۱

فصل اول

معمار و معماری

معمار، اخالق و تعليممنشأ پيشۀ معماری

معماری گذشته و علم آموزی از آن

ساختن کاخ خورنق اثر کمال الدين بهزاد از مکتب نقاشی هرات

۲

هدف های رفتاری: پس از پايان اين فصل از فراگير انتظار می رود:١ــ علت نياز به شناخت ويژگی های معمار را در معماری گذشته کشورمان شرح

دهد.٢ــ ويژگی های معماری گذشته را بداند.

٣ــ ويژگی های اخالقی و عملی معماران گذشته را نام ببرد.٤ــ منشأ پيشه معماری را بيان کند.

٥ ــ تفاوت معماری گذشته و امروز را بيان کند.٦ ــ معنای علم را از ديدگاه پيامبر اکرم بيان کند.

مقدمهفهم آثار تاريخی معماری کشورمان نيازمند تالشی فراوان است. آنچه در مدح هنر و معماری تاريخی ما گفته شده، بيشتر ناظر به نمونه ها، زيبايی ها و شگفتی های آن بوده است، و کمتر به پديد آورندگان اين آثار توجه شده است. درست همانگونه که اين استادان و هنرمندان خود را حجاب حق دانسته و

از ميان برخاسته اند.

١ــ حافظ، ديوان اشعار

اين معماران خداجو و ياوران خلق، هنر خود را در آثاری ارزشمند عرضه داشته اند. با درنگی بدون نمود. روشن را آموزنده ای بسيار نکات می توان بزرگان، اين احواالت بر صميمانه، اما کوتاه آشنايی با اين احواالت باطنی، از آثار معماری گذشته، جز پوست چيزی نصيبمان نمی شود، و مغز و

باطن آن پنهان می ماند.

معمار، اخالق وتعليمتحوالتی که به ظهور دوران جديد انجاميد، با دگرگونی اساسی در بينش و منش و نحوه زندگی انسان ها همراه بود. اين دگرگونی ها بر معمار و معماری نيز، مانند ساير اشخاص و هنرها، تأثير گذاشت.

۳

معمار با طراحی فضای معماری به استفاده کنندگان از آن فضا امر می کند که از کجا و کدام در وارد فضا شوند، از کدام پنجره و به چه ميزان و از کدام جهت نور بگيرند، در چه ابعاد و تناسبات فضايی قرار گيرند و… پس معمار ظرف زندگی انسان را طراحی می کند. بنابراين، شايد بتوان گفت که، تأثير تحوالت فکری و فرهنگی در معماران که در عمل و هنرشان نيز نمايان می گردد، در زندگی افراد جامعه

تأثيرگذارتر از ساير هنرمندان خواهد بود. تالش در شناسايی تفاوت های معمار و معماری جديد و قديم، می تواند در دست يابی به نگاهی واقع بينانه به تاريخ معماری مفيد باشد. از خطاهای مطالعه تاريخ معماری، مانند هر حوزه ديگر، اين است که مطالعه کننده، بدون توجه به تفاوت های عالم قديم و جديد، تاريخ معماری را با شبيه سازی به

عالم معماری دوره ای که درآن به سر می برد، بررسی کند.نظر و عمل معماری درفرهنگ گذشته ما، به رغم غنايی که داشته، متکی برفرهنگ شفاهی (سينه به سينه) بوده و کمتر متنی از آن به جا مانده است.١ از آثار مکتوب بسيار اندک در زمينه ويژگی های

اخالقی و عملی معماران چنين بر می آيد که:الف) در گذشته تربيت اخالقی وحرفه ای امری واحد بود. تربيت اخالقی همراه با تربيت حرفه ای

صورت می پذيرفت. لذا شرط ورود به حرفه، ادب، شايستگی و آراستگی به اخالق الهی بوده است.ب) در پرتو تهذيب نفس، معمار گمنام و ناشناس می ماند. وی هنرش را وسيله ای برای مطرح کردن خود نمی دانست. از استاد علی اکبر اصفهانی، معمار بزرگ ايران، که مسجد امام اصفهان را ساخته، در همه متون دوره صفوی فقط چند سطر يافت می شود. آن هم از اين بابت که او از سر تفنن گرديد، مرسوم بناها برکتيبه های معمار نام نوشتن که دوره هايی در است. سروده شعر هم بيتی چند

معماران پيش از نام خود، اوصافی چون الحقير، الذليل، العبد، محتاج دعا و… می آورند.٢ج) اکثر معماران ساختن را از ابتدا تا انتها با ذکر حق می آميختند. ذکر زبانی و قلبی با سازندگی

عجين می شد و هدف فقط تقرب به خدا بود.منتقل شاگرد به استاد از سينه به سينه می شد، دانسته الهی امانتی که دانايی و حرفه مندی د) می گرديد و شاگردان در طول دوره آموزشی، مرحله به مرحله از استاد مجوز ورود به مرحله باالتر را

١ــ ازجمله منابع معدود در اين زمينه فتوت نامه ها می باشد.٢ــ به نوشته پشت جلد کتاب توجه کنيد. در اين لوح که بر ايوان مسجد گوهرشاد مشهد قرار گرفته، استاد بزرگ معماری ايران، شيرازی زين الدين قوام الدين الرحمن، بعنايت الملک المحتاج الفقير «عمل العبد الضعيف می کند. معرفی چنين را خود شيرازی قوام الدين

الطيان» . (الطيان به معنای گل ساز می باشد).

۴

می گرفتند.هـ) استادان مقامی واال و اعتباری پا برجا در تمامی مراحل کار داشتند وحضور معنوی استاد

و همراهی او در کار، باعث قوت قلب شاگردان می شد.و) معمار خود را وسيله ای می دانست که موظف به بيان هنرش به بهترين صورت شده است و

منشأ و سرچشمه هنرش را نه درخود که درخدا می ديده است.١

منشأ پيشۀ معماریدر قرآن کريم آمده است که، خداوند جهان را بدون ستون هايی که بتوان آنها را ديد برافراشته بنابراين از نظر قرآن، خداوند معمار هستی است. کتاب های مختلف ادبی، دينی وعرفانی نيز است.٢ را معمارش که می کرد، زندگی جهانی در روزگار، آن معمار رو همين از کرده اند. تأکيد نکته اين بر خداوند می دانست، خداوندی که آفريننده و پديدآورنده عالم هستی و طبيعت است. بنابراين معمار در آن زمان نيز سعی می کرد، هندسه و نظم حاکم بر عالم هستی و طبيعت که مخلوق خداوند است را بيابد و در کار خود از آنها استفاده کند.٣ آن معماری صرفا به ظاهر طبيعت توجه نمی کرد بلکه بر قواعد پنهان

حيات بخشی که بر طبيعت مستولی بود، توجه داشت.

در زبان عربی فتی، فتيان و فتوت به معنای جوانی وجوانمردی است. که بعد از بعثت پيامبر و واليت حضرت علی (ع) جوانمردی و فتوت چنان با ارزش های معنوی جامعه اسالمی درآميخت که تفکيک آن غير ممکن است. دراين ارتباط «فتی» به معنای کسی بود که حقيقت باطنی انسان را درک کرده و به مرحله جوانی جاودانه روح نائل

١ــ برای مطالعه بيشتر نگاه کنيد به: نديمی، هادی، ١٣٧٥، «آيين جوانمردان و طريقت معماران (سيری در فتوت نامه های معماران و بنايان) و حرفه های وابسته، مجموعه مقاالت اولين کنگره تاريخ معماری و شهرسازی ايران، جلد دوم، تهران: سازمان ميراث فرهنگی کشور» .

٢ــ سوره رعد آيه ٢٣ــ اين ويژگی خاص معماران ايرانی نبوده است بلکه تا قبل از رنسانس و انقالب مدرن، در غرب نيز معماران از همين الگو برای کاربرد هندسه عالم و طبيعت را در طراحی معماری» نمونه هايی از معمار معاصر در کتاب «تناسبات در طراحی استفاده می کردند. راب کرير

کليساهای سبک گوتيک تجزيه و تحليل کرده است.

مطالعه آزاد

۵

شده بود. اين خداجويان و ياوران خلق در کسوت فتيان و جوانمردان، هنر خود را در معماران مکتوب و احواالت اهل هنر و آثار کار می بردند. آنچه از زيبايی به آثار خلق تاکنون شناخته شده بسيار اندک است و بيشتر در قالب فتوت نامه های اهل حرفه صنعت می باشد. دراين ميان حضرت علی (ع) جايگاه ويژه ای دارد. وی را اصل و منشأ همه نيز بوده استاد خط آنان وی اول نگاه معنوی می دانستند. در پيشه ها و وارث حقيقت

است.

بازرگان اول پيدا کردن منشايی الهی درساير پيشه ها نيز مطرح بوده است. مثال حضرت را نجار اول (ع)، ابراهيم حضرت را معمار اول (ص)، رسول حضرت را و… ادريس (ع) حضرت را خياط اول عيسی (ع)، حضرت را رنگرز اول نوح (ع)، پيوندی حرفه الهی، انبياء و اوليا از يکی به حرفه اتصال با وسيله بدين و می دانستند معنايی با ارزش های الهی و اسالمی می يافت. و حرفه مندان آن منشأ را الگوی نظر و

عمل خود قرار می دادند.

اکنون با سير کوتاهی بر احواالت معماران، می توان دريافت که شناخت حقيقی حاالت آنان در زمانه حاضر نياز به تحقيق و پژوهش بيشتری دارد.

معماری گذشته و علم آموزی از آنبرای معمار هنرمند تالش است. کرده رشد ارزش هايی چنين بستر در ما گذشته معماری دست يابی به رموز کار نوعی رياضت بوده و تمامی مراحل کار را با دقت وخلوصی معنوی و روحانی پيگيری می کرده است. هر مرحله کار، هنرمند عارف را برای رسيدن به مقامی باالتر و دريافتی روحانی تر

آماده می کرده است.اين معماری مبتنی بر عادات، پسندها و انديشه های يک دوره تاريخی بوده است و بديهی است که با تغيير زمان و عادات فردی و اجتماعی اين معماری، نيز رنگ می بازد و جای خويش را به صورتی

۶

ديگر وا می گذارد. ولی همواره می توان از ويژگی ها، قاعده ها و روال های حاکم بر آن برای معماری امروز درس آموخت. در اينجا به بعضی از ويژگی های معماری تاريخی و گذشته ايرانی اشاراتی می کنيم:

الف) معماری گذشته ما متکی بر معرفتی الهی بود. در آن دوران معماران صرفا متکی بر علوم چندان دو الهی الطاف از بهره گيری و خدا به قرب با تجربی علم اين بلکه نبودند. تجربی و نظری می شد. ناگفته پيداست که بهره گيری از اين موهبت نيازمند نوعی معرفت، پاکی و صفای درونی بود.

