Пән бағдарламасының (SYLLABUS) титул беті

НысанН ҰС ПМУ 7.18.4/19

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Психология және педагогика кафедрасы

5В012000-Кәсіби білім, 5В012000-Кәсіби білім (к), 5В010700-Бейнелеу өнері және сызу мамандықтарының студенттеріне арналған «Психология және адамның дамуы» пәні бойынша

ПӘН БАҒДАРЛАМАСЫ (SYLLABUS)

Павлодар

Пән бағдарламасын (Syllabus) бекіту парағы

НысанН ҰС ПМУ 7.18.4/19

БЕКІТЕМІНФЖжӨФ деканы ___________Ж.Т.Сарбалаев20__ж. «___»____________

Құрастырушы: _________ аға оқытушы Кударова Н.А.

5В012000-Кәсіби білім, 5В012000-Кәсіби білім (к), 5В010700-Бейнелеу өнері және сызу мамандықтарының студенттеріне арналған

««Психология және адамның дамуы»» пәні бойынша

Пән бағдарламасы (Syllabus)

Бағдарлама 20__ ж. «___» _________бекітілген жұмыс оқу бағдарламасының негізінде әзірленді.

Кафедра отырысында ұсынылды 20_ж. «___»____________№_____ Хаттама

Кафедра меңгерушісі __________ Бурдина Е.И. 20__ж. «____» ________

Гуманитарлық-педагогикалық факультеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды 20_ ж. «_____»____________ №____ Хаттама

ОӘК төрағасы _____________ Ксембаева С.К. 20_ж. «_____»___________

1. Пән паспорты

Пәннің атауы «Психология және адамның дамуы»Компоненттің міндетті пәніОқу мерзімі мен кредит саныБарлығы – 3 кредитКурс: 1Семестр: 2Барлық аудиторлық сабақтары – 45Дәрістер: 30Практикалық/семинарлық сабақтар: 15СӨЖ: 90СӨЖО: 22,5Жалпы – 135

Бақылау нысаныҚортынды бақылау нысаны: Емтихан– 2 семестр

Пререквизиттер Осы пәнді меңгеру үшін төмендегі пәндерді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және дағды-машықтар қажет: жалпы психология

ПостреквизиттерПәнді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және дағды-машықтар

келесі пәндерді меңгеруі үшін қажет: ақпараттану, саясаттану, философия.

2. Оқытушы туралы мәлімет және байланысу ақпараттарыАты-жөні: Кударова Назгуль АбильбековнаҒылыми дәрежесі, атағы, қызметі: аға оқытушы, психология магистріКафедра «Психология және педагогика», аудитория 149телефон: 67-36-85 (1139),Е-mail:

3. Пән, мақсаттары мен міндеттеріПәні, мақсаттары мен міндеттеріЖалпы психологияның және адам дамуының өзекті

мәселелеріне оның теориялық-методологиялық негіздерін бекіту және кеңейту; зерттеудің жаңа әдістерін жасау; құрылымдарды зерттеу; табиғи және жасанды(лабораториялық) жағдайларда адамның психикалық процестерінің дамуы мен жұмысын зерттеу; іс-әрекеттін, коғамдық мінез-құлықтын және тіршіліктін субъектісі болып табылатын адамның жеке басының дамуын, құрылымдарының заңдылықтарын табу; психологиялық

ғылымдардың теориялық және фактілер қорын жалпылау жатады.

Пәнді оқу мақсаты: жалпы психология курсында алған білімдері мен зерттеу дағдылары негізінде студенттерде психологиялық ойлауды дамыту, кәсіби көзқарастарының ғылыми методологиялық принциптерін және психологиялық құбылыстарды жүйелі талдауға ептіліктер мен дағдылар қалыптастыру.

Міндеттері:-оқытылған психологиялық феномендердің

заңдылықтары негізінде психологияның әр салалары бойынша студенттерде білімдерді жүйелендіру;

-психологиялық фактілер мен теорияларды жүйелі-психологиялық талдау процесінде студенттерде танымдық дағдылар мен ептіліктерді дамыту;

-дүние жүзілік және кеңестік психология ғылымдарының идеяларымен, негізгі принциптерімен таныстыру.

4. Білім, біліктілікке және құзыреттілікке койылатын талаптар:Берілген пәнді оқу нәтижесінде студенттердің түсініктер туралы болу

қажет:- теориялық білімдерді практикада адекватты қолдану; - зерттеу іс-әрекетіне деген дағдылар;Білу қажет:-психологиялық құбылыстар мен процестердің негізгі

заңдылықтары жайлы білімдер;Істей білу кажет:- теориялық білімдерді практикада қолайлы қолдану;Тәжірибелік дағдыларды иелену:- зерттеу іс-әрекетіне деген дағдылар;- кәсіби қарым-қатынас дағдылары;Құзыретті болу:- психологияның бұл саласында кәсіби қарым-қатынасты игеру қажет.

5 Пәнді оқытудағы тақырыптық жоспар

Сабақ түрлері бойынша академиялық сағаттарды бөлуі

№п/п Тақырыптардың атауы

Сағат санык/о с/о

Лек Пр СРС Лек Пр СРС1 2 3 4 5 6 7 8

Психологияға кіріспе Введение в психологию1 Психология пәні. Ми және психика 1 0,5 6 0,5 - 4

2 Заманауи психологияның құрлымы, міндеттері мен әдістері

1 0,5 0,5 - 4

3 Сана мен психиканың дамуы 1 1 6 0,5 - 4Іс- әрекетпен қарым- қатынастағы тұлға

4 Іс- әрекет 1 1 0,5 0,5 45 Қарым-қатынас 1 0,5 6 0,5 0,5 46 Топ және ұжым психологиясы 1 0,5 0,5 0,5 47 Тұлға психологиясы 1 0,5 6 0,5 0,5 4

Психикалық(танымдық)үдеріс8 Зейін 1 0,5 6 0,5 0,5 49 Түйсік пен қабылдау 1 1 0,5 0,5 410 Ес 2 1 5 0,5 0,5 411 Ойлау 1 1 0,5 - 412 Қиял 2 1 5 0,5 - 4 Тұлғаның эмоционалды – еріктік сферасы13 Сезім 1 0,5 5 - 0,5 414 Ерік 1 0,5 - 0,5 5 Тұлғаның жеке психологиялық ерекшеліктері15 Темперамент 2 0,5 5 0,5 - 516 Мінез 1 0,5 0,5 - 517 Қабілеттер 1 1 5 0,5 - 5

Жас ерекшелік және педагогикалық психологияның жалпы сұрақтары18

Жас ерекшелік және педагогикалық психологияның пәні, міндеттері және әдістері.

1 0,5 5 0,5 0,5 5

19 Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және психикалық дамудың заңдылықтар мен динамикасы.

1 0,5 0,5 0,5 5

Жас ерекшелік психология20 Мектепке дейінгі баланың

психикалық дамуы.1 0,5 5 0,5 - 5

21 Бастауыш мектеп оқушының тұлғалық қалыптасуы және психикалық дамуы.

1 0,5 5 0,5 - 5

22 Жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы 1 0,5 5 0,5 - 523 Алғашқы жастық шақтың

психолдогиясы.1 0,5 0,5 - 5

Педагогикалық психологиясы24 Тәрбиелеу мен өзін-озі тәрбиелеу

психологиясы.1 5 0,5 - 5

25 Оқу және оқыту психологиясы. 1 5 0,5 - 526 Педагогикалық іс-әрекетінің және

педагогикалық тұлғасының психологиясы.

1 5 0,5 - 5

Итого 135 ч. 30 15 90 12 6 117

6. Дәріс сабақтарының мазмұныТақырып 1. Психология пәні. Ми және психика. Жоспар

1. Жалпы психологияның әдіснамалық кызметтері. 2. Психологияның принциптері: бейнелеу, субъект (антропологиялық), даму, сана мен іс-әрекеттің бірлігі, психикал; құыблыстардың жүйелік детерминациясы. 3. Жүйке жүйесі туралы жалпы ұғым.4. Жүйке жүйесінің атқаратын қызметі.5. Жүйке қызметінің рефлекстік табиғаты.6. Жоғарғы жүйке жүйесінің қызметі.7. Жоғарғы жүйке қызметінің заңдылықтары.

Психология - психикалық құбылыстардың (жан қуаттарының) пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттар мен құбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар (түйсік, елес, ой, сезім, тілек қабілет, қызығу, мінез, әдет т.б) көпшілігімізге өз тәжірибиемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырататын да, білетін сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну арқылы ғана жан-жақты ажыратуға болады. Гректің екі сөзінен тұрады: оның біріншісі – “псюхе” (жан), екінші – “логос” (сөз, ілім). Сөйтіп, бұл сөз “жан туралы ілім” деген ұғымды білдіреді.

Ерте замандарда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім нанымдар мен кейбір зиялылардың көз қарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша адамзат тәннен тәуелсіз “жан” болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық психикалық тіршілігінің (ойының ,сезімінің, еркінің) иесі де себепшісі де. Жан туралы осындай жалған түсініктің пайда болуынада алғашқы адамдардың табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауы себеп болды.

Олар дүниеде табиғатқа бағынбайтын одан оқшау тұратын ерекше бір сиқырлы күш бар, ал жан болатын болса соның бір көрінісі, ұйқы кезінде ол денеден уақытша шығып кетеді де адам оянған кезде қайтып келеді, егер келмей қалса, адам өледі деп тұжырымдады. Жан туралы осы тектес қарапайым түсініктердің пайда болуы адамдардың өздерінің дене құрылысы жайында ғылыми түсінігі жоқ кездерде яғни жан мен тәннің толысуы бір-бірімен байланысын дұрыс ажырата-алмай жан өлгеннен кейін денеден шығып кететіні, мәнгі бақи өмір сүретін нәрсе деп ұғынудың натижесі еді.

Жан туралы ғылыми түсінік ежелгі гректердің әмбебап ғалымы Аристотель есімімен байланысты. Екі жарым мың жылға созылған осынау кезеңде психология басқа ғылымдармен (философия, медицина, әдебиет, жаратылыстану, т.б) аралас дамып келді.

ХІХ-ғасырдың екінші жартысынан былай қарай ғалымдар жан құбылысьарын (түйсік, ес, ойлау, қиял, т.б) тәжіребие жүзінде әртүрлі құрал-жабдық аспаптардың көмегімен зерттей бастады. Осы кезден бастап психология өз алдына дербес отау тігіп, тәжірибиелік ғылым ретінде дамыды. Ғылымның осы саласына экспериментті тұнғыш енгізген неміс ғұламасы В. Вундт болды.

Жүйке жүйесі организмнің сыртқы ортамен байланысын жүзеге асырып отырады, айналадан келген тітіркендіргіштерге жауап қайтарылады. Жүйке жүйесі нейрон – деп аталатын жеке клеткалардан құралған. Бұл нейрондардардың екі түрлі тармағы болады олардың бірі ұзын тармақты нейрит (оксан), ал екіншісі – көптеген қысқа тармақты дендрит деп аталады. Нейрондардың тарамдала келіп, өзара түйінделіп келіп бітетін жерін жүйке орталықтары дейді. Жүйке орталықтарына орталық перифериялық (шеткі) вегетативтік (ішкі) жүйке жүйелерінің өн бойына орналасқан. Орталық жүйке жүйесіне жұлын мен ми жатады.

Орталық жүйке жүйесінің бөліктерінің орналасуы көп қатарлы үйдің құрылысына ұқсас, олар бірінің үстіне бірі орналаса біткен. Осы бөліктердің жоғарғысы төменгісінен құрылысы жөнінде, атқаратын қызметі жөнінде де күрделірек болады. Орталық жүйке жүйесінің төменгі бөлігі – жұлын (жуандығы 1 см) омыртқа қуысының ішінде орналасқан, оның ұзындығы орта есеппен 45 см-ге дейін жетеді. Жұлынның ішкі жағында сұр зат орналасқан мұның көлденең кесіндісі көбелектің пішініне ұқсас болып келеді.

Жұлыннан жан – жаққа 31 жұп жүйке талшықтары тарайды. Жұлын біздің қарапайым қозғалыстарымыздың (аяқ – қолды бүгу, керіп – созу т.б.). жұмысын басқаратын орталық болып табылады.

Мыс: Жаңа туған нәрестенің емуге әрекеттенуі. Бұл жұлынның шартсыз рефлекстері, олар организмдерге туысынан тән.

Орталық жүйке жүйесінің екінші бөлігі ми. Оның орташа салмағы ересек адамдарда 1400 грамдай.

Мұндағы сопақша, аралық және ортаңғы ми – бәрі қосылып келіп ми бағанасын құрайды.

Сопақша ми – жұлынның тікелей жалғасы. Мұнда жүрек қызметінің, қан айналысы мен ас қорытудың жүйке орталықтары бар. Біздің дем алу, түшкіру, шайнау, жұтыну т.б. сияқты түрлі реакцияларымыз сопақша мидың қызметі. Сопақша мидың сырт жағында, ағаш жапырағына ұқсас мишық орналасқан. Мишық организмнің қозғалысын, жүріс – тұрысын басқарып отырады.

Орталық мида – құлақ пен көзден баратын тітіркендіргіштерді, скелет еттерінің қалпын реттейтін жүйке орталығы бар.

Аралық ми – көру төмпешіктерінен және төмпешік асты аймағынан тұрады. Бұл бөлім дененің барлық рецепторларын ми қабығымен байланысады.

Ми с ы ңарлары – екі бөліктен (оң және сол жақ) тұрады. Ми сыңарларының салмағы мидың жалпы салмағының 80% тең.

Мұның ішінде ақ зат, сыртында сұр зат бар. Сұр зат ми қабығы – деп аталады. Ол қалыңдығы 3-4мм бірнеше қабаттардан тұрады.

Ми қабығы 4бөлімге бөлінеді . Олар: Маңдай, самай, төбе, желке. Ми қабығы бірыңғай тұтас мүше, ол бейне қабылдағыш аспап тәрізді, көптеген анализаторлық ядросынан тұрады. Мида көру, есту, тері, иіс, дәм, қозғалыс т.б. анализаторлық жүйке орталықтары бар. Мыс: Мидың желке бөлігінде көру зонасы, самай бөлігінде есіту, төбе бөлігінде қозғалыс орталықтары орналасқан. Осындай орталықтардың саны 200-ге жуық.

Тақырып 2. Заманауи психологияның құрлымы, міндеттері мен әдістері

Жоспар1.Заманауи психология, ғылым жүйесіндегі оның міндетерімен және орны. 2.Психологиялық ғылымның философиялық-әдіснамалық принциптері Заманауи психологиялық ғылымның құрлымы.3.Бақылау, лабораториялық және табиғи эксперемент. Анкета, интервью және материалды талдау мен жинақтаудың басқада әдістері.

Қазіргі кезеңде психология ғылымы алдында тұрған теориялық және практикалық міндеттердің сан қилылығына орай үлкен қарқынмен дамуда. Психологияның негізгі міндеті психикалық іс-әрекетті оның даму барысымен байланыстыра зерттеу. Соңғы он жылдықтарда психологиялық зеттеулер аймағы біршама кеңейіп, жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келді. Психология ғылымының түсініктер қоры өзгерді, жаңа болжамдар мен тұжырымдар үздіксіз өрістеуде, психология бұрын кезікпеген эмпирикалық деректермен толығуда. Б.Ф. Ломов «психологияның методологиялық және теориялық проблемалары» атты еңбегінде қазіргі заман ғылымының жағдайын сипаттай келе, «бүгінгі күнде психологияның әдіснамалық проблемалары мен оның жалпы теориясын бұдан да бұлай тереңдетіп зерттеудің қажеттігі күрт жоғарылады», - деп жазады.

Психикалық құбылыстардың мәнін тануда Б.Ф.Ломов өзінің еңбегінде психология ғылымының тірек категорияларын, олардың жүйелі өзара байланысын, жалпылығын, сонымен бірге бұл категориялардың өзіндік дербестікте екенін айқындап берген. Ғалым психологияның келесі тірек категорияларын атайды: бейнелеу категориясы, іс-әрекет категориясы жеке адам категориясы, тіл-қатынас категориясы, сондай-ақ жалпылық мағынасына орай категория санына жататын түсініктер- « әлеуметтік » және «биологиялық».

Адамның әлеуметтік және табиғат қасиеттерінің объектив байланыстарын, оның дамуындағы биологиялық және әлеуметтік себеп-салдарлық қатынастарды айқындау ғылым міндеттерінің ең бір қиыны.

Алғашқы он жылдықтарда психологияның теориялық (дүниетанымдық) тарапы басымдау болды. Ал қазіргі кезеңде оның қоғамдағы рөлі көп өзгеріске ұшырады.

Психологияның негізгі міндеті психикалық іс-әрекет заңдарын даму барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объктив дүниенің адам миында қалай бейнеленетіні, осыған орай оның әрекеттері қалай реттелетіні, психикалық қызметтің дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттері қалай

қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесі екені белгілі, сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың адамның объектив өмір шарттары мен қызметіне тәуелділігін тануға бағытталуы тиіс. Сонымен бірге, адамдардың әрқандай іс-әрекеті барлық уақытта адам өмірінің объектив жағыдайларымен байланысып қалмастан, оның субъектив мезеттерімен де қатынаста болады. Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай психологиялық деректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және керісінше психология олардың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете түсінуге болады.Әр түрлі тарихи дәуірлердегі ғылымдар арасындағы психологияның орны жантану білімдерінің даму деңгейі мен сараптау схемасынан келіп шығады.Атап айту керек, қоғамның рухани даму тарихында бірде бір білім саласы ғылымдар жүйесіндегі өз орнын психология сияқты жиі өзгертіп тұрған емес.Қазіргі күнде академик Б. М. Кедров ұсынған сарап әдісі қабылданған.Бұл әдіс ғылымдар арасындағы мазмұндық жақындыққа орай көп тарапты байланыстарға негізделген. сынылған схема-шыңдарына жаратылыстану, әлеуметтік және философиялық ғылымдар қонақтаған-үш бұрыш формасында. Ғылымдардың негізгі тобының мұндай орналасуы олардың пәні мен әдістерінің психология пәні мен әдістеріне нақты жақындығынан. Зерттеу барысында қойылған міндеттерге орай психология өз бағытын бұрыш шыңдарының біріне бұрып отырады. Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі-зерттеу обьекті адам болған барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп, байланыстыру. Сонымен,психикалық құбылыстардың адам өмірі мен әрекетінің обьектив жағдайларына тәуелді заңдылықтарын аша отырып,психология осы әсерлердің мидағы бейнелену механизмдерін де айқындайды. Осыған орай, психология физиологиямен,дәлірек айтқанда, жоғары жүйке қызметі физиологиясымен өте жақын байланыста болуы сөзсіз. Психологияның дербес ғылымға айналуында оның 19-ғ. басталған жаратылыстану ғылымдарымен бірлікте зерттелуі үлкен маңызға ие болды.Осы байланыстың нәтижесінле психологияға экспериментальдық әдіс енді. (Г. Фехнер),рефлекторлық теория ашылды.(И.М.Сеченов, И.П.Павлов). Қазіргі заман психология проблемаларының зерттелуіне Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы да үлкен ықпалын тигізіп, тіршілік иелерінің құбылмалы орта жағдайларына икемделудегі психиканың рөлін анықтауға, жоғары психикалық әрекет формаларының қарапайым түрлерден туындайтынын түсінуге мүмкіндік берді.

Психология үшін оның қоғамдық ғылымдармен байланысы үлкен маңызға ие. Тарих, экономика, этнография, әлеуметтану, өнертану, заң және т.б. зерттеулеріндегі проблемалар әрдайым психологиямен тікелей байланысты. Көп жағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерінің механизмі, әрекет, әдет, әлеуметтік бағыт, тәртіп-талап стереотиптерінің қалыптасу заңдылықтары жөніндегібілімдердің пайдаланбай, кәйіп, сезім, психологиялық климатты танып білмей, жеке адамның ерекшеліктері менпсихологиялық қасиеттерін, қабілетін, сезімін, мінезін, адам аралық қатынастарын зерттемей, әлеуметтік процестер мен құбылыстардың мәні толық ашылмайды, яғни, ықшамдап айтсақ, әлеуметтік процестерді зерттеуде психологиялық факторды ескерту заңды қажеттілік. Психологиялық факторлар өздігінен әлеуметтік процестерді бағыттай алмайды, керсінше, олардың өзін осы қоғамдық процестерді талдау арқылы түсіну мүмкін.

Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн. Әлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгілі, кезінде К.Д.Ушинский: “Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет”, -деген еді. Бұл арада психологияның практикалық маңызы нақты көрініп тұр. Егер педагогика психологиялық құбылыстардың табиғаты жөніндегі білімдерге сүйенбесе, онда ол қара-дүрсін педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер жиынтығына айналып, шын мәнде ғылым болудан қалып, мұғалімге ешқандай жәрдем бере алмайды. Педагогиканың барша салаларының (жалпы теория, дидактика, пән әдістемесі, тәрбиесі теориясы) даму барысында психологиялық зерттеулерді қажет ететін проблемалар туындап отырады. Психикалық процесс жүру заңдылықтарын; білім, ептілік және дағдылардың қалыптасуын; адам қабілеттері мен мотивтерін, оның психикалық дамуын тұтастай білу оқудың әр сатысындағы білім мазмұнын анықтау, оқу мен тәрбиенің ең тиімді әдістерін нақтылау және т.б. сияқты өзекті педагогикалық проблемаларды шешуде келелі мағына-маңызға ие.

Психологияның аса қажеттігі педагогиканың тәрбие проблемаларына орай байқалады. Тәрбиенің мақсаты даму жолындағы қоғам талаптарына сай жеке адамды қалыптастыру. Ал бұл мақсатқа жету жеке адамның қалыптасу заңдылықтарын: бағыт-бағдар, қабілет, қажеттілік, дүниетаным және т.б. зерттеуді қажет етеді. Айтылғандар қазіргі заман психологиясының ғылымдар тоғысында тұрғанының дәлелі, яғни психология бір жағында философия ғылымдары, екінші тарапында жаратылыстану ғылымдары, үшінші жағында әлеуметтік ғылымдар болған аралықта орналасқан

Солай болса да, барша ғылымдармен байланыса, психология өз пәніне, өзінің теориялық принциптеріне және өзінің зерттеу әдістеріне иелігімен дербестенетінін ұмытпау керек. Дербес ғылым ретінде психология аймағында өзара байланысы сырт көзге байқала бермейтін біршама ерекше білім салалары ұштасып жатады, мысалы, психофизиология мен әлеуметтік психология. Бұлар, сырттай қарағанға “сыйыспайтындай” болғанымен, бір ғылым саласынан, себебі олардың түпкі де түбегейлі міндеті бір-психикалық құбылыстың мәнін зерттеу. Психология қай ғылым саласымен байланысса да, оның зерттеу

объектісі жалғыз-ақ: ол-адам, оның психикалық процестері, қалыптары және қасиеттері.

Жантану ғылымынан хабары бар кісі өзінің жан дүниесінің қыры мен сырын, яғни жеке басының қайталанбас болмысын танып білуге, онымен ылғи да санасып отыруға, сондай-ақ құрбы-құрдас, аға-іні, апа-сіңілі дегендей, ағайын-туыс, жегжат-жұрағаттарымен дұрыс қарым-қатынас жасауға мүмкіндік алады. Айналадағы, толып жатқан фактілер мен қағида-ережелерді іріктеп, сұрыптап жүйеге салу түгілі, тіпті бастан кешірген күйініш пен сүйініштің өзін басқа біреуге айтып беру де оңай тірлік емес. Ал, көңіл күйіңді саналылықпен ұғынып, мінез-құлқыңды басқару кімге болса да ауадай қажет.

Психологиядан біршама түсінігі бар адам өзін-өзі аңғара алып, ұнамды-ұнамсыз қасиеттерін таразыға сала алады. Сонымен бірге кісінің өзін-өзі тәрбиелей алуына, өз мінезінің олпы-солпы жерлерін тап басып, кемістігін түзеуіне, өзіндік сана-сезімдері мен қабілет бейімділіктерін дамыта түсуіне мүмкіндік береді. Жантану ғылымы, әсіресе, өзгелердің жан дүниесін танып-білу үшін қажет. Жан сыры туралы ғылымның негіздерін меңгерген адам алдымен ақыл-ой жұмысын (кітап оқу, лекция тыңдау, өз бетінше білімін көтеру, т.б. ) тиімді етіп ұйымдастыра алуға машықтанады ( шапшаң оқу, тез жазып, жылдам есептеу, қысқа да нұсқа сөйлей алу, тәуліктегі уақытты барынша үнемдеп, дұрыс пайдалана алу, т.б. ) .

Психология пәні, сондай-ақ ілім-білімді миға саналылықпен тоқудың түрлі айла,әдіс-тәсілдерін білуге адамды жұмылдырумен қатар, кісінің ерік-жігерін, қажыр-қайратын шыңдай түсуге, сезім дүниесін жетілдіре түсуге жәрдемдеседі.Адамды байқағыштық пен байсалдылыққа, зейінділік пен зеректікке, тапқырлық пен ойланғыштыққа баулып, тәрбиелейді.

