АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/tabagua_s_adygskaya_literatura_2016_abh.pdf ·...

184
АԤснытәи АҳәынҭқАррАтә Университет иреиҳАУ АҵАриУрҭАқәА рзы АрҵАгАтә ЛитерАтУрА иАзкУ АҭҵААрАдыррА- методикАтә ҟәшА Аԥсуа литература акафедра С.А. Тапаӷәуа АдыгА лиТерАТурА АҟәА 2016 Арҵагатә цхыраагӡа

Upload: others

Post on 18-Aug-2020

7 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

АԤснытәи АҳәынҭқАррАтә УниверситетиреиҳАУ АҵАриУрҭАқәА рзы АрҵАгАтә

ЛитерАтУрА иАзкУ АҭҵААрАдыррА-методикАтә ҟәшА

Аԥсуа литература акафедра

С. А. Тапаӷәуа

А д ы гА л и Т е рАТу рА

АҟәА2016

Арҵагатә цхыраагӡа

Page 2: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

©Тапаяъуа С.А., 2016

ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12

А07аарадырратъ редакторафилологиатъ 07аарадырра6ъа рдоктор,

ААУ апрофессор, ААР академикШ. Хь. Салайаиа.

Арецензентцәа:А8суа07ааратъ институт инагоу аусзуюы, афилологиатъ 07аарадырра6ъа ркандидат

В. Б. Агрбаафилологиатъ 07аарадырра6ъа ркандидат,

аԥсуа литература акафедра адоцентА.Е. Ашәба

Тапаяъуа С. А.Адыга литература6ъа. Арҵагатә цхыраагӡа. – Айъа:

А8снытъи ащъын06арратъ университет, 2016. – 184 д.

Ари арҵагатә цхыраагӡа еиднакылоит адыга литература аҭоурых иазку иаазыркьаҿу алекциақәа ркурс Аԥснытәи аҳәынҭқарратә университет афилологиатә факультет иҭоу астудентцәа рзы.

Ашәҟәаҿы хронологиала ирыхцәажәоуп адыга рккаҩцәеи ашәҟәыҩҩцәеи, ирзааҭгылоуп урҭ рырҿиамҭа хадақәа ридеиа-сахьаркыратә ҷыдарақәа. Иара убас хшыҩзышьҭра рызууп аԥсуа-адыга шәҟәыҩҩцәақәак рсахьаркыра-рҿиаратә еимадарақәа реишьашәалара.

Ашәҟәы рызкуп афилологцәа, аспирантцәа, астудентцәа, иара убас адыга сахьаркыратә литература аинтерес змоу аԥхьаҩцәа зе-гьы.

Т-12

Page 3: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

3

АԤхьАжӘА

Ар7агатъ цхыраагёа еи6ъыршъоуп А8снытъи ащъы-н06арратъ университет афилологиатъ факультет а8суа сек-тор айны а8суа литература акафедра аплан ала изхысуа «Адыга жълар6ъа рлитература а0оурых» азы иазгъа0оу асаа06ъа рхы8хьаёара ина6ъыршъаны, а8суа бызшъеи али-тературеи рзанаа0 и0оу астудентцъа рзы. Ар7агатъ цхы-раагёа астудентцъа алшара рна0оит иаазыркьа=ны адыга литература6ъа (адыгьеиаа, айабарда6ъа, ачер6ьесцъа9 р0о-урых аилкаара, алекциатъ курси апрактикатъ усура=и иро-уа адырра иабзоураны ра8хьайа а07аарадырратъ усура=ы ахархъара аиуртъ еи8ш рызнагара.

Урыстъылатъи иреищау а7араиур0а6ъа рыр7агатъ про-грамма айны иазгъа0оу алитература а=иара апериодиза-циа ина6ъыршъаны ар7агатъ цхыраагёа шоит 8шь-хъ0а хада6ъак рыла4

а9 Ареволиуциа йалаанёатъи адыга рккаратъ литерату-ра;

б9 Йабардатъи асоветтъ литература;в9 Ачер6ьестъ советтъ литература;г9 Адыгьеиатъи асоветтъ литература а0оурых.Иащщъар щалшоит, щэыззащкыз ар7ага шъйъы аи6ъыр-

шъара аинтерес адагьы а0ак8хы6ъра дугьы шацу. Ари ра8хьаёатъи р7агатъ хархъагоуп иреищау а8суа 7ара- иур0а6ъа рзы. Убри айнытъ, щгъы иаанагоит, иагу, иаб-зоу гъа0аны, ща8хьайагьы аусура инар0бааны иацыз7о йалап щъа.

Page 4: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

4

Иахьатъи ала, хыхь ишазгъащ0аз еи8ш, жьрацъара-ла, бызшъала, хыл7шь0рала а8суаа иащзааигъоу адыга жълар6ъа рлитература щъа щзы8хьо ама0ъар иа7анакуа алекциа6ъа ркурс иаазыркьа=ны щазаа0гылоит.

Щъарада, ра8хьаёа иргыланы ар7ага шъйъа=ы хшыю-зышь0ра азууп асахьаркыратъ литература адац-8ашъ зыр=иаз, аизщара аз0аз, ажълар рдоущатъ культура иа-хыл7ыз еиуеи8шым жанр хкыла ибеиоу адыга мила0тъ фольклор. Ажъакала, и6ъы8шу адыга литература6ъа рышьа6ъгылара=ы ароль ду шынарыгёо адыга жълар р=ырщъалатъ р=иам0а6ъа, ур0 ражъа хьыршъыгъ6ъа. Щарзаа0гылоит, афольклор адыга жълар ры8с0азаара а0оурых иузайъым0хо ишадщъалоу азгъаз0о ра8хьаёатъи ачер6ьес рккаюцъа, Шора Ногъма, Сул0ан Хан-Гиреи, иа-хьатъи аам0азтъи а07ааюцъа ры07аам0а6ъа4 А. Схалиохо, К. Мами, Х.Х. Хапсироков, Л.А.Бекизова, Х.И. Баков, А. Гутов убас егьыр0гьы ры07аам0а6ъа.

Адыга фольклор итема хаданы иаанар8шуеит, ашъы-шы6ъса6ъа рзтъи а0ынчреи ахьы8шымреи рзы а6ъ8ара. Уи ах0ыс шьа6ъдыряъяъоит, ажълар р0оурых-фырха7а-ратъ ашъа6ъеи ащъам0а6ъеи. Ас еи8ш ийоу ах0ыс хлым-ёаах6ъа азгъа0оуп Хан-Гиреи иусум0а6ъа « Чер6ьестъыла иазку ан7ам0а6ъа» айны. (1836 ш.)

Щъарада, а0оурыхтъ х0ыс6ъа ирхыл7ыз ареалтъ 8с0а-заара ахьан0ара6ъа яъяъала ашь0ам0а ннажьуеит ами-ла06ъа рыхдырра=ы. Убри иал7шъангьы нхы7и-аахы7и Кавказ и6ъынхо ажълар6ъа рдоущатъ культура иахыл7ыз =ырщъалатъи апоезиа жанрла, тематикала, доущала даара еизааигъоуп. Иагьа ус ийазаргьы дарбан мила0заалакгьы и8сы8 алагаюагаралагьы иным8шырц залшом уи дызха-0арнаку амила0тъ 3ыдара6ъа.

Ар7ага шъйъа=ы иааркьа=ны, хронологиала инеи-шь0аргыланы ирыхцъажъоуп адыга рккаюцъеи амила0тъ

Page 5: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

5

литература6ъа руасхыршь0а7аюцъеи, адыга шъйъыююцъа рыр=иам0а6ъа ирызку а07ааратъ усум0а6ъеи, иазаа0гы-лоуп иааркьа=ны акъзаргьы ур0 ридеиатъ анализ, рса-хьаркыратъ 3ыдара6ъа. Иарбоуп аёъык-юы5ьак адыгеи а8суеи шъйъыююцъак рыр=иам0а6ъа реишьашъалара6ъа. Уи ала иазгъа0оуп, адыга жълар ры8с0азаара знысыз а0о-урых мюа=ы а8суа жълари дареи реимадара, жьрацъарала реизааигъара. Ашъйъа=ы ирзаа0гылоуп а8сшъахь еи0а-гоу ур0 рыр=иам0а6ъак, рзеи8ш йазшьарба6ъа азгъа0аны.

Иазгъа0оуп, зыр=иаратъ мэхакы 0баау аурыс шъйъыю-юцъа-классикцъа адыга жълар6ъа рлитература а=иара=ы ийар7аз анырра. Убасала, иааизакны ар7ага шъйъы а=ы ха0ала щарзаа0гылоит жьрацъарала еизааигъоу, з0оу-рыхтъ, здоущатъ 8с0азаара еила7ъоу, здац-8ашъ узеи-лымхуа, змила0тъ етно-психологиа аку а8суааи адыга жълар6ъеи. Ирзаа0гылоуп, жълар рашъащъаю Б. *ач, зыр=иаратъ мюа афольклори алитературеи ирзызкыз апо-ет, апрозаик Али Шьо5ьанцыйъ. 20-30-тъи ашы6ъс6ъа рзы ра8хьаёатъи ар7агатъ шъйъ6ъа равторцъа ). Табу-лов, Д. Дишеков, ра8хьаёатъи чер6ьес бызшъала ароман автор Х. Абуков, А. Охтов, Х. Гашоков убас егьыр0гьы рыр=иам0а6ъа. Ажъакала, Асовет мчра иабзоураны, аурыс жълар рыцхыраарала Нхы7-Кавказ ажълар6ъа ацхыраара ду роуеит а7арадырреи а07аарадырреи реи-зырщареи рыр=иареи аус а=ы. Уи амырхъага иахыл7ыз рыр=иара ал7шъа6ъа амила0тъ шьа0а6ъа ршьайар яъяъа-ла ианы8шит.

Иара убас, ар7ага шъйъа=ы иащарбоит щзыхцъажъо адыга шъйъыююцъа (А. Шьо5ьанцыйъ, Т.№арашь, Б.Къаш, Б.*ач, А. Щав8ач9 има3ымкъа рыр=иам0а6ъа (ажъеинраа-ла6ъа, апрозатъ р=иам0а6ъа9 а8сшъахь еи0аганы акьы8хь ишадырбахьоу а8суа поетцъа (№. %ьонуа, К. Ломиа, М. Ащашба, Б. Шьын6ъба, М. Лашъриа, Гь. Гъыблиа,

Page 6: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

6

Н. Къы7ниа, П. Бебиа, А. Гогъуа, В. Ан6ъаб, Ив. )арба, С. )аркьыл, Б. Гъыргълиа, Шь. №кадуа, Т. А5ьба, Н. )ар-8ща, Н. Щашыг, Ш. Айъсба, А. %ьениа уб. егь.9.

Хы6ъкыла щазаа0гылоит иара убас Щамишьа Шекиха-чи А8сны жълар рпоет Нели )ар8щаи еи6ъдыршъаз «Йа-бардаа ражъабжь6ъа». Уи Нхы7и-Аахы7и инхо аишьцъа еимаздо цща ссируп щъа азгъал0оит апоетесса Нели )ар-8ща ашъйъы а8хьатъи адайьа=ы.1

Иара убас, иазгъащам0арц залшом, щажълар6ъа алитература=ы адагьы, айазара=гьы реизааигъара, айаза-ра аусзуюцъа, абаюхатъра ду шаадыр8шуа аешьаратъ ре-спублика6ъа р=тъи аи8ылара6ъа р=ы.

Щажълар ршьа=а еихгашьа, реихьёара шьахъ6ъа иащ-дырбоит, агуманизм, апатриотизм, ажълар6ъа риашьара атъы зщъо аидеиа щарак6ъа рыла7ъаны ишыйоу.

Даара игъырхьгоу а0оурых хлымёаах иахйьаны, 1992 – 1993 шы6ъс6ъа рзтъи а8суа жълар р5ьын5ьтъылатъ еи-башьра ахааназы иузмыргьежьуа ацъыё ду зауз щщъын06ар-ра азыщъа и5ьоушьаратъы ийоуп ас еи8ш ийоу аизщара6ъа. Щъарада, уи зыбзоуроу, Нхы7-Кавказ и6ъынхо щашьцъа роуп. Щар0 ща0ыр6ъ7ара дула ур0 рыхьё щщъоит, иащгъала-щаршъоит, А8сны аха6ъи0разы, ур0 рхы з6ъыр7аз аус 8шьа.

Ар7ага шъйъы зхы иазырхъо зегь рахь ащъара йащ7оит, ашъйъы иадырбало агха6ъеи ргъаанагара6ъеи щзаары-шь0ырц, ща8хьайа инеи7ыхны аи0а0ыжьраан ахархъара азащурц азы.

Аи6ъыршъаю

1 Йабардаа ражъабжь6ъа. Еи6ъдыршъеит Щ. Шекихач, Н. )ар8ща. Ашъйъ0ыжьыр0а «Алашара». Айъа, 1982.

Page 7: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

7

АдыгА лиТерАТурАҚӘА

Адыга литература6ъа щъа щзышь0оу анкьа иаёъыкыз, аха а7ыхътъаны хазы-хазны ишьа6ъгылаз х-жъларык – адыгьеиаа, йабардаа, ачер6ьес6ъа рлитература6ъа роуп. Ар0 ахжъларыкгьы дасу дара рхазы адыга щъа рхы ры-8хьаёоит, узус0ада щъа уиаз7ааргьы «садыгуп» – ищъоит. ?абыргы7ъйьаны, ажъытъанёа, щара щашы6ъс8хьаёара йалаанёагьы, щашы6ъс8хьаёара аныйала ашь0ахьгьы, актъи аз6ьышы6ъсагьы нала7аны ур0 зхыл7ыз рабацъа – азыхъ6ъа, амео06ъа, акерке06ъа зщъаз еи8ш, нхон Мра-0ашъарахьтъи Кавказ ашьха нхы7и-аахы7и Амшын еи-6ъеи Азовтъи амшыни ры8шащъа6ъа рыйны. Бызшъала, хыл7шь0рала – ур0 а8суаа зегь реища ирзааигъоу быз-шъатъ 0аацъарак иа7анакуа жълар6ъоуп. Территориала излеизааигъаз, бызшъала, хыл7шь0рала излеигъыцхъу ала а8суааи адыгааи рытрадициатъ культура=ы, р0аа-цъаратъи руаажъларратъи бзазара=ы излеи8шу даара ира цъоуп, ржъытъ =а8ыц щъам0а6ъа а8хьа инаргыланы.

Щашы6ъ8схьаёара II аз6ьышы6ъса актъи азбжа инар-кны еиуеи8шым а7га6ъа ирыхйьаны адыга жълар рыхъ0а аяьырак жъытънатъ аахыс иахьынхоз Мра0ашъарахьтъи Кавказ иахы7ны аюада мрагыларахь кыр июаскьеит, Кав-каз агъа=ы рынхар0а 0ы8гьы ылырхит. Абасала 14–16-тъи ашъышы6ъса6ъа рзы арайа и0ышъынтъаланы ишьа6ъ-гылт, и=иеит, ияьацеит адыгаа рйъы7ъа дук – йабардаа. Мра0ашъарахь иаанхаз адыга еимшь0рак6ъа реила7ъа-ра иабзоураны ишьа6ъгылт адыгьеиа жълар. XIX ашъы-

Page 8: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

8

шы6ъса аэеиюшам0азы (40 – 60-тъи ашы6ъс6ъа раан9 йа-бардаа рыхъ0ак (еищараёакгьы ащратъра иацъыбналоз9 иа-хьынхоз рыдгьыл ныжьны, Йъбина аёы ирны а0ы8 =ыц6ъа р=ы инхеит, убар0 ирхыл7ыз адыгаа (7оуп, уайа ирылоуп Мра0ашъарахьтъи Кавказынтъ иааз адыга шь0ра6ъагьы9 роуп ачер6ьес6ъа щъагьы изышь0оу. Уимоу, XIX ашъы-шы6ъсазы Кавказ иахыганы мшын нырцъ иагаз, )ыр6ъ-тъылеи еиуеи8шым араб тъыла6ъеи р=ы инхо еиуеи8шым ашьхарыуа жълар6ъа зегьы (адыгцъа рнаюсангьы, аублаа, ачеченцъа, аингушцъа, даяьс0анаа, а8суаагьы убрахь ина-рыла7аны «ачер6ьес6ъа» щъа рзырщъоит9.

Ажъакала, хъыш0аарак иааёаз, архнышьнак ааиюыз7ъ-аз аишьцъа гъакьацъа реи=ы7ра, рхазынхара иабзоураны иахьа-уажъазы Нхы7-Кавказ щара ищамоуп х-адыга жъла-рык. Ур0 рахьтъ хы8хьаёаралагьы, аекономика-культу-ратъ =иара аюаёаралагьы еища иаарылыщъщъо игылоуп айабардаа. Ур0 нхоит Йабарда-Балйартъи Ареспублика=ы. Егьыр0 адыга жълар6ъа реи8ш, ар0гьы Урыстъылатъи Афедерациа иалоуп. Ащ0ны 6ала6ьс ирымоуп Нальчик, ауаа8сыра рхы8хьаёара 400 ныз6ьюык инарзына8шуеит.

Аюбатъи а0ы8 а=ы (хы8хьаёарала9 игылоуп адыгьеиаа. Ур0 нхоит Адыгьеиатъи Ареспублика=ы, ращ0ны6ала6ь – Маикоп (Маийъа89, рхы8хьаёара – 130 ныз6ьюык ина-реищауп.

Ауаа8сыра рхы8хьаёарала зегьы иреи7оуп ачер6ьес6ъа (60 ныз6ьюык инарыцуп9, инхоит Йарачы-Чер6ьестъи Ареспублика=ы, ращ0ны6ала6ь – Чер6ьесск. Ищъатъуп, ачер6ьес6ъа йабардаа уажъ ааскьа (100–150 шы6ъса ра-8хьа9 излар=ы7ыз ала, бызшъалагьы, традициатъ культу-ралагьы айабарда6ъеи дареи реиюдыраара шыуадаюу.

Ишыйазаалак, анс акъу арс акъу, Нхы7-Кавказ атерриториа=ы ишьа6ъгылеит, и=иеит, ияьацеит х-адыга жъларык, дасу дара рхатъы территориа, рхатъы економи-

Page 9: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

9

кеи акультуреи рыманы. Ус анакъха, ур0 рлитература6ъа-гьы, бызшъала егьа еизааигъазаргьы (уимоу, айабардааи ачер6ьес6ъеи рбызшъа зынёаск ишакугьы9, хаз-хазы ийоу литература6ъаны ирыхъа8штъуп. Ус ауп дара рха0а6ъа-гьы ишыры8хьаёо.

Адыга жълар рышъйъыююцъеи рпоетцъеи рыр=иам-0а6ъа цъыр7уан а0ы8антъи агазе06ъа рдайьа6ъеи, ажур-нал «Револиуциа и горец» рыйны.

Щъарас иа0ахузеи, адыга жълар рлитература аизщара а=иара щтъыла и6ъынхо ажълар6ъа р8ышъеи, иащараёак аурыс классикцъеи асоветтъ литературеи ирыбзоуроуп.

Аурыс литература а8ышъа ду рхы иархъаны, ур0 ирыб-зоураны, ра8хьаёа акъны адыга жълар рлитература=ы иит адраматургиа ажанр, уи анаюсан ароман. Абасала, алашь-царахьтъ алашарахь икылсуа иалагеит жанр рацъала ады-га6ъа рлитература. Ишдыру еи8ш, аколонизатортъ полити-кеи афеодалтъ мч6ъеи ирхырйьаны адыгцъа ргъы8к атъым жъюан а7айа 8с0азаарас ироуеит. Арайа щъарас иа0ахузеи а5ьамыяъа цъгьа иа7агылеит, ассимилиациа иахъхеит, ры-8с0азаара даара ицъгьахеит, а7ара аиура рцъыцъгьахеит.

Ишакъхалак Октиабртъи ареволиуциа иабзоураны ажълар6ъа зегьы реийарара азин6ъа ийалаз ихъар0а ду-хеит адыга жълар6ъа ры8с0азаара аияьтъреи рлитерату-ра6ъа рыр=иареи р=ы.

Щъарада, адыга жълар6ъа асовет литература ашьа6ъ-гылара аизщара=ы хъы змам ароль нарыгёеит ажълар рдо-ущатъ культура иахыл7ыз а=а8ыц р=иам0а6ъа.

Адыгаа рбызшъа кавказтъи абызшъа6ъа р0аацъаара а8суа-адыгатъ гъы8 иа7анакуеит.

Адыга жълар рфольклор айны а0ы8 яъяъа ааныркы-лоит аморал-етикатъ хымюа8гаратъ норма6ъа, арайа ур0 апату6ъ7аратъ 8йа87ъа акодекск ащасабала ишьа6ъыр яъ-яъоуп.

Page 10: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

10

Адыга жълар рашъащъюцъаны, ражъабжьщъаюцъаны и8хьаёоуп4 Алашъ Дженчат, Цыгъ Теучеж, Хамойъйъа (Бечи9 Хусен, К. Шаззо Биа, Куваево Зафес, Схалиахо Алиа, )липиа Би0лиус0ен, Хамтоху Аиуба убас ирацъ-аюны.

Адыга жълар рашъащъаюцъеи, ражъабжьщъаюцъеи рахьтъ а0ы8 дуёёа ааникылон Цыгъ Теучеж, уи асовет аа-м0азтъи ир=иам0а6ъа инар0бааны ар=иаратъ мюа роуит. Цыгъ Теучеж июызцъа иа8ыр7оз ар=иам0а6ъа даара ам-чра рыман аул6ъа рзеи8ш еилазаара6ъа рйны ргъаанага-ра6ъа рышьа6ъыряъяъара=ы.

Иазгъащ0ар ахъ0оуп, адыга жълар р=ырщъалатъ по-езиатъ р=иам0а6ъа ашъала ишышьа6ъгылоу, аепос «На-р0аа» насгьы ашъа6ъа (Оред9 жълар рпоема6ъа (Пшысе9 алегенда6ъа (Хъишъэ), ащъам0а6ъа (Тхыдэ), ацуфара6ъеи, ажъа8йа6ъеи (къоджэхь-кьоджъшхуэр), рыла ишбеиоу.

Иахьатъи аам0азтъи адыга шъйъыююцъа иреиуоуп4 Иу-суф )лиус0ен, Ас6ер Ев0ых, Дмитри Костанов, Киримзе Жане, Исщак Машбаш, Щазрет Ашинов, Хамид Беретар, Щазрет *анеш, Кадырбеч Кумпилов уб. егь. Ар0 еи6ъаща-8хьаёаз ашъйъыююцъа зегьы рхы иадырхъон атради циатъ шьа0а змоу аепос иалоу аи=ыр8шра6ъа, аепитет6ъа, аме-тафора6ъа. Иара убасгьы афольклортъ шьа0а6ъа рнубаа-лоит Зареи Мухадини Кумаховаа рмонографиа «Ады-га бызшъа6ъа рфуцнкциатъ стилистика» щъа хыс измоу айны. А7арауаа яъяъала иа7ыршьуеит адыга шъйъыю-юцъа рыр=иам0а6ъа рйны =ырщъалатъи ар=иам0а ахар-хъара ду шамоу.

А8суаа реи8ш, адыга6ъагьы 0оурыхтъ аам0ала уажъ ааскьоуп (XX ашъышы6ъсазоуп9 азанаа0тъ сахьаркы-ратъ литература ана8ыр7аз. Еищараёакгьы ареволиуциа ашь0ахь, асовет шы6ъс6ъа раан ауп ур0 рлитература6ъа а=иара, аизщара анроуз. Ур0 дасу зегьы ирымоуп рхатъы

Page 11: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

11

мюа6ъа, рхатъы 3ыдара6ъа, аха ийоуп имюашьахуа ир-зеи8шу, еидызкыло амомент6ъагьы. Убар0 иреиуоуп а8хьаёа инаргыланы дара зегьы ирзеи8шу ртрадициатъ, рдоущатъ мал ду – адыга жълар р=а8ыц р=иам0а6ъеи XIX ашъышы6ъсазтъи адыга рккаюцъа рыр=иаратъ доущатъ 0ынхеи.

Жанр хкы рацъала еилоу адыга фольклор хы7хыр0а хаданы ирзыйалеит адыга литература6ъа рых8агьы. Алитература аиреи ашьа6ъыргылареи ашы6ъс6ъа раан а8суаа рйны Дырмит Гълиеи, Иуа Кояониеи афольклор 7ыргъас, уасхырс ишрымаз еи8ш ауп, адыга жълар6ъа рыюны7йагьы афольклор ахархъара шамаз айабарда6ъа р=ы – Бе6ьмырза *ач, Али Шьо5ьанцыйъ, адыгьеиаа рйны – Цыгъ Теучеж, Тембот №арашь, ачер6ьес6ъа р=ы – )а0лиустан )абы5ь, (абаза литература ашьа0а зкызгьы уи иоуп, иха0а дабазоуп9, Дишеков Магомет, Абдулащ Ох-тов ущъа убас егьыр0гьы. Ур0 рсахьаркыратъ р=иам0а6ъа жанрс из7азкуазаалакгьы имюашьо ирны8шуан рыжълар гъакьа р=а8ыц щъам0а асиужет6ъа, амотив6ъа, апоетика (асахьаркыратъ форма9 анырра.

Адыгьеи жълар6ъеи а8суа жълари хыл7шь0рала изле-игъыцхъцъоу ала, ирацъоуп ур0 рлитература6ъа ирымоу азеи8штъ фольклортъ шьа0а6ъагьы (еищараёакгьы на-р0аа репос, амифологиатъи, а0оурых-фырха7аратъи, аб-зазаратъи ашъа6ъеи ажъабжь6ъеи9.

Иахьатъи адыга литература6ъа зегьы ирзеи8шу доу-щатъ 0ынха дууп, ихы7хыр0оуп, иуасхыруп Шора Ногъ-ма, Хан-Гиреи, Казы-Гиреи, Йазы Ща0ажъыйъа (Атажу-кин9, Йазы-Бека Ащметуков, Умар Берсеи, Адиль-Гиреи Кешев (Каламбии9 реи8ш ийаз XIX ашъышы6ъсазтъи адыга рккаюцъа ду6ъа, а8хьаёатъи адыга 7арауаа, ашъ-йъыююцъа рыр=иам0а6ъа. ?абыргуп, ур0 инеиужьны, инар0бааны рхатъы бызшъала а07аарадырреи алитера-

Page 12: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

12

туреи дыр=иартъ еи8ш а0агылазаашьа, алшара рыма-мызт, аха ирылшаз ищаракёаны ахъ шьатъуп. Ажълар рщъам0а6ъа реизгара, анбан шъйъ6ъа ра87ара, абызшъа а0оурых, аетнографиа аз7аатъ6ъа ры6ъыргылара усйан-тъи аам0ала иахьынёазалшоз а0ак айа7ара, а7аралашара аус аи7ыхра ущъа шьарда ирацъоуп ур0 арккаюцъа рэаз-кра6ъагьы, рылшара6ъагьы. Убри аганахь ала, 3ыдала рыёбахъ щъазарц ахъ0оуп Шора Ногъма инаукатъ усум0а «Адыга жълар р0оурых. Ажълар рщъам0а6ъа рыла», уи иажъеинраала «Хох» («Аныщъа=а», 1837 ш.9, Сул0ан Хан-Гиреи июым0а6ъа «Ачер6ьес щъам0а6ъа», («Черкесские предания»), «Бесльнии Аба0», «Йазы-Гиреи иочерк «Ажи-0уяаи а8шащъа», («Долина Ажитугай»), Йазы Ща0ажъыйъа иан7ам0а6ъа4 Сасрыйъа изку ащъам0ахьтъ ю-цы87ъахак, «Пшибадиныйъа» (Пшъыбэдинокъуэ), «Ашамез» (Ашэмэз) ущъа уб. егь.

Page 13: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

13

АдыгА лиТерАТурА фольклорТӘ хыҵхырҭАк АҳАСАбАлА

Аюыра змамыз адыга жълар рхъыцра6ъеи, ргъащъара-6ъеи, ргъайра6ъеи, р0агылазаашьеи исахьаркны йазары-ла раар8шра р=ырщъалатъи рыр=иам0а6ъа ирыбзоуроуп.

Ажълар р0оурых иашаха0ала аилкаара зыйалом, ажъ-лар р=ырщъалатъ р=иам0а6ъа узымдыруазар…..уи жъытъ-натъ аахыс а0оурых иа8хьагылоуп – ищъон М.Горки.2

Егьыр0 адунеи и6ъынхо ажълар6ъа р=ырщъалатъ р=иам0а6ъа реи8ш, адыга жълар рдоущатъ культура иа-0ынхоу рфольклортъ материал6ъа ароль ду нарыгёеит асо-вет литература аиреи, ашьа6ъыргылареи, аизырщареи р=ы.

Убри аганахьала, адыга жълар =ырщъалатъи рпоезиа ажанр6ъа рахьтъ иалукааша а0ы8 ааннакылоит нар0аа репос.

Ишдыру еи8ш, нар0аа репос адыга жълар (ачер6ьес6ъа, айабардаа, адыгьеиаа9 рйны мацара акъёам иахьыйоу, нар0аа рщъам0а6ъа Кавказ и6ъынхо ажълар6ъа аёъырюы ирымоуп, уи ур0 рмила0тъ 3ыдара6ъа аазыр8шуа 0ынха дуны ийоуп. Щъарада, а8суаагьы а8хьа инаргыланы.

Нар0аа ирызку ра8хьаёатъи ан7ам0а6ъа, еицырдыруа адыга рккаюы Шора Бе6ьмурза-и8а Ногъма ихьё иадщъа-лоуп. Уи еизигаз афольклортъ материал6ъа ирыбзоура-ны и0ы7уеит ашъйъы «Адыга жълар р0оурых» («История адыгейского народа»).

2 Горький М. «О литературе». Гослитиздат. М., 1953.

Page 14: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

14

Ифольклор гъакьа ахъ щаракны ишьоит, даха7гы лоит ра8хьатъи адыга етнограф Сул0ан Хан-Гиреи, иара убас Йазы Ща0ажъыйъеи. Ра8хьаёа акъны, иара ибзоуроуп ихатъы бызшъала нар0аа ирызку ащъам0а6ъа рцы87ъаха-6ъа р0ыжьра, ха0алагьы Сосрыйъо изку ащъам0а6ъа.

Има3ым а7арауаа иащщъап кавказ07ааю Л.Г. Лопатин-ски нар0аа ирызкны ийаи7аз а07аара6ъеи а0ыжьра6ъеи.

Иара убас, Нар0аа ирызку ащъам0а6ъа реизгареи ры-07аареи 1930-тъи ашы6ъс6ъа инадыркны рнапы алакын Адыгьеиа, Йабарда, Чер6ьесиа ареспублика6ъа р=ы =ыц иаатыз а0цаарадырратъ институт6ъа.

Капиталтъ 0ыжьым0аны ийоуп адыгаа рщъам0а6ъа йа-барда бызшъалеи урыс бызшъалеи р0ыжьра.3

Ишдыру еи8ш, шъышы6ъсала, з6ьышы6ъсала еиуеи-8шым аби8ара6ъа идыр=иаз афольклор ажанр6ъа рйын-тъи зегьы иаарылщъщъо ийоуп Нар0аа репос.

Меижьарада, формалагьы 7акылагьы а8суа жълар р=а8ыцтъ р=иам0а ажанр6ъа рахьтъ Нар0аа репос еища зымэхак 0баау доущатъ байоуп. Убриала, иа7щамшьырц щалшом апрофессор Ш. Д. Инал-и8а иазгъа0ара4 «А8суа жълар р0оурыхи репоси ашьеи адеи реи8ш иузеилымхуа еилысны ийоуп».4

Уиала а7арауаю иазгъеи0оит иара иалоу амотив6ъеи, аха=сахьа6ъеи, асиужет6ъеи рыла Нар0аа репос Кавказ и6ъынхо ажълар6ъа жъпаюык еицырзеи8шу монумен-талтъ байоуп щъа. Аха иалкааны, амила0 аха=ра аазыр-8шуа а3ыдара6ъа аны8шуеит а8суа епос, уи ус шакъугьы, уазаа0ымгылар залшом жьрацъарала еизааигъоу адыгааи

3 Нарты. Кабардинский эпос. Редакторы С. Липкин и С. Обрамович. Гос-литиздат. М., 1951.4 Инал-и8а Ш.Д. Ажъа Нар0аа рзы. Аизга4 «Нар0 Сасрыйъеи 8шьы-нюажъи зеижъюык иара иашьцъеи». Еи6ъдыршъеит Ш.Д. Инал-и8а, К.С. Шьайрыл, Б.У. Шьын6ъба. Айъа, 1962. Ад. 7.

Page 15: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

15

а8суааи р0оурых атъы аепосгьы ишаны8шуа щъа ищъоит а7арауаю.

Еиуеи8шым ашъышы6ъса6ъа ирхыл7ыз Нар0аа репос афырха7а хада Нар0 Сасрыйъа акласстъ уаажъларратъ еизыйазаашьа6ъа =иаанёатъи 8сра з6ъым асахьаркыратъ ха=сахьа6ъа дыруаёъкуп.

Сосрыйъо иан Са0анеи ама0ъа6ъа з6ъылыёъёъоз ахащъ дахыл7уеит. Иаб еилкаам хьчоуп. Ахащъ иахыл7ыз Сос-рыйъо Нар0аа ржьи йаза )ле8шь (а8суаа р=ы Аинар-жьи9 диёрыжъит.

Сосрыйъо изку ащъам0а6ъа зегьы р=ы уи даар8шуп и5ьашьатъу абаюхатъра6ъа, агъымшъара, уамашъа иуба-ша амч, ахшыю змоу фырха7аны.

Сосрыйъо имч, илшара еиуеи8шым аус хьан0а6ъа р=ы и8ишъон.

Иарбан усзаалакгьы а=ы Сосрыйъо а8ыжъара иман. Нар 0аа рхыл7шь0ра ижълар рразйы ахьчаразы еснагь дыхиан. Ижълар бзиа дырбон, ирыхъашаз, рыбзазашьа еияьызтъышаз, еихазщашаз ажъла6ъа (аёахъа ущъа уб. егь) дрышь0ан. Ус ишыйазгьы, дгьыли жъюани зырмацъысуаз Сосрыйъо иашьцъа «днаш8оуп» щъа дра0ъаршьомызт.

Иарбан ус хьан0азаалакгьы а=ы хьа7ра йам7аёакъа а8сра иа=агылоз Сосрыйъо а7ыхътъаны залымдарыла и0ахарагьы асоциалтъ 7а7яъы а7оуп. Инхеит убри еи8ш агъаанагара6ъа4 «Сосрыйъо илаяырё6ъа адгьыл а7антъи-гьы ажълар ирыхъошъа».5

Сосрыйъо дааивайъыло даар8шуп афырха7а Бады-нойъо. Уи зыхьё зы8ша дуу, аха7ара6ъа дырсимволны дцъыргоуп.

Сосрыйъо иеи8ш, Бадынойъогьы иаайаи7о зегьы ижъ-лар ры8с0азаара аияьтъразы а6ъ8ара иазкуп.

5 Нарты. Кабардинский эпос. Гослитиздат. М., 1951. С. 44.

Page 16: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

16

Ари адауа8шь, иара гъык ала изыйоу илегендатъу иэы, исахьаркны гиперболала еизырщаны иаар8шуп. Уи ишихъ0оу ихы мюа8игоит иаяацъа-чын0аа рйны.6

Бадынойъо егьыр0 Нар0аа адауа8шь6ъа Сосрыйъо, Ашамез, Ба0араз, )ле8шь дызлареи8шым айазшьа6ъа илоуп. Бадынойъо еища дыхьшъашъоуп, илахь еима5ахъ-уп. «Аиаша ахьчара» – убри акоуп Бадынойъо цъаюа ха-даны иха=ра ианы8шуа.

Сосрыйъо еи8ш, Бадынойъо иишьагьы ишьак еи8шым. Ан лымгъар0а айнытъи ауп ра8хьаёа ибжьы ахьго. Дани-уагьы ихы-и=ы ачча8шь ы6ълоит. Амгъа айнытъи зыб-жьы ращаз асаби дыршьырц иа6ъыркуеит, аха иаразнак ииреи ихы-и=ы ианырбаало ичча8шьи еи6ънартъоит.

Бадынойъо, Сосрыйъо иеи8ш7ъйьа, аха7ара6ъа аа-зыр8шуа ачын0аа ирабашьуа, хамеигёарада и6ъ8о ада-уа8шь6ъа дыруаёъкуп. Иара убас, Нар0аа рбыргцъа ры-8сы ш0аз ианажълак, ашьха6ъа ры6ъцъ и6ъыргыланы, ахылаяьара и0арыжьуан. Бадынойъо асеи8ш ийаз аза-лымдара6ъа а8ырихуеит. Нар0аа Бадынойъо абас изыр-щъоит4

Стал ты нартскому краю Крепкой защитой (перевод С. Липкина)

Нарҭаа рыдгьыл Уазыхьчаҩны уҩагылеит (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Бадынойъогьы, Сосрыйъо иеи8ш, аяа – %ьлахс0ан инапала д0ахоит.

Иара убас нар0аа репос а=ы ацъгьа-мыцъгьа6ъа ир=агыланы а6ъ8ара аидеиа рны8шуеит ашьха Ошхамахо (Ельбрус9 икыд=ащъалоу Нар0 Насрен-Жьакьа изку ащъ-ам0а6ъа. Абырг д=ихырц азы хеигёара йам7а ды6ъ8оит

6 Чын0аа – Нар0аа ирабашьуаз атъымдгьыл айынтъи иааз аим7ъа-юцъа.

Page 17: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

17

Нар0 Ба0раз. Зегь зымчу ауарбажъ еикануа Ба0раз даиаа-иуеит. Анцъа иахь дхьащъны еи=амс Ба0раз абас ищъоит:

Ей ты, званье божье осрамивший бог! Что ты там в ущелье прячешься трусливо? Спрятаться не диво – выходи на бой….. От тебя, губитель, я спасу людей…7

(перевод В.Звягинцевой)

Има3ым нар0аа репос а=ы – адыгаа итрадициатъу р5ьаус иадщъалоу ащъам0а6ъа. Нар0аа еибашьцъа ма-цара6ъам, ур0 иаарыхыюцъа бзиа6ъоуп. Нар0аа адгьыл 6ъаарыхра адагьы, ауасааёарагьы иазйазан. Нар0аа ре-пос иалаз афырхацъа доусы рнаплак6ъа хаз-хазын. Ахьча Куицук, илегендартъу ажьи )ле8ш, айазара знапы алаку нар0 Ашамез уб.егь. Иара убас аепос а=ы а0ы8 ду ааныр-кылоит ащъса рха=сахьа6ъа. Нар0аа ран йъыш Са0анеи, агъыраз, анапйаза Адиух, зыхшыю 7ару Малечи8х, а8шёа Шщафица уб.егь.

Нар0аа-адауа8шь6ъа ирызку ащъам0а6ъа рынагёашьа аформала юбаны ишоит: ажъеинраалатъи апрозатъи. А07а-аюцъа иазгъар0оит, анкьа зны аепос жъеинраалатъны ийан щъа. Ур0 р=ы агипербола6ъа еища а8ыжъара ргон. Ипро-затъу атекст6ъа еища еилацалоу акомпозициа рымоуп.

Аепос иамоуп има3ымкъа амыр0а0ратъ нцъахъ6ъа ирызку агимн6ъа4 ажьира анцъахъы )ле8ш, адгьыл6ъаа-рыхра анцъахъы )щагале5ь Мези0ха (ашъарацареи абна-6ъеи рынцъахъы9 уб.егь.

7 Нарты. Кабардинский эпос. М., 1951. С. 164 – 165.

Еи, уара, анцәара зҟьашьыз анцәа! Уа уҽзыуҵәахуеи аиҩхааҿы, Аҽыҵәахра акраҭахума? Арахь уцәырҵ, ухаҵазар! Уара уҟынтә ауаа сыхьчоит, еиқәсырхоит… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 18: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

18

Аепос иал7шъоуп егьыр0 ажанр6ъагьы ры=иара. Иащ-щъап, Андемырйан изку ащъам0а6ъа, Андемырйангьы еища ихьшъоу аам0а6ъа рзы афеодалцъа ир=агыланы ажълар рзин6ъа зыхьчоз фырха7оуп. Ар0 ащъам0а6ъа ишнеи-шнеиуа афырха7аратъ ашъа6ъа рформа аархъоит. Нар0аа ирызку ащъам0а6ъа ижъытъёатъиу ажълар р0оу-рых аазыр8шуа, агъымшъара, ажълар рзеи8ш усазы аха-меигёара зны8шуа щъам0а6ъоуп.

Адыга жълар р=ырщъалатъи апоезиатъ р=иам0а6ъа рый-ны а0ы8 ду ааныркылоит алирикатъ жанр6ъа. Зегь реища ижъытъёатъиу лирикатъ жанрны и8хьаёоуп а5ьа ашъа-6ъа. Ур0 аусура аам0азы ауп иан=иоз. Ур0 ры=иара адыгаа рйынгьы егьыр0 ажълар6ъа рйны еи8ш, адгьыл6ъаарыхра, арахъ ааёара (еищараёакгьы ауасааёара9 иадщъалоуп.

Иахьанёа иц6ьаны иааиз а5ьа ашъа6ъа иреиуоуп «Ала-са зхахоз рашъа». Арайа иаагоуп з5ьаабаа рацъоу ащъса рха=сахьа6ъа. Иара убас ийоуп а5ьа ашъа6ъа еиуеи8шым егьыр0 аусуратъ процесс6ъагьы ирыдщъалоу. Ур06ъак ргимн а5ьаус иазкуп.

Ра8хьаёа ацъаяъара иан0ы7уаз амш азы ирщъоз ашъа адгьыл6ъаарыхра анцъахъы )щагале5ь изкуп. Арайа ад-гьыл6ъаарыхцъа анцъа ищъоит ацъаяъараан а6ъа бзианы ирзоуишь0ырц, иара убас амрагьы ишахъ0оу ирыгымхарц.