دستاوردهای آن دوران، امروزه توسط بعضی از افراد غرب زده، خرافه و اوهام خوانده می شود.ب) در شيوه معماری استاد ــ شاگردی معماران ضمن احترام به عقايد و شيوه کار اساتيدشان به هم معماری اين بنابراين شوند. ارتقايش باعث و بيفزايند تعاليم آن به هم را چيزی می کردند سعی وسيله بدان و دارد که درونی ارزش های جهت به هم و ماست پدران و گذشته به متعلق اينکه لحاظ

ريشه های فرهنگی ما را نمايان می کند، دارای ارزش است.ج) معماری گذشته ما متأثر از طبيعت است. از آنجايی که آنان خداوند را خالق و معمار طبيعت دهند انجام را کاری آن با برخورد در و موجود طبيعت از الگو گيری با می کردند سعی می دانستند، که موافق با نظام خلقت باشد. به همين دليل از طبيعت هم بهره برداری به اندازه می کردند و هم بدون

هيچ گونه آسيبی آن را مورد تکريم و احترام قرار می دادند.اينک درس گرفتن از چنين پديده ای، آدابی خاص را می طلبد و بهره گيری و علم آموزی از آن اکرم (ص) پيامبر از مبارکی حديث گفت، می توان ارتباط اين در که سخنی بهترين که دارد مراحلی

است: شخصی از پيامبر (ص) پرسيد که «علم چيست ؟» جواب فرمودند: «علم يعنی سکوت کردن و

سپس گوش فرا دادن و بعد حفظ کردن و سپس عمل کردن و آنگاه نشر دادن.»با تأملی در اين حديث شريف آشکار می شود که اولين مرحله علم آموزی يا درس گرفتن، سکوت و پذيرش است. و قرار دادن خويشتن خويش در اختيار صاحب علم، مرتبه دوم، گوش دادن است. با تمام حواس و دقت و حوصله کامل؛ مرتبه سوم، حفظ کردن است. اولين معنايی که از اين واژه دريافت می شود، به حافظه و ذهن سپردن است که ظاهری ترين آن است. حفظ کردن در اين حديث شريف، با توجه به مفهوم حديث و واژه بعدی، به معنای حفظ در جان و قلب است، که دگرگون کننده، تحول

بخشنده و زاينده عمل است. انتشار نشر و مرتبه آخرين راستينی است. علم معرفت و ميوه هر عمل است که بعدی مرحله آن چيزی است که بر جان و دل نشسته است. پس برای درس گرفتن از اين معماری بايد خويشتن را

۷

چنين آزموده و آماده کنيم.آنچه امروز تجربه می کنيم حادثه ای غم بار از غربت اين هنر است. اکثر مخاطبين و استفاده کنندگان از بناها، امروز تنها فريفته زيبايی های ظاهری آن می گردند. بيشتر معماران نيز در سيطره حجاب ظلمانی

ماديات، فقط هواهای نفس خود را به نمايش می گذارند.وادی به ورود ايرانی، معماری مايه های درون فهم و درک و وصول برای آغازين تالش ارزش های اخالقی آن است. ايجاد انس و ارتباط با آن معماری، می تواند هنرجويان و معماران آينده

را در مسيری درست هدايت نمايد.

مطالعه آزاد

پدری از يزد شهر در شمسی هجری ١٣٠١ سال در پيرنيا کريم محمد استاد نائينی و مادری يزدی به دنيا آمد در سال ١٣١٨پس از پايان تحصيالت متوسطه در يزد برای ادامه تحصيل خود به دانشکده هنرهای زيبای دانشگاه تهران وارد شد ولی هنوز نمی پسندد. آخر به تا پيمودن برای را راه اين فهميد که (١٣٢٤) بود راه ابتدای در بدين ترتيب بود که اين مدرسه و استادان نوپرداز آن را واگذاشت و به قول خود به دنبال

استادان بزرگی رفت و سينه به سينه معماری را آموخت.شناخت و گذشته، سعی در هستند که در چند دهه افرادی نادر پيرنيا از استاد شناساندن معماری ايرانی را داشته است. اگر چه ايشان به بحث های گوناگون پرداختند، وی دانست. ايرانی معماری سبک شناسی را آنها مهم ترين از يکی بتوان شايد اما معماری پيش از اسالم ايران را به دو شيوه پارسی و پارتی و معماری بعد از اسالم را به

چهار شيوه خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسيم کرده است.از ديگر ابداعات وی بر شمردن پنج اصل برای معماری ايرانی بوده است که می باشد. درون گرايی و خودبسندگی نيارش، بيهودگی، از پرهيز واری، مردم شامل:

روانش شاد باد.

۸

سؤاالت فصل اول

هنرها ساير به نسبت افراد زندگی در معماری نگرش در تغييرات چرا ١ــ تأثيرعميق تری می گذارد؟

٢ــ ارتباط تربيت اخالقی را با حرفه آموزی را در معماری گذشته بيان کنيد.٣ــ چرا در گذشته معماران گمنام می ماندند؟

معرفی چگونه را خود آنان شد، مرسوم بربنا معمار نام نوشتن که زمانی از ٤ــ می کردند؟

٥ ــ ارتباط استادان با شاگردان در معماری گذشته چگونه بود؟٦ ــ معماران گذشته منشأ هنرشان رادر کجا می ديدند؟

٧ــ ويژگی های اخالقی معماران درگذشته را بنويسيد.٨ ــ ويژگی های معماری تاريخی و گذشته ايرانی را به اختصار بنويسيد.

٩ــ حضرت محمد (ص) علم را چگونه تعريف فرمودند؟

۹

فصل دوم

معماری شهر و خانه

شهر خانهکاخ

باغ بناهای بومی نواحی مرکزی ايران

خانۀ محمودی در يزد

۱۰

هدف های رفتاری: پس از پايان اين فصل ازفراگير انتظار می رود که:١ــ اولين سکونت گاه های مربوط به هزاره های مختلف تاريخی را بيان کند.

٢ــ مراحل شکل گيری شهر در ايران را بيان کند. ٣ــ عناصر مشخصه شهر دردوران اسالمی را نام ببرد.

٤ــ عوامل تأثير گذار درشکل گيری خانه رابيان کند. ٥ ــ چهار اقليم اصلی ايران را بداند.

٦ــ ويژگی معماری خانه ها را در اقليم های اصلی ايران توضيح دهد.٧ــ ويژگی های روستای کندوان را بيان کند.

٨ ــ ويژگی های معماری کاخ های دوره هخامنشی را بيان کند.٩ــ دو کار مهم پارتيان را در زمينه معماری نام ببرد.

١٠ــ بهترين نمونه گنبدسازی را در کاخ ساسانی، نام ببرد.١١ــ مهم ترين دستاوردهای ساسانی در زمينه معماری را بيان کند.

١٢ــ ويژگی های کاخ آشور را نام برده و تأثير آن درمعماری دوره های بعد را بيان کند.

١٣ــ اصل تداوم در معماری ايرانی را باذکر مصاديق آن بيان کند.١٤ــ ويژگی های کاخ های دوره صفوی را با ذکر نمونه های مهم بيان کند.

١٥ــ تفاوت کاربرد کلمه «فردوس» در قبل و بعد از اسالم را بيان کند.١٦ــ ارتباط باغ سازی قبل و بعد از اسالم را بيان کند.

١٧ــ ويژگی های باغ ايرانی را بيان کند. ١٨ــ هدف از بناهای بومی را توضيح دهد.

١٩ــ عوامل مهم و تأثيرگذار درمعماری بومی را نام ببرد.٢٠ــ اهداف ساخت برج های کبوترخان را بيان کند.

٢١ــ قسمت های مختلف آب انبار و يخچال را بيان کند.

۱۱

مقدمه

١

شهر، خانه ومعماری ايران از روزگارانی دور، مکانی بود که درعين داشتن واقعيت ظاهری، از حقيقت ذهنی و معنوی در ورای چهره بيرونی، برخوردار بود. شهر ايرانی شهری بود مملو از زندگی و پر از خاطره. اين شهر بدان سبب ساخته می شد، که کالبدی٢ زيبا و کارا داشته و خدمات فراهم شده

در آن برآورنده نيازهای مادی و معنوی ساکنان آن باشند.دربين کاربری ها وعملکردهای موجود شهر، خانه جايگاه خاصی داشته است. انسان ها خانه را

به عنوان لباس دوم٣ خود به عنوان مکانی امن برای زندگی و وسيله ای برای تعالی برمی گزيدند.اقليم تأثير تحت منطقه، درهر معماری، مختلف کاربری های ساير همانند خانه معماری سنت های و بوم است. کرده پيدا را خاصی ويژگی های کشور، مختلف نقاط وهوايی آب وشرايط ايجاد را خاصی معماری شکل های کشور، مناطق از بعضی در نيز محلی مصالح کاربرد و زيست

نموده است.خانه گاهی که به پادشاه يا يکی از بزرگان جامعه تعلق می گرفت، مفصل تر و باشکوه تر و معموال

درباغی با صفا ساخته می شد.

١ــ موالنا جالل الدين رومی، مثنوی معنوی٢ــ کالبد به معنای قالب وجسم و نمود ظاهری

٣ــ لباس اول، همان لباسی می باشد که بر تن می کنيم.

۱۲

شهربشر از روزگاران نخستين زندگی بر کره زمين، نياز به سرپناهی برای محافظت خويش از گزند جانوران، سرما، گرما و دشمنان انسانی داشته است. وی ابتدا غار را برای زندگی بر گزيد. کشف دو غار السکو١ و آلتاميرا٢ اطالعاتی از زندگی آغازين انسان را روشن کرده است. (تصوير شماره ١ــ٢) هر يک از اين دو غار با آثار منقوش بر ديوارهايشان و مفاهيم و ارتباط عناصر اين نقاشی ها چيزی جز يک سکونتگاه نيستند، که بسياری از ويژگی های زندگی ساکنين آنها را روشن می کنند. از جمله اينکه

وجود اين نقاشی ها در دل غارها نشان می دهد که از آتش برای روشنايی استفاده می کردند.

بدين ترتيب غار به عنوان يک سکونتگاه، قسمت هايی از زندگی پيش از تاريخ٣ را در خود ثبت کرده است. از اين رو می توان گفت که يکی از مهم ترين منابع مطالعه زندگی انسان محل سکونت اوست،

که زمانی به صورت غار، در مرحله ای به شکل روستا و در دوره ای به نام شهر نمايان شده است.بررسی های متون و آثار به جای مانده نشان می دهد که ترکيب کالبدی شهر چيزی جز انعکاس فضايی در آنها، از متأثر انسانی فعاليت های و رفتار و توليد و معيشت شيوه های زيست، سنت های

خاص نمی باشد.اين عوامل به گونه ای به يکديگر وابسته اند و از زمانی که بشر، يکجانشين شد، دولت را سامان

داد وشهر را بنا نهاد، تا به امروز نقشی تعيين کننده در تعريف شهر داشته اند.١ــ Lascaus، از غارهای پيش از تاريخ واقع در دره وزر Vezereدر نزديکی دورنی Dordogne پاريس

٢ ــ Altamira از غارهای پيش از تاريخ در ٣٠ کيلومتری غرب سانتاندرSantander واقع در اسپانيا ٣ــ منظور از دوران پيش از تاريخ، دوران پيش از اختراع خط می باشد.

تصويرشمارۀ ١ــ٢ــ نقاشی های غار السکو در فرانسه

۱۳

اين عوامل به اختصار به سه گروه عمده زير تقسيم می شوند:مسلک، مذهب، دين، شامل که جهان به نگرش نحوه چگونگی جهان بينی، مسائل الف)

گروه های مختلف اجتماعی و… می باشد.ب) عوامل اقتصادی، که عمدتا برچگونگی توليد و توزيع ثروت، نحوه توليد، توزيع و مصرف

محصوالت متکی می باشد.ج) عوامل اقليمی و جغرافيايی، اين عوامل شامل آب وهوا، همواری و ناهمواری و به طور که است زياد آنچنان اقليمی و جغرافيايی شرايط اهميت می شود. طبيعی زيست محيط عناصر کلی پژوهشگران بسياری درجهان، شکل گيری تمدن های نخستين را وابسته به وجود اين شرايط دانسته اند.

تا آنجا که شکل گيری روستاها و شهرهای نخستين غالبا در کنار رودها بوده است.به طور کلی روند شهرنشينی ايران را می توان در سه دوره عمده، مورد بررسی قرار داد.

اين سه دوره عبارتند از: ١ــ شکل گيری شهر درقبل ازظهور اسالم

موقعيت ايران فالت کرده اند، حفظ خود در را گذشته زندگی آثار که سرزمين هايی ميان در براساس است. هرسين١ شهرستان در «گنج دره» تپه در سکونتگاه ها اولين از يکی دارد. ممتازی مطالعات پژوهشگران يکی ديگر از محل های سکونت بشری که در دشت شناخته شده، مربوط به هزاره پنجم قبل از ميالد، سيلک کاشان است. که شامل دو تپه شمالی و جنوبی است. (تصويرشماره ٢ــ٢)

١ــ از شهرستان های استان کرمانشاه

تصوير شمارۀ ٢ــ ٢ــ نمايی از تپۀ سيلک کاشان

۱۴

کاخ، دارای و شد تبديل مستحکم شهر يک به زمان باگذشت سيلک تاريخی ماقبل دهکده ساختمان های فرعی و محله های سکونت و شايد يک معبد و ديواری مستحکم در اطراف آن شد.