Тақырып 3. Сана мен психиканың дамуыЖоспар1. Сана-психика дамуының жоғарғы сатысы.2. Адамның қалыптасуында еңбектің ролі.3. Сананың қалыптасуындағы сөз бен қарым-қатынастың ролі. Сана-психика дамуының жоғарғы сатысы.Сана- адамның материя дамуының белгілі бір сатысында пайда болған

қасиеті.Ол-ең көлемді қалыпқа келген және жоғары деңгейде кемелденіп жетілген мидың қызметі, материялық дүниенің жетілген бейнесі.Сана жеке адамға тән дара қасиет. Адамда жеке санамен қатар өмір сүрген ортасына байланысты қалыптасқан қоғамдық сана да болады. Бұл екеуі бірімен- бірі тығыз байланысты.

Жер бетіндегі тіршілік эволюциясының қолы жеткен ең жоғарғы жетістігі – ойлай білетін адамның дүниеге келуі.

Еңбек адамның дене бітімін жетілдіріп қана қойған жоқ, сонымен бірге оның психикалық жетілуінің, санасының қалыптасуымен дамуының негізгі факторы болып табылады.

Сонымен қатар еңбек адамды қоғамдық тіршілік иесіне айналдырды, биологиялық жан иесі еңбектің арқасында адам дәрежесіне көтерілді.

Адам еңбектің көмегімен өзін айнала қоршаған табиғатты ғана өзгертіп қойған жоқ, сонымен бірге өзі де өзгеріп дами берді.

Қоғамдық сипат алған еңбек адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауын және өзара көмегін талап етті, дыбыстық белгілер енді еңбекке бастап қойған жоқ, еңбекті жүзеге асырушы дәрежесіне көтерілді.

Сөйлеудің қалыптасуы адамдардың психикалық дамуындағы алғашқы төңкеріс болды. Сөйлеу белгілері жоғарғы жүйке қызметін жетілдіреді, соның нәтижесінде жануарларда болмайтын 2-ші сигналдық жүйе қалыптасты.

Сөйлеу таным деңгейін жаңа сатыға көтереді, және ойлаудың жаңа түрі дамиды. Ол жоғарғы сатыдағы жануарлардың дерексіз ойлауын жетілдіреді. Ал дерексіз ойлау дегеніміз - сананың өзегі.

Сөйлеу, сөз-біздің саналық болмысымыздың формасы - қарым қатынас деңгейін шеңберін кеңейте түседі.

Қарым-қатынас процесі арқылы адамдар сыртқы ортаны да, өзін де терең әрі жан-жақты тани түседі. Демек, еңбекпен қатар сөйлесу де сана мен адамдардың өзіндік сана-сезімінің дамуының маңызды факторы болып табылады.

Қарым-қатынас жасау қоғамдық өмір факторы.Адамның бүкіл рухани дүниесі оның өзге адаммен қарым-қатынасында

ғана пайда болады. Ал қарым-қатынас процесінде адамдардың тек жеке басының ғана емес, (адамдардың) қоғамдық санасы да қалыптасады. Адамның қалыптасуындағы еңбектің рөлі. К.Маркс пен Ф.Энгельс адам жануарлардың арасындағы физикалық та, психикалық та тұрғындағы түбегейлі айырмашылық еңбекпен түсіндіріледі деп атап көрсетеді. Еңбек адамның дене бітімін жетілдіріп қана қойған жоқ, сонымен бірге оның психикалық жетіліуінің, сананың қалыптасуы мен дамуының негізгі факторы болып табылады. Сонымен қатар еңбек адамды қоғамдық тіршілік иесіне айналдырады, биологиялық жан иесі еңбектің арқасында адам дәрежесіне көтерілді.

Сана және өзіндік сана.Жануарлардың психикасының эволюциялық дамуының негізгі кезеңдері.

Психиканың пайда болуы және даму туралы жалпы түсінік. Адам санасының пайда болу тарихы. Адамның қалыптасуындағы еңбектің рөлі. Сананың қалыптасуындағы сөзбен қарым – қатынастың рөлі.

Тақырып 4 Іс- әрекет. Жоспар1.Жеке адам және оның іс-әрекеті.2.Іс-әрекеттің мақсаты мен мотивтері (түрткілері)3.Іс-әрекеттің құрылымы.4.Іс-әрекет түрлері.

Адамның белгілі бір мұқтаждығын қанағаттандыруға бағытталған белсенді қылықтары. Іс-әрекет деп. аталады. Жануарлар іс-әрекеті жөнінде бұл ұғымды қолдануға болмайды. Адамның іс-әрекетінің жануарлар іс-әркетінен айырмашылығы әрі артықшылығы. Мысалы: жануарлар табиғатқа бейімделген яғни табиғаттағы дайн өнімді пайдаланылады. Ал адам іс-әрекет үстінде өзінің қажеттілігін мұқтаждығын қанағаттандыру үшін табиғаттағы, қоршаған ортадағы дүниені өзіне бейімдеп қайта құрады.

Жеке Адам өзінің іс-әрекетінің нәтижесін тек өзі үшін ғана емес, қоғам үшінде басқа адамның мүддесі үшінде өндіреді. Қазіргі кездегі адамдардың іс-әрекеті көпшілік жағдайда ұжымда жүргізіледі, яғни алға қойылған мақсат көпшіліктің күш жұмсауымен орындалады. Адамның іс-әрекеті өзінің алдына қойған мақсатымен сипатталады. Егер, мақсат болмаса іс-әрекетте болмайды. Тек адамның еркінен тыс кездейсоқ қимылдар болуы мүмкін. Кейде адам алдына мақсат қоймай бір іс-әрекеттерді жасайтын кезі болды. Мысалы: қызбалықпен жөнсіз іс-әрекетке ұрысып, соңынан өзі ыңғайсыз жағдайда сезінеді.

Қажеттілік пен мұқтаждықтың негізінде, адамда іс-әрекеттің мотивтері пайда болады яғни мұқтаждықты қанағаттандыру үшін адамның ішкі қозғаушы және алға итермелеуші күші, себебі.

Ал мақсат дегеніміз адамның белгілі бір іс-әрекетті орындауға ұмтылуы. Іс-әрекет процес інде адамның алдында, тек бір ғана мақсат тұрманды, бір-бірімен байланысқан мақсаттың бүтін бір жүйесі тұрады. Жеке адамның іс-әрекетінің қайсысын болсада психо-физиологиялық процестердің күрделі құрылымдарынан тұрады. Оның қарапайым элементі – қозғалыс. Адамның жасайтын жеке қозғалыстарының бірігуін іс-әрекет деп. атайды.

Бір мақсатқа біріккен, бағытталған қимыл-қозғалыстың жиынтығын ғана іс-әрекет деп. танула болады. Іс-әрекеттің қай түрін алмасада белгілі бір құрамды бөліктерден яғни компоненттерден тұрады.

Мұндай құрылым:1) Мақсатты қоя білу.2) Жұмысты жоспарлау.3) Оның неғұрылым тиімді әдістерін іріктеп ал.4) Іс-әрекетті орындау.5) Іс-әрекеттің нәтижесін тексеру.6) Жіберген қателерді тексеру.7) Қорытынды жасау.Жеке адамға тән іс-әрекеттің түрі санаулы, олар:а) ойын іс-әрекетіә) оқу іс-әрекетіб) еңбек іс-әрекетіОйын – бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын арқылы адам баласының

белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат болады.

Мысалы: кез-келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар құрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір-бірімен өзара қарым-қтанынас жасайды. Ойын баланың түрлі қасиеттерін дамытатынын, оның мунда да баланың қабілеті, белсенділігі бір сыдырғы байқалатынын А. С. Макаренко өте жақсы көрсетті.

“Үлкендер өмірі үшін жұмыс, қызмет істеу, әрекет ету қандай орын алатын болса-балалар өмірінде ойын да сондай үлкен маңызды, ойында бала қандай болса, өскеннен кейін жұмыста көбінесе сондай болады. Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу бәрінен бұрын ойын арқылы болады”.

Баланың жасы өсуімен қатар ойнайтын ойынының мазмұны да өзгеріп отыратыны, белгілі.

Тақырып 5 Қарым-қатынас.Жоспар

1. Қарым-қатынастың туралы түсінік. 2. Қарым-катынастың сан салалары. Коммуникативті қатынас.3. Интерактивті және персептивті қаныстар.4. Қатынас жасау және хабар алмасу.

Әрбір жеке адам өз өмірінде басқа адамдармен тікелей қарым – қатынаста болады. Бұл қарым – қатынас бір – бір імен тығыз байланысты топтарда болады.

Топтағы, ұжымдағы әрбір адам екі түрлі: 1) Іскерлік 2) Жекеқатынаста болады. Оның 1-сі топтың бүкіл құрамымен

бірге документке түсірілу.2-сі ұнату, жақсы көру, достық жолдастық, жек көру,

жауласу, т.б. себептер негізінде пайда болды. Жеке адамдардың бір – бір імен қатынасын зерттеген кезде бақылау, экспримент, әртүрлі әңгімелесу әдістері пайдаланылады.

Мұндай әдістердің бірі – таңдау әдісі. Бұл әдісті тұңғыш ұсынған американ психологы Дж. Марено.

Таңдау әдісін – шағын топтардың мүшелері бір – бірін өте жақсы білгенде ғана пайдалануға болады. Яғни таңдау әдісі арқылы жеке адамның іскерлік жағын және жеке басының қадыр – қасиетін яғни топтағы алатын беделін сонымен бірге бастапқы топтың бар – жоғын, шағын топтардың ыдырау және пайда болу себептерін анықтауға болады.

Таңдау әдісін жүргізу барысында сұрақтар беріп, жауабы да ескеріледі. Қойылатын сұрақтар таңдау критерийлері деп. аталады.

Ол 2-ге бөлінеді: күшті, осал Сол сияқты шағын топтағы адамдардың қарым – қатынасын зерттеу үшін

әлеуметтік өлшем әдісті де ұсынған болатын. Бұл әдіс бойынша ұстаздар мен тәрбиешілер, шағым ұжымдардың жетекшілері, өндірістік – кәсіптік

мекемелердегі топтардың басшылары қарамағындағылардың өзара қарым – қатынасын анықтай алады. Бұл тәсілдің негізгі өлшемі (критерий) әр түрлі, басты мақсаты – топ ішіндегілердің тілегі мен мүддесін анықтау топтардағы адамдардың қатынасын: 1) Матрица – кесте2) Социограмма 3) Графикалық кестелер арқылы анықтауға болады. 1. ортақтасу –қарым-қатынасы психологияның негізгі ұғымы. Ортақтасусыз жеке адамның тұлғалық қалыптасу үрдісін, жалпы қоғам дамуын түсініп талдауға болмайды. Ортақтасу адамдарды біріктіру және дамыту тәсілі.Ортақтасу моделі Субъект- 1 Субъект-2 Ортақтасу формалары

2. Тікелей ортақтасу – табиғи бетпе-бет, сөздік және бейсөздік (ым, қимыл) Құралдар көмегімен жасалынатын толық психолдогиялық контакт, кері байланыс бір мезгілде өтеді. Бұл – адамдардың бір-бірімен қатынас жасау тарихындағы бірінші формасы.

3. Жанама ортақтасу – қатысушылардың кері байланыс уақытын ұзартатын, не кешіктіретін жазу техника құралдары арқылы жасалынатын толықсыз психологиялық контакт. Хат жазу, кітап шығару, радиодан сөйлеу т. с. с адами ортақтасуды күрделендіріп жібереді.

4. Тұлғааралық ортақтасу – екі не құрамы өзгермейтін топ ішіндегі таныс адамдардың тікелей контактлары. Тұлғааралық ортақтасудың белгілері:қатысушылардың психологиялық жақындығы, бір-бірінің ерекшеліктерін білуі, бірге күйзелуі, өзара түсінушілігі, ортақ қызметтестігі.

5. Бұқаралық ортақтасу – бейтаныс адамдардың тікелей немесе жанама (бұқаралық ақпарат құралдары арқылы болатын) контактары.

Мысалы: стадионда, театрда, шеру-бұқаралық тікелей ортақтасу, телемарафон, радиохабар - жанамаортақтасу, вагонда-бұқаралық тікелей не жанама болса, купеде-тұлғааралық.

6.Персонааралық ортақтасу - ортақ іс-әрекет үрдісінде жеке қасиеттерін ашатын белгілі тұлғалардың психологиялық контакттарды (чемпиондар, ғарышкерлер, президент тер).

7. Рөлдік ортақтасу- белгілі әлеуметтік рөлдерді орындаушылардың психологиялық контакттары, мысалы оқушы-оқытушы, әке-бала, сатушы-алушы, көрші-көрші,

дәрігер-ауру, бастық-бағынушы. Әрбір адам әр сәтте әртүрлі рөлдерді орындайды, сол рөлдерде байланысты қоғамда өз орын табады. Сол рөлдерде орындағанда адамның өзгешеліктері назарға алынбайды, тек әлеуметтік рөлге қажетті іс-әрекеттері маңызды болып саналады. Әрине, әлеуметтік рөл адамның мінез-құлқының егжей-тегжейін анықтамайды. Адам өз рөлін, басқалардың рөлдерін қалай түсінеді? Ол рөлдерге қандай қатынаста болады? Адамдар өз рөлдерін орындаған сәттерінде қайталанбас өзіндік өрнек пен таңба енгізіледі.

Ортақтасу барысында адамдар өзі және басқалар үшін өзіндік психологиялық ерекшеліктерді ашады, көсеттеді, түсінеді. Адамның психологиялық қасиеттері ортақтасу нәтижесінде пайда болады, дамиды, өзгереді. Басқалармен арақатынас жасағанда адам қоғамдық ережелерді, нұсқалары, білім мен іс-әрекет тәсілдерін, жалпы әлеуметтік тәжірибені өзі бойына сіңіреді. Ортақтасу нәтижесінде адам жеке тұлға болып қалыптасады.

Ортақтасу – адамның психикалық дамуының және мінезінің алғы шарттары, негізі.

Сонымен, ортақтасу үрдісінде басқалардан өзгешілігі қалыптасады, адам тек қана --- ортақтасу арқылы адам болады (джунглиде өсіп адам болған Маугли-қияли оқиға, ертегі);

- ортақтасу үрдісінде өзге үшін, өз үшін адамның психологиялық қасиеттері ашылады (ғашық болған адам өзін-өзі жаңа қырынан танып біледі);

- ортақтасу үрдісінде жеке адам жалпы адамдық тәжірибені меңгереді 1 Байланыстыру- прагматикалық қызметі. Ортақтасу бұл жерде кез-келген бірлескен іс-әрекет барысында адамдардың бірігуінің шарте болып табылады. Вавилон мұнарасы туралы аңызда адамдар бірін-бірі түсінбеу салдарына құрылысты бітіре алмағандығы жөніндегі оқиға тегін емес.2. Қалыптастыру, дамыту қызметі. Бұл жерде ара-

қатынас адамның психикалық бейнесінің қалыптасуы мен өзгеруінің алғы шарты болып танылады. Кішкентай баланың даму барысында оның мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге көз қарастары үлкен адамдар мен жасаған арақатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы қарым-қатынас нәтижелері ішкі психикалық құбылыстарға және баланың өзіндік сыртқы қимылдарына айналады. Мысалы, “Зита-Гита” үнді кинофильмінде егіз қыздар әртүрлі ореада өскендіктен

мінездері бір-біріне ұқсамайды. Сыртқы қарым-қатынассыз балалар ой өрісі өспейді.

Балалар үйінде өскен жас өспірімдердің ой өрістері өздерінің ата-аналарының бауырында өскен құрбыларынан едәуір төмен болады. Олардың бүкіл өмірлері туған – туысқан дарымен, жақсы көрген адамдарымен ортақтасуда өтсе, психологиялық қасиеттері адами сапаға жақынырақ болары анық. Бірақ осыған байланысты еске алатын бір жайт: бала үлкендердің барлық насихаттарын, ойларын, көзқарастарын өз бойына тікелей құйып алатын ыдыс емес! Баламен ересек адамның арақатынасына тек үлкеннен кішіге өтетін білім, біліктілік, дағдылар емес, бұл-неғұрлым күрделі өзара ықпалдау, өзара өзгеру, бірін-бірі байту құбылысы. Бала басқаның тәжірибесін өз ішкі дүниесіне белсенді түрде тезден өткізіп қабылдайды.

1.Растау қызметі. Басқалармен жасаған ортақтасу барысында адам өзін-өзі танып білуге, бекітуге, өзінің бар екендігін дәлелдеуге мүмкіндік алады. Адам өзінің бар екендігін, өз тұлғасының құндылығын басқа адамдар арқылы біледі. Адам үшін ауыр жазаның бірі-жападан жалғыз қалу, ешкіммен араласпау, басқалардың назарынан тыс қалу. “Сен жамансың”, “Сенікі дұрыс емес”, деп адамды жаман бағалаудың өзінде оны қабылдап, бар екенін растап тұрудың белгісі бар. Ал қабылдамаудың, барлығын растамаудың белгілері “Сен бұл жерде жоқсың”, “Сен өмір сүрмейсің”. Осы әдісті А.Макаренко өз коммунасында жиі қолданатын еді, көп психикалық аурулардың, мысалы, шизофренияның себепшісі. Нәресте, сәби әке-шешесіне “сен жақсы”, “сен біз үшін барсың” деген дәлелдерді естімесе, оның санасында қалған іздер эндогендік психозға жол ашады. Күнделікті тіршілік адами арақатынасқа, “растау терапиясына” толы: Танысу мен сәлемдесу рәсімдері, құттықтау мен ізет көрсету, т.б. Осының барлығы әр адамның бар екендігін растайтын дәлел екендігі сөзсіз.

2.Тұлғааралық эмоциялық қатынастарды ұйымдастыру мен тіректеу қызметі. Басқаларды қабылдау, олармен, сан қилы қатынастар тұлғалықтан іскерлікке дейін жасау кезінде адамдар бірін-бірі бағалап, бір імен-бірі не жағымды симпатия , ұнату, не жағымсыз (антипатия, ұнатпау ) эмоциялық қарым-қатынас орнатады. Заманауи адамдардың әлеуметтік байланыстары тек эмоциялық қатынастар мен шектелмесе де, эмоциялық қатынастар іскерлік, ұжымдық, рөлдік қарым-қатынастарға өз әсерін тигізеді.

3.Тұлғаішіндік қызмет. Адам өз-өзімен іштей, не дауыстап сөйлесіп диалог арқылы арақатынас жасайды. Тұлғаішіндік ортақтасуда адам ойлауының әмбебап тәсілдері болады. Л.С.Выготский жазғандай, жеке қалғанда да адам ортақтасудың қызметін сақтап қалады.

Сонымен, біз ортақтасудың түрлерін, қызметтерін қарастырдық. Қарым-қатынас психологиясында көбірек зерттелінген дәстүрлі мәселе-тұлғааралық тікелей ортақтасу.

Мақсатына қарай қарым-қатынас психологиясы тұлғааралық ортақтасудың үш түрін ажыратады: императив (бұйрық), манипуляция (айла), диалог (қос үн, қоссөз, қос тіл).

Императивтік немесе әміршіл ортақтасу - өз ортақтасу серігінің тәртібі мен іс- әрекетіне бақылау жасау мақсатындағы әсер етудің авторитарлық, директивтік формасы. ортақтасу партнері тек әсер етудің нысанасы, пассив ретінде қарастырылады. Императивтің ерекшелігі, партнерды бағындыру жөніндегі негізгі мақсатының жасырынбай айқын көрініп тұратындығында. Әсер етудің құралдары ретінде бұйрық, талап, әмір, тиым салу, нұсқау пайдаланылады (Отыр! Тұр! Әкел!). сонымен, әміршіл ортақтасу - басқаны өзіне қажетті белгілі әрекетке күштеп бағдарлау. Қоғамдық қарым-қатынастарда иперативтік ортақтасудың өз орны бар. Мысалы, әскери қатынастар, төтенше жағдайлардағы бастық-қызметкер қатынастары, қиын-қыстау, злізала, операция кезіндегі қатынастар. осындай салаларда императивтік ортақтасуды пайдалану нәтижелі әрі қолайлы.

Сонымен қатар мұндай ортақтақтасуды мүлде қолдануға болмайтын салалар да баршылық. Ең алдымен ортақтасудың бұл түрін достар және жұбайлар арасында, ата-ана мен бала арасында, тәрбие мен педагогка саласында пайдалану ыңғайсыз әрі нәтижесіз. Бұйрық, тим көмегімен ұстаздармен ата-аналар балаға өз сөзін өткізе алады. Бірақ ол сөздерді бала тек сырттай қабылдап орындайды. бала өз еркімен қабылдамаған соң, оның құлағына құйған үлкендердің ережелері, қағидалары, қоғамдық нормалары санасының тез жойылып кететін мазмұны болмақ. Бұйрық түрінде берілген тілектер баланың ішкі құндылығы болаалмайды.

Маникуляция, алдап - арбау ортақтасу – жиі кездесетін тұлғааралық ортақтасу түрі, ортақтасу партнерін өзінің жасырын ниетіне бағындыруды көздеген іс - әрекет. Өз мақсатына жету үшін манипулятор ортақтасу партнерін нысана ретінде қарастырады.

Манипуляциялық ортақтасу – басқаны өз мақсатын жасырып өзіне қажетті іс - әрекетке баулу.

Императив пен манипуляцияның ұқсастығы екеуінің мақсаты бірдейлігінде: яғни, қатынас серігінің ой мен бойын билу, бақылау. Айырмасы: манипуляциялық стильде шынайы мақсат жариялан – байды, жасырылады не ауыстырылады. Алдап – арбау ортақтасуының қоғамдағы ресми орны – бизнес, сауда – саттық, іскерлік, насихат, оқыту болып табылады.

Оқыту барысында (тәрбиелеуде емес!) сабақты қызықты өткізу, оқушының назары мен ынтасын көтеру үшін манипуляцияны пайдалануға болады.

Арбаушылық барысында қатынас серігі жеке тұлға ретінде емес, тек манипуляторға керек қасиеттердің иесі ретінде қарастырылады. Мысалы, манипулятор мейірімді адамның мейрімін, әлсіздің әлсіздігін өз мақсатында пайдалануға тырысады. Арбаушы өз арбаушылығының құрбаны болып қалады. Өзін өзі бір тұтас тұлға ретінде емес, кейбір рөлдердің орындаушысы ретінде қабылдап жалған ниеттер мен мақсаттарға бас ұрады. Манипуляторды сипаттайтын қасиеттер: өтірік, зерігу, сезімдердің қарапайымдылығы, өзін қадағалау, өзіне де, басқаға да сенбеушілік. 1. Диалог ортақтасуы. Бұл – тең құқықтық субъектілердің

арақатынасы, ортақтасу мақсаты - өзін-өзі және өзгені тану, білу, дамыту. Жоғарыда аталған арақатынастардан негізгі айырмашылығы – эгоцентризмнен, өзіндік ұстанымнан альтуризмге, өзгеге, басқаға бағытталған ұстанымға көшу. Бұл ортақтасу үрдісінде екі дауыс, екі пікір естіледі, бұл субъект- субъект қатынасы.

2. Диалог ортақтасуының ережелері: 3. Сұхпаттасушының және өзінің көкейкесті күйін ескеру, “осы

жерде – осы сәтте” қағидасын басшылыққа алып арақатынас жүргізу, дәл осы кездегі сезімдерін, тілектерін, психологиялық халдерін назарға алу.

4. Ортақтасу серігінің тұлғасына баға бермеу, алдын – ала оның ниеттеріне сену, біріне – бірі сенімділік білдіру.

5. Сер ікті өзіне тең, өзіндік пікірі мен шешімі бар тұлға деп қабылдау.

6. Шешілмеген мәселе мен сұрақтар ортақтасу мазмұны болуы керек (ортақтасу мазмұнын мәселелендіру).

7. Сұхбат адамның өз атынан жүргізілуі керек, біреудің пікіріне сілтемей, өзінің сезімдері мен тілектерін білдіруі қажет.(персоналандыру).

Диалог ортақтасуы қатысушылардың өзара түсінушілігін тереңдетіп, бірінің жан байлығын бірі көбейтуге, әрқайсысы өз - өзінің ашылуына жағдай жасайды. Осы типтегі ортақтасуды іске асыру үшін қажетті өмірлік шарттар және қатысушылардың ішкі дайындығы керек. Оқушылармен қалай сөйлесу керек? Олардың сұрақтарына қалай жауап қайтару керек?

Біріншіден, шыдамдылықпен сұрақты соңына дейін тыңдау. Көбінесе, адамдар сұрағы анық қой деп, сұхбаттасушыны тоқтата салып жауапқа кіріседі. Сұрақты дұрыс түсінуде кішкентай ғана күмән пайда болса, қайталап анықтап алған жөн болар (“Кешір мен онша түсінбей тұрмын”, ”Мен дұрыс түсінсем...”). Кейінгіге қалдырмай (“бұл келесі сабақтың тақырыбы”) міндетті түрде шәкіртке жауап беру керек.