Ирацъоуп адыга фольклор а=ы а6ьабзтъ поезиагьы4 анцъахъ6ъа ирызкугьы, а0аацъара-бзазаратъ 6ьабз6ъа ирызкугьы.

А6ьабзтъ ашъа6ъа ирны8шуеит ажълар ры8с0азаара аияьтъразы ажъытъ шьхауаю игъазыщъара6ъа. Има3ым иара убасгьы а6ьабз иадщъалам абзазара ашъа6ъагьы, ур0 еиуеи8шым ажанр6ъа рыла еилоуп. Арайа ийоуп абзиабаратъ, аим7а6ьачаратъ, алафтъ, асатиратъ 7акы змоу ашъа6ъа. Ур0 ирны8шуеит асоциалтъ еийарамра иахыл=иааз а8с0азаара хьан0а. Ийоуп има3ымкъа а8щъыс

Page 19: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

19

лзин6ъа р8ырйъйъаара атъы зщъо ашъа6ъа. Ус еи8ш ийоу ашъа6ъа иреиуоуп4 «А0ащмада ир0аз Фатимат л7ъыуа-ра», «Голиагат лашъа», «Адиух лашъа».

Адыгаа ирымоуп ирацъаны абзиабара ц6ьа зны8шуа, ашьхауаю иморал-доущатъ мчы аазыр8шуа ашъа6ъа. Абар адиалог аформала еи6ъыршъоу ашъа а7акы:

Она: – Ну, а все же, если веки Я закрою навсегда! Если я усну навеки, Что ты сделаешь тогда ? Он: – Я тогда смирюсь в бессилье, Но по – прежнему любя, Белым саваном в могиле Обовьюсь вокруг тебя!8

Има3ым агъынамёаратъ, а7ъыуаратъ интонациала ишьа6ъгылоу ар=иам0а6ъа, щъарада, ур0 ирны8шуеит, а0ы8антъи афеодалцъеи, атъымдгьылнтъи а6ъылаюцъеи, а0ыр6ъа сул0ани, кримтъи аханцъеи ир=агыланы а5ьажъ-лар хамеигёарада ишы6ъ8оз. Иара убас има3ым, Йабар-да XVII ашъышы6ъсазы ийаз анхацъа реилаюынтра анап-хгаюы Пшикан, эакала «Дамалеи» «Жъюахыр йьайьа» изку ашъа6ъа. Дамалеи дгъымшъоуп, дха7а яьеюуп, уи ицъшъоит 0ауади аамс0еи. Арайа Дамалеи изкны иаагоу ажъа6ъа зегьы иара и3ыда йазшьоуп.

Анхацъа ари аилаюынтра айны иа7ахоит. Рнапхгаюы

8 Из кабардинской народной лирики. Составитель З. Налоев. Нальчик, 1958. С. 106.

Лара: Аха усгьы иҟауҵои наӡаӡа Сылацәақәа еиқәысыԥсар? Наунагӡа ацәа сҭалар, Нас уара иузыҟаҵои? Иара: Усҟан сара сымчқәа сцәыӡуеит, Аха бзиа бшызбо еиԥш Бнышәынҭраҿы қәыршә шкәакәаҵас Сбыкәшоит, уаҟа сбылаҵәоит. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 20: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

20

дшьуп. Арайа а7ахара амотив амалуаа рчарщъаратъ хы-мюа8гашьа 7а7яъыс иамоуп4

Предательством князья порода богата, На голое место героя ведут….9

Щъарада, ари ашъа ианы8шуеит акласстъ =агылара ахы8ша. Иазгъащам0арц залшом ишма3ым а8суа фырха-7аратъ ашъа6ъеи адыга ашъа6ъеи реишьашъалара атъы зщъо амотив6ъагьы.

Ирацъоуп ашъа6ъа а0ыр6ъа Сул0ан изку, ижьаны, мчыла адыга жълар )ыр6ътъылайа ианахыргоз атъы зщъо. Иаагап «С0ам8ылйа ща6ъыргоит». Ари ашъа – а8садгьыл ахь7ъыуара, ажълар ртрагедиа аанар8шу-еит. Иаагап угъы =ызкаауа ацъащъа6ъа: «А8садгьыл, щар0 юа8хьа щзеибабом… Щадгьыл гъакьа щайъыр-йьеит!»

Ажъакала усйантъи аам0азы ицъыр7ыз ашъа6ъа, ажъ-лар рыюны7йатъи р0агылазаашьа уадаю аадыр8шуеит. Ур0 адыга жълар р=ырщъалатъ поезиа атрадициа иахы-л7ит, уахьынтъ ашь0ахь аюыратъ литературахь ииасыз ак ауп щъагьы и8хьаёатъуп.

Апоезиатъ жанр6ъа акала 7акыла иреи7амызт аепи-катъ жанргьы – алакъ. Адыгаа рфольклор а=ы ийоуп ана-шанатъ лакъ6ъа, а8стъ6ъа ирызку алакъ6ъа, абзазаратъ лакъ6ъа. Ицъыргоуп ажълар идеалс иршьоз аха=сахьа6ъа4 аибашьюы – афырха7а, аха6ъи0раз и6ъ8о анхаюы ц6ьа, а5ьаус – бзиа избо а8щъыс ийъышу, зхы пату а6ъыз7о ауаа 8сыц6ьа6ъа рха=сахьа6ъа.

Ажъытъ нашанатъ лакъ6ъа ирнубаалоит иаща иаа-9 Антология кабардинской поэзии. М., 1934. С. 72.

Аҭауад ишьа ачарҳәара алоуп, Афырхаҵа ацәҳәырахь игара иаҿуп… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 21: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

21

скьоу аам0а6ъа рзы ирзы8шыз а8сахра6ъа, антогонисттъ еи=агылара6ъа. Алакъ «Амшъ а8а Ба0ыр» а=ы дааго-уп амифтъ персонаж, иарбоуп акласстъ 6ъ8ара иалахъу агъы86ъа.

Алакъ афырха7а Ба0ыр анхаюы ди8оуп4 уи амшъ дяь ычны дагоит. Ашьабыс0а баюлашеи, бнацхалеи даа-ёоит. Адауа8шь мчы иоуны дгьежьуеит аюныйа Ба0ыр –амшъ а8а. Уи имч 8ишъоит ацъгьаура6ъа ир=агыланы а6ъ8ара=ы, уи дабашьуеит аёиас а=ы аёы зкыз агъыл-шьап, иагьы6ъицоит. Ари згъам8хаз а0ауадцъа ирыё-боит анхаюы и8а да8ырырхырц. Азнаказы дрышь0ит уи зегьы зфоз абынщъа6ъа рахь, нас агъылшьап ахь, нас ауаа зфоз бжьюык аишьцъа 0азырхахьаз адауцъа рахь. Ба0ыр дыриааиуеит ар0 а8ынгыла6ъа, иааи8ыло ахлы-мёаах6ъа зегьы.

Алакъ а=ы хаха еи=агылоуп ацъгьеи абзиеи. Ажълар рфырха7а аиааира идыргоит. Уи ифырха7аратъ ус6ъа зе-гьы р=ы арыцщацъа рыхьчара агъайра ралгара иазкуп.

Абзазаратъ лакъ6ъа р=ы актъи а0ы8 ааныркылоит, а8сабара а=а8хьа асоциалтъ еийарамра6ъа ирыхйьаны ицъыр7уа азалымдара6ъа р=агылара. Адыга лакъ6ъа рйынтъи аинтерес ду рымоуп а8стъ6ъа, ирызку асатиратъ йазшьа змоу алакъ6ъа.

Ийоуп алакъ6ъа «Акъыбр6ъа», «Ацгъажъ шхъа5ьахаз» уб.егь. Иара убас, а8суаа рйны еи8ш, адыга жълар р=гьы апоезиатъ жанр а=ы а0ы8 3ыда ааныркылоит Гьегьуайо щъа изышь0оу – ашъащъаюцъа рыр=иаратъ мюа.

Адыга жълар рыюну7йа еицырдыруаз ашъащъацъа дре-иуан Гьегьуайо Сагид. Уи иашъа6ъа апоезиатъ йазшьа рыман, а8с0азаара =ыц ахь аа8хьара йар7он. Гьегьуайо ир=иаратъ мюа ахатъ 3ыдара6ъа аманы иагъылалоит аса-хьаркыратъ юыра змоу адыга литературагьы Гьегьуайо иеи8ш ийоу ашъащъацъа рашъа6ъа ркьы8хьуеит а8с0а-

Page 22: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

22

заара =ыц иагъылиааз агазе06ъеи, ажурнал6ъеи, ажъеин-раала6ъа реизга6ъеи р=ы.

Ажъытъ культ6ъеи асимволикатъ 6ьабз6ъеи рахьтъ иналукааша а0ы8 ааннакылоит «Ажагафа» «А5ьма къа-шара» идраматъны арбара.

Ажагафа акульт ианы8шуеит иахьатъи йабардаа рхыл7шь0ра6ъа ижъытъёатъиу ртотемтъ динха7ара6ъа, меижьарада, ажагафа аха=сахьа анкьа и8суази зы8сы 0алози анцъа идщъалан.

Иара убас ритуалтъ ланар8шыроуп дызгара ахъра змоу игъмыр=ыяьразы имюа8ырго «Шопшайо».

Адыгаа р=ы ийан аха7ара6ъа, ихъыз дамхацъар, уи «и8сы» ажъюан ахь и8ыруеит, иара ды8суеит щъа.

Има3ым иритуалтъ ланар8шыраны и8хьаёоу еиуеи-8шым ачаратъ 6ьабз ацикл иазку ашъа6ъеи аныщъа=а6ъеи (ахох6ъа9. Ижъытъёатъиу адыга поезиа ацикл ахь иа7анаку-еит исахьарку ашедевр6ъа «Ашшыбяьыц», «Ажъкамбашь», «Адаяь», «А6ъы5ьма», «Ашъишъи», «Акъыбры», «Ацгъы иазку аэхъабяьыц», «А7ла агъала6ъа» ущъа убас егьыр0гьы.

Ар0 ар=иам0а6ъа ирны8шуеит иахьатъи йабардаа, ачеркьес6ъа, адыгьеиаа рхыл7шь0ра6ъа и5ьашьахъу рпо-етикатъ дунеи.

Ишдыру еи8ш, адыгаа рфольклор а=ы а7акы змоу а0ы8 ааныркылоит алакъ6ъа – анашанатъ, абзазаратъ, арахъ ирызкны убас егьыр0гьы.

Адыга фольклор а=ы анашанатъ лакъ6ъа ихадароу а0ы8 ааныркылоит. Ур0 гъ0акы хаданы ирымоуп – ацъ-гьареи абзиареи рыбжьара а6ъ8ара. А.М.Горки иазгъеи-0оит4 Адыга лакъ6ъа р=ы абзиара а8ыжъара амоуп, аиаа-ира агоит, ахъымгара а7ахоит.

Абрайа дыгатъуп щъа иу8хьаёар ауеит ажълар рдоущатъ ду6ъа иаарылыщъщъо ийоу Нар0аа ирызку афырха7аратъ епос. Идыруп, Кавказ и6ъынхо ажълар6ъа типологиала

Page 23: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

23

«Нар0аа» – адунеи а=ы ижъытъёатъиу епосуп. Апрофес-сор Е.И.Крупнов излазгъеи0о ала аепос ихадоу ацикл6ъа рцъыр7ра «аиха» аепоха алагам0а иадщъалоуп.

Адыга жълар р=ырщъалатъи ар=иам0а6ъа реиуеи8шым-заара ажълар еиуеи8шым рсоциалтъ 0агылазаашьа6ъа ирыдщъалоуп. Нар0аа репос инашь0арххны ицъыр7 уеит а0оурых-фырха7аратъ ашъа6ъа, анаюс алиро-епикатъ ашъа6ъа рцикл, афырха7аратъ щъам0а6ъеи алегенда6ъеи, а7ыхътъаны алакътъ епос, ихадаратъны, асатиратъ 7акы змаз асоциал бзазаратъ лакъ. Щъарада, ас еи8ш ийаз ала-къ6ъа ажълар ры8с0азаара аанар8шуан и6ъ8ага б5ьа-рын, ажълар рыхдырра ар=ыхон, ир=агылон зыэхарззала абада6ь иасуаз а0ауадцъа.

А0оурых-фырха7аратъ ашъа6ъа иаадыр8шуан адыга жълар ры8с0азаара афилософиа. Еи0ашьа6ънаргылон ажълар ииасхьоу р0оурыхтъ х0ыс6ъа. Иазнарщауан рми-ла0тъ хдырра.

Ажъакала ажълар рфольклортъ лексика инаркны, ады-га цуфара6ъа, ажъа7ар6ъа, ам7ъыжъюа6ъа змоу ажъеица-аира6ъа (ахатъы философиатъ 7акы змоу9 афоризм6ъа, аочерк6ъа, айъыяа Жабаги, асатиратъ 0оурыхтъ шъыгала ихырку Казанойъо илегенда, иадщъалоу «Слово жабаги» убас има3ымкъа, ажълар ирйъыр3ахоу ражъа хьыршъы-гъ6ъа рдырра, даара имыруга дууп изха0арнаку ажълар урзааигъаны иудырырц азы.

Иазгъа0атъуп, абас еи8ш ибеиаз афольклор ажанртъ сиужет6ъа реила7ъара ишабзоуроу адыга литература а=иара.

Нар0 Сосрыйъо – иха=сахьала даар8шуп зыуаюра 7ау-лоу, ауаа8сыра рразйы ача8ара иазы6ъ8аюу фырха7а гъымшъаны.

Шэба0аныйъо – даар8шуп а8садгьыл ахьчара аиде-иа хы6ъкыс измоу ха=сахьаны. Уи и8с0азаара эыбяала

Page 24: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

24

ихигоит, ажълар ираяоу дыр=агылоуп, нар0аа раяацъа драяоуп, юыс0аара злам фырха7оуп. Уи ищъоит абас4 «Сара мыцхъы сызшъырэхъоузеи1 Ахатъы дгьыл ахьчара нар0аа зегьы ируал8шьоуп» щъа.

Има3ым адыга жълар рпоетцъеи рышъйъыююцъеи нар0аа репос асиужет6ъа зхы иазырхъо, иара убас а8суа-агьы уахь инала7аны.

Афеодализм ашьа6ъгылара аепохазы нар0аа репос инашь0агыланы жълар р=ырщъалатъ р=иам0а6ъа р=ы ицъыр7уеит афырха7а иха=сахьа =ыц – ажълар ринте-рес6ъа рыхьчара иазы6ъ8аюны4 Мышэмыко Чэчан уб.егь. Ар0 зыхьё щщъо афырхацъа акласстъ еизыйазаашьа-6ъа иа=агыланы и6ъ8он, убри айнытъ, ур0 рфырха7ара асоциал-класстъ мотив а7оуп.

Адыга жълар рфольклортъ р=иам0а6ъа р=ы ийоуп алакъ «Есмыко Есхот». Арайа Есмыко Есхот даар8шуп 0ауади аамс0еи р5ьамыяъа иа7агылоу а5ьажълар рха-6ъи0разы ды6ъ8аюны. Амалуаа ирымхны измам анхаюы жълар ирзишоит, арайа )лепш (анцъа9 Есмыко Есхот изыйаи7оит х8а зхала анапхгара зуа ахыци ахъымпали, уи иабзоураны ажълар рфырха7а дыриааиуеит ажълар ираяоу, игъахътъгьы дахьёоит.

Кыр шы6ъса инеи8ынкыланы а6ъылара6ъеи иара убасгьы дара-дара рыбжьара ийаз аи=агылара6ъеи иры-хйьаны, адыга жълар ры8садгьыл ахьчара иацъынханы, аюыра апроблема алацъажъаразы аам0а рымамызт. Ус ишыйазгьы, ахшыю змаз адыга жълар изныкымкъа рэа-зыршъахьан рхатъы мила0тъ юыра аи6ъыршъаразы.

Хан-Гиреи 1836 шы6ъсазы июуан4 15 шы6ъса ра8хьа ефенди ша8сыяаа рхыл7шь0ра Магомет, еи6ъиршъеит чер6ьес бызшъала анбан, убас зыэ8ызшъа6ъаз рацъаюуп Шора Ногъма, иара иха0а Хан-Гиреи, аха ур0 аизщара рмоуит иа8ырхага6ъаз амзыз6ъа рацъахеит.

Page 25: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

25

Афакт6ъа изларщъо ала адыга мила0тъ юыра шьа6ъгы-леит XVIII ашъышы6ъса ан7ъам0еи XIX алагам0еи рзы. Шьа0аркюысгьы дамоуп Шеретлыйъа Ща5ьы Но0аук.

Шеретлыйъа даара игъы инархьуан адыгаа рхъы36ъа араб бызшъала ашъйъ6ъа изы8хьоз иащъо ахьырзеилым-каауаз. Адыга жълар иреияьыз р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа ры-шь0ыбжь6ъа абнеи аиюхааи рдагъара6ъа иахьрылаёюоз.

Убасала, ра8хьаёа акъны адыга рккаюы Шеретлыйъа иёбеит ажълар рфырхацъа ирызку ашъа6ъеи ащъам0а-6ъеи рыла иуаажълар ир=ыхарц, а7арадырра агъыблра диркырц, алашарахь рхы ирхарц. Дымшъакъа уи дала-геит анбан аи6ъыршъара, кыршы6ъса а5ьабаа ду адбала-ны, адыгаа ры8с0азаара=ы ра8хьаёа акъны еи6ъиршъеит адыга бызшъа алфавит. Аха ауахъама усзуюцъа идырблит Шеретлыйъа а5ьабаа ду здибалаз иусум0а. XIX ашъы-шы6ъсазтъи адыгаа р7арауааи рышъйъыююцъеи рплеа-да аурыс прогрессивтъ культура абзоурала а8сы ахалеит Шеретлыйъа ирккаратъ ус. Уи иусум0а иади7аз а5ьабаа ахъшьара ду а0аны дахцъажъоит ашъйъыююы арккаюы Сул0ан Адиль-Гиреи.

Ажъакала, XIX ашъышы6ъсазтъи адыга литература а0оурых аетнографиатъ сахьаркыратъ беллетристика урыс бызшъала а=иара, адыга рккаюцъа ирыбзоуроуп.

Page 26: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

26

XIX АшӘышыҚӘСА АнҵӘАмҭеи XX АшӘышыҚӘСА АлАгАмҭеи рзТӘи

АдыгА рккАҩцӘА

Адыга рккаюцъа реизщара аетап6ъа ахатъы 3ыдара-6ъа рымоуп. Ур0 юнапыкла рэазыркит адыга фольклори рыжълар рбызшъа а7ареи.

Агазе06ъеи ажурнал6ъеи р=ы иркьы8хьуаз а0оурых-етнографиатъ очерк6ъа, асахьаркыратъ р=иам0а6ъа, аповест6ъа, ажъабжь6ъа, апублицистикатъ статиа6ъа ир-ны8шуан абызшъа а=ыхара, адыга жълар ры8с0азаареи рыбзазашьеи реи0акра. Ур0 рыр=иам0а6ъа ирны8шуан усйантъи аепохазтъи ртъыла=ацъ а8сабареи, рыжъла-ри рха=сахьа6ъа. Абасала, адыга рккаюцъа баюхатърала иаа дыр8шуан рыжълар рдоущатъ, рматериалтъ культура а3ыдара6ъа. Меижьарада, аурыс классикцъа рыбзоурала, адыга рккаюцъа ирылшеит а7ара-лашаратъ мюахъас0а6ъа ралгара.

Иазгъа0атъуп, ашъ0ыц еи8ш июы7хахоз адыга жълар рлитература а=иара, аизырщара=ы аурыс классикцъа А. Пушкин, М. Лермонтов, В. Белински рнырра иалнар-шаз шма3ым.

Ишаадыруа еи8ш, адыга жълар XIX ашъышы6ъсазтъи иаарылукааша арккаюцъа иреиуоуп Шора Ногъма, Сул-0ан Хан-Гиреи, Сул0ан Йазы-Гиреи, Сул0ан Адиль-Ги-реи. А. Пушкин ижурнал «Современник» (1836 №19) айны икьы8хьит адыга шъйъыююцъа има3ымкъа рыр=иам0а6ъа. Уи адыга шъйъыююы Сул0ан Казы-Гиреи иповест «Ажи-

Page 27: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

27

0угаи а8шащъа» а7ыхътъаны июуеит абас4 «Вот явление, неожиданное в нашей литературе! Сын полудикого Кавказа становится в ряды наших писателей; Черкес изъясняется на русском языке свободно, сильно и живописно. Мы ни одного слова не хотели переменить в предлагаемом отрывке».10

Иара убас, адыга шъйъыююы и6ъ=иара шьахъ6ъа 5ьа-шьо В. Белински июуан4 Несколько слов о «Современнике», «Долина Ажитугай» – признательна, как произведение чер-кеса (Сулҭан Казы-Гирея), который владеет русским языком лучше многих почетных наших литераторов».11

Хыхь ишазгъащ0аз еи8ш, адыга 0оурыхтъ етнографи-атъ, беллетристикатъ литература аизырщара=ы Сул0ан Адиль-Гиреи алагала ду йаи7еит… Уи ир=иам0а6ъа р=ы ибзиаёаны иааир8шуеит адыгаа рсоциалтъ класстъ еизыйазаашьа6ъа. Иажъабжь6ъа «Ачер6ьес и8щъыс», «Ауар иажъабжь» р=ы асахьаркыратъ йазшьеи амила0тъ цъанырреи яъяъала иаар8шуп.

Иара убас, даараёа ибеиоуп еиуеи8шым темати-кала июу абаза-адыга шъйъыююы Каламби-Кешев ир=иам0а6ъа. Аул а=ы инхоз ауаа Крылов иажъамаана6ъа дырза8хьон. Ибзианы идыруан ижълар р0оурых, идыру-ан адыгаа рфырха7ара айазшьа а3ыдара6ъа, р7ас6ъа, р6ьабз6ъа. Уи ир=иам0а6ъа иреиуоуп4 «Ачер6ьес иан7а-м0а6ъа», ажъабжь6ъа «Ахъа=ы», иара убас «Абрагьцъа». Ар0 ар=иам0а6ъа кьы8хьын ажурнал6ъа «Библиотека для чтения» (№159, 1860 ш.), «Русский вестник» (№39, 1861 ш.) рыйны.

40-тъи ашы6ъс6ъа XIX ашъышы6ъсазы а=иара иала-гоит урысшъала иа87оу адыга литература.

Ащратъреи ачынуааи ир=агыланы и6ъ8оз дыруаёъкын апоет ашъащъаю Тетершауа Цеи Мухаммед Емин. Уи 10 Пушкин А. С. Собр. Соч. М. –Л.: изд. АН СССР 1950. С. 844.11 Белинский В.Г. Полн. Собр. Соч. Т. II, М.: Изд. АН СССР, 1953. С.180.

Page 28: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

28

а5ьамыяъа иа7агылаз ажълар рха6ъи0реи, амсылманра рылазыр7ъоз дыр=агыланы ды6ъ8он.

Ажълар рзышъащъаю, иашъа6ъа руак, исатиратъ поема «Анаиб инамаз», айны ищъоит4

«Да поразит стрела того божья,Кто привел к нам этого чеченского бродягу».Иа7ащшьыр ахъ0оуп, адыга рккаюцъеи ашъйъыююцъеи

XIX ашъышы6ъса ан7ъам0еи XX ашъышы6ъса алагам0еи рзы октиабртъи асоциалисттъ револиуциа аизщара ду6ъа шырзаанагаз.

Page 29: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

29

шора ногәма (шора ногма)(1794–1844)

Ра8хьаёатъи адыга рккаюы, ашъйъыююы Шора Бе6ь-мырза-и8а Ногъма адыга жълар рлитературеи ркульту-реи а=иара аизырщара=ы има3ымкъа ар=иам0а6ъа алеига-леит. Амэхак дууп Ногъма Шора ир=иаратъ 0ынха. Ари ижълар рзы илиршаз аха7ара ауаа рзы Анцъа амца жъла ицъызёаз Прометеи иха7ара иадукылартъ ийоуп.

Шора Бе6ьмырза-и8а Ногъма диит 1794 шы6ъсазы Пиатигорск иацъыхарамкъа ииасуа аёиас хъы3ы Жыцъ а8шащъа=ы. Ашъйъыююы ра8хьатъи ибиографиа еи6ъзыр-шъаз Ад. Берже иажъа6ъа рыла, Шора дызхыл7ыз аба-зех6ъан, ажъаатъи ашъышы6ъса алагам0аз устъи их7ъаны иааит Йабарда Ду ахь. Берже иха0а июуан Шора адин7а-ра дахысит Даяьс0ан щъа. Уа уи и7озаарын араб бызшъеи, айъ ырйани, ахъа5ьа щъа ахьё иоурц. «Жъаа шы6ъса анихы-7уаз, – июуеит Берже, – уи дацъымшъо араб бызшъа иды-руан», Насгьы еилкаауп, уи дырюегьых а0ыр6ъшъа, а5ьам бызшъа, акумык бызшъа, абазин бызшъа шидыруаз.

1818 шы6ъсазы, адин7ара далган, Ногъма Шора дхын-щъуеит Йабардайа, 8ы0раам0ак дахьиз аул а=ы хъа5ьас дыйоуп. Аха иаарласны уи мап ацъикуеит, избанзар, «иара ицииз, ишьа иалоу игъащъара6ъеи ур0и еи6ъшъом айнытъ».

Щъара а0ахума, а7арадырра, алашарахь ахырхаразы агъыряьара6ъа зегьы зхъаэуаз ислами уи «ицииз игъащъа-ра6ъеи» еи6ъшъашьа рымамызт. Ногъма излаиюуа ала,

Page 30: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

30

«ащъеи амцеи» рыла адыгьеиаа ирыларгалаз а8сылман-ра араб юыра ада аэакы аднакыломызт. Анкьатъи абыр-зен цивилизациа анырра6ъа ртъы дрылацъажъо Ногъма Шора игъы иалсны июуан4 «Адыгьеиаа ираюрыжьит а7а-радырра шь0ырхырц аам0а анрымаз» щъа. Абар06ъа зе-гьы рышь0ахь, еилкаауп уи даны3къыназгьы а8сылман-ра дзагъ0асуаз. Адыгьеиаа а8сылманра ахьрыдыркылоз рыцщара дуны и8хьаёон уи. Абри атъы иаахтны июуан иусум0а «Адыгьеиа жълар р0оурых» а=ы.

Шора Ногъма идунеихъа8шышьа ашьа6ъыргылара=ы акыр иа8сахеит аёы7ъ7ъ6ъа рзы Кавказ иаауаз а8хьа-гылара змаз аурыс культура аха0арнакцъеи иареи реи=цаара. Кавказ а07аара=ы аа8сара зы6ъёамыз Шора ибзианы дыздыруаз, иусгьы даара ищаракны ахъшьара аз0оз Ад. Берже июуан4 « Убас уи (Ногъма Шора9 ибзиа-ны дыздыруаз ирщъоит, Пиатигорск ийаз Пушкини иареи еибабеит щъа, Ногъма апоет дицхрааит а0ы8антъи ащъа-м0а6ъа реизгара=ы, иара апоетгьы Ногъма изириашеит, аурысшъахь еи0еигеит адыга ашъа6ъа…» щъа.

1828 шы6ъсазы Ногъма Шора (уаанёа уи еи6ъиршъа-хьан ра8хьаёатъи айабарда грамматика9 нхара щъа Наль-чикйа диасуеит. Абра ашьхарыуа аамс0цъа рхъы36ъа рмана0тъ школа=ы аус аниу ашь0ахь, Ногъма Шора арра ма7ура далалоит. Убасгьы йаим7акъа Петербург неишьа имамызт. Хан-Гиреи хыс дызмаз Кавказтъи эылатъи аескадронбжа далан ари ра8хьатъи адыгаа р7еи ду, рышъйъыююы, ретнограф, р0оурых07ааю Ногъма Шора, хъышы6ъса инары6ъгъыяуа Петербург дыйан. Ар0 ашы6ъс6ъа уи и8с0азааразы, ир=иаразы хъы змамыз, шы6ъс6ъан». «Петербург сышнеиз7ъйъа, – июуан ашь0ахь Шора, – са сгъа=ы ицъыр7ит агъащъара ду – аграмматика аюразы, ама7ура иахашъалоз саам0агьы аурыс граммати-ка ишахъ0оу а7ара иа6ъсырёуан».

Page 31: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

31

Аа8ын, 1835 шы6ъсазы Ногъма Петербург нижьуеит. Ла7ара мза инаркны уи поручикс аус иуеит :ар0 а6ала6ь а=ы игылаз Акорпус 3ыда а=ы. Абри «Аахы7 – Кавказтъи и8с0азаара» зегьы а=ы уи ихамыш0уа изынхеит, кавказтъи абызшъа6ъа рдырюы, ры07ааюы, академик А. М. Шегрени иареи реибадырра. :ар0 а6ала6ь айны зшьапы зкыз Ногъ-меи Шегрени реиюызара, еищагьы аэаряъяъеит. Ногъма 1837 шы6ъсазы Йабардайа данхынщъы. академик дыйан Ногъма дахьиз аул а=ы, нас Ногъмагьы уи и8сы ахьишьоз Пиатигорскйа дизцалон. Уа ур0 аюы5ьагьы абызшъадыр-ратъ 07аара6ъа ир=ын, йабардаа рграмматика аз7аара6ъа ирылацъажъон, ирыёбон, еимаркуан. Академик Шегрен имшын7а=ы инижьит абри еи8ш ан7ам0а4 «Ногъма ицащъ-цащъуа ийоу поетуп, уи сара с=ы ажъеинраала6ъа ракъын ииюуаз, ма аурысшъайынтъ еи0еигон». Абар0 Шегрен зыё-бахъ имаз апоезиатъ р=иам0а6ъа рйнытъ щара щйынёа иаа-ёеит еицырдыруа «Аныщъа=а» («Хох – Здравица»9

Шора Ногъма дбызшъадырюын, д0оурых07ааюын, детнографын, дпоетын, аа8сара йам7акъа активла еизи-гон афольклортъ материал6ъа, 8сабарала дпропагандист яъяъан.

Усйантъи аам0азы асоциал-еилазааратъ 0агылазаашьа шыцъгьазгьы Шора Ногъма илшеит ихатъы мила0тъ ли-тература ауасхыр азышь0а7ара. Уи и6ъгылара6ъа р=ы иазгъа0атъуп аурыс литература аклассик А.С.Пушкини иареи реибадырра, аурыс жълари адыга жълари реизааи-гъара. А0ыр6ъа сул0ани а5ьамцъеи ирылымшароуп щажълар6ъа реийъгара, щара щамюеи аурыс жълар рымюеи акызароуп щъа иазгъеи0он уи.

Шора Ногъма има3ымкъа аам0а аз8и7ъоит «Ачер6ьес жълар рщъам0а6ъа» щъа иеи6ъиршъаз афольклортъ мате-риал6ъа реизгара, акомментариа6ъа рзыйа7ара, иориги-налтъу ар=иам0а6ъа ркьы8хьра.

Page 32: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

32

Шора Ногъма идыруан има3ымкъа абызшъа6ъа, ща-0ыр ду изры6ъын иаби8ара6ъа р6ьабз6ъа, игъаанагара акапан ду аман.

Иазгъа0атъуп, кавказтъи абызшъа6ъа рдырюы, ры0-7ааюы, академик А. Шегрени иареи :ар0 реибадырра, уайа ашьапы зкыз ур0 реиюызара. Ур0 аюы5ьагьы реи-юызара а8хьайа еищагьы аэаряъяъеит4 абызшъадырратъ 07аара6ъа ир=ын, айабардаа рграмматика аз7аара6ъа ирылацъажъон, ирыёбон еим7аркуан.

Шора Ногъма ашьхауаа р7ас, р6ьабз, рыбзазаратъ 8с0азаара а0оурых иадщъалаз аз7аара6ъа 0ак8хы6ърыла дрызнеиуан.

Шора Ногъма аа8сара йам7аёакъа аус адиулоит айа-барда нхацъа рхъы36ъа еиуеи8шым азанаа06ъа дыр7ара-зы аурыс 6ала6ь6ъа рахь рышь0ра. Уи и0аацъаратъ 0агы-лазаашьа шыуадаюызгьы инаукатъ усуреи илитературатъ р=иаратъ ус6ъеи еилеигёон.

1838 шы6ъсазы Ногъма Шора Йабардатъи аам0алатъи аёбар0а маёаныйъгаюыс дар0еит. Ара уи аз7аара ы6ъир-гылеит айабарда школ аартра, насгьы а7аразы Уры-стъылайа йабардатъи анхацъа ры3къынцъа рдъы6ъ7ара а8шьигарц. Абри аам0азы уи да=уп айабарда бызшъа аграмматика анагёареи «Адыгьеиа жълар р0оурых» аюреи. Абар0 иусум0а хада6ъа данрылга, Ногъма Шора дащъоит ир=иам0а6ъа икьы8хьаанёа Петербургйа ддъы6ъыр7арц, Санкт-Петербургтъи аимператор иакадемиа=ы иахъа8ш-ны еилдыргарц и0ахын.

1844 шы6ъса ла7арамзазы Шора Ногъма дцоит Пе-троградйа, аха игъы и0аз изынамыгёеит4 Рашъарамза 10,1844 шы6ъсазы иаалырйьаны адабла исуеит, и8с0азаа-ра дал7уеит. Джуп Петроград, а8сылман 8сыжыр0а=ы, инышъын0ра уаюы издырам. Шора Ногъма и0ынхаз ина-пылаюыратъ усум0а6ъа зегьы, уажъы иаадыруа айабарда

Page 33: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

33

нбани, айабарда – аурыс жъари, ю-редакциак змоу «Ай-абарда бызшъа аграмматикеи», «Адыгьеиа жълар р0оу-рыхи», раамышь0ахьгьы и0ынхеит хъы3и-дуи июны ийоу жъибжь тетрад, иара убас араб бызшъа айынтъи ийаи7аз аи0ага6ъа, ипоема ма36ъеи убас егьыр0 иусум0а6ъагьы.

Шора Ногъма и8сы 0ана7ы аус здиулоз иусум0а хада «Адыгьеиа жълар р0оурых» акьы8хь абеит 1861 шы6ъ-сазы. Аспециалистцъа излазгъар0о ала, усйантъи кавка-з07ааратъи алитература зегьы а=ы, амэхаки а7аулареи рыла, ийамызт усум0ак, Йабардатъи ашъйъыююы, ает-нограф, а0оурых07ааюы инапы и7ихыз ижълар р0оурых иацназгоз. Ногъма «И0оурых» иаанар8шуеит ажъытъёа инаркны азеижътъи ашъышы6ъса алагам0анёа адыгьеиа жълар знысыз а0оурых мюа.

Ногъма Шора ииюыз «А0оурых» иалоуп ащъам0а6ъа рацъаны. Ур0 автор иани7еит жълар ржъытъ ажъабжь6ъа рформа еи0ащъашьа ала. Ар0 ащъам0а6ъа ирыл8хаауеит Шора Ногъма %ьегьуайъа щъа изышь0оу жълар рашъащъ-ацъа рйынтъи иани7аз ашъа6ъа, ащъам0а6ъа.

Шора Ногъма иахьа иуаажълар дырдыруеит д7ара-уаюны, д0оурыхююны мацара акъымкъа, зажъа цащъцащъ ашоура амым7ъац, зыбзиабареи зцъанырра6ъеи исахьар-ку ажъала изщъаз, ижълар ржъытъ 8с0азаара, рхъыцра6ъа, ргъахътъы ахьёара маншъаланы, и=ацаёа иаазыр8шыз поетны. Апоет дзызхьуаз игъ0ыха6ъа наёеит, ижълар ала-шара ду ахь икылсит, иара ихьёгьы 8сра а6ъымкъа инеи-0арщъоит.

Page 34: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

34

Сулҭан хан-гиреи (Султан хан-гирей)(1808–1842)

Сул0ан Хан-Гиреи адыга (ачер6ьес9 шъйъыююуп, 0оу-рыхдырюуп, детнографуп, дырккаюуп. Уи диит 1808 шы6ъсазы Гревеане аул а=ы (уажътъи Ареспублика Ады-гьеиа9. Иаб бжедугаа рхыл7ышь0ра иатъыз 0ауадын. Су-л0ан Хан-Гиреи ижъла хыл7шь0рала Крымтъи аханцъа ращ0ынра иал7ыз ракъын. Ачер6ьесцъа ианрыланха, ур0 ассимилиациа рыхьит, крымтъи рхыл7шь0ратъ хьыё6ъа за7ъык ранахеит.

Иаб и8с0азаара данал7 ашь0ахь жъаюа шы6ъса зхы-7уаз Сул0ан Хан-Гиреи И3ыдоу Кавказтъи акорпус ако-мандайа7аю аинрал А. П. Ермолов ди0ан. Хан-Гиреи ддъы6ъ7ан Петербургйа акадетцъа ркорпус ашйа. Арайа а7ара 6ъ=иарала даналга ашь0ахь Сул0ан ама7ура дала-геит Черниговтъи аказакцъа рескадрон а=ы, анаюсан диа-ган апоручик ичын и0аны Кавказтъи ашьхарыуаа реска-дронбжахь. Ишьахъыз ирратъ кариера дахъам8шыкъа, Хан-Гиреи иёбеит атъанчарахьы дцарц. Щъарада, ари мзызс иа7аз иара иполитикатъ хъа8шышьа6ъа ракъын. Уи даараёа агура игон аурыс ориентациа, дагьа6ъгъыя-уан Кавказтъи аз7аара ащъын06ар 0ынчмюала иёбап щъа. Аха баша гъыярахеит. Ха0ала Хан-Гиреи дыззы6ъ8оз ихыл7шь0ра6ъа реидкыларазы аэазышъара6ъа л7шъада-хоит. Усйантъи аам0азтъи аиллиузиа6ъа дымюашьо агъра идыргеит ащъын06ар иполитика алабз-юабзра6ъа (агьан-гьашра6ъа, ам7а6ьа6ьара6ъа9 ю-ха=рак шрымаз.

Page 35: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

35

Хан-Гиреи ама7ура данайъы7 ашь0ахь дынхоит Ека-теринодар, инеиужьны алитература аус инапы алеикуеит. И8с0азаара дал7уеит 1842 шы6ъса ан7ъам0азы.

Сул0ан Хан-Гиреи иаам0азы зыюаёара щаракыз ауаа ркатегориа да7анакуан. Уи идыруан араб, атиурк быз-шъа6ъа, ибзиаёаны идыруан аурыси ихатъы бызшъа6ъеи. Сул0ан икалам и7ы7ит ачер6ьес жълар ретнографиеи рмифологиеи а0оурыхи ирызку аусум0а6ъа4 «Чер6ье-сиа ан7ам0а6ъа», «Ачер6ьесцъа рдинха7ара, р7ас6ъа, р6ьабз6ъа, рыбзазашьа» зхы8хьаёара рацъоу асахьаркы-ратъ р=иам0а6ъа4 «Ачер6ьес щъам0а6ъа», «Бесльни Абат», «А0ауад Канбулат», «:ъынчук и6ъылара» уб.егь.

Ашъйъыююы илшеит иреияьу адыга мила0тъ йазшьа-6ъа раар8шра4 аха7ара, аиашара, апатриотизм, гъыкала аизыйазаара.

Аинтерес а7оуп Хан-Гиреи иажъабжь «:ъынчук и6ъы-лара», аха7а гъымшъа аэыбяайаза :ъынчук изку, а0ыр6ъа 8ашьа им7аирсыз бзиа иибоз Гиуль леи6ъырхаразы июызцъеи иареи иаадыр8шыз аха7ара6ъа. :ъынчуки июызцъеи Азов иа6ълоит, дыршьуеит *ашьа, дыргоит аё-яаб. Ур0 ашь0азаюцъа рыхьёоит Йъбина ахы6ъан ры8сы аныршьоз аам0азы. Аибарххара, а0ачкъымеила7ара=ы и0ахоит :ъынчук июызцъа. Иара аяа инапы да=амшъарц азы Гиули иареи еицы8оит, а=йьар0а щаракы айынтъи еи-лашуа аёиас рэар0оит.

Ур0 ахь0ахаз а0ы8 ажълар р=ы «:ъынчук илбаар0а» щъа иашь0оуп.

Хан-Гиреи афольклортъи аетнографиатъи материал-6ъа йазарыла ихы иаирхъоит иа8и7аз асахьаркыратъ р=иам0а6ъа р=ы.

Иущъар алшоит, ауаюытъыюса ихдырра аира инаркны жьрацъарала еизааигъоу ажълар6ъа ретнографиа, рыбза-заратъ хдырра ианым8шырц шзалымшо (дара амила06ъа

Page 36: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

36

иртъу9, кодекск ащасабала ртрадициатъ культура иадщъа-лоу, символра зуа адырга6ъа.

Щъарада, гъахъара дула иудукылаша з7аароуп а8суааи адыгааи рышъйъыююцъа рыр=иам0а6ъа р=ы иу8ыло ает-ника-0оурыхтъ 7акы змоу ах0ыс6ъа.

Меижьарада, уи ус иагьыйазароуп, иузым8сахуа 0оу-рыхтъ хсаалоуп.

Убасала, щазаа0гылоит а8суа шъйъыююы Б.)ыжъба дызлацъажъо ипрозатъ р=иам0а «А8сыр0». Арайа иаар-8шуп з6ьи хъышъ шы6ъса ра8хьа, асоциалтъ ха6ъи0реи аполитикатъ хьы8шымреи рзы а8садгьыл аха6ъи0ра-зы зхы иамеигёоз а8суааи атъымтъылатъи аим7ъацъеи реи=ыхара. Иара убас ахархъара рымоуп а8суа жълар рдоущатъ культура иахыл7ыз ар=иам0а6ъа. Иалоу апер-сонажцъагьы зырхнышьна еиюыз7ъаз абшь0ра6ъа, аюе-ишьцъа, 8ысщахырааи адыгааи хъыш0аарак еидызкылоз аёиас ду а8ан иадкыланы иащирбоит. Ур0 реицъажъара=ы, иалкааны иазгъар0оит, 8ысщахырааи адыгааи Нар0аа рйнытъ ауп иахьаауа дад, щъа. Насгьы ищамщъар алшом «:ъынчук и6ъылара» а=ы иазгъа0оу а0агылазаашьа иа6ъ=на0уеит ущъартъ ийоуп ароман «А8сыр0» айны иаагоу ах0ыс хлымёаах (щара щера афбатъи ашъышы6ъса-зы А8сни а8суааи з0агылаз9.