در نيمه شرقی فالت ايران و در نزديکی شهر زابل در سيستان، شهر سوخته يکی از شگفتی های دنيای باستان است. اين شهر نمونه ای منحصر به فرد و حکايت واقعی علم، صنعت و فرهنگ گذشته های

دور اين مرز و بوم است. که به دليل آتش سوزی واقع شده در آنجا، آن را «شهر سوخته» ناميده اند.اقوام آريايی مستقر درجبال زاگرس و در دشت های مرتفع آن با تشکيل دولت ماد، اولين اقوامی هستند که در گذر تاريخی، خود را از مرحله جوامع ساده روستايی ــ ايلی، به جامعه شهری رسانده اند.

شروع بين النهرين تپه ای شهرهای از الهام با مادی شهرهای اولين ساختن ق.م نهم ازقرن شد، که نمونه آن هگمتانه يا همدان امروزی است. اين دوران با شکوفايی شهرهای پارسی در شوش،

پاسارگاد و… به اوج خود رسيد.شهر هخامنشيان مربعی بود، که در وسط آن آتش را به منزله حافظ حقيقی مکان می افروختند. در کنار هسته اصلی آن حوض يا آبگيری به نسبت جمعيتی که در آنجا سکنی می گزيد، حفر می کردند و برای آن آب انبار می ساختند. عناصر اصلی شهر هخامنشی عالوه برآتشکده و آب انبار، خانه، باغ

و… نيز بوده است.شهرهايی را که ساسانيان بنا می نهادند، دارای الگويی بود که در شهرهای دوران اوليه بعد از

اسالم نيز مورد استفاده قرار می گرفت. دراين شهرها، دژ حکومتی با باروهای کنگره دار، مجموعه ای است از کاخ ها، آتشکده اصلی، ديوان ها، سربازخانه ها، گنجينه ها و انبارهای آذوقه که در باالترين و ايمن ترين نقطه شهر ساخته می شده

است. (تصوير شماره ٣ــ٢)برگرد اين دژ حکومتی که در دوران اسالمی به «کهن دژ» معروف شد، مجموعه ای مرکب از محالت خاص برای استقرار طبقات ممتاز و نزديکان پادشاه قرار داشت. که دردوران اسالمی شارستان ناميده شد.

اين بخش نيز با ديواری سنگين و با چهار دروازه، بخشی از بازار شهر را نيز در خود داشت. مجموعه ای مرکب از محالت، خانه ها، بازارها، باغات و مراتع مردمی که در طبقات ممتاز١ دولت ساسانی قرار نمی گرفتند، در خارج از شارستان قرار داشتند، اين بخش که در فروپاشی دولت ساسانی

به هنگام ورود مسلمانان نقشی اساسی داشتند، دربعد از اسالم به ربض (شهر بيرونی) مشهور شد.

١ــ در دوره ساسانی جامعه به چهار گروه موبدان، جنگاوران، دبيران و دهقانان تقسيم شد و پادشاهان و وابستگان آنها در ورای کليه طبقات برتر قرار داشتند.

۱۵

در شهر ساسانی بازار از دل شارستان شروع می شد و دامنه خود را به ربض می گستراند و در مسير خود محالت را شکل می داد و در مسير راه های کاروان رو قرار می گرفت.

٢ ــ شهر در دوران اسالمیفتح ايران در قرن هفتم ميالدی توسط مسلمانان که جهان بينی جديدی مبتنی بر برابری و برادری را ارائه می داد، باعث فروپاشی طبقات اجتماعی دولت ساسانی شد. جامعه شهری در اين دولت در

هماهنگی و هم نوايی کامل با دو جامعه روستايی و ايلياتی قرار گرفت.عناصر مشخصه شهر دردوران اسالمی به شرح ذيل می باشند:

الف) مسجد: باتوجه به اينکه تشکيل دولت اسالمی برای اولين بار در مسجد صورت گرفت،١ بنابراين وجود مسجد جامع، به عنوان مکانی که در آن نماز جماعت و جمعه برگزار می شد و همچنين

مهم ترين مرکز عبادی ــ سياسی ــ اجتماعی بود، به يکی از مشخصات اصلی شهر تبديل شد.تجاری مقررات و قوانين با کشورهايی بر آن تسلط و اسالمی دولت استقرار بازار: ب) مختلف، سبب گرديد تا اين دولت هم از اين مقررات بهره برد و هم آنها را با موازين شرعی هماهنگ

١ــ اشاره به خانه پيامبر اسالم است که هم خانه و هم مسجد و محل وعظ حضرت محمد (ص) بوده است.

تصوير شمارۀ ٣ــ٢ــ ساخت کالبدی شهر در دورۀ ساسانینزديکان و شارستان ٤ــ انبار و سربازخانه ٣ــ آتشکده ٢ــ خزانه و شاهی کاخ ١ــ

فرمانروا ٥ــ بازار ٦ــ شهر بيرونی (ربض) ٧ــ زمين های کشاورزی

۱۶

کند. از بازار و ميدان در شهر اسالمی به عنوان عناصر اصلی آن ياد می کنند؛ که در بخش های بعدی توضيح داده خواهد شد.

بر اجتماعی طبقه بندی گونه هر ايجاد ايران، در اسالمی حکومت تشکيل بدو در محله: ج) مبنای قوم، نژاد، سنت و… نفی گرديد، اگرچه از تشکيل محالت بر اساس نظام ثروت و قدرت خبری نبود، ولی به تدريج محالت قومی، قبيله ای، نژادی، مذهبی، فرقه ای و… در شهر اسالمی شکل گرفت.

اين محالت نقش مهمی را در سراسر تاريخ پرفراز نشيب شهرسازی ايران ايفا کردند.شهر ايرانی ــ اسالمی در اواخر قرن سوم هجری و در دوران آل بويه مراحل تکاملی خود را چنان طی کرد که توانست تا قرون جديد تأثير خود را حفظ کند. ميدان های بزرگی ساخته شد، در اطراف آن مراکز حکومتی مختلف، کاخ، مسجد جامع و بازارها برپا گرديد که بهترين نمونه آن ميدان کهنه اصفهان، می باشد. در دوره صفويه در امتداد اين ميدان و بازار آن، ميدان نقش جهان (امام) به عنوان مرکز ثقل شهر و

مجموعه ای که عناصر اصلی مذهبی، حکومتی شکل داشت، قرار آن اطراف در اقتصادی و

گرفت (تصوير شماره٤ــ٢).

تصوير شمارۀ ٤ ــ٢ــ نقشۀ شهر اصفهان در دوران اسالمی

١ــ ميدان کهنه٢ــ مسجد جمعه (جامع)

٣ــ قصرقديم ٤ــ مسجد علی

٥ــ بازار٦ــ ميدان امام (نقش جهان)

٧ــ مسجد امام٨ــ عمارت عالی قاپو

٩ــ ورودی بازار يا سردر قيصريه١٠ــ مسجد شيخ لطف الله

١١ــ باغ های وزرا ١٢ــ خيابان چهارباغ

١٣ــ پل الله وردی خان١٤ــ چهارباغ خواجو

١٥ــ پل خواجو١٦ــ رودخانۀ زاينده رود

١٣

١٢

٤

٦

١٤

٨

٩

٧

١٠

١١

٢

١٦

٣١

١٥

٥

۱۷

٣ــ شهر در دوران معاصرشهر اعتالی و تداوم انسجام، می توان هنوز می شود شروع قاجار زمان از که دوران اين در برقرار اروپائيان پادشاهان ايران با مراوداتی که صفوی را مشاهده کرد. ولی در اواخر اين دوران با می کنند، کم کم تحوالتی در شهرهای ايران ايجاد می شود. در اين دوره شاهد رويارويی دو مفهوم شهر

«جديد» و «سنتی» در شهرها می باشيم.

تصوير شمارۀ ٥ــ٢ــ خيابان های تا تهران معاصر شهر در متقاطع

سال ١٣١١ هـ.ش ١ــ ارگ حکومتی

٢ــ محله بازار٣ــ محله عودالجان ٤ــ محله چال ميدان

٥ــ محله سنگلج ٦ــ تابع محله بازار

٧ــ تابع محله چاله ميدان ٨ــ محله دولت

٩ــ تابع محله سنگلج

خيابان ها و عناصر جديد شهری مکان آمد و شد آن دسته از اقشار اجتماعی می گردد که «تجدد» اطراف محالت و بازار شامل که شهر کهن مجموعه های و می گذارند نمايش به را «فرنگی مآبی» و زندگی گذشته روابط برمبنای هنوز که می گردد، جامعه ای اکثريت زندگی تردد و محل می باشد، آنها می کنند. با ورود ماشين خيابان های عمود بر هم، شهر کهنه را شکاف می دهند، که نشان اولين اقدامات

شهرسازی جديد درشهر ايرانی می باشد.١ ١ــ به عنوان نمونه خيابان ١٥ خرداد وخيام، بافت کهنه تهران را شکاف می دهند. يا شکاف بين راسته بازار وکيل شيراز توسط خيابان

کريم خان زند نمونه ديگر از اين آسيب می باشد.

۱۸

شالوده کهن ارتباطات از هم گسسته می شود و ساختار محالت دچار آسيب جدی می گردد و بازار قدرت خود را در مقابل خيابان های پر زرق و برق شهری از دست می دهد (تصوير شماره ٥ ــ٢).

از اين زمان شهرهای ايران دگرگونی هايی را تجربه می کند که ريشه در شهر سازی اروپايی دارد.

خانه زيستگاه ها و محل های استقرار جوامع را خانه های مسکونی شکل می دهند. سپس بناهای ديگر

برای پاسخ گويی به نيازهای ديگر جامعه ساخته می شوند.درگذشته معماری کشورمان، خانه همواره بيانگر الگوی زندگی، فرهنگ، اقتصاد و متکی بر قرار توجه مورد طراحی اين در که مهم نيازهای و مسائل از يکی است. بوده نيازها و اعتقادات می گرفت، توجه به شرايط جغرافيايی و اقليمی بوده است.جهت بيان نحوه هماهنگی بين خانه، اقليم و فرهنگ به بررسی مختصری از چگونگی طراحی خانه در چهار اقليم اصلی ايران می پردازيم. واضح است که اين شرايط و مالحظات در طراحی ساير کاربری های معماری نيز مورد توجه قرار می گرفته

است.١ــ خانه در اقليم گرم وخشک (فالت مرکزی)

و کم بارندگی ميزان می باشد. خشک و گرم هوای و آب دارای ايران مرکزی فالت نواحی اختالف دمای شب و روز زياد است.

هم با طرح کليت در آنها که می دهد، نشان ناحيه اين سنتی خانه های معماری در اندک تأملی اشتراک دارند. همه آنها دارای پالن های متراکم و درونگرا بوده و رو به حياط مرکزی داشته اند. اين خانه ها همه زيبايی هايشان را به اهل خانه نشان می دادند. ديوارهای بلند بيرونی خانه ها، کم تزيين و ساده بوده است. تنها ورودی خانه با تورفتگی و تزيين، خود را نسبت به بقيه ديوارهای خارجی مشخص می کرده است. فضای هشتی که بعد از ورودی قرار می گرفته، ديد نامحرم به فضای درونی را می بسته، به گونه ای که حتی با باز بودن در خانه، ديد به باغ درونی و حياط خانه غير ممکن بوده است. اين ويژگی اصل مهم محرميت، درونگرايی و عدم اشراف را بيان می کرده که از زمان قبل از اسالم مورد توجه

بوده است.داالن متصل به هشتی شخص را به حياط می رسانده است. در بعضی از خانه ها عالوه بر حياط آن اطراف فضاهای که داشته، بيرونی به عنوان نيز حياطی بوده، خانه اهالی زندگی محل که اندرونی برای پذيرايی ازمهمانان مرد خانه در نظر گرفته می شده است. اين دو حياط نيز به هم ديدی نداشتند.

۱۹

حياط چون خوان نعمت بوده، که فضاهای ديگر همه به دور آن می نشستند. هوا، آب، نور، سايه، سبزه و آسمان نعمت های اين باغ درونی بوده است.