Екіншіден, жауап сұрақтан неғұрлым кең болып, қойылған мәселені жаңа қырынан көрсетуі тиіс. Маңызы бар сұрақ қойып тұрған шәкіртті ренжітпеу үшін асығыс жауап беруге де болмайды.

Үшіншіден, оқушылар кейде сұрақты дәлме – дәл жауап алу үшін ғана қоймайды. Сұрақты өзінің ойлау қабілетін, білім деңгейін көрсету үшін де қояды. Мұғалімнен көмек күткен баланың сенімін ақтап, ашық әңгімеге жадай жасау қажет.

Ортақтасу - өте күрделі феномен. Оның әртүрлілігі көптеген функцияларына тәуелді, ал көп қызметтілігі (многофункциональность) жеке адам мен қоғам өміріндегі орны мен мағынасына байланысты.

Ортақтасудың ішкі құрылымы да өте күрделі, он шартты түрде үш жата бөлуге болады: коммуникация, перцепция, интеракция. Біртұтас, ішкі бірлігі бұзылмас процесті біз ғылыми мақсатта, терең және жанжақты талдау үшін үшке бөлеміз. Естен шығармайтын жайт: тіршілікте арақатынас – біркелкі, бұзылмайтын прогцесс.

Комуникация – арақатынас партнерлерінің бір-бірімен ақпарат алмасуы, білімді, идеяны, пікірді, сезімді беру мен қабылдау үрдісі.

Интеракция - тұлғааралық қимыл ұйымдастыру, қатысушылардың өзара қозғалыс пен әрекет алмасуы.

Перцепция - адамдардың бірін бірі тануы мен тәрбиелеуі негізінде құралатын белгілі тұлғааралық қатынастар.

Тақырып 6 Топ және ұжым психологиясы.Жоспар

1. Топтар және оның классификациясы.

2. Топтардың даму деңгейі. 3. Ұжым ішінде адамдардың іс-әрекеті аркылы өзара қатынастардың сипаты.

Топ – бұл адамдардың тіршілік қажетін өтеу үшін бірлесуі, яғни адамдар бірлестігі. Топтар шартты, реалды болып бөлінеді. Психология ғылымының айналысатыны нақты (реалды) топтар. Нақты топ дегеніміз- адамдардың іс–әрекеті бір мақсатта бағытталған, олар белгілі бір кеңістікте, азды–көпті мерзім ішінде аралас–құралас жүретін бірлестік. Әрбір адам бірнеше топтың мүшесі болуы мүмкін. Бірақ та соның ішінде біреуіне өте етене жақын болады. Топтар ең алдымен (макро) топ, шағын (микро) топ, ресми және ресмисіз топ, ұйымдасқан топ, ұйымдаспаған контектілі (адамдар ылғида бірімен–бірі жүздесіп жүретін) топ, формалды (ресми түрде арнаулы бұйрық, жарлықпен құрылған) топ, формалсыз (дос–жаран, құрбы–құрдас, семья) топ, жасанды топ, табиғи, шартты (қағаз жүзінде ғана біріктірілген) топ, референттік топ деп бөлуге болады, мәселен, бір кластағы оқушылар, әскери бөлімше, жұмысшылар бригадасы, самалет экипажы реалды (нақты) топқа жатса, ал спорт алаңында, кино залында отырған көпшілік ұйымдаспаған топқа жатады. Бригада мүшелері, студенттер тобы–ресми топ деп аталса, бір отбасындағы жандар, жолдастық, достық қатынастағы адамдар, ағайын–туыстар ұйымдасқан, ресмисіз топ деп аталады.

Топ екі адамнан бастап құралады. Қырыққа дейінгі шағын (класс оқушылары, студенттер тағы басқа) топ, ал мыңдаған, миллиондаған адамдарды біріктіретін топтар (саяси партиялар, ұлт, кәсіподақ, діни қауым тағы басқа) үлкен (макро) топтар деп аталады. Топтар сондай–ақ ассоциация, кооперация, корпорация деп те бөлінеді. Болашақ мұғалімдер мен тәлімгерлерді, іскер адамдарды әсіресе референтік топ деген ұғымның мәніне ерекше зейін қою тиіс. Бұл әр–адамның ерекше қастерлеп, қадір тұтатын, оның тыныс–тіршілігіне әр уақытта бағыт–бағдар беріп отырады, яғни жүрек қалауымен таңдап алған тобы. Референттік топтың қолайлы тиянақты білім алуға ден қойған (жағымды), тентек балалар тобы (жағымсыз) түрлері де кеадеседі.

Әрбір жеке адам өз өмірінде басқа адамдармен тікелей қарым – қатынаста болады. Бұл қарым – қатынас бір – бір імен тығыз байланысты топтарда болады.Топ-бұл адамдардыњ тіршілік қажетін өтеу үшін бірлесуі яѓни адамдар бірлестігі.Топтардың мынандай түрлері бар:

1) Шағын топ2) Бастапқы топ3) Шартты топ4) Нақты топ5) Формалды топ6) Формалды емес топ7) Референт тобы

Біршама тұрақты, құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір – бірімен қарым – қатынаста болатын, ортақ мақсатқа ұмтылатын адамдарды шағын топ

дейміз. Бұл топқа кіретін адамдар бірін – бірі жақсы біледі және топтың алдында тұрған міндет болса біріне – бірі көмектеседі. Кіші топ мүшелерінің саны 2- адамнан аз болмайды және 30-40 адамнан аспайды.

Мыс: Отбасының құрамы, өнеркәсіп саласындағы өндірістік бригада, қожалық шаруашылығы, фермерлер, мектеп класы, космос кораблінің экипажы, жеке меншік ретінде құрылған өндіріс бірлестігі.

Топ мүшелері кез–келген адаммен өз қалауынша қатынас жасайды. бірақ, топ мүшесі топтың барлық мүшесімен емес біреуін жақын тұтады. Біреулер өзара жиі қатынасып, олардың қарым – қатынасы жақындық сипат алады. Бұл бастауыш топ болып саналады. Мұндай топ мүшелерінің саны 2 – 7 адамдардан аспайды.

Шартты топ – Адамдардың тек қағаз жүзінде бар қауымдастығы шартты топ деп аталады.

Мыс: спорт тақырыбына жазатын журналистер, әлемнің таңдаулы футболшыларынан команда құрады, ол шартты түрде бар деп есептеледі.

Нақты топ – адамдардың бір – бір імен өзара қарым – қатынас және байланыс жасай отырып, алдарына қойған мақсат, міндеттерін орындауға жұмыла кіріскен адамдардың өмір сүріп тұрған бірлестігі.

Нақты топ қысқа мерзімді не ұзақ мерзімді болуы жәнеадамдардың саны аз не көп болып келуі мүмкін.

Формалды топ – бұйрық жарлықпен кестесі,устав т.б. ресми құжаттар негізінде құрылады. Мыс: жоғарғы оқу орындарындағы студенттер тобы , мұғалімдер мен қызметшілер т.б.

Бұл топ арасында психологиялық жақындық (ұнату, сыйласу, достасу) болады. Керісінше (ұнатпау, сыйламау, менсінбеу,жауласу) да болуы мүмкін.

Формалды емес топ – ұнату, көзқарас бірдейлігі, сенім жақындығы, жеке адамдардың білгірлігін, беделін тану сияқты психологиялық мотив тер бірлігі негізінде туады.

Мыс: бірлесіп балық аулау, аңшылық құру. Бұл топтарды бірін-біріұнату бауыр басу нығайта түседі. Бұл қасиеттер жоғалса топ сөзсіз ыдырайды.

Референт тобы – қиялдағы топты айт. Мысалы:адам бір топтың мүшесі бола отырып 2-ші топты қастерлеп, жеткіншек қадір тұтады. Мыс: жеткіншек жағдайда класс оқушыларына тек ересектердің тобына мүше болуға тырысады, қызығады. Егер бұған қолы жетпесе онда, ересектердің мінез құлқына еліктеуі.

Топ лидерінің функциясы. Топта ұжымда әдетте жетекшілік міндетін өзіне алатын бір адам болады. Әлеуметтік психалогияда мұндай адамды <<лидер>> деп атайды. Лидер топты ұйымдастыруға және басшылық етуге сайланады, не ұсынылады. Лидер әдетте топтың іс-әрекеті жайлы, оның құрамы мен мүмкіндіктері жайлы мейлінше хабардар болады. Ол топ мүшелерімен қатнаста өзін еркін, сенімді ұстайды. Шағын топтпрда,ы лидерлікті зерттеген Н.С. Жеребованың зерттеулерінде лидердің мынадай қызмет атқаратындығы айқындалған:

а) ол топ алға қойған мақсатқа жетудің жолдары мен құралдарын жоспарлайды, б) топ мүшелері арасында атқарылатын іске жауапты адамдарды белгілейді, в) егер топтың алдында маңызды іскерлік қойылған болса және бұл

топ өндірістік еңбек ұжымы болса, бнелгілі бір топтық атмосфера орнатады, г) топ мүшелерінің қоғамдық белсенділігін дамытады.

Зерттеу мектеп ұжымдары лидерінің бірнеше типі болатынын көрсетеді.Бірінші тип. Лидер жағдайға байланысты өзін танытады. Мысалы, оқушы

класта музика викторинасын ұйымдастырып, өткізді делік. Ол көпдеген музикалық шығармаларды біледі, пионинада, аккордионда ойнайды. Бұл арада ол өзінің дарыны мен шеберлілігін көрсетеді. Ол - лидер. Ал басқа жағдайда ол ұжымның қатардағы мүшесі болып қала береді.

Екінші тип. Сан алуан істерді атқару кезінде ұжымның басқа мүшелеріне жан-жақты ықпал ете алатын оқушы лидер болады. Мысалы, класс сонда түнейтін болып тоғайда туристік жорыққа шықты делік. Лидер оқушы маршрутты әзірлеуге қатысады, топты қажетті құрал жабдық, азық-түлікпен қамтамасыз етуге көмектеседі, транспорт құралдары жөнінде келіседі, далада, таза ауада өтетін концертті әзірлейді т.б. Ол сондай-ақ өмірі қызық адаммен –Ұлы Отан соғысына қатысушымен кездесу ұйымдастырады, көрші мектеп оқушыларымен баскетболдан спорттық жарыс өтеізуге келіседі. Алайда оның лидерлігі қысқа мерзімдік дәрежеде ғана болады. Іс тәмәмданған соң оның лидерлігі де бітеді.

Үшінші типі. Оқушы өзінің лидерлік қабілетін іс-қызметінің көп деген саласында ұзақ уақыт бойы сақтайды: бұл отряд советінің председателі, мектеп комсомол бюросының секретары т.б. Топ, ұжым лидерін аты әйгілі адамдар ұғымымен барабар дейге болмайды. Зерттеу бір адамның бойында лидерлік пен әйгілі болу қабілетінің екеуіде болуы мүмкін екенін көрсетеді. Мұндай үйлесім топтың,ұжымнң атқаратын ісіне игі әсер етеді. Дегенмен бұл жерде алшақтық та кездесіп, лидер бір адам, әйгілісі екінші адам болуы да мүмкін. Мектеп практикасында класс старостасына, не болмаса отряд советінің председательдігіне әйгілі емес оқушыны сайлау жиі кездеседі.

Тақырып 7 Тұлға психологиясы.Жоспар1. Тұла туралы жалпы түсінік.2. Тұланың жеке және дара ұғымдарын талдау.3. Жеке тұланың белсенділігі.4. Қажеттіліктер,қызығулар және олардың түрлері. 5. Дүниетаным, сенім және мұрат туралы.Әрбір адам – ересек болсын, жаңа туған сәби болсын – индивид

биологиялық жеке адам. Адам сүт қоректілер класына жататынбиологиялық тіршілік иесі, басқа жануарлардан айырмашылығы адамда сана бар яғни ол сыртқы ортаның мәнін де, өз жаратылысында танып біледі және парасатты түрде, ойланып әрекет жасайды.

Адам белгілі бір қоғам мүшесі ол қандай болмасын бір іспен айналысады, оның азды – көпті тәжірибесі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді.

Мысалы: жаңа туған сәбиді толық адам – деп атауға болады, бірақ, жеке адам деуге болмайды, өйткені оның өмірден алған тәжірибесі, білімі және

белгілі бір іс әрекетті меңгере алмайды, оларда әле жоқ. Жеке адам-түсінігімен қатар біздің қолданымымызда адам- дара адам- даралық терминдері бірге жүр. Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшеліктерімен ажыратылады, бірақ бір- бірімен тығыз байланысты. Осылардың ішінде ең жалпыланған көп қасиеттердің бірігуін –адам- түсінігі қамтиды. Адам-өмір дамуының ең жоғарғы деңгейінің көрінісі, қоғамдық еңбек барысының жемісі әрі табиғат пен әлеуметтік болмыс тұтастығын аңдататын тіршілік иесі. Дара адам-тектілердің өкілі, адамдық даму нышандарының иесі- нақты адам. Даралық нақты адамның табиғи және әлеуметтік қабылдаған қайталанбас ерекшеліктері мен қасиеттері.Жеке адам- түсінігіне байланысты ең алдымен адамның қоғамдық мәнді сапалары еленеді. Адамның әлеуметтік мәні оның қоғаммен байланысында қалыптасады да көрініс береді.

Жеке адамның ерекшелігі дүниетанымынан, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке адам тарихи - әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі бір қоғамда, ұжымда) ғана қалыптасады.

Басқа адаммен қарым – қатынас жасау жүйесінде жеке адамның психикасының, өмірінің мазмұны тереңдеп, әлеуметтік қатынастардың шеңбері кеңіп, өсіп отырады. Жеке адаммен оның дамуы қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Жеке адамның негізгі белгісі – оның дара өзгешелігі. Ал дара өзгешеліктің өзі ең алдымен оның іс - әрекетінен көрінеді. Яғни негізгі іс – әрекет үстінде жеке адамның дара өзгешеліктері : мысалы; қызығу, мінез – құлық темпераменті, қабілет дарындылығы дамып жетіледі.

Дүниеде өзіндік белгілері жағынан бір – біріне ұқсас екі адам болмайды.Адам өмірдің сыртқы жағдайының ықпалымен қалыптасады. Мысалы, екі бала бірдей жағдайда тәрбиеленседе олардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері болады. Мұның себебі, балалардың табиғаты сапалары әр түрлі. Сөйтіп адамдардың қалыптасуына әлеуметтік факторлармен қатар биологиялық факторлар да ықпал етеді. Бұл факторларды бір – біріне қарама – қарсы қоюға, олардың бір – біріне байланысты емес деп санауға болмайды.

Жеке адамның белсенділігінде қоршаған ортаға ықпал жасау қабілетінде айырмашылық болады. Бұл белсенділіктің шығар көзі:

1. Адамның қанағаттандырылуы керекті мұқтаждықтар.2. Көңіл аударуы керек ететін сыртқы дүние ықпалдары.Қажеттіліктер дегеніміз - өмір мен дамудың белгілі бір жағдайында

адамның міндетті түрде керек ететін қажетсінулері. Өмір сүру үшін адамдар: тамаққа, киімге т.б. толып жатқан қажеттерін қанағаттандыруы тиіс. Қажеттіліктер адам бойындағы белсенділіктерді оятады. Адам қажеттіліктері әртүрлі болып келеді. Оларды:

1. Материалдық (тамаққа, киімге, мекен – жайға т.б.)2. Рухани – (білімге, өнерге, эстетикалық ләззаттағы т.б. ) қажеттілік тек

адамға тән қасиет. Эстетикалық ләззаттану қажеттілігі адам өмірінде ерекше орын алады. Соның арқасында адам өз тұрмысын, демалысын өзінің өмірін мәнді етуге құлшынады.

3. Қоғамдық қажеттіліктер – еңбекке, адамдармен қарым – қатынасқа, қоғамдық іс - әрекетке деген қажеттіліктер. Еңбекке деген қажеттіліктер – біздің еліміздің азаматтар үшін негізгі қажеттілікке айналып отыр. Адам еңбек етпей отыра алмайды. Өмірдің бірінші қажеттілігіне айналған еңбек - адамға үлкен бақыт пен қуаныш сыйлайды.

Қызығулар – қажеттіліктер негізінде пайда болады. Қызығулар - шындықтағы заттармен құбылыстарды белсенділікпен танып білуге бағытталған адамның тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.

Тақырып 8. Зейін.Жоспар1.Зейінді аудару және белу: Зейінді әр түрлі әрекетке бөлетін қабілетті

анықтайтын факторлар. 2.Еңбек іс-әрекетіндегі зейіннің аударылуы мен бөлінуі. Зейін және іс

әрекет. 3.Іс-әрекеттің құрылымы және зейін. Зейіннің іс-әрекетті ұйымдастыру

мен реттеудегі ролі. 4.Зейін әрекетті қадағалаушы ретінде (П.Я.Гальперин). Автоматты және

саналы бақыланатын процестер. Зейіннің дамуы. Зейіннің даму сатылары, оларды анықтайтын фактолар.

Зейін - деп, адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады.

Зейін - деп, айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу.

Өз ойымен болып отырған адам қасында сөйлесіп отырған адамдардың сөздерін есітіп отырса да, ұғынбауы мүмкін. Егер, біздің зейініміз басқа бір затқа, нәрсеге аударылып отырса, сол сияқты бір жеріміздің де ауырғанында сезбеуімізде мүмкін.

Оқу жұмысында зейіннің маңызы, өте үлкен белгілі бір затқа зейін аударсақ, ол біздің санамыздан орын алады да, қалғандары нашар қабылданады яғни шетке қалып қояды.

Адамға тән әрекеттің кез-келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.О. Ушинский зейннің маңызын былайша көрсетеді.

Зейінді психикалық процестің тобына жатқызу дұрыс болмас еді, өйткені алам өз өмірінің әрбір моменттерін де бір нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді, бір нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына, бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің ерекше сипаты болып табылады.

Зейіннің түрлері мыналар:1. Ырықсыз зейін.2. Ырықты зейін. 3. Үйреншікті зейін.Ырықсыз зейін. Сыртқы дүниенің кез-келген объектілері кейде ырықсызбіздің назарымызды аударады.

Қ ызығу - ырықсыз зейін арқылы да болады. Мыс: қызыққан нәрсемізге зейініміз тез ауады. Қызықты кітап оқу үшін де.

Ырықсыз зейін кез-келген тітіргендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жагдайлар себеп болады:

Ырықты зейін - әрекетті саналы түрде белгілі бір ерік күшін жұмсау арқылы орындалады. Ырықты зейінде - белгілі бір мақсат көздеп, объектіге ерекше зер салуды қажет етеді.

Тақырып 9 Түйсік пен қабылдау. Жоспар1. Қажеттілік мотивация үрдісінің негізі ретінде. 2. Түрткінің биологиялық және әлеуметтік деңгейлерінің арақатынасы.

Адам қажеттіліктерінің тарихи табиғаты. 3. Түрткінің онтогенетикалық және жағдаяттық дамуы.4. Түрткі қажеттіліктердің затталуының нәтижесі ретінде. 5. Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері.6. Байқау және байқағыштық.7. Уақытты және кеңістікті қабылдау.

Түрткі дегеніміз - әрекет етуге деген ынтаның жиынтығы болса, әлеуметтік нұскаулар - адамдардың наным-сенімдері. Темперамент - адамның психикалык процестерінің динамикалық сипаттамасы. Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда “мен” деген ұғымды білдіреді. “Мен” – жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы, ол өзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесе бәсеңсіту, өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әректті жоспарлап отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсаты ұйымдасқан өмірі мен қызметінде ерекше маңызы зор. Жеке тұлғаның құрылымы егер психикалық үрдістер мен қалыпты алып тастағанда толық болмай шығар еді. Бұдан басқа, кейбір авторлар тұлга кұрылымына ерік пен эмоция түсініктерін қосады. Психикалық кұбылыстардың кұрылымының психикалық процестерді, психикалық күйлерді және психикалы қасиеттерді бөліп көрсету керек. Психикалық процестер, өз кезегін танымдық еріктік, эмоционалдык, болып бөлінеді. Ерік пен эмоция өзіндік кұбылыс ретінде психикалык, процестер шебінде карасты рылуға лайыкты.

Алайда осы кұбылыстарды тұлға кұрылымы шебінде үшін де авторларда негіз бар. Мысалы, сезімдері жиі бағдары бар эмоцияның бір түрі, ал ерік қасиеттері қоғам болып табылатын адамның қылықтарын реттеуге қатысады. айтылғанның бәрі қарастырылып отырған мәселенін күрделі және тұлға мәселесінің кейбір аспектілеріне қатысты белгілі жетіспеушіліктердің болатындығын көрсетіп отыр. Көбірек келіспеушілік тудыратын мәселелері адам ұйымдасуы құрылымының иерархиясы, тұлғадағы биологиялылық пен әлеуметтіліктің қатынасы.

Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т.б. қасиеттері жатады. Мысалы, алманы қабылдауды алайық. Мүнда біздің

аналозаторымызға оның қызыл түсі, хош иісі, тәтті дәмі т.б. осындай қасиеттері, бір мезгілде әсер етеді де, миымызда түтас зат күйінде бейне пайда болады. Қабылдау процесінде адамның өткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады. Сырқы ортадан адамға дамылсыз ақпарат келіп отырады. Кісі бүлардың бәрін бірдей дүрыс қабылдай алмайды немесе үлгермейді. Егер бала өмір бойы поезды көрмей өссе, оны бірден жақсы тани алмайды.Адамның сыртқы дүниенің заттары мен қүбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсенді қабылдау. Белсенді қабылдау ғана дүниені тереңірек тануға мүмкіндік береді.

Қабылдаудың негізгі ерекшеліктеріҚабылдаудың түтастығы. Қабылдаудың обьектісі кейбір жеке

қасиеттерден, жеке бөліктерден түрғанымен , біз оларды бүтіндей, тұтастай қабылдаймыз.

Кей - кезде бүрынғы тәжірибемізде үшыраған кейбір обьектілердің жеке бөліктері, шет жағасы, үзінділері ғана қабылданса да, бүларды түтас зат формасында қабылдаймыз. Егер "Дударай" операсындағы Мариям әнінің басталуын ғана қүлағымыз шалса, осы әннің мазмүнын түтастай қабылдайтын боламыз. Адам алдындағы үш нүктіні де жеке ноқат ретінде қабылдамайды. Мұны үш бұрыштың тұтас бейнесі деп түсінеді. Өткені, қабылдаудағы жеке бөліктер жиналып келіп, тұтас нәрсенің бейнесін қурайды

Тақырып 10 Ес.Жоспар1.Есте сақтаудың психологиялық заңдылығы және негізгі факторлары. 2.Еске қалдыруға, сақтауга материалдың сипаттамасының әсер етуі

(көлемнің, біртектілік дәрежесінің, материал ұғынымдылығының рөлі). 3.Жаттығулардың рөлі. Эббингауз заңы. үйрену және ес, жаттығуларды

уақыт бойынша бөлу.Ес- деп, қоршаушы өмірдегі заттар мен қүбылыстардың мида алғашқы із

ретінде калыптаса бастап белгілі бір уақыт ішінде сақтала отыра . кезінде қайтадан жаңғыртылуын айтамыз.

Ес-деп, коршаушы өмірдегі заттар мен күбылыстардың адам миында сакгалып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, үмытылуын бейнелейтін процесс.

Ес-күрделі психикалық процестерге жатады. Ес- есте қалдыру,қайта жаңғырту, тану, үмыту секілді процестерден түрады. Естің физиологиялык; негіздерін бір кезде И.П. Павловтың жүйке жүйесінің пластикалық қасиеть түралы ілімімен түсіндіретін. Жүйке жүйесінің пластикалылығы дегеніміз- түрлі козулардан қалған осерлердің қайтадан уақытша байланысқа түсе алу қабілеті. Уакытша байланыстардың тікелей тітіркендіргіштер әсер етпеген жағдайда мида жасальтуы онда бүрынғы байланыстардан із қалып отыратындығын көрсетеді. Өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігін жөнінде ғылымда әлі нақтылы деректер жоқ.

Бір нәрсені есте сақтау- оны байланыстыру деген сөз. Ес процесініңАссоциациялык принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек ойшылы

Аристотель ассоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстырып психикалық әрекеттің калған түрлерін түсіндіруге бүл принципті колданбады.

Ғылымда түңғыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс теориясымендәлелдеген, осы негізде көптеген психикалық процестердің табиғатын түсінуге болатындығын көрсеткен үлы орыс ғалымы И.П.Павлов болды. И.П.Павлов психологияда ассоциациялар деп аталатын қүбылыс ми қабығында екі қозу процесінің қабаттасып келуі себепті паида болып, сан рет қайталаудың нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін түсіндірді. “Ұлы ғалым бүл туралы былай деп жазды " Уақытша нервтік байланыс жануарлар дүниесіндеде , біздің өзімізде де байқалатын жан-жақты физиологиялық қүбылыс . Сонымен катар ол түрлі әрекеттерден, әсерлерден күрылса да немесе әріп, сөз, әлде ойдан құрылса да психикалық қүбылыс болып табылады, оны психологтар ассоциация деп атайды." Ассоциациялардың Аристотел заманынан белгілі үш түрі бар. Олар:

1. Іргелестік, аралас2. Ұқсастық, 3. Қарама-қарсылық ассоциациялар.