Ишаадыруа еи8ш, арайагьы а8садгьыл ахьчара, абшь-0ра6ъа реидгылара еиднакыло аидеиа6ъа реи6ъ=ы0ра, и8сабаратъу закъан 8йарак еи8ш и8хьаёаны иаабоит, афыр8щъызба Гърандеи (А8сыр0 иааёаз9 Алхаси ры8с0а-заара шеилар7аз… а3къын хъы3гьы дышрымаз… Аха абырзенцъа анры6ъла и8щъыси ихъы3и ишырбоз, ур0 шихьчоз дшыршьыз. Гъранда ахъы3ы дышь08аа дшыю-ыз… абырзенцъа шлышь0алаз… Лхъы3ы атъымтъыла=ы шьоукы дырма7уюымхарц…наунагёа и8садгьыл дацъы-мёырц… и8сыбаю и8садгьыл иамадахарц…дылгъыдыщъ-

Page 37: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

37

щъала дшылкыз… абахъ данынхы6ъгыла дшы8аз… аюы-5ьагьы ицйьашъйьа ишцаз…

Иаазыркьа=ны иащщъозар, усйантъи аам0азы, а8сад-гьыл ахьчаразы, асоциалтъ ха6ъи0реи аполитикатъ хьы-8шымреи рзы ашьа каз0ъоз :ъынчуки, Алхаси Гърандеи реи8ш ийаз афырхацъа рхы8хьаёара ма3мызт.

Насгьы ищамщъар щалшом, Хан-Гиреи исахьаркы-ратъ р=иам0а6ъа рйны еи8ш, Б.)ыжъбагьы а8суа жълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъеи (еищараёакгьы алегенда6ъеи, амиф6ъеи, ажъа8йа6ъеи9 а0оурыхтъ (аюыратъ9 хы7хыр0а-6ъеи ихы иархъаны, иара ихатъ р=иаратъ хы0щъаа на8шь-ны автор сахьаркыратъ ажъала, еиуеи8шым аган6ъа рыла иэазишъеит щара щера афбатъи ашъышы6ъсазы А8сни а8суааи з0агылаз, ах0ыс6ъа раар8шра.12

Щазаа0гылап даэа р=иам0ак, 7юа змам аетнографиатъ материаллеи афольклор асиужет6ъа рылеи ишьа6ъгылоу Хан-Гиреи ир=иам0а6ъа рахь иа7анакуа, адыга жълар рдоущатъ ха=ы, рхъыцра6ъа, ргъырюа, р0оурых ахь щхьа-зыр8шуа «Бесльни Аба0», иара убас уи 0оурыхла иазаа-игъоу И. Кояониа ипоема «Аба0аа Беслан».

Адыга шъйъыююы Хан-Гиреи ир=иам0а «Бесльни Аба0» а=ы иаазыркьа=ны иащирбоит мра0ашъаратъи ады-гаа (ша8сыяаа, бжедугаа уб.егь.9 р0оурыхи ур0 рйазшьа а3ыдара6ъеи. Арайа Аба0, автор иха0а дызлаихцъажъо ала, ищаилиркаауеит уи ха0ала дшидыруаз. Аба0 иашьа-гьы аублаа дшырааёоз, насгьы Убых шихьёыз.

А8суа-адыга жълар6ъа рышъйъыююцъа И.Кояониеи Хан-Гиреии щазлацъажъо рыр=иам0а6ъа ирны8шуеит ауаюытъыюса изы зегь реища ихадоу ахымюа8гаратъ 8йар-ра6ъа4 аламыс, аиюызара, абзиабара, аха7ара, ахьыё-ахьымёя, аха6ъи0раз а6ъ8ара, амила0 6ьабз6ъа рыхьчара.

12 Зыхъба С.Л. Агъыяра щаз0о а0оурых. Алашара. 1997. №1.

Page 38: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

38

И. Кояониа ипоема «Аба0аа Беслан» а=ы Беслан даар-8шуп «А8сны иааёаз» 8сыуа фырха7аны.

Хан-Гиреи «Ибесльни Аба0» ша8сыятъи 0ауадуп.Щъарада, И.Кояониеи Хан-Гиреии рыр=иам0а6ъа жанр-

ла еиуеи8шым. «Аба0аа Беслан» – афольклортъ епикатъ поетика зны8шуа поемоуп, уи шьа0ас иамоуп Аба0аа Бес-лан изку а0оурых-фырха7аратъ щъам0а6ъеи ашъа6ъеи.

«Бесльни Аба0» жанрла алитература 07ааюцъа6ъак ао-черк ахь иадыркылоит, аха ар=иам0а асахьаркыратъ ли-тераутра еища иадырщъалоит даэа 07ааюцъа6ъак.13

И. М. )хагазитов «Бесльни Аба0» ажанр «аповест – щъам0а» иадикылоит, иреалтъу а0оурыхтъ ха=ы алеген-дахь ирхоит, амифологиатъ цъа айъни7оит.14

Хан-Гиреи идеалтъу аха=сахьа а8им7азаргьы, уи иа-зааигъоу адыга 7ас6ъа, (адыгагъэ) рпринцип6ъа иры6ъ-ныйъо иакъны дащирбоит. Уи илоуп аха7ара, дгъым-шъоуп, и8сы ц6ьоуп, аща0ыр6ъ7ара аус эышъала дазнеи-уеит, афеида иашь0ам, 8сабарала дораторуп, деибашьюы гъымшъоуп. Бесльни Аба0 хы6ъкы хаданы имаз, Бзиук-тъи аибашьра ду йалаанёа а0ауадцъа ирымаз уи ашь0ахь ирцъыёыз авторитет аргьежьра ауп.

Хыхь иазгъащ0аз, айазшьа6ъа ирщъоит афырхацъа Аба-0аа Беслани Бесльни Аба0и реизааигъара атъы.15

Иашаха0аны, ус ауп а8суа фырха7аратъ ашъа6ъеи ащъам 0а6ъеи р=ы итиптъу а8сыуа фырха7а ха=ны дшаар-8шу Аба0аа Беслан.

13 Хашхожева Р.Х. Хан-Гиреи (1808-1842). Жизнь и деятельность//Хан-Гиреи. Черкесские предания. Избранные произведения. Нальчик, 1989. С. 34.14 Тхагазитов Ю.М. Духовно-культурные основы кабардинской литерату-ры. Нальчик, 1994. С. 91, 93.15 Бигуаа В.А. Абхазская литература и литература народов Северного Кав-каза. Москва, 2011.

Page 39: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

39

Ийоуп, 1960 ш. Ш.Хь. Салайаиа иани7аз ажъабжь6ъа. Арайа автор иажъа6ъа рыла, Аба0аа Беслан иха=сахьа аяь еюра а7аны иа87амзаргьы, (С.Т.9 арайа хархъара змоу агипербола, хым8ада, нар0аа рфырха7аратъ епос аныр-рала ицъыр7ыз мотивны и8хьаёоит. 16

Ашъйъыююы Хан-Гиреи иповест «Бесльни Аба0» ила иа8и7оит и0оурыхтъу ареалтъ ха=сахьа, иааир8шуеит ижълар ры8с0азаареи рыбзазареи а3ыдара6ъа, ретикатъ культура XVIII ашъышы6ъса ан7ъам0еи – XIX ашъ. актъи азыбжеи рзы.

Иааизакны иащщъозар, а8суа-адыга шъйъыююцъа Хан-Гиреии Кояониеи рыр=иам0а6ъа р=ы исахьаркны иа8ы-р7оит рыжълар ржъытъ бзазашьа. Арайа щацъымюашьо иаабоит ажълар р=а8хьа ауал8шьа анагёара=ы ихадоу агъы0баареи, хара ахъыцреи, жълар змырбзазо амч еи-6ъа7ъа6ъеи ир=агыланы а6ъ8ара шакъу. Уи алзыршо мч6ъаны ийоуп аламыс, апату, агъымшъара, аи=амсра.

16А8суа фольклор. Иани7еит, а8хьажъеи азгъа0а6ъеи июит Ш.Хь. Са-лайаиа. Айъа, 2003. Ад. 228-235, 238.

Page 40: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

40

Сулҭан Ҟазы-гиреи (Султан казы-гирей)(1807–1863)

Ирацъам, аам0ак азы Хан-Гиреи аус ицызуаз Сул0ан Йазы-Гиреи илитературатъ 0ынха. Щара щйынёа иааёеит ю-р=иам0ак – «Ажитуяаи а8шащъа», «А5ьам анекдот». Диит С. Йазы-Гиреи 1807 шы6ъсазы. Уи иаб заа ди8хоит, убри айнытъ а7арадырра иоурц азы аманатцъа, ашасцъа рышкол да0ан. 1826 шы6ъсазы С. Йазы-Гиреи арра ма-7зура далалоит. Уи далахъын 1826 – 1828 шы6ъс6ъа рзтъи аурыс-5ьамтъ еибашьра. Аибашьра ицалахъын С.Хан-Гиреи, Л. Пушкин, М.Пушьчин убас егьыр0гьы.

1830 шы6ъсазы С. Йазы-Гиреи ама7ура далалоит Кав-казтъи ашьхарыуаа рескадронбжахь. 1853 шы6ъса инар-кны уи Йубантъи аказакцъа рырхъ0а акомандайа7аюыс дыйоуп. 1859 шы6ъса инаркны аус иуеит Кавказаа рыр-хъ0а ихадоу аштаб а=ы. С. Йазы-Гиреи и8с0азаара дал-7уеит 1863 шы6ъсазы.

С. Йазы-Гиреи иповест «Ажитуяаи а8шащъа» кьы-8хьын А.С.Пушкин и0ижьуаз ажурнал «Современник» айны 1836 шы6ъсазы. И5ьоушьаратъы ийоуп4 иаалыр-йьаны алитература=ы ибнакыбжоу Кавказ а8а щашъйъы-ююцъа дахьаарывагылаз, ачер6ьес бызшъеи8ш, урыс быз-шъала ибзиаёаны, иц6ьаны, йазарыла дахьцъажъо.

Аповест «Ажитуяаи а8шащъа» а=ы ачер6ьес офицер 6ъы8ш амюан дзызхъыцуаз иплан6ъа аар8шуп. Арайа ав-тор ицъанырра зегьы итъыла=ацъ гъакьа, ижълар, иаби-8ара рлахьын7а ииасхьоуи а8хьайатъи а8еи8ши ирызкуп.

Page 41: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

41

«Современник» аюбатъи атом а=ы 1836 шы6ъсазы икьы8хьын «А5ьам анекдот». Уайа иащъоит Шьамтъы-латъи шах )ахмаз иащ0ынра=ы ийаз адраматъ х0ыс6ъа ртъы. А6ьача6ь и8с0азаара ашъар0адара и0аргыло, ил-шеит ашах 6ьынцыц ирлах=ыхра, убасала ихы ацъигоит, дрыцъцоит дзы6ъшъараны ийаз ауадаюра6ъа. Автор ди-зыгъдууп ирпатудоу, ирыцщау, аха ийъышу а6ьача6ь.

Сул0ан Йазы-Гиреи ир=иам0а6ъа аинтерес ры7оуп амила0 аха=ра ашьа6ъгылара=ы, ур0 даара лагала дууп адыга литература6ъа рзы.

Page 42: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

42

Сулҭан Адиль-гиреи (Султан Адиль-гирей)(1821–1876)

Сул0ан Адиль-Гиреи адыга шъйъыююцъа – арккаюцъа рхы8хьаёарахь да7анакуеит. Уи диит 1821 шы6ъсазы, а7арадырра иоуеит Петербург. Сул0ан Адиль-Гиреи 18 шы6ъса шихы7уаз аурыс арратъ ма7ура далалоит. Ама-7ура дахысуан Кавказтъи ашьхарыуаа рескадронбжа=ы. И3ыдоу Кавказтъи акорпус акомандайа7аюы идиутантс дыйан. Акоманда йаи7он еиуеи8шым арратъ еи7ашара-6ъа рйны. Арра ма7ура дахысуан Варшавеи Петербурги. Кавказйа дгьежьит 70-тъи ашы6ъс6ъа рзы, има7ура наи-гёоит :ар0 аинрал ичын иманы.

Адиль-Гиреи ра8хьатъи ир=иам0а6ъа акьы8хь ахь ицъ-ыр7уеит XIX ашъышы6ъса 40-тъи ашы6ъс6ъа рзы агазе0 «Кавказ» айны. Уи аам0азы уи иа8хьагылоу ароль наигёон, ари агазе0 а=ы иркьы8хьуан аурыс 8хьаюцъа аинтерес дзыр-куаз Кавказ ажълар6ъа ры8с0азаара аазыр8шуаз амила0тъ шъйъы ююцъа рыр=иам0а6ъа. С. Адиль-Гиреи ибзиаёаны зыжълар р0оурых, ретнографиа, р6ьабз6ъа, рыбзазашьа здыруаз дыруаёъкын. Да6ъыёбаюын адыга аилазаара а=ы акласстъ еизыйазаашьа6ъа рыз7аара. Дазы6ъ8аюын ижълар а7арадырра рылар7ъара, имила0тъ культура ашь0ыхра.

Даара узырхъыцша а7акы рымоуп С. Адиль-Гиреи ир=иам0а6ъа щъа азгъеи0оит алитературадырюы А. Х. Ха-куашев. Арккаюы ихъыцра6ъа урыдры8хьалоит. Ар0 ажъа-6ъа рызкуп С. Адиль-Гиреи иажъабжь6ъа «Шълиман ахъа-5ьа», «Ачер6ьес и8щъыс», «Ауар иажъабжь» уб. егь. Ажъа-бжь «Шълиман ахъа5ьа» айны автор хырюа азиуеит, ила8ш

Page 43: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

43

ахигоит Чечниатъи Имам Шамили Даяьыс0антъи Шъли-ман ахъа5ьа реиюызара ахыбгалара мзызс иамаз. Ажъабжь а=ы автор, Шълиман ахъа5ьа иха=сахьала дааигоит ауаюы ц6ьа, ауаю иаша, апринцип змоу, зидиал6ъа гъыкала ир-зыйоу гъаартыла Шамиль има7 зуаз аёъ иакъны. Ажълар ринтерес6ъа дацъхьа7уа, дахамы7гыло далагаанёа.

Ажълар рынасы8 аха0абзиара иацъхьа7ыз Шамиль ихымюа8гашьа згъам8хаз Шълиман-хъа5ьа, аурыс6ъа рахь диасуеит.

Сул0ан Адиль-Гиреи аурыс классикатъ литература атрадициа6ъа дры6ъныйъо, иааир8шуеит ачер6ьес 0ы8ща лйазшьеи, агъахъара зцу ац6ьареи адоущатъ мчи.

Ажъабжь «Ачер6ьес и8щъыс» а=ы Адиль–Гиреи да-шь0оуп ихъыцра6ъа зегьы ачер6ьес 0ы8ща илы6ънаго аха=сахьа аар8шра иазикырц. Уи хыл7шь0рала уамак иа-лайам, маллагьы ибеиам 8щъысуп, эакала, ащ лырпатуда-ра изыгъаяьрымызт. Ажъабжь а=ы иащъоит афыр8щъызба лзы зегь реища ихадоу ахпату6ъ7ареи абзиабара ц6ьеи шракъу, дагьазыхиоуп уи лы8с0азаара ах0ын7ара. Ащ иааишь0ыз ус иалщъоит4 «Сы8сыр ауп акъымзар, схы сырпатудом, с0аацъа адамра=ы исыргъам7уам».

Лыпату 8иэырц зыэ8ызшъоз ащ, «насы8да, разйыда» щъа анлеищъа, а8щъыс лхы ща0ыр а6ъ7о4 «сразйыдоуп, суаюшьюуп, аха иламысдоу, зхы пату зза6ъым а8щъыс слеи уам» – щъа а0ак йал7оит.

Ажъабжь «Ачер6ьес и8щъыс» гуманисттъ р=иам0оуп, арайа автор хашшаарак ащасабала иааир8шуеит аче-р6ьесцъа рпатриархалтъ феодалтъ еилазаара=ы а8щъыс л0агылазаашьа иамаз ауадаюра6ъа.

Сул0ан Адиль-Гиреи и8с0азаара дал7ит 1876 шы6ъса 8хын3къын 30 рзы :ар0. Ща щаам0азы уи и8сыбаю ииа-гоуп Адыгьеиа, аул Тлиус0енщабль ахь, уайа рабшь0ратъ нышъын0ра=ы анышъ дамадоуп.

Page 44: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

44

умар берсеи (умар берсей)(1807 –)

Умар Берсеи XIX ашъышы6ъса аюбатъи азыбжазтъи адыга рккаюцъа раби8ара да7анакуеит. Ар7аюы-арккаюы, алингвист, ра8хьаёатъи адыга шъйъыююы, ажъамаанаю-юы Умар Берсеи диит 1807 шы6ъса рзы Йъбан атъыла=ацъ аул6ъа руак а=ы. Дшыхъы3ёаз а0ыр6ъа 8ашьа диаадырхъа-хьан. Уи игъеи0ахьан Умар Берсеи илаз абаюхатъреи а7ара-дырра азыща7ща7ареи, убри азы дишь0уеит Парижйа и7ара иаци7арц. Шы6ъс6ъак рышь0ахь Умар Берсеи дгьежьуеит и8садгьыл ахь, идикылоит аурыс тъылауаюра. Аурыс ар-ратъ ма7зура айны дыйан еи0агаюык иащасабала. Ибзианы идыруан араб, афранцыз, атиурк, аурыс бызшъа6ъа.

Тъанчара данца Ставропольтъи агимназиаа=ы аче-р6ьес бызшъа дир7он. Агимназиа=ы уи амила0тъ кадр6ъа азыйаи7он. Наукала ачер6ьес бызшъа аус адулара иахъ-0оуп щъа и8хьаёаны, Умар Берсеи далагоит ачер6ьестъ нбан аи6ъыршъара. Иусура хыркъшаны анаука6ъа Рака-демиахь ири0оит. 1853 шы6ъсазы и0ыжьын :ар0. Абри анбан ала уи ачер6ьесцъа идир7он рхатъы бызшъа.

И0ижьит «Ачер6ьес бызшъа аграмматика» (1858), «Иаа зыркьа=у аурыс-ачер6ьес жъар» (1859) «Ачер6ьес азбука аурыс графика шьа0ас иа0аны» (1861), «Айабарда бызшъа азы алфавит аурыс графика шьа0ас иа0аны» (П. К. Услари иареи, 1862) ущъа уб. и7.

Даара и7аулоуп Умар Берсеи иажъамаана6ъа р7акы. Ур0 яъяъала ирны8шуеит амила0тъ колорит, усйантъи

Page 45: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

45

аам0азтъи асоциалтъ еи=ыхара6ъа. Ас еи8ш а7акы змоу Берсеи июым0а6ъа рахьтъ иаагап иажъамаана «Авизи-ри ажъабжьщъаюи». Арайа автор авизир д7ъылихуеит. Ажъабжьщъаю и8сабаратъны илаз ихшыю7арра иабзоура-ны да7амхакъа а0ак ахьыйаи7о азы дщареикуеит.

Ажъамаана «Абгахъ3и абгадуи» айны иаар8шуп аанда кылщара хъы3ы икылсны абащча и0алаз, ийъышу, иаюы-с0аау абгахъы3и, игаёоу, зхы иа6ъгъыяуаз абгадуи ры-х0ыс.

Абгахъ3ы еилнакааит ацъа и0амёо акрафар, изымны-йъо, икащабяало, излааз амюала ишзымцо. Абгаду акъзар изым6ъацо акрафеит. Абгахъы3ы амюан иа8ылаз а8ы6ъ-сылара6ъа зегьы имарианы ирыцъцеит, абгаду уи алым-шеит, абащча а8шъма уи яъаяъала а6ънага иа6ъиршъеит. Ажъамаана амораль абас ийоуп: уа6ъымгъыяын амал. Берсеи иажъамаана6ъа «А6ъы5ьмеи, алеи, абгахъы3и» айны иаар8шуп ала зтъыз а8шъма иахъ0амкъа иахьиргъааз азы арахъ иры6ълоз абгеи иареи аиюызара шрыбжьар7аз. «Уигъ0амсын уюыза, уи уаяа диюызахар ауеит» – ащъоит ажъамаана амораль. Берсеи ир=иам0а6ъа р=ы дахыччоит ахама8агьара («Ю-арбаяьк»), абарбарра («Ар8ыс»), агаё-ара («А8щъыси акъти»), ака3беира («Ажьии ахъшътъюи»).

Автор иажъамаана6ъа р=ы ишьа6ъиряъяъоит ауаю-ытъыюса хъызмоу ийазшьа6ъа4 ахшыю7арра, агъеилга-ра ущъа уб. егь. Ауаа рыгра баа8с6ъа ры6ъ8эра азыщъан Берсеи ихы иаирхъоит аллегориеи и7ару асатиреи. Умар Берсеи иажъамаана6ъа ижълартъуп. Ур0 рыжълартъра ианы8шуеит амила0тъ йазшьа. Автор икъша-мыкъша ийоу аиашаха0ара6ъа ажълар ирхыл7ыз ауаюы ибла6ъа рыла дрыхъа8шуеит. Ачер6ьес жъа8йа6ъеи ацуфара6ъеи Берсеи иажъамаана6ъа рмораль аар8шра=ы ахархъара рымоуп. Агыгшъыг персонажцъа рха=сахьа6ъа ачер6ьес лакъ6ъа ирылоуп а8стъ6ъа рха=сахьа6ъа ирзааигъоуп.

Page 46: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

46

Автор ир=иам0а6ъа р=ы иаар8шу аха=сахьа6ъа абга-хъы36ъа, абгаду6ъа, арбаяь6ъа ущъа ирнубаалоит ажълар ур0 рахь ирымоу агъаанагара6ъа. Ажъабжьщъара Берсеи иажъамаана6ъа р=ы автор ийынтъи ицоит. Ажъамаана ихадоу а7акы Берсеи ан7ъам0а=ы иааир8шуеит моральк еи8шны, иара нас ауп а8хьаюцъа ианрыдигало алкаа6ъа.

Зсахьаркыратъ йазшьа щараку, ираёоу, аюаёара змоу, ажъамаана6ъа ртекст6ъа ирны8шуеит абызшъа амариа-ра, ац6ьара. Уи и7аулоу а7акы амоуп, ажълар рйъыяара иашьашъалоуп.

Ставропольтъи агимназиа=ы Берсеи иусум0а6ъа рынаг ёара=ы иа8саны рхы аадыр8шит и7аюцъа, иналу-кааша Нхы7-Кавказтъи анаукеи акультуреи русзуюцъа Йазы Ща0ажъыйъеи Адиль-Гиреи Кешеви.

Page 47: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

47

Ҟазы ҳаҭажәыҟәа (кази Атажукин)(1841–1899)

Адыгаа р7арадырреи ркультуреи а0оурых а=ы иналу-кааша а0ы8 ааныркылоит Йазы Ща0ажъыйъа иусум0а-6ъа. XIX ашъышы6ъса аюбатъи азыбжазтъи ауаажълар-ратъ усзуюы, арккаюы, збызшъа 7ауланы издыруа, ажъ-лар рыр=иам0а6ъа реизгаю, ра8хьатъи аи0агаю. Ащратъ-ра ашы6ъс хьан0а6ъа раан, ижълар гъакьа рлитература, ркультура а=иара=ы илиршаз ма3ым, даарагьы акра7ана-куеит.

Йазы Ща0ажъыйъа диит 1841 шы6ъсазы А0ажукино-3 а6ы0ан а0ауад и0аацъара=ы, Нальчиктъи аокруг а=ы. Дшыхъы3ёаз иан ди8хоит, иаб, зтъыла иахы7ны )ыр6ъ-тъылайа ицаз, и8а дырзынижьуеит иуацъа, а8с0азаара=ы хархъарак злоу ма0ъахъык изынмыжькъа. Йазы Ща0ажъы-йъа 1850 шы6ъсазы Ставропольтъи агимназиа д0алоит, уи усйантъи аам0азы иара адемократиатъ традициа6ъеи ал7шъа6ъеи рыла Урыстъыла зегьы иадыруан. Арайа уи иоуеит адырра щаракы, насгьы арайа ауп иахьеиба-дыруа, з7аюцъа рхатъы бызшъеи ажълар р=ырщъалатъ р=иам0а6ъеи рахь абзиабара рылазыр7ъоз, абаюхатъра злоу ачер6ьес бызшъа ар7аюы Умар Берсеии иареи.

1858 шы6ъсазы Йазы Ща0ажъыйъа агимназиа 6ъ=иарала далганы, далалоит арратъ ма7зура, игъы и0оу иплан6ъа рынагёаразы. Уи :ар0, има7ура ахьымюа8ыс-уаз дырзааигъахеит акультуреи а7арадырреи русзуюцъа, иащараёак ашьхарыуаа рбызшъа а07аара знапалакыз

Page 48: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

48

еицырдыруа кавказ07ааюы П.К.Услари У. Берсеии. Ур0 руаёък ицхыраарала еи6ъиршъоит алфавит, айабарда бызшъа анбан, и0ижьуеит а8хьаразы, ра8хьатъи ахатъы бызшъала ашъйъ6ъа4 «Кабардинская азбука». Анбан шъйъы ан0ы7лак ашь0ахь уи Нальчик иааиртуеит ажълар ры-р7аюцъа разыйа7аразы акурс6ъа, иаргьы арайа аам0анык азы ахатъы бызшъа дир7он. Аха ащъын06ар инапхгареи а0ы8антъи афеодалтъ хыл7шь0ра6ъеи адымгылт адыга рккаюы инапы злеикыз аус. Дук мыр7ыкъа ашкол аркын, ашъйъ6ъагьы ы6ъган.

Има7ура=ы даныйазгьы, а8сшьара данца ашь0ахьгьы и8с0азаара дал7аанёа Йазы Ща0ажъыйъа инижьуам инау-кеи ирккаратъ усуреи. Уи ипублицистикатъ статиа6ъа р=ы аус адиулоит амила0тъ юыра аи=каареи ахатъы бызшъа дыр7ареи апроблема, аурыс бызшъа айынтъи еи0еигоит аусум0а6ъа, еизигоит ажълар р=ырщъалатъи р=иам0а6ъа. Акьы8хь иазирхиеит хы8хьаёара рацъала нар0аа рщъа-м0а6ъеи, ашъа6ъеи, алакъ6ъеи. Ихатъы бызшъалеи аурыс бызшъалеи уи иикьы8хьыз ащъам0а6ъеи, ипублицисти-катъ н7ам0а6ъеи а7ак ду рымоуп, иагьлагала дууп адыга мила0тъ культура аизырщара а=ы.

Page 49: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

49

АҞАбАрдА лиТерАТурА

Айабарда жълар, хыхь ишащщъаз еи8ш, адыга жълар6ъа ирыхъ0акуп, насгьы ааскьоуп аюыра анроуз, асахьаркы-ратъ литературагьы ана8ыр7аз. ?абыргуп, егьыр0 адыга жълар6ъа (аедыгьаа, ачер6ьес6ъа9 реи8ш, ур0гьы ирыман инар0бааны рхы иадырхъашаз афольклортъ традициа беиеи XIX ашъышы6ъсазтъи арккаюцъа ду6ъа рдоущатъ 0ынхеи. Аха ур0, егьа рымэхак 0баазаргьы, ицхыраагёа-6ъан, хархъага6ъан, ийа7атъын иара алитература аха0а хатъы бызшъала.

?абыргуп, XIX ашъышы6ъсазы ийан хы8хьаёарала даара има3заргьы, уаанёа ишазгъащ0ахьоу еи8ш, адыгаа зегьы ирзеи8шыз а7арауаа-арккаюцъа, асахьаркыратъ юым0а6ъа хатъы бызшъала иа8ыз7оз.

Айабарда сахьаркыратъ литература аха0а а=иара иа-налагаз XX ашъышы6ъсазоуп, Йабарда Асовет мчра аны-шьа6ъгыла (1920 ш.) ашь0ахь.

А8суа литература еи8ш айабарда литературагьы а=иара иалагеит апоезиа ажанр ала. Ра8хьаёатъи апоетцъа (Бе6ь-мырза *ач, Амирхан Щав8ач9 рыр=иаратъ мюа иалагеит ареволиуциа йалаанёа – ажълар рашъащъаюцъак ражъабжь-щъаюцъак ращасабла. А7ыхътъан, асовет аам0азы, асахьар-кыратъ литературатъ р=иам0а6ъагьы ма3ымкъа иа8ыр-7еит. Убри азоуп ур0 афольклори асахьаркыратъ литера-туреи рщъаа=ы игылоуп щъа изы8хьаёоу (убар0 акыр дры-шьашъалан А8сны XX ашъышы6ъса алагам0азы еицырды-руа ийаз жълар рашъащъаю апоет-сатирик Жана Ачба9.

Page 50: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

50

Йабардатъи аюыратъ сахьаркыратъ литература ашьа0а зкыз щъа ды8хьаёоуп абаюхатъра ду змаз еицырдыруа апоет Али Шьо5ьанцыйъ (1900–1941 ш.ш.). 17 шы6ъса анихы7уаз, 1917 шы6ъсазы )ыр6ътъыла даныйаз, уи ии-юыз алирика-патриоттъ цъаныррала и0ъу иажъеинраала «Сан бахь» ала ашьапы акуеит щаам0азтъи айабарда со-веттъ литература.

А5ьын5ьтъылатъ еибашьра ду йалаанёа 1920 – 1930-тъи ашы6ъс6ъа рзы еинылт айабарда литература ажанр хада6ъа зегьы – апоезиа, апроза, адраматургиа. Али Шьо5ьанцыйъ ар0 ашы6ъс6ъа раан, алирикатъ р=иам0а лы8шаах6ъа инарываргыланы, иа8и7еит, инеи7ыху аепи-катъ р=иам0а6ъагьы. Убар0 иреиуоуп апоема6ъа «Аёын 7хы», «Мадина», «Йазбурун», ра8хьаёатъи иажъеи-нраалоу ироман «Камботи Лиацеи». Бе6ьмырза *ачи Амирхан Щав8ачи асовет аам0азтъи ражъеинраала6ъа, рпоема6ъа, ур0 инарывагылаз апоет =арацъа Алим Кешо-ков, Адам Шьо5ьанцыйъ, Амирхан Шомахов рпоезиатъ, рпрозатъ р=иам0а6ъа.

Аибашьра ашы6ъс6ъа раан Йабарда аам0ала аяа импы7ахаланы ийан. Айабарда шъйъыююцъа аб5ьар зкыртъ ийаз аибашьра амца иалагылан, ажъалагьы, ащъа0ыхлагьы еибашьуан. Аибашьра=ы и0ахеит гъы8юык ашъйъыюю цъа, алитература ашьа0аркюы Али Шьо5ьан-цыйъгьы убрахь днала7аны.

Аибашьра ашы6ъс6ъа раан айабарда литература=ы, зе-гьын5ьара СССР еиднакылоз ажълар6ъа рлитература6ъа рйны еи8ш, еища а8ыжъара аманы и=ион апоезиа ажанр (Алим Кешоков, Амирхан Щав8ач, Адам Шьо5ьанцыйъ, Бе0ал Къаш ражъеинраала6ъа, рпоема6ъа9. Апроза=ы ур0 ашы6ъс6ъа раан зыёбахъ ущъартъ ийоу ажанр ма-36ъа роуп – ажъабжь6ъа, аочерк6ъа, афелиетон6ъа. Еи-щараёакгьы убар0 иреиуоуп Алим Кешоков иочерк6ъеи

Page 51: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

51

иажъабжь6ъеи4 «Ахыза цъыш», «Аибашьратъ ршаща0га», «Аха7а 8а7акьа=», «Акъыбайа7аю» ущъа убас жъпакы, ажълар рфырха7ареи аибашьратъ 0агылазаашьа уадаюи аазыр8шуа ар=иам0а6ъа.

Адраматургиа аганахь ала аёбахъ ущъар йалоит Ща3ым )еун ипиеса «А8ышъара» (1944 ш.) – йабардатъи апар-тизанцъа афашистцъа ир=агыланы ры6ъ8ара аазыр8шуа ар=иам0а.

Аибашьра ду ашь0ахьтъи ашы6ъс6ъа раан айабар-да литература=ы ихадоу а0ы8 ааныркылон аибашьратъ фырха7аратъ х0ыс6ъа реи8ш, аибашьра ашь0ахьтъи а8с0азаара аар8шрагьы (Щ. )еун, А. Шор0ан, А. Щав8ач, Ад. Шьо5ьанцыйъ ражъабжь6ъа, рповест6ъа9, еищараёак их0ыс дуны, амила0 щъаа6ъагьы ир0ы7ны, Урыстъыла-гьы, СССР егьыр0 ареспублика6ъагьы рйны еицырдыруа ийалеит абаюхатъра лы8шаах змаз айабарда поет, апро-заик Алим Кешоков ир=иам0а6ъа. Уи иажъеинраала6ъа, ипоема6ъа, ипрозатъ р=иам0а6ъа, еищараёакгьы абыз-шъа6ъа жъпакы рахь еи0агоу идилогиа «Ахра6ъа ыцъам» – лагала дууп айабарда литература=ы еи8ш мила0рацъа-ла еилаз асовет литература=гьы.

Аибашьра ашь0ахьтъи ашы6ъс6ъа раан еи7агылт иара убасгьы абаюхатъра йаима0 змоу ар=иаюцъа =арацъа ажанр6ъа зегьы рйны. Убар0 иреиуоуп З. )щагазитов, З. Налоев, К. Ельгаров, П. Мисаков, М. Кармоков, Ф. Балкарова ущъа уб.егь. Ур0 иреияьу рыр=иам0а6ъа рыхьё-ынюылоуп Йабарда ажъытъ-а=атъ а0оурых х0ыс6ъеи иа-хьатъи а8с0азаареи.

Айабарда сахьаркыратъ литература а=иара Октиабр-тъи асоциалисттъ револиуциа дуёёеи 1920 шы6ъсазы Асо-вет мчра ашьа6ъгылареи ирыбзоуроуп.

Октиабртъи ареволиуциа аам0а «А8с0азаара аира» ахьёи7еит апоет, жълар рашъащъаю, асатиратъ ашъа6ъа зыюуаз Б.*ач.

Page 52: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

52

1924 шы6ъсазы а0ы7ра иалагеит агазе0 «Карахалк».Еи=каахоит и3ыдоу а7араиур0а6ъа, и0ы7уеит ашъ-

йъ6ъа. Агазе0 «Карахалк» адайьа6ъа ирнылоит А. Шьо-5ьанцыйъ ра8хьатъи иажъеинраала6ъа.

Асовет мчра а8хьатъи ашы6ъс6ъа рзы Б.*ач иа8и-7оит ибаюхатъра ду аазыр8шуа ар=иам0а6ъа4 «Ленин изы ашъа». «Ажъра», «Абыргцъа р=ы шъгъыбзыяыз» уб.егь. Убас7ъйьа и=ион ажълар рашъащъаю Амырхан Щав8ач ир=иам0а6ъа, уи июым0а6ъа р=ы ашъа рзищъон апартизан йа8шь6ъа ридеал6ъа4 «Хамаша Кешев», Йабарда еицыр-дыруа ашъа «Ленин»

Ареволиуциа ашь0ахьтъи ашы6ъс6ъа рзы айабарда жълар ры8с0азаара=ы, алитература а=иара=ы афольклор а0ы8 яъяъа ааннакылон. Ареволиуциеи аграждантъ еи-башьреи ирыбзоураны аизщара роуит ажълар рпоезиатъ р=иам0а6ъа.

Ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа, анхацъа ахъура и0а-зыргылоз агвардиа шкъакъа ах=а еи8ш ир=агылан.

Усйантъи аам0азы анхаюыжълар иа8ыр7оз ашъа6ъа, ащъам0а6ъа, ажъа8йа6ъа, ацуфара6ъа ры8сы 0оуп, а8ы-жъара рымоуп, иахьагьы аха6ъи0рахь аа8хьара йар7оит. Иаагап4 «Апартизанцъа рашъа», «Амгьал азы ашъа», «Икнащау изы ашъа», ащъам0а «Ленин иахь», «Апартизан Жамбот», асатира «Аамс0еи адаяьи» уб.егь.17

Асатира «Уорки адаяьи» цъыр7уеит 20-тъи ашы6ъ-с6ъа рын7ъам0азы. Ари аюым0а=ы даар8шуп аамс0а, ар шкъакъаа иреиуаз, ар йа8шьаа ргыгшъыг иацъшъоз, адаяь айъа=йъа=ра асовет еищабыра ибла ихгылоушъа инарбон. Дшъон аёхы6ъ6ъеи аёыхь6ъеи рааигъара днеир абга6ъа дыр=а7ахъхар щъа.

Егьыр0 зюыра 6ъы8шу ажълар6ъа рлитература6ъа рйны

17 Уахъ.: «Советскэ къбердеит и (УЭРЫ) уатэ» КБНИИ. Нальчик, 1956.

Page 53: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

53

еи8ш айабарда жълар рлитература=гьы апрозеи адрама-тургиеи раас0а а8ыжъара рымоуп *ач Шьо5ьанцыйъи, Шекихачеви, Борукаеви ущъа убас егьыр0гьы рпоезиа.

Апрозеи адрамеи рцъыр7реи ры=иареи азы (ажъабжь, аповест, ароман, адрама9 иа0ахын ибеиоу, а=иара ду змоу алитературатъ бызшъа, ищараку акультуреи, исахьарку айазареи. Абар06ъа зегьы, щъарада, алитературатъ про-цесс, апоезиа аизырщара=ы акапан ду рымоуп.

20-тъи ашы6ъсн7ъам0азы айабарда поезиа ианы8ш-уеит аизщара, агазе06ъеи ажурнал6ъеи рлитературатъ дайьа6ъа р=ы ирнылоит айабарда поетцъа еиуеи8шым тематикала июу рыр=иам0а6ъа.

Б. *ач ареволиуциа йалаанёатъи ашы6ъс6ъа рзы апо-ет-трибун, ауаажъларратъ усзуюы щъа ды8хьаёан. Даара дуаюы ц6ьан, дуаю иашан, аха7ара злаз уаю гъымшъан. Ир=иам0а6ъа тема хадас ирымаз анхацъа залымдарыла ирызныйъоз ир=агыланы а6ъ8ара акъын. Уи дпоетын, дмелодистын, дкомпозиторын.

Б. *ач илитературатъ 0ынха, 14 поезиатъ цъащъа-ла ишьа6ъгылаз крыз7азкуаз ир=иам0а6ъа рыхъ0ак а5ьын5ьтъылатъ еибашьра аан ибжьаёит. Аибашьра ашь0ахь иаа8шыз иашъа6ъеи иажъеинраала6ъеи рвари-ант6ъак 0ы7ит ишъйъ6ъа р=ы, урысшъала – Москва, йа-барда бызшъала – Нальчик.

Б. *ач ир=иам0а6ъа 0аиюуан иара еи6ъиршъаз алфа-вит ала. Араб дырга6ъа ихы иаирхъоит айабарда быз-шъайны. Ари алфавит ала Б.*ач а7ара дир7он и6ы0а уаа. Акрыз7азкуаз иарбан усзаалакгьы иара ида аёбара зыйаломызт.

Дыр=агыланы ды6ъ8он, драбашьуан, и=а8иэуан ахъымга6ъа, аяьычцъа, а6ъылацъа, аба6ь иасуаз ауаа бар-барцъа, ахъа5ьацъа асабрада р=ихуан, ажълар ридеал6ъа дрыдгылон.

Page 54: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

54

Б. *ач шьахъла инаигёон иа8хьагылаюцъа %ьабаги Казаноков, Шора Ногъма, Йазы Ща0ажъыйъа руал8шьа. Ибзианы идыруан апоезиатъ ажъа амч. Има3ымкъа еи-6ъиршъеит асахьаркыратъ 3ыда йазшьа6ъа змоу ажъа йъыш6ъа, ажъа8йа6ъа, ам7ъыжъюа змоу ажъа6ъа. Иаагап ур0 рахьтъ (аурыс еи0агала94

Истина – лишь то, что за собою Не влечет ни горестей, ни бед. Если похвалу услышит глупый, Он себя за мудреца сочтет. Если опьянеет полоумный То он станет полным дураком. Того, что в жизни сам постигнешь Тому и мудрый не научит.

Аҵабырг хаҭа – уи оуп: Гәаҟреи рыцҳареи ҳәа зцым. Абзамыҟә рҽхәажәак иаҳар, Дҟәышушәа ихы ибоит. Ахеилага данашьлак – Зынӡа дгаӡахоит. Аԥсҭазаараҿы ухала иуҵаз, Ахаан аӡәгьы иуирҵараны дыҟам. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 55: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

55

30-тәи ашықәсқәа рызтәи аҟабарда литература

Апоетцъа шьахъ6ъа Али Шьо5ьанцыйъи Алим Кешокови ирыбзоураны йабардаа рлитература, 30-тъи ашы6ъс6ъа рзы иаа5ьоушьартъ еи8ш аюаёа-ра аиуит. Убар0 ашы6ъс6ъа раан ауп ианцъыр7ыз А.Шьо5ьанцыйъ ироман «Камботи Лиацеи», ипоема-6ъа «Мадина», «Аёын 7хы» уб.егь. Ар0 ар=иам0а6ъа исахьарку епикатъ юым0а6ъаны ишьа6ъгылеит. Ицъыр7уан амила0тъ литература а8сы ахаз7оз апоет-цъеи ашъйъыююцъеи.18

Адыга мила0тъ литература аурыс литература абзоу-рала еихнагон а8хьатъи ашьа=а6ъа. Ирызщауан адгьыл-6ъаарыхратъ, а6ы0анхамюатъ ус6ъа. Иазщауан а7арадыр-ра. Амила0тъ школ6ъа есышы6ъса иаурыжьуан шъюыла адырра змаз а=ар. Атехникум6ъеи еищау а7араиур0а6ъеи и=ыцу занаа0ла акадр6ъа аурыжьуан.

