» ұғымы..................................................... 5 2 Оқушылар дайындық деңгейін бағалау бойынша отандық және

әлемдік тәжірибелерді талдау…………………………………………....

11 3 Оқушыларды өлшемді бағалау жүйесі: әлемдік тәжірибе

аясындағы қазақстандық білім беру мазмұны ........................................

13 4 Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың

нәтижесі ретінде оқушы портфолиосы ....................................................

19 5 Тұлғалық құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері .............................. 21 6 Азаматтық құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері ............................ 24 7 Әлеуметтік құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері ........................... 26 8 Басқарушылық құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері .................... 29 9 Коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері ................ 30

10 Ақпараттық құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері .......................... 31 11 Технологиялық құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелері .................... 33

Қорытынды .......................................................................................................... 39 Қолданылған әдебиеттер тізімі .......................................................................... 40

42

12-жылдық мектеп жағдайында оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалау әдістемесі

Әдістемелік құрал

Басуға 19.04.2013 қол қойылды. Пішімі 60×84 1/16. Қағазы офсеттік. Офсеттік басылыс.

Қаріп түрі «Times New Roman». Шартты баспа табағы 2,3.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы» РМҚК

010000, Астана қ., Достық көшесі 20, «Санкт-Петербург» с.-і. о., 13-қабат

43