Естің түрлері.Ес адамның әр-алуан іс-әрекеттерімен байланысты болып , тіршілікте

маңызды қызмет атқаратын болғандықтан , оның түрлерімен көріністері де әрқилы. Естің бөлінуі адамның түрлі әрекет ерекшеліктеріне сәйкес жүргізіліп , олар есте қалдыру , кайта жаңғырту процестерімен тығыз үштасады.

Тану (қайта жаңғыртудың қарапайым түрі. Тану адамдардың қабылдау саласындағы ерекшеліктеріне қарай түрлі дәрежеде көрінеді. Мыс: біреу бір нәрсені қиналмай, тез және

Толық таниды, екінші біреу мұны мүлде тани алмайтын болады, үшінші біреу шала таниды, ал төртінші біреу қате таниды. Обектіні дұрыс тану үшін адамның көзі төселіп үйренген болуы, өмір тәжірибесі мол, бақылағыш болуы шарт.

Тақырып 11 Ойлау.Жоспар1.Ойлау және қиял туралы жалпы түсінік.2.Ойлаудың және қиялдың физиологиялық негіздері.3.Ойлау жөніндегі теориялар.4.Ойлаудың және қиялдың түрлері.5.Ой тәсілдері. Ойлау формалары.Ойлау — деп, сыртқы дуние заттары мен қубылыстарының байланыс-

қатынастарының миымызда жалпылай және жанама турде сөз арқылы бейнелейді. Сыртқы дуниені толық тану ушін туйсікпен қабылдау сезім жеткіліксіз. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен қубылыстарды тек ойлау арқылы біле аламыз. Сондықтан туйсік қабылдау, сезім, ойлаумен тыгыз байланыста болады. Түйсік пен қабылдау дуние танудың 1-ші баспалдагы болгандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды.

Ойлау сезім мушелері арқылы алынеан мәліметтерді өңдейді, осы сезімдік маелуматтардыц негізінде белгілі болады. Ойлау процесініц қамтитын

көлемі өте кең. Ойлау-курделі, психикалық процесс. Ойлау-сөйлеу сияқты, тек еңбек әрекетінің негізінде пайда болған. Адамның ойы ылғида сәз арқылы беріледі. Ойлау мен сәйлеу бір екен деп тагыда ойлауга болмайды.

Ой-сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы, Сөз-ойды басқа адамдарга жеткізетін құрал. Ойдың сөз арқылы бейнелеуінің арқасында адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алды. Ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады. Ойлаудың физиологиялык, негіздері И.П.Павловтың 1 және 2 сигнал жуйесі жөніндегі іліміне байланысты тусіндірілді. Ойлау-ми қабығының күрделі формадағы анализдік, синтездік қызметінің нәтижесі мунда 2-ші сигнал жуйесінің уақытша жүйке байланыстары жетекші роль атқарады. Ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен басталады.

Анализ дегеніміз - ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы заттың құбылыстық барлық элементтері біріктіріледі. Анализ бен синтез бір-бірімен тығыз байланысты, бірінсіз-бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі- бірінен-бірі ешқашан ажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі. Кез-келген сұраққа жауап табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу, анализ бен синтездің түрлі қиысуларын қажет етеді. Мәселен, мылтықты жеке бөліктерге ажырытсақ, бұл – анализ (талдау) болады да, кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппен құрастырсақ синтез (топтастыру) болады. Балаларда оқу, жазу, есептеу т.б. дағдылардың қалыптасу жолы да осы анализ, синтез операцияларының принциптеріне негізделген. Адам ойлауына анализ бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас, білім, тәрбие т.б.) әр қилы көрініп тұрады.

Тақырып 12 Қиял.Жоспар1. Киял туралы жалпы түсінік.2. Киялдың физиологиялық негіздері.3. Киялдың түрлері.4. Қиялдың жасалу жолдары. Қиял маңызы - бізді қоршаған объективтік шындық. Тіпті (қиялдың)

фантазияның өзі өмірде бар нәрселерден құрастырылып жасалынады. Қиялдың шындықпен байланысты болып келуі адамға қанат бітіріп, оның ілгері өрлеуіне себепші болды. Халық "Қыран жетпеген жерге қиял жетеді" - деп бекер айтпаған. Бір кезде талантты орыс ғалымы К.Э.Циалковский космосқа ұшуды армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне түңғыш рет жол салған Ю.Гагарин мен басқа кеңес косманавттарының ерліктері осындай шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып табылады.

Қиялдың физиологиялық негіздері. Қиялға оңашаланып алынған орталықтар емес, мидың үлкен жарты шарларының қабығы түтаспай негіз бола алады. Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бүрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға түседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта

жасап өңдеу процесінде 2 - сигнал жүйесі шешуші роль атқарады. Қиял 2 сигнал системасының жүмысымен тығыз байланысты болады.

Тақырып 13 Сезім. Жоспар

1. Жоғары сезімдердің түрлері.2. Сезім саласындағы дара айырмашылықтар.

Жоғары сезімнің түрлері мыналар :1. Адамгершілік - моральдық2. Эстетикалық3. Интеллектік (ақыл - ой)Адам мінез - құлқынан жиі көрінетін сезімдердің бірі адамгершілік

сезімдер. Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің мазмұны да күрылымы да күрделі келеді. Бұлар:

1. Қоғамдық мәнді сезімдер.2. Жеке көңіл күйге байланысты сезімдер болып бөлінеді.Соның біріншісіне мына сезімдер жатады: достық, жолдастық, адалдық,

ар -намыс, борыш, жауапкершілік, ұят т.б. жатады.Ар - намысты коргау - адамға өте жарасымды сипат, бүл көбінесе

қайсар, өжет, табанды, көздеген мақсатына жетпей тынбайтын адамның ғана қолынан келеді. Ар - намысты қорғау дегеніміз - сонымен бірге айнала қоршаған адамдарды да силай білу деген сөз. Ар үятты қастерлеу намысқа тырысушылық екенін бірінен кездесе бермейтін қасиет. Мұның адам психологиясына әсер ететін соша кісі кейде "кірерге жер таппай, кісі беті не қарай алмай... үйқыдан, тамақтан қалатыны да болады.

Ұлы ақын Абай атамыз үяттың екі түрі бар дейді.1. Надандықтан туатын.2. Жағымсыз іске, теріс қылыққа ялу.

3.Ұялмас нәрседен ялу, бұл надандық, ынжықтық, жігер - қайратосалдығы, білім мен тәжірибенің саяздығы. 4.Шын ұят ақыл парасаттың ісі "өлімнен үят күшті" деп халқымыз тегін айтпаған.

Адамның ары мен үяты ақылының күзетінде болса, жүрек, қайрат үшеуі бір жерден шығып отырса мүндай адам үятты болады дейді Абай. Эстетикалық сезімдер дегеніміз адамның шындықтағы қандай болмасынбір сүлулықты сезінуі.

Мыс: табиғаттағы әдемі көріністі тамшалау, көркемөнердегі, өмірдегі шынайы, әсем нәрселерден ләззат Алу. Сол сияқты архитектуралық, музыкалық, сахналық шығармалардың шебер орындалуынан ләззат алуға да байланысты туып отырады. Мыс: "Әсем әнмен тәтті күй" ...

3. Интеллектік сезімдер - адамның ақыл - ой әрекетімен тану процестерімен тығыз байланысып жатады.

Мыс: таңсықтау білуге қүмарлық, күдіктену, сенімділік, жаңашылдық, т. б. жатады. Сезімнің бүл түрі оқу процес інде, ғылыми, зерттеу

жүмыстарында адамға зор ләззат беретін жаңалықтар ойлап табуда пайда болады. Мүғалімнің бастр міндетінің бірі - оқушылар санасында интелектік сезімді қалыптастыру болып табылады Ол үшін көп оқу керектігін оқусыз ешбір мақсатқа жете алмайтыныын түсіндіру қажет "Оқу инемен қүдық қазғандай" ол оңайлықпен қолға түспейді. "Адамның көңілі шын мейірленсе ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тезірек қолға түседі" - дейді, үлы ақын Абай. Сезім саласындағы дара айырмашылықтар. Адамның сезім саласындағы дара айырмашылықтары түрліше болып келеді. Отбасы тәрбиесіне, тұрмыс жағдайына, денсаулығына, жүйке жүйесінің типтік ерекшеліктеріне, білім қорына, өзін-өзі тәрбиелеу дәрежесіне, жас ерекшелігіне т.б. қарай неше түрін кездестіруге болады. Өмірде көңілі көтеріңкі, жағдайлары шат – шадыман адамдар мен қатар, сәл нәрсеге уайымдағыш, қабағы қатулы, не өзін ұстай алмайтын, тиянақсыз болар-болмас нәрседен асып-сасып жұрттың үрейін алатын адамдар да кездеседі.

Тақырып 14 Ерік. Жоспар

1. Ерік туралы жалпы түсінік.2. Ерік туральг теориялар.3. Еріктің физиологиялық негіздері.4. Еріктік амалдарды талдау.5. Ерік сапалары.

Адам өз қажеттілігіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Сол мақсаттарды орындау үшін түрлі әдіс-амалдарды қарастырады. Бұл үшін қимыл-козғалысқа түсіп отырады. Адамдардағы қимыл-қозғалыс есепсіз көп, оларды үлкен екі топқа бөледі:

1.Еріксіз қозғалыстар (көздің ашылып-жүмылуы, жөтелу,шашалу, түшкіру т.б.) яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар.

2.Ерікті, яғни мақсатты қозғалыстар. Мысалы, жерге түскеннәрсені көтеріп алу.

Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл қозғалыстарды психологияда ерік амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен, ерік дегеніміз - адамның өз мінез-кұлқын саналы түрде меңгере алуын айтамыз.

Адамның осындай психикалық әрекеті алдына қойған мақсатына байланысты түрлі ішкі және сыртқы кедергілерді жеңе білуінен байқалады. Мысалы: үйқы басып төсектен тұрғымыз келмейді, бірақ сабаққа кешікпеу үшін түру керек.

Ерік қоғамдық ерік процесінде пайда болып қалыптасқан. Тек еңбек ету арқылы ғана адам өзінің әр түрлі амалдарын, қимылдарын көрсетіп, түрлі қажеттіліктерін өтей алады.

Адамның еріктік қимылдары оның өмір сүріп отырған ортасының, яғни сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының әсер етуіне байланысты көрінеді. Біз көп адамдардан " не тілесем соны істеймін" деген сөзді көп естиміз

Кейбір философиямен психология ғылымының өкілдеріосындайжеке пікірлерге жас кенедей жабысып: "адам не істейміндесе де ерікті өз қылығына өзі қожайын дейді. Ал еріктіңайналасын қоршап түрған дүниеге,

жағдайларғаБайланысты болатындығына жете мән бермейді.

Сөйтіп ерік қимылдарын өзінен-өзі пайда болмайтын, керісінше, адамның өмір сүрген ортасына байланысты дамып отыратын, ми қызметіжемісінің бірі болып есептелінетінпсихикалық процесс деп түсінуіміз қажет. Ерік-жігер туралы теориялар мыналар: 1. интеллектуалдық немесе ассоциациялық теориялар. Мүны жақтаушы Германияда өткен ғасырда өмір сүрген Мейман. Мұның айтуынша ақыл-ой интеллектпен байланысып, соның нәтижесінде пайда болады, яғни ерік адамның мүқтаждығы мен қажеттілігі секілді рухани күшінен туындайды. Бұл пікір бойынша ерік өздігінен пайда болады. Ол өзінен-өзі еріксіз жүзеге асып отырады.Адам ерікті әрекет жасау үшін өзінің бұрынғы көрген білгенін елестетуі керек, сол елестеудің нәтижесінде адамның ерікті әрекеттері пайда болады. Мұндай көзқарас адамның ерік-жігерін белсенді түрде өзінің әрекеті ретіндеқарастырмайды, ассоциация заңдары бойынша пайда болатын әрекеттер деп түсінеді.

2.Неміс психологы В.Вундт оның көзқарасы бойынша ерік эмоциялық сезімдердің тек бір түрі ғана болып табылады. Ерік ең күшті сезімдердің, аффекттілердің ерекше варианты. Жағымды сезімдер ерікке негіз болып, оны тудырып отырады. Әрине ерікті эмоцияның бір түрі деп айтуға болмайды. Өйткені, ерік пайда болу үшін оған адамның түрлі жағымды сезімдері түрткі болмайды, керісінше, адамның мүктаждықтары себеп болады.

З.Америка психологы Джемс ерік адамда пайда болған ойдың еріксіз қимылға айналуы дейді. Мысалы: адам жіпке бір тасты байлап, қолын созып жіпке (тигізген) тізген тасты жай айналдырам деп ой -ласа жібі қимылдап өздігінен айналғандай болады. Міне осындайды Джемс ерік әрекеті деп ойлайды. Бұл айтылған ойдың барлығыда ерікті әрекеттің пайда болу табиғатын, мазмұнын аша алмайды.

Еріктің физиологиялық негізін дәлелдегендер И.П. Павлов пен И.М.Сеченов болды. Еріктің физиалогиялық механизмі мен қабығының рефлекстік табиғатына жатады. Ерік процесінде ерікті қозғалыстардың алатын орны ерекше.

Ерікті қозғалыс дегеніміз мақсатты қозғалыс, яғни күрделі шартты рефлекстер.

Еріксіз қозғалыстарда тумалық қасиет болса , ерікті қозғалыстар өмірде жере-бара қалыптасады. Адамның ерікті қозғалыстары ми қабығында бұрын пайда болған уақытша байланыстардың негізінде жасалынады.

Мүндай қозғалыстар үшін сөз ерекше тітіркендіргіш болып табылады, көптеген қозғалыстарды реттеп, басқарып, тежеп отыратын да осы сөздік сигналдар.

Адам сөз арқылы нұсқау алады не тоқтамға келеді, алдана қойған мақсатына сәйкес, қимыл- қозғалыстарын реттестіреді. Қозғалыс анализаторының жүйке клеткалары мидың орталық сайының алдыңғы жағына орналасқан . Осы жерде пирамида формасындағы алып жүйке клеткалары бар. Бұлар жүйке талшықтары арқылы қаңқаның бұлшық еттерімен байланысып жатады.Қозғалыс анализаторын құрайтын жүйке талшықтарын пирамидалық жол деп атайды.

Пирамидалық жолдың қызметіне зақым келсе, адамның қимыл-қозғалысының берекесі кетеді, мұндай да оны паралич ауруын шалдықтыруы мүмкін.

Қозғалыстарды тезей алу , тек алда тұрған мақсатқа сәйкес қозғалыс жасау - I және II сигнал жүйелерінің өзара әрекеттестігінің нәтижесі.

Тақырып 15 Темперамент.Жоспар

1. Темперамент туралы түсінік.2. Темперамент туралы (теориялар яғни) ілімнің дамуы3. Жүйке жүйесінің типтері және темперамент.

4. Темперамент типтеріне психологиялық сипаттама беру.5. Темпераментті зерттеу әдістері.6. Темпераментті тәрбиелеу жолдары.

Өте ерте кезден бастап адам өзін-өзі байқай, бақылай отыра, өзін басқа адамдармен салыстыра келе адамдардың арасында болатын айырмашылыктарды біліп, түсінгісі, зертгегісі, дәлелдегісі келген.

Бұл дәлелдеу жолы ертедегі грек оқымыстыларынан бастап әлі күнге дейін зерттеліп келеді.

Сыртқы бейнесі мен түр-тұлғасы жағынан адамдар біріне-бірі ұқсас болғанымен, мінез-құлқы, темперамент ерекшеліктері, қабілеті мен икемділігі жағынан олардың әрқайсысының өзіндік даралық қасиеттері болады. Табиғатта жеке дара ерекшеліктермен сипатталатын 3-түрлі нәрсе бар.

Бір түп ағаштағы 200000-ға жуық жапырақтың бедері жағынан бір-біріне ұқсамай, даралық өзгешелігімен көзге түсетіндігі.

Темпераменті, мінез-қүлқы жағынан бірдей екі адам болмайды.

Дүние жүзіндегі 6 млрд. адамдардың әрқайсысының саусақ бедері біріне-бірі ұқсамайды.

Осы деректер табиғаттағы кемелденіп жетілген ақыл-ой иесі адамдардың өзіндік қасиеті мен ерекшелігін білдіреді.

Әрбір кісінің жеке басына тән дара өзгешеліктің бірі осы темперамент. Мұның шығу тегі-"красис" деген грек сөзін латынша-темпераментум дейді. Мұның мәні-заттардың мөлшер шамаластығы деген түсінікті береді.

Адамдардың арасындағы осындай айырмашылығының болуын денедегі сұйықтарға байланысты-деп алғаш дәлелденген грек дәрігері ғалымы Гиппократ болды. (б.ғ.д. 460-356) Олар: денені жьшытьш тұратын қан. салқындататын - шырын. құрғататын - бауырдағы сары өт. дымқылдық беретін - қара өт.

Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темпераменттің әр түрлілігі организмдегі осы 4-түрлі сүйықтардың аз-көптігіне байланысты деп түсінген.

Мысал: организмде қанның пропорциясы басым болса - сангвиник, ал шырын басым болса - флегматик, қара өт басым болса - меланхолик, сары өт басым болса - хол е рик темпераменті деп атаған.

Сонымен темп е рамент дегеніміз - жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі.

Темп е рамент деп - - әр адамның сезім көрінісінің, ойлау өрісінің және қимыл әрекетінің өту, сыртқы көріну жолын айтамыз. Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, біреулер жай қимылдап, асықпай істейді).

Психиканың күші мен тереңдігінен де ( біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше сылбыр жігерсіз болады).

Адамның көңіл-күйінің ерекшелігінен де (салмақты, түрақты, жеңіл, түрақсыз т.б.).

Эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т,б.) жақсы байқалып отырады.

Қазіргі кезде темпераменттің 4-түрі туралы психологияда ерте замандардан бері қалыптасқан тарихи мәліметтер белгілі бір жүйеге келтірілді. Гиппократтан соң Римнің атақты дәрігері ғалымы Гален темпераменттің санын 13-ке жеткізді.

Гален организмде жылылық неғұрлым басым болса, ол адамдардың темпераменті күшті болатынын денесі салқын болса, темпераменті баяулайтынын айтады. Ал медицинада ғылымдарының өкілдері темперамент жанындағы ілімді ықшамдап, оның бұрынғы 4-типін сол күйінде қалдырады.

Неміс философы И. Кант 1798 жыл жарық көрген "Антропология"деген еңбегінде темпераменттің үш түріне психологиялық сипаттама беріп, оларды психологиялық қасиеттер - деп анықтады.

ХІХ-ғ. соңында неміс психологі В. Вундт темпераменттер адамның "жан дүниесі тебіреністерінің" күш қуаты мен жылдамдығының арақатынастарына тәуелді болады деп есептеді.

Неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке жүйесінің тонусына байланысты десе орыстың антрополог ғалымы Зеланд ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты дейді. Ал көрнекті орыс педагогы П. Ф. Лесгафт темпераменттердің қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп түжырымдады.

Темперамент жайында, оның типтері мен түрлерін, адамның мінез - құлқы мен әр алуан қимыл әрекеттегі көріністерін тәлім-тәрбие істерімен үштастыра отырып іздестірген қазақ халқының көрнекті жазушысы Жүсіпбек Аймауытов болды. Ол өзінің "Жан жүйесі" және "өнер таңдау " деген еңбегінде айтты.

Неміс психологы Э. Кречмер мен американ психологі Шелдонның пікірлері. Темперамент типтері ішкі секреция

бездері қызметінің арақатынасына байланысты болады деп санады.

Темпераменттердің физиологиялық негізін ғылыми тұрғыдан делелдеген академик И. П. Павлов болды.

Жүйке жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу мен тежелудің күші, тепе -теңдігі, қозғалғыштығы жиынтығынан қүралады.

Жүйке процестерінің күшіне - ми қабығының жүмыс істеу қабілеттілігінемесе сыртқы ортаның тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі жатады.

Жүйке процестерінің тепе - теңдігі қозу мен тежелудің бір – біріне теңдігін көрсетеді.

Жүйке процестерінің қозғалғыштығы - деп қозу мен тежелудің бір-бірімен алмаса алу қабілетін айтады.

Тақырып 16 Мінез.Жоспар

1. Мінез туралы жалпы түсінік.2. Мінез туралы теориялар.3. Мінездің физиологиялық негіздері.4. Мінездің құрылымы мен қасиеттері.5. Типтік мінез бітістері.6. Мінезді тәрбиелеу жолдары.

Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше жауап қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас жасайтынын көрсету мен қатар, біртіндеп беки келе, сол адамның ұйреншікті әдетіне, мінезқұлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп әр адамда әртүрлі мінез бітістерінің болуы, оның сыртқы орбамен түрліше қарым - қатынас жасауының нәтижесі болып табылады.

Адамның сыртқы ортамен байланысу ұшін жасайтын осындай қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.

Мінездің негізгі сапалары болады1. мінездің адамгершілік жағынан тәрбиелілігі;2. бірқалыптылығы;3. толықтылығы;4. күші мен айқындығы;5. салмақтылығы.

Мінездің сапасының негізгі компаненттері (бөліктері).Ұжымшылдық, гуманизм, адамдарға қамқорлық,

жолдастықты қадір тұту, жұртшылық пікірімен санаса білушілік, жауапкершілік пен адалдық т.б. Рухани дүниесі бай, қажеттері мен қызығулары, талғамы мен ой- өрісі кең адамдарды толык мінезді адам дейді:

«Адамның басына қонған бақыттың түрақты болуы жақсы мінез құлыққа байланысты» (Әл - Фараби). Мінез сапаларының бірі - оның бірқалыптылығы. Мұндай адам қүйындай үйытқып түрмайды, оның қастерлейтіні сөз бен істің бірлігі. Кімнің мінезі толық болса, соның мінезі бірқалыпты да келеді. Мінездің бүл екеуі егіз қозыдай, бірінен екіншісі ажырамайтын қасиеттері.Мінездің түрақтылы ғ ы адамның саяси моральдық үғымынан, түсініктерінен туындайды.

Бір қалыпты, тұрақты мінезі бар адам басқалардың жетегінде кетпейді, оның өзінің белгілі көзқарасы, принципі, өзіндік мінез -қүлқы болады, ол қауіп - қатерден бой тасаламайды, керек жерінде батылдық көрсете біледі.

Инициатива мен белсенділік, достық пен жолдастық, адалдық пен шыншылдық осындай мінезді адамға тән қасиеттер. Ал мінездің күшіне мақсатқа жету жолында алда тұрған кедергілерді жеңе білуде көрінетін адам ұстамдылығының мөлшері жатады.

«Байда қайрат, айда көз, болмаған соң айтпа сөз» - деп ұлы ақын Абай тегіннен тегін айтпаған. Жақсы мінезге тән сапалардың біріне оның байсалдылыгы жатады.

Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзегшілігімен ерекшеленеді, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. «Мінез» грек сөзі «характер» деген сөзінен шыққан. Ол «белгі, ерекшелік, өзгешелік, із қалдыру» - деген мағына береді.

Мінез деп - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Адамның ісі мен қылығынан көрінетін оның айналасындағыларға қатынасын бейнелейтін кісінің бір сыдырғы тұрақты жәнетұрлаулы жеке өзгешелігі мінез деп аталады. Мінез туа біткен қасиет емес, ол біртіндеп өмір сатысында дамып, қалыптасып отырады. Мінез білістері адамның дуниеге көзқарасына, сенім мен мұратына, әлеуметтік жағдайына, сыртқы ортаның әсері мен адамның өзін өзі тәрбиелеумен көрінеді. Мінез туралы ілім Грек елінен шыққан. Бұдан 2500 жыл бұрын Грек ғалымы, философ Теофраст Афини жұртының

30 - дан астам мінез бітістерінің нашар жақтарына талдау жасаған. XVII - ғасырда франсуз жазушысы Лабрюен нашар мінез бітістерінің 4500 - ден астамына сипаттама берген. XIX - ғ. Аяқ кезінен бастап мінез туралы психологиялық теориялар көріне бастады. Зерттеушілер адамдардық мінезін дене құрылысына сәйкес түсіндіруге тырысты. Осы кездері френология, графология деген ағымдар пайда болды.

Френология ағымын жақтаушы Ф.Галлет, адамның бас сүйегіне, формасына жүйке саласына қарап адамның мінез -құлқын, ақыл - ойының дәрежесін анықтауға болады дейді.

Графология ілімін жақтаушы Аристотель, Гефаст т.б. адамдардың жазуына қарай адамның мінезін ажыратуға болады дейді.