30-тъи ашы6ъс6ъа рылагам0азы айабарда поезиеи апрозеи шьа6ъгылон ажъытъи а=атъи реи=агыларатъ принципла, аэакала иащщъозар контрастла.

Ажъеинраала6ъеи ажъабжь6ъеи («Ишъ0уа аща7ла ам7ан», «Тембот иаюсыз имш6ъа» А. Шьо5ьанцыйъ, «Ари ухаш0ыр йалом», «Максидов», «Аиааирагаюцъа», «Адунеи ссир» А. Щав8ач, «Аразйы» Кешоков уб. егь. Ур0 ин0кааны ишон ю-хъ0акны4 актъи а=ы иаа8шуан агъыр-яьара зцымыз, ииасхьоу ах0ыс, аюбатъи а=ы насы8 змоу

18 Максимов П. Поэты Кабарды и Балкарии. «На подъеме», 1933 № 6 – 8.

Page 56: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

56

аам0а =ыц. Аха ар0 агъаанагара6ъа ашъйъыююцъа ша6ъ-гъыяуаз еи8ш изыйамлеит.

1937 шы6ъсазы Йабарда-Балйартъи автономтъ область Йабарда-Балйартъи Автономтъ Советтъ Социалисттъ Ре-спубликаны еи0ашьа6ъгылеит.

Уи аам0азы и6ъы8шыз айабарда литература и0ы-шъынтъалоу ар=иам0а6ъа рыман4 апроза, адраматургиа, апоезиа ахатъы а8хьаюцъа раудиториа.

1936 шы6ъсазы айабарда литература ацъыё ду аиуеит. И8с0азаара дал7уеит жълар рпоет Бе6ьмырза *ач. Апоет дахьымёеит анапылаюыратъ «Ахьтъы шъындыйъра» и0аз ир=иам0а6ъа р0ыжьра.

Усйантъи аам0азтъи Сталин икульт иахыл=иааз аре-прессиа6ъа ирыхйьаны и0ахеит ашъйъыююцъеи апоет-цъеи жъпаюык Дж.Налоев, П.Шехикачев, Т.Борукаев, З.Максидов, К.Кожаев, А.Пшенокова, М.Афаунов уб.егь.

30-тәи ашы6ъс6ъа аюбатъи азыбжазы айабарда ли-тература иаланагалт има3ымкъа аюым0а =ыц6ъа. Али Шьо5ьанцыйъ алитература=ы айазара аазыр8шуа а=ар р7аюыс дроуеит. Абаюхатъра змоу и7аюы Алим Кешоков дцъыр7уеит афилософиатъ лирика дазйазаны. Амирхан Щав8ач инаигёоит Б.*ач итрадициа6ъа. Ицъыр7уеит И.Кажаров ипопулиартъу иашъа6ъа. Алитература иала-7ъоит и6ъы8шу амч6ъа – Б.Къашев, Ад. Шьо5ьанцыйъ, А.Шомахов, Б.Белуков уб.егь. Ур0 рыр=иам0а6ъа ирны-8шуеит, аоптимисттъ гъалайазаара.

Иазгъа0атъуп, Ал. Шьо5ьанцыйъ ийынёагьы йабар-даа рфольклори рлитературеи иадыруан апоема ажанр (Б. *ач ипоема6ъа4 «Бе6ьмырза и8щъысаагара», «Мо-сква иазку сара сажъа», «Йабарда»). Ра8хьатъи ашьа=а йаи 7еит алирика=ы Б. *ач «Айама», «Агъахъара». Еи-цырдыруа айабарда лирика даха0арнакны даа6ъгылоит абаюхатъра ду змаз Али Шьо5ьанцыйъ и7аюы – Алим

Page 57: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

57

Кешоков. Уи лирикк иащасабала ирлас изщаит. 1940-1941 шш. рзы иа8и7еит ажъеинраала6ъа жъпакы.Уи айабарда лирикатъ поезиа ащаракыра ана0еит. А.Кешоков илири-катъ фырха7а («Сара сымра»9 иа8хьагылаз совет уаюын, ищараку асоветтъ идеал6ъа дырзы6ъ8аюын, аоптимисттъ цъанырра иман, итъыла а8хьайа а8еи8ш ду шазы8шыз агъра игон. Има3ым А.Кешоков иажъеинраала6ъеи ие-стетикатъ идеал аазыр8шуа илирикатъ р=иам0а «И6ъ-8раа инеиуа аэыю уа6ътъаны» уб.егь. Апоет и0ахым 0ынч дыштъоу а8сра, уи и0ахуп и8сра да8ыларц «И6ъ8раа ицо иэыю дша6ътъоу».

Ареспублика=ы азеи8ш культура аюаёара иабзоураны иазщаит атеатр адраматургиа. 30-тъи ашы6ъс6ъа рын-7ъам0азы ицъыр7уеит адраматургцъа =арацъа. Юышы6ъ-са рыла (1939 – 1940) ур0 ирюит иа8ыр7еит х-пиесак4 «Мажи0и Мариа0и» (М. Тубаев). «Каншоуби Гошагаги», (З.Кардангушев), «Али – Батыр» (А.Шортанов).

Апиеса6ъа ирны8шуеит усйантъи аам0азтъи афео-далтъ еилазаара амч6ъа анхаюыжълар а5ьамыяъа цъгьа иш0адыргылоз. Ажъакала, анхацъеи ачынуааи ркласстъ еизыйазаашьа6ъа рсиужет ала ибеиоуп айабарда драма-тургиа. Иаагап, М.Тубаев ипиеса «Мажи0и Мариа0и».

Ащ Ель5ьерунйъа и8ща 8шёа Мариа0 бзиа дылбоит ащратъра иатъу зых иа6ъи0у ар8ыс Мажи0, иаргьы бзиа дибоит, аха идыруеит дара рыбжьара акагьы шыйамло. Мариа0 илышь0ан Йабарда даара зыхьё нагаз аёъырюы.

Ащкъажъ лы8ща8са ащ Абиев дил0арц лыёбеит. Ача-ра аилашым0азы ргъырэанёамкъа даакылйьоит Мажи0 июызцъа иманы, дым7аирсуеит бзиа иибо. Ащъа0ыхла аи-лаюынтра йалеит. Мажи0 д0ахоит. Мариа0 лэылшьуеит.

Ажъакала, 30-тъи ашы6ъс6ъа рзы ишьа6ъгылеит Йа-барда асахьаркыратъ литераторцъа рплеада. И0ы7уеит аинтерес з7оу ашъыйъ6ъа4 «Ажъеинраала6ъеи апоема-

Page 58: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

58

6ъеи» Б.*ач, А.Шьо5ьанцыйъи Кешокови рлирикатъ ашъа6ъа, Х.Теунов иповест, И.Кажарови А.Щав8ачи рпи-еса6ъа. Иазщауеит а8хьаюцъа рхы8хьаёара. Убасала айа-барда литература афольклор ах=а и0ысны аурыс классик-цъа р8ышъа абзоурала, аюаёара =ыц ахь ихалт.

Page 59: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

59

Али шьоџьанцыҟә (Али шогенцуков)(1900–1941)

Али Шьо5ьанцыйъ Йабарда асоветтъ литература ашьа0аркюы щъа ды8хьаёоуп. А. Шьо5ьанцыйъ диит 1900 шы6ъсазы Йабарда, Кучмазокино а6ы0ан (уажъы Ба6сан9 Йабарда-Балкариа Ареспублика=ы анхаю яар и0аацъара=ы. Иабду *шьйан ибон има0а илаз агъыр7-йъыли, абаюхатъреи. Ахъы3ы ашкол д0ар7оит 1908 шы6ъ-сазы. А6ы0а школ Али Шьо5ьанцыйъ ибзианы далгеит 1914 шы6ъсазы. Ашкол даналга ашь0ахь А.Шьо5ьанцыйъ и0ахын Нальчик ареалтъ училишьче д0аларц (ареволиу-циа йалаанёатъи Йабардатъи аучилишьче9, аха дрыдрым-кылеит, избанзар, арайа а7ара з7оз крызмаз, мчызмаз а0ауад цъа рыхшара ракъын.

1914 шы6ъсазы Али Шьо5ьанцыйъ д0алоит Ба6сантъи адоущатъ семинариа. Усйантъи аам0азы арайа а8сабара-7ара, агеографиа, айабарда бызшъеи а0оурыхи р7аюыс даман Нури Цагов. Цагов дук 7уамызт )ыр6ътъылан-тъи дгьежьишь0еи иабацъа ры8садгьыл ахь. Уи ибзианы идыруан ихатъы бызшъа, дыр7аю бзиан, ахъы36ъа бзиа дырбон, и7атъхъ6ъа рха0абзиара бзиан, р7акы дуун, и=цъажъара хаан, иавторитет щаракын. Аха рыцщарас ийа-лаз, уи июаёара6ъа ирхырйьаны Цагов и7атъхъ6ъа Айран иаяоуп, аеретикатъ 7акы рымоуп щъа иусура дамырхуеит. Ари даара гъырюа дуны изыйалеит Али Шьо5ьанцыйъ. Убри а7ыхъала ийаи7аз а=агылара иахырйьаны иар-гьы асеминариа ды0цан. Ар7аюи а7аюи ргъы камыжькъа

Page 60: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

60

Н. Цагов «июны уа0ахк» адйа7аланы иааиртит еищау а7а-раиур0а, еицырдыруа «Цагов иуниверситет». Уи ра8хьаё-атъи ажълар руниверситет акъны ийалеит йабардаа р0оу-рых а=ы. Арайа даёъыкны, даарылукаартъ даз=лымщаны а7ара и7он Али Шьо5ьанцыйъ, ихы деигёомызт, амш-цъгьа дыннакыломызт, шьапыла дцон бзиа иибоз ир7аюы ишйа. А7ара даналгалак, Нури Цагов ицхыраарала дцоит Баталпашинскйа, дагь0алоит 1915 ш. азы Даяьс0ан, )емир Хан-Шуре (уажъы а6ала6ь Буинакск9, Нхы7-Кавказаа рзы еи=кааз ар7аюцъа разыйа7аратъ курс6ъа. Арайа а7а-ра и7оит март 1916 шы6ъсанёа. Ил7шъа бзиа6ъа ирыб-зоураны акурс6ъа рдирекциа уи ддъы6ъна7оит а7арахьы Йрымйа а6. Бахчисараи И. Гаспрински ихьё зху апедаго-гикатъ училишьчахь. Ир7он Айран, абызшъа6ъа, агео-графиа, ащасабра. Арайа уи а7ара и7он 1917 шы6ъсанёа. Убри аам0азы Урыстъыла ийалеит февральтъи абуржу-азиатъ револиуциа. Убри иахырйьаны а7араиур0а анап-хгаюцъа иреияьыз а7аюцъа Константинопольйа идъы-6ъыр7оит, уайа а7ара иалдыргарц азы. Ур0 дрылан Али Шьо5ьанцыйъ. Игъалашъоит и8с0азаара амш хьан0а6ъа. Али ихы7уан 17 шы6ъса С0ампыл а7арахьы дандъы6ъы-р7оз. Арайа ауп ир7аюы Нури Цаговгьы а7арадырра ахьиоуз. А. Шьо5ьанцыйъ )ыр6ътъыла дры6ъшъоит уайа инхоз ачер6ьесцъа. Ибла ихгылоушъа игъалашъара=ы инхоит ур0 рыбла гъыраз6ъа. Арайа уи а7арагьы аусура-гьы еилеигёон. Абаяъаза=ы аидара а6ъихуан. Уи аам0азы Шьо5ьанцыйъ изцъыр7уеит амуза. Июуеит иажъеинраала ссир «Ан» («Нанэ»9. Атъым жъюан а7айа уи дымчыданы, д0ынхаданы ихы и8хьаёон. Арайа уи иа8и7оит има3ым-къа ар=иам0а6ъа. Ибжьаёызгьы рацъоуп.

А. Шьо5ьанцыйъ 30 шы6ъса ижълар а7арадырра ры-0аразы хамеигёарада р7аюыс аус иуан. Агитациа-пропа-гандатъ усура ду мюа8игон. Али Шьо5ьанцыйъ ирацъаны

Page 61: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

61

имоуп ашъа6ъа, ар7ага шъыйъ6ъа, аметодикатъ цхыраа-гёа6ъа, кыр ахрестоматиа6ъа дравторуп. 1927 шы6ъсазы йабарда-чер6ьес бызшъала еи6ъыршъоу анбан шъйъы ав-торцъа рколлектив далахъын. Ари аизга ианылоит «Ды-ш8аи8ылар акъузеи ар7аюы а7аюы» алагар0атъ школ6ъа рзы.

Ирацъоуп Али Шьо5ьанцыйъ и5ьабаа. Има3ым ина-пы и7ы7ыз аюым0а6ъа. Ареспублика=ы еицырдыруа шъйъыю юыс дшьан. Имоуп апоема6ъа, ажъабжь6ъа, ажъеинраала6ъа рацъаны. Ра8хьаёатъи ипоема «Мади-на» (1935 ш.) дызнысыз и8с0азаара аматериал ала июуп.

Имоуп 1927 шы6ъсазы ииюыз икьы8хьым ипоема «Атъым жъюан а7айа» ашьхауаа ирызкыз, заа ибжьа-ёхьаз. Ра8хьаёатъи иажъабжь иахьёуп «*у0к ашыла». Хъызмам р=иам0аны и8хьаёоуп ра8хьаёатъи исоциал-тъу иажъеинраалоу ироман «Камботи Лиацеи» (1934 – 1936 шш.). А.Шьо5ьанцыйъ ибзианы идыруан; араб, а0ыр6ъ, афранцыз, аурыс бызшъа6ъа. №ыдала дырзаа-игъан аурыс шъйъыююцъа4 А.С.Пушкин, М.Лермонтов, Н.Некрасов, Л.Толстои, М.Горки, В.Маиаковски. Ахъ-шьара ду ри0он ур0 рыр=иам0а6ъа. Дымюашьо идыруан алитература а=иара ажълар ишрыбзоуроу, ур0 р0оурых, рбызшъа, ркультура, ртрадициа6ъа, р7ас6ъа ишрыдщъа-лоу. Ир=иам0а6ъагьы шьа0ас, гъыцъс ирымоу ажълар ры8с0азаара иагъыл7ыз ахылюа-8сылюа ауп щъа и8хьа-ёоит. Ажълар6ъа зегьы рмила0тъ литература6ъа реизща-ра, ры=иара, реихащара афольклор иабзоуроуп щъа иа7и-шьуан Али Шьо5ьанцыйъ.

Али Шьо5ьанцыйъ аус иуан (еилеигёон9 наукатъ усзу-юыс КБАССР амила0тъ 07аарадырратъ институт айны. Арайа имюа8ысуаз афольклортъ експедициа6ъа ирыбзо-ураны еизыргаз аматериал6ъа ихы иархъаны, акьы8хь иазырхианы, и0ижьуеит ра8хьаёа «Нар0аа репос» (1941).

Page 62: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

62

Имоуп ирацъаны аам0а =ыц иахьёынюылоу, а8с0азаара =ыц ёырызго ажъеинраала6ъа. Убар0 иреиуоуп, иащщъап4 «Ба6сангес», «Са0анеи-8шёа», «Щамид», ахъы36ъа ирыз-ку ажъеинраала6ъа4 «Агарашъа», «Айъраан6ъа», « Ацгъы – блаюажь» ущъа уб.егь.

Даара аус рыдиулахьан айабарда литература ашьа0ар-кюы Бе6ьмырза *ач ир=иам0а6ъа, июхьан уи изкны акри-тика-биографиатъ йазшьа змоу астатиагьы. Уи анылеит Йабарда Автономтъ Республика 20 шы6ъса ахы7ра иаз-кыз аиубилеитъ еизга=ы.

Али Шьо5ьанцыйъ ды6ъ8он ашъйъыююцъа =арацъа ркадр6ъа реи7ааёаразы. Инапхгарала ирызщаит апоетцъа йазацъа раби8ара4 Алим Кешоков, Ба0ал Куашев, Адам Шьо5ьанцыйъ уб.егь.

А5ьабаа ду ибеит А.Шьо5ьанцыйъ амила0тъ му-зыка, ахореографиа, адраматургиа, атеатртъ йазара реизырщара=ы. А.Шьо5ьанцыйъ еи0еигеит ихатъы быз-шъахь аурыс советтъ композиторцъа рашъа6ъа. Ур0 ире-иуоуп4 «Шьчорс изы ашъа», «Чапаев изы ашъа», «Сули-ко», «Агъаюа6ъеи ахъ6ъеи рыла» уб. егь.

Али Шьо5ьанцыйъ ихьё иадщъалоуп атеатр а=иара. Ра8хьаёа акъны йабардатъи аопера «Йызбирун» алибрет-то зюыз Али Шьо5ьанцыйъ иоуп. Аха рыцщарас ийалаз, аопера а7ыхътъанынёа изшьа6ъымгылеит, щара щйынёа иааит афрагмент6ъа. Иара убас «Атъцъа рашъа» 1939 шы6ъса рзы иа8и7оит афырха7аратъ поема «Афырха7а 6ъы8ш» (1940 ш.).

Али Шьо5ьанцыйъ ипоема6ъа4«Камботи Лиацеи», «Мадина», «Афырха7а 6ъы8ш» ирны8шуеит ажълар ры8с0азаара айынтъи 0оурыхла еиуеи8шым аам0а6ъа. Арайа автор иааир8шуеит ареволиуциа йалаанёа айа-барда жълар афеодалцъа рнапа7айа ианыйазтъи ры8с0а-заара хьам0а асахьа6ъа. Иара убас, йабардаа ареволиу-

Page 63: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

63

циа ашы6ъс6ъа раан абольшевиктъ партиа анапхгарала а5ьажълар аяа хъымга и=агыланы, шьаар7ъырала, а8с0а-заара =ыц азы ры6ъ8ара!

Ароман «Камботи Лиацеи» афырха7а хада Камбот ащ-ратъра и=ащъаны иаку 3къыноуп. Лиаца уи дма7уюуп, ур0 бзиа еибабоит. Аха6ъи0ра иазы6ъ8оит. Рыхгьы а6ъыр-7оит. Абриала автор иищъарц ии0аху еилкаауп.

Апоет аинтернационалист ихы иаирхъоит украинеи ау-а8си рыр=иаюцъа дуёёа6ъа Т.И.Шевченкои К.Хе0агурови ирызкыз аиубилеитъ еизга6ъа рредакциа аус адулара. А5ьын5ьтъылатъ еибашьра дуёёа ианалага, ра8хьаёа акъ-ны зыбжьы зыргаз дреиуоуп А.Шьо5ьанцыйъ. Усйантъи иажъеинраала6ъа зегьы амитинг6ъа реилашыра=ы акъын иахь=иоз, иахьиуаз. Иагь0ижьуеит аибашьра иазкыз ате-мала ажъеинраала6ъа «Зегьы аб5ьар шь0ышъх». И0ы7ит уи 1941 шы6ъсазы. Аибашьра аилашым0аз уи дытйъаны дыргоит, да6ъшъоит Кременчуктъи аконцлагер, уахьын-тъи Бобруисктъи аконцлагер ахь диаргоит. Уа иц0акын, июызцъа, итъыла иеиуаз, Индрис Кажаров, Лукман Ши-дугов, Корнеи Афаунов, Шахбан Тажев, Фуад Дишеков. Ур0 дрылан Мчак Балкаров Али Шьо5ьанцыйъ иажъеи-нраала6ъа амузыкахь ииазгаз. Даара игъайыз, аха згъы казмыжьуаз А.Шьо5ьанцыйъ д0ахеит аб7ара 29, 1941 шы6ъсазы Бобруиск аконцлагер айны, аяа ищъатъы да-цымныйъакъа дышпатриот иашаз. Абасала д0ахеит аиа-шамюа иазы6ъ8оз, ауаюы игъы и0ным7ъо ауаюы гъыбзыя, ауаю йъыяа зыхьё кьа=у Али.

Апоема «Мадина» айны аха=сахьа хада Мадина а0ауад инапа7айа ийоу, итйъоу ауаюы и8с0азаара зы8с0азаароу 8щъызбоуп.

А. Шьо5ьанцыйъ ипоема айны иащирбоит усйантъи аам0азы 0ауади-аамс0еи анхаюыжълар ишрызныйъоз. А5ьамыяъа цъгьа иш0агылаз, ишзиндаз, ры8хёи рыла-

Page 64: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

64

яырёи шеилаёюоз. Ажъакала айабарда жълар ры8с0азаара адайьа еи6ъа7ъа6ъа аазыр8шуа сахьаркыратъ юым0оуп. Мадина зхы иа6ъи0у анхаю яар Умар ди8щауп. Лы8шёара иабзоураны дыр0иуеит, ибеиоу аёъы дир0оит. Лыхаара зегьы анылцъыёлак Мадина лы8с0азаара даара ицъгьа-хоит. Апоема=ы дыцъгьахъыцюны, Пилов и8ара дыхнах-ны даабоит ланшьа Касим (лара бзиа илбо Заур ихьёуп9 Абар Касим иащъшьа илеищъо4

Нищий в зятья набивается,Он вам пришелся по вкусуВ доме невеста на выданьеДля проходимца хранима?Где это слыхано, видано:Дочь отдавать без калыма!Вижу погибнет племянница,Вы ее губите сдуру!Нет, ни за что не достанетсяДочь ваша в жены Зауру!…Подобного случаяБольше тебе не дождаться!… В рваных чувяках и в рубищеВек свой пройдешь ты горюя –В дом твой, как родственник любящий,Запах богатства несу я!Ладно, пусть будет по – твоему,Дочку за нищего выдай.

Ишԥа нас, маҳәыс дышәгәаԥхама?Ҳаӡӷаб ԥшӡа, иргаша- ирҳәаша,Изаҳбалакгьы диаҳҭома?Ари еиԥш збахьада, изаҳахьада:Калымда аҭаца лгара!Сыла ишабо ҳлылгоит ҳауԥшәыл хәыҷ,Гаӡарала лынасыԥ ҳҿаҟәоит!Мап, уи ҟалашьа амаӡам,Уԥҳа Заур диаҳҭаран ҳаҟаӡам!… Уаҳа ари еиԥш алшараУоураны уҟам ахаан!… Ужәцәеимаа еиҟәыԥԥа, аӷар цәа ухьыкәкәаУԥсҭазаара гәаҟрала иухугалап –Сара, уҭынха гәакьак еиԥш,Амал афҩы хаа уҩнра иҭазгалап!Бзиоуп, ишуҭаху иҟаз,Уԥҳа ахымхәа диҭа нас! (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 65: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

65

беқьмырза Ԥач (бекмурза Пачев) (1857) (1854) – 1936)

*ач Бе6ьмырза %ьегъайъо дпоетуп, айабарда апоети-катъ традициатъ юыра дашьа0аркюуп, асовет литература ашьа0аркюцъа дыруаёъкуп, дажъабажьщъаю дууп. Иащхы-сыз ашъышы6ъса 80-тъи ашы6ъс6ъа раан *ач Бе6ьмыр-за арабтъ графика шьа0ас иа0аны еи6ъиршъеит алфавит. Иара убри иалфавит ала акъын и8сы ахьынёа0аз дызлаю-уазгьы.

Бе6ьмырза *ач диит 1854 шы6ъсазы ащратъра ажъ-лар рыхъда5ьал иана6ъыяъяъоз аам0азы. Диит, изщаит анхаю яар и0аацъара=ы Нар0ан а6ы0ан, Нальчик араи-он а=ы.

Дшыхъы3ыз аяарреи амамзаареи ины8шит. Иажъеин-раала6ъа руак а=ы уи июуеит4

Бедняк рождается на светДля неудач, нужды и бед.Отлично знаете вы сами,Что не богат он и друзьями.

Аӷар ҳдунеиаҿы диуеит Арыцҳареи, агәаҟрақәеи ибарц. Ибзиаӡан ижәдыруеит шәхаҭагьы, Уи ҩызалагьы дышбеиам. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

28 шы6ъса шихы7уаз иёбеит 8щъыс дигарц, аха рыцща-рас ийалаз, бзиа иибоз а0ы8ща абеиацъа дырхыл7шь0ран азы мап ицъыркуеит. Усйан дым7аирсыр акъхеит, убри дахырйьаны Бе6ьмырза д0аркуеит. Арайа уи июуеит ипо-

Page 66: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

66

ема «Бе6мырза а8щъысаагара иэшазикыз». Иаб ииулак и8а ихы да6ъи0итъуеит.

*ач ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа дрызйазан, бзиа ибон. Ир=иам0а6ъа ирны8шуан ажълар рдоущатъ куль-тура иахыл7ыз апоезиа абызшъа, атематика, асиужет. Хамеи гёарада дыр=агылоит, и=а8иэуеит анхаюыжълар гьангьашрыла ирызныйъо, змила0тъ хдырра лайъыз ауаа. Ицааиуан афоризмтъ жанр6ъа ра87ара. Усйантъи аам0азы анхаюыжълар бяа еи7ых рызым0оз акласстъ еи-баркыра6ъа дыр=агыланы ды6ъ8он, и=а8иэуан. Аексплу-ататорцъа р=агылаю, ажълар рыхьчаю Б.*ач июуан4

Без пощады душитГорцев князь богатыйЭх, пора разрушитьСтарый мир проклятый («Верные слова» Перевод А.Шпирта)

Рыцҳашьарак иламАҭауад гәаҵәажәпа...Ех, уажәшьҭа иаԥырхтәуп Ажәытә дунеи еиҿкаашьа! (еиҭ. А.Л. Жьи8ща)

Апоет Б. *ач иажъеинраала6ъа ирны8шуеит ижълар гъакьа рдунеи хьан0а. Ареволиуциа йалаанёатъи июы-м0а6ъа ирылсны ицоит аха6ъи0разы а6ъ8ара амотив6ъа. Абар уи ииюыз 1912 шы6ъсазы айабарда нхацъа ры6ъгы-лара ашыкьым0аз «Еи7ашъ7а шъаб5ьар6ъа!» иащъо4

Так вставайте же, братья,Собирайтеся вместе,Для свободы и счастья,Для победы и мести. Мы довольно терпели,Исходили слезами,Заряжайте же ружья,Расправляйтесь с князьями!Чего трудом не добудешь,

Нас шәҩагыл, сашьцәа! Шәҽеидышәкыл, шәықәгыл, Ахақәиҭразы, анасыԥазы, Аиааиразы, ашьоуразы. Усгьы акыр иҳачҳаит ҳарҭ, Акыр ҳалаӷырӡ каҳҭәеит… Иазхоуп, шәабџьар еиҵашәҵа, Шәыҭауадцәа ԥхашәҵа! (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 67: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

67

Того потомки не получат.Кого в битве мужества не знает,Тот доброй славы не достанет! (перевод А.Шпирта)

Асовет аам0а иазкны уи и0ижьит апоема6ъа, ажъеин-раала6ъа. Ир=иам0а6ъа р=ы автор иааир8шуеит асоциа-лизм аргылаюцъа рыюну7йатъи адунеи Б.*ач 1921 шы6ъ-сазы гъахъарыла да8ылоит а8с0азаара =ыц. Уи июуеит4

В сердце своем не могу сдержать яПрошлому черному миру проклятья!Я, Бекмурза, сединой убеленный,Радуюсь Кабарде возрожденной. (перевод А. Шпирта)

1920 шы6ъса рзы июуеит Ленин изкны ажъеинраала – «Ленин имч амшын иеи8шуп!» Айабардаа рлитература=ы ари В.Ленин изку ра8хьаёатъи ажъеинраалоуп. В. Ле-нин дан8сы ашь0ахьгьы июуеит «Ленин и8сы 0оуп» щъа ажъеинраала.

Б. *ач ижълар ры8с0азаара ибзианы идыруан. Гъыла-8сыла дырзааигъан. Гъык-8сыкала бзиа ибон. Ажълар-гьы уи ипоезиа бзиа ирбон. Уи июуеит4

Кто знает цену жизни,В сраженьях кто бывал,И много лет отважноЗа правду воевал,Кто предан ей до смерти

Сгәаҵаҿ иҭаҵәахны исзынкылом Ажәытә ҳазхааныз аԥсҭазаара ацәымӷра! Сара, ахцәышла Бе6ьмырза, Сеигәырӷьоит иеиҭеиз Ҟабарда! (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Аԥсҭазаара ахә здыруа, Аиашаз еибашьхьоу, Аиашаз зхы иамеигӡо,

Уи абиԥара ироуам.Аибарххараҿ афырхаҵара знымԥшызУи ахьӡ лаша даԥсахом! (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 68: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

68

Кто любит свой народ,Кто ни за что на светеДрузей не подведетИ кто за всех на мукиГотов пойти один,-Тот верный сын народа,Его прекрасный сын!19

(перевод А.Шпирта)

Ар0 ажъа6ъа ажълар р8а иаша апоет Бе6ьмырза *ач изырхоуп.

*ач Бе6ьмырза июым0а6ъа рахь иаща иеицырдыруеит4 «Бе6ьмырза а8щъысаагара игъы иш0аз», «Айама», «Бзыц-цода ха7а1», апоема «Москва иазку сара сажъа», «Йабар-да», «Иапониатъи аибашьра», асатиратъ жъеинраала6ъа «А0ауад», «Ащкуажъ», «Ахъа5ьа» иара убас ареволиу-циатъ 7акы змоу Б.*ач иепикатъ р=иам0а6ъа.

*ач Бе6ьмырза и8с0азаара дал7ит 1936 шы6ъсазы.

19 Бекмурза Пачев. Верные слова. М., 1957. С. 131.

Зыжәларгьы зҭаху, Адунеи ааҳәыргьы, Зҩызцәа зымҭииуа, Ауаа рыԥсы аҿыхраз, Агәаҟра иазыхиоу. Уи иоуп зыжәлар ирҵеиу, Гәаҭалагьы иԥшӡоу! (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 69: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

69

Амырхан ҳавԥач (Амирхан хавпачев)(1882–1972)

Амырхан Щав8ач айабарда литература ашьа6ъгылара а=иара=ы а0ы8 яъяъа аанызкыло дыруаёъкуп. Диит 1882 шы6ъсазы анхаю яар и0аацъара=ы Кахун а6ы0а (Шипше-во9.

Апоет иаб Асхад адгьыл амамзаара иахырйьаны даара з5ьабаа хьан0аз, з0аацъа рныйъгара зцъыуадаюыз нхаюын. Убри айнытъ, адгьыл рендала ишь0ыхны, ды-6ъаарыхны и0аацъа аланыйъигон. Абжьаа8ны амал змаз ауаа р=ы аус иуан. И8с0азаара даара иуадаюын. А6ы0а=ы зыбыз 7арыз уаюын. Апоезиа атъгьы илан. Абар уи иажъеинраала=ы иищъо4

Есть у нас наместник, так он высокомерен, А князья – дворяне о себе лишь думают;Так мы пропадем, бедные крестьяне!(перевод А. Шпирта)

Уа дрымоуп анаместник, ҟазшьалагь дыхԥароуп, Аамысҭацәа ракәзар, рхы ада акы иазхәыцуам. Ҳарҭ анхацәа баша ҳнарылаӡ ҳцоит! (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Асхад бзиа ибон апоезиатъ еицлабра6ъа. Абас еи8ш ийаз аицлабра6ъа рахь Амырхан 6ъы8шгьы, иаб иеи8ш, даары8хьо иалагеит. Арайа ра8хьаёа акъны идырит ажъа 7ар а7акы.

Амырхан Щав8ач ибзиаёаны идыруеит ижълар рфоль-клор, рдоущатъ культура иахыл7ыз рыр=иам0а йаима06ъа

Page 70: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

70

ртрадициатъ шьа0а, дпоетуп, дмелодиступ. Уи ареволиу-циа йалаанёагьы а7арадырра змамыз %ьегуайъо импро-визатор иеи8ш апоезиатъ баюхатъра ааир8шхьан. Иа8и-7еит има3ымкъа ашъа6ъа. Ибзиаёаны идыруеит Кабарда а0оурых. Апоет исахьаркыратъ р=иам0а6ъа ирны8ш-уеит ажълар р=ырщъалатъ поезиа ашь0ам0а6ъа, айабар-да жълар рха=ра аазыр8шуа итрадициатъу айазшьа6ъа. Абасала, Амырхан Щав8ач дпоетхоит. Апоет даныхъы-3ыз инаркны ила иабаз ижълар ргъайра6ъа ирызкны ию-уеит апоема «Сара схъы3ра». Ареволиуциа йалаанёатъи иажъеинраала6ъа иреиуоуп «Ахащъ аища ихьан0аны». Уи ищъоит абас4

Ваши дороги каменисты,Тяжелее камня – ваша жизнь,Безжалостны Ваши пашни…Несладок и чурек Ваш ячменный… (Перевод А. Шпирта)

Шәара шәымҩақәа хащъыроуп,Ахаҳә аасҭа ихьанҭоуп шәыԥсҭазаарагьы, Шәымхырҭақәа рыцҳашьарак рылам...Шъчашъмгьалгьы ахаара агуп… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Амырхан Щав8ач дыюуан еиуеи8шым тематикала. Уи имоуп анасы8 иалхъдааз а0ы8ща илызку ашъа «Ха7а ир0ииз лашшы8хьыё», а8ара иахйьаны инасы8дахаз4

Пусть мучает – только не целовал,А я ведь по ласкам давно истощилась Задумал мой брат поднажиться на мне,И продана я, как на ярмарке мерин…

Сиргәаҟлааит, амала симгәӡааит, Агәыбзыӷра сыгуижьҭеи анбыкәу… Сашьа иҭаххеит феидак сылихырц, Абар, шьҭа сҭииуп, аџьармыкьаҿ сышьтәазшәа…

Page 71: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

71

Амырхан Щав8ач иажъеинраала6ъа зегьы асоциа-листтъ бжьы рхоуп. Иаагап, аллегориатъ 7акы змоу иажъеинраала «Акъыбры азы ашъа». Арайа автор их-тны ищъом акъыбры а0ы8ан иргыло аперсонаж дарбану, а6ы0а=тъи акулак иакъу, ащ иакъу.

Ажъеинраала «Ажъкамбашь азы ашъа» айны автор иааир8шуеит ихатъ 8с0азаара4

Кормилица наша, подружка, сестрица!Мы оба устали, а надо трудиться…Сама пробавляясь лишь сеном сухим,Ты мать заменила детишкам моим.Твой бедный хозяин последние зерна,Что с нашего поля собирал он упорно, Отдал за долги, и, тоскливо мыча,Сама ты свезла их на двор богача!..Порой и тебе не стерпимо молчатьА можешь ты только вздыхать

Ҳара ҳаԥсҭакыга, ҳа ҳҩыза, ҳаҳәшьа! Ӡынӡа ҳааԥсагәышьеит бареи сареи шьҭа, Иҩахьӡа ҭәа кьакьак мацара бҟаҟо, Схәыҷқәа сзыбааӡеит, анҵас бырзыҟан. Сара рыцҳа аҵыхәтәантәи сча, Сгәаҟ-ҵәаҟха иҭызгаз сара сымхырҭа, Уалны исшәеит, баргьы бгәынқьуа, Баҵалан ибгеит аҭауад иаҳҭынра!.. Уа зны-зынла баргьы ибзычҳауам, бгәаҟуеит, Аха ибылшо аҿымҭреи, ахәаареи роуп.

Ах, девичий век, как он скупо отмерен,Я в горьком плену, а жених – на войне,Пускай же мне слезы глаза выжигают (Перевод С.Северцева)

Ах, аӡӷаб луалхәҭа, шаҟа имаҷны илзыԥҵәоузеи! Сара сыҭҟәаны стәоуп, схаҵа – деибашьуеит. Нас сылаӷырӡ сыблақәа аблааит, хьаасгьы исымам. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 72: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

72

Амырхан Щав8ач ибаюхатъра а=иара амюа ианылоит Урыстъыла ареволиуциатъ еилаюынтра6ъа рхы аны-7дырщъщъоз аам0азы. Щав8ач анхацъа реилаюынтра6ъа еища дырзааигъан, аха изеилкаауамызт апролетартъ ре-волиуциа ахы6ъкы. 1913 шы6ъсазы аурыс револиуциа ацъ6ъыр8а6ъа Кавказ ашьха6ъа рйынёа ианааи, Зольтъи анхацъа реилаюынтра аныйаз Щав8ач еиликааит ах0ыс6ъа еи0акра6ъак ишрызкыз. Арайа апоет еиликаауеит а8ара ауаюы дшыбжьнахыз, уи ищъоит абас4

Если обзавелся кошельком вмиг, Шайтан в тебя вселился,Серебром кошель набрек,Бьет он бедных, не жалея.Чем он толще, тяжелее,Тем худей бедняк.Всех кошель ты свел с ума.Но когда проклятье минет,С кошелем навеки сгинетИ убогая сумма.

(перевод Н. Коржавина)

Аԥара рацәа уҿаҳазар, Аҩысҭаа уикыит оуп. Раёынла а8ара0ра ир0оит. Уи аӷарцәа рыцҳаишьом, и8йоит.Аԥараҭра шаҟа иҟәазу аҟара, Аӷар игуп, дуашәшәыроуп. Аԥараҭра зегь рхы угеит, Аха аҩсҭаара анилҵлак, Арыцщара ихьёоитУи аԥараҭра илалаӡ, Иара аԥарагьы нҵәоит.

(еи0. А.Л. Жьи8ща9

да мычать, Но пусть говорить твой хозяин умеет,Что толку, когда и мычать он не смеетВедь скажешь, – пожалуй, отрежут языкИ вот он покорный к молчанию привык. (перевод С. Северцева)

Сара ацәажәашьа здыруеит, аха изхәарҭозеи, Ахәаарагь азин сымамзар. Ак сҳәаргьы – ма сыбыз хырҵәашт, Ус ҿымҭӡакәа сыҟоуп, шьҭа сашьцылеит уи.

(еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 73: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

73

1920 шы6ъса рзы Йабарда ишьа6ъгылеит Асовет мчра. Анхацъа ирзыгьежьуеит ицъаяъам рыдгьыл6ъа. Иара убас щпоетгьы дазыгьежьуеит иуяъ. А6ы0совет абжьа-гарала, анхацъа ирылаир7ъоит а7арадырра а7акы, ур0 ирабжьеигоит рхъы36ъа а7ара дыр7ара мап ацъырым-кырц, ахъуа5ьацъа ирзымёырюырц, асовет мчра ирзаана-газ ашкол иаха7гыларц. Усйантъи аам0азы Йабардатъи апоетцъа – *ачи, Шьо5ьанцыйъи, Борукаеви, Шекихаче-ви – рккаюцъаны иаа6ъгылеит.

1924 шы6ъсазы Амырхан Щав8ач авожд дуёёа изкны июуеит «Ленин изы ашъа». Апоет Ленин амра дадикы-лоит4

Всходило солце, заходило – Все было на душе темно.Но вот взошло другое солнцеОно взошло, но не зайдет…Кто лучи проникли в сердцеИ растопили иней в нем.То солнце – Ленин. Он был вождьБыл человек с огромным сердцем.В такт сердцу этому сердцеДругих людей ровней забили… И в каждом честном сердцеБиенье Ленинского сердца.«Ленин – наше солнце».

(Перевод Н. Коржавина.)

Амра гылон, иҭашәон – Са сгәаҿы есымша илашьцан. Аха игылеит даҽа мрак, Игылеит, аха иҭашәаӡом… Уи ашәахәақәа сгәы иҭаԥхеит, Аҵаа иҭазгьы дырӡыҭит. Уи амра – Ленин иоуп. Ща ҳԥыза, Агәы ҭбаа ду зызҭаз, Уи игәеисыбжь иацны Ажәларгьы рыгәқәа еиҟараны еисуеит. Згәы цқьоу зегьы рҿы Ленин игәоуп еисуа…«Ленин – щара щамра».

(еи0. А.Л. Жьи8ща9

Ажълар ргъырюа азышъащъаю Амырхан Щав8ач асо-циализм аргылаюцъа дырзышъащъаюны даа6ъгы лоит. Апоет аибашьра атематика иазку ир=иам0а6ъа р=ы еи=аиргылоит ажъытъи а=атъи. Аибашьра аам0азтъи

Page 74: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

74

ир=иам0а6ъа ажъытъёатъи афырха7аратъ ашъа6ъа рхы-8ша рнубаалоит. Иаагозар;

Взлетит – как орел поднебесныйВысматрывает все.Снизится он – дерется, словно Итилиджи20

(перевод Карданов)

Иажъеинраала =ыц6ъа иреиуоуп «Ишъыр8шёа» (1951), «Зегьы урдырырц азы» (1952).

Иаагап, апоет амила0тъ йазшьа зны8шуа иажъеинраа-ла «Ачара= ийалаз», Йабарда ачара=ы а0аца амила0 ха=ра аазыр8шуа ама0ъа лшъыр7он, акасы лхадыршъ уан, лхы-л=ы 0арыщъщъон.

20 Итилиджи – сказочный могучий орел, побеждающий всех птиц, сим-вол храбрости и бесстрашия.

Днаҵԥраауеит ахьшь еиԥш, Днаԥшааԥшуеит хыхьынтә, Длаҟәыр, дықәԥоит Итилиџьи еиԥш… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

…Сбросив покров тот, сказалаНевеста: «Чудесен наряд золотой…Зачем же лицо покрывать темнотой,Как солнце, что тучею скрыто?Глаза мои, что ли косые?Нет, прочь покрывала любые,Которые скрыли бы свет моих глаз!»От удивленияСтаруха присела на пол…Невеста же свой комсомольский значокНа платье к шитью прикрепила

Лкасы наԥхьалҳәан, ус лҳәеит аҭаца: «Иссируп сыхьтәы маҭәа, ак узацҵом, Аха изыҵәахтәу сзеилкаауам схы-сҿы, Амра аԥҭақәа ианырҵәахуа еиԥш… Сылақәа кьаҳәума? Мап, наҟ исхышәх, исҭахым ус акгьы, Сылақәа рылашара зҵәахуа!» Аҭакәажә илаҳаз лызхамҵеит, Иџьалшьан адашьма длықәтәеит…

Page 75: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

75

Ари ажъеинраала=ы апоет иазгъеи0оит ажъытъи а=атъи хаха реи=агылара, а=атъ аам0а аиааира шаго. Иара авторгьы а=арацъа дышрыдгыло.