نظم هندسی در همه بخش های خانه از کل تا جزء ديده می شد. اين هندسه، عالوه بر آنکه ساختار کلی طرح را مشخص می کرد، تک تک اجزای آن را شکل می داد، و فضاهای مختلف را به نسبت اهميت در جاهای متفاوت قرار داده و ارتباطشان را با ساير فضاها معين می ساخت. (تصوير شماره

٦ــ٢ الف و ب)

از نمايی ــ ب ٢ــ ــ ٦ شمارۀ تصوير حياط درونی خانۀ بروجردی ها در کاشان

از بخشی ــ الف ٦ــ٢ــ تصويرشمارۀ نقشۀ خانۀ الری ها در اقليم گرم و خشک

١ــ هشتی ورودی٢ــ سه دری٣ــ پنج دری٤ــ ايوان

٥ ــ اتاق زير بادگير٦ ــ غالم گردش يا راهروی ارتباطی

٧ــ حياط خدماتی٨ ــ پستو يا انباری

١

٢

٣

٤

٥

٦

٧

٨

٤

٦

٢٨

٦٤

٦

٢ ٨٦

٦

٢

۲۰

از ديگر خصوصيات طرح کلی خانه ها، همسازی معماری آنها با اقليم منطقه است. که نمونه هايی از سازگاری ها در زير آورده شده است.

ايجاد حياط های عميق و پر سايه در ميان بنا قرار دادن حوض و باغچه در حياط

درآميختن و اتصال فضاهای زندگی با فضاهای باز و قرارگيری درها و پنجره ها رو به حياط مرکزی

اهميت بخشيدن به ايوان ها، رواق ها و فضاهای نيمه باز در خانه، که اغلب به مهم ترين فضای خانه بدل می شده است.

ساختن انواع بادگيرها، سايه بان ها و قرار دادن درها و پنجره ها در عمق ديوارها استفاده از زير زمين و خنکای آن

استفاده از فرم های قوسی و گنبدی در سقف بناها ساختن جرز و سقف با ضخامت زياد استفاده از مصالح خشت و گل

قبله به رو زمستان نشين و قبله به پشت تابستان نشين بخش دو به سکونتی فضاهای تقسيم (تصوير شماره ٧ــ٢)

از ديگر خصوصيات اين خانه ها تفکيک فضاهای خدماتی از فضاهای زندگی در آنها می باشد. و انبارها بهداشتی، فضاهای مطبخ ها، مانند خدماتی فضاهای همه که می گردد موجب تفکيک اين هم بر را زندگی فضاهای آسايش و آرامش تا شوند، دور چشم از خانه غرب و شرق در اصطبل ها

نزنند.

تصوير شمارۀ ٧ــ٢ــ نمودار ويژگی های اقليمی خانه در اقليم گرم و خشک

۲۱

٢ــ خانه در اقليم سرد (کوهستان های غربی)دو سلسله جبال البرز و زاگرس نواحی مرکزی ايران را از سواحل دريای خزر در شمال و جلگه بين النهرين در غرب جدا می کند. اين منطقه آب و هوای سرد همراه با بارش برف فراوان داشته و از

اختالف دمای زيادی بين شب و روز برخوردار است.ساخته مرکزی حياط به صورت ايران مرکزی مناطق مانند نيز نواحی اين در سنتی خانه های می شده، و دارای پالن های متراکم و فشرده بوده است. منتهی در اينجا اتاق های واقع در سمت شمال حياط، از ساير قسمت ها بزرگ تر و وسيع تر بوده است. تاالر و اتاق اصلی نشيمن در همين قسمت واقع می شد. اين مطلب به دليل استفاده از تابش مستقيم و حرارت آفتاب در زمستان بوده است. چون فصل معتدل است، از سمت جنوب ساختمان کمتر استفاده می شده کوتاه و دمای هوا نسبتا تابستان عمدتا است. اتاق های جنوبی، شرقی و غربی جهت انبار و فضاهای خدماتی مورد استفاده قرار می گرفته و سقف ها مسطح، تير پوش و يا کم شيب و بازشوها به حداقل می رسيده است. ساير ويژگی های خانه های

سنتی مناطق مرکزی دراين منطقه نيز رعايت می شده است. (تصوير شماره ٨ ــ٢)نواحی در استفاده مورد ساختمانی عمده ماده سنگ بودن، دسترس در و فراوانی به دليل کوهستانی بوده است. گاهی اوقات اهالی، خانه های خود را در درون سنگ ها می تراشيدند. که بهترين

نمونه آن روستای کندوان در نزديکی شهر تبريز در دامنه کوه سهند می باشد. (تصويرشماره ٩ــ٢)ارتفاع صخره ها مخروطی شکل اين روستا که به آنها «کران» می گويند بين ده تا پانزده متر است. اين کران ها در امتداد رودخانه و در بين مسير رودخانه و تپه های مجاور آن واقع هستند و از لحاظ

اقليمی و جهت آفتاب در موقعيت بسيار خوبی قرار گرفته اند.

تصوير شمارۀ ٨ ــ٢ــ نمودار ويژگی های اقليمی خانه در اقليم سرد

۲۲

٣ــ خانه در اقليم معتدل و مرطوب (کرانۀ جنوبی دريای خزر)اين منطقه که حاشيه جنوبی دريای خزر می باشد، از سرسبزترين و پرباران ترين مناطق اقليمی ايران است و از رطوبت نسبتا زيادی درتمام فصول سال برخوردار است. اختالف درجه حرارت در

بين شب و روز کم بوده و پوشش وسيع گياهی سراسر منطقه را فرا گرفته است. را استفاده حداکثر هوا طرفه دو کوران از منطقه اين سنتی خانه های در باال رطوبت به دليل می کردند. بام ها به صورت شيب دار ساخته می شده و ايوان ها در اطراف ساختمان به عنوان فضايی مهم مرکزی حياط دارای که گرم و خشک اقليم برخالف نيز ساختمان شکل می شده اند. مطرح خانه در می باشد، در اين منطقه به صورت برونگرا طراحی شده و ديد و پنجره های خانه به حياط اطراف خود

بوده است. (تصوير شماره ١٠ــ٢) خانه بر روی کرسی قرار می گرفته است. شکل خانه و ساختمان ها نيز کشيده، و به دليل وزش باد مناسب از دريا، در جهت شرقی ــ غربی احداث می شد، تا از حداکثر کوران هوا استفاده کنند. پنجره ها نيز بلند و کشيده بوده و مصالح غالب مورد استفاده در ساخت و سازها سبک و اغلب از چوب

استفاده می شده است.

تصوير شمارۀ ٩ــ٢ــ نمايی از روستای کندوان

۲۳

تصوير شمارۀ١٠ ــ٢ــ نمودار ويژگی های اقليمی خانه در اقليم معتدل و مرطوب

تصوير شمارۀ ١١ــ٢ــ نمودار ويژگی های اقليمی خانه در اقليم گرم و مرطوب

٤ــ خانه در اقليم گرم و مرطوب جنوبیاين در می باشد. فارس خليج و عمان دريای کنار در ايران جنوبی سواحل شامل منطقه اين منطقه دما و رطوبت هوا باال و نوسان آن در طول روز و شب کم است. تفاوت دمای هوای روی خشکی

و روی دريا در اين منطقه باعث بوجود آمدن نسيم هايی از سوی دريا به سمت ساحل می شود.در اين منطقه در طراحی خانه های سنتی سعی می شده، خانه ها در سايه قرار گيرند. ايوان های عريض و مرتفع هم از نفوذ باران به داخل جلوگيری می کرده و هم سايه ای کامل بر روی ديوار اتاق ها ايجاد می نموده است. در نقاط نزديک به دريا بادگيرها نسيم خنک دريا را به داخل خانه ها می رسانده اند.

رنگ مصالح نما روشن و از جنس مصالح سبک و ارتفاع اتاق ها بلند بوده است.در نزديک دريا به دليل رطوبت زمين خانه بر روی کرسی يا پيلوت قرار می گرفته است (تصوير

شماره ١١ــ٢).

۲۴

سلطنتی باغ نقشۀ ١٢ــ٢ــ شمارۀ تصوير کوروش و کاخ های آن در پاسارگاد

١ــ کوشک٢ــ کوشک

٣ــ کاخ بارعام٤ــ دروازه

٥ ــ کاخ اختصاصی٦٣ ــ چهارباغ

کاخ١ــ کاخ سازی دورۀ هخامنشی

ايران در خانه سازی توسعه ابتدای در که می دهد نشان ايران، معماری تاريخ به گذرا نگاهی نمی توان از معماری کاخ بحثی به ميان آورد. زيرا ايجاد بنای بزرگ يا کاخ سازی در اين سرزمين به

اواخر هزاره دوم قبل از ميالد مربوط است. فقط منفرد، بنای يک گاهی اوليه دوره های در که کرد اشاره نکته اين به می توان مثال برای به عنوان يک کاخ مسکونی به کار می رفت و در مواردی همين بنا، نقش يک معبد را برعهده می گرفت

و در پاره ای مواقع، برای هر دو کاربرد از آن استفاده می شد.در ميان صفحات پرافتخار تاريخ معماری ايران در دوران هخامنشی، کوروش با دورانديشی و اقتدار در پاسارگاد ــ در بين راه شيراز و اصفهان ــ يک باغ همراه با چند کاخ ساخت. که مهم ترين

آنها به نام های کاخ اختصاصی و تاالر بارعام بود. نمای بودند. باز فضايی و طوالنی ايوان های و ستون دار بزرگ تاالر يک دارای کاخ ها اين است. (تصوير بوده ايران بعد دوره های کوشک های١ بيشتر ويژگی های از بناها اين باصفای و دلباز

شماره ١٢ــ٢)

در می شود، باز مرکزی حياط به درهايش و پنجره ها همه که درونگرا ساختمان های برخالف و است برونگرا بنايی کوشک ١ــ ساختمان های برونگرا و کوشک، ديد و پنجره ها به بيرون و باغی که آن را محصور کرده، معطوف می باشد.

٤

٢

١

٥

٦

۲۵

بر فرمانروايی آن سياست اهداف از که شد پايه گذاری نظامی کوروش، فرمانروايی زمان از جهان بوده، نه تنها بر ايران. هخامنشيان به دنبال اين بودند که مردم اقوام مختلف، فرمانروايی آنان را بر خود بپذيرند. به همين دليل به دين، آداب و رسوم آنها چنان احترام می گذاشتند، که گويی پادشاهان

هخامنشی خود يکی از آنها بودند. هدف کوروش فرمانروايی بر جهان و جهان داری با مدارا بود. در تداوم اهداف کوروش، ساير پادشاهان هخامنشی برای اينکه همه اقوام تحت سيطره آنان احساس تعلق خاطری به حکومت داشته

باشند، تخت جمشيد را دايرة المعارفی از هنر همه آنها با ترکيب هنرمندانه ايرانی قرار دادند.به همين دليل و با توجه به توانمندی و سيطره ای که برجهان آن روز داشتند، توانستند بهترين

مصالح را از سراسر جهان برای ساخت اين بناها فراهم کنند.به عنوان را شوش و شد کوروش پسر کمبوجيه جانشين ق.م ٥٢١ حدود در اول داريوش پايتخت سياسی و اداری امپراتوری هخامنشيان برگزيد. وی در آنجا برای خود کاخی ساخت. اين کاخ بر روی تپه ای قرار گرفته و ساختمان هايی از تمام اعصار و قرون در اين قسمت پيدا شده است. مجموعه کاخ داريوش دارای چند حياط (ميانسرا) و يک تاالر به نام آپادانا يا آپادانه می باشد، که بنای

کاخ آپادانا در تخت جمشيد، نقشه ای شبيه به اين کاخ دارد. (تصوير شماره ١٣ــ ٢)

تصوير شمارۀ ١٣ــ٢ــ نقشۀ کاخ شوش١ ــ کاخ آپادانه

٢ــ حياط کاخ چهلستون٣ ــ حياط خزانه داری٤ ــ حياط ميناکاری

٥ ــ حياط خدمه٦ ــ دروازه

در ادامه وقتی قدرت و ثروت امپراتوری هخامنشی به سرعت رو به فزونی يافت، داريوش کار در کوروش اهداف از پيروی با داريوش کرد. آغاز جمشيد تخت در را ويژه آيينی شهر يک ايجاد

۲۶

حوالی سال های ٥١٨ تا ٥١٦ ق.م ساخت بناهای عظيم تخت جمشيد را آغاز کرد. هنگامی که اسکندر در سال ٣٣٠ ق.م آن را ويران ساخت، هنوزکامال به اتمام نرسيده بود.