ХІХғ. Француз ғалымы А.Бен мінезді тек психологиялық ерекшелік дара адамның ақыл - ойы мен сезімінің және ерік ерекшенің қасиеті деп санады. Т.Рибо мінезді сезім мен ерік ерекшелігі десе, ал орыс медигі әрі педагог П.Ф.Лесгафт ерік қасиеті деді. И.Кант мінезді темперамент пен салыстыра отырып, оны адамда жүре пайда болатын қасиет деді. Т. Рибо мінезді адамда туа пайда болады десе , ал Малапер, Фулье т.б. мінез туа пайда болуымен қатар жүре де пайда болатын ерекшеліктері бар дейді . Полан - мінездің барлық сипаттары адамның тіршілік жағдайымен байланысты деген пікір айтады .Сонымен мінез жөніндегі көзқарас осы күнге дейін өзара талас - тартыс туғызып келеді.

3. Ұлттық мінез – адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі мен ірі топтарды бір саналатын этностық , ұлттық , халықтық өмір тіршілігі мен әлеуметтік жағдайының тұтастығы арқылы танылады .

Әрбір халық пен ұлттық этностық өзіндік мінез - құлықтары болады . Қазақ халқының түркі тектес өзге халықтардан ерекшеленіп түратын өзіндік сипат- қасиеттері бар .

Ыбрай Алтынсарин еңбектерінде өз халқының мінез -қүлқына тән қасиеттерді атап көрсеткен .

- Қазақ халқының қарапайымдылық пен кішіпейілдік .- Ашық жарқын көңіл мен кеңпейілдік,- өзге тәсілді адамдарға деген достық және сыйластык ,- қонақжайлық т . б . қасиеттер ,- өз Отанына , туған жеріне ,еліне деген сүйіспеншілік ,- мал шаруашылығына икемділік ,- балажандылығы,

- сөз өнерін ардақтауды ,шешендік қабілеті,- еңбек сүйгіштігі мен шыдамдылығы ,

т . б. Жалпы ұлттық қасиеттері болып табылады .

Тақырып 17 Қабілеттер. Жоспар

1. Қабілет туралы жалпы түсінік.2. Қабілет туралы ілімнің пайда болуы.3. Қабілет және нышан4. Дарындылық, данышпандылық, бейімділік туралы түсінік.5. Қабілет саласындағы дара айырмашылықтар.

Күнделікті сөзімізде "қабілет"деген атауды жиі қолданамыз. Мысалы: Мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып, мына бала математикаға , мынау суретке, ал мынау музыкаға қабілетті деп жатады.Сол сияқты қоғамдық жұмыстарды атқару барысында да ұйымдастырушылық қабілетінің зор екендігі байқалады. Бұл мысалдардан әр адамның әрекеттің бір түріне икемділігін көрсететін дара ерекшеліктері.

Қандай болмасын әр нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды, ол біреуде күшті, екінші біреуде шамалы болып келуі мүмкін.

Белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің /түстерді жақсы ажырата алу, қолдың икемділігі, мызыкалық саңылау т.б. қиысьш келуін яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды .

Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің икемділік пен дағдының болуына байланысты болады. Мысалы: Оқушыда техникалық қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін, техникалық конструк-ң қүрлысын жақсы білуі оны тәжірибе жүзінде пайдалана алуы қажет. Баланың білімі тереңдеп, икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, оның қабілеті де ойдағыдай дамып отырады.

Адамның ақыл - ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін кез келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет деп аталады. Мысалы: Ақылдың орамдылығы мен сыншылдығы, зейінділік пен бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық материалды тез есте қалдыра алу т.б. осы секілді ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып табылады.

Іс-әрекеттің жеке салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды.

Бүған суретшінің, музыканттың актердің, спортшының, математик-ғалымның, ақын жазушының қабілеттерін жатқызуға болады.

Соңғы кездерде қабілеттің 3- түрлі де айтылып жүр, ол ұйымдастырғыштық, педагогтық, конструктивті-техникалық қабілет. ХІҮ-ХҮІ ғ-ң аралығы ғылымда "Қайта гүлдену дәуірі"-деп аталды. Сол кездерде Ф. Энгельстің берген сипаттамасында алысқа сапар

шекпеген ,4-5 тілде сөйлемеген, творчествоның бірнеше саласында жарқырап көзге түспеген бірде -бір ірі адам болған жоқ. Мысалы: Леонардо да Винчи ұлы художник болып қана қойған жоқ. Сонымен бірге ұлы математик, механик, инженер, физик болды.

Сол сияқты ХХғ. бас кезінде қазақ қоғамында да бар еді. Олар: А.Байтүрсынов ,М.Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Шоқаев т.б. болды.

Қабілет туралы ілімнің пайда болуы.Психология ғылымында қабілет жайлы бірнеше пікірлер

кездеседі.Соның бірі - қабілеттер тұқым қуалау арқылы дамып отырады дейтін ілім.

Мысалы: Гальтон таланттың тұқым қуалаушылық жолымен болатынын тарихқа белгілі көрнекті қайраткерлердің өмірбаяндарын зерттеу арқылы дәлелдегісі келген.

Америка психологы У.Эшби "мың рет сәтсіздікке үшырап, мың бірінші рет жаңалық ашқан, адам қабілетті де, осыны шешпей тастап кеткен адам қабілетсіз"-дейді.

ХҮІІІ-ғ. Гельвеций "Қабілеттің түгелімен қоршаған ортамен тәрбиеден туындайтынына ерекше мән берген." ,

Қабілет жөнінде және бір ілім яғни пікір-ол Маркстік диалектикаға сүйеніп түжырым жасайды. "Қабілеттердің дамуын да табиғи, биологиялық және әлеуметтік жүре пайда болатын қасиеттердің арақатынасының диалектикасына сүйенеді."

Шындығында, қандай қабілет болса да қолайлы әлеуметтік жағдайларда, іс-әрекет, еңбек үстінде қалыптасып отырады.

Тақырып 18 Жас ерекшелік және педагогикалық психологияның пәні, міндеттері және әдістері

Жоспар

1.Жас ерекшелік психологиясының адам туралы басқа ғылымдар мен байланысы.2.Психикалық дамудың әрбір кезеңінднгі адамдар арасындағы жеке дара айырмашылықтары.3."Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы" ұғымдары. 4.Баланың психикалык дамуындағы дағдарыстардың мәнін түсіну. 5.Жетекші іс-әрекет түсінігі. Жетекші іс -әрекет және жастагы негізгі психологиялык жаңа құрылулар. 6.Онтогенездегі жетекші іс -әрекеттердің ауысуы.

Жас ерекшелік психологиясының басқа ғылымдармен байланысы. Жас ерекшелік психолоиясы педагогикалық психологиямен тығыз байланысты. Педагогикалық психологияның пәні- оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық және даму психологиясының бір тұтастығы зерттелу объектісі- бала, жеткіншек, жасөспірім ортақтығымен түсіндіріледі; олар егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында зерттелсе, даму психолоиясыың зе рттеу объектілері, ал егер педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылсы, педагогикалық психологияның объектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі сынып оқушылар психологиясы, жеткіншектер, жасөспірімдер психологиясы – даму психологиясының бөлімдері, ал оқыту психологиясы, тәрбиелеу психологиясы, мұғалімдер психологиясы- педагогикалық психологиясының бөлімдері болып табылады.

Жас ерекшелік психолоиясы психологияның басқа да салаларымен ( еңбек психологиясымен, әлеуметтік психологиямен, және т.б.) тығыз байланысты. Тек қана психология емес, сондай-ақ жас ерекшелік физиологиясымен, гигиенасымен, анатомиямен және т.б. байланысты.

Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л.С.Выготский жас шағы дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама тұйық кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы циклінде алатын орнымен және дамудың жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табуымен анықталады. Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде болмаған жаңа құрылымдар пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады.

Адамның жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Бұл-әрі балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін білім мен іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланың дене дамуының түрлі жақтарының ( мысалы, сәбилік шақтағы белгілі морфологиялық құрылымдардың жетілуі, жеткіншек шақтағы организм өзгерістерінің ерекшелігі т.б. ) ерекшеліктері де енеді.

Жас ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тікелей әсер етпейді. Ортаның қайсыбір элементтерінің қандай да бір бұрын дамыған қандай

да бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балаға объективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жағдайлардың жиынтығы жастың өзіне тән ерекшеліктерін анықтайды да, ал олардың арасындағы қарым-қатынас өзгерісі келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігі мен ерекшеліктеріне сабақтас келеді.

Сонымен, жас шағы оның дамуының сол кезде қойылатын талаптар мен тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айна ласындағылармен қарым-қатынас ерекшелігімен, блаланың жеке басының психологиялық құрылымы дамуының деңгейімен, білім мен ойлануының даму дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен сипатталады.

Адамның дамуын айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудың даму деңгейі бөлімдердің, тәсілдердің, қабілеттердің даму деңгейі арасындағы байланыс анықтайды.

Адамның өмір сүру ерекшеліктеріне байланысты, психикалық жас ерекшеліктеріне сәйкес

жас кезеңдерін былай топтастыруға болады:1. Нәрестелік кезең / туғаннан 1 жасқа дейін / 2. Бөбек кезең / 1 жастан 3 жасқа дейін / 3. Мектепке дейінгі кезең / 3 жастан 7 жасқа дейін / 4. Бастауыш мектеп кезеңі / 7 жастан 11 жасқа дейін / 5. Жеткіншек кезеңі / 11 жастан 15 жасқа дейін / 6. Жоғары сырып кезеңі / 16 жастан 17 жасқа дейін / 7. Жасөспірімдік кезең / 17 жастан 20-23 жасқа дейін / 8. Жастық шақ / 20 жастан 30 жасқа дейін / 9. Кемелдік кезең / 30 жастан 55-60 жасқа дейін / 10. Қартаю кезеңі / 60-70 жас аралығы / 11. Кәрілік кезең / 70 -тен жоғары /

Тақырып 19 Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және психикалық дамудың заңдылықтар мен динамикасы.

Жоспар1. Құрбылар ұжымы және ондағы өз ара әрекет қоғамның ересек мүшелерінің

катынастарын модельдеуі ретінде. 2. Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және оқу іс-әрекеті. 3. Танымдык, қоғамдық қызығулардын, мінез құлық мотивінің калыптасуы.

Педагогика және жас ерекшелік психологиясының өмірге келуі 19 ғасырдың екінші жартысына жатады және психология ғылымына генетикалық идеяның енуімен байланысты.

Жас ерекшеліг психологиясының дамуына Ч.Дарвиннің эвалюциялық эвалюциялық идеяларының айтарлықтай ықпалы тиді. Олар психикалық дамудың қайнар көздері проблемасына көңіл аудартты. Психология зерттейтін деректердің рефлекстік мәнін түсіндірудегі психикалық іс-әрекеттің маңызын көрнекті орыс ғалымы и.С. Сеченов те атап көрсетті.

Жасына, жас шамасына қарай даму барысы деген не? Бұл сұраққа жауап адамның психикалық даму табиғатын түсінудегі жалпы қарым-қатынасқа байланысты болады. Айтылып жүрген көзқарастардың біреуі даму сатыларының өзгермейтіндігін, абсолютті болатындығын дәлелдеуге келіп саяды. Жас жөніндегі мұндай ұғым психологиялық дамуды табиғи биологиялық процесс деп түсінумен байланысты. Қарама-қарсы көзқарас- жас даму білім мен дағдылардың жәй жинақталуы ретінде ғана қарастырылады.

Кеңес психологиясы жас кезеңдері тарихи сипатта болады деп, П.П.Блонский мен Л.С.Выготский бұл тұжырымдамаларды одан әрі қарай дамытты. Т арихи даму процесінде балалар өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар, оқытудың мазмұны мен әдістері өзгеріп отырады және бұлардың барлығы дамудың жас кезеңдерінің өзгерісіне әсер етпей қоймайды.

Тақырып 20 Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуы.Жоспары.

1. Мектепке дейіні жастағы психикалық қалыптасуғы жалпы сипаттама.2. Мектепке дейінгілердің құрдастар мен ересектер мен өзара әрекеттегі қарым-қатынасты қалыптастыру.

Мекепке дейінгі балалық шақта организмнің қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсуі мен қатар ткандар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Скалеттің сүйектеніп, бұлшықеттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі. Үлкен ми сыңарларының қабақтарының реттегіш рөлі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болуы жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды. Дене дамуы баланың дербестігін арта түсуіүшін, тәрбие мен оқыту процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеру үшін қолайлы жағдайлар жасайды.

Мектепке дейінгі шақтың елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастармен жасайтын арнайы өзара қарым-қатынастың пайда болуы, “балалар қоғамының” құрылуы болып табылады.

Бөбек жасындағылар негізінен үй ішіндегілермен қарым-қатынас жасайды, ал / 4,5-5 жаста / бала сыртқа шығып, құрбыларымен ойнайды, әрқайсысының сөз қоры бірінің білмегенін бірі білуі арқылы, бөбекке қарағанда, 3 есе арта түседі. Бұл жаста сөз қоры 3200-3800-ге жетіп қалады. Сөздік

қорының көбеюі тек зат есім арқылы емес, сын есім, сан есім және т.б. арқылы іске асады.

Егер бөбек сөздерден сөйлем құрастыра алмаса, енді бұл жаста қарапайым сөздеден сөйлем құрастыра білу қабілеті артады. Бірақ сөйлем құру тек сан жағынан емес, сапа жағынан да үлкен өзгерістерге ұшырайды. Мектепке дейінгілер есінде бар сөз қорына негізделе отырып, тілдің тиісті ережелерін пайдаланып, мыңдаған жаңа сөйлемдерді құра бастайды. Бұл жерде жаңа сөйлемдер деп, сол тілде бар сөйлемдер ғана емес, тіпті жоқ сөйлемдерді де құруды айтады. Сонымен қатар, қолданылатын сөзін бала тым өткір және күлдіріп айтуға да шеберлігі дами бастайды. Қазақ тілінде кейбір категориялар жоқ болғандықтан, мектепке дейінгілер үшін сөйлеу жеңіл әрі оңай түседі және тиісті морфемалар арқылы сөйлемдерге жаңа жұрнақтарды “желімдей” беруге мүмкіндік туады.

Фонематикалық есту ана тіліне байланысты қалыптаса бастайды, фонематикалық есту мектепке дейінгілерде ана тілінде жақсы дамыған. Мысалы, біреу “сөз” деген сөздің орнына “бөз” десе оны кекетіп бір әріптің өзгерілуі, сол сөздің мәнісін өзгертіп жіберетінін бала сезеді.

Егер бөбектің сөйлеуі көбіне ситуацияға / жағдайға / тәуелді келсе, мектепке дейінгілерде сөйлем көп текстіге сай құрала бастайды. Ситуацияға байланысты сөйлеуде зат есім онша кездеспейді, оның орнына есімдік көп айтылады. Демек балалар сөйлеіп отырғанда қасына біреу келсе, олардың сөзіне түсіне алмайды. Түсіну үшін әңгіме не жөнінде екенін білу қажет. Ал контекстіге байланысты сөйлеу деп сөйлеушілердің қасында тыңдап отырғандар не жөнінде болып отырғанын білмесе де / ситуацияны білмесе де / сол айтылған сөздің тікелей мәнісіне қарап, соны айқын түсіне алуын айтамыз. Мектепке дейінгілер / 6-7 жас / ситуацияға байланысты сөйлеуден контекст арқылы сөйлеуге көшеді. Себебі, олардың тек ситуацияға орай түсінікті емес, онсыз да түсінікті келеді. Осыған қарап ситуацияға қатысты тілдің төменгі сатысы екен, ал контекстің негізінде сөйлеу жоғарғы сатысы екенін айтуға болмайды. Себебі, тек мектепке дейінгілер емес, ересектерде кейбір жағдайда ситуацияға негізделе отырып сөйлейтіні жиі кездеседі.

Мектепке дейінгілердің сөздері көбінесе өздеріне арналған. Себебі, ересектер сөйлегенде сөзін өзгелерге арнайды. Ал кіші балалар кейде өз-өзіне арнап сөйлейді. Сөйлеудің бұл түрін Ж.Пиаже эгоцентрикалық / лат. Его+центрум - өзіне сөйлеу / деп атаған. Әдетте, үлкендер айланғанда ішкі сөйлеу арқылы өз ісін жоспарлайды. Ішкі

сөйлеу мектепке дейінгілерде әлі қалыптаспағандықтан, ойын естіртіп, өз-өзіне айтады. Демек, эгоцентрикалық сөйлеу -өзгелерге аналған емес, баланың өзіне арналған ойды жеткізудің ерекше түрі. Баланың ойы өзіне түсінікті болғандықтан, сол ойын өзіне естіртіп айтуы не үшін қажет? Бұл жағдайда бала ой үстінде өзіне сөз арнағанда, сол сөзді тірек ретінде пайдаланады. Әйтпесе, оның ойлана алуы мүмкін емес. Ж.Пиаже эгоцентрикалық сөйлеу балада 7 жасқа дейін сақталынады, кейіннен жойылады. Бұған Л.С.Выготский қарсы шығып, 7 жасқа толғанда эгоцентрикалық сөйлеу бір жолата жойылмайды дейді. Ол кейін баланың ішкі сөйлеуіне айналады. Л.С.Выготскийдің пікірінше, ішкі сөйлеу сырттай естіртіп сөйлеуден дамып шығады, бұлардың екі арасында эгоцентрикалық сөйлеу кездесіп, екеуін ұштастырып, өзі кейін жойылады дейді. Бұл пікірге кейін АҚШ психологы Дж. Брунер қарсы шығып, ішкі сөйлеу сырттай / естіртіп / тілге үйренуден балада пайда болмайды. Бұл оның түрлі символ арқылы дүниедегі затты бейнелеуге талпынуынан дамып шығады. Оның пікірінше, тілге үйрену балада туғаннан кейін пайда болғанымен, ол оның тәжірибесіне жатпайды.

Тақырып 21 Бастауыш мектеп оқушының тұлғалық қалыптасуы және психикалық дамуы.

Жоспар1.Бастауыш мектеп жасындағылардың дамуының жалпы шарты. 2.Оку іс әрекеті кіші мектептегілердің жетекші іс әрекеті ретінде. 3.Оқу іс әрекетінік жалпы күрылымы, қалыптастыру заңдылықтары. 4.Мектептегі алғашкы теориялык ойлаудың калыптасуы (Д.Б.Әльконин, В.В.Давыдов).

Қазіргі заманғы тәрбие жүйесінде бастауыш мектеп шағы бала өмірінің жеті жастан он бір-он екі жасқа дейінгі кезеңді қамтиды. Бастауыш мектеп жасындағы пайда болу экономикалық жағынан дамыған елдерде жалпыға бірдей міндетті толық емес және толық орта білім беру жүйесінің шығуыммен байланысты. Баланың психологиялық дамуындағы оның рөлі балабақшадан бастап орта білім беру аяқталғанға дейін балаларға қоғамдық тәрбие берудің тарихи қалыптасқан жүйесіндегі бастауыш оқытудың мақсаттары мен мазмұнының өзгеруіне байланысты.

Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез-құлқында, санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде түрінде қатар жүреді. Кез-келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы

бастауыш мектеп жасында қалыптасады және әдетке айналады.Сондықтан ғалымдардың назары қазіргі бастауыш клас оқушыларын дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға мүмкіндік береді.

Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады.Ірі бұлшық еттер майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтан да балалар салыстырмалы түрде алғанда күшті де кең кұлашты қимылдар жасауға көбірек қабілетті,алайда оларға дәлдікті талап ететін ұқсас қимылдарды орындау қиынрақ ссоғады. Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз-он бір, ал білек сүйектерінің қатаюы он-он екі жасқа қарай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда бастауыш класс оқушысы неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны түсінікті болды. Оның білегі тез талады да, ол тез және тым ұзақ жаза алмайды. Бастауыш сынып оқушыларына, әсіресе 1-2 сынып оқушыларына жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды.Балаларда көп ұшырасатын графикалық жағынан нашар орындалатын тапсырманы көріп алу тілегі көпнесе нәтижені жақсартпайды. Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері шап-шаң өседі және ол қан мен жақсы қамтамасыз етіледі, сондықтан салыстырмалы түрде алғанда төзімді болады.

Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізі, жетекші түрі мен сипаталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақта ойын іс-әрекеті жетекші болады. Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын алған мен осы уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық рөлін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып оқушыларының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертіп, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады. Әсіресе мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуін айқын аңғартады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған. Олар бұл жерде үймен немесе балабақшамен салыстырғанда, әдеттен тыс бірдеңелер кездестіруді күте отырып мектепке қуана барады.

Бірінші сынып оқушылары бастан кешетін қиыншылықтардың негізгі түрлері. Көпнесе үш типті қиыншылық жиі байқалады.Олардың біріншісі жаңа мектеп режимі ерекшелектеріне байланысты (дер кезінде ояну және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отырну талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.). Тиісті дағдылар болмаса, балада әдеттен тыс шаршау оқу жұмысын бұзу режидік сәттерді жіберіп қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі психологиялық-физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға пайда болады.Тек қана мұғалім мен ата-анлар бала өміріне қойылатын жаңа талаптарды түсінікті де айқын жеткізу, олардың орындалуын әрдайым тексеріп балалардың дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадақтау мен жазалау шараларын қолданып отыруы қажет.

Баланың мектепке бару мен оның отбасындағы жағдайы өзгереді. Оның жаңа міндеттері пайда болады. Үлкендердің қарым-қатынасын және олардың “мектеп еңбектерінің” тілектерін дереу қанағаттандыруғы дайын тұратындығын сезген кейбір балалар өздерінің жағдайын өктем пайдаланып, үйде өздері-оқушылар-басшы тұлға болатын тәртіпті ораната бастайды. (Жалғасы жанарда.

Ал, бұл енді оқушының ерекше өзімшілдігі пайда болуына әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан үй ішінде бірінші класс оқушысына көңіл бөлуді оған семьяның басқа мүшелерінің де маңызы еш кем емес мүдделері мен қамы-қарекеті бар екенімен ұштастыру керек. Бал мен санасып үй іштерінің жалпы ағымында өзінің мектептегі қақтығыстарын шамадан көрсете бермеуі керек.

Қиындықтардың үшінші типін бірінші кластағы көптеген оқушылар оқу жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқы да олар сабақ басталардан көп бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті, мұғалімнің берген бағасына мақтанысты: олардың білімді игеруге жалпы даярлықтары сезіліп отырады. Бірақ 1ші сыныпта оқу процесі әдетте балалар белгілі бір даяр білім мен анықтамадар алып, оларды есте сақтап, қажетті жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге деген қажеттілік қарастырылмаған. әрине, мұндай жағдайлардабаланың ақыл-ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады. Осыған ұқсас сабақтарда оқу материалдарының өзіне ықыласы нашар қалыптасады. Мектептің сыртқы атрибуттарына үйрену дәрежесіне қарай балада оқуға деген алғашқы құштарлық өте бастайды да осының нәтижесінде селқостық пен немқұрайдылыққа салынады. Мұғалімдер кейде материалға қызықты элементтер енгізе отырып оларды жеңуге тырысады. Бірақ бұл әдіс аз ғана уақыт ықпал етеді.

Оқуға тоюды болдырмаудың ең сенімді әдісі балалардыңсабақтарды жеткілікті дәрежеде күрделі оқу-танымдық тапсырмалар алуында, тиісті ұғымдарды игеруді талап ететін проблемалық ситуациялармен ұшырасуында жатыр. Бұл шамамен былайша болады. Математика курсында сандар ұғымының мәні зор. Ол балаларға бірінші сыныпта беріледі. Олармен танысу тәсілі мынадай. Балаларға бірнеше затты көлемі немесе сан жағынан салыстыру тапсырмасы беріледі, бірақ есептің шартында мұны тура және тікелей орындауға болмайды. Қалай істеу керек? Бірінші сынып оқушылары бұған ұқсас есептерді шығарудың жалпы тәсілін іздеуге мәжбүр болады. Бірқатар азды-көпті сәтті әрекеттер жасап көрегн соң, балалар мұғаліснің көмегімен мұндай жағдайларды шешу, өлшеу, есептеу және сан қажет екендігін анықтайды. Осылардың көмегімен шамаларды жанама түрде салыстыруды орындауға болады. Содан кейін балалар өлшеуді және санауды үйренеді, сандар ұғымының мазмұнын түсінеді. Осындай арнаулы анықтаулар (тиісті ұғымдар қаншалықты қажет және олардың шығу тегі қандай), тәжірибе көрсетіп отырғандай, өмірлік міндеттерді шешудің өзіндік математикалық әдістеріне, осы оқу пәні сабақтарына балалардың танымдық ынтасын қаклыптастыруға көмектеседі.

Білім, іскерлік және дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынаста, ойындар арасында, кітаптар оқығанда және т.б игереді. Еңбек тәжірибесінде адам бай тәжірибе алады. Затында оқу қызметінен игерудіңөзіндік ерекшелігі неде? Бәрінен бұрын оның толық жүзеге асу үшін жағдайлар тек қана мектепте жасалынатынын есте ұстау керек, онда балаларғы ғылым негіздерін оқытады, онда олардың ғылыми дүние танымын қалыптастырады. Оқу ісінің мазмұнынының өзгешеліктері болады.Оның негізгі бөлімін ғылыми ұғымдар, ғылыми заңдылықтар және соларға сүйенетін практикалық міндеттердің шешудің жалпы тәсілдерін құрайды. Қызметтің басқа түрлерін игеру жанама тәсіл ретінде көрінеді.