Има3ым и8с0азаара а7ыхътъантъи ажъашы6ъсазы апоет ипсихологиатъ дунеихъа8шышьа щаразкуа апое-тикатъ р=иам0а6ъа убар0 иреиуоуп4 апоема «Ахъы3ра», абаллада «Абзиабара иахщъаау алегенда» ажъеинраа-ла6ъа «Сы8щъыс лзы», «Апартиатъ билет», уб. егь. Ар0 ар=иам0а6ъа апоет ипсихологиатъ дунеихъа8шышьа щараркуеит.

1963 шы6ъсазы Амырхан Щав8ач и0ижьуеит алакъ-6ъеи-ановелла6ъеи рышъйы «А8йа6ъа рлакъ». Аизга иагъылалеит 8шь-новеллак «А8йа6ъа рлакъ», «Асыс шкъакъа», «Ачачка» «Йарамурза», «Амыткъма». Ир=иам0а6ъа р=ы Щав8ач иащирбоит ижълар знысыз а8с0азаара хьан0а. Ур0 з0агылаз а5ьамыяъа, из7агы-лаз ауяъ, ареволиуциа ирзаанагаз аи0акра ду6ъа ущъа уб.егь.

Айабарда жълар рпоет Амырхан Щав8ач ир=иаратъ мюа ал7шъа6ъа рзы ианашьан Ленин иордени «Аща0ыртъ дыргеи».

Свекруха, опомнившись, как заорет:«Я не потерплю…»но весельеШумело уже: и танцующих круг понесся И в свадебном гуле помчавшихся в кафе парней и подругПроклятья старухи тонули…

(перевод А.Гатова).

Аҭаца лкомсомолтә дырга аашьҭылхын Лгәышԥы иалыркит. Анхәа ҿаалҭит, «Ус изуӡом!» Аха ашәаҳәабжь акгьы днамырҳаит, Акәашацәа узнымкыло идәықәлеит, Ачара ашыкьбжьы иналаӡ ицеит Аҭакәажә лажәа цҳафырқәа… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 76: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

76

Абас ищаракын Амырхан Щав8ач ироль айабарда-ба-лйартъ сахьаркыратъ литература а=иара=ы. Уи наёаёа ижълар ры8с0азаара далахъуп.

Page 77: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

77

Асқьерби шорҭан (Аскерби шортанов)(1916–1985)

Ас6ьерби Тахир-и8а Шор0ан иаарылукааша айабарда драматургцъа, алитературадырра аха0арнакцъа дыруаёъ-кын. Еиуеи8шым апрозатъ р=иам0а6ъа дравторуп, иара убас апублицистикеи а07аарадырратъ усуреи инапы ры-лакын. Ас6ьерби Шор0ан диит 1916 шы6ъсазы Лескен-2 а6ы0ан (Анзорово9 Нальчик а6ала6ь.. Далгеит атеатртъ институт. Далахъын А5ьын5ьтъылатъ еибашьра ду. Еи-цырдыруа Йабарда-Балйартъи Ашъйъыююцъа реидгыла алахъыла, айазара07ааратъ наука6ъа дыркандидатуп.

Ра8хьаёатъи илитературатъ шьа=а6ъа 30-тъи ашы6ъ-с6ъа рылагам0а иа7анакуеит, ар0 ашы6ъс6ъа рзы актив-ла и=иоз аколнхара, асовнхара атеатртъ йазаратъ усхк6ъа ущъа уб. егь. реи=каара, рымюа8гара йазарыла дрылахъын. Ра8хьаёатъи 6ъгылараны ийан айабарда бызшъахь еи0а-гоу А. Корнеичук ипиеса «Платон Кречет» Шиллер итраге-диа «Ацъыгьхъыцреи абзиабареи». Амила0тъ драматургиа аиреи аи=каареи ареспублика=ы азанаа0тъ театр аартра иабзоуран (1937). Абар0 ашы6ъс6ъа рзы А. Шор0ан иа8и-7оит ихатъы драма «Аул – Батыр» (1940).

Ашъйъыююы ра8хьаёатъи ир=иам0а ду рызкын Йа-барда-Балйариа аграждантъ еибашьраан имюа8ысуаз ах0ыс6ъа, иаанар8шуеит апартизанцъа ргъы8 йа8шьааи ар шкъакъеи реи=агылара.

Адрама «Аул–Батыр» кьы8хьёамызт, анапылаюыра А5ьын5ьтъылатъ еибашьра=ы ибжьаёит.

Page 78: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

78

Юажъа шы6ъса рышь0ахь, Шор0ан деи0азыхынщъуеит идраматъ р=иам0а асиужет, иа8и7оит апиеса «Ур0 ам-ш6ъа раан» щъа хыс иа0аны. Ашъйъыююы ихы иаирхъеит адрама «Аул Батыр» ихадоу асиужет шьа0а. Еи6ъирхеит ихадоу аперсонажцъа. Айабарда драматургиеи айабарда театртъ йазареи р=ы ищаракны ахъ ршьеит а8хьаю цъеи ахъа8шцъеи, илагала дунгьы ийалеит Шор0ан ипиеса «Аул – Батыр».21

Ар=иам0а ианы8шуеит ареволиуциа аидеиа абзоурала ажълар рдоущатъ культуреи рпсихологиеи иацыз аизщара апроцесс.

Рыцщарас ийалаз, 6ъгыларак-6ъгыларак рыла ишьа6ъ-гылаз, афашистцъа рхаантъи апартиатъ цъанырра злыж-жуаз аб5ьар7ас икшоз апиеса6ъа «Луиза», «Хюык атанк ныйъцаюцъа», «Афырхацъа р0аацъара» рнапылаюыра6ъа нымхаёеит..

1947 шы6ъсазы и0ы7уеит аибашьра ашь0ахьтъи ра-8хьаёатъи А. Шор0ан ипиеса «Алашара анакуа». Тема хаданы апиеса а=ы и6ъгылоуп аибашьра ашь0ахьтъи а6ы0а6ъа р=ы аколнхара6ъа аметод =ыц6ъа рхархъарала реи0ашьа6ъыргылара.

1955 шы6ъсаазы и0ы7уеит А. Шор0ан аибашьра ашь-0ахьтъи аюбатъи ипиеса «)аацъарак айны», ажъытъра ацъынха-мынха6ъа ир=агыланы а=атъ аби8ара ры6ъ8ара тема хадас иаманы.

Аибашьра ашь0ахьтъи ашы6ъс6ъа рзы ашъйъыююы и7егьы игъы ац8ыщъаны аус адиулоит айабарда жълар р0оурых. Кыр шы6ъса июуеит ароман «Ашьхарыуаа». Урыстъылеи Йабардеи реидылара 400-шы6ъса ахы-7ра аиубилеитъ мшазы и0ижьит а0оурыхтъ драма «На-унагёа» (1957). Адрама=ы ашъйъыююы иазгъеи0оит XVI 21 Киреев М. В Кабардинском драмтеатре «Социалистическая Кабардино-Балкариа». 1940, 24 ноября.

Page 79: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

79

ашъышы6ъсазы Йабардеи, Йрыми, )ыр6ътъылеи, Уры-стъылеи ирыдщъалоу ах0ыс6ъа Иван IV напхгара аниуаз аам0азы.

Щъарада, адрама=ы хадара зуа фырхацъаны иаар8шуп ажълар ирхыл7ыз ауаа4 а8щъыс еиба Хабиба, ашъащъаю %ьегъайъо, Каспот, Зули, аурыс адауа8шь Игнат.

А. Шор0ан ипиеса=ы инар7ауланы, алогика а7а7а-ны иааир8шуеит амсылмантъ динма7зуюцъа ры6ъёбара (р=а8эра9.

А. Шор0ан – айабарда фольклор а07аарадырратъ ус-зуюы нагацъа дреиуоуп. Уи кыр шы6ъса инеи8ынкы-ланы аус иуан ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа реизгареи ркьы8хьреи ры07аареи аус рыдулареи р=ы. Ашъйъыююы ироман «Ашьхарыуаа» афольклортъ ажъабжьщъаратъ жанр хк6ъа р=ы хархъара рымоуп символра зуа ама-0ъар6ъа. Убас арайа ащъа аиашаёбара, аиашара агара иасимволуп. Ажь рыц адауа8шь Сосрыйъо им7аирсыз Ельбрус анапахьы аагара а0оурых мацара акъёам изыд-щъалоу, уи ареволиуциатъ еи0акра6ъагьы ирыдщъалоуп.

Ажълар ашьоурахьы иры8хьоз аяацъа итйъаны иры-маз Бот дахьжу а0ы8, символра ауеит дзыргъайуаз агъымбыл5ьбара6ъа рзы.

Ароман а=ы х0ыс6ъак аагоуп Нар0аа репос айнытъ. Иара убас ахархъара рымоуп айабарда лакъ6ъа ирыйаз-шьоу акомпозициатъ ма0ъахъ6ъагьы.

Ас6ьерби Шор0ан ироман «Ашьхарыуаа» 8шь-шъйъыкны ийоу ра8хьаёатъи айабарда роман епопеиоуп. Ианы8шуеит егьыр0 а=иара змоу алитература6ъа рхы-8ша. Иащараёак аурыс 0оурыхтъ роман.

Ажъакала зюыра 6ъы8шу айабарда литература=ы ра-8хьаёатъи ароман ацъыр7ра даара крыз7азкуа х0ыс-ны ийалеит. Уи еицырдыруеит ареспублика=ы адагьы, щтъыла=ы, иара убас ащъаанхы7гьы. Уи ы6ъдыргыла-

Page 80: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

80

хьеит А. Шьо5ьанцыйъ ихьё зху ащъын06арратъ театр а=ы, ахъа8шцъагьы 6ъ=иара дула ирыдыркылахьеит.

Ароман «Ашьхарыуаа» айны иаар8шуп XIX ашъы-шы6ъса аналагам0азы Англиеи, )ыр6ътъылеи, Урыстъы-леи реидыслара яъяъа6ъа раан Аюадатъи Кавказ з0агылаз а8с0азаара хьан0а, иаар8шуп арайатъи ажълар хацъны-мырха из=ыз а6ъ8ара. Иамоуп аепикатъ мэхакы 0баа, асиужеттъ коллизиа6ъа рдраматизм ала, инар0бааны ажълар ры8с0азаара злаанар8шуа ала, афырхацъа рйаз-шьа яъяъа6ъеи, аюым0а иахоу амила0цъеи рыла – Шор0ан Ас6ьерби ироман йалеит айабарда литературазы илага-лам0а дуны. Уи аплан рацъа змоу, инеи7ыху сахьаркы-ратъ р=иам0оуп. Аам0а еи=анаргылаз, еинышъашьа змам, еиуеи8шым ауаа рацъаюны иаабоит щара ароман айны. Уи адайьа6ъа р=ы иащ8ылоит, хыхь ишазгъащ0аз еи8ш, ахархь уаа, а0ауадцъа, ащъын06ар ичынуаа, аруаа, аркка-юцъа – аинтеллигентцъа дыруаёъкуп Шора Ногъма убас егьыр0гьы.

Адилогиа «Ашьхарыуаа» амила0тъ проза=ы ра8хьа-ёатъи епопеиак ащасабала ицъыр7уеит.

Ажъакала, А. Шор0ан ра8хьаёа акъны айабарда са-хьаркыратъ литература айны инар0бааны иааир8шит ижълар знысыз имариамыз р0оурыхтъ мюа.

Иазгъа0атъуп, Ас6ьерби Шор0ан има3ымкъа ишию-хьоу ажъабжь6ъа, аочерк6ъа, а5ьабаа ду шибахьоу йа-бардаа р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа реизгареи ры07аареи аус айны, еищараёакгьы нар0аа репос иазку аусум0а6ъа р=ы.

Page 81: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

81

беҭал кәаш (бетал куашев)(1920–1957)

Бе0ал Ибрагим-и8а Къаш диит ноиабр мза 22, 1920 шы6ъсазы Черек а6ы0ан, Урвантъи араион а=ы. Апоет, а07ааюы, аи0агаю Асовет аам0азтъи аепоха иалиааз Бе-0ал Къаш и8садгьыл дазы6ъ8аюны, дазышъащъаюны дйа-леит.

Щъарада, апоет алитература инапы анаиркы айабар-да поезиа аюаёара шьарда ищаракхахьан. Уи ра8хьаёатъи илитературатъ шьа=а6ъа реихгара Али Шьо5ьанцыйъ иб-зоуроуп.

Б.Къаш ир=иаратъ 8с0азаара а=щъара ма3ёан (1947–1957 шы6ъс6ъа9. Ари аам0а кьа= иалагёаны уи иа8и-7оит а7ак ду змоу ажъеинраала6ъа, апоема6ъа (апоет – а=ыца8шьгаю9 айабарда фольклор иазкны анаукатъ усум0а6ъа, ажъеинраалеи=артъышьа иазкны а07аам0а ю-томкны.22

Ашколи а7араиур0а6ъеи р=ы (Нальчик а6.9 Къаш аус адиулон аурыс классикцъа4 Пушкин, Лермонтов, Тиут-чев, Толстои, Тургенев рыр=иам0а6ъа. Уи =ырщъала иды-руан «Евгени Онегин» хы8хьаёара рацъала Пушкини, Лермонтови айабарда литература ар=иам0а6ъеи, еища-раёак Али Шьо5ьанцыйъ иажъеинраала6ъеи ипоема6ъеи – 8ы0к ихьшъаны А.Кешоков илирикатъ р=иам0а6ъеи. 22 Куашев Б..Сочинения в двух томах. Т.1–1958. Т. 2, Нальчик, 1966. Под-готовка к печати предисловие и комментарии З.Налоева (на кабардин-ском языке).

Page 82: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

82

1936 ш. Б. Къаш д0алоит Йабарда-Балйариатъи апедаго-гикатъ институт афилологиатъ факультет. Арайа уи дыр-зааигъахоит В. Маяковскии С. Есенини рыр=иам0а6ъа, уи рныруеит ипоезиатъ р=иам0а6ъа. Ари аам0а иа7ана-куеит, ра8хьаёатъи илитературатъ 8ышъаратъ шьа=а6ъа рахь и8хьаёоу4 ихатъы бызшъахь иеи0еигаз ауа8с шъйъы-ююы Къ. Хе0агуров ипоема «Аёбара алам0алаз». Июуеит има3ымкъа ажъеинраала6ъа аполитикатъ усзуюцъеи апо-етцъеи ирызкны.23

1940 шы6ъсазы далгоит Нальчиктъи апедагогигатъ ин-ститут. Уи даналга дцоит Приморскйа, арайа аурыс быз-шъеи алитературеи р7аюыс аус иуеит.

1941 шы6ъса аибашьра ра8хьатъи амш аэны, ар7аю =а, апоет Б. Къаш дцоит хатъгъа8харала арра, иэалеирхъ-уеит аибашьра Сталинград инаркны Берлинынёа, акапи-тан ичын ала, ахысыюцъа ррота командирс даман.

Аибашьра ашь0ахь 1947 шы6ъсазы уи д0алоит аспи-рантура СССР Анаука6ъа Ракадемиа Абызшъеи ахъыц-реи ирызку аинститут а=ы. Ра8хьаёатъи ишъйъы «Мой труд» ианылоит аибашьра ашь0ахьтъи иажъеинраала «Индыл» (Волга9 (1948).

Аёиас Волга аха=сахьала апоет ибоит Урыстъыла, а8садгьыл ду асахьа, Йабарда-Балйариагьы уахь инала-7аны.

Айабарда поет Б. Къаш илирика иазщауан юынюажъи-жъабатъи ашы6ъс6ъа рзтъи асовет поезиа аёышь0рала.

Има3ым Б.Къаш ас еи8ш а7акы аазыр8шуа иажъеин-раала6ъа рхы8хьаёара «Амра ахь0ашъо» уб. егь.

Апоетцъа Б. Къаши А. Кешокови ражъеинраала6ъа аи8шымзаара шырнубаалогьы ур0 аюы5ьагьы рпоезиатъ 7акыла кыр еизааигъоуп.

23 См.: Предисловие к соб.соч. Б.Куашева. Нальчик, 1958. С. 31-32.

Page 83: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

83

Иащщъар щалшоит А. Кешоков «Ихъыцуа илирика» ихадоу амотив – ицыхцыху игъы иапоетизациоуп щъа, «Аэыю сша6ътъоу», «Аразйы», «Агъы» уб.егь.

Аха6ъи0ра абзиабара («Адгьыл и6ътъоит анайъ») илашъу аразйы анымшъара («А8ша иащъеит…») ища-раку аус6ъа рынагёаразы аэазышъара («сымала с7ъы-уом…») абас ийоуп Б.Къаш илирикатъ фырха7а ийаз-шьа6ъа.

Анасы8, а8шёара, а8с0азаара а7акы – а5ьауса=ы, а6ъ8ара=ы, илашъу аразйы анымшъара, – абар0 игъа0еи-уа амотиви аидеиеи а=иара рымоуп има3ымкъа Б. Къаш игъ0ахъыцратъ жъеинраала6ъа («Ошхамахъо», «Сгъащъа-ра6ъа ргара», «Алаяырё6ъа» уб. егь.9 р=ы.

Айабарда поетцъа Кешокови Къаши рфырхацъа реизааигъара=ы хадара ауеит а8с0азаара айынтъи ицо алирика-философиатъ хъыцшьа.

Има3ым айабарда поет Къаш илирикатъ р=иам0а6ъа рхы8хьаёара4. Илашоу а8с0азаара =ыц иасимволу афыр-8щъызба лыхьё иазку апоема «Алашара», и7ару аполити-катъ хырхар0ала июу, аибашьра хьшъашъа аепоха иа7а-накуа абзиабара, а8с0азаара, а8садгьыл иазку «Индыл» уб.егь. Апоезиа иа3ыдайазшьоуп гъаартылатъи ацъа-жъара. Б. Къаш иажъеинраала6ъа ирны8шуеит уи ижъла-ри а8садгьыли рахь имоу абзиабара. Ур0 игъы 0ыяьяьаа поезиатъ бызшъала драцъажъоит4

Без тебя – я сокол без крыла,Деревцо, никем не защищенное,Цепь над очагом, но без котла,Вымя, молока лишенное.Но тебя обрел я. Жизнь сутьТы явила мне в те годы ранние.

Уара уда сара сыҟоуп, зымҵәыжәҩа ԥҵәаз ахьшь еиԥш,Уара уда сара сыҟоуп, зхала игылоу ахҿарах еиԥш.Архнышьна ачун зыхшьым – сара,

Page 84: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

84

Абас еи8ш ийоу ийъымшъышъу, и7аулоу апсихоло-гизм инареияьу айазшьа6ъа аныруеит Б. Къаш илирика. Уи дырзышъащъаюуп щаи=ыхара6ъа, щиааира6ъа щъа аз-гъеи0оит а7арауаю З. Налоев иусум0а «Адыгаа ркультура а0оурых» а=ы. (Нальчик 1985).

Иалкаатъуп, идыргъайыз ажълар6ъа рыдышшылара, а0ынчраз а6ъ8ара темас измоу апоема «Юы5ьа %ьонраа» (1948). Арайа апоет илира а=а8наэуеит ауаа раща0ыр ла-зырйъуа, ур0 рыбжьара аибашьра =ыц амцабз рыбжьаз7о ацъгьахъыцюы.

%ьон шкъакъеи %ьон аи6ъа7ъеи рразйы иазку илахьеи-6ъ7агоу ажъабжь щзеи0еищъоит автор.

Апоема афырхацъа ра8хьаёатъи реи8ылара ахьы-йалаз Европа аибашьра адъа=ы ауп. Арайа ур0 рлахьы-н7а а=а8хьа еийароуп. Юы5ьа аи6ълацъа гъымшъары-ла и6ъ8оит афашистцъа ир=агыланы. Аюы5ьагьы хъуп дгьылк а=ы.

%ьон шкъакъа и5ьеишьоит аб5ьар ицызку иашьа еи-6ъа7ъа ишьа аниба4

Мне б сыновний долг тебе вернуть, – Вот заветное желание.Говорят: «Убить не может матьСвоего теленочка…» О Родина,Смерть готов я за тебя принять!За мною долг, тебе не отданный!

(перевод А. Гатова)

Ачыргәа ахш зызҭам – сара.Сан-сыԥсадгьыл, сыԥсҭазаара аҵакы сурбеит,Сқәыԥшра ашықәсқәа раан сумырҟьалеит.Ан лҳақ аԥа изшәома? – Абри оуп сара сгәы ззыҳәо.Ирымҳәои, аҳәарақәа ран ашьапы иашьуам ҳәа…Сыԥсадгьыл, аԥсра сазхиоуп уара ухьӡала!Уҿаԥхьа исыду ауалԥшьагьы сырхынҳәып.

(еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 85: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

85

« … тысяча чертей!И у тебя Красная кровь?

Аҩсҭаа ихәхаша! Уаргьы ушьа ҟаԥшьума?

– =ааи0ит иара.Аибашьра ашь0ахь иаразнак америкатъи а0еи08ш змоу

арасизм, (амила0еилыхра9 ахы цъырнагоит. Уи, щъарада, %ьонраа аюы5ьагьы ираяацъаны ицъыр7уеит.

%ьон шкъакъа асанитарцъа дышь0ырхуеит, «аи6ъа-7ъа» дааныжьны. «Ийоума убри еи8ш ийоу уск, а8срада, анегр амюа анир0о!» Аха згъы 0а8ша6ьоу, ищалалу анегр агъыяра ду имоуп, аиааира ашь0ахь зегьы рыэшыры8са-хуа, 8сыхъа змам акагьы шыйам, ауаюытъыюсатъ зин6ъеи и8садгьыли «аи6ъа7ъа6ъа» ишрыздыргьежьуа.

Аха Америка ур0 жъытъла ир8ылеит – ашкъакъа6ъа оркестрла, аи6ъа7ъа6ъа а6ъырхит рацъак ащасабала аи-дарамюангага баяъаза=ы. Зегь =ыц иалагоит4 апатудатъра, аусур0адара, а0агылазаашьа баа8сы. А7кыс еицъангьы4 б5ьарла еишьцъаз («б5ьарла еишьцъоу») аиашьа шкъакъа аибашьра =ыци арасизми дырнапхгаюны дйалоит. Ажъак изымщъо и5ьеишьоит %ьон аи6ъа7ъа. Агъыраз %ьон! Уи макьанагьы и7егь агъра игоит Америка адемо-кратиеи аиашареи4 арасистцъа рмитинг а=ы уи иаахтны ды6ъгылоит аибашьра амца ацраз7о р=а8хьа, а0ынчреи аиашьареи еилазго дыр=агыланы.

Б. Къаш ипоема «Юы5ьа %ьонраа» аперсонаж хадацъа – еиуеи8шым араса6ъа, еиуеи8шым адунеихъа8шышьа-6ъа, еиуеи8шым акласс6ъа иры7аркуа ха=6ъоуп. Юы5ьа афырхацъа – ю-разйык, ю-дунеик ирсимвол6ъоуп. Аме-рика жълар шахоит ашкъакъа6ъеи аи6ъа7ъа6ъеи рыла. Ашкъакъа6ъа аибашьра амца ацраз7о ауаа, 8аршеи6ъа; аи6ъа7ъа6ъа – а0ынчра азы6ъ8аюцъа, ауаа бзиа6ъа.

Къаш ипоезиа=ы иалукааша лагала =ыцны ийоуп асинтаксистъ инверсиа, аинтонациа ацъажъаратъ быз-

(еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 86: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

86

шъа азааигъара ажъеинраала аритмтъ – рифматъ беиара.Апоезиатъ р=иам0а6ъа рыдагьы, Б. Къаш икалам и7ы-

7ит има3ымкъа анаукатъ усум0а6ъа; «Йабарда-чер6ье-стъи афольклор аизгареи акьы8хьреи а0оурых», «Нар0аа репос ажъеинраалеи=артъышьа» уб.егь.» . Щъарада, ур0 р7акы дууп адыга жълар6ъа р=а8ыцтъ рыр=иам0а6ъа наукала ры07аара знапы алаку рзы. Б. Къаш акрыз7аз-куа ар=иаратъ 0ынха азынижьт айабарда поезиа. Апоет ир=иаратъ усура ишасакьащъым0аз и8с0азаара дал7ит 1957 шы6ъсазы.24

24 Б.Куашев.Соб.соч. Т. II подготовил З.Налоев УЗ. КНИИ. Т. 5. Нальчик, 1966.

Page 87: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

87

Алим кешоков (Алим кешоков)(1914–2001)

Адыга поет, ашъйъыююы, Алим Кешоков иналукаа-ша а0ы8 ааникылоит иахьатъи Урыстъыла ажълар6ъа рлитература6ъа р=ы. А. Кешоков иаб дыр7аюын, аграж-дантъ еибашьра далахъын, актъи аревком ахантъаюыс да-ман, ибзиаёаны идыруан Б. *ачи А. Щав8ачи, иара убас егьыр0 айабарда поетцъа-ажъабжьщъаюцъа афольклор астиль ала иа8ыр7аз рпоема6ъеи рашъа6ъеи. Ур0 рыхъ-0ак аурысшъахь еи0аганы и0ыжьын.25

А. Кешоков иан лйнытъ иащахьан еиуеи8шым ажанр6ъа иры7аркуаз 7юа змамыз ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа.

Апоет А.Кешоков заатъи ир=иам0а6ъа жъпакы афоль-клор атрадициала ишьа6ъгылоуп.

Баксантъи а6ы0анхамюатъ школ а=ы а7ара ани7оз инаркны изцъыр7уеит А. Кешоков ар=иаратъ баюхатъ-ра. Арайа уи ацхыраара ду ии0оит Али Шьо5ьанцыйъ. (ахатъы бызшъа дир7он9.

А.Кешоков иха0а иазгъеи0оит ир=иаратъ мюа аизырщара=ы Али Шьо5ьанцыйъ ибзоуроу шма3ым атъы4 «Встреча с ним одна из главных причин того, поче-му я стал писать стихи».26 Насгьы ра8хьаёа акъны арайа ауп иара А. Шьо5ьанцыйъ ибзоурала, иахьидырыз ау-рыс классикцъа А. Пушкин, М. Лермонтов, убас егьыр-

25 Поэзия горцев Кавказа Антология. Под редакцией А. Суркова. Госли-тиздат, 1934.26 Кешоков А. Стихотворения поэма. Гослитиздат, М., 1959. С. 9.

Page 88: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

88

0гьы аёъырюы рыр=иам0а6ъа. Ажъакала, аурыс поезиатъ культура иабзоуроу рацъоуп А. Кешоков ир=иара мюа ашьа6ъгылара=ы.

1935 шы6ъсазы А. Кешоков д0алоит Ор5ьоникиёе а6ала6ь а=ы ар7аюратъ институт афилологиатъ факуль-тет. Нас дцоит Москвайа и7ара анагёара. Уи ашь0ахь дгьежьуеит Нальчикйа. Напхгара азиуеит Амила0тъ культура а07аарадырратъ институт. Еизигоит, икьы8хь-уеит, и0и7аауеит, афольклортъ р=иам0а6ъа. Активла аус адиулоит Б. *ач и0ынха а0ыжьра. Июуеит астати-а6ъа айабарда культура аз7аатъ6ъа ирызкны. Еи6ъир-шъоит ар7ага хрестоматиа6ъа алитература иазкны, ау-рыс классикцъа рыр=иам0а6ъа рахьтъ ихатъы еи0ага6ъа ргъыла7аны. Даз=лымщауп итъыла а0оурых а7ара, аус адиулоит айабарда орфографиа, уи а0ышъынтъалара уб.егь.

Ра8хьаёатъи иажъеинраала6ъеи ипоема6ъеи знылаз ашъйъы «Ашьха6ъа ршьапа=ы» а0ы7ым0аз А. Кешоков 1941 шы6ъса къыркъа мзазы аибашьра дцеит.

А. Кешоков иа8и7еит иаарылукааша ажъеинраала-6ъа жъпакы. Убар0 иреиуоуп «Агълым7ъах» (1940) «Аэы сша6ътъоу» (1941) уб. егь.

Ажъеинраала «Аэы сша6ътъоу», заатъи илирикатъ р=иам0а6ъа иреиуоуп. Арайа фырха7а хаданы даар8шуп аам0а =ыц иааёаз ар8ыс-аоптимист. Уи девизс имоуп4 «Иааи8мырйьаёакъа амюа сы6ъыз сара»

Конь мой летит, и гремучие камниСыплются в круги, чтоб дна не найти…Друг, пожелай, если хочешь добра мне,

Сҽы ццышә ԥыруеит, ахаҳә дуқәа аҵаԥҽуа,Хланҵы иҭаԥсоит урҭ ҵа змам аҵауларахь…Сҩыза, абзиа са сзы иуҭахызар,Амҩа сызқәу ахаан

Page 89: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

89

Кешоков июуан афилософиатъ 7акы змаз ажъеинраа-ла6ъа, аетиуд6ъа, имоуп има3ымкъа аибашьра аам0азтъи ажъеинраала6ъа «Афыр0ын», «Ашьха= афыр0ын», «Ахъ-ра», «Аокеан иахагылоу а7ла» уб.егь.

А.Кешоков ироман «Ашъым0а ссир» аатуеит уи афыр-ха7а Ас0емыр и8а Лиу иирала.

Алим Кешоков инапы и7ы7ит крыз7азкуа атема6ъеи ах0ыс6ъеи ирызку ф-поемак4 «Ашьха ашьапайны», (1938). Арайа иаагоуп йабарда имюа8ысуаз акласстъ 6ъ8ара, окти-абртъи асоциалтъ револиуциа алам0алази, аграждантъ еи-башьреи Йабарда Асовет мчра ашьа6ъыргылареи ашы6ъ-с6ъа раан «А8сыёкюы и8ща» (1940) айны иаабоит апантъ Польша мра0ашъаратъи Белоруссиа ианам0оз а8сеивгаха, уи аха6ъи0търеи Асоветтъ Белоруссиа адлареи ртъы.

Апоема «Аб» (1944 – 1945) афырха7а иха=ала ашъйъыю-юы а8хьаюцъа иреилиркаауеит Аибашьра дуёёа аам0азы айабарда 0аацъарак р0оурых а8садгьыл 7аула а8а – а8са-хюы дызшьуа аб гъеицамк иха=сахьа.

Апоема – легенда «А6ъы8шра адгьыл» (1949), айны амч еи6ъа7ъа6ъа зхы иа6ъи0у нар0аа ртъыла а=ареи а8шёареи рымызхырц з0ахыз раяацъа ахьа7ахо, асимволикатъ са-хьала иаанар8шуеит автор афашисттъ мпы7ахалаюцъа ирзы8шу рлахьын7а, р8еи8ш.

Пусть бесконечно я буду в пути!Сила реки, сокрушающей скалы,Лишь в неустанно бегущей волне.Где бы в пути меня смерть ни застала,Встречу ее на летящем коне! (перевод М.Петровых)

инымҵәааит!Ахрақәа зырхәашо арҩаш мчыс иалоуИмааԥсо, еиқәымтәо ацәқәырԥ абжьоуп.Амҩан са сшымгәыӷӡо аԥсра абла схыԥшыларгьы,Сҽыццышә сақәтәаны, сԥыруа сазцоит. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 90: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

90

Даара аинтерес ду а7оуп Кешоков ироман «Ашъым0а ссир» афырхацъа рыхьё6ъа4 Лиу Ас0емир иаб Думасар, Сарыма, Жансох, Аркаша, Таша, Сосрыйъо, Тина хъы3ы уб.егь.

Ароман асоциалтъ проблема ду6ъа ы6ънаргылоит. Иа-лоу афырхацъа зегьы а0оурыхтъ 7а7яъы рымоуп. Ароман иафырхацъа хадоу дара ажълар рха0а роуп. Иаар8шуп еинышъашьа змам ареволиуциа 6ъ8ара, уи а6ъ8ара=ы а=атъ 8с0азаара атенденциа =ыц6ъа аиааира ргара. Иаз-гъа0азар ахъ0оуп адыгааи а8суааи рпрозатъи рпоезиатъи р=иам0а6ъа тематикалеи идеалеи иахьеи6ъ=ыр0уа. Ас ийоу ар=иам0а6ъа рхы8хьаёара ма3ым. Арайа щазаа0гылар ауеит А. Кешоков ироман «И87ъаз аэеимааи» а8суа шъйъ-ыююы :ь. Агъмаа иповест «Абаандаюи». Ар0 аю-р=иам0ак р=ы ишь0ыху атема6ъа аам0ала еи6ъ=ыр0уеит. А5ьын5ь-тъылатъи аибашьра аам0азтъи ах0ыс6ъеи уи иалагылаз аибашьцъа рха=сахьа6ъеи хымюа8гашьала, психологиала аюым0а6ъа акыр еиднакылоит еизааигъанатъуеит. Арайа ха7а-8щъыс щъа еилых йам7акъа ирылшо зегь йар7оит азеи8ш ус азы. Ур0 имюашьо ирны8шуеит а8с0азаара=ы аид-гылара зегьы ишрыцку. Рхы8хьаёара ма3ым Кешоков иро-ман «И87ъаз аэеимаа» иагъылсуа 7юа змам аха=сахьа6ъа4 16 шы6ъса зхы7уа афыр8щъызба аферма напхгара аз0о, нас аибашьра зэалазырхъуа (фиурер идгылаюцъа кырынтъ зы-8сы рцъызгахьоу9 Лан Хабиба – агъеицамк, аха6ъи0ра иа-зы6ъ8о, а=ар ргъы шь0ызхуа, л8а Альбиан, амила0 дивизиа захьёыз архъ0а напхгаюыс иамаз, уи и8шъма 8щъыс Ирина уб. егь. Автор ироман а=ы иащирбоит афашистцъа ргъыяра ду здырщъалоз аиааира иасимволны рмашьына6ъа ирымаз «Аэеимаа» шы8эуа, рхы6ъкгьы нагёара шамоуз.

Хыхь ишазгъащ0аз еи8ш, 1941 – 1945 шы6ъса6ъа рзтъи А5ьын5ьтъылатъи аибашьра хлымёаах асовет уаа зыхъра аяьара уадаюыз а0агылазаашьа рна0еит.

Page 91: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

91

Мила0рацъала еилаз асовет уаа, мила0 еилыхра йа-м7акъа, маёа-аргама, рымч-рылша зегьы аха6ъи0ра ага-ра иазыркуеит. Абар абар0 ах0ыс6ъа шаны8шуа :ь. Агъ-маа иповест «Абаандаюы». Ашъйъыююы ишааир8шуала, иащирбоит хацънымырха и6ъ8о асоветуаа аяа хъымга ицъымяра рылаэны ийоуп, инагёаны, еилкааны, рха=ы иааганы ирымоуп ры8садгьыл аяа инапа=ы ианаанха дара бяеи7ыхрак шырмоуа, атъра иш0агыло.

Аповест иамоуп хы8хьаёарала има3ымкъа аперсонаж-цъа. Ур0 ихадоу ю-гъы8кны ишаны щрыхъа8шыр йалоит. Актъи агъы8 еиднакылоит а8садгьыл ахьчаюцъа – Ада-мыр, С0е8ан, Борис, Нина, Алиса ущъа уб. егь.

Аюбатъи агъы8 еиднакылоит анемец фицар Ерих Шульци уи идгылаюцъеи, насгьы а8садгьыл а8сахюы Прудникови.

Аповест а=ы иалукаартъ ийоуп Адамыр дахь0аку дзыз-хъыцуа, игъ0ахъыцра6ъа ртъы зщъо ацъащъа6ъа. Ур0 агъра щдыргоит иара июну7йатъи ипсихологиатъ 0агылазаашьа зеи8шроу ала, ижълари и8садгьыли рзы ихы дшамеигёо.

Зы8садгьыл зхы а6ъыз7о, зыжълар рразйымюа иа-зы6ъ8о уи ды8сит щъа ды8хьаёам щъа и8хьаёоит а8среи абзареи ирыбжьагылаз ар8ыс. Иагьа ддырххазаргьы, Адамыр аяацъа ирыхъашаз ажъак и=ы7шъомызт, ичщара а8ыжъара агоит. Афашистцъа ир=агыланы и6ъ8оз апар-тизанцъа рыбзоурала Адамыр аха6ъи0ра иоуеит, июыз-цъа дрылагыланы еи0а аибашьра дналагеит.

Арайа иаар8шу апарторганизациа анапхгаюы С0е8ани а8садгьыл абзиабара еиднакылаз а0ы8щацъа Нинеи Али-сеи ущъа а8садгьыл ахьчара иазку акыр аус6ъа мюа8ыр-гоит.

Нина анемец бызшъа ахьылдыруаз абзоурала ауп Адамыр дызлеи6ъхаз, Ерих Шульц асовет партизанцъа дшыркыз. С0е8ан напхгара зи0оз ауаа дбаандаюыртъит

Page 92: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

92

уи афашист хъымга. Аиашара аиааира агоит. Арайа иаагоуп зы8садгьыл зыгъ0ыхоу, хамеигёарак йам7акъа и6ъ8о, зхы-зы8сы иашь0ам афырхацъа, ур0 ирнубаалоит агъымшъара, апатриотизмра щъа азгъар0оит ари аюым0а иахцъажъахьоу акритикцъа Ш.Д. Инал-и8еи Р.Х. :ап-беи.

Меижьарада, А. Кешоков иреияьу ир=иам0а6ъа шаща-0ра руеит ур0 равтор, апоезиа ус баша напйазарак ащаса-бала дшазымнеиуа, уи иара дахъа8шуеит зыюаёара щара-ку ажълар рыма7 аура иазку и8шьоу миссиак ащасабала.

Page 93: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

93

ҳаҷым ҭеуна (хачим Теунов)(1912–1983)

Ща3ым Исщай-и8а )еуна ра8хьаёатъи айабарда шъйъы-ю юцъа раби8ара да7анакуеит.

Ща3ым )еуна диит 1912 шы6ъсазы. А7ара и7он Горки ихьё зхыз Москва Литрабфак айны, Ажурналистика аин-ститут иатъыз агазе06ъа рредакторцъа ркурс6ъа рйны. Ашь0ахь СССР ашъйъыююцъа реидгыла айны ийоу Ире-ищау алитературатъ курс6ъа дрылгеит. Аус иуан агазе0 аредакторс, Йабарда ВЛКСМ аобласттъ комитет амаёа-ныйъгаюыс, аобласттъ комитет арадио напхгара азиуан. Ща3ым )еуна иповест6ъеи иажъабжь6ъеи; «Аслан», «Лад и8щъысаагара» ущъа убас егьыр0гьы йабардатъи апро-за а=иара=ы а0ы8 ду ааныркылоит. Ур0 акьы8хь рбеит А5ьын5ьтъылатъи аибашьра иалагаанёа. Аибашьра ашь0ахь уи и0ижьит апрозатъ р=иам0а6ъа еидызкылоз ашъйъ6ъа акымкъа-юбамкъа.

Ща3ым )еуна и0ижьхьеит ароман6ъа юба. Уи деицыр-дыруеит иара убас, айабарда литературеи адыгаа ркуль-туреи 0ыз7аауа наукатъ усзуюны. Акырынтъ и0рыжь хьеит уи ишъйъы «Йабарда алитературеи ашъйъыююцъеи».

Ща3ым )еуна заатъи иочерк6ъа «Ахатъцъыр7ра ссир» – айабарда жълар рашъащъаю апоет Бе6ьмырза *ач или-тературатъ патре0уп. Арайа автор иааир8шуеит ижъ-лар гъакьа ркультура а0оурыхи и6ы0ауаа ры8с0азаара иадщъалоу агъалашъара6ъеи. Иара убас ареволиуциа йалаан ёатъи айабарда рккаюы Шора Ногъма и8с0азаа-

Page 94: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

94

реи ир=иаратъ мюеи дрыхцъажъоит аочерк «Юадатъи ала-шара» айны. Уи уайа иа7ишьуеит адыга рккаюы Шора Ногъма идунеихъа8шра ашьа6ъгылара аурыс культура ахы8ша шаны8шуа.

Ща3ым )еуна иочерк6ъа «Апоет имюа», «А8с0азаа-реи апоезиеи» рйны анализ рзиуеит иара иаам0азтъи ашъйъыююцъа Али Шьо5ьанцыйъи Алим Кешокови рыр=иам0а6ъа.

Ща3ым )еуна ра8хьатъи иповест «Аслан» анаюстъи иажъабжь6ъа «Ахьтъы уасцъа», «Арюаш =ыц» р=ы ир-заа0гылоуп ареволиуциа ашь0ахь аюажъатъи, аюажъи-жъабатъи ашы6ъс6ъа рзы йабардаа знысыз а0оурых мюа. Иара убас айабарда жълар р0оурых инар7ауланы иаар8шуп ашъйъыююы ироман6ъа «Угъы а8хара ры0», «Шогьемыйъаа рабшь0ра» рйны. Аповест «А8сы лаша-6ъа» иашьашъалоу ароман «Угъы а8хара а0» айабарда интеллигенциа аби8ара =а ры8с0азаара аар8шра иазкуп. Ажъакала, Ща3ым )еуна ир=иаратъ мюа зегьы ианы8ш-уеит и7ауланы ижълар ры8с0азаара=ы ирхыргахьоу а0о-урыхтъ х0ыс6ъа рхы8ша. Арайа инар0бааны иаар8шуп аибашьра атема.

Иналукааша а0ы8 ааннакылоит ашъйъыююы ир=иара=ы акыр шы6ъса аус здиулоз ироман «Шогьемыйъаа рабшь-0ра». Ароман а=ы автор иащирдыруеит *ы0юык айабарда 0аацъара6ъа раби8ара6ъа рразйы, 1912 шы6ъса инаркны Нхы7-Кавказ, ареволиуциатъ еи0акра6ъа йалаанёа, афео-дал-патриархалтъ аам0азтъи ауаа рыхдырра аэшеи0ана-куаз.