قسمتی تراشيدن با و شده واقع مرودشت جلگه به مشرف رحمت کوه دردامنه تخت جمشيد از کوه به وجود آمده است. اين مجموعه مشتمل بر چند کاخ، دروازه ملل، بناهای خدماتی و دفاعی است. حيرت انگيز بيننده ای هر نگاه در مجموعه اين بی سابقه شکوه و جالل و عظمت می باشد.

(تصويرشماره ١٤ــ٢)

تصوير شمارۀ ١٤ــ٢ــ نمايی از بناهای تاريخی تخت جمشيد

شده ترکيب جداگانه سنگ های قطعه از که اين به جای مجموعه اين ورودی شيب دار پلکان باشد، از تخته سنگ های عظيمی تراشيده شده است، که گاه بخشی از ديواره را هم تشکيل می داده اند. بر روی صفه١، و در ابتدا با دروازه ملل شامل ايوانی با نمای گاوهای بالدار با سر آدمی مواجه می شويم.

به نظر می رسد در نگاه هخامنشيان اين موجودات از مجموعه پاسداری می کردند. در اين ايوان، کتيبه ای از خشايارشاه ديده می شود، در اين کتيبه نوشته شده است که اين «درگاه

همه ملت هاست.» (تصوير شماره ١٥ــ٢)١ــ صفه، سکو يا فضايی است که نسبت به فضاهای اطراف کمی بلندتر است.

۲۷

مجموعه يک تخت جمشيد حقيقت در می کردند. اقامت آنجا در ندرت به هخامنشی شاهان آيينی و ملی بود، جايی برای جشن های نوروزی و بيان کننده عظمت، قدرت، ثروت و مکانی مقدس در

حکومت هخامنشی بود.قرارگاه احتماال مکان اين دارد. قرار ستون صد به معروف کاخ ورودی، حياط عرض در

پاسداران شاه بوده است. چون مستقيما با دروازه ورودی و ساير تسهيالت مربوط است.يکی ديگر از کاخ های مهم تخت جمشيد کاخ آپادانا می باشد. آنچه در اين کاخ بيش از همه ما را بی سابقه و منحصر به شگفتی وا می دارد بلندا و دهانه ستون هاست، که درتمدن های آن روزگار کامال به فرد بوده است. بازمانده های اين ستون ها که فاصله بين محور آنها به ده متر هم می رسد، هنوز هم سر

بر بلندای آسمان کشيده اند. (تصوير شماره ١٦ــ٢)اين ويژگی به نظر يکی از صاحبنظران١، نمايانگر جسارت معماری هخامنشيان می باشد. عالقه هخامنشيان به مرتفع ساختن بناها با قرارگيری آنها بر روی کرسی بندی های مرتفع، ديوارهای خاکريزی

شده و صفه تکميل شده است.

١ــ پروفسور دانجليس استاد بزرگ فقيد دانشگاه های ايتاليا

تصوير شمارۀ ١٥ــ٢ــ دروازه ملل

۲۸

مطالعه آزاد

بارزی گواه خود هخامنشی شاهان آسمانی و يکتاپرستی آيين محققان، نظر به برسطح عالی اخالقيات هخامنشيان است، که در معماری و ساير کارهای هنری آنها نيز متجلی شده است. نقش برجسته های هم رديف ديواره های تخت جمشيد، مانند ترکيب در ١٧ــ٢) شماره (تصوير می کند. تأييد را مجموعه تمام انسانی و موقر خصلت آنها سادگی، عوض در نيست. نشانی آشوری مجسمه های کشمکش و خشونت از آنجا آرامش و وقار متناسب با بنايی بزرگ و زنده نمايش گر روح متعالی هخامنشيان می باشد. روحيه اين بر ديگری تأييد نيز کاخ ها مجموعه اين در درونگرايی و محرميت به توجه آنان می باشد. دراين نقش برجسته ها هخامنشيان عالوه براستفاده از الگوهای تمدن های پيشين، با ايجاد تغييراتی در آنها، استقالل و هويت خود را حفظ کردند. (تصويرشماره

تصوير شمارۀ ١٦ــ٢ــ نمونه ستون های تخت جمشيد

۲۹

جانبی طبيعی نمای با نيم تنه بال ها، فرم در تغيير بر عالوه هخامنشی پيکره در ١٨ــ٢) نشان داده شده است و به همين علت ارتباطشان با سرها و پاها متقاعد کننده تر از پيکره

آشوری است.

تصويرشمارۀ ١٧ــ٢ــ بخشی از نقش برجسته های تخت جمشيد

انسان سر با بالدار گاو ب) تصوير ازخرساباد (تمدن آشور) حدود ٧٢٠ ق.م

هخامنشی برجستۀ نقش الف) تصوير در دروازۀ ملل تخت جمشيد

تصوير شمارۀ ١٨ــ٢

۳۰

در ميان عناصر معماری هخامنشی استواری از اعتبار خاصی برخوردار است. اگرچه ساختمان چهل ستون پيش از هخامنشيان در بسياری از نقاط جهان آن زمان متداول بود، ولی برای اولين بار در

کاخ های هخامنشی فاصله ستون ها و ارتفاع آنها تا حد امکان افزايش يافته است.با و متر ٢٠ حدود ستون ها ارتفاع می باشد. ستون ٣٦ دارای شوش در آپادانه (آپادانا) کاخ

سرستون های کله گاوی شکل ساخته شده است.سراسر در را فضاها قبيل اين شد باعث ستون دار تاالرهای ساخت در هخامنشيان نوآوری جهان و در طول تاريخ به نام «آپادانا» نامگذاری کنند. معماری و کاخ سازی هخامنشی در قالب يک

نظم هندسی مبتنی بر تکرار شکل های مربعی است، که سابقه ای بسيار کهن دارد.(هديش)، خشايارشاه (تچرا) داريوش اختصاصی کاخ های تاالر، دو بر عالوه تخت جمشيد در

اردشير اول، سايرکاخ های کوچک تر و بناهای اداری و خدماتی قرار دارد. (تصويرشماره ١٩ــ٢)وی جانشينان به فرمانروايی تخت جمشيد، کاخ های ويرانی و ايران به اسکندر حمله از بعد که سلوکيان نام گرفته اند، رسيد. اسکندر با تربيت کودکان ايرانی در ميان سپاه خود، سعی در رواج اين از کردند. حفظ را خود ملی فرهنگ همچنان ايرانيان ولی داشت. را ايران در يونانی فرهنگ

دوران هنوز آثار چندانی در ايران يافت نشده است.

تصوير شمارۀ ١٩ ــ ٢ــ نقشۀ تخت جمشيد١ــ پله های ورودی ٢ــ دروازه ملل ٣ــ جبهه شمالی باروی صدستون تاالر ــ ٦ آپادانا ــ ٥ ناتمام دروازه ٤ــ دفاعی ٧ــ کاخ داريوش ٨ ــ کاخ اردشير سوم ٩ــ ساختمان مرکزی ١٠ــ اندرونی ١١ــ کاخ اردشير اول ١٢ــ کاخ خشايارشاه ١٣ــ ساختمان های مرکزی ١٤ــ گنج خانه ١٥ــ جبهه شرقی

باروی دفاعی ١٦ــ مدخل اصلی جنوبیدر تخت جمشيد:

بازسازی که دفاعی باروهای خصوصا کف نقشه عمدۀ بخش شده است ساختمان هايی به رنگ آبی حدود ٤٩٠ تا ٥٠٠ ق.م، به ،٤٨٠ تا ٤٦٠ قرمز رنگ به ،٤٩٥ تا ٤٨٠ سبز رنگ به

رنگ قهوه ای ٤٠٠ تا ٤٦٠ بنا شدند.

۳۱

٢ــ کاخ سازی دورۀ اشکانيان در شمال خاوری ايران که اينک کشورهای آسيای ميانه قرار دارند، قوم ديگری به نام پارتيان، معماری وکاخ سازی کامال متفاوتی را تکوين بخشيدند. پارتيان با حرکت به سوی باختر، مقدار زيادی از قلمرو سلوکيان را تسخير کردند. ولی برای مدتی هر دو شاهنشاهی وجود داشت. معماری پارتيان، با ترکيب عناصر يونانی و ايرانی شيوه جديد و بی نظيری را در معماری بوجود آوردند و با تجديد حيات

مجدد به ويژگی های الگوهای ايرانی پرداختند. تکوين ديگری و گوشواره١ روی گنبد به دستيابی يکی معماری زمينه در پارتيان مهم کار دو ايوان تاقدار است. که هر دو در رشد معماری ايرانی در دوره های بعد نقش حياتی داشتند. متأسفانه از اين آثار چيزی سالم باقی نمانده و اغلب بناهای قابل مطالعه خارج از کشور ايران، در بين النهرين و قسمت شمال شرقی فالت ايران واقع است. اين امر سرعت گسترش نيروی پارتيان را در سراسر فالت ايران نشان می دهد. با اين که هنر پارتی درحدود سال ٢٥٠ ق.م شناخته شده است، با اين همه از زمان پادشاهی مهرداد دوم از سلسه پارتی اشکانی در سال ١٢٣ ق.م معلومات ما درباره معماری گسترده

پارتی شکل می گيرد.ميالدی اول قرن به مربوط اشکانی بنـاهای از ديگر يکی که عراق خاک در آشور کاخ بعدی پيشرفت های لحاظ از کم دست را جالب تری نقشه هم باز سوم، قرن از اضافاتی با است، چهارگوش حياط يک به که می بينيم، را ايوان چهار نمونه نخستين درآن می دهد. ارائه ايرانيان مرکزی مشرف است. اين طرح با تغييرات اندکی، همان نقشه چهار ايوان است. که الگوی طراحی معماری مسجدها، مدرسه ها و کاروانسراهای ايرانی را در قرون بعد تشکيل می دهد. (تصوير شماره

٢٠ــ٢)اين کارهای بزرگ توسعه شکل های معماری ايرانی، ولی آرايش و نماسازی ها ترکيبی از معماری

پارتی، يونانی و رومی را به همراه داشته است.

١ــ گوشواره، گوشه سازی در کنج های فوقانی زير گنبد است که آن را تبديل به گنبد می کند.

۳۲

هترا معبد و وکاخ نسا کاخ نام به مشهور کاخ دو از بايد پارتی، معماری ادامه در نسا: کاخ (الحضر) ياد کنيم. کاخ نسا در عشق آباد١ (اشک آباد) و در حاشيه غربی بيابان قره قوم واقع است. اين کاخ که در اثر کاوش های باستان شناسی از زير خاک بيرون آمده، مربوط به قرن دوم و سوم قبل از ميالد و بنای آن چهارگوش و دارای چهارايوان است. سقف اين تاالر چوبی و بر چهار ستون به هم

چسبيده استوار بوده است.جنوب در و دجله رودخانه کيلومتری ٣ درفاصله هترا، شهر (الحضر): هترا شهر و کاخ غربی موصل واقع است و از جمله شهرهايی است که در مرز بين ايران و امپراتوری روم بنا گرديده و نقش عمده ای در ممانعت از هجوم روميان به ايران داشته است. که در سرتاسر دوره حکومت اشکانی

و ساسانی دائما در جنگ با ايران بودند. دراين شهر بناهايی از سه تمدن پارتی، يونانی و رومی در کنار يکديگر قرار دارند. کاخ الحضر با ترکيبی از ايوان های رديفی ساخته شده است. در پشت يکی از ايوان ها اتاق چهارگوش تاق داری ديده

می شود. (تصاويرشماره ٢١ــ٢ و ٢٢ــ٢)

١ــ در ترکمنستان واقع شده است.