Тақырып 22 Жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы.Жоспар

1. Отандық және шетел психологиясындағы жас өспірімділік “дағдарыс” мәселелері.2. Жас өспірімдік кезеңге өтудің психологиялық алғы шарттары.

Жас шағы психологиясында жас өспірімдік шақ жыныстық толысудан басталып, ересектің бастауымен аяқталатын даму стадиясы деп атлады. Алайда бірінші шегі физиологиялық, екінші әлуметтік шек болатын осы анықтаманың өзі құбылыстың күрделілігі мен көп өлшемділігін көрсетеді.

Жас өспірімділіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар нақ өсудің биологиялық процестері басқалардың бәрінен басым болады деген оймен жас өспірімдік алдымен организм эвалюциясының белгілі бір кезеңі деп қарайды. Психолбогиялық теориялар психикалық эвалюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады. Психоаналитикалық теориялар жасөспірімділікті психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеңі деп біледі. Көрсетілген теориялар жас өспірімділікті алдымен индивид немесе жеке адам дамуы ретінде ішкі процес тұрғысынан қарайды. Бірақ бұл даму әлуметтік және мәдени ортада біркелкі болып өтеді. Жас өспірімділік әлуметтік теориялар оны алдымен социализацияның белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектің дербесте жауапты іс әрекетіне көшу деп қарайды. Зеттеушілер адам менгеруге тиісті әлуметтік рөлге, оның бағалаушылық бағдарларының қалытасуына, еңбек өміріне аяқ басумен байланысты проблемаларға назар аудару, яғни индивидтік-психологиялық проблемалар әлуметтік проблемалардан шығады.

Қазіргі ғылым жастық проблемасын әлуметтік-психологиялық факторлар мен дамудың ішкі заңдылықтарын есепке алып, комплекстік зерттеу керек деп біледі. Бұл әжептіреу қиын, өйткені психофизиологиялық дамудың қарқыны мен фазалары әлуметтік толысу мерзімімен әркезде үйлесе бермейді.Акселерация, дене күшінің жедел дамуы нәтижесінде қазіргі балалар тез және бойлары ұзын 2-3 бұрынға қарағанда орта есеппен екі жыл бұрын өседі. Жыныстық толысу да екі жыл ерте басталып, ерте аяталады. Физиологтар екінші жыныстық белгілердің шығуына қарай бұл процесті үш фазаға препубертаттық, пупертатық және поспертуаттық фазаларға бөлінеді, осының

өзінде жасқа қатысты психология әдетте жеткіншек жасты екі кезеңмен байланыстырады.

Акселерацияға байланысты жеткіншек кезеңнің шектері томенгіндейде, казір ол 14-14.5 жастан-ақ аяқталады. Жас өспірімдік керісінше тез басталады.Бірақ дамудың бұл кезеңінің нақты мазмұнын алдымен әлуметтік жағдайлар анықтайды.

Бастауыш мектеп шағындағы психологиялық жаңа құрылымдарБастауыш сынып оқушылары психологиясының дамуы басты жағдайда

олар үшін жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып, балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды орындау мектеп жасына дейінгі балаларда жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын жорамалдайды. Бастауыш сынып оқушыларының жаңа қасиеттері оқу қызметінің қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.

Егер балалар бәрі бірдей мұғалімді тыңдаса және оның айтқандарын істесе ғана жалпылама сабақтарды ұйымдастыру мүмкін болады. Сондықтан әрбір оқушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін басқаруды үйренеді.

Әртүрлі пәндерден қандай да бір тапсырманы орындауда әдетте балалар оларды шешудің ең жақсы жолдларын іздеп табады, іс-әрекеттер варианттарын таңдап алады да салыстырады, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарын жоспарлайды (бұл ішкі жұмыс әсіресе еңбек сабақтарында ерекше көрнекі байқалады). Бала өз іс-әрекеттерінің “қадамдарын” неғұрлым көбірек жорамалдай алатын болса және олардың әр алуан варианттарын неғұрлым мұқият салыстыра алатын болса, ол есептің нақты шығарылуын соғұрлым ойдағыдай бақылайтын болады. Оқу іс-әрекетіне, сондай-ақ оның басқа да бірқатар ерекшеліктеріне (мысалы, сөз жүзінде есеп беру, бағалау) бақылау жасау және өзін-өзі бақылау қажеттігі бастауыш сынып оқушыларында іс-әрекетті өздігінен, іштей жоспарлау және орындау қабілетінің қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды.

Тақырып 23 Алғашқы жастық шақтың психолдогиясыЖоспар

1. Физикалық, ақыл-ой, әлеуметтік дамудағы индивидуалды айырмашылықтар. Ерте жастық шақтың психологиялык жалпы және басқа да қырлары.

2. Ерте жастық шақтағы махаббат. Ерте жастық шақ жасындағы психикалык өмір ерекшеліктері.

3. Әмоциялық ерекшеліктері. Мотивтері мен кұнды бағдарланулары. Жеткіншектің жаңа құқықтарға ие болмақ тілегі ең алдымен ересектермен

қарым-қатынастың бүкіл саласын қамтиды.Жеткіншек бұрын ынталана орындайтын талаптарға қарсыласа бастайды; өзінің дербестігін тежегенге және жалпы алғанда “кішкентай бала секілді” қамқорлық жасап, бағып-қаққанға, бақылағанға, тіл алуды талап етіп, жазалағанға, оның мүдделерімен, көзқарастарымен, пікірімен санаспағанға, т.б. ренжіп, қарсылық көрсетеді. Жеткіншекте өзінің қадір-қасиетін анық сезіну шығады, ол өзін кемсітуге, дербестікке деген құқысын айыруға болмайтын адаммын деп ұғынады.

Ересектермен қарым-қатынастың балалық кезде болған ( баланың ересектермен қатынасындағы тең құқысыздық жағдайын бейнелейтін ) типі жеткіншек үшін енді қолайсыз, оның өзінің ересектік дәрежесі туралы түсінігіне сәйкес келмейтін болады. Жеткіншек ересектердің құқыларын шектейді де, өз құқыларын ұлғайтады, өзінің жеке басы мен адамдық қадір-қасиетін құрметтейді, сенім білдіріп, дербестік берілуін, яғни ересектермен айқын тнң құқылықты талап етеді. Жеткіншектің қарсылығы мен бағынбауының әр түрлі формалары – ересектермен қарым-қатынастардың бұрынғы типін жаңа, ересектердің қарым-қатынастарына тән типіне өзгерту амалы. Жеткіншектің ересектік сезімінің және төңірегіндегілердің оны мойындауын қажетсінуінің пайда болуы ересек пен жеткіншектің бір-бірімен қарым-қатынастарындағы құқыларының мүлдем жаңа мәселесін туғызады.

Жеткіншек пен ересек арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері.Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы мен ерекше орын айқындайтын жай

сол, нақ осы уақытта ересек адам мен баланың қарым-қатынасының балалық шаққа тән типінен ересек адамдардың қарым-қатынасына тән, саналық тұрғыдан жаңа типіне өту жүзеге асады. Бұл өту жеткіншек пен ересектің жаңа тәсілдерін қалыптасу процесі ретінде болады. Ескі тәсілдерді жаңалары біртіндеп ығыстырады, бірақ олар қатарла сып та жүреді. Мұның өзі ересектерге де, жеткіншекке де көп қиындық келтіреді. Ересектермен қарым-қатынастың жаңа нормалары – жеткіншектің қалыптасып келе жатқан этикалық дүниетанымының маңызды мазмұны.

Егер ересектің өзі инициатива білдірсе, немесе жеткіншектің талаптарын ескеріп, оған деген қарым-қатынасын қайта құрса, қарым-қатынастардың жаңа типіне өтудің сәтті формасы болуы мүмкін. Мұның шарты ересек адамның жеткіншекке әлі бала деп қарамауы болмақ . Алайда бірқатар мәнді жағдайлар бұрынғы қарым-қатынастардың сақталуына қолайлы болады, атап айтқанда, бұл жағдайлар мыналар:

1. Жеткіншектің қоғамдағы жағдайының өзгермеуі, ол мектеп оқушысы болған, ол әлі де сол қалпында қала бермек.

2. Оның материалдық жағынан ата-анасына толық тәуелділігі, ата-анасы мұғалімдермен қатар тәрбиешілер рөлін атқарады.

3. Ересек адамның баланы бағыттап және тексеріп отыру, бақылау әдеті (қажеттігін ұғынған күнде де, бұл дағдыны бұзу қиын) .

4. Жеткіншектің бет-әлпеті мен мінез-құлқында балалық белгілердің сақталып, оның өздігінен іс-әрекет жасай алмайтындығы.

Осының барлығы ересек адамға жеткіншекті бағынуға, тіл алуға титісті баладай қарауға мүмкіндік береді және жеткіншектің құқылары мен дербестігін ұлғайту қажет емес әрі жөнсіз дегенді ақтайды. Алайда ересек адамның мұндай көзқарасы жеткіншектің талаптарына қарсы келіп қана қоймайды, балалықтан ересектікке өтетін осы шақта балаларды тәрбиелеу, міндетіне де қарсы келеді. Жеткіншектің әлеуметтік есеюін дамыту болашақ өмірге даярлау үшін қоғамдық тұрғыдан қажет. Мұның өзі күрделі процесс, уақытты талап етеді және жеткіншек ересектерге арналған нормалар мен талаптар жүйесінде өмір бастаса мүмкін болады; ал бұл дербестікті қажетті әрі міндетті түрде

арттырумен, міндеттер мен құқықтарды ұлғайтумен байланысты. Тек осындай жағдайда ғана жеткіншек ересектерше іс-әрекет етуге, ойлауға, алуан түрлі міндеттерді орындауға, адамдармен қарым-қатынас жасауға үйрене алады. Нақ осы себептен де жеткіншекті тәрбиелеу міндеті ересектермен қарым-қатынастардың бұрынғы типін жаңамен ауыстыруды талап етеді.

Жеткіншек пен ересек арасындағы талас-тартыс, оның себептері.Жеткіншек кезеңнің басында егер ересек адамда жеткіншекке әлі бала деп

қараса, қарама-қарсылықтар тууы мүмкін болатын жағдай қалыптасады. Әлгіндей көзқарас, бір жағынан, тәрбиелеу міндеттеріне қайшы келіп, жеткіншектің әлеуметтік есеюінің дамуына кедергі жасайды, ал екінші жағынан, жеткіншектің өзін ересекпін деп санайтын түсінігі мен оның жаңа құқыларды талап етуіне қайшы келеді. Міне, нақ осы қайшылық ересек пен жеткіншектің қарым-қатынасындағы талас-тартыстар мен қайшылықтардың қайнар көзі болып табылады.

Егер ересек адам жеткіншекке деген көзқарасын өзгертпесе, онда жеткіншектің өзі қарым-қатынастардың жаңа типіне өтудің инициаторы болып табылады. Ересектің қарсылығын жеткіншектің тіл алмау мен қарсыласудың алуан формалары түріндегі жауап қарсылыққа кезігеді. Бұл қарама-қарсы тенденциялардың болуы мен бір-біріне қарсылық қақтығыстар туғызады, ересек адам өз көзқарасын өзгертпесе олар жиілеп, жеткіншектің қарсыласуы барған сайын табанды бола түседі. Мұндай жағдай сақталатын болса, бұрынғы қарым-қатынастарды бұзу бүкіл жеткіншектік кезеңге созылып, әдетке айналған талас-тартыс форма сын алуы мүмкін. Бағынбау мен қарсыласудың әр түрлі формалары арқылы жеткіншек ересектермен бұрынғы, “балалық” қарым-қатынастарды бұзады да, болашағы бар жаңа “ересектік” қатынастарды таңады.Талас-тартыс- ересек адам жеткіншекке деген көзқарасын өзгерткенше жалғасуы мүмкін. Талас-тартысты қатынастар жеткіншектің мінез-құлқының бейімделгіштігі мен эмансипациясы формаларының дамуына қолайлы жағдай жасайды. Жатсыну, ересек адамның әділетсіздігі туралы сенім пайда болып, оған өзін ересек адам түсінбейді, түсіне де алмайды деген түсінік пайда болады.

Талас-тартыс- ересек адамның жеткіншектік кезеңде жеке адамның дамуымен санасуға, жеткіншекке өз жанынан жаңа орын тауып беруге қабілеті жетпегендігінің немесе оған ынтасы болмағандығының салдары. Жеткіншектердің ересектермен қатынастарындағы дербестігі мен тең құқылығы мәселесі- олардың қарым-қатынасындағы және жалпы алғанда жеткіншекті тәрбиелеудегі ең күрделі әрі шұғыл мәселе.

Егер ересек пен жеткіншектің арасындағы қарым-қатынас ересектер қарым-қатынасының белгілі бір типі бойынша мазмұнды достық ынтымақ, бұған тән өзара сыйластық , сенім, көмек нормаларына сәйкес құрылса, онда ересек пен жеткіншектің қарым-қатынасында оған тән қиыншылықтары болмауы мүмкін. Жеткіншекке ересек адам тарапынан түсінушілік қажет.

Ересек пен жеткіншектің арасындағы қатынастардағы сәттіліктің олардың арасындағы байланыс пен түсініктің әбден қажет болатын тағы бір себебі:

Жеткіншектік кезңнің басталуында баланың ересектермен және жолдастарымен, құрдастарымен қарым-қатынастарының екі жүйесі арасындағы күрделі қарым-қатынастар үшін жағдайлар жасалынған.

Мұның бірінші себебі, баланың осы екі жүйеде принципті тұрғыдан жағдайының әр түрлі болуы.

Жолдастарымен, құрдастарымен қатынаста ол принципті теңдік жағдайында болады.

Тақырып 24 Тәрбиелеу мен өзін-озі тәрбиелеу психологиясы.Жоспар

1. Психологтың өзін-өзі тәрбиелеу психология шеберлікті қалыптастырудың құралы ретінде.

2. Психологтың өз бетінше тәрбилеу білім жетілдіруі. 3. Тәрбиелеу психологиясы іс- әрекеттің компонентті өзін-өзі мәдениетін

көтеруі. Тәрбиелеу психологиясының сана-сезімі және рефлексиясы. 4. Психолог шығармашылығы өзін- өзі шеберлігін дамыту факторы.

Тәрбиелеу психологиясы шығармашылығының құрылымдық компоненттері.Психолог қызметінің әр деңгейінедегі өзін- өзі шығармашылығы. Болашақ психологтың өзін-өзі тәрбиелеу . Студенттердің өзін тәрбиелеуінің мақсаты мен міндеттері, оның қозғаушы күштері. Өзін-өзі тәрбиелеудің құралдары мен әдістері. Студенттер мен педагог- психологтардың өзін-өзі тәрбиелеу арасындағы өзара байланысы.

Тәрбие кез-келген қоғамның маңызды функциясын құрайды. Дамыған қоғамда дүниетанымы биік адамгершілік қасиеттері бар, терең идеялы, сенімді, қоғамдық белсенді, болмысқа творчестволық көзқараспен қарайтын жаңа адамды жеке адам ретінде тәрбиелеу басты мақсат пен міндетке айналып, демократиялық қарым-қатынас құрудың маңызды шарты болып табылады.

Бұл міндетті шешу қазіргі психологиялық – педагогикалық білім жүйесінде талданған ғылыми принциптерде іске асырылады және оларды үнемі теориялық жағынан дамытып отыруды көздейді. Тәрбие психологиясын зерттеудегі маңызды мәселелердің ішінде жеке адамды онтогенезді қалыптастырудағы негізгі деректерді, заңдылықты, кезеңдерді, шарттарды, механизмдерді және ерекшеліктерді ашу басты орында тұр. Бұл мәселелер даму үстіндегі адамның іс-әрекеттердің түбегейлі проблемаларын, оның санасы мен жеке іс-қимылын жетілдіру тұрғысынан зерттеледі. Зерттеушілердің назары бірнеше міндеттерді шешуге бағытталады.

Тәрбие психологиясы педагогикалық процесті мақсатты түрде ұйымдастыру тұрғысында жеке адамды қалыптастырудағы психологиялық заңдылықтарды зерттейді.

Тәрбие психологиясы оқушылардың тәрбие ықпалы жағдайындағы психикалық іс-әрекеттері заңдылықтары шәкірттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің пчихологиялық негізін аша отырып, осы механизмдердің жеке адам қасиетін қалыптастырудағы ықпалын зерттейді.

Тәрбие психологиясы кейбір психологиялық өзгешеліктердің тежелуі және қайта құрылуын, жаңадан пайда болуын және даму процестерін қарастырады. Міне, сондықтан да баланың жаңа психологиялық мүмкіндіктерін жасауға бағытталуы, Л.С. Выготскийдің пайымдауынша, баланың психикалық дамуынан кенже қалмай, қайта оны ілгері бастырып, өз соңына ертіп, мақсатқа бағыттай ұйымдастырып, басқарып отыратын тәрбиелеу процесін ұйымдастыруға мүмкіншілік туғызады.

Жеке адамды онтогенезде мақсатты түрде қалыптастырудағы айқын заңдылықтарды табу балаларды тәрбиелеуді ғылыми негізді құруды сонымен бірге психологиялық теорияның даму базасын жасауды қамтамасыз етеді.

Психологиялық білімнің негізгі саласы ретінде тәрбие психологиясының басты ұйымдастыру кезеңі – жеке адамды онтогенезде белсенді мақсатты түрде қалыптастыру мүмкіндіктері туралы қағида. Бұл қазіргі психология ғылымының қоғамдық ролі мен өскелең адамның жеке басын қалыптастырудағы генотиптік, яғни жеке адамның қалыптасуындағы әлеуметтік, жеке биологиялық арақатынас проблемаларының орнын бағалау көзқарасымен анықталады.

Тақырып 25 Оқу және оқыту психологиясы. Жоспар

1.Оқу және оқыту психологиясы.Оқыту психологияның пәні.2.Оқыту психологиян әдіснамалық кызметтері. Психологияның

принциптері: бейнелеу, субъе (антропологиялық), даму, сана мен іс-әрекеттің бірлігі, психикал; құыблыстардың жүйелік детерминациясы.

3.Тұрмыстык және ғылым психологияның негізгі айырмашылықтары және жүйелі талдау.

Білім беру жүйесінде білім алып жатқан адам білім алушы болып табылады. Бұл түсініктен білімдендіру процесінің белсенді субъектісі ретінде басқалардың көмегімен оқытушы, мұғалім білім алатындығын байқауға болады.

Әрбір білім алушы өзіне тән индивидуалды тұлғалық сапаларға, яғни қабілеттілік, индивидуалды іс-әрекет, өзін-өзі бағалау, тартылыс деңгейі, жұмысқа қабілеттілік, танымдық

ерекшеліктерге ие болады. Әрбір білім алушы өзіндік стильдерімен ерекшеленеді.

Сондай-ақ барлық білім алушылар белгілі бір кезеңде талаптарға сәйкес және білім алушының білімді меңгеруіне байланысты білім алудың келесі сатысына өтіп отырады.

Кіші мектеп оқушысы – оқу іс-әрекетінің субъектісі және адамның қоғамдық болмысының басталуы. Бұл кезеңде бала оқуға физиологиялық және психикалық, интеллектуалдық дамуымен оқуға дайындығымен ерекшеленеді. Л. И. Божович, Д. Б. Эльконин, Н.Г. Салмина, Н.И.Гуткинаның зерттеулері бойынша баланың оқуға дайындығының көрсеткіші болып баланың ішкі позициясының қалыптасқандығы, ырықтылығы, ережелерге, жүйелерге бағдарлама алуы болып табылады.

Мектептегі оқуға дайындық үлкендер әлеміне, жаңа әлемге ену, оқуға, мектепке қатынасының қалыптасқандығын көрсетеді. Сондай-ақ жаңа міндеттерді орындауға, сынып, мұғалім, мектеп алдындағы жауапкершілікті сезінуден көрінеді. Негізінен жаңа нәрсеге қызығушылық баланың оқу мотивациясына байланысты.

Баланың жалпы дайындығы талаптарды қанағаттандырумен анықталады. Олар – физикалық дамуы, жеткілікті дәрежеде білімді меңгеру, өз - өзіне қызмет ете алу, жүріс-тұрысының мәдениеттілігі, сөйлеуі, қолдың майда бұлшық еттерінің дамуы, оқуға қалауының болуы.

Бастауыш сыныпта оқушыда оқу дағдылары, ойлау формалары қалыптасып, оқу жүйесіне бағдарланады.

Сондай-ақ бұл кезеңде кіші мектеп оқушысында қиыншылықтар кездеседі. Олар жаңа режимге үйрене алмау, мұғаліммен жаңа қатынас орнату т.б. Сондықтан мұғалім оның ырықтылығын, жоспарын жүзеге асыруды қадағалау керек.

Кіші мектептік кезеңнің соңында оқушы оқу іс - әрекетіне ғана бейімделіп қоймай белсенді түрде жеке адамаралық қатынасқа түсіп, жасөспірімдік кезеңге ауысады.

Жасөспірімдік кезеңде жетекші ролді жасөспірімнің құрдастарымен қарым-қатынасы атқарады. Бұл кезеңде оқу іс-әрекетімен қатар қоғамдық, спорттық, көркемдік іс - әрекеттермен айналысып, қоғамдық мәнді тұлғаға не болғысы келеді. Мұнда тұлғалық жаңа түзіліс – “есею сезім” көрінеді және өзіндік “Мен” мүмкіндігін бағалай біледі.

Д. И. Фельдштейн жасөспірімдік кезеңді зерттеп, бұл тұлғаның дамуы өзін тануға, өзін анықтауға әкеледі дейді.

Фельдштейн бұл кезеңнің үш сатысын көрсетеді:1.локальды қыңырлық (10-11) үлкендерді мойындауға

қажеттілік.

2.мәнді болуға тырысу (12-13) әлеуметтік пайдалы іс-әрекетті атқарудан көрінеді.

3.іс-әрекетті бекіту (14-15) жас өзінің күшін, қабілеттілігін көрсетеді.

Бұл кезеңде жасөспірімнің авторитет тұлғасы не көзқарасы өзгереді, яғни оған идеал ретінде қарамайды. Егер де оның авторитетке деген көзқарасы өзгермеген болса, онда оқушы 1- ден өзінің қоғамдық орнын сақтап, оқушы болып қала береді, 2 – ден ол ата-анасына және ұстазына тәуелді болады, 3- ден өз бетімен іс-әрекет жасауы әлі де қалыптаспағандығын көрсетеді.

Ол жоғары сыныпқа өткенде ол басқа оқу орнына ауысады. Гимназия, колледж, училищеге ауысады. Мұнда жаңа коллектив қалыптасып қана қоймай, оның болашаққа бағдары қалыптасады. Олар болашақ мамандықтарын таңдап, оны меңгеру жолына түседі. Бұл кезеңнің ерекшелігі достық қатынас әсіресе ұл мен қыз арасындағы қарым - қатынастар артады. Сондай - ақ өмірлік жоспарларын құрып соған қол жеткізу үшін іс-әрекет жасайды.

Тақырып 26 Педагогикалық іс-әрекетінің және педагогикалық тұлғасының психологиясы.

Жоспар1. Дағдыны калыптастыру және жаттаудың негізгі заңдылықтары: дағдының

құрылысы. Дағдының бір-біріне әсері.2. Адамнын негізгі іс-әрекет түрлері. Ойын және оның психологиялык сипаты.

Ойының баланың дамып жетілуіндегі рөлі. Оқу әрекеті және оның психологиялық сипаты.

3. Еңбек әрекетінің психологиялық сипаты. Педагогикалық техника мұғалімнің жүріс- тұрысының формасы және

оның компоненті мұғалім іс-әрекетіндегі техниканың мәне . Жас мұгалімнің педагогикалық техникасында әдеттегі кемшіліктер.Педагогикалық шеберліктегі басқару техникасы .Мұғалімнің өзін- өзі басқара білу шеберлігі, өзін-өзі қалыпқа келтіру техникасының негізі. Өзінің психофизикалық жағдайын менгеру техникасы, өзін жөнге келтірудің негізгі.Педагогикалық өзара қызметте ауызша қатынас құрадары.Өзара жалғасу кезіндегі қимыл мен бет қимылының /мимика/ ролі. Педагогикалық қарым-қатынастағы пантомимика мен пластика.Зиянды әдеттер.Педагогтің сыртқы пішіні; киімі, тұрысы, жүрісі,беті,шашы,әсемдік бұйымдары.Мұғалімнің сыртқы пішінінің мәдениеті.

Педагогикалық психология дәстүрлі түрде арнайы бөлім - мұғалім психологиясын кірістірді. Яғни мұғалімнен талап етілетін кәсібилік, алғырлық қабілеті қоғамдық орта қарым - қатынасын, әлеуметтік ерекшеліктеріндегі ролі т.б. енгізді.