Инар0бааны иащщъозар, ареволиуциа йалаанёа шьхатъылан асоциал-економикатъи, аполитикатъи 0агы-лазаашьа зеи8шраз, акапиталисттъ еизыйазаашьа6ъа ашьхарыуаа ры8с0азаара ишала7ъоз, а5ьажълар рмасса, рпролетартъ хдырра ма3-ма3 иш=ыхоз, Ленин игвардиа

Page 95: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

95

иеиуаз ареволиуционерцъа рйазшьа6ъа шышьа6ъгылоз ущъа раар8шра ауп изызку Ща3ым ироман «Шогьемы-йъаа рабшь0ра». Абри апроблематика даз=лымщан ашъ-йъыююы алитература айны ра8хьатъи ишьа=а анеихига – иповест «Аслан» ана8и7а нахысгьы.

Ща3ым )еуна ироман «Шогьемыйъаа рабшь0ра» са-хьаркыратъ еибы0ашьеи идеиатъ 7акылеи излеизааигъоу ма3ым аурыс классик А.М.Горки иа87ам0а «Артамоно-ваа рус».

Ща3ым )еуна 1971 шы6ъсазы ироман «Шогьемыйъаа рабшь0ра» азы ианашьан Йабарда-Балйариатъи АССР Ащъын06арратъ премиа.

Page 96: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

96

Адам шьоџьанцыҟә (Адам шогенцуков)(1916–1995)

Адам Шьо5ьанцыйъ апоет, ашъйъыююы диит 1916 шы6ъсазы. Далгеит Йабарда-Балйариатъи ар7аюратъ ин-ститут. Такъы аам0а иара абри аинститут айны р7аюыс аус иуан. Далахъын А5ьын5ьтъылатъ еибашьра ду. Иана-шьоуп ирацъаны ащам0а6ъа. Аибашьра ашь0ахь аус иуан а07аарадырратъ институт айны, ареспублика акультура аминистрс, ажурнал «Ошхамахо» аредактор хадас, ашъ-йъыююцъа Реидгыла ахантъаюыс. Адам Шьо5ьанцыйъ а8хьаёа иргыланы дпоет-лирикуп. Уи и0ижьхьеит ира-цъаны ажъеинраала6ъа реизга6ъа.

Адам Шьо5ьанцыйъ аус иуеит иара убасгьы апро-за ажанр а=гьы. Ра8хьаёатъи иажъабжь6ъа иреиуоуп «Агъаа ра» (1939 ш.), апартизанцъа ирызку ажъабжь «Ра-8хьатъи ашьа=а» (1941 ш.9, аповест «Сафиа0 лаа8ынра» (1956 ш.) . Иара убас «Амшцъгьа алагам0аз и8хо амра», «Уара ухьё ихьёыс7оит» убас егьыр0гьы.

Аповест «Сафиа0 лаа8ынра» асиужет даара имариоуп. Арайа инагёахоит айабарда 0ы8ща лгъащъара уи и0ахаз ла-шьа дызлацъаяъоз атрактор ныйъцаюхоит, далацъаяъоит, агъра лгоит ащъса «ахацъа» иреицъаны аус шырымуа.

Сафиа0 абзиабара ц6ьа, ауаюытъыюса дщаразкуа ахпа-ту6ъ7аратъ цъанырра6ъа, ажъытъра ацъынха-мынха6ъа ркажьра, а=ыц аам0а иаанаго а8с0азаара ашъага6ъа пату-ла ры6ъныйъара, а8щъыс ауаажълар реилазаара=ы 0ы8с иаанылкыло ущъа абар06ъа зегьы ибзианы еилылкаауеит,

Page 97: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

97

агъыяра дуёёа лызцъырнагоит. Ари аповест а=ы ибзианы иаар8шуп иразу, ищараку, афольклор атрадициа6ъа ир-хыл7ыз ауаюытъыюсатъ еизыйазаашьа6ъа. Аповест тема хадасгьы иамоу айабарда 0ы8ща Сафиа0 лха=сахьала ашъйъыююы иащирбоит Йабарда-Балйариа а6ы0а а=ыц 8с0азаарахь амюа 0баа шылнахуа, ажълар ркультура аюа-ёара ащаракра аиааирагьы шаго.

Ажъакала, ашъйъыююы Сафиа0 лха=сахьа ала иаа-ир8шуеит аха7а акала и7амхо афыр8щъызба гъеицамк лроль, а0аацъаратъи ауаажъларратъи 8с0азаара=ы.

Хыхь ишазгъа0оу еи8ш аповест ипрозатъу апоема аюа-ёара айынёа инагоу аестетикатъ ха0абзиара6ъа щаракуп. Абзиабара ауаюы ийазшьа бзиа6ъа рыхьчареи реихаща-реи иазкуп Адам Шьо5ьанцыйъ щазлацъажъо иповест «Сафиа0 лаа8ынрагьы».

1963 шы6ъсазы ажурнал «Ошхамахо» а=ы икьы8хьын Адам Шьо5ьанцыйъ иповест «Залина». Арайагьы автор лирикк иащасабала иёбоит аморал-етикатъ йазшьа змоу апроблема. Аповест атема азкуп гъаартылатъи абзиабара ду, иахьатъи аам0азтъи а=ар рыбзиабара. Ирылшома иа-хьатъи а=ар иаалырйьаны рыбзиабара а=а8хьа ицъыр7уа акрыз7азкуа ауадаюра6ъа риааира. Изалшома ажъытътъи ацъынхамынха6ъа бзиа иеибабо рынасы8 иа8ырхагахар1 Абар0 аз7аара6ъа ы6ъиргылоит автор и=а8хьа.

Аповест а7акы аилкаара мариоуп. Ийъышу, згъы аар-ту Залина бзиа дылбоит а6ъы8ш Мусаби. Иаргьы убас - 7ъ йьа а0ак йаи7оит. Бзиа еибабо даара и6ъы8ш6ъоуп, ур0 еищау а7араиур0а иазхъыцуеит. Аха Залина лыбзиа-бара иэаз7ъылхны дашь0оуп знапы ц6ьам, аколхоз афер-ма аищабы Хапача.

Залина лашьа Назир, ишыйалах здыруада, Хапачеи иареи еиюызцъахоит. Назир дгъыяуан Хапача хьаада-баада аунитверситет а0аларазы акрыз7азкуа а6ьаад6ъа

Page 98: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

98

изи8шаап щъа. Аус убраанёа инеит, Назир дицхраауеит агмыг Хапача инапы злаикыз ахъымгара=ы. Залина лы-м7арсра айны ам7арсцъа иры6ъма6аруа, рус6ъа уадаюхо ианыйала Залина лабду Каншао (Залина а0аацъа лымаёа-мызт9 аёяаб дазааигоит лхатъ гъа8харала дыргазшъа ар-защал люыртъ. Абырг дацъшъон аус аёбар0а айынёа инеир щъа, уи Назиргьы и8ырхаган, насгьы Хапача и0ынхацъа-гьы дрыцъшъон.

Ажъакала, Залина иуадаюыз а0агылазаашьа яъяъа д0а-гылан, ишыл0ахымыз диццоит бзиа илымбо Хапача.

Аха Мусаби ды6ъ8оит. Залинеи иареи рыбзиабара ахь-чаразы. Уи ицътъымуп ада0 ацъынха-мынха6ъа. Хапача димпы7ижъжъоит бзиа иибо а0ы8ща.

А7ыхътъаны Мусабии Залинеи еицыйалоит, ур0 насы8 рымоуп, инарыгёоит и=ах7ъаны ийаз ры8с0азаара.

Адам Шьо5ьанцыйъ еи0ах а8с0азаара айны иц6ьоу, и8шёоу, инеи7ыху, ищараку алирикатъ бжьы аха7аны ию-уеит ари аповестгьы. Уи автор ипроза иайазшьоуп. Ама-ла, егьыр0 аю-повестк излареи8шым, ари аповест айны ияъяъоуп апублицистикатъ хы7хыр0а6ъа.

Залинеи Мусабии рыбзиабара ц6ьеи, доущалатъи рыюа-ёара ащаракыреи, а8с0азаара =ыцахь а=ар раа8хьара=ы а8ыжъара агоит.

Иара убас иазгъа0атъуп Мусабии, Залинеи, Каншаои реи8ылара, имшъаёакъа ра8хьайатъи рплан6ъа реи=каара.

Адам Шьо5ьанцыйъ алирикатъ цъа зыйъынщъщъы ийоу иповест6ъа а=ар иахьатъи ры8с0азаара аар8шра иазкуп. Ашъйъыююы арайа иааир8шуеит а=ар рдоущатъ беиара, ур0 аиаша рыхьчоит, ирнышъом амци ахъахъеи.

Иазгъащам0ар залшом, адыга шъйъыююы Адам Шьо-5ьанцыйъи а8суа шъйъыююы Алы6ьса %ьонуеи еимаз-до акы акъны ийалаз ур0 рпоема6ъа «А8с0азаара иацу», «Ашьеи абзиабареи». Аюпоемакгьы цъащъа-йа8шьны ир-

Page 99: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

99

гъылсуеит ауаюы игъа7а=ы ииуа зегьы иреияьу ацъаныр-ра абзиабара. Аха уи абзиабарагьы еиуеи8шымкъа ахы цъырнагоит4 а8садгьыл ахь абзиабара, ан лыбзиабара, аиащъшьа лахь абзиабара, аиашьа иахь абзиабара. Аёъы игъы иаанагар ауеит, абзиабара аха змада аибашьра аила-шым0аз щъа. Ауаюы, аибашьюы, а8среи абзареи данрыб-жьагылоу ауп а8с0азаарахь агъыяра хъшъ7ас, амч илаз7о абзиабара анизцъыр7уа. Уи аам0азы уи ицъеижь зыхьчо акъылёы ауп, игъы зыхьчо абзиабара ауп. Уи ацъанырра ц6ьа акъын изыхьчоз апоема6ъа рфырхацъа хада6ъагьы.

«Земля дрожало, как живое тело,От взрывов, лязга танковых подков,А небо задыхалось и хрипелоВ упругих петлях авиабоев…» (перевод. Ад. Шогенцуков)..

Адгьыл гәынқьуан аԥсы ҭазшәа,Аҭҟәацрақәеи, атанк аихашьапқәеи рыбжьы ахыҩуа,Ажәҩан хәаҽуан, иҵәаауан,Аҳаирпланқәа реиҿахысра азхымго. (еиҭ. А.Л. Жьи8ща)

…Ианаа0ынчрахалак Аслан Беканов иааикъыршаны ийаз а8сабара 8саатъ7ас, дышь08ааны дагошъа, зегьы еилыкка ибла иаахгылон. Мшаэнеи8ш, иа8хьа даацъыр-7уан иан.

«Ах старенькая, сухонькая мама,Кизячный дым родного очага!Он с памятью сражается упрямо,Хотя она ему так дорога…» (перевод Ад. Шогенцуков)

Сан ахцәышла, сан напы хаа,Схәышҭаара амца, алҩа афҩы!Игәалашәара дацлабуеит дааҟәымҵкәа,Агәалашәароуп имоу ауаҩы… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Дахьымёарашъа, дыццакны икьа= а5ьыба иаа0и-гон афотосахьеи, асалам шъйъи. Да8хьон афотосахьа

Page 100: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

100

ианыз аюыза «Гъаларшъагас, сашьа изын – Азима».*шьаала иёамюа инахьыжжуан илаяырё. Ихъыцра6ъа

дыргъылахар щъа ишъоушъа, аибашьра хлымёаах 8с0щъа-ны адгьыл инахатъон.

Абас7ъйьа акъын а8с0азаара дыш8нашъоз Ба0ал Смырбагьы4

«А0ынчра збодаз,А0ынчра абайаз, ауаюы ишьа ахькашуа.Афронт ащъаа и6ъмацъысуан,Аб5ьар6ъа гъын6ьуа.Уа зсалда0ра фырха7ароуИназыгёоз з0оуба,Дрыцны днеиуеит Ба0ал Смырба,А8сынтъыла а8а». (А. %ьонуа9.

З6ъы8шра зхьыкъкъоз ар8ыс аибашьра ды6ънагалеит аукраина дгьыл ахь. Арайа ауп ра8хьаёа акъны иаб5ьар ауаюы и6ъкны дахьхысыз. *сеивгарак анроулак, Ба0ал ихъыцра6ъа и8садгьыл ахь диаргон. Гъкащарак инмыр-8шыкъа и0аацъа рахь июуан асалам шъйъы4

«Сан быш8айоу1 Саб уеибгоума1Кама хъы3 – сащъшьа1Ишъцъызёауам зегьы шъыгъхьаазгоит,Схъыцра шъыцуп, шъгъыяра сыцуп Иахька0ъауа ашьа.Уахгьы-эынгьы ара.Сыбла ааихьысшьыр,Сы8хыё иалоуп щара щхъыш0аара…Сан бымгъырюан. Саб усцъымшъан,Ишъар0азаргь абра,Лассы-лассы шъышъйъы соулар

Page 101: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

101

Ш8ас0аху сара!Исзыжъыюла =ыцс ийоуЩара щ-А8сынра…»

Исалам шъйъы аибашьра иахганы, и8садгьыл ахь амюа и6ълон…

Аибашьра шцац ицон. Д7ак даэа д7ак ашь0анеиуан.Ад. Шьо5ьанцыйъ ифырха7а Аслан дызлаз архъ0а

Орлов инапхгарала дырюагь аяа и=агыланы аибашьра иа=ын. Аслан аёъаёъала июызцъа ивыршьаауан. Адгьыл иэайаратъны, аяа дцъы7атъаны дахьхысуаз ахыбрахь дщъазо и=ынеихеит. Ииулакгьы уи ахыбра 8ижъеит, 8сеи-вгарак йам7акъа дюагылеит дырюагь. Ила8ш наи6ъшъеит аяацъа руаёък. Уи Аслан икомандир Орлов иахь иаб5ьар ахы ирхахьан. Мгеимцарак иалагёаны икомандир днаи-8ыххылеит, и0йьаз ахгьы иара и6ъшъеит.

«Слегка кочнулся, улыбнулся странно,Упал, окончив бранную стезю.Орлов выстрелил в фашистаКто убил Аслана,От гнева разрядил обойму всю». (перевод Ад. Шогенцуков)

Маҷк дааблаҟьан, нас дыччашәа ҟаиҵеит,Аха иҽизнымкылт, дкаҳаит афырхаҵа,Аслан дызшьыз уи афашист иқәкныОрлов деиҵамхакәа ихымца зегь ихиҟьеит. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Орлов ирхъ0еи иареи ирымаз ад7а нагёан. Акомандир

Аслан и5ьыба и0аз афотосахьеи асалам шъйъи аа0игеит4

«Сергеи Орлов достал письмо и фото,На девушку взглягул, что брата ждет.

Сергеи Орлов асалам шәҟәи, афотосахьеи ааҭиган,Зашьа заҵә изыԥшыз аҭыԥҳа дналҿаԥшит…

Page 102: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

102

Аслан ари асалам шъйъы ашь0ра дахьахьымёаз даа-ра игъы инархьит Орлов. Аха дырюагь еибашьран. Ас-лан дназлаз, и0аха6ъаз зегьы аиашьаратъ 8сыжыр0а=ы анышъ иамардеит.

«В могиле братской их похоронилиБез громких слов, надгробий и венкаПлывущие с востока облака».

Азеиԥш ҳаҭгәынаҿ анышә иарҭеит,Шаҳаҭс ирымаз аԥҭа заҵәқәа ракәын. Ажәа дуқәа ҳәамызт, ашәҭ шьыҵәрақәа шьҭаҵамызт,Абаҟагьы ргыламызт, (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Ур0 амш6ъа кыр хара инаскьахьан, аибашьра ащъаа6ъа Берлинынёа инеихьан, убрайа ауп дахьырхъызгьы Сергеи Орлов. Аибашьра дыз0анаргылаз зегьы ихганы аиааира мшы айынёа днеит.

Даэа мыйъмабара6ъак дры6ъшъон даэа фырха-7ак Ба0ал Смырба. Ба0ал дызлаз архъ0а аяа итанк6ъа ир=агыланы аибашьра иа=ын. Артйъацга6ъа иманы ур0 дыр=агыланы ддъы6ълеит Ба0ал. Руак а8жъара илиршеит рацъак изааигъахаанёа. Аха иа8хьайала даэак ижълан иааиуан. Адгьыл длы6ъиеит уажъы-уажъы дырйьацны ихысуама ущъартъ еи8ш ишъар0аран. Артйъацга а6ъыжь-ра дахьёеит, нас деи6ъзырхараны ийаз а0абиа д0аиазаап4

«И8сны ибзахаз шьауардын7ас,Ергьщъа деихан, анышъ дал7ит имч гъа0о азныказ,

Не было притягательное что-то в ее глазах,В ее бровях вразлет. (перевод Ад. Шогенцуков)

Уи лыблақәа урыддырхалон,Лыџьымшьқәа ажәҵысқәа реиԥш иԥыруан. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 103: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

103

Даашанхан имаха-шьаха днаха-аахеит, уажъазы деибган,Инеи=ишьит инапсыргу7аДа7а8шуа жъюан!»

Уи ашь0ахь 8ы0к мыр7ыкъа, аштаб ахь и8хьеит. Ара уи ра8хьатъи ид7а ир0еит. *шьюык, аёъык еи8ш еицны аяа ицща а8жъаразы инеиуан. Егьа уадаюра рза87азаргьы инарыгёеит рыд7а.

«Абар юынтъуп Ба0ал СмырбаДпартизануа уа.Да8ылоижь0еи аяа итила=Аа8ынтъи а=а.Уи иар8ысра а0ъым0а7ъйьами,И5ьа5ьауа и8а7а,Ибзиабарагь аэа7ъахуама,Иара атъы йам7а.Апратизан ёяаб Саианко Нина,Лыбла6ъа 0ы8хоИгъы д0алеит,Игъы д0ы7уам,Агъыбылра мцахо,Аха жъала щъашьа иза0омУс ишийазшьоу.

Ари а8щъызба 6ъы8ш аибашьра=ы лбара Ба0ал изы ахьаа рацъа ацын. Уи данлыхъа8шуаз, ибла иаахгылон июнра, иаш0а, и0аацъа. Ба0али Нинеи рцъанырра иаа-рыкъыршаны ийазгьы еицгъар0ахьан. Ркомандир Божко Ба0ал днаи8хьан иеищъахьан, Нина уи июызара дша8соу, даргьы чарак рыздырхиар шахъ0оу атъы. Ба0ал икоман-дир иажъа6ъа р0акс ус ищъеит4

Page 104: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

104

«Сшъыщъоит са са0ашъым7арц,Миха Иван-и8а,Ба0ал даахъыцит дама8хашьо,А0ак ищъарц ёба4И0абуп ас щахьелышъкааз,Аха ачара – мап,Ачараура аибашьра ашь0ахьА8сны щахьёап!..»

Иаалырйьаны архъ0а6ъа ироуз ад7ала, рыма0ъа еизганы даэа бнак ахь ицар акъхоит. Уа зегь рылымкаа, Ба0ал ир-гылоит 6ьала хъы3ык, мшьамбала ишышны. Рюызцъа а7ъы ала7о, Нина лзы ауп ихы а5ьабаа заирбо щъа алаф рщъон4

«Убри ашь0ахьХара имгакъа, амаёа аахтныБа0али Нинеи рюызцъа ааицъажъан,Уа рхъыш0аарайны рразйы еибыр0еит,Ирызгъдуу, 0ынч иааилатъаны.Абна еиужьра ы7ырцъажъо)ынхара рзуны…»«Ба0ал Смырба аяа итила=Дарёрыжъит ашьаураУахгьы эынгьи изеи8шныДацъымшъо а8сра.Нинеи иареи мышкы еибамбарРзычщауазма шь0а,Нинеи иареи 0аацъарак ракъныРэеидыркылт убра».

Нина лцъа ахшара далашъахьан, уи Ба0ал еищагьы игъы ар0ынчуамызт, и8с0азаара дша6ъымгъыяуаз мюа-шьо Нина абас еи8ш леищъеит4

Page 105: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

105

«…Аиааира аам0а сахьымёакъаИбдыруеи с0ахар,Сани сабиСащъшьа Камеи идырща схабар.Сыхьё зщъаша 7еик диргьы,И8сын7ры мюа ёба,С0аацъа ахьынхо басщъахьеитМышкызны ддырба!..»

Ус ишыйаз, аяа дырюагь иэырбаа8сны дрыжълеит, аха еищарак ашъар0а и0агылаз Нинеи ахъцъеи ракъын. Ур0 ирымариашаны ауп атанк ахы рханы ишаауаз. Ари збаз Ба0ал артйъацга кны атанк иэа7еижьит.

«Афырха7еи а8сцъащаиАаи=агылеит абра,Афырха7еи а8сцъащаиИрзы8шын а8сра, абылра.А8ша иуыууаз хлымёаахха,И6ъыюуан адъы.Шъа5ьщъара рызнауазшъаУа и0ахаз ёъырюы…»

Еилгеит аибашьра. Зы8сы 0аны еи6ъхаз рыюныйа6ъа рахь ихынщъит. Нина дук мыр7ыкъа хшара длоуит. Уи ды3къынан, Ба0ал ихьёыл7еит. Дырюагь хаш0ра и6ъым-къа и8сы 0алеит Ба0ал Смырба. Нина есымшааира лгъы и7аххуан Ба0ал иажъа6ъа. Уи и0аацъа рахь дцар л0ахын, аха агъыяьра лцъыуадаюын. Лара илдыруан Ба0ал и0аа-цъа ры3къын иёбахъ щъа акгьы шырзымдыруаз. Нина амюа ды6ълеит А8сынтъылайа.

Page 106: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

106

«Лара лзыщъан аэар=ыцуеитА8сны агъыбылра,Лара лзыщъан игъыр8шаагоупА8сныйа аара.Ахъы3и лареи ирзы8шымиГъыярала аэырхиа,Агъырюеи агъыряьареиЗ0ало амёырха!»

Ма3к даэакала имюа8ысит Аслан Беканов и0оурых. Акомандир Орлов аибашьра анеилга Аслан и0аацъа рахь дцеит. Аюны дахьнеиз Аслан иащъшьа Азима лы8ща лакъ-ын ийаз. Азима лан данааи Орлов Аслан исалам шъйъы ри0еит, иагьреищъеит уи и0ахашьахаз. Ари аюна0а иамаз агъайра даэа гъайрак ацлеит. Азима лы8шъма аибашь-рантъи дзымхынщъит, уи иацлеит Аслан и0ахарагьы.

«Казалось время вечностью Сергею,Пока они рыдали обнявшись,И перед мертвецом благоговеяДруг друга утешали – Жизнь – есть жизнь! (перевод Ад. Шогенцуков)

Аамҭа аангылазшәа ибон Сергеи,Урҭ гәыдеибакылан иахьынӡаҵәыуоз,Аԥсы ивараҿ итәаны,Рыгәшәа еибырҳәон зыԥсы ҭоу–Аԥсҭазаара – ԥсҭазаароуп… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Орлов дахьыхынщъуаз имамызт, иашьцъа юы5ьа 0аха-хьан, иан ды8схьан. Занаа0ла Сергеи дтрактористын, аусура а8шаара изымариамхеит. Дагьаангылеит Аслан июна0а=ы. Азима илцъыуадаюын агъылацъа рцъы7ацъа-жъара6ъа рычщара, аха лашьа июыза лара даряьажъюаны даалывагылеит. Егьа лхы лжьарц иа6ъылкызаргьы, уеиз-гьы Сергеи лгъы изцон.

Page 107: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

107

«Так просит счастье, сердце человечье,Встает Азима страхом вопреки,И обнимает милого за плечи,Как крылья птицы, две её руки!»(перевод Ад. Шогенцуков9

Ауаҩы ус дшоуп – игәы анасыԥ иазыҳәоит.Дгылоит Азима, лшәарақәа налхырҟьа,Бзиабарала дгәыдылкылоит Сергеи,Лнапқәа мҵәыжәҩаҵас икәыршаны.

(еи0. А.Л. Жьи8ща9

Егьа гъайра ихигазаргьы Сергеи и8с0азаара=ы амш ла-ша6ъа ааины иааидгылеит.

«Большую высоту он зашел с боем,За них двоих сражаясь с силой зла.На этой высоте пусть им обоимДостанет счастье, света и тепла!» (перевод Ад. Шогенцуков)

Аҳаракыра ду ахь дхалеит уи дымшәакәа,Аҩыџьагь рынасыԥаз деибашьуа.Нас уаҟа дшыҟоу, ажәҩан иалԥаа,Разҟы наӡак рзааигап илашаӡа! (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Абри аюыза а7ыхътъа6ъа рымоуп ар0 аю-поемак. Щъа-рада, авторцъа аламала ус ирмыёбеит ари аюыза атема алацъажъара. Хы6ъкы хадас иар0аз ауаюы и8с0азаара=ы еснагь ацъащъа еи6ъа7ъа, ацъащъа шкъакъа шашь0анеиуа агъра щаргара ауп. Егьа ажъюан хъашьызаргьы, егьа а8с-0щъа хызаргьы, знымзар зны амра ахы цъырнамгар зал-шаёом. Уи амш абаразы, иа8соуп анхара…

Иааизакны, Адам Шьо5ьанцыйъ ипроза аилазаашьа ианубаалоит ишъащъо аколорит бызшъала ишюу, алиро-романтикатъ ажъабжьщъаратъ йазшьа шамоу.

Page 108: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

108

Ашъйъыююы ипрозатъ р=иам0а6ъа, айабарда проза иу-зайъым0хо иадщъалоу хъ0а6ъоуп, уи илашоу, иоригиналу айабарда литература а0оурых адайьа6ъа ирнылоит.

Page 109: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

109

АчерҚьеС лиТерАТурА

Ачер6ьес литература, хыхь ишащщъахьоу еи8ш, ады-га литература6ъа ируакуп. Уи иит, и=иеит, ияьацеит, иахьагьы аизщара амюа иангылоуп Йарачы-Чер6ьестъи Ареспублика=ы.

Ачер6ьес литература егьыр0 адыга литература6ъа рылымкаа 3ыдарас иадубало – ахы инаркынгьы уа еища а8ыжъара рыман апрозатъ жанр6ъа, иара убасгьы адра-матъ 87ам0а6ъа. Апоезиа акыр ихьшъаны ауп ишцъы-р7уа. Убас ийан, иащщъап, абаза-чер6ьес шъйъыююы ). )абулов ипиеса6ъа «Зули», «Зарылиа», Щ. Абуков иажъабжь6ъа, ифелиетон6ъа, ироман «Ин5ьы6ь ахы-6ъан» (1930 ш.), Магоме0 Дышеков иажъабжь6ъа, ипиеса-6ъа, ироман «Ашъа8шь» (1930 ш.) ущъа егьыр0гьы.

Ачер6ьес литература заатъи а87ам0а6ъа рйны иаар-8шуп ачер6ьес жълар асоциалтъ ха6ъи0разы ры6ъ8ара, изнылаз а8с0азаара =ыц амюа аёыргара.

1930–1950-тъи ашы6ъс6ъа раан жанрла, тематика-ла акыр аэар0бааит ачер6ьес литература. Ицъыр7ит ар=иаюцъа =арацъа. Апроза инаваргыланы аизщара амюа ианылт апоезиагьы. Ар0 аюжанркгьы р=ы 30-тъи ашы6ъ-с6ъа раахыс 6ъ=иарала аус руан иаалукааша ачер6ьес шъйъыююцъа Абдулащ Охтови Хусин Гашокови. Лага-ла дуны амила0 литература=ы ийалеит А.Охтов иповест «Асиа0 лхащъ», ипоема «Бела Лы8с0а», Хусин Гашоков илирика, ипоема6ъа «Ашьха 8щъызба», «Аибашьра ду ашь0ахь», иповест «Аби а8еи» ущъа егьыр0гьы.

Page 110: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

110

Щазну аам0азтъи ачер6ьес литература иаха0арнакцъоу абаюхатъра злоу ашъйъыююцъа рюым0а6ъагьы инар0ба-аны а8хьаюцъа ирыла7ъахьеит. Апрозаикцъа С. Хату-нов, М. Адамоков, С. Мисроков, М. Ахметов, Х. Братов, апоетцъа А.Ханфенов, А.Ахметов, В.Абитов, Б. Тамбиев ущъа жъпаюык егьыр0гьы.

Уажътъи Айарачы-Чер6ьестъ республика=ы жъытъ-натъ аахыс еигъылацъаны еидынхалоит ачер6ьесцъа, айа-рач6ъа, абазаа, наюеиаа.

Иаарыкъыршаны ийоуп ирхамыш0уа р0оурых адайьа-6ъа зыр7абыргуа рёиас иа7ъа Йъбина, Теберда аёиас6ъа, и0ынчым Зеленчук Дуи, Зеленчук Ма3и.

Абар0 ашьха6ъа р=ы иит аепикатъ щъам0а шьахъ6ъа адауа8шь6ъа Нар0аа ирызкны.

Ачер6ьес жълар а6ъылацъа ир=агыланы ианы6ъ8оз аа-м0азы ур0 ашь0ан аурысцъеи дареи реиюызара, агъыяра рыман ацхыраара рыр0ап щъа. 1557 шы6ъсазы Айабарда-Балкариа, Адыгьеиа, Йарачы-Чер6ьесиа Урыстъыла иад-лоит. Ари х0ыс дуны ийалеит Нхы7-Кавказ ажълар6ъа ры8с0азаара=ы.

Урыстъыла адлара иабзоураны, ияъяъахеит, аекономи-катъ, аполитикатъ, акультуратъ еизыйазаашьа6ъа.

Щъарада, арайагьы ийан ашьхарыуаа а7арадырра, анаука райъгара азы иофициалтъу, ащратъра аколониалтъ шовини-с ттъ политика имюа8нагоз аи7айьара6ъа, ур0 ир=агыланы, Нхы7-Кавказтъи ажълар6ъа ринтерес6ъа рыхьчаразы а6ъ8ара. Ачер6ьестъыла Урыстъыла адлара апрогрессивтъ 7акы аман. Аурыс 7арауаа, ашьхарыуаа р7арадырра аизща-разы ацхыраара ийар7оз адагьы, дара рха0а6ъагьы ир7он ур0 рбызшъа, р7ас6ъа, р0оурых. Иазгъоум0арц залшом ау-рыс 7арауаа, алингвистцъа шаз=лымщаз адыга жълар аюы-ра а7ара роуразы имюа8ыргоз аус ду6ъа. Шегрен, Лиулие, Берже, Услар, Лопатински рымч-рылшарала, Урыстъыла

Page 111: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

111

ацивилизациеи аурыс 7арауааи ирыбзоураны ицъыр7уа иа-лагеит ар7аюцъа, йабардаа, ачер6ьесцъа, адыгьеиаа рха0ар-накцъа – Шора Ногъма, Умар Берсеи, Йазы Ща0ажъыйъа, )алиб Кашежев убас егьыр0гьы.

Шора Ногъма еицырдыруа иусум0а «Адыга жълар р0оу-рых», адагьы 1840 шы6ъсазы и0ижьит «Адыга литература алагам0а а8йара6ъа» щъа ашъйъы аурыс графика шьа0ас иа0аны. Аха рыцщарас ийалаз ащ инапхгара еи7анайьеит ажълар рмасса6ъа р=ы ари аидеиа рылар7ъара. Ус еи8ш ийаз а8ынгыла6ъа а8ырнахит Октиабртъи ареволиуциа.

Асовет мчра иа8нарйъйъеит ащратъра и6ънаргылаз ажълар реиюызара а8ы6ъсылара6ъа, иа8на7еит иреалтъу а0агылазаашьа маншъала6ъа ажълар6ъа рекономикеи ркультуреи ар=иаразы.

Ишьа6ъгылаз амчра =ыц Урыстъыла амила06ъеи ажъ-лар6ъеи рзин6ъа еийаранатъит. Ур0 ироуит алшара рми-ла0тъ економикеи ркультуреи реизырщаразы.

Ажурнал «Революция и горец» а=ы ианылон има3ым-къа аматериал6ъа атъыла аекономикеи акультуратъ ргы-лара6ъеи ирызкны. Ажъакала, асовет мчра иабзоураны, аурыс жълар рыцхыраарала Нхы7-Кавказ и0ы7уа иала-геит ажурнал6ъа4 «А5ьа», «Апионер», «Ахатъы бызшъа» уб. егь. Ажурналист Озов Нух июит анбаншъйъы адуцъа рзы «Анхаюы аколнхаюы имюа».

Меижьарада, ра8хьаёатъи ашъйъ6ъа ашьхауаю – ила-нааёон ауаюы исоциалисттъ дунеихъа8шышьа, ишьа6ъ-наргылон ауаю =ыц иааёаратъ метод6ъа.

Усйантъи ашы6ъс6ъа рзы ашьха 0ы8ща илызку атема ачер6ьес литература=ы иа8ыз7аз дреиуоуп )а0лус0ан Та-булов. Иара убас уи даз=лымщан а7арадырра ижълар ры-лар7ъара. Убри айнытъ уи иэазишъоит анбан аи6ъыршъа-ра араб графика шьа0ас иа0аны абазеи ачер6ьеси бызшъа-6ъа рыла. Аха рыцщарас ийалаз, уи алфавит алашарахь

Page 112: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

112

изцъырым7ит ахархъара амоуит. Асовет мчра инанагёеит Табулов игъахътъы. Асовет мчра ашьа6ъгылара ашь0ахь уи аус иуан аул6ъа Ельбурган, *сыж, Ин5ьы6ь-3къын р=ы. Аус иуеит ар7ага шъйъ6ъа абазеи ачер6ьеси быз-шъа6ъа рыла реи6ъыршъара=ы. Уи еи6ъиршъеит ра8хьа-ёатъи анбан шъйъы ихатъы бызшъала (абаза бызшъала9, а=ыр8штъы рацъеи, асахьа6ъеи ажъабжькьа=6ъеи, абза-заратъ очерк6ъеи ац7аны.

).Табулов исахьаркыратъ р=иам0а6ъа иреиуоуп апи-еса6ъа «Зули» «Зарылиа» аинсценировка6ъа «Аусуюи ан-хаюи», «Ажъи а=ыци», «Алашареи алашьцареи» уб.егь. Апоема6ъа «Псыж», «Ельбурган», ажъабжь «%ьалдуз», иара убас иажъеинраала6ъа, иажъабжь6ъа. Ур0 рыдагьы, ).Табулов исахьаркны, аус рыдуланы икалам и7ихит има3ымкъа афольклортъ текст6ъа. Апиеса «Зарылиа» а=ы иааир8шуеит ажъытъ афеодалтъ, апатриархалтъ аам0а-зы ащъса р0агылазаашьа. Анаюсан, апиеса а=ы иаар8шуп «Зули» ашьха 0ы8ща л0агылазаашьа асоциализм аргыла-ра актъи ашы6ъс6ъа рзы.

).Табулов инапы и7ы7ит иара убас анаукатъ усум0а-6ъа4 «А8ынгылатъ дырга6ъа ачер6ьес бызшъа=ы», «Абаза диалект6ъа ирызкны», «Абаза жъа8йа6ъеи ацуфара6ъеи», «Аурыс-абаза жъар» убас и7егьы.

Ра8хьаёатъи ачер6ьес литераторцъаны, Ашъйъыююцъа Реидгыла иалахъылацъаны ийалеит ачер6ьес6ъа рганахь ала Халид Абуков, Магомед Дышеков, Абдулащ, Ох-тов, Хусин Гашоков ущъа уб. егь. Ра8хьаёатъи апоезиатъ еизга 0ы7уеит 1939 шы6ъсазы, уайа ианылоит апоетцъа =арацъа ражъеинраала6ъа4 Х. Гашоков, А. Охтов, М. Ах-метов, М.Охтов, рыр=иам0а6ъа.

1953 шы6ъса инаркны и0ы7уеит има3ымкъа аколлек-тивтъи хаз игоу авторцъеи реизга6ъа апрозеи апоезиеи р=ы.

Page 113: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

113

Апрозаикцъа азаа0гылеит 30-тъи ашы6ъс6ъа рзы еища напыкла иркыз атематика4 ареволиуциа, а6ы0анхамюа, аколлективизациа, ашьхарыуаа асоциализм амюа раны-лара.

Ачер6ьес жълар акласстъ еи=агылара6ъа =а8эуа, ажъы-търа яъяъала изныруаз р6ьабз6ъа 8сахуа, ащъын06арра =ыц аргылара иазы6ъ8аюцъаны иаа6ъгылт.

Абар0 афакт6ъа рыла ишьа6ъгылоуп Гашоков иповест «Аби а8еи».27

Има3ым а6ы0ауаа аколнхара=ы 8хёашала иаадрыхуаз, ашкол хъы36ъа а5ьаус рэалархъра, еиуеи8шым аус хк6ъа ртъы зщъо, иахьатъи а8с0азаара =ыц иазку ашъйъ6ъа.

Иара убас асахьаркыратъ 87ам0а6ъа ирны8шуеит аа-м0а =ыц иахыл=иааз аимак-аи=ак6ъа, аконфликт6ъа. Ус ийоу ар=иам0а6ъа иреиуоуп апрозаик 6ъы8ш Мухарбиа Адамоков иповест «Аслани Мадинеи», Сул0ан Мисроков иповест «Щаам0азтъи а8щъызба», иара убас егьыр0 ашъ-йъыююцъа рочерк6ъа, ажъабжь6ъа еидызкыло ашъйъ6ъа.

Хыхь ишазгъащ0аз еи8ш, ар0 ар=иам0а6ъа а=атъ аа-м0а аадыр8шуеит4 аколнхара а8с0азаара. Ажъакала, ажъытъи а=атъи реидыслара=ы а=атъ а8ыжъара аргара ауп ар=иам0а6ъа тема хадасгьы ирымоу. Иалоу афыр-хацъагьы ю-хырхар0акны ишоит4 ажълар рзеи8ш инте-рес6ъа раас0а зхатъы 8с0азаара а8ыжъара аз0о ганкахьа-ла ламыс ц6ьала аусура, даэаганкахьала, ажълар рлахьы-н7а лашазы а6ъ8ара хы6ъкыс измоу а=атъ уаа.

Апоет-лирик Алим Ханфенов ир=иам0а6ъа иахьатъи аам0азтъи ачер6ьестъ поезиа=ы иналукааша а0ы8 ааныр-кылоит. Уи аибашьра ашь0ахьтъи ачер6ьес поезиа ар=иаю-цъа, аха0арнакцъа дыруаёъкуп. Апоезиатъ еизга6ъа х8а дравторуп. Ра8хьаёатъи иеизга «Ра8хьатъи ашьа=а» ианы-

27 Гашоков Х. «Отец и сын». Черкесск, 1963 (чер6ьес бызшъала).

Page 114: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

114

лаз иажъеинраала6ъа ирны8шуеит икъша-мыкъша ийалаз аи0акра6ъа дшыщараркуа, агъыяра ду6ъа шизцъырырго. Анаюстъи иеизга6ъа ирнылаз апоет илирикатъ жъеинраа-ла6ъа реищарак азкын, ачер6ьеси аурыси жълар6ъа реиюы-зара. Ицоит аибашьра. Ихъу ар7аюы дылажьуп асы4

И, замерзаяВдруг старика увидел:Был он в плечах –Сажень косая,Ну впрямь-Как Муромец ИльяДышала грудь, все тише.– Отец! –Позвал я в полусне.И русский тот старик услышалИ поспешил на помощь мне.

Дыхьҭшьуа дшыҟаз Абырг дылбеит: Ижәҩахырқәа ҭбааӡа, Илиа Муромец уҳәап, Иԥсыԥ алагаҩагара есааира икәадахоит. – Саб! – Ҿысҭит ацәа сшалаз. Уи аурыс бырг иаҳан, Дсыцхраарц иҿааихеит.

Ачер6ьес6ъеи аурыс6ъеи реиюызара ахы7хыр0а, ашъ-ышы6ъса6ъа иргъыласоуп щъа азгъа0о апоет ищъоит4

…Давно,Когда чинил насилья…Заморский хан в моем краю, вот такВеликая РоссияСпасла Черкесию мою.

Ажәытәӡан Мшыннырцәтәи ахан данҳақәла, Ҳақәихырц иҭахны, Урыстәыла дуӡӡа Сыԥсадгьыл еиқәнархеит. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Иазгъа0атъуп, апоет иахьатъи аам0а асахьа 0ызхуа иажъеинраала6ъа. Арайа уи ицъыригоит ажълар рха0ар-накцъа рха=сахьа6ъа, ачер6ьесцъа рфольклор айынтъи аи=ыр8шра6ъа, а8сабара асахьа6ъа, ашьхарыуаа рыб-зазара атъы зщъо апоет изгъакьоу апеизаж6ъа, амила0 рха=ра аазыр8шуа, символра зуа аха=6ъа.

Page 115: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

115

В горах родился я и рос,Играл ребенком у ручьяЧеркесия, ты жизнь моя!Впервые «Нана» произнес –И познавал свои края.

Ашьхараҿ сиит, исызҳаит, Схәыҷны аӡиас амҵан сыхәмаруан. Адыгатәыла – сыԥсҭазаара! Раԥхьаӡа «Нана» ҳәа ахьысҳәаз, Сыдгьылқәа ахьыздырыз! (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Щъара а0ахума арайа аи0акра6ъа, аха=сахьа =ыц6ъа, аны8шуеит. Ажъеинраала «Амза хащъ» а=ы ачер6ьес 0ы8ща бзиа илбо амза хащъ лзааигарц идыл7оит. Асовет уаю, а6ъы8ш, а8с0азаара =ыц иалиааз ауаюы изы ийам-зароуп дыззымиааиуа, имч з6ъымхо 8ы6ъсыларак щъоуп ари ажъеинраала иащъо4

Ты красиво пошутила,Только шутки в сторону, Какова в народе сила,Если это в пору нам!Верю я , не будет чуда, Если (Эх, легко вздохнул!)Лунный камень сам добуду, Привезу тебе в аул.

Иԥшӡаны алаф набҳәан, Аха алаф уажә иаамҭам. Ажәлар закәы мчузеи ирымоу, Уигьы ҳара иҳалшозар! Агәра згоит нашанак шыҟам, («Ех» ҳәагь дынқәыԥсычҳаит ус) Амза хаҳә ахьыҟоу сзыԥшаар, Ба бахьыҟоу ибзаазгар. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Апоетцъа =арацъа раби8ара иа7анакуеит В.Абитов, Ю.Хакунов, Х.Братов, А.Черкесов, Б.Тамбиев уб.егь. ачер 6ьес поезиа иаларгалеит и=ыцу ацъащъа6ъа.