کاخ نقشه و طرح ٢٠ــ٢ــ شمارۀ تصوير اشکانی به نام آشور

١ــ ميانسرا٢ــ ايوان ٣ــ ميانسرا

٤ــ ميانسرای رواق دار ٥ ــ اتاق ستون دار

٦ــ حمام

٤٣

٢

٥

١

١١

٢

٢

٢

۳۳

تصوير شمارۀ ٢٢ــ٢ــ پالن کاخ الحضر١ــ ايوان

٢ــ اتاق چهارگوش تاق دار

تصوير شمارۀ٢١ــ٢ــ نمای عمومی از کاخ هترا (الحضر) در عراق

اشکانی دوره به مربوط خواجه کوه در باقی مانده آثار از نمايی ٢٣ــ٢ــ شمارۀ تصوير وساسانی در کناردرياچه هامون در استان سيستان و بلوچستان

مجموعه کوه خواجه سيستان: مجموعه بناهای کوه خواجه درنزديکی زابل و درياچه هامون را «قلعه» هم می نامند. (تصوير شماره ٢٣ــ٢)

۳۴

است، شده بنا سکويی يا صفه روی بر و است معبد يک و کاخ يک شامل بنا مجموعه اين ورودی آن پلکانی دو طرفه دارد و دارای يک ورودی در ضلع جنوبی است. همچنين در دو ضلع غربی

و شرقی آن، ايوان های مسقف وسيع قرار گرفته است.ويژگی مهم در اين مجموعه بناها وجود فضاهای ويژه و اساسی معماری سنتی است، که بعدها در مدرسه ها، کاروانسراها و مساجد بعد از اسالم نيز به کار رفت، ايوان رو به ميانسرا (حياط مرکزی)

و گنبد از جمله اين فضاها می باشند. (تصوير شماره ٢٤ــ٢)البته پيش از اين مجموعه بنا، در کاخ آشور نيز ايوان و حياط مرکزی استفاده شده است.

تصوير شمارۀ ٢٤ــ٢ــ نقشۀ مجموعۀ کوه خواجه١ ــ ميانسرا٢ ــ ايوان

٣ ــ نيايشگاه

متأسفانه محققين غربی سعی دارند ريشه اين طرح را که در بناهای پس از اسالم به کار گرفته شده است را به خارج ايران نسبت دهند، که مسلما نادرست می باشد.

به کارگيری گچ که از زمان پارت ها در فالت ايران رايج شد و تا دوران ساسانی ادامه يافت، در قسمت های مختلف اين مجموعه بناها به کار گرفته شده است.

٣ــ کاخ سازی دورۀ ساسانيان اردشير اول، نخستين فرمانروای ساسانی هنگامی که هنوز خراجگزار پادشاه اشکانی بود کاخ خود را در فيروز آباد ساخت. برخی از باستان شناسان اين بنا را آتشکده می دانند. اردشير با ادعای

انتساب به دودمان کهن هخامنشی می خواست رابطه خود را با آن دولت تثبيت کند. طول نمای کاخ يا آتشکده فيروز آباد حدود ٦٠ متر و دهانه تاق ايوان بزرگ مرکزی آن ١٣متر گوش چهار اتاق سه دارد، قرار مستطيل ايوان دو آن سمت هر در که مرکزی ايوان پشت است.

۳۵

گنبد دار واقع است. اين گنبدها، قديمی ترين گنبدهای شناخته شده ايرانی هستند که بر روی ديوارهايی به قطر ٤ متر قرار گرفته اند. (تصوير شماره ٢٥ــ٢)

آن روی و ساخته مالت کمک به و ناصاف سنگ های از فيروزآباد آتشکده يا کاخ ديوارهای سفيدکاری شده است. جزييات تزيينات آن از کاخ های هخامنشی در تخت جمشيد اقتباس گرديده است.

تصوير شمارۀ ٢٥ــ٢ــ پالن، مقطع و نمای کاخ (آتشکدۀ) فيروزآباد١ــ ايوان بزرگ رو به آبگير يا برکه٢ــ گنبدخانه به دهانه حدود ١٣/٥ متر

٣ــ ايوان های رو به ميانسرا٤ــ ميانسرا

کاخ ديگری به نام قلعه دختر در فيروزآباد فارس دارای برج و بارو است و بر بلندی صخره ای به دستور اردشير ساخته شده است. طرح و مصالح آن شبيه کاخ يا آتشکده فيروزآباد است. اين کاخ دارای يک ايوان بزرگ تاقدار است که در پشت اين ايوان چهارگوش گنبدداری قرار دارد. نوک

۳۶

تصوير شمارۀ ٢٧ــ٢ــ پالن و نمای ايوان مداين

تصوير شمارۀ ٢٦ــ٢ ــ تصوير سه بعدی از قلعه دختر

گنبد سرگشاده و به طرف آسمان باز بوده که به آن هورنو١ می گويند.(تصوير شماره ٢٦ــ٢)

امروزی) عراق درتيسفون (در مداين ايوان يا کسری تاق ساسانی دوره يادگار برجسته ترين شده، ساخته اول شاپور زمان در احتماال که وقار با ويرانه اين ٢٧ــ٢) شماره (تصوير است. واقع نمونه جالبی از ايوان ساسانی است. دو ويژگی معماری ايرانی در اين بنا به خوبی آشکار است. يکی

ايرانی طاليی تناسب از بهره گيری در ايوان بزرگ ميانی آن که نقشه آن گز٢ ٤٠ در ٢٤ اندازه به مستطيلی آهنگی تاق ايوان اين سقف است. با دهانه ٢٥ متر، و بلندايی به ارتفاع زمان تاق های بلندترين از متر، ٣٠استفاده دوم ويژگی بود. خودش غالب از مصالح خشت برای ساخت ٢٨ــ٢) شماره بنا می باشد. (تصوير تاق نمای رديف چند نما اين در کم عمق با ستونچه هايی به وجود آمده

است. ١ــ هورنو به معنای سوراخ سقف است.

٢ــ واحد اندازه در ايران، يک گز بنايی معادل ١٠٦/٦٦٦ سانتی متر بوده است.

۳۷

روم امپراتور والرين بر پيروزيش از پس اول شاپور را بيشاپور بزرگ کاخ بيشاپور: کاخ (٢٤١ ميالدی) در نزديکی کازرون بنا کرد. اين بنا در مرکز مجموعه يک ارگ شاهی است.که دارای وسيع آرايش است. داشته متر ٢٢ ارتفاع به گنبدی که است، مترمربع ٥٠٠ وسعت به بزرگی اتاق

گچ بری اين کاخ، بهترين نمونه موجود از تزيينات داخلی يک قصر ساسانی را نشان می دهد. هيچ کدام از نقوش آن همانند هم نيستند و آن را می توان مادر تمام گچ بری ها و نقش های ايران دانست. يکی از تاالرها، به نام تاالر موزاييک، فرش کفی از موزاييک داشته است. که بر روی زمين،

نگاره های گوناگونی را با موزاييک های بزرگی ساخته بودند. (تصويرشماره ٢٩ــ٢)

تصوير شمارۀ ٢٨ــ٢ــ ايوان مدائن يا تاق کسری، نمونه بارز تاق آهنگ در دوران پيش از اسالم

تصوير شمارۀ ٢٩ــ٢ــ شهربيشاپور١ــ کاخ گنبددار بيشاپور

٢ــ نيايش گاه آناهيتا٣ــ تاالر موزاييک

٤ــ مسجد از دوره آل بويه ٥ ــ برج های شهر

٦ ــ آبراه

۳۸

کاخ سروستان: در کاخی که بهرام در سده پنجم بعد از ميالد در سروستان ساخته، پيشرفتی هر در اصلی، نمای مرکزی ايوان می شود. ديده گنبدسازی زمينه در يافته تر توسعه فنونی و کامل تر طرف، آراسته به ايوان کوچک تری است که دسترسی به اتاق گنبددار مرکزی را ميسر می سازد. در

پشت آن، حياط چهارگوشی است که يگانه ايوان قرار اصلی نمای روبه رويی ديوار وسط در آن،

دارد. (تصوير شماره ٣٠ــ٢)

تصوير شمارۀ ٣٠ ــ٢ ــ نقشه کاخ سروستان١ــ ايوان اصلی

٢ــ اتاق بزرگ گنبددار٣ــ ميانسرا

٤ــ اتاق پذيرايی يا سفره خانه٥ ــ اتاق گنبد دار

٦ و٧ــ اتاق (احتماال خصوصی)

تاقدار باريک اتاق دو يکديگر، مقابل نقطه در دقيقا نه ولی اصلی، بنای طرفين ضلع هر در واقع است، از ويژگی های خاص اين بنا کاربرد نيم گنبد در رواق های دو طرف اتاق پذيرايی برای اولين بار می باشد. (تصوير شماره ٣١ــ٢الف) گرچه اين بنا يادآور نقشه کاخ فيروزآباد است، ولی در اينجا

آزادی بيشتر و قرينه سازی کمتری به چشم می خورد. (تصويرشماره ٣١ــ٢)

تصوير شمارۀ ٣١ــ٢ــ ب ــ نمای سه بعدی برش خورده از کاخ سروستان

تصوير شمارۀ ٣١ ــ ٢ــ الف ــ رواق های دو طرف اتاق پذيرايی در کاخ سروستان

۳۹

زيبايی و شکوه بسياری از آثار معماری کاخ های ساسانی را از نقاشی های روی ظروف فلزی، همچنين از قاب های گچ بری و ساختمان ها نمای زينت بخش زمانی و باقی مانده که متعددی کشف برای تالش هايی دريافت. می توان است، بوده آنها داخل ارتباط ميان ساختمان و تزيينات آن صورت گرفته است. (تصوير

شماره ٣٢ ــ٢)از يکی نقش ــ ٣٢ــ٢ شمارۀ تصوير تهران دانشگاه (آرم ساسانی گچ بری های

از اين نقش الهام گرفته شده است.)

٤ــ کاخ سازی در دورۀ اسالمیبا ظهور اسالم در ايران ضمن حفظ تداوم و پيوستگی معماری، تغييراتی نيز در شکل کاخ سازی ايرانی حاصل شد. به دليل نزديکی دوره صفويه به ما و استمرار اين دوران و تغييراتی که در نگرش پادشاهان از اين زمان به بعد حاصل شد، تعداد زيادی کاخ در گوشه و کنار ايران از آن دوران باقی مانده است. اکثر اين کاخ ها در شهر اصفهان که در زمان شاه عباس اول به عنوان پايتخت انتخاب شد،

واقع می باشند.در قزوين، پايتخت اوليه صفويان طرح يک کاخ در داخل محدوده فعلی شهر به نام عالی قاپو قرار دارد؛ که فقط سردر آن همراه با يک کوشک باغی که در زمان قاجاريه تغييراتی در آن داده شد، مشاهده

می شود. (تصوير شماره ٣٣ــ٢)

ـ بنای عالی قاپو در قزوين (صفوی) تصوير شمارۀ ٣٣ــ٢ـ

۴۰

کاخ عالی قاپو: کاخ ديگری از صفوی، بنای عالی قاپو (درب عالی) است، که در ميدان امام مجموعه تاريخ نويسان می باشد. سلطنتی ديگر کاخ های ورودی و است واقع جهان) (نقش اصفهان

پشت عالی قاپو را «دولت خانه نقش جهان» ناميده اند.تماشای برای درباريان و پادشاه استقرار محل آن، مسقف و بزرگ ايوان و مهم کاخ اين جشن ها و بازی های ورزشی اجرا شده درميدان (به ويژه بازی چوگان)، بوده است. (تصوير شماره

٣٤ــ٢)

تصوير شمارۀ ٣٤ــ٢ــ نمايی از کاخ عالی قاپو در ميدان نقش جهان

بنای عالی قاپوی اصفهان را شاه طهماسب به صورت کوشکی سه طبقه آغاز کرد اما در سال های بعد، شاه عباس پس از انتقال پايتخت از قزوين به اصفهان، عالی قاپو را به شکل امروزی خود گسترش مقر را بنا اين می توان ترتيب اين به و داشت قرار اداری امور دفاتر عالی قاپو هم کف طبقه در داد.

حکومتی دولت صفويه دانست. باالتر از آن، طبقات ديگری با چند اتاق با تزيينات باشکوه و يک اتاق موسيقی قرار گرفته است. شکل تزيينات و ماده گچی به کار رفته، مجموعه نيم تاق های کوچک تو در تو و مجموعه تزيينات به کار رفته در پوشش اين اتاق می تواند عملکرد صوتی هم داشته باشد. و اين نشان از علم و دانش معماران

ايرانی در آن زمان دارد. (تصوير شماره ٣٥ــ٢)

۴۱

کاخ چهل ستون: يکی ديگر از کاخ های صفوی در اصفهان، کاخ چهل ستون است. اين کاخ از يک تاالر اصلی با تزيينات نقاشی روی گچ، يک تاالر مسقف باز در جلوی آن و يک استخر بزرگ آب تشکيل شده است. سقف اين تاالر بر بيست ستون استوار شده که بازتاب تصوير اين ستون ها درآب استخر، مجموعه ای از چهل ستون را نشان می دهد که کاخ را به همين دليل «چهل ستون» ناميده اند.

(تصوير شماره ٣٦ــ٢)

تصوير شمارۀ ٣٥ــ٢ــ نمای داخلی اتاق موسيقی کاخ عالی قاپو

تصوير شمارۀ ٣٦ــ٢ــ نقشۀ کاخ چهل ستون اصفهان

۴۲

نقشه بنای چهل ستون و ايوان ستون دار آن، نشان می دهد که شباهت زيادی ميان اين بنا و ايوان ستون دار کاخ عالی قاپو، وجود دارد.

به مربوط بهشت هشت کاخ در را مذکور کاخ های با متفاوت طرح يک بهشت: هشت کاخ حوضی با زيبايی ميانی فضای دارای کاخ اين ٣٧ــ٢) شماره تصوير می بينيم. ( صفويه عهد اواخر در پايين و نورگيری در باال و سقفی گنبدی و مزين می باشد. در اطراف اين حوض خانه و در چهار شده ساخته اتاق هايی آن کنج چهار روی و ايوان چهار باغ، سمت چهار به رو ميانی فضای سمت است. (تصوير شماره ٣٨ــ٢) طرح هشت بهشت، شبيه کاخ سلطنتی قزوين است و فقط فاقد راهروی ستون دار اطراف بناست. هشت بهشت، نمايان گر هم آهنگ ترين معماری دوران صفويه، هم در نمای

خارجی و هم در نقاشی های داخلی آن می باشد. خارج از منطقه اصفهان نيز تعداد زيادی کاخ و يا ويرانه های کاخ، از زمان صفويه باقی مانده

است.

تصوير شمارۀ ٣٧ــ٢ــ کاخ هشت بهشت در اصفهان (صفوی)

کاخ صفی آباد در بهشهر که در بلندای تپه ای مشرف به شهر بهشهر (اشرف البالد) قرار گرفته، طرحی شبيه ساير کاخ های صفوی دارد.

۴۳

تنها بنای کامل باقی مانده از نادرشاه کاخ او در کالت نادری است که به «قصر خورشيد» معروف است. (تصوير شماره ٣٩ــ٢ الف و ب)

تصوير شمارۀ ٣٨ ــ٢ــ نقشۀ کاخ هشت بهشت

تصوير شمارۀ ٣٩ــ٢ــ الف ــ قصر خورشيد کالت نادری (افشاريه)

تصوير شمارۀ ٣٩ــ٢ــ ب ــ مقطعی از قصر خورشيد

۴۴

در زمانی که شيراز مرکز و پايتخت ايران و مقر حکومت کريم خان زند بود، وی کاخی بنا کرد که اطراف آن را برج و بارو احاطه کرده است و به همين جهت به ارگ کريم خانی شهرت دارد. (تصوير

شماره ٤٠ــ٢)

تصوير شمارۀ ٤٠ــ٢ــ ارگ کريم خان در شيراز

در قرن دوازدهم (هـ.ش) که تهران پايتخت ايران شد، پادشاهان قاجار در بخش شمالی هسته شد. نامگذاری «ارگ» بعدها محل اين کردند. بنا تعدادی ساختن به شروع شهر، زمان آن مرکزی مرحله اول ساخت اين مجموعه در زمان کريم خان زند صورت گرفته است و در زمان پادشاهان قاجار را مجموعه آن از اندکی آثار حاضر قرن اول دهه های تخريب های است. شده تغييراتی دستخوش اين بنای مهم ترين است. مشهور گلستان» موزه کاخ «مجموعه به هم اکنون است. گذارده برجای

مجموعه کاخ گلستان است.اين مجموعه، در اطراف حياطی بزرگ ايجاد شده اند و در ميان آنها عمارت تخت مرمر واقع است و تا اندازه ای به تاالر اشرف در اصفهان شباهت دارد. قاجاريه تعدادی کاخ ييالقی هم در اطراف کاخ و شهرستانک کاخ نياوران، در صاحبقرانيه کاخ از: عبارتند آنها مهم ترين که کردند بنا تهران

فرح آباد.سياسی، اقتصادی و… کشور غربی، ضعف يافتن کشورهای از اواخر قاجار به دليل قدرت درمعماری نيز شاهد بيگانگی و شيفتگی به غرب دربين آنها، مسافرت های خارجی شاهان و از خود

۴۵

غربی الگوهای از خودی معماری فرهنگ از گسيختگی با کم کم معماران از برخی می باشيم. افول دوران اين کاخ های از نمونه هايی رسيد. خود اوج به پهلوی دوره در که روندی نمودند، استفاده

مجموعه کاخ های سعدآباد، کاخ مرمر، ميان پشته در بندر انزلی، کاخ رودسر و کاخ رامسر می باشند.

مقايسه شباهت و تداوم کاخ سازی در دوران مختلف تاريخ معماری ايران پيوستگی و تداوم اصل معاصر، دوران از قبل تا ايرانی معماری برجسته ويژگی های از يکی آن می باشد. از اين نظر شگفت آور نيست که بدانيم از اواخر دوره ساسانيان تا دوران اسالمی اصول

سازمان دهی يکسانی بر اکثر کاخ ها حاکم بوده است.معموال اين کاخ ها شکل ترکيبی سه بخشی متشکل از سه محور موازی را به خود می گرفتند. که گاهی نقشه ای چليپايی١ را می ساختند. اين نظام را در صورت اوليه اش می توان در کاخ های ساسانی در کاخ سروستان ديد. (تصويرشماره ٤١ــ٢) و همان نظام را در کاخ های صفوی مشاهده کرد. مثال هخامنشی، را با چهار ايوان رو به آپادانای دربسياری از کوشک های صفوی، می توان الگوی کاخ

بيرون و چهار مجموعه اتاق در کنج هايشان، ديد. مانند کوشک هشت بهشت اصفهان.

١ــ از شکل هايی است که هم در معماری و هم جزئيات تزيينات معماری ايرانی به کار می رفته و به شکل + می باشد.

تصوير شمارۀ ٤١ــ٢ــ طرح سه بخشی کاخ هاباال: کاخ سروستان، پايين: کاخ صفوی در نزديکی نطنز

(اعداد نشان دهندۀ بخش های مختلف کاخ می باشند)

٣ ٢ ١

٣ ٢ ١

۴۶

باغتاريخچۀ باغ ايرانی

کلمه «فردوس» (بهشت) از واژه فارسی «پرديس» اخذ شده، که خود از کلمه « پرادئزا» از زبان مادی گرفته شده است. در بعد از اسالم استفاده از کلمه « فردوس » برای باغ ايرانی، نمادی از بهشت را يافت. زيرا مسلمانان در انطباق با توصيف بهشت در قرآن کريم، سعی کردند، در اين جهان فناپذير، جلوه ای از فناناپذيری و جاودانگی جهان ابدی و باغ های بهشتی را به نمايش بگذارند. به همين دليل

در باغ ها معموال درخت هميشه سبز سرو با قامت کشيده و نشانه عظمت و جاودانگی را می کاشتند. باغ سازی در ايران از قدمت طوالنی برخوردار می باشد و تاريخی بيش از دو هزار سال دارد.١ چهار باغ، که اصل اساسی باغ سازی ايران است از ابداعات کوروش در خلق محوطه کاخ پاسارگاد

به شمار می رود. (تصوير شماره ٤٢ــ٢)در دوره اسالمی با نگاه جديدی که ايرانيان مسلمان به اين الگو پيدا کردند، و انطباقی که با مفاهيم

قرآنی يافت آن را در باغ سازی های خود برگزيده و تقويت نمودند.

١ــ از ديگر باغ سازی های قديمی در جهان باغ سازی چين و ژاپن می باشد.

تصوير شمارۀ ٤٢ــ٢ــ کاخ های هخامنشی در شوش

۴۷

مطالعه آزاد

قابل ذکر است که ايرانيان مسلمان تمدن خود را از صفر شروع نکردند. بلکه هر ايده و فکر ارزشمند و قابل استفاده ای را از هر جايی می گرفتند و ضمن تقويت، تکميل و انطباق دادن با فرهنگ اسالمی، آن را به ديگران عرضه می نمودند. همين ويژگی عامل

حيات و قوت فرهنگ و تمدن اسالمی ايران در صدر آن شد.

معماری باغ ايرانیاز همان ابتدا در باغ ايرانی توجه خاصی به شکل های هندسی می شد. شکل مربع و مستطيل که فاصله بين اجزای باغ را ساده و روشن نشان می دهد، از اهميت زيادی برخوردار بود. همچنين اصل

مهم ديگر باز بودن چشم انداز اصلی باغ به شکل کشيده بود.در انتهای اين مستطيل کشيده که به اصلی کوشک و بنا می گفتند، «ميان کرت» آن قرار می گرفت. کوشک در ميانه يا انتهای باغ

قرار داشت. استخر يا آب نما معموال، کرت ميان در درختان آن خيابان طرف دو در می ساختند. داالنی صورت به را خيابان که می کاشتند بلند آن، وسط فضای در ولی درمی آورد. سبز جهت جلوگيری از بسته شدن ديد، درخت بلند

نمی کاشتند. (تصويرشماره ٤٣ــ٢)

تصوير شمارۀ ٤٣ــ٢ــ موقعيت ميان کرت در باغ ايرانی

۴۸

در بعضی از باغ ها ميان کرت به دليل قرارگيری باغ در زمين شيب دار، به صورت زيبايی مطبق ساخته می شد. مانند باغ شاهزاده ماهان در نزديکی کرمان. (تصوير شماره ٤٤ــ٢ الف و ب)

تصوير شمارۀ ٤٤ــ٢ــ الف ــ باغ شاهزاده ماهان

در باغ ايرانی، عالوه بر عمارت يا کوشک اصلی بناهايی به عنوان سردر ساخته می شد، که در حقيقت بيرونی باغ يا محل پذيرايی محسوب می گرديدند. همچنين در بسياری از باغ ها فضاهای جنبی تشکيل را باغ کالبدی فضاهای ديگر و… چايخانه آب انبار، حمام، انبار، اصطبل، مانند خدماتی و

می داد.

باغ تصوير ــ ب ٤٤ــ٢ــ شمارۀ تصوير شاهزاده ماهان در دل کوير

۴۹

يکی ديگر از زيباترين باغ های ايران، باغ فين کاشان می باشد. (تصوير شماره ٤٥ــ٢)

تصوير شمارۀ ٤٥ــ٢ــ باغ فين کاشان

از مشخصه های مهم ديگر باغ ايرانی، تمايل زياد به نمايش آب بود. معمار باغ ساز، بازی های دلنوازی با آن انجام می داده است. اين امکان به کمک حفر قنات در دل کوير باير نيز انجام می پذيرفته

است. (تصويرشماره ٤٤ــ٢ــ ب) زيبايی بر عالوه ايرانی باغ گياهان و گل ها درختان، سودمندی، و کارايی کامل تحقق جهت

بخشيدن به کل مجموعه، مصارف خوراکی و دارويی هم داشتند.و کارآيی به موظف و محرميت١ و حرمت از برخوردار تناسب، و نظم به مزين ايرانی باغ سوددهی بوده است. اين باغ ها منظومه شگفت انگيزی از پيوند فرخنده زيبايی و سودمندی را به نمايش

می گذاشتند.١ــ ديوار دور باغ مانع ورود نامحرم به داخل می شده است.