А. К. Маркова айтқандай, мамандық- бұл тарихи дамып келе жатқан қоғамға қажетті кәсіби қажеттіліктер мен құндылықтар жүйесі.

Индивидуалды субъект ретінде педагог өзімен бірге білім және құндылықтарды меңгеруші. Субъективті сипаты бойынша педагог аксиологиялық және огнитивтік құндылықтарды байланыстырушы, яғни екі жоспарды алдына қояды.

Е. А. Климов зерттеуі бойынша көптеген кәсіптер адамдар қарым-қатынасымен, қоршаған орта, табиғат, техникалармен байланысты. Е. А. Климов профессионалды схеманың бес түрін көрсетеді.

Адам – табиғатАдам – техникаАдам – белгілер жүйесіАдам – көркемдік бейнеАдам – адам

Педагогикалық кәсіп – “Адам - адам” типіне жатады. Бұл типтегі адамдар мынадай құндылықтармен ерекшеленеді. Жұмыста басқа адамдармен жақсы қарым-қатынаста болу, өзін басқа адамның орнына қоя білу, өзгенің көңіл-күйін, ойын түсіне білу.

Басқара алу, оқыту, тәрбиелеу бұлардың барлығы кәсіби схемаға негізделген. Әркімнің қажеттіліктеріне байланысты пайдалы іс-әрекет жасай алу, тыңдай және тыңдата білу, сөйлеу мәдениеті т.б.

“Адам-адам” типі бойынша типологиялық жобалау, қызығушылық сияқты жеке ерекшеліктері кәсіби сипатта терең индивидуалды көрсеткіш береді. Бұл тип бойынша сөйлеу дефектісі болмағаны абзал, мұнда адам қарым-қатынасшыл, жылы шырайлылық, адамдарға деген қызығушылық болу керек.

Адам - адам типі бойынша мына қажеттіліктер:1. Кәсіби компетенттілік2. Дидактикалық мәдениет – маңызды орынға ие.Педагогтың сөйлеу мәдениеті оның іс-әрекетінің

қажетті сапасы.Е. А. Климов мамандық таңдауда негізгі сегіз факторды

атап көрсетеді:1. Үлкендердің, отбасының ұстанымы;2. Құрдастарының ұстанымы;3. Мектептегі ұжымның ұстанымы – мұғалім, сынып

жетекшісі, т.б.4. Өмірлік және кәсіби жоспарлар;5. Қабілеттіліктер мен оның көрінуі;

6. Қоғамдық құбылыстарды мойындау;7. Кәсіби іс-әрекеттен хабардар болу;8. Бейімділік.

Педагогикалық іс - әрекетте мамандық таңдауда бұл факторлар қажетті және маңызды сапалар болып есептелінеді. Бұл мамандықты таңдауы балаларға деген махаббат, оларға тәжірибе жинақтауда көмектесу ерекше сапа болып табылады.

Балаларды оқыта білу қабілеті балаларға осы мамандықты таңдауға көп ықпал етеді.

ХХ ғасырдың басында П.Ф. Каптерев “мұғалімнің тұлғасы оқытуда бірінші орынға ие, ал басқа қасиеттері оқытуда тәрбиеге әсер етеді” – деген болатын.

Педагог қасиетіне бірінші оның сол пәнге ғылыми дайындығы және туыс пәндерден кең білім болуы жатады. Ал одан кейінгі орында пәннің методологиясын білу, дидактикалық принциптерді білу, бала табиғатының қасиеттерін білу, сондай-ақ педагогикалық талант пен шығармашылықтағы оқыту шеберлігі жатады.

Мұғалім өз бетімен әрекет жасайтын, ізденісте, дамуда болатын тұлға.

П.Ф. Каптеревтің ойынша мұғалімнің ізденімпаздығы мұғалім мен оқушыны бір-біріне жақындата түседі. Егер мұғалім бұл қасиеттерін жоғалтатын болса, оның мұғалім екендігі де жойылады. Бұл пікірді П.П. Блонский, А.С.Макаренко, В.А. Сухомлинский басқа да педагог -психологтар анықтаған.

ХХ ғасырдың басында педагогикалық психологияның дамуының екінші этапында мұғалім іс - әрекетінің эффективтілігін арттыратын сапалар зерттеле бастады. П. Ф. Каптерев осы қасиеттерді алғаш болып жүйеледі.

Мұғалімнің қасиеті

Арнайы Тұлғалық

объективті субъективті(адамгершілік-

(мұғалімнің ғы- (жеке мұғалім- еріктіклыми дайындылығы) дік талант)

сапалар)Қазіргі таңда отандық педагогикалық психологияда Н. В.

Кузьмина, А. К. Маркова, С.В. Кондратьева, В.А. Кан-Калик, Л.

М. Митина еңбектерінде педагогтық субъективті қасиеті мәселесі қарастырылып келеді.

Н.В. Кузьмина бойынша, субъективті факторды: қабілеттілік пен компетенттілік, бағыттылық типі құрады.

А.К. Маркова бойынша, мұғалімнің субъективті қасиетіне мыналар жатады:

1.Объективті сипаттамасы:1.1.Кәсіби, психологиялық, педагогикалық білім.1.2.Кәсіби біліктілік.2.Субъективті сипаттамасы:2.1.Кәсіби психологиялық бағыттар, ұстанымдар;2.2.Тұлғалық ерекшеліктер;Сондай-ақ педагогикалық іс-әрекетте оның қасиеттерін

жоятын факторларды атап көрсету керек.Олар:1.Шаршау, қамығу;2.Психосоматикалық қиындық;3.Ұйқысыздық;4.Клиентпен негативті қатынас бағыты;5.Өз жұмысына негативті қатынас;6.Өз міндетін орындауда енжарлық

Психостимуляторларды көп мөлшерде қолдану (алкоголь, кофе, дәрі, темекі).

1.Тамаққа тәбеттің болмауы немесе артуы;2.Негативті өзін-өзі бағалау;3.Агрессивтіліктің артуы;4.Пассивтіліктің артуы;5.Кінә сезімі.Жалпы алғанда, педагогтың субъективті қасиетінің негізін

төрт топқа бөлуге болады:1.Психофизиологиялық қасиеттер – нышандармен

берілетін субъективті қасиеттің алғы шарттары.2.Қабілеттіліктер.3.Тұлғалық сапалар, бағыттылықтар.4.Кәсіби педагогикалық пәндік білім, кәсіби

компетенттілік.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А. Р. Рымханова -Арнайы психология -ГПНТБ России -2011 г.5. Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және кемтар бала психологиясы - ГПНТБ России - 2011 г.

7. Тәжірибе сабақтарының (семинар, зертханалық, студиялық, жеке) жоспары.

Тақырып 1 Психология пәні. Ми және психикаЖоспар:1. Психология пәні ғылым ретінде анықтамасы. 2. Ми және психика. 3. Психика эвалюциялық үрдістің өнімі және факторы ретінде.4. Антропогенез үрдісіндегі психикалық іс әрикетінің сапалы өзгеруі.5. Психология тарихының негізгі кезеңдері.6. Балаларды оқытуға және тәрбилеуге арналған психологиялық білімінің

мәні. Тапсырма:1.Психология ғылымының қалыптасу кезеңдері қандай?2.Р.Декарттың психологияға енгізген жаңалығы және ол сол кезеңдегі

ғылымның дамуына қандай әсер етті?3.Психология салалары қандай?4. Топ екі – екіден бөлінеді.Нұсқау: Еркін тақырып бойынша сұхбат алу мақсатында алдын ала

сұрақтар дайындаңыз. Дайындалған сұрақтар арқылы бір - біріңізге сұхбат жүргізіңіз. Соңынан қорытынды жасаңыз.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А. Р. Рымханова -Арнайы психология -ГПНТБ России -

2011 г.5. Л. С.Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 2 Заманауи психологияның құрлымы, міндеттері мен әдістері

Жоспар1.Психология және педагогика.Заманауи психологиялық ғылымның

құрлымы.2.Бақылау, лабораториялық және табиғи эксперемент.Анкета, интервью

және материалды талдау мен жинақтаудың басқада әдістері.3.Заманауи психология, ғылым жүйесіндегі оның міндетерімен және

орны. 4.Психологиялық ғылымның философиялық-әдіснамалық принциптері Тапсырма:

1.Психология ғылымының негізгі қалыптасу кезеңдері қандай?2.Намазбаева, Жарыкпаев, Тәжібаев және т.б. Казакстан ғылымдары

психология гылымына кандай үлес косты?3.Психология салалары қандай?4. Топ екі – екіден бөлінеді.Нұсқау: Еркін тақырып бойынша сұхбат алу мақсатында алдын ала

сұрақтар дайындаңыз. Дайындалған сұрақтар арқылы бір - біріңізге сұхбат жүргізіңіз. Соңынан қорытынды жасаңыз.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России

- 2011 г.5. Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 3 Сана мен психиканың дамуыЖоспар1. Жанды және жансыз табиғатындагы бейнелеудің деңгейі мен формасы.2. Жануарлардағы психикалық бейненің даму деңгейі мен сатысы жайлы

А.Н. Леонтьевтің болжамы, оны анықтауы және К.Э. Фабридың ары қарай жетілдіруі.

3. Сана психиканың дамуының жағары сатысы ретінде. Сана мен санасыздыктың әрекеттестігі. Психологиялык қорғаудың тәсілдері.

Тапсырма:1.Жануардың жеке ауыспалы, дағдылы әрекет-қылығының пайда болу

себептері қандай?2. Интеллекттік әрекеттердің ерекшеліктері неде?3. Жануар мен адам психикасының айырмашылықтары неде?4. Адам санасының дамуындағы еңбек пен тілдің маңызы қандай болды?Әдебиеттер: 1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж. 2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г. 3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ.С.Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011г.

Тақырып 4 Іс- әрекет. Жоспар1.Адамның ішкі жан тебіреністері оның сыртқы практикалық іс-

әрекеттерінің әсерінен пайда болып отыруы интериоризация.

2.Адамнын ішкі жан тербелістері сыртқа шығып экстериоризация: оның қимыл-қозғалыстары сөйлеуі арқылы психикалық жан күйінің заңдылықтары.

3.Адамның іс-әрекетінің құрылымы. Іс-әрекеттің түрлері және оның сипаттамасы. Психиканын іс-әрекетті табиғаты туралы Л. Рубинштейн және А.Н. Леонтьевтің ой-пікірі.

4.Іс-әрекет туралы түсінік. Адамның іс-әрекетінде құрал-саймандарды қолдануы. Іс-әрекет пен субьекттің белсенділігі.

Тапсырма:1.Төменде келтірілген мысалдардың сипаттамасына сай іс-әрекет

түрлерін талдап, олардың мән-жайын анықтаңыз: а) психикалық даму шарттары;б) әрекетті орындау тәсілдерін меңгеру жолдарық;в) барлық психикалық сезімдердің айқын байқалуы;г) адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін қанааттандыру

және олардың нәтижелі болуына бағытталған іс-әрекет түрлері;д) ұғымдар жүйесін меңгеріп, оларды теруге және қолдана білуге

бағытталған іс-әрекеттер түрлері.Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С. Тебенова, А. Р.Рымханова -Арнайы психология -ГПНТБ России -

2011 г.5. Л. С.Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 5 Қарым-қатынас.Жоспар1. Қарым-қатынас және тіл. Қатынас адамдардың өзара іс-әрекеттерін

реттеп отыру туралы. 2. Қоғамдық өмірде адамдардың әлеуметтік қарым-қатынас процесіндегі

концепциясы.3. Қарым-қатынастың туралы түсінік. Қарым-катынастың сан салалары.

Коммуникативті қатынас. Интерактивті және персептивті қаныстар. Қатынас жасау және хабар алмасу.

Тапсырма:1. «Сөйлеудің» анықтамасы қандай?2. Жеке адам бағыт-бағдары дегеніміз не және оның пайда болу себептері

неде?3. Жеке адам деңгейіне көтерілуге себепші ықпалдар қандай?Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.

2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России-

2009 г.4. Қ. С. Тебенова, А. Р.Рымханова -Арнайы психология - ГПНТБ России-

2011 г.

Тақырып 6 Топ және ұжым психологиясы. Жоспар1.Ұжым ішінде адамдардыц іс-әрекеті аркылы өзара қатынастардың

сипаты. 2.Топтар мен үжымдардын майда бөлшектерге бөлінуі. Өзара таңдау.3.Референттік іріктелген топ және оны зерттеп білудің әдісі. Лидерлік

жетекшілік топ. 4.Оқушылардың бірлесіп атқаратын істері ұжымдастықты өрістетіп

отырушы фактор. Ұжымдастық және оқытуды топтастыра отырып, шебер ұйымдастыра білу.

5.Топтар және оның классификациясы. Топтардың даму деңгейі. Топтардың даму деңгейінің өсуіне карай бөлінуі: ұжымдар, әлеуметтік ассоциациялар, корпарациялар және аралас топтар.

6.Ұжым топтың ең жоғарғы түрі. Тапсырма:1.Берілген үзіндіден Ақанның психологиялық және физиологиялық

өзгерістерін түсіндіріңіз.«...Құлагер аты межелі жерге келмегенін көрген Ақанның арқасынан

мұздай тер шып-шып шықты. Кең жазық маңдайында бөрткен тер маржандай мөлдіреп, тынысы тарылып кешкі таза ауа жетпей барады. Аттың үстіндегі Ақан көзі қарауытып, теңселіп кетті. Түк көрмей, түк естімей, көзінің алды бұлдырап, тұнып барады...».

2. Эмоцияның бұл түрі қайдан пайда болған және бұл не деп аталады?Кейбір адамдардың ашуланғаны соншалық тісін қайрап, беті бозарып

көгереді, шашы үрпейіп, жұдырығын түйеді. 3. Біреулер қатты ашуланбаса да қызбалы, бір күйден екінші күйге

аумалы келеді, бірақ сол адамның бұл қасиеті эмоцияның өзге түрлеріне қарағанда көпке созылады. Бұл эмоцияның қай түрі?

4. Әдебиеттерден адамның түрлі эмоциялық күйлерін сипаттайтын мысалдар келтіріңіз.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А. Р.Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 7 Тұлға психологиясы.Жоспар1.Жаңа туған нәресте "адам" деп аталғанымен, "тұлға"

деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. 2.Қазіргі замандағы жеке адам теориялары. 3.Тұлғаның дамуында естің рөлі. 4.Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері. Қызығу,

дүниетаным, сенім, мұрат.Тапсырма:1. «Тұлға» анықтамасы қандай?2. Жеке адам бағыт-бағдары дегеніміз не және оның пайда болу себептері

неде?3. Жеке адам деңгейіне көтерілуге себепші ықпалдар қандай?Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России -

2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 8 Зейін.Жоспар1. Зейін теориясы және оның физиологиялық механизмдері. 2. Зейіннің түрлері және кызметтері. 3.Зейіннің негізгі қасиеттері.Тапсырма:1.Зейін болмаса саналы әрекет жасау мүмкін бе?2.Оқушылардың сабақта зейінсіз болуына не әсер етуі мүмкін? 3.Зейіннің әрбір қасиетінің мазмұнын ашыңыз, адам өмірі мен

әрекетіндегі маңызын көрсетіңіз, осы қасиеттердің көрінуі мен дамуына әсер ететін факторларды атаңыз.

4. Сабақтың әр бөлігінде назар аудартудың жолдары қандай (сұрақ қойғанда, жаңа материалды түсіндіргенде, өткен материалды бекіткенде)?

5. Берілген мысалдардан зейін сапасын анықтаңыз.- Болат мұғалім сабақ түсіндіріп тұрғанда, сынып ішінде болып жатқан

оқиғалардың бәрін көріп, біліп отырады.- Алма кітап оқып отырған кезде басқа біреудің бөлмеге келуі, сөйлеген

сөзі, теледидар дауысы ешқандай әсер етпейді. Өйткені оның зейіні айналысып отырған ісіне ауған.

- Бірде Еркін екеуміз қараңғыда келе жатыр едік, көшедегі электр шамы жарқ етіп жанды да қайта өшті. Мен тек бір адамның көлбеңдеген бейнесін

байқап үлгердім. Ал Еркін сол адамның қолындағы мылтығын, жанында тұрған итін де, сонымен бірге бас киіміндегі жұлдызын да көріпті. Шындығында бізге жолыққан әскери адам екен.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С.Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология -ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 9 Түйсік пен қабылдау. Жоспар1. Қабылдаудың зат түрінде болуы, тұтастыгы, құрылысы, тұрақтылығы

және мәнді түрде ретгелуі. Апперцепция.2. Түйсік пен қабылдау туралы түсінік. 3. Түйсіктердіц рефлекторлық табиғаты. 4. Рецепторлар мен талдағыштар. Түйсіктің түрлері. Түйсіктін қасиетгері.5. Сезгіштік табалдырыгы. Адаптация. Синестезия. Сенсибилизация.

Кабылдау.Тапсырма:1. Берілген үзіндіден Ақанның психологиялық және физиологиялық

өзгерістерін түсіндіріңіз.2.«...Құлагер аты межелі жерге келмегенін көрген Ақанның арқасынан

мұздай тер шып-шып шықты. Кең жазық маңдайында бөрткен тер маржандай мөлдіреп, тынысы тарылып кешкі таза ауа жетпей барады. Аттың үстіндегі Ақан көзі қарауытып, теңселіп кетті. Түк көрмей, түк естімей, көзінің алды бұлдырап, тұнып барады...».

3. Эмоцияның бұл түрі қайдан пайда болған және бұл не деп аталады?Кейбір адамдардың ашуланғаны соншалық тісін қайрап, беті бозарып

көгереді, шашы үрпейіп, жұдырығын түйеді. 3. Біреулер қатты ашуланбаса да қызбалы, бір күйден екінші күйге

аумалы келеді, бірақ сол адамның бұл қасиеті эмоцияның өзге түрлеріне қарағанда көпке созылады. Бұл эмоцияның қай түрі?

Әдебиеттерден адамның түрлі эмоциялық күйлерін сипаттайтын мысалдар келтіріңіз.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 10 Ес. Жоспар1. Ес процестері. Есте қалдыру және іс-әрекет. 2. Қыска мерзімді есте қалдыру мен түпкілікті есте қалдыру. 3. Есте қалдырудың максаттары. Мағынасына қарай есте калдыру мен

жаттау аркылы есте қалдыру. 4. Қайта жаңгырту түрлері: іргелестік, ұксастык, карама-карсылык

заңдылыктары.Тапсырма:1. Оқушыларға есте сақтауға екі әңгіме ұсынылды, екі әңгіменің бірін

келесі күні әңгімелеу керек екені, ал екіншісін ұзақ есте сақтау керектігі ескерілді. Бірнеше апта өткен соң жүргізілген сұрақнама бойынша ұзақ есте сақтауға тиісті әңгімені оқушылардың жақсы есте сақтағаны анықталды.

2. Бір актер күтпеген жерден өз досының рөліне ойнап, бір күн ішінде оның рөлін жаттап алуға тиіс болған; спектакль барысында ол рөлді бастан-аяқ білген, бірақ спектакльден соң барлық жаттағанын өзі айтқандай ″жадынан өшіріп тастағандай ″ мүлде ұмытып қалған.

3. Жауапты бақылаудан соң кейбір оқушылар мұғалімнен өздеріне қиындық тудырған сөздің қалай жазылатынын анықтауға ұмтылады. Жауабын алған соң бұл сөзді жазғанда енді ешқашан қиналмайтын болады, егер сөздің олай дұрыс жазылуын қатемен жұмыс кезіне қалдырса, онда нәтиже басқаша болады.

4. Сезімдік әсерге байланысты ес.- қолыңызды 4 саусағыңызбен қағып, кейін одан келген сезімнің қалайша өшетініне мән беріңіз: қағу тоқтағаннан кейін де, болған

қаққылауды байқаңыз;- қалам не сұқ саусағыңызды көз алдыңызда оңды-солды жүргізсеңіз,

қозғалған затқа оның бұлдыр сағымы ергенін байқайсыз. Осы құбылысты түсіндіріңіз

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А.Р.Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 11 Ойлау.Жоспар 1. Ойлау таным процестерінін жогарғы сатысы. Сөзбен ойдың бірлестігі. 2. Сөйлеу туралы жалпы ұғым.3. Ойлау әрекеті туралы түсінік. Ойлау жэне жеке адам. Ойлаудың

физиологиялык негізі.

4. Ойлау әрекеттері. Ойлаудың түрлері және олардың өзіне тән даралық ерекшеліктері.

Тапсырма:Төмендегі мысалдарда оқушыларды жоғары жүйке қызметінің

қандай типіне және темпераменттің қандай түріне жатқызуға болады?1. Диасты сыныптастар арасынан бірден байқауға болады. Шапшаң.

Ұшқалақ. Жолда кездескен қиындықтарды жеңуге даяр тұрады. Іске бар күш жігерімен кіріседі, кейіннен зауқы аумай қояды.

2. Сәуле сыныпта тәртіпті оқушылардың бірі. Тапсырманы ықыласты орындайды, бірақ тез шаршайды. Соның салдарынан жиі дем алуды қажет етеді. Сынып жетекшісі Сәуленің тез шаршайтынын туысқандарына айтып, уақытында дем алып отырса, жақсы оқуға қабілеті бар екендігін ескертті.

3. Сабырдың қимыл-қозғалысы баяу, «Мен» деп ұмтылмайды. Берілген жұмыстарға жауапты, бірақ ұзақ орындайды, аяғына дейін жеткізеді. Жаңалыққа құмар емес. Оқуға төзімді.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 12 Қиял. Жоспар1. Қиялдың еріксіз және ерікті түрлеріне сипаттама. Арман және практикалық іс-әрекет.2. Қиялдың талдау мен біріктіруші сипаты.3. Қиял туралы түсінік. 4. Қиялдың тарихи даму жолдары: қиял және ауыз әдебиеті. 5. Қиял және ғылыми прогресс. Тапсырма:

Төмендегі мысалдарда оқушыларды жоғары жүйке қызметінің қандай типіне және темпераменттің қандай түріне жатқызуға болады?

1.Жамал іске бар ықыласымен кіріседі, әуесқой. Ақыл-ойы белсенді. Жауапкершілікпен атқаратын жұмыстарға белсенді, қызбалыққа салынбайды, сергек, өзіне - өзі сенімді. Дербес ой - пікірі бар, мәнерлеп сөйлегенді ұнатады. Ешкімнің көмегіне сүйенбейді. Топ басшысы.

2.Асхат баяу қозғалады. Ұстамды. Күшін босқа сарп етпейді. Орнықты, шыдамды. Ойы анық, сөйлеген сөзі мазмұнды, өзін бірқалыпты, байсалды ұстайды.

3.Дина сылбыр. Сыныптастарымен көп араласа қоймайды, оңаша жүргенді қалайды. Ұсақ түйекке қатты мұңаяды. Музыкамен айналысқанды ұнатады.

4.Алма белсенді. Тез ашуланады, бірақ онысы көпке созылмайды. Сабақ үстінде үнемі қолын көтеріп отырады. Егер мұғалім қатты сөз айтса, ерегесетін мінезі бар. Сыныптағы жұмыстарға белсене араласады.Спорттық ойындарда алдына жан салмайды.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 13 Сезім. Жоспар1. Сезім және жеке адам. Аффектер. Кеңіл күйі. Эмоциялық стресс.

Жоғарғы сезімдердің мазмұны мен мәні. 2. Ақыл-ой және эстетикалық сезімдер, сезімнің бүл түрлерін мектеп

оқушыларының бойына қалыптастыру. Сүйіспеншілік сезімі.3. Сезім туралы түсінік. Сезімнің когнетивтік процестерде, жеке бас

көріністерінде аткаратын ролі. 4. Сезім мен эмоцияның психофизиологиялық негіздері. П.В.Симонов,

П.М.Якобсон эмоцияның психологиялық теориялары. Ч.Дарвин, У.Джеймс, КЛанге, С.Шехтер.

Тапсырма:Бақылау сұрақтары 1.Эмоциялардың жалпы сипаттамасы қандай? 2.Сезiм мен эмоцияның бiр-бiрiнен қандай айырмашылығы

бар?3.Күрделi эмоциялардың түрлерi қандай? 4.Адамның жоғары сезiмдерiнiң сипаты қандай?5.Ерiк дегенiмiз не? 6.Ерiктiң физиологиялық негiзiн қалай түсiнуге болады?7.Ерiктiк амал қандай кезендерге бөлiнедi?8.Күрделi ерiктi амалдық құрылымы қандай? 9.Адамның негiзгi ерiк сапаларына не жатады? 10.Ерiктiк тәрбиелеу жолдары қандай?Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 14 Ерік.

Жоспар1. Ерік сапаларын қалыпастырып отырудың жолдары. Ерікті әрекеттерді

қалыптастыруда ұжымның рөлі. Бақылауды шектеу. Жауапкершілік.2. Ерік және адамның өз еркін тәрбиелеудің міндеттері.3. Ерік туралы түсінік. 4. Еріктің когнетивті процестермен байланысы. 5. Мотивтердің ішкі күресі, ерік әрекетінің басталуы, тоқтамға келуі. 6. Ерікті әрекет сатылары. Ерікті әрекет және оның құрылысы.