Ур0 рпоезиатъ р=иам0а6ъа р=ы иаадыр8шуеит ирыз-гъакьоу апоезиа иналукааша апоетикатъ традициа6ъа.

Иаарылукаартъ ийоуп, В. Абитов ипоезиатъ р=иара тъ мюа. В. Абитов ипоезиатъ р=иам0а6ъа зегьы ифольклор гъакьа ахы8ша рнубаалоит, ихадаратъны иаликаауеит асоциалисттъ епоха иалиааз аха=сахьа =ыц6ъа ирны8шуа

Page 116: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

116

аи0акра6ъа. Еиуеи8шым тематикала июу (а0ынчра адунеи зегьы а=ы, ажълар6ъа реиюызара, ауаа =ыц6ъа, Ленини апартиеи ирызкны, асовет 8ырюцъа афырхацъа ирызкны9 иажъеинраала6ъа 7юа рымам.

Апоет игъы цыхцыхуа дазышъащъоит аам0а=ыцазтъи ашьха 0ы8ща лы8шёара, и0ахуп, им8сыц ажълар рщъа-м0а, наёаёа еицакра а6ъымзарц зы8шёара уатйъо Нар0аа р0ы8ща Адиух лха=сахьа. Апоет игъаанагарала, эа аам0ак еи8шымкъа идырлашоит илегендатъу Адиух лнап6ъа ашьха ёиас Ин5ьы6ь ахы6ъ6ъа. «Мап, дым8сёеит, лы8сы 0оуп Адиух, – ищъоит апоет иахьатъи ашьха 0ы8щацъа рзы. Ачер6ьес литература=ы апроза еи8ш, апоезиагьы ашьа6ъгылара амюа иануп. Ашьхарыуа 0ы8ща илыз-ку атема иахьанёагьы иактуалтъу з7аараны и6ъгылоуп. Иуадаюуп, а8щъыс лпоезиатъ ха=сахьа иазкны иахьатъи аам0азы аепитет а8шаара щъа ры8хьаёоит ачер6ьес поет-цъа =арацъеи ур0 ра8хьагылаюцъеи.

Page 117: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

117

хусин гашоков (хусин гашоков)(1913 – 1983)

Х. Гашоков ачер6ьес литература=ы дцъыр7уеит 30-тъи ашы6ъс6ъа аюбатъи азыбжазы, уи амила0 поезиа ашьа-0аркыюцъа дырхы8хьаёалоуп.

Х. Гашоков ипоетикатъ р=иам0а6ъа хроникалеи тематикалеи х-периодкны ишоит4 аибашьра алага-м0азтъи (1934–1941шш.), аибашьра аам0азтъи (1941 –1945шш.), аибашьра ашь0ахьтъи апериод6ъа рыла. Иажъеинраала6ъа ркьы8хьуан аизга6ъеи, альманах «Ставрополиеи» рйны. Ра8хьатъи иажъеинраала – «Зхы иа6ъи0тъу ащъса рахь» – икьы8хьуеит 1934 шы6ъ-сазы агазе0 «Чер6ьес пльыжь» («Чер6ьес Йа8шь») айны. Ачер6ьес поетцъа ражъеинраала6ъа ра8хьаёа-тъи аизга «Чер6ьестъи апоетцъа =арацъа ражъеин-раала6ъа» захьёу Х.Гашоков иажъеинраала6ъа рыла иаатуеит. Абар ур04 «Октиабр», «Аконституциа амш», «Кремль», «Арра ицаз рахь», «А=арацъа афырхацъа рахь», «Айарул», «Юымш ама7ура сыр0еит», «Зых иа-6ъи0ыртъыз ашьхарыуа щъса6ъа рахь» убас егьыр0гьы. Апоет иажъеинраала6ъа тема хадас ирымоу а8с0азаа-ра =ыц ашьа6ъыряъяъара ауп.

Ареволиуциа иабзоураны ачер6ьес жълар рхы иа6ъи-0хеит а0ы8антъи афеодалцъа рйынтъи.

Уи шьа6ъдыряъяъоит ажъеинраала6ъа; «Октябрь», «Кремль» рйны автор ищъоит абас4

Page 118: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

118

Пятиконечные звезды,Звёзды, горящие вечно,Путь трудовой освещают,К счастью народы ведут.Голос Кремлевских КурантовНас вдохновляет на подвиг,Пятиконечные звездыВ светлое завтра зовут.Нет больше и величественнее их,Днем и ночью дающих нам свет.

А8с0азаара айны еи8ш, ачер6ьес поезиа=гьы иналу-кааша а0ы8 ааныркылоит а8щъыс лха6ъи0ра иазку амо-тив6ъа. Иара убас, автор заатъи иажъеинраала6ъа р=ы хшыюзышь0ра ри0оит аиюызара атема. Уи рны8шуеит ажъеинраала6ъа «С.Киров иахь», «Маиаковски иахь», «Ча-паев иахь» уб.егь. Арайа автор иааир8шуеит ашьхарыуаа аурыс жълар рахь ирымоу абзиабара.

Апоет иажъеинраала «Сентиабртъи амюа» айны ихы иаирхъоит атрадициатъ йазшьа змоу, амра апоезиатъ ха=сахьа, алашара, а8харра, агъыразра иасимволуп щъа. Апоет ра8хьатъи ипоема «Аибашьра ду ашь0ахь» айны ашъа рзищъоит аибашьра ду иалахъыз А8садгьыл ахы иа-6ъи0ызтъыз, аиааира згаз уи ахьчаюцъа.

Апоет ипоема=ы иубар0оуп ихъы3ра шы6ъс6ъа раан иащахьаз алегенда6ъа ирылоу ащъса рха=сахьа6ъа рахьтъ ан (Даду9 символра зуа ха=сахьаны дшаар8шу.

Ачер6ьес 8щъыс Даду амыйъмабара6ъа дзы6ъшъаз зе-гьы лышь0ахьйа иныжьны ма3к а8сеивгара лыз0аз Асовет мчра аиааира далагъыряьон. Лы3къын за7ъы Али дизгъду-уп, игъы шь0ылхуан, лы8шъма (аграждантъ еибашьра иа-лахъыз9 инышъын0ра камыжькъа аул а=ы дыйан. Абрайа ауп Даду иахьлыхьёаз аибашьра ду. Лы3къын за7ъы имюа

Page 119: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

119

ныщъаны А8садгьыл ахьчаразы днаскьалгоит. Аул иалаз аяацъа лы3къын иуа0ах а=ы и7ъахны имаз Асовет мчра абирай кныхны икарыжьуеит. Даду илулак абирай аёы злаарго акъмаан и0а7аны а6ы0совет ахантъаюы иахь илго-ит. Арайа агъаяьра ду аалыр8шуеит ачер6ьес 8щъыс, ашь-ха0ы8ща Даду. Абар уи атъы зщъо ацъащъа6ъа4

И будто кто влил в неё силу,Разгладил ей складки морщин.Свернув, она шелк положилаВ старинный черкесский кувшин. В ресницах слеза задрожала – В тот час ей припомнился сын –И вырыла яму кинжалом,Что муж на черкеске носил

Аӡә даалаган мчык лылеиҵазшәа, Лыкҷырақәагь цеит, дыԥшӡахеит. Лбырфын ааикәарҳәны илырҽын Инҭалҵеит аҟабарда къмаан. Лылаӷырӡ лыблақәа инрықәлеит, Усҟан дылгәалашәеит лԥа – Лхаҵа икәымжәы иавакнаҳаз Аҳәала адгьыл изылжит… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Автор апоема=ы ан ачер6ьес 8щъыс лфырха7ара аар-8шуа иащирбоит ижълар рморалтъ ха=ы.

Ан л8а данынаскьалгоз асахьа абас иааир8шуеит Га-шоков4

Ты сердце укрепляй, как звонкий камень, – Разлуку лишь ты одалеешьИ на душе матери светлеет. И сына крепко к сердцу жмет Даду.Она украдкой слёзы вытираетС улыбкой смотрит прямо в очи сына,

Бгәы рӷәӷәала ахаҳәеиԥш, Аиԥырҵра баиааиуеит. Маҷк ан лгәаҿы иаалашеит, Даду л8а дылгәыдлырӷәӷәалеит, Ан маӡала лылаӷырӡ лырбоит, Дычча-ччо лыҷкәын илақҭа дҭаԥшуеит,

Page 120: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

120

А в сердце горечь расстованья прячет:Чтоб он не знал ни слабости, ни страха.Вдруг дрогнула. Шагнула вслед к калитке,Рукой махнула; «Доброго пути!».Как трудно ей удержать, ей старой слёзы!Как трудно обратно в дом войти!Она концом платка их вытираетИ снова мужество в себя вселяет.28

Автор дащирбоит зы8садгьыли зы3къын аибашьюи рышйа бзиабарала и0ъу ан афыр8щъыс лцъанырра йъым-шъышъ6ъа.

Арайа автор иааир8шуеит ашьха0ы8ща лыюну7йатъи лдунеи =ыц.

Абар уи илщъо, аяацъа аул а=ы рааира еигъыряьаны ир8ыло 0ауади-аамыс0еи рахь днащъны4

28 Гъуэщокъуэ хъусин. Стиххэмрэ поэмэ хъмръ. Черкесск, 1953. С. 94.

Арахь лгәаҵа амца ҭашуеит, Лыҷкәын ашәара закәу изымдырырц. Ус даақәацеит, агәашәахь шьаҿак ҟалҵеит, Лнапы налҟьеит: «Амҩа бзиа!» Ишԥалцәыцәгьоу алаӷырӡ аҵәахра, Ишԥалцәыцәыгьоу аҩныҟа агьежьра! Лкасала лылабжыш лырбоит,Ҩаԥхьа лгәы лырӷәӷәоит. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Погодите, войска наши красные придут,Россию не покорить Вам.Вам не простят свершенных злодеяний.Бурные глубокие реки моей страныЗахлеснут вас, утонете в них вы,Земля треснет и вы провалитесь

Шәаангыл уажә ҳар ҟаԥшь аауеит, Урыстәыла шәарҭ шәзаиааиуам, Агәнаҳарақәа иҟашәҵаз аӡәгьы ишәанаижьуам, Стәыла аӡиасқәа ҵаулоуп, урҭ шәыргоит, Шәӡааҟәрылоит, ма адгьыл бгоит,

Page 121: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

121

Автор ипоема=ы зы6ърахь инеихьоу а8щъыс – ан гъым-шъа дааир8шуеит амила0 традициатъ йазшьа 3ыда6ъа лнубаало, (лнашъа-аашъара, лэеилащъашьа, лцъажъара9. Иубар0оуп лыжълар гъакьа, рдоущатъ культура иахы-л7ыз атрадициатъ йазшьа6ъа апоема=ы уи дсимволны дшыйар7аз.

Ажъакала, Гашоков ипоема «Аибашьра ду ашь0ахь» а=ы Ани А8садгьыли реийъы0хара азалымшара азгъа-0оуп.

Иара убас, Гашоков имоуп аибашьра ашь0ахьтъи атрадициатъ тема шьа0ас измоу апоема «Ашьха 8щъыз-ба». Арайа автор иащирбоит Октиабр Ду иабзоураны, Ашьха0ы8ща лразйы дааузымдырыртъ аэша8сахуа.

Иазгъа0атъуп, усйантъи аам0а6ъа рзы июу Кавказ ашъ-йъыююцъа рыр=иам0а6ъа зегьы ишырнубаало а8щъыс лзиндара, лымчымхара, 0ауади-аамыс0еи р=а8хьа ада-гьы, ашьха0ы8ща лаб, лашьа, р=а8хьа дыз6ъи0ымыз шырацъаз. Ан лы8ща л=ахъы лызщъомызт, лха7а ди8ы-юлар йаломызт, иаарщъоз налыгёалар акъын. Убас ийан рабацъа, рабдуцъа ишьа6ъдыргылаз акодекс. Абар0

Народ мой – сила большая –Нельзя его победитьХотя и темен сегодня наш день,Но солнце для нас взойдет. Если сердце моё будет битьсяИ буду я жить,Я снова увижу счастливые дни.Земля стонет под Вашими (немцами)И даже птицы прячутся от Вас.

Уа шәҭаҳауеит. Сыжәлар рымч дууп, Уи аӡә даиааираны дыҟаӡам. Иахьа ҳамш лашьцазаргьы, Амра мышкызны иҳазгылоит, Сгәы ахьынӡеисуа – сыԥсы ҭазаауеит, Агәырӷьара амшқәагьы збоит, Адгьыл шәызқәу гәынқьуеит, афашистцәа! Аҵарақәаҵәҟьа рҽырҵәахуеит шәхы инықәԥшыр. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 122: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

122

а7ас6ъа р7ыхътъа 8на7ъеит Октиабртъи ареволиуциа. Апоема а7акы абас ийоуп4 Асиа0, ашьха0ы8ща бзиа илбо аяар Халил дим0акъа, лаб мчыла амал змоу ашьхауаю а0ауад дии0оит а0ных8са бзиа иоурц азы.

Асиа0 згъы мы0рысуаз, ажъытъ 7ас6ъа хьаас имкыкъа илыёбоит лаб ийнытъи дзы6ъшъараны ийоу шылды-руагьы, бзиа илбо Халил ди6ъшъарц. Асиа0 лан, лха7а и=а8хьа лзин6ъа шма3ызгьы, даара лэазылшъоит аб агъ-ра илыргарц дышиашам4

Узнала мать и обомлела:– Довольно, старый не хочу.Я век в семье молчала целыйНу, а сегодня не молчу.

Ан ианеилылкаа – дшанхеит: Иазхоуп, дажәуп уи, дысҭахӡам. Ара сааижьҭеи ажәак шәымасымкыцызт, Уажә иааит аамҭа, уаҳа сылшом. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Аха ан лажъа6ъа хьаас имкит аб, длы6ъйааит4 «Абас ийоуп ща щабдуцъа р7ас» «Абас ийоуп щара щзакъан иаша». Абар0 а7ас6ъа, азин6ъа зегьы аш0а и0алаз Октиабртъи ареволиуциа иацйьеит. Асиа0и Халили цоит Ар йа8шьаа р8ылара. Абар апоема а7ыхътъантъи ацъащъа6ъа4

А ночью, выскользнув из дома,Подмышку узелок взялаИ по дороге незнакомойПоходкой быстрою пошла.Туда, где отвесной кручейТерялся красной роты след,Туда, где мазком могучимВставал пылающий рассвет.

Ҵхагәыла, аҩны дындәылҵын, Лымаҭәа хәҷқәа аалгәыдкылан, Дыццакы-ццакуа илзымдыруаз Амҩала лҿыналхеит. Уахь – арҩаш кыдҟьан Иахьлеиуаз ахьубарҭам, Уахь – амра ангыло,Ашьха ақәцәқәа зегь

Page 123: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

123

Страна раскинулась просторно,Шла по крутой дороге горнойОсвещена зарею вся.Шла по крутой дороге горнойВ свое грядущее Асят.29

Х. Гашоков аибашьра ашь0ахьтъи ашы6ъс6ъа рзы ию-уеит апоема6ъа4 «Аколнхара 8хьагыла иаланхо ауаа», «Ачер6ьес жълар гъыряьоит» иара убас апублицистикатъ, аиюызаратъ пафос злыжжуа а8садгьыл иазку ажъеинра-ала6ъа4 «Ашьхара= алашара», «Сы8садгьыл ахь», «Сара с-Чер6ьестъыла», «Гагарин», «Ленин» уб.егь.

Х.Гашоков ра8хьаёатъи акосмонавтцъа ирзикуеит ухы-угъы и0ым7ъауа ажъеинраала6ъа4

Сказочная новость сердце полонила,Сказочная новость облетела мир.– Космонавт в полете!– Чудо совершилось!«Космонавт в полете»Нам твердит эфир30.

Анаюсан апоет иха0а ( Гашоков9 д7аауеит4

29 Гъуэщокъуэ хъусин. Стиххэмрэ поэмэ хъмръ. Черкесск, 1953. С. 9430 Газ. «Ставрополь правда». 1961. №99.

ахьыҟаԥшьхо, Лтәыла зегь лнапсаргәыҵа ианушәа иахьылбо, Ашьха мҩахәасҭала днеиуан, Ашәахәақәа лыкәыршаны, Ашьха мҩахәасҭала днеиуан, Лразҟы даԥыларц Асиаҭ. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Алакә еиԥшу ажәабжь =ыц ҳагәқәа ҭнаргәырӷьааит,Алакә еиԥшу ажәабжь адунеи иахыҵәеит.– Акосмонавт дԥыруеит!– Ассир йалеит!«Акосмонавт дԥыруеит» – Ищанащъоит аефир. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Кто тебе дал силу?Кто тебе дал крылья?

Ас еиԥш амч абааугеи?Амҵәыжәҩақәа узҭада?

Page 124: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

124

Абас ийоуп ачер6ьес советтъ поезиа апионерцъа ируа-ёъку Х.Гашоков ир=иаратъ мюа.

Аеҵәақәа рышҟа амҩа узаазыртыда?Акомсомоли, апартиеи роуп Иури дзааӡаз,Асовет жәлар роуп уи амч дугьы илазҵа. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Кто тебе на подвиг к звездам отослал?Комсомол и партияЮрия растили,И народ советский силу эту дал.

Page 125: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

125

магомеҭ дашьыҟәа (магомед дышеков)(1902–1942)

Ачер6ьес сахьаркыратъ проза а=иареи ашьа6ъгылареи Магоме0 *шьйан-и8а Дашьыйъа ихьё иадщъалоуп.

Ашъйъыююы диит 1902 шы6ъсазы Зеиуко аул Йарачы-Черкестъи Ареспублика=ы.

Магоме0 Дашьыйъа 20–30-тъи ашы6ъс6ъа рзтъи аче-р6ьестъ интеллигенциа дырха0арнакуп. Има3ым илагала амила0тъ литература а=иара=ы.

Дашьыйъа такъаам0а ачер6ьестъ газе0 «Адыгэ псэуIкэ» («Ачер6ьес 8с0азаара»9 а=ы аус иуан, иара убасгьы р7аю-ыс ар7аюратъ техникум а=ы. 1934 ш. раахыс СССР Ашъ-йъыююцъа реидгыла далан. 30-тъи аш. азы уи и0ижьуеит има3ымкъа ар7ага шъйъ6ъа ашкол6ъа рзы. Уи ра8хьа-ёатъи иажъабжь6ъа р=ы а0ы8 хада ааннакылоит ааёара атема. Автор иажъабжь6ъа ашкол хъы36ъеи, ашкол6ъ-ранёатъи ахъы36ъеи ирызкуп. Дашьыйъа ра8хьаёатъи ир=иам0а «Ажъытъи а=атъи школ» а=ы ахъы36ъа идеи-лиркаауеит ажъытъан аяарцъа рхъы36ъа ишрызныйъоз, ашкол6ъа шма3ыз, ащратъра анапхгара имюа8нагоз ако-лониалтъ политика атъы ущъа уб.егь.

Автор абар06ъа зегьы раар8шразы =ыр8штъыс дааи-гоит Мусса хъы3ы – ар=иам0а афырха7а. Убри ахы иа-гьахьёуп «Мусса ир7ара шымюа8ысуаз». Мусса аяар ди-8оуп. Иаб имаз идгьыл хъы3ы им0иир ада 8сыхъа имоуит аус адиулартъ еи8ш а0агылазаашьа ахьимамыз азы. Иара иха0агьы акулак ихъура да7агылоит. Усйантъи аам0а-

Page 126: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

126

зы зы6ьюыла анхацъа яарцъа рхъы36ъа мила0 еилых йа-м7акъа разйыс ирымаз акулакцъа рхъура а0алара акъын.

Автор ир=иам0а=ы иащирбоит Мусса акулакцъа рхъы-36ъа дышры7ашьыцуаз. Иазгъеи0оит, иара убас, ачер6ьес 3къын ибаюхатъра аар8шра азы амазара ду ша0ахыз. Аяар-цъа рхъы36ъа рзы ашкол6ъа рышъ6ъа ы7арйаца ишаркыз.

М. Дашьыйъа иажъабжь6ъа «Ахъы3ы ааёар0а», «Ахъы3 бащча» рйны автор ааёаратъ тема ашьа6ъыряъ-яъаразы ихы иаирхъоит асахьаркыратъ ажъа амыру-га6ъа. Иара убас, М. Дашьыйъа ихъы3тъы жъабжь6ъа р=ы ахшыюзышь0ра амоуп акласстъ 6ъ8ара атема. Ра8-хьаёатъи ашы6ъс6ъа рзтъи ир=иам0а6ъа рйны еи8ш М. Дашьы йъа анаюстъи иажъабжь6ъа рйынгьы акон-трастра ауеит ажъытъи а=атъи реи=агылара. Хадара зуа аперсонажцъа и6ъ7уа ажъытъи иааиуа адунеи =ыци ир-ха0арнакцъоуп.

Ажъабжь «Ахъы36ъеи аяарцъеи» иаанар8шуеит аяар-цъа ареволиуциа йалаанёатъи ры8с0азаара. Арайа иаа-гоуп анхаю яар Щасан и0аацъара. Уи ихшара рыхюыкгьы ицъщъуп, ийьантазуп. Иаагап ажъабжь айнытъи епи-зод6ъак. Энак зны Щасан ихъы36ъа рзы аёыс ишьит. Аха уи афаха дара ирыз0одаз. Ауаю беиа )еимыр ихшара ааин ирфеит. Ахъы36ъа млаго инхеит. Раб даны8сы ашь0ахь ахъы36ъа рхала инхеит. Иабацарыз1 Амалуаа рхъура и0а-лоит. Ус ишыйаз, Октиабр ирзаанагоит аха6ъи0ра. Жам-бот изщаит, Ар йа8шьаа дрылалоит, ареволиуциа аяацъа дыр=агыланы ды6ъ8оит. Иашьа Бадыряьы Ар йа8шьаа дреиуоуп. Дыхъны абна=ы дышь0оуп, иашьцъа еи7бацъа ихыла8шуеит.

Ари ажъабжь ареволиуциа атема иахьёынюылоуп. Автор аюым0а=ы иащирбоит ашьхарыуаа хамеигёарада ишазы6ъ8о ареволиуциа аиааира агара. Иара убас иа-гьыйалоит. Ра8хьатъи шьа=ан ароман «Ашъа8шь» а0ы-

Page 127: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

127

7ра (1934). Арайа иаатуеит Нхы7-Кавказ Асовет мчразы а6ъ8ара инеи7ыху, и0баау аепикатъ сахьа.

Асовет мчра ашьа6ъыргыларазы а6ъ8ара=ы аиде-иа аар8шуп автор иажъабжь6ъа рцикл «Агыгшъыг6ъа» айынгьы. Ари ацикл иалоу ажъабжь «Ауааи а6ъы5ьма-6ъеи», айны автор дааир8шуеит Калмык захьёу жъаха шы6ъса зхы7уа, а6ы0а школ иалгаз, аколнхара а=ы аус зуа 3къына еилйьа хъы3ык дфырха7аны. Иааир8шуеит, Калмык уи иашьа Осман (бжьшы6ъса зхы7уа9 апартиатъ еи=каара6ъа ирывагыланы апионерцъеи ашкол хъы36ъеи активла аколнхара ишацхраауа. Иара убас, ицъыргоуп аам0а =ыц аяацъагьы акулак – «алашъ Йаи0уйъо» ажълар рмазара зяьычуа, ур0 ир=агыланы а6ъ8аразы аа8хьара йаз7о иакъын.

Иара убас, ажъабжь «Ю-шьапык з7оу а6ъы5ьма6ъа» а=ы афырхацъа Мура0и Хамза0и ры6ъра шма3угьы, аколнха-ра рахъ рыхьчоит. Ур0 аколнхара иа7аяьычуаз ацыркь Жакамухов Миштак, дыркуеит. Ари ала автор иащирбо-ит, асовет мчра ашьа6ъыргылара=ы ахъы36ъагьы ирыл-шоз шма3мыз. Ур0гьы Асовет мчра 7ыргъас ишамоу.

А7ыхътъантъи ажъабжь «А6ъы5ьма яьычуеит» а=ы ихадоу ароль налыгёоит аёяаб – апионер. Лара илыбзоу-раны дыркуеит аколнхара жъ6ъа зяьычуаз акулак. «Аку-лак игъра гатъым, ари ахъы36ъа зегьы ирдыруазароуп» –ищъоит автор.

Ажъакала, М. Дашьыйъа иажъабжь6ъа р=ы иаар8шуп ашьха 6ы0а6ъа р=ы акласс 6ъ8ара иалагылаз афырхацъа рха=сахьа6ъа.

Иара убас, М. Дашьыйъа июуеит персонаж хада6ъаны ахъы36ъа злоу апиеса6ъа. Аперсонаж6ъа шоит и7оуроуи и7оурами рыла.

И7оуроу аха=сахьа6ъа Ар йа8шьаа рхъы36ъа, и7оу-рам аха=сахьа6ъа – аинралцъа, афабрикантцъа, амалуаа

Page 128: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

128

рыхшара роуп. Ур0 аюым0а6ъа р=ы автор ахъы36ъа агъра диргоит аиаша аусуцъеи анхацъеи рганахь ишыйоу.

М. Дашьыйъа ироман «Ашъа8шь» темас иамоуп аяарцъа ргъы8 рэеидкыланы Асовет мчразы и6ъ8а-юцъаны рцъыр7ра. Арайа инар0бааны иаар8шуп че-р6ьес 0аацъарак а0оурых. Анхаюы Ба0ыр 8шьюык ах-шара имоуп. Лиут, Осман, Мусса, Сырма. Ба0ыр даара дяарны дынхон. )аацъаныла зегьы а0ы8антъи ауаюы беиа Тембот, ихъура и0ан. Абзиара щъа акгьы дахьымёакъа актъи аурыс револиуциа ашы6ъс6ъа рзы Ба0ыр и8с0а-заара дал7уеит. Ахъы36ъа еи0ымны инхоит. А8с0азаара цъгьа, амлакра еи7анаряъяъеит. Ароман иалоу аперсо-нажцъа рахьтъ арыцщацъа рэеидыркылоит Щамид игъы8 а=ы. Щамид июызцъеи иареи анхацъа кыдцаланы измоу ир=агыланы и6ъ8оит.

Ароман а=ы иаар8шуп ареволиуциа адгылаюцъа, ашь-харыуаа яарцъеи, аурыс нхацъа ркласси, абольшевикцъа рха0арнакцъеи еидгыланы ры6ъ8ара. Иара убас, М. Да-шьыйъа ироман иалоу аперсонажцъа иреиуоуп Тезада, Ба0ыр и8щъыс, Щамид Быков, зыдгьыл гъакьа аха6ъи0ра-зы и6ъ8о, ажълар рнапхгара =ыц ашьа6ъыряъяъара иа-шь0оу.

Ароман иалоу афырхацъа ибзиаёаны ирдыруан иарбан ха6ъи0раз ур0 ззы6ъ8оз. «Щара ща6ъ8оит арыцщацъа рхы иа6ъи0харц, ур0 а5ьамыяъа р0аргылара ашь0ам0а ыёырц. Щара щхала щакъёам абуржуазиатъ класс6ъа ир=агыло. Урыстъыла и6ъынхо арыцщацъа зегьы а0ынчраз, аха6ъи-0раз и6ъ8оит. Ащ дларышь0уеит… аха макьана анапхгара абуржуазиатъ класс рнапа7айа ийоуп, агъра аагоит иаар-ласны ирымащхуеит щъа. Ус иагьыйалоит, урыстъылатъи аусуюцъа рхатъ зин6ъа рзы и6ъ8оит. Аиааирагьы ргоит».

Ароман а=ы иаар8шуп ю-класск хацънымырха реи-=агылара. А7ыхътъаны, аусуюцъа ркласс аиааира агоит.

Page 129: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

129

Арайа М. Дашьыйъа ироман афырха7а хада Щамид аяацъа рыблала абас даар8шуп4 «Щамид дйъышуп… Аул зегьы яацъас иумазар еияьуп, иара аёък иаас0а», – абас их-цъажъоит афицар Курукови уи идгылаюцъеи. «Ама0 уюы-7ра и7оукыр йалома», – рщъоит уи изы аяацъа.

Афырхацъа рыхдырра иазщацы8хьаёа аэа8сахуеит ур0 рбызшъа. Щамиди уи июызцъеи, уаанёа ирзымдыруаз ажъа6ъа «ареволиуциа», «абуржуазиа», «аексплуатациа» уажъы ибзианы еилыркаауеит, з7аара хаданы ирзы6ъгы-лоуп ур0 шьа0анкыла ра8ыхра.

Афырхацъа рбызшъа беиоуп ажъа8йа6ъа, ажъацща-фыр6ъа рылагьы.

М. Дашьыйъа ироман «Ашъа8шь» а=ы иащирбоит ажъытъ дунеи а8сра, а6ъёаара, ашьхауаа рмасса6ъа шьа=а яъяъала а8с0азаара =ыц ашйа амюа ранылара.

Page 130: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

130

ҳалид Абуков (халид Абуков)(1900–1943)

Щалид :ъычы6ъ-и8а Абуков ра8хьаёатъи ачер6ьес ми-ла0тъ шъйъыююы, асовет чер6ьестъ литература ашьа0арк-цъа дыруаёъкуп. Ачер6ьес проза шьа0аркюыс дамоуп. Ир=иаратъ 0ынха хы8хьаёарала идумзаргьы, аинтерес ду а7оуп.

Диит Щ. Абуков 1900 шы6ъсазы ачер6ьес аул Хумара Йарачы-Чер6ьестъи Ареспублика=ы.

Абуков ир=иаратъ усура напы аиркит аюажъатъи ашы6ъс6ъа рын7ъам0азы, акулакцъа ры6ъхра аполитика анымюа8ыргоз аам0азы. 1929 шы6ъса инаркны Щ. Абуков иочерк6ъеи ифелетон6ъеи ркьы8хьуан «Ачер6ьес 8с0а-заара» адайьа6ъа р=ы. Щъарада, ари агазе0 ароль ду нана-гёеит ачер6ьес жълар ры8с0азаара =ыц мюала аи=каара=ы. Ари аус иалахъын ра8хьаёатъи ачер6ьес литераторцъа Абдулащ Охтов, Хусин Гашоков, Магоме0 Дашьыйъа, зегь ра8хьаёагьы Щалид Абуков.

Щ. Абуков инапы и7ы7ит има3ымкъа афелетон6ъа, асатира=гьы иажъа 7арын, уи исатиратъ р=иам0а6ъа рбызшъа а7арра а8с0азаара =ыц аргылареи, ауаю =ыц иааёареи ир8ырхагоу а=а8наэуан.

30-тъи ашы6ъс6ъа ралагам0а иалукааратъы ианы-8шит ашьхауаю и8с0азаара. Асовет мчра ашьа6ъгылара атъылауаа зегьы азин рна0еит р7арадырра аизырщара. Ари аз7аара аганахьала даара ийазшьарбагоуп ашъйъы-ююы ифелетон «Щалид-Рыцща иахьа дцъажъоит» а=ы, «Ща-

Page 131: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

131

лид рыцща=ы» ищъо ажъа6ъа4 Иахьа щара зегьы щаийароуп. Автор далацъажъоит атъыла и6ъынхо ажълар6ъа зегьы зинла реийарареи, реиюызареи ринтернационализми.31

Щ. Абуков ифелетон а=ы ихадароу а0ы8 ааннакылоит ашьха0ы8ща лха=сахьа.

Щ. Абуков аз7аара ы6ъиргылоит а8щъыс а8с0азаа-ра ашъага6ъа рыла лызнеира. Иарбан усзаалакгьы а=ы азин6ъа реийаратъра.

Щ. Абуков ифелетон6ъа зегьы р=ы ха=сахьа хада-ны ды6ъгылоит Щалид Рыцща. Уи ачер6ьес хандеиюы иха=сахьоуп, а8с0азаара =ыц аргылара иа8ырхагоу, ир=агылоу хамеигёарада дра6ъ8оит. Ажъакала, Щалид Рыцща ихадоу прототипуп ицъыр7ыз ачер6ьес литера-тура 6ъы8ш азы – ахандеиюы-аргылаю, ауаажъларратъи а0аацъаратъи бзазара=ы асоциалисттъ еизыйазаашьа6ъа рышьа6ъыргылара азы6ъ8аю. Щ. Абуков ифелетон афыр-ха7а ачер6ьес шъйъыююцъа рыр=иам0а6ъа р=ы ра8хьатъи и7оуроу афырха7а иха=сахьоуп.

Щ. Абуков ифелетон6ъа р7акы 7аулоуп, анхаюыжълар агъыяра ду6ъа рзаазго р=иам0а6ъоуп. Автор ифелетон6ъа рбызшъа 7аруп, исахьарку ражъа амч б5ьарда икшоит, ахы0йьа иаюызоуп. Апролетартъ гуманистцъа рреволиу-циа асоциализм аргылара=ы аиааиара аргаразы аа8хьара йаз7о бирайуп.

Има3ым сахьаркыла ищараку Щ. Абуков ифелетон6ъа рхы8хьаёара. Иаагозар4 «Амч змоу иан д7ъыуом», «Иа-хьа Щалид Рыцща д7ъыуоит» ущъа уб. егь.

Щ. Абуков ифелетон6ъа тематикалеи формалеи еиуеи-8шым, арайа абзазара=ы иу8ыло ихадоу аз7аара6ъа рыдагьы дры6ъыёбоит, ахымюа8гаратъ кодекс иахы8о ауаагьы. Абар уи зщъо афелетон «Иахьа щар0 зегьы щаи-

31 «Черкес Плъыжь» «Черкьесиа Йа8шь», 1929. №19.

Page 132: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

132

йароуп» иа0ахханы ианыйала «Чер6ьес Плъыжь ашъа6ь ала» сиехсуеит а8с0азаара =ыц а=иара иа8ырхагоу ищъоит афырха7а.32

Иара убас Щ. Абуков ифелетон6ъа «Иахьа Щалид Рыц-ща деисырц акааигымхеит» – айны ашариат ала зэыз-7ъахуа, а8щъыс лыпату иахыччо дахьырхътъуп, уи дыцъ-гьоуюызар, азакъан а=а8хьа а0ак8хы6ъра идуп, – ищъоит автор. Афелетон «Иахьа Щамид Рыцща и8ын7а ибыяуеит» а=ы ищъоит, ащъын06арра анапхгара зуа рахь ахандеи-юцъа шады8хьалатъу. «Иахьа Щалид Рыцща даиааит» а=ы иаар8шуп, а8с0азаара =ыц а8ыжъара шаго.33

«Иахьа Щалид Рыцща дкъашоит» а=ы ауаа ирымоуп има3ымкъа изыргъыряьаша амзыз6ъа – ищъоит Щ. Абу-ков.

Ажъакала, рхы8хьаёара ма3ым Абуков ифелетон6ъа. Иащщъар щалшоит автор – Щамид иха=сахьала ачер6ьес литература=ы и7оуроу афырхацъа рха=сахьа а8и7еит щъа.

Иара убас акрыз7азкуа юаёараны и8хьаёоуп ачер6ьес литература=ы ра8хьаёатъи уи иепикатъ р=иам0а – аро-ман «Ин5ьы6ь ахы6ъан» а0ы7ра.34 Ароман а87оуп 20-тъи ашы6ъс6ъа рын7ъам0азы. Тема хадас уи иамоуп арево-лиуциа ахылюа-8сылюа иар=ыхаз ашьхауаа аурыс про-летариат ур0 ирыр0аз анырра ду иабзоураны рыхдырра аизщара.35

Ароман а=ы иаар8шуп ю-лагерк4 ганкахьала, аяар-цъа (ананамгацъа9 Щасан, Багир, Заби0и Уважойои рха=сахьала, даэаганкахьала, аргъайцъа–атаман Пиотр

32 «Черкес Плъыжь», 1929, №29.33 Газ. «Ставрополь правда». 1961. №99.34 «Черкес Плъыжь», 1929, №29.35 Абуков Х. На берегах Зеленчука. Черкесское кн. изд-во. 1930 (Йабар-да-чер6ьес бызшъала).

Page 133: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

133

Конофонт-и8а Пиатидриухов, аам0алатъи аищабыра рымчра, Мусса – а0ы8антъи а0ауад, апристав.

Щасани Бачири актъи алагер еища итиптъу ха0арнак-цъоуп. Ур0 ишыхъы36ъаз еибааёеит.

Мусса иаб даны8сы ашь0ахь, ащ0ынра инапахьы иани-ас уи июыза Щасан иахь иэи8сахуеит, хыл7ышь0рала да-хьяарыз азы. Щасан даара игъы инархьыртъ еи8ш иэи8са-хуеит Мусса. Ии0аху, иши0аху илеигёоит.

Анхацъа зыргъайуаз, ии0аху зегьы рылазыгёо Мусса ихымюа8гашьа згъам8хо Щасани июызцъеи имшъакъа и=агыло иалагоит. Ас еи8ш Щасани июызцъеи рхымюа-8гашьа згъам8хо Мусса иаб5ьар дахоит. Щасан еимге-имцарак иалагёаны, дымшъакъа а0ёамц айынтъи ащъа кни8аауеит, игъиэани7оит Мусса. Уи ашь0ахь Щасан дабрагьуеит. Хара имгакъа ишьа иуеит. Щасан ишьны ишь0оу еибааёаз, зхъы3ра еилаз Мусса дахьихагылоу ахъыцра д0анагалоит. Даэаганкахьала, ийаи7аз дазы-разын, ашьажъюы дахьа8ыригаз, абрагьцъа рхы8хьаёа-рагьы иахьацлаз. Дук мыр7ыкъа иалагоит февральтъи ареволиуциа, ащратъра ахырбгалара а=ы аурыс боль-шевикцъа ирывагыланы еибашьуаз Щасани июызцъеи иареи аиааира ргоит. Уи иабзоурангьы ихдыршъ0уеит аам0алатъи аищабыра. Апролетартъ револиуциа аиааи-ра агоит.

Ароман исахьарку 3ыдара6ъаны иалкаатъуп акы иала-мюашьо уи акомпозициа. Ароман юуп ищараку романти-катъ тонла. Арайа иарбоуп Чер6ьестъыла хъы3ы ащъа7ас ю-хъ0акны изшо аёиас Ин5ьы6ь Ду. З6ьышы6ъсала зны 0ынч 8шьаала, зны игъааны, иаяьны ахы6ъ6ъа ир0ы7уа, илеиуеит ара ашьха ёиас.

Автор уи ала ищъар и0ахуп ари ашьха ёиас ихараёоу аа-м0а6ъа ирыдщъалоу а0оурых шамоу. Ачер6ьесцъа рабшь-0ра6ъа Кавказ ианы6ънагалаз аам0а иадщъалоу има3ым-

Page 134: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

134

къа аибашьра6ъа шахнагахьоу. Игъакьоу Чер6ьестъыла аёиас ахы6ъ ашьа а=ажжы ишцоз.

Зы6ьюыла ашьхарыуаа еилашуа Ин5ьы6ь аёиас ахы-6ъан ишроуз а8с0азаара а7ыхътъа. Ин5ьы6ь ацъ6ъы-р8а6ъа рыбжьы шаща0ра шауа ачер6ьес жълар ииасхьоу ры8с0азаареи ра8хьайатъи р8еи8ши реи8ылара, аиааира амш шааигъахо, абольшевикцъеи апролетарцъеи рымч аиааира шаго.

Page 135: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

135

Абдулаҳ уаҳҭа (Абдулах охтов)(1909–1971)

Ачер6ьес литература ашьа0аркцъа ируаёъку Абдулащ Нашхъа-и8а Уащ0а, диит ажьырныщъа 25, 1909 шы6ъсазы 8ыхьатъи Ба0ал8ашинтъи аокруг Йъбантъи аобласт Бес-ленеи аул иахьа7анакуаз, иахьатъи Йарачы-Чер6ьестъи ареспублика анхаю яар и0аацъара=ы.

Абдулащ Нашхъа-и8а Уащ0а ир=иаратъ мюа 30-тъи ашы6ъс6ъа рзтъи ачер6ьестъ литература 6ъы8ш а=иара иадщъалоуп.

Ашъйъыююы ир=иаратъ мюа зегьы ижълар ры8с0азаареи, рхъыцра6ъеи, ргъыяра6ъеи ирыдщъалоуп. Ир=иам0а6ъа 7а7яъыс ирымоуп ачер6ьес жълар рашъа6ъа, рщъам0а6ъа, рлакъ6ъа, ур0 иагьрылшеит уи ибаюхатъра аёыргара.

1931 шы6ъсазы Чер6ьестъи ар7аюратъ техникум далганы р7аюыс аусура далагоит иа8и7о ашкол а=ы. А8с0азаара=ы ийалоз аи0акра ду6ъа гъахъарыла иэрылаирхъуан.

Октиабр аиааира иабзоураны Абдулащ ир=иаратъ баю-хатърагьы ахы цъырнагоит. Иа8и7он апрозатъ юым0а6ъа реи8ш, апоезиатъ р=иам0а6ъагьы.

Алитератор 6ъы8шцъа М. Дашьыйъа, Щ. Абуков, Х. Гашоков рыр=иам0а6ъа еидызкыло аизга «Щхы 8ащ-шъоит»36 (1934 ш.) а=ы икьы8хьуп ра8хьаёатъи исахьар-кыратъ р=иам0а «Али» ацы87ъаха! Иашь0арххны июуеит ажъабжь «Апионер иуал8шьа насыгёеит».36 «Идем на пробу». Аизга. Черкесский оргкомитет писателей. 1934. С. 39-43.

Page 136: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

136

Ир=иам0а6ъа р=ы автор иащирбоит а8с0азаара =ыц амюа иану, аяарра иалиааз ацъгьауцъа хацънымырха ир=агылоу Хазис ифырха7ара.

Аибашьра йалаанёатъи ашы6ъс6ъа рзы А. Охтов аус иуан иара убасгьы анаука07ааратъ институт а=ы. Уи аам0а иалагёаны, еизигеит има3ымкъа ачер6ьес жълар р=ырщъалатъ р=иам0а6ъа, 1939 шы6ъсазы и0ижьуеит алакъ6ъа реизга «Анашанатъ ащъа» захьёу.37

А.Охтов ха0ала А5ьын5ьтъылатъ еибашьра Ду да-лахъын. Има3ым автор ари аибашьра атема иазкны иа-8и7аз ар=иам0а6ъа. Уи етап =ыцхеит автор ир=иаратъ мюа=ы.

Аибашьреи аибашьрашь0ахьтъи ашы6ъс6ъа раан-тъи ипоезиатъ, ипрозатъ 87ам0а6ъа, ишъйъ6ъа, иеизга-6ъа апоезиеи апрозеи ржанр6ъа р=ы шьарда ирацъоуп4 «Ажъеи нраала6ъеи ажъабжь6ъеи», «Аешьаразы ажъа» (1957), «Бела лы8с0а»38, «Аразйымюа» (1960), аповест «Асиа0 лхащъ» (1962) уб.егь.

А. Охтов ир=иам0а6ъа р=ы ихадоу а0ы8 ааннакылоит ашьха0ы8ща лха=сахьа аар8шра. Ари атема хада иазку ар=иам0а6ъа иреиуоуп4 «Жъашы6ъса рышь0ахь» «Абыр-фын 6ьаса», «Аюбатъи аи8ылара» убас егьыр0гьы.

Ар0 ажъабжь6ъа пафосс ирымоуп ачер6ьеси аурыси жълар6ъа реиюызара а7аулара. Ур0 рфырхацъа хада6ъан-гьы иаагоу ачер6ьес6ъеи аурыс6ъеи роуп.

Иара убас ажъабжь «Абырфын 6ьаса» а=ы автор да-лацъажъоит шьала иёрыжъу Андреи Лебедеви ачер6ьес 3къын Назири реиюызара атъы. Има3ым ари ажъабжь айны аиюызара ц6ьа шьа6ъзыряъяъо ах0ыс6ъа.

37 «Волшебная сабля». Сборник черкесских и абазинских сказок. Воро-шиловск (ныне Ставрополь). 1939.38 Хужьэ икъуэладжэ (Ущелье Белы) Карачаево-Черкесское книжное изд-во. 1960.

Page 137: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

137

Автор иманшъаланы иааир8шуеит ахъра яъяъа змаз ачер6ьес Назир деи6ъзырхаз, амедеищъшьа 6ъы8ш Раиа Богданчикова лха=сахьа.

Иазгъа0атъуп аокупациа иан0акыз аам0азы ачер6ьес 0ы8ща 6ъы8ш Сура0 хамеигёара йам7акъа ихъыз аиба-шьюы Николаи Олеиников ил0аз ацхыраара.

Аиюызцъа Андреии Назири, Волгоград инаркны Кар-патынёа иуадаюыз амюа еицанысит. Назир яъяъала да-нырхъ и8схы7ым0аз июыза ии0оит бзиа иибоз ачер6ьес 0ы8ща Нафица лйнытъ имаз лщам0а абырфын 6ьаса.

Аибашьра еилгеит Андреи н5ьнырк иащасабала афымцастанциа аргыларазы даауеит Кавказйа. Уи аул а=ы длы6ъшъоит Нафица. Машъырны Андреи инапы иакыз лнап6ъ7ам0а 6ьаса лыбла на6ъшъеит. Андреии Назири реиюызара яъяъа ирыбжьалаз атъы анеилыл-каалак, Нафица а6ьаса Андреи имылхёом (иара или-0арц далагоит аха9, Назири, лареи, ачер6ьес жълари рахь ашъышы6ъса6ъа шьала еиднакылаз аиюызара, аи-ашьара, иасимволны ийазааит, лщъоит. Андреи Лебедев иэа8сеитъуеит аул иаланхо рыбзиабара, уайа афымца станциа иргылоит.

Рхы8хьаёара рацъоуп ас еи8ш а7ак ду, а8с0азаара =ыц еиднакылаз ажълар6ъа реиюызара атъы зщъо Охтов иажъабжь 6ъа «Щабиба игъала», «А0оурыхтъ еизара ду а8ыларахь», «Агъыряьара амш», «Аэыбяайаза» уб.егь.

Аповест6ъа «Асиа0 лхащъ», «Ишъ0уа а0щъаа» рыла Ох-тов дцъыр7уеит и0ышъынтъалоу прозаикны.

Автор ар0 ир=иам0а6ъа р=ы иащирбоит ифырхацъа роптимисттъ дунеихъа8шышьа, аибашьра ашь0ахьтъи а8с0азаара ирзаанагаз аи0акра6ъа ирыдщъалоу агъы-яра =ыц6ъа. Аидгылара, абзиеибабара, аилибакаара, а8с0азаара=ы иу8ыло а8ы6ъсылара6ъа зегьы узлариааи-уа б5ьарны ишыйоу.

Page 138: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

138

Хазы шъйъны урыс бызшъалеи чер6ьес бызшъалеи 1962 шы6ъсазы и0ы7уеит шъагаала уамак идуум, аха 7акыла и7аулоу аповест «Асиа0 лхащъ». Арайа автор иааир 8шуеит Октиабртъи ах0ыс6ъа йалаанёатъи ижълар р0оурых адайьа6ъа. Далацъажъоит зы8с0азаара а8сыл-манра иа=а7ахъхаз ачер6ьес 0ы8ща 6ъы8ш Асиа0 ллахьы-н7а. Дры6ъыёбоит усйантъи аам0азы а8ыжъара змаз ам-сылмантъ динха7ара, зхатъ интерес6ъа рынагёара=ы зхы иазырхъоз амула Шагит-Али иеи8ш ийаз ауаа 8аршеицъа рха=сахьа6ъа.39

Аповест айны контрастла даар8шуп ауаюы гьангьаш Шагит-Али. Уи ганкахьала уахьихъа8шуа и8шьоу ауа-юы ц6ьа, анцъа има7уюы исахьа имоуп, даэа ганкахьала, ийьа шьу, ю-цъак зхар8оу гыгшъыгуп.

Шагит-Али кырынтъ иэазишъоит жъалы8шаахла, а0агылазаашьа ихы иархъаны а8щъыс еиба Нисааф лы-8ща за7ъы Асиа0 инапахьы дааигарц. Шагит-Али иажъа йъымшъышъ6ъа акгьы рылнамёозшъа аниба уи алу-шъак иэи8сахуеит. Шагит-Али ибжьы 0цаны, ирмчны, ихжъаны4 «Бтъа, бтъа!» – щъа ишзалшо лёамюа 7наб-лаартъ еи8ш дыл=асуеит, а8щъызбагьы аяьеиющъа ади-ван дны6ъщауеит.

Асиа0 а8хыё хьан0а даланы даал7ызшъа илзыйалеит ахъымга Шагит-Али ас еи8ш ихымюа8гашьа. Ашырщъа дюа7йьан, инапы длагъ0асын, ар7ъаащъа дыщъщъо адъ-ныйа, алашарахь ддъыл8еит. Убри амину0азы ауп ианы-йалаз ахлымёаах4 лыпату а6ъ7ъйьара змаёаз Шагит-Али Асиа0 дызлайамыз ала длыхцъажъо илыжъи7оит афана-тикцъа р5ьар4 «Еи, дышъкы, акащ8ы, ахаас! Уи аха7а ди-цышь0ан. Даярагылеит ашаюы изакъан 8шьа! Дышъшьы, агънащайа7аюы» щъа.39 «Камень Асият» Ставропольское книжное изд-во, 1962г., на русском языке.

Page 139: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

139

Убри аам0азы, Асиа0 дук дымхъыцкъа, аёиас Ин5ьы6ь ацъ6ъыр8а6ъа лыэрыл0оит. А7ыхътъантъи амину06ъа рзы ауп ианеилылкаа агыгшъыг Шагит-Али щам0ас или-0ахьаз амуле0 а7акы. Мгеимцарак ала дгъайуа, ажъытъ дунеии амсылмантъ дини ашъи8хьыё6ъа рзышь0уа, ил-хылхуеит.

Аповест а=ы автор ийалаз ах0ыс хлымёаах, иреалисттъ позициала иха0ъааны иааир8шуеит. Арайа иаликаа уеит усйантъи аам0азы ацъгьахъыццъа, ахъымга6ъа, анхацъа зтъызтъуаз имчыданы ийаз7оз ауаа хъа8са6ъа. Убри аам0а-зы аповест айны автор иащирбоит з6ъы8шра шы6ъс6ъа ина-дыркны Асиа0 бзиа дызбоз Аслан ицъанырра ц6ьа, уи иаа-ир8шуа аха7ара, ашьоура. Уи дзанышъом Асиа0 лаща0ыр а8эреи, ащра зуаз аам0а иахыл=иаауаз азалымдарра6ъеи.

Сибрайа ахгара з6ъыр7аз Аслан, д8ахны, аёиас Ин5ьы6ь дахганы даныргоз, акануеицъа дрыщъоит4 ми-тъык идуум, аёы иаххьоу ахащъ гъаларшъагас идыркырц. Акануеицъа инарыгёоит Аслан дыззыщъаз.

Аслан и0ахын епитафиак ащасабала ахащъ айны иани-7арц аёяаб лыхьё, уи иразйыдоу Асиа0 люызцъа ирызку ашьоура иасимволны ийаларц. Даара иманшъаланы апо-вест айны ихы иаирхъоит автор ачер6ьес жълар рфоль-клоргьы, уи иабзоураны иаа8шуеит амила0 иа3ыда йаз-шьоу ацъаюа6ъа.

Абас еи8ш ийоу а8с0азааратъ 0агылазаашьа уадаю6ъа аазыр8шуа дреиуоуп а8суа шъйъыююы М. Лакрбагьы.

Ишаадыруа еи8ш, XIX ашъышы6ъсазы А8сны итра-гедиа дуны щажълар ирзыйалеит амща5ьырра. Убри азо-уп ари ах0ыс а8суа жълар рсахьаркыратъ юым0а6ъа р=ы (лымкаала Миха Лакрба ир=иара=ы9 игъы0шьаагаха изаны8шыз.

Амща5ьырра атема иазикыз Миха Лакрба июым0а-6ъа а8хьаю амцеи8ш ицралоит, ихъы-ижьы 6а6аёа

Page 140: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

140

иаргы лоит. Щъарада, зы8садгьыл аанзыжьыз амща5ьыр хлащъа да6ъа зыниаз, ирхыргаз агъайра ус аламала щъа-шьа уза0ом. Иаагап М. Лакрба иновелла «Агъырюа». Усйантъи 0ауади-аамс0еи, А8сны цъзырщъуаз а6ъы-лацъеи ир=агыланы и6ъ8оз анхацъа, рыцщашьарада ар рыжъ7аны ирхъаэуан. Уаща цар0а анырмоулак, ур0гьы )ыр6ътъылайа иеихон.40

«Агъырюа» а=ы даабоит ахлымёаах иа6ъшъаз ан. Уи атъым жъюан а7айа лыяра и0иааз лы3къын лцъа дадыл-7артъ а0агылазаашьа йалеит. Уи здырыз ан гъы6ъха ащъызба лыхъда иа7шьны лэылшьырц далагоит, л8агьы убри ащъызбала иэишьуеит, лара деи6ъхеит. Ари еищау атрагедиа абайоу!

Абри ах0ыс ан гъай ирзеи0алщъеит аишьцъа Щанашъи :ьерыми. Жъибжь шы6ъса ир0агылаз ращъшьа за7ъ ам-шын данашьы, акааме0 ща6ъшъеит щъа =а7а рфомызт, и5ьабон. Уигьы хаш0шьа амамызт, аха ан илхылгаз агъайра анраща еи6ънащъалеит. Ари ахьыйалаз Трабзон а6ала6ь а=оуп.

Ажъабжь а=ы иаабоит ауаюы акыр ицъа иш0аёо, ан-хаюыжълар аам0а ирзаанагоз а0агылазаашьа рэандмыр-шъар ада 8сыхъа шрымамыз. Имгъыякъа и8схьада щъа, шырщъо еи8ш, ргъы карыжьуамызт, ибяаяон, а8с0азаара иазы6ъ8он иахьынщаланы.

Щъарада, анхацъа рыбжьара ийан ур0 рмал иалачоз зыжълар зы8сахуаз ауаа хъа8са6ъа, ацъгьахъыццъа, ахъы-м га6ъа, анхацъа рмал иалачоз, амш алазгоз, ир=агыланы и6ъ8озгьы шьарда ирацъан. Охтов иповест «Асиа0 лхащъ» афырха7а Аслан еи8шыз Аёын Данайаи ущъа июызцъа аёъымкъа-юы5ьамкъа, зыжълар реи6ъырхаразы и6ъ8оз ахацъа рыхьё наёаёа 8сра а6ъым.

40 Лакрба М. «Июым0а6ъа реизга». I атом. Ад. 210.

Page 141: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

141

Иара убас ийан а0ыр6ъ фицарцъеи, а8ашьацъеи, ави-зирцъеи рахьтъ анхаюыжълар ирыдгылозгьы, а8суа мща-5ьыр6ъа ирыцхраауаз. Иащщъап, М. Лакрба иновелла «Есма-Щаным» айны Есма лгъымшъареи, лыгъаяьреи, лы8шъма а0ыр6ъа визир игъы0баареи ирыбзоураны ла-шьагьы ларгьы, убас егьыр0гьы еи6ъхоит.

Щъарада, даара узырхьаауаз а0агылазаашьа рыман а8суа 0ы8щацъа амща5ьырра ашы6ъс6ъа раан. Ур0 ры8ш-ра, рсахьа, рыхёырымгара акыр зымчыз а0ыр6ъцъа 6ьаф аларур р0ахын. Ари трагедиа дуун аёяабцъа 8хьайатъи рлахьын7азы. Аха ийан ауаа 6ьиацъа ирыднагалозгьы, убри алагьы рыжълар хъы3ык иадамхаргьы ацхыраара рыр0он.

Иаарылукааша иепикатъ р=иам0а6ъа руак – апоема «Бела лы8с0а=ы» А. Охтов иааир8шуеит ашьхарыуа-8щъызба имариамыз лы8с0азааратъ мюа, лынасы8 лаша-зы а6ъ8ара, ажъытъ аам0азы ил8ылоз азалымдара6ъа рнымшъара, а7ыхътъантъи, асоциалтъ еи0акра иабзоура-ны, лы8с0азаара аэша8сахуа, аам0а иаанагаз аи0акра6ъа ларгьы, лыжъларгьы агъыяра ду6ъа шырзаанагаз.

Абасала, А. Охтов, егьыр0 иа8хьагылоу ачер6ьестъ шъйъыююцъа реи8ш, илагала дууп ачер6ьес литература а=иара=ы.

Page 142: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

142

АдыгьеиА лиТерАТурА

Егьыр0 адыга жълар6ъа зегьы реи8ш адыгьеиа лите-ратурагьы шьа0ас, хы7хыр0ас иамоуп адыгаа рзеи8ш фольклортъ фонди XIX ашъышы6ъса6ъа рзтъи ады-га рккаюцъа рдоущатъ 0ынхеи (жъра8сра з6ъым нар0аа репос, алакъ6ъа, амифологиатъ, абзазаратъ, а0оурых-фырха7аратъ поезиа, Шора Ногъма, Хан-Гиреи, Йазы-Гиреи, Йазы Ща0ажъыйъа рнаукатъ, литературатъ 0ынха ущъа уб.егь9.

Адыгьеиа литература мила0тъ литературак ащасаба-ла ашьа0а ащаит асовет аам0азы. Уи ахы7хыр0а=ы игы-лан Цыгъ Теучеж, Тембот №арашь (Керашев9, Ащме0 Ща0хъа (Хатков9 реи8ш ийаз абаюхатъра змаз ар=иаюцъа ду6ъа. ?абыргуп, ур0 зегьы рыр=иаратъ цъаюа инеибе-и8шны ийамызт4 5ьоукы афольклор еища иазааигъан, егьыр0 – апрофессионалтъ сахьаркыратъ литература иа-ха0арнакцъан. Иащщъап, Цыгъ Теучеж (1855 – 1940 шш.) апрофессионалтъ поезиеи афольклори рщъаа=ы дгылан (а8суаа рйны Жана Ачба дызлаугъалаиршъо рацъоуп9, иажъеинраала6ъеи ипоема6ъеи реищарак =ырщъала акъын иша8и7оз, 7оуп ашь0ахь ихала аюреи а8хьареи и7еит, аха ипоезиатъ естетика фольклортъын. Зынёаск даэакуп Тембот №арашьи, Ащме0 Ща0хъеи. Ур0 жълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа инар0бааны рхы ишадырхъоз-гьы, рыр=иам0а6ъа индивидуалтъ сахьаркыратъ 87ам0а-6ъоуп, авторцъагьы раам0ала 7арадыррала ибзианы иазы йа7аз р=иаюцъоуп.

Page 143: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

143

1920-тъи ашы6ъс6ъа раан алитература=ы эышъала аус зуаз р=иаюцъан4 Цыгъ Теучеж, Тембот №арашь, Ащме0 Ща0хъа, Ибрагим Цеи. Еищараёак, ур0 ражъеинраала6ъа, рпоема6ъа, ражъабжь6ъа, рповест6ъа рызкын ажъытъи а=атъи еи=аргыланы (контрастла9, ажъытъ аам0а иа6ъыё-баны, а=атъра ёырганы аар8шра.

1930-тъи ашы6ъс6ъа раан ур0 ашъйъыююцъа еищабацъа иаарывагылт агъац8ыщъареи азыйа7ара 3ыдеи змаз ар=иаюцъа =арацъа4 Мура0 *араныйъ, Иусуф )лиус0ен, Ас6ьер Евтых, Хусен Андрухаев, Йиримзе Жане, Ас6ьер Яадаяатль ущъа уб. егь. Еиуеи8шым ажанр6ъа рйны аус зуаз ар0 а=арацъа ирыбзоураны ицъыр7ит аюым0а =ыц6ъа жъпакы. Ур0 реищарак зызкыз усйантъи аам0азы адыгьеиа 6ы0а=ы ийалоз аи0акра ду6ъа ракъын, 3ыдала-гьы аколлективизациа атема.

№ыдала аёбахъ щъатъуп Нхы7-Кавказтъи алитерату-ра6ъа зегьы рахьтъ, ра8хьаёа акъны аколлективизациа атема иахьёынюылоу иаалукааша адыгьеиа шъйъыююы-апрозаик Тембот №арашь ироман «Шамбуль» («Ажъыла-ра», ашь0ахь уи ахьё еи0акын «Анасы8 ахь амюа» ала9.

А5ьын5ьтъылатъ еибашьра ду ашы6ъс6ъа 8ышъара дуун адыгьеиа шъйъыююцъа рзы. Ур0 реищараюык ха0а-ла аб5ьар кны аибашьра иалагылан, аяа и=агылан. Аи-башьра адъа=ы 1941 ашы6ъсазы хьыёла-8шала д0ахеит апоет 6ъы8ш Хъсин Андрухаев. Асовет шъйъыююцъа зе-гьы рахьынтъ ра8хьаёа Асовет Еидгыла Афырха7а щъа аща0ыртъ хьёы зых7азгьы иара абри адыгьеиатъи апоет 6ъы8ш иоуп.

Аибашьра ашь0ахь адыгьеиа литература=ы ицъыр7ит ирацъаюны ашъйъыююцъа =арацъа. Аби8ара еищабы-ра ха0арнакцъа инарываргыланы ар0 ашы6ъс6ъа раан ар=иам0а хатъра6ъа а8ыр7еит апоетцъеи апрозаикцъеи4 Исщай Машбаш, Щамид Беретар, Гиса Схаплок, *шьмаф

Page 144: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

144

Кашубаев, Сафер *анеш, Н. Куиок, Р. Нещаи ущъа ира-цъаюны.

Апоезиа=гьы апроза=гьы иахьатъи адыгьеиатъи алитература=ы еища ула8ш зыдхалаша ашъйъыююцъа дреиуоуп ареспублика ан0ы7гьы ибзианы еицырдыруа ашъйъыююы Исщай Машбаш. Хы8хьаёарала ирацъоуп уи иажъеинраала6ъеи ипоема6ъеи еидызкыло аизга6ъа, аха лымкаала дазгъа0атъуп И. Машбаш прозаик-рома-нистк иащасабалагьы. Егьыр0 абызшъа6ъа рахьгьы еи0а-ганы а8хьаюцъа ирыла7ъахьеит, ргъы иа6ъшъахьеит уи ироман6ъа4 «Алу6ъа», «Адыд хара аныюбжь6ъа», «Хан-Гиреи» ущъа уб. егь.

Page 145: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

145

цыгә Теучеж (цуг Теучеж)(1855–1940)

Аюра, а8хьара ззымдыруаз, а7ара змамыз Цыгъ Те-учеж ир=иам0а адыгьеиа литература а0оурых а=ы иха-дароу а0ы86ъа руак ааннакылоит. 70 шы6ъса рыюны7-йала уи има3ымкъа иа8и7еит =ырщъалатъи апоезиатъ р=иам0а6ъа. Ир=иарамюа зегьы афольклортъ шьа0а гъыцъс иамоуп.

Цыгъ Али-и8а Теучеж диит нанщъа мза 15, 1855 шы6ъ-сазы Габукаи а6ы0ан, Адыгьеиа Ареспублика=ы, анхаю яар и0аацъара=ы. Иаб ды8сит хъышы6ъса шихы7уаз. Да-ара ихьан0ан Цыгъ ихъы3ра, дышма3ыз идырит амамза-ара, ахь0а, хатъы 5ьабаала аарыхра закъыз. Дцъаяъон, дбащауан, амалуаа рхъура д0ан. Абас и8с0азаара шыцъ-гьазгьы иаам0а хьан0а ихы иаирхъон, дырзыёырюуан алакъ 6ъа, ащъам0а6ъа, адыга жълар рфырха7аратъ ашъ-а6ъа, «рмыткъма ашъа6ъа». Цыгъ Теучеж игъыяра6ъа зе-гьы ажълар рыбзиабара иадищъалон. Иха0а иа8и7оз ашъ-а6ъа иргъылсны ицон асоциалтъ еийарамра амотив6ъа. Иажъеин раала6ъа руак а=ы Цыгъ ищъоит4

Page 146: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

146

…И были ноги мои в грязи,И вечный голод мне был знаком,Мать отдавала меня в наймы,Погонщиком буйволов, как раба.Не раз по мне проезжала арба –Я злобный, буйволов пас на горе,И были чувяки – дыра на дыре…

Иҟан сшьапқәа алымт анырҿыкәкәозгьы, Амлашьреи сареи ибзиан ҳаибадыруан, Сан рыцҳа қьырала срылҭон, Тәыс сыҟан, акамбашьқәа сыхьчон, Изныкымкәа ауардынгьы схысхьан, Сгәамҵхамҵуа акамбашьқәа срыцын, Сыжәцәеимаақәа кылҵәҵәа иҟан… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Ипоезиатъ жъа 7арыла и=а8иэуан аяьычцъа, а6ъы-лацъа, ашъа азищъон а5ьажълар раамс0ашъара, ры8шёа-ра. Б5ьарсгьы, мчысгьы имаз иажъа 7ар акъын. Арево-лиуциа йалаанёатъи иашъа6ъа «Бзиуктъи аибашьразы», «Мафойъо Урысби изкны» уб. егь. злеи=артъыз жълар рашъа аформала акъын, иажъа6ъа аб5ьар 7ар иаюызан, иажъа амч яъяъан, арыцщара аам0а и0агылаз а5ьажълар ргъы шь0нахуан, ацхыраара рна0он.

Цыгъ Теучеж дазйазан асатиратъ куплет6ъа реи6ъыр-шъара. Уи ипоезиатъ бызшъа даара ибеиан. Уи иашъа6ъа рщъон а5ьажълар рмитинг6ъа, реизара6ъа рйны. Акуль-тура аусзуюцъа еи=ыркаауаз ахъыл8аз6ъа иашъа6ъа рыла идыр8шёон.

Ус ины6ъырсны имариам Цыгъ Теучеж иа8и7аз ашъа-6ъа рыхъ ашьара. Ишаадыруа еи8ш, ашъа уагьарччоит, уагьар7ъыуеит, уагьахьчоит, уагь0анархоит. Ашъа а7акы даара и7аулоуп, даэакы еи8шымкъа амч яъяъоуп. Ашъа-6ъа злашьа6ъгылоу ажъа6ъагьы аб5ьар и0йьо ахы иаюы-зоуп. Убас ийоуп Цыгъ Теучеж иашъа6ъа рыкапан.

Page 147: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

147

Цыгъ Теучеж ир=иам0а6ъа рахьтъ лымкаала рыхъ ща-ракны ишьоуп асовет аам0азтъи и0оурыхтъ поема6ъа4 «)ауади-аамс0еи рабашьра», (1933), «Урысби Мафойъо», (1939). Ур0 адыгьеиа литература аклассикатъ р=иам0а6ъа ирхы8хьаёалоуп. Апоема6ъа р=ы иаар8шуп ХIХ ашъы-шы6ъсазтъи адыгьеиа жълар ры8с0азаара айынтъи ах0ыс хлымёаах6ъа. Ар0 апоема6ъеи ареволиуциа йалаанёатъи апоет иашъа6ъеи даара аи8шымзаара рны8шуеит.

Иащщъаз апоема6ъа шьа0ас ирымоуп ииашаха0оу а0оурыхтъ факт6ъа, арайа иаар8шуп, ажълар ры8с0азаа-ра хьан0а шьахъла изны8шыз асахьа6ъа.

Даэаганкахьала, апоет дры6ъыёбоит эаёъ инасы8дара иабзоураны, зхатъы насы8 ача8ара иашь0оу ауаа гъым-был5ьбара6ъа.

Цыгъ Теучеж ипоема «Урысби Мафойъо» айны иащирбо-ит адыгьеиа жълар ХIХ ашъышы6ъсазтъи рсоциалтъ 8с0а-заара иалиааз афырха7а Урысби аха6ъи0ра дазы6ъ8аюны.

Ажълар рфырха7а дрылы33аауан зегьы4 имч, ихшыю, ийыбаю, иеи=амсра, ажълар раяацъа дыр=агыланы иаул гъакьа аим7ъара иацъихьчон. Урысби ифырха7ара иа-рёыёон, еиланаргьежьуан 0ауади-аамс0еи, иаармарианы амал, ахашъалахъ аиура бзиа избоз ргъахътъы иахьиг-ёомызт.

Апоема «)ауади-аамс0еи рабашьра» афырха7а Ха-нахъыйъо Кимчери ихала дыйамызт уи ажълар рмасса6ъа дра8хьагылаюын.

Апоема=ы иаабоит ю-класск хаха реи=агылара. Ган-кахьала, Ханахъыйъо Кимчери, Допчен, Жечаго убас егьыр0гьы, даэаганкахьала, а0ауад Кунчуко *шьмаф, Ахе5ьагойьо Пшикуи, %ье5ьуко, Бешуко Коцеж, аамс0а Шуманыйьо уб.егь.

Цыгъ Теучеж ипоема6ъа а8хьаю дыдмырхъыцырц зал-шом. Ииаша7ъйьаны уи ир=иам0а6ъа ирнубаалоит, апо-

Page 148: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

148

ет дфырха7а иашаны, дгъымшъаны, ижълар ры8с0азаара дазышъащъаюны, идоуща мчы яъяъаны дышрылагылоу. Абар0 иара илаз афырха7аратъ йазшьа6ъа роуп ир3ы-дайазшьоу ипоема6ъа ирылоу аперсонажцъагьы.

Цыгъ Теучеж ир=иам0а6ъа рйны има3ымкъа ихы иаир-хъоит ижълар ражъа хьыршъыгъ6ъа ирхыл7ыз ажъа8йа-6ъеи ацуфара6ъеи. Абар дара ур0, з7акы ахы0йьа иаюы-зоу афоризм6ъагьы4 «Ацъгьа умбакъа абзиа уздыруам», «А0ауад ифатъ акаркалмышъ иаанагоит», «Амчра змоу игъащъара6ъагьы нагёахоит», «Амшъ абяьыц ана6ъшъа, ихъааит, анышъгъал анааха иащъаша иа6ъымшъеит», уб.егь.

Иара убас, ауаа реицъажъара6ъа рйны рхы иадыр хъоит ам7ъыжъюа змоу Цыгъ Теучеж ицъащъа6ъа4 «Ажъытъ ду-неи ззымдыруа ицъыцъгьоуп а=атъ аилкаара», «Ахащъ сса6ъа – аха8ыц цырцыр6ъа» убас егьыр0гьы.

Апоема «Мафойъо Урысби» айны имюа8ысуеит ани а8еи рыбжьара афольклор иатрадициа йазшьоу адиалог. Ан дазыразым, заацъоуп щъа илы8хьаёоит Урысби «аэы къадырны» да6ътъар. Урысби иан дых0еикит иаб иэы ма-0ъа6ъа ил0арц. Уи аам0азы Урысби, а0ак абас ийаи7оит4

Полевым волком оборотившись,Не заставляю я мычать телок.Низко летающим коршуном став,Не краду я цыплят.

Сара сқәыџьмахаргьы, Аҳәарақәа ырҟаауа сдәықәлом. Суарбахаргьы, слаҟәӡаны сԥыруа, Акәҷарақәа зӷьычуам. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Ар0 аметафора йазшьа змоу ажъа6ъа рыла иаар8шуп афырха7а Урысби бзиа иибо Кътас л0ынха Учужук ир0о а0ак. Учужук хьымёяыс и8хьаёон Кътас аяар Урысби да-хьиццоз.

Page 149: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

149

Меня не украл коршун, как …цыпленка,Меня не разодрала собака, как курицу.

Сара ауарбажәгьы самгеит …кәҷышьҵас, Алагьы самыжәжәеит, кәытҵас. (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Иара убас, арайа има3ымкъа иащ8ылоит, еицъажъо рыда, ирщъо а7акы даэаёъы изеилымкаарц азы маёалатъи реицъажъара6ъа. Автор 6ъ=иарала ихы иаирхъоит б5ьар-7ас и0йьо афольклор иахыл7ыз апоезиатъ цъащъа6ъа.

Абасала, иажъеилазааратъ формеи ажълар рдоущатъ культуратъ бызшъеи еилар7ъаны раа8шра ахьилшаз иаб-зоураны Цыгъ Теучеж ипоезиатъ р=иам0а6ъа ажълар зе-гьы ирхатъы доущатъ 0ынха дуны ийалеит.

Page 150: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

150

Тембот Ҷарашь (Тембот керашев)(1902–1988)

Иналукааша адыгьеиа шъйъыююы, а7арауаюы, СССР Ащъын06арратъ премиа алауреат, адыгьеиа литература ашьа0аркыюцъа ируаёъку Тембот Магомет-и8а №арашь диит 1902 шы6ъсазы Адыгьеиа Ареспублика, Кошещабль а6ы0а=ы.

А7ара и7он зны и6ы0а=ы, нас Маийъа8, Краснодар. Инапы алакын ажурналистика, апублицистика, жълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа реизгареи ры07аареи. Аус иуан адыгьеиа газе06ъа рйны, 1930-тъи ашы6ъс6ъа раан Ады-гьеиатъи а07аарадырратъ институт адиректорс. Акьы8хь-ра далагеит 1925 ш. инаркны.

Тембот №арашь илитературатъ р=иаратъ мюа иахыл7-уаз ахылюа-8сылюа акъын а8с0азаарахь агъащъара из0оз, дзыряъяъоз. Апоет агъра игон уамаёа зхызгаз ижълар рдоущатъ культура иалшараны ийоугьы шма3ым.

Щъарада, а8с0азаара =ыц ахь амюа алхразы амила0тъ литература а=иара аизырщара, аихащара=ы ауал8шьа анагёара ус имариамызт. Т. №арашь изы мацара акъым егьыр0 еиуеи8шым амила06ъа ркультура ар=иаюцъа рха-0арнакцъа рзгьы иаагозар4 М. Шолохов, А. Толстои, Ч. Аитматов, Р. Гамзатов, Д. Гълиа, уб. егь.

Тембот №арашь дшы3къынёаз аам0а =ыц аидеиа6ъа иэрымеидоит, эышъала иэалаирхъуеит а=ыцргылара. Акьы8хь а=ы дцъыр7уеит астатиа6ъеи, аочерк6ъеи, ажъабжь6ъеи рыла. Уайа иааир8шуеит адыгьеиа жълар

Page 151: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

151

ры8с0азаара=ы 20-тъи ашы6ъс6ъа рын7ъам0еи 30-тъи ашы6ъс6ъа ралагам0еи рзы ийалаз ареволиуциатъ еи-0акра6ъа, ажъытъи а=атъи реи=ыхара6ъа. Уи зны8шуа иажъабжь6ъа иреиуоуп4 «Арй», «Машьыйъ ихьмыёя», «Сарие0 лымаёа» уб.егь.

Тембот №арашь дравторуп адыгьеиа жълар рдоущатъ культура иахыл7ыз апоезиа цъаюа знубаало ажъабжь6ъа4 «Хаш0ра з6ъым ах0ыс», «Аха7а и8ышъара», аповест6ъа «Ша8сыяаа р0ы8ща», «Абрагь», ароман6ъа «Аэыуаю за7ъ», «Ажъылара».

Шъагаалагьы, 7акылагьы аибашьранёатъи уи ир=иа-ра=ы ирылукаартъ ийоуп инеи7ыху иепикатъ юым0а – ироман «Ажъылара» (1940 ш.). Аурысшъахь уи еи0аган «Анасы8 ахь амюа» щъа хьёыс иа0аны, икьы8хьын Мо-сква 1947 шы6ъсазы. 1948 шы6ъсазы ароман азы автор ианашьан Нхы7-Кавказтъи ашъйъыююцъа рахьтъ зегь ра-8хьаёа акъны СССР Ащъын06арратъ премиа.

Ароман азкуп 1930-тъи ашы6ъс6ъа раан а6ы0а=ы имюа-8ысуаз асоциал-економикатъ еи0акра6ъа, аколнхара6ъа реи=каара аар8шра. Аюышьа формалеи, аконфликт хада айазшьалеи, афырха7а илахьын7а аар8шышьалеи акыр иааигъаны иугъаланаршъоит иара и6ълаз, иагьишьашъа-лаз а8суа романист ду Иван Папас6ьыр ироман «)емыр», «А8сын7ры ду ахь».

И5ьашьатъым, Т. №арашь ироман («Ажъылара»9, И. Папас6ьыр ироман «)емыр» («А8сын7ры ду ахь»9, типологиала реизааигъара, иалоу аперсонажцъа рла-хьын7а6ъа реи6ъ=ы0рала, жьрацъаралатъи аи0ынха-ра атъы шьа6ъзыряъяъо аетнографиатъ критери6ъа4 ажъытъ мила0тъ 6ьабз6ъа, а7ас6ъа, абзазаратъ 0агыла-заашьа6ъа ущъа убас 7юа змам адыгааи а8суа жълари рмила0тъ 8с0азаара иахылюа-8сылюоу, кодекск ащасаба-ла и8сабаратъны ирыциз асистема, ахымюа8гаратъ ети-

Page 152: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

152

кет, адыга хабзэ – адыгагъэ, а8суара ущъа уб. егь. рыла реишьашъалара.

Ажъакала, Т. №арашь ироман «Анасы8 ахь амюа», И. Папас6ьыр «А8сын7ры ду ахь» ()емыр9 иккаёа иу-дырбоит аам0а =ыц, анхаратъ форма =ыц6ъа рыбзоурала ажълар ры8с0азаара ианы8шуа аи0акра6ъа, ашьхарыуа жълар рыхдырра аэша8сахуа.

Иара убас, иазгъа0атъуп, адыгьеиа шъйъыююы Т. №арашь а8суа шъйъыююы И. Папас6ьыри рира шы6ъс6ъагьы ак шакъу, рдунеитъ 8с0азаара а8сахрагьы шы6ъс6ъак шракъу ирыбжьоу. Насгьы Т. №арашь адыгьеиа литература=ы ра8хьаёатъи романистзар, адыгьеиа новелла азйаза щъа дцъыр7зар, И. Папас6ьыргьы а8суа литература=ы ра-8хьаёатъи ароман ажанр ашьа0аркюны ановелла ажанр («А6абла», «Кънач», «Акаруал шъа6ь», «Аим0ахара» ущъа уб. егь.9 р=ы аихьёара6ъа змаз шъйъыююны даар8шуп.

Щазаа0гылап, зжанр-сахьаркыратъ 3ыдара6ъа, ажъ-лар рдоуща аморалтъ кодекс иахыл7ыз, а8суа новеллист М. Лакрба иновелла «Аха7а и8ышъара». Ииашаха0аны, арайагьы иу8ымларц залшом а8суааи адыгааи ртрадиц-иатъ хымюа8гашьа аазыр8шуа (а7ас, а6ьабз, аламыс ущъа уб.егь.9 амотив6ъа. Абар М. Лакрба иновелла «Аюызцъа» иащъо4 – Ийас7оит зегьы, – ищъеит иара, Беслан даналга. Егьа исза8сахаргьы, сцоит абыржъы7ъйьа уэы са6ътъа-ны. Уара сара с=ы у8шыз. Амала, исшъыс7ари, лара дма-а8шырц азы.

Аюы5ьагьы аахъыцит.Изакъу удыруоу, – инаци7оит Махаз. Иушъых ума0ъа

иаарласны, сара уара утъ6ъа сшъыс7оит. Уара 8шьаала уюнал ауада, аряьарахь аюнашъ уанааюнало игылоуп ака-руа0, ушь0ала у8шыз.

– Ибзиоуп, – ищъан да6ъшаща0хеит Беслан. Беслан има-0ъа шишъыз Махаз дэыжълеит, абжьы мыргакъа аюнашъ

Page 153: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

153

ааиртит. Дныюналан, ашъ ма3к иаав7ырны, инижьит – убри аам0азы ашъ абжьы аагеит. Беслан игъы н0ы8саа-ит…

Ашъ абжьы а8щъыс дшаанамыр8шыз ангъеи0а, 8шьаала аряьара иэеи0еит. Махаз ишиеищъахьаз еи8ш, алашьцара=ы аиар0а ааиршьшьын, ихыза дюахан дхъы-7алеит, нас даа6ъы8сычщаит.

Аха аиар0а=ы аёъы дшы6ъиаз гъеи0еит.– Махаз уаащъы сара сахь..Уи иащаит лара лы8сы алагаюагара бжьы. Шьыжь йа-

лаанёа иара изы шы6ъсык аам0а цозшъа ибон.Ацъылашам0аз Махаз дгьежьит. Дынэыжъ7уаны

еи8ш, иара 8шьаала а8ацха ашъ днасит. Ашырщъа Беслан дындъыл7ит, Махаз дшааиз аниаща.

– Инагёоуп иущъаз! – ищъеит деигъыряьаны Махаз. – Уажъшь0а угъы 0ынчыз. – Иара ашырщъа има0ъа6ъа ишъихуа далагеит…

Махаз дамхацъеит, и8щъыс цъгьала даалыр8шит ашьыжь. Ихъда лнапы ны6ъшьуа ихы аалыршьшьит, ус-гьы нацыл7еит.

– Сыхаара, учмазаюхама, угъы бзиоу1 Сара акыр аам0а уаар8шра са=ын иаха, усзаамыр8шит, снап6ъа укъырша-ны сышь0ан, аха умаа8шёакъа уцъан… Угъы бзиоу1

– Мап, мап, сара сычмазаюёам! –дгъыряьа7ъа =ааи0ит Махаз, нас и8щъыс дааигъыдищъщъалан дигъёит».

Абар Т. №арашь ир=иам0а «Аха7а и8ышъара» иащъо4«–… Уара убас уццакуазар, аам0а рацъак щамгап, аюны

зегьы аасыр8шуама, сэааилащъаны, аэы къадырны сэеи-6ъсыршъап. Сара уара суцхраарц азы сюызцъак саары-д7аалар с0ахуп. Исы0 ума0ъеи уэи. Уэеилых!

Иаа5ьеишьеит исщъаз, аха аэеилыхра иэазикит. ?айа ишъыз ама0ъала данынха Йызбыч иара ихаир8еит иха-мы, итапанчагьы иара инаииркын, ус ищъеит4 уа усзы-

Page 154: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

154

8шыз сгьыжьны адырра ус0аанёа. Июыза има0ъала иэааи-леищъан Йызбыч иэы къадырны агъара дын0ы7ит. Июы-за аюныйа дныюналан, ийаи7о да6ъымшъо ауасхыр а=ы даа6ъгылеит. Иащаит ицъаз а8щъыс лы8сы8 алаагаюагара абжьы, ам=тъы каруа0 абжьы илымща ин0асит.

Йызбыч и8щъыс лакъхап ицъо щъа игъы иаанаго ииу-ра да6ъымшъо даашанхеит. Дахьгылаз а8хёы хьшъашъа и6ъна0ъеит, деилышшеит. Ийас7арызеи1 А8щъыс луада ха7ак дшыюноу гъал0ар, дыщъщъаны зегьы аалыр8шуеит. Сыш8ашь0ало Йызбыч и8щъыс лывара=ы, иара и0ы8а=ы1 Уи иус иаарласны ийаи7ар акъын, аиар0ахь деихеит д6ъы-8сычщауа, даа8саны дыйоума, дщъацымыцуа акъымкъа ииар0а7ъйьа акъушъа, Йызбыч ииар0а дынхъы7а леит. А8щъыс лцъа 8хаёа иааидкьыслеит, иара ицъа дын0аёы-ёеит, днаскьан днышь0алеит и8сы8 мго. Дыгърымуа днащъын дны6ъиеит.

А8щъыс, зыбяа иеирхан ишь0аз, даащъын дылгъы-дылщъщъалеит, дшыцъаз ак иалщъеит иара4

– Сыхаара дарбану уаха 7хыбжьон иузааз, ии0ахыз, дзышь0оузеи1

А0ак мщъакъа д6ъы8сычщаит, аха7а иус ахь ус шлымам леилиркаарц.

Ари аха7а а7х ным7ъошъа ибон. Аха уи дыззы