۵۰

بناهای بومی نواحی مرکزی ايرانپيش می شود. ديده ايران سنتی بناهای انواع در حيرت آوری طرز به معماران، عمل ابتکار از شروع به بررسی چند گونه از ابنيه بومی مناطق مرکزی ايران، نياز به دو تعريف روشنگر می باشد. همانطور که «زبان بومی» به معنی کلماتی است که توسط مردم ناحيه ای مورد استفاده قرار می گيرد؛ مراد از «بنای بومی» نيز بناهايی است که به دست مردم هر محل ساخته می شده است. اين بناها که در نواحی خاصی ساخته می شدند، گاهی شکل معماری ويژه ای می يافتند. زبان معماری هر سرزمين به سنت بومی و شيوه گزينش پيشرفت های مختلف علمی در طول زمان بستگی دارد. به جز خصوصيات اقليم فرهنگ، عبارتند از: آن، بومی معماری در گذار تأثير مهم عوامل ايران، در معماری عمومی و مصالح ساختمانی محلی. در اينجا به معرفی اجمالی سه نوع از بناهای بومی نواحی مرکزی ايران

می پردازيم.١ــ برج های کبوترخان (کبوترخانه)

در اواخر سده يازدهم هـ.ق تعداد زيادی برج کبوترخان در منطقه اصفهان وجود داشته است. آنها، کردن برپا از هدف است. مانده باقی ويران برج کمی تعداد فقط اکنون ٤٦ــ٢) شماره (تصوير جمع آوری فضوالت کبوتران بوده که بهترين کود برای کشاورزی محسوب می شده است. ضمن اينکه کبوترخانه های اصلی کاربرد که زمان درهمان می کردند. استفاده آن از نيز تفنگ باروت ساختن در اروپا توليد گوشت بود، در ايران به دليل حضور آنها در اطراف گنبدها و مناره های مذهبی و امام زاده ها

خوردن گوشت آنها جايز شمرده نمی شد.

تصوير شمارۀ ٤٦ــ٢ــ برج های کبوترخانه در نزديکی اصفهان

۵۱

در اين بناها ابتکاری شگفت آور در حل مشکلی بيشترين آوردن فراهم آن و است. رفته کار به عمده شمار النه های کبوتر با کمترين مقدار مصالح ساختمانی به خشتی يا آجری شبکه های با کار اين است، بوده صورت پيش و پس نشسته اجرا شده است. نمونه های بوده اند. استوانه ای و مدور شکل به برج ها عمومی

(تصوير شماره ٤٧ــ٢)

٢ــ آب انبارهايکی از پژوهشگران ايران شناس١ معتقد است که: نيروی تخيل و هوشمندی ايرانی در بهره گيری پيشبرد فنون ايران در راه کشور چنان بی رقيب بوده که خدمت بيابان ها، موجود، در حداقل آب از علمی وابسته به کشاورزی، منحصر به فرد شمرده شده است. (تصويرشماره ٤٨ــ٢) اين در حالی است

ديگری سرزمين های در که يا مرکزی، استراليای چون شمالی آمريکای بيابان های اقليمی شرايط دارای که يکسانی، با خاک های خشک هيچ گونه بوده اند، ايران مرکز نيامده به وجود کشاورزی

است.

١ــ R.W.Ferrier، فرير محقق ايران شناس، نويسنده کتاب «هنرهای ايران» می باشد.

تصوير شمارۀ ٤٧ــ ٢ــ نمای داخلی برج های کبوترخانه

تصوير شمارۀ ٤٨ــ٢ــ نمايی از مسيرهای قنات

۵۲

امکان پذير طوالنی، تجربه اندوزی ياری به فقط آب، نگهداری و جمع آوری که است گفتنی که است ذکر به الزم است. داشته رواج اول داريوش دوره از قنات زنی نظام ايران در می باشند. می شوند. خوانده ايرانی» «کار آفريقا در «صحرا» درجنوب بهره برداری مورد قنات های هم اکنون

بعضی از آب انبار ها را در مسير قنات ها می ساختند.قديمی ترين آثار برجای مانده از آب انبار ها با پيدايش اولين تمدن های ايرانی هم زمان است. هر آب انبار از چند قسمت تشکيل می شده است. مخزن آب انبار، چاله ای گود نشسته و غالبا مدور بوده که روی آن با گنبدی پوشيده می شده است. بدين ترتيب از تبخير و گرد و غبارگيری آب جلوگيری به عمل محل، جمعيت تناسب به مخزن اين گنجايش است. می داشته نگه خنک را آب ضمن در و می آمده

تعيين می شده است. پاشير، محل انتهای شيب آب انبار و حدودا يک متر بلندتر از کف آب انبار بوده است.١ برای دسترسی به آب، پلکانی دراز با تاق گهواره ای٢ از سطح زمين تا محل انتهای شيب آب انبار و پاشير احداث می شده است .سردر آب انبار، درگاه ورودی به آب انبار بوده، که معموال تاق بندی زيبايی داشته است. آب انبارهای واقع در نواحی بسيار گرم و کناره های کوير غالبا مجهز به بادگيرهای جانبی بوده اند،

تا آب را تا حد ممکن خنک و مطبوع نگاه دارند. ( تصوير شماره ٤٩ــ٢)

١ــ جهت جلوگيری از ورود امالح ته نشين شده به پاشير٢ــ تاق تونلی

تصوير شمارۀ ٤٩ــ٢ــ پالن و مقطع آب انبار شش بادگيرۀ يزد که دو پله دارد .يکی برای مسلمانان و ديگری برای زرتشتيان. خاک کنار مخزن به عنوان پشت بند در مقابل نيروی جانبی آب داخل مخزن و گنبد روی آن عمل می کند.

۵۳

بادگير، هواکش ساده ای بوده که در بناهای نواحی گرم و بيابانی از پايين تا ارتفاع کمی باالتر شماره است. (تصوير می داده انجام را تهويه دستگاه کار باد، وزيدن هنگام و می گرفته فرا را بام از

٥٠ ــ٢)

٣ــ يخچال ها ايرانيان جهت استفاده از آب خنک در تابستان تدبيری انديشيده بودند. از آنجايی که در مناطق

کويری نگهداری يخ در تابستان ها مشکل بوده، به ساخت يخچال ها می پرداختند.جهت در آن عرض که متر ١٠٠×١٠ تقريبی مساحت به گودالی ابتدا يخچال ساخت برای شرق و غرب و طول آن رو به شمال و جنوب بود، با عمق ٤٠ تا ٥٠ سانتی متر حفر می کردند. در سمت جنوب اين گودال، ديواری به ارتفاع تقريبی ١٠ تا ١٢ متر می کشيدند. تا جلوی تابش آفتاب را بگيرد. در شب های سرد آب را به داخل گودال به صورت مرحله به مرحله هدايت می کردند. سرمای هوا باعث يخ بستن اليه های آب می شد و با تکرار اين کار گودال پر از يخ می گرديد. اين يخ را در روز به قطعات مختلف تقسيم و در چاله عميقی به عنوان انبار يخ به نام «پاچال» می ريختند.(تصاوير شماره ٥١ ــ٢ و

٥٢ ــ٢)

تصوير شمارۀ ٥٠ ــ٢ــ آب انبار و بادگيرهايش

۵۴

ـ ٢ ــ نقشه و برش از يخچالی در ميبد تصوير شمارۀ ٥٢ ـ

ـ ٢ــ يخچالی در سمنان تصوير شمارۀ ٥١ ـ

١ــ محل انبار يخ ها٢ــ ورودی يخچال

٣ــ محل يخ بستن آب ها در محوطه يخچال

٣

١

٣

٢

۵۵

١ــ اولين نماد سکونتگاه های انسان را نام ببريد.٢ــ ترکيب کالبدی شهر مشخص کننده چه عواملی است؟

٣ــ يک نمونه از شهر مادی را نام ببريد.٤ــ ويژگی شهرهای هخامنشی را بنويسيد.

٥ ــ عناصر شهر ساسانی را نام ببريد.٦ ــ کهن دژ، شارستان و ربض را تعريف کنيد.

٧ــ عناصر مشخصه شهر در دوران اسالمی را بنويسيد.٨ ــ ورود ماشين به شهر چه تأثيراتی بر بافت آن گذاشت؟

٩ــ عوامل تأثير گذار در شکل گيری خانه را بنويسيد.١٠ــ چهار اقليم اصلی ايران را توضيح دهيد.

١١ــ منظور از محرميت و عدم اشراف را در معماری خانه بنويسيد.١٢ــ نظام هندسی خانه در اقليم گرم و خشک را بنويسيد.

١٣ــ ويژگی های طرح کلی خانه در هم سازی با اقليم گرم و خشک را بنويسيد. ١٤ــ ويژگی های طرح کلی خانه در هم سازی با اقليم سرد را بنويسيد.

١٥ــ طرح کلی خانه ها در منطقه سرد مشابه کدام منطقه آب و هوايی ديگر است؟١٦ــ ويژگی های طرح کلی خانه در هم سازی با اقليم معتدل ومرطوب را بنويسيد.

١٧ــ ويژگی های طرح کلی خانه در هم سازی با اقليم گرم ومرطوب را بنويسيد. ١٨ــ چرا هخامنشيان تخت جمشيد را ترکيبی از هنرهای اقوام مختلف قرار دادند؟١٩ــ پايتخت اصلی هخامنشی ها در کجاست و کاخ آنها در آنجا چه نام داشته است؟

٢٠ــ تاالر آپادانا چه ويژگی هايی دارد؟٢١ــ ويژگی مهم بنای کوه خواجه را بنويسيد.

٢٢ــ دو کار مهم پارتيان را نام ببريد و در مورد هر کدام مختصرا توضيح دهيد. ٢٣ــ ويژگی مهم «کاخ آشور» را بيان کنيد.

سؤاالت فصل دوم

۵۶

٢٤ــ معماری کاخ آشور چه تأثيری در معماری دوره های بعد داشت؟٢٥ــ دو ويژگی معماری ايرانی به کار برده شده در تاق کسری را بنويسيد.

٢٦ــ مشخصات کاخ سروستان را به اختصار بيان کنيد.٢٧ــ مشخصات کاخ يا آتشکده فيروزآباد را بيان کنيد.

٢٨ــ قلعه دختر از لحاظ ساختار دارای چه خصوصياتی بوده است؟٢٩ــ کدام بنا مادر تمام گچبری ها و نقش های ايران است؟

است؟ بوده ورزشی بازی های و جشن ها تماشای محل صفوی کاخ های از کدام يک ٣٠ــ ويژگی های آن را بنويسيد.

٣١ــ چرا کاخ چهل ستون به اين نام خوانده شده است؟٣٢ــ تشابه کاخ های ساسانی و صفوی را بنويسيد.

٣٣ــ علت و زمان گسيختگی در معماری ايران را توضيح دهيد.٣٤ــ کاربرد کلمه «فردوس» در قبل و بعد از اسالم را توضيح دهيد.

٣٥ــ تاريخچه باغ سازی ايران در قبل از اسالم را بنويسيد.٣٦ــ مسلمانان چگونه توانستند از الگوهای قبل از اسالم در بعد از اسالم استفاده کنند؟

٣٧ــ در باغ سازی ايرانی از چه شکلی استفاده می شد؟ چرا ؟٣٨ــ ويژگی های ميان کرت را بنويسيد.

٣٩ــ ميان کرت کدام باغ مطبق است؟ در کجاست؟٤٠ــ فضاهای کالبدی باغ ايرانی را نام ببريد.

٤١ــ نقش آب را در باغ سازی ايرانی بنويسيد.٤٢ــ ويژگی های باغ سازی ايرانی را توضيح دهيد.

٤٣ــ بناهای بومی را توضيح دهيد.٤٤ــ عوامل مهم تأثيرگذار در معماری بومی را بنويسيد.

٤٥ــ هدف از ساختن برج های کبوترخان را بنويسيد.٤٦ــ ابتکار به کار رفته در برج های کبوترخان را بنويسيد.

٤٧ــ منظور از «کار ايرانی» چيست؟٤٨ــ هر آب انبار از چند قسمت تشکيل می شد؟ نام ببريد.

٤٩ــ مخزن آب انبار چه ويژگی هايی داشته است؟

۵۷

٥٠ ــ راه رسيدن به پاشير را در آب انبار توضيح دهيد.٥١ ــ ويژگی های يخچال ها را توضيح دهيد.

٥٢ ــ «پاچال» را توضيح دهيد.