Тапсырма:Ерік адамның өз мініез - құлқын меңгере алу қабілеті.

Еріктің адам мінезі мен іс - әрекетіндегі маңызы.Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 15 Темперамент. Жоспар1. Темпераменттерге тән психикалық қасиеттердін ауқымы. 2. Жеке темперамент типтер және олардың психологиялық сипаттамасы.

Темпераменттін физиологиялық негіздері. Жоғаргы нерв қызметінің типтері және темперамент.

3. Темперамент туралы жалпы ұғым.4. Жеке адамның дамуындагы темпераменттің тұрақтылығы мен

орнықтылығы. Темпераменттер туралы ілім терминологиясының тарихи мәні. Тапсырма:

Ерте замандағы ойшылар мен қазіргі кездегі ғалымдардың темперамент негіздері туралы тұжырымдары. Темперамент түрлері; әр-бірінің артықшылығы мен осал жақтары.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 16 Мінез. Жоспар1. Адамның жеке мінез-қүлық ерекшеліктерінін әлеуметтік орта мен өмір

сүрген жағдайына байланысты өзгеруі. 2. Мінез сапаларындағы айрықша ерекшеліктер. Мінез бітімі мен оның

көрінісі.3. Мінез туралы жалпы түсінік.

4. Мінез және адамның даралық өзгешелігі. Мінез бітістері. Мінездің құрылысы. Мінез қасиеттерінің жиынтыгы арқылы адамның жеке басының сипатталуы.

Тапсырма:Мінез сапалары мен кұрылымы.1.Мінез сапалары туралы.2.Мінез құрылымы мен қасиеттері.3.Ұлттық мінез.4.Мінез жєне темперамент.5.Еліктеу және оныњ адам мінезін қалыптастырудаѓы рөлі.Мінезді тәрбиелеу жолдары Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 17 Қабілеттер. Жоспар1.Қабілет және нышан. 2.Бейімділік және қабілет. 3.Қабілет - белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік

беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің (музыкалық саңылау, түстерді жақсы ажырата алу, қолдың икемділігі т. б.) қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезі деп атайды.

Тапсырма:Қабілеттердің адам іс-әрекеттеріндегі маңызы. Жалпы

және арнаулы қабілеттер. Нышан және қабілет. Білім жүйесі және икемділік мен дағдылардағы қабілеттерді дамыту ролі. Қабілеттердің дамуына әсер ететін қоғамдағы әлеуметтік жағдайлар.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 18 Жас ерекшелік және педагогикалық психологияның пәні, міндеттері және әдістері.

Жоспар1. "Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы" ұгымдары.

2. Баланың психикалык дамуындағы дағдарыстардың мәнін түсіну. 3. Жетекші іс-әрекет түсінігі. Жетекші іс -әрекет және жастағы негізгі

психологиялык жаңа құрылулар. 4. Онтогенездегі жетекші іс -әрекеттердің ауысуы. 5. Әртүрлі бағыттар мен кезеңдер критерилері (Д.Б.Әльконин,

А.Н.Леоньтев, Л.И.Божович, Д.И. Фельдштейн). Л.С.Выготскийдің жұмыстарындагы периодизация мәселесі.

Тапсырма:Жас ерекшелік психология – адам психикасының және де

оның жеке тұлғасының онтогенездің әртүрлі кезеңдеріндегі дамудың фактілері мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 19 Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және психикалық дамудың заңдылықтар мен динамикасы.

Жоспар1. Танымдык, қоғамдық қызығулардын, мінез құлық мотивінің

калыптасуы. 2. Оку әрекетіне таңдамалы қатынас. Кәсіби бағдарлану мәселесі.3. Еңбек іс әрекеті, оның жас өспірімнің жеке басының қалыптасуындагы

рөлі. Аффекті-қажеттіліктер сферасының дамуы. Мінездің даму сипаты.4. Құрбылар ұжымы және ондағы өз ара әрекет қоғамның ересек

мүшелерінің катынастарын модельдеуі ретінде. 5. Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және оқу іс-әрекеті.Тапсырма:Жас ерекшелік психология – адам психикасының және де

оның жеке тұлғасының онтогенездің әртүрлі кезеңдеріндегі дамудың фактілері мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 20 Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуы. Жоспар1. Алты жасар баланың жеті жасар баладан айырмашылығы. 2. Мектепке дейінгі баланың мектепке оқуға дайындығын анықтайтын

психологиялық және мінез-кұлықтык ерекшеліктер.

3. Баланын мектепке дейінгі психологиялык дайындық мәселесі. 4. Мектепке дейінгі кезеңнің соңындағы балалардың анатомо-

физиологиялык ерекшеліктері. Тапсырма:Мектепке дейінгі балалық шақта (3-7 жасқа дейін)

организмнін қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ұлпадар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің дамуынын үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 21 Бастауыш мектеп оқушының тұлғалық қалыптасуы және психикалық дамуы.

Жоспар1. Оқу іс әрекетінік жалпы күрылымы, қалыптастыру заңдылықтары. 2. Мектептегі алғашкы теориялык ойлаудың калыптасуы (Д.Б.Әльконин,

В.В.Давыдов). 3. Бастауыш мектеп жасындағылардың дамуының жалпы шарты. 4. Оку іс әрекеті кіші мектептегілердің жетекші іс әрекеті ретінде. ТапсырмаБаланың мектептегі өмірінің бастапқы кезеңінің

ерекшеліктер. бастауыш мектеп шағы бала өмірінің 7жастан 10, 11-11жасқа дейінгі кезеңін қамтиды (мектептің I—IV кластары). 7 жастан 10 жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 22 Жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы. Жоспар1. Жасөспірімнің ерекшелік психологиясының басқа ғылымдармен

байланысы. Қазіргі жасөспірімнің ерекшелік психологиясының мәселелері.

2. Жасөспірімнің ерекшелік психологиясының негізгі категориялары (жас, даму және т. б.)

3. Жасөспірімнің ерекшелік психологиясының білімдері.4. Жасөспірім жасының дағдарысы мәселесін шетел және кеңес

психологиясында зерттеу.5. Жасөспірім жасына өтудің анатомиялык- психологиялык алғы

шарттары. Жасөспірімдердің физикалык, ақыл-ой, әлеуметтік дамуындағы индивидуалды және жыныстық айырмашылықтар.

6. "Есею сезімі" жасөспірім жасының негізгі психологиялық құрылымы ретінде, оның түрлері.

7. Жасөспірім жасындағы жетекші іс-әрекет. ТапсырмаЖетекші іс-әрекет деп баланың танымдық процестерінің

дамуында үлкен жетістіктерін қамтитын іс-әрекет, ал жетекші қарым-қатынас – бала бойында негізгі жағымды жеке тұлғалық бітістер жақсы және тез бекітілетін қарым-қатынас. Балалардың жас дамуына қатысты жетекші іс-әрекет және қарым-қатынас түрлері.

Әдебиеттер1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России -

2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 23 Алғашқы жастық шақтың психолдогиясыЖоспар 1. Ерте жастық шақ жасындағы психикалық өмір ерекшеліктері. 2. Әмоциялық ерекшеліктері. Мотивтері мен құнды бағдарланулары.

Творчестволық белсенділіктің дамуы өзін көрсету кажеттілігі ретінде.3. Ойлау ерекшелігі, оны тәрбиелеу шарты. 4. Ғылыми кезқарастардың даму жолдары.5. Физикалық, ақыл-ой, әлеуметтік дамудағы индивидуалды

айырмашылықтар. Ерте жастық шақтың психологиялык жалпы және басқа да қырлары.

6. Ерте жастық шақтағы махаббат. ТапсырмаЕрте балалық шақ бала өмірінде негізгі кезеңдерінің бірі

болып табылады. Ол оның болашақта психологиялық дамуын анықтайды.

Баланың психикалық дамуына тік жүре алуы өте әсер етеді. Ол балада сенімділікті, ересектерден дербестікті, және

де қоршаған ортамен дербес және өз бетінше қарым-қатынасты қалыптастырады. Бала алатын заттардың көлемі кеңейеді, кеңстікте бағыт-бағдары және біршама тәуелсіздігі пайда болады.

Әдебиеттер1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России -

2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 24 Тәрбиелеу мен өзін-озі тәрбиелеу психологиясы. Жоспар1. Студенттердің өзін тәрбиелеуінің мақсаты мен міндеттері, оның

қозғаушы күштері. 2. Өзін-өзі тәрбиелеудің құралдары мен әдістері. 3. Студенттер мен педагог- психологтардың өзін-өзі тәрбиелеу

арасындағы өзара байланысы.4. Психологтың өзін-өзі тәрбиелеу психология шеберлікті

қалыптастырудың құралы ретінде.Тапсырма:1.Психологтың өз бетінше тәрбилеу білім жетілдіруі. 2.Тәрбиелеу психологиясы іс- әрекеттің компонентті өзін-өзі мәдениетін

көтеруі. Тәрбиелеу психологиясының сана-сезімі және рефлексиясы. 3.Психолог шығармашылығы өзін- өзі шеберлігін дамыту факторы.4.Тәрбиелеу психологиясы шығармашылығының құрылымдық

компоненттері.5.Психолог қызметінің әр деңгейінедегі өзін- өзі шығармашылығы. Болашақ психологтың өзін-өзі тәрбиелеу . Әдебиеттер1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России -

2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 25 Оқу және оқыту психологиясы. 1.Психологиялык білімдердің өздеріне тән ерекшеліктері. 2.Оқу және оқыту психологиясы. Оқыту психологияның пәні.

3.Оқыту психологиян әдіснамалық кызметтері. 4.Психологияның принциптері: бейнелеу, субъе

(антропологиялық), даму, сана мен іс-әрекеттің бірлігі, психикал; құыблыстардың жүйелік детерминациясы. Тұрмыстық және ғылыми психологияның негізгі айырмашылықтары және жүйелі талдау.

5.Ғылым психологиялык зерттеудің нәтижелері, олардың теориялық және қолданба мәні. Тапсырма:

Оқыту психологиясының негізгі түсініктері. Оқыту мен тәрбиелеудің ара қатынасы.

Білім беру жүйесін компьютерлен дірудің психологиялық аспектілері.Әдебиеттер1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России -

2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 26 Педагогикалық іс-әрекетінің және педагогикалық тұлғасының психологиясы.

Жоспар1. Педагогикалық техника мұғалімнің жүріс- тұрысының формасы және

оның компоненті мұғалім іс-әрекетіндегі техниканың мәні. 2. Жас мұғалімнің педагогикалық техникасында әдеттегі кемшіліктер.3. Педагогикалық шеберліктегі басқару техникасы .4. Мұғалімнің өзін- өзі басқара білу шеберлігі, өзін-өзі қалыпқа келтіру

техникасының негізі.5. Өзінің психофизикалық жағдайын менгеру техникасы, өзін жөнге

келтірудің негізгі. Тапсырма:1.Педагогикалық өзара қызметте ауызша қатынас құрадары. 2.Өзара жалғасу кезіндегі қимыл мен бет қимылының / мимика / ролі.

Педагогикалық қарым-қатынастағы пантомимика мен пластика.3.Педагогтің сыртқы пішіні; киімі, тұрысы, жүрісі, беті, шашы, әсемдік

бұйымдары. Мұғалімнің сыртқы пішінінің мәдениеті.4.Дағдыны калыптастыру және жаттаудың негізгі заңдылықтары:

дағдының құрылысы. 5.Дағдының бір-біріне әсері. 6.Ептіліктің пайда болуы. 7.Әдет және оның адамныц мінез-қүлқы мен іс-әрекетіндегі маңызы.

Адамнын негізгі іс-әрекет түрлері.

8.Ойын және оның психологиялык сипаты. 9.Ойының баланың дамып жетілуіндегі рөлі. 10.Еңбек әрекетінің психологиялык сипаты. Ұстаздық сипат. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А. Р.Рымханова -Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.5. Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

8. Өздік жұмыс тапсырмаларыТақырып 1. Психология ғылымының жалпы мәселелері .

1. Психология пәні. 2.Психология пәнін анықтау негізінде құрылған психологиялық ағымдар.3.Ғылыми және тұрмыстық психологияны салыстырмалы талдау.4.Адам және адамзат туралы ғылымдар.Тапсырма: берілген тақырып бойынша конспект жазу, сабаққа қатысу

Тақырып 2. Сана және өзіндік сана.1.Сана туралы жалпы түсінік.2.Сана психика дамуының жоғары сатысы.3.Сана мен бейсаналықтың өзара әрекеті.4.Адам санасының күй.Тапсырма: берілген тақырып бойынша конспект жазу, сабаққа қатысу

Тақырып 3. Тілдесу психологиясы.1.Тілдің пайда болуы мен дамуы.2.Сөйлеудің даму теориялары.3.Сөйлеу іс-әрекетінің формалары.Тапсырма: берілген тақырып бойынша мазмұндау

Тақырып 4. Психология әдістері.1.Психология ғылымының негізгі әдістері.2.Қосалқы әдістер. 3.Психология ғылымының әдістерінің тиімділігімен кемшілігі.Тапсырма: берілген тақырып бойынша сабаққа қатысу

Тақырып 5. Адам психикасының жаратылыстану ғылымының негіздері.1.Адам психикасының қоғамдық-тарихи табиғаты.2.Еңбекке өтудің биологиялы алғышарттары.

3.Сананы жетілдіру құралы ретіндегі тілдің пайда болуындағы рөлі.Тапсырма: берілген тақырып бойынша конспект жазу, сабаққа қатысу

Тақырып 6. Мотивация және іс-әрекет.1.Мотивация дегеніміз не?2.Психологиядағы іс-әрекет ұғымы.3.Іс-әрекеттің түрлері.4.!с-әрекет құрылымын тұрақты, анықталатын, не өзгермелі екенін талдаңыз?

Тақырып 7. Психологиялық ғылымының қалыптасуы.1.Антикалық дәуірде «жан» қалай түсіндіріледі?2.Ғасыр ортасында психология

Тақырып 8. Ойлау және сөйлеудің генетикалық түбірі.1.Ойлау туралы ұғым. 2.Ойлау және таным. Ойлаудың тікелей сезімталдық танымнан

айырмашылығы. Ойлау және заттық-практикалық әрекет. 3. Ойлаудың әлемді тану мен өзгертудегі рөлі. Ойлауды

зерттейтін ғылымдардың арақатынасы

Тақырып 9. Іс-әрекетті психологиялық талдау.1.Тұлғаның жүріс-тұрысын реттеудегі әлеуметтік нормалар,

әлеуметтік бағдарлар, саналы қатынастар. 2.Тұлғаның өмірлік мақсаттары, жоспарлары, бағдарламалары

мен стратегиялары. Тұлға балсенділігінің психологиясы. 3. Тұлғаның жауапкершілігі мен инициативасы (К.А.

Абульханова, А.В. Брушлинский, С.Л, Рубинштейн)

Тақырып 10. Әлеуметтік жүріс-тұрыс тұлға белсенділігінің түрі ретінде.1. Тұлғаның адамдарға, еңбекке, қоғамға, әлемге деген қатынастарын

көрсететін белсенділік түрі ретіндегі әлеуметтік жүріс-тұрыс туралы түсінік. 2. Қылық- тұлғаның әлеуметтік жүріс-тұрысының бірлігі.3. Әлеуметтік жүріс-тұрыстың сыртқы (жағдаяттық және орталық) және ішкі

(өзіндік тұлғалық) детерминациясы. К.Левин бойынша жүріс-тұрыс психологиялық өрістегі тең әсерлі күш ретінде.

Тапсырма: берілген тақырыптары бойынша баяндама жазу және қорғау

Тақырып 11. Тұлға құрылымына деген негізгі келістердің сипаттамасы. 1.Тұлға ұғымы. 2.Адамға қатысты басқа категориялар ( индивид,субъект,

даралық). Философия, дін, өнердегі тұлғаның танымына қарағанда тұлғаға деген ғылыми-психологиялық келістің спецификасы.

3.Дифференциялдық, жас ерекшелік, әлеуметтік, медициналық, спорт, педагогикалық психологиядағы тұлғаны зерттеу спецификасы.

Тапсырма: берілген тақырып бойынша конспект жазу, сабаққа қатысу

Тақырып 12. Тұлғаны зерттеу әдістері.1.Тұлғаның типологиясына деген негізгі келістер (А.Ф.

Лазурский, Э.Шпрангер, К.Г.Юнг).2.Психологиядағы тұлғаны зерттеу әдістері. 3.Тұлғаны ғылыми зерттеудің спецификасы, психологтың

этикасы және танымның объективтілігі. 4.Тұлғаны зерттеуде қолданылатын жасанды эксперимент,

бақылау мен өзіндік бақылау, проективтік және өмірбаяндық әдістер.

9. Пән бойынша курстық жұмыс қарастырылмаған.10. Кеңес беру кестесі

№ Сабақ түрлері Дүйсенбі Сейсенбі Сәрсенбі Бейсенбі Жұма1 Дәріс сұрақтары

бойынша кеңес беру

15.00-16.00

2 Тәжірибешілік сабақтардың сұрақтары бойынша кеңес беру

16.00-17.00

3 Өздік жұмыс тапсырмалары бойынша кеңес беру

13.00-13.40

4 Бақылау жұмыстары бойынша кеңес беру

15.00-15.40

11. Студенттердің білімін тексреуДәріс және тәжірибешілік сабақтарға қатысу 0-100 балмен бағаланады.

Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі

№ Жұмыс түрі

Тапсырма тақырыбы Әдебиеттер Орындалу ұзақтығы

Бақылау формасы

Тапсыру мерзімі

1 2 3 4 5 6 71 Конспект Психологияда

қалыптасқан бағыт-бағдарлар жүйесіндегі орны

1-апта Қорғау 3-апта

2 Конспект Психология әдістері 2-апта Қорғау 5-апта3 Конспект Ойлау және сөйлеудің

генетикалық түбірі1-апта Қорғау 6-апта

4 Баяндама Әлеуметтік жүріс-тұрыс тұлға белсенділігінің түрі ретінде

1-апта қорғау 7-апта

3 Межелік бақылау

Тестілеу 8-апта

4 Конспект Тұлғаны зерттеу әдістері

2 апта 11-апта

5 Баяндама Тұлға құрылымына деген негізгі келістердің сипаттамасы

2 апта 13-апта

7 Межелік бақылау

Тестілеу 15-апта

12. Студенттердің білімін бағалау критерийлеріПәнді игеру барысы ауызша-жазбаша нысандағы емтиханмен аяқталады.

Онда барлық өтілген материалдар, тақырыптар қамтылады. Емтиханға бағдарламадағы қарастырылған тақырыптар мен тапсырмаларды орындаған студент қана босатылады. Әрбір тапсырма 0-100 балдық көрсеткіш бойынша бағаланады.

Емтиханға босатылу рейтингісі ағымдағы барлық сабақтарда орындалған тапсырмалар бойынша алынған балдың орташа көрсеткіші бойынша шығарылады (дәріс сабақтарға қатысу, үй тапсырмасын орындау, өздік жұмыс тапсырмаларын орында, тәжірибешілік сабақтарға қатысу, межелік бақылаулар).

Пән бойынша студенттердің оқу жетістіктерінің деңгейі РД (рейтингілік босатылу балы) және қорытынды бағаның қосылуымен анықталады, яғни келесі формуламен орындалады:

Қ= БР*0,6 + ҚБ*0,4Мұнда, Қ- қорытынды баға, БР-босату рейтингісі, ҚБ-қорытынды

бақылау.

Студенттердің білімін анықтау көрсеткішіБалл түріндегі қорытынды баға

Балдың сандық баламасы

Әріп жүйесі бойынша бағалау

Дәстүрлі жүйе бойынша қойылатын бағаЕмтихан, дифф. сынақ сынақ

1 2 3 4 595-100 4 А өте жақсы Есептелді90-94 3,67 А-85-89 3,33 В+ Жақсы80-84 3,0 В Жақсы75-79 2,67 В- Жақсы

70-74 2,33 С+ қанағаттанарлық65-69 2,0 С60-64 1,67 С-55-59 1,33 Д+50-54 1,0 Д0-49 0 F қанағаттанарлықсыз есептелмеді

Егер студент емтиханда F деген баға алса, оның қорытынды рейтингі анықталмайды. Ведомостьқа «қанағаттанарлықсыз» деген баға қойылады. Егер пән бірнеше семестрде өтетін болса, онда балл түріндегі баға орташа есеппен қорытылады:

13. Оқытушы талаптары, саясаты және іс-шараларыЖалпы психология пәні міндетті пән болып табылады. Оқу жүктемесінің

көлемі 3 кредиттен тұрады, оның ішінде дәріс – 30 сағат, семинар (практикалық) сабақ – 15 сағат.

Пәннің талаптары: аудиториялық сабақтарға міндетті түрде қатысу, мәселелерді, сұрақтарды талқылауға белсене қатысу, семинар сабақтарына оқу-әдістемелік құрал және негізгі әдебиет бойынша алдын-ала дайындалу, СӨЖ тапсырмаларын сапалы және уақытылы орындау, бақылаудың барлық түріне қатысу (ағымдық бақылау, СӨЖ тапсырмалары, аралық бақылау, қорытынды бақылау).

Студенттердің білімін бағалауда аудиториялық сабақ барысындағы жауабының сапасымен қатар белсенділігі де ескеріледі.

14. Әдебиеттер тізіміНегізгі:

1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.Қосымша:3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

- 2009 г.4. Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ

России - 2011 г.5. Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала психологиясы - ГПНТБ России - 2011 г.

15. Мультимедиялық сүйемелдеу1. Базовые учебники по психологии + рефераты и дипломы [Электронный ресурс].-1 CD; 399 Мб.-(В помощь студенту) 1.Психология 802 - 1420 - д03 - психология - электронные учебники – рефераты - дипломы - CD - ред08 Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 Б172. Вопросы психологии и воспитания детей [Электронный ресурс]: для родителей, воспитателей и учителей.-М.:DELTA-MM,2002.-1 CD;536 Мб.-(Ваш ребенок) 1.Психология - детская психология 582-1367 - воспитание - уход - эмоциональные потребности - антисоциальное поведение - детские

тайны - сон - питание - игры -психические особенности - психология - детская психология -мироощущение ребенка - родителям- воспитателям - учителям -детским психологам - янв03 - CD - ред07 Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88.8 В743. Загадки разума: энциклопедия: в 2 CD [Электронный ресурс].-Руссобит. CD 1.-2004.-1 CD; 685 Мб. 1.Психология - общая психология 2207 - психология - разум - интеллект - эмоции – память - интерактивные психологические эксперементы - CD - энциклопедия Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88.3я2 З-14 4.Лекция по психологии [Видеозапись].-1 вк 1.Психология психология - н04 - видеокассета - лекция Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88 2475. Организация психологической службы в учебном заведении. Психотерапия [Видеозапись].-1 вк. Психология психология - с05 - видеокассета - психологическая служба -учебное заведение - психотерапия Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88 3546. Психологические тесты от Пси-Корпуса [Электронный ресурс].-М.:МедиаХауз,2002.-1 CD; 18,1 Мб. 1.Психология 909 - 1373 - психология - тесты - семья - социум -взаимоотношения - личность - характер - здоровье - бизнес - CD -Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-17. Психологические тесты:CD.-(Практическая психология) 1.Психология тесты - характер - темперамент - коммуникативность - организаторские способности - интеллекта коэффициент - питание - Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88 5528. Психология [ Электронный ресурс ].- 1 CD.- ( Электронная библиотека ПГУ ).-Журн.:The Canadian Iournal of Psychiatry,2004, Vol 49; Behavior and Philosophy, 2004, Vol. 32; текст англ;БД ун-та Харбург. http://www.tub.tu-harburg.de1. Психология психология - The Canadian Iournal of Psychiatry -Behavior and Philosophy - CD - ХарбургХранение: Медиатека-1 б 88 б 88 11479. Психология успеха [ Электронный ресурс]:бизнес-тренинг по искусству продаж.-2000.-1 CD; 244 Мб. .-1020.00 1.Психология 225 - 1374 - бизнес-тренинг - продажи - искусство продаж -торговля - психология - успех - CD - Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 П89

10. Самые популярные тесты [Электронный ресурс].-М.:БИЗНЕССОФТ,2005.-1 CD; 276 Мб.-(Занимательные тесты)1.Психология- CD - тесты - занимательная психологияХранение: Медиатека-1 б 88 б 88 174511. Тесты интеллекта [ Электронный ресурс]:тренажер.-М.:Адепт,2001.-1 CD; 230 Мб.-(Занимательная психология)Психология555 - 1368 - тесты - психология - интеллект - тренажер -интерактивные тесты - способности - логическое мышление - CD -Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 Т3612. Тесты профессиональные [Электронный ресурс].-М.:Адепт,2001.-1 CD; 201 Мб.-(Занимательная психология)1.Психология551 - 1372 - тесты - профессиональные тесты - общение - способности - темперамент - профессиональная пригодность - занимательная психология - CD - Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 Т3613. Тренировка внимания [ Электронный ресурс].-М.:Новый диск, 2006.-1 CD; 40,5 Мб.-(Спецподготовка)-550.00 1.Психология - психология - CD – внимание Хранение: Медиатека-1 88 88.3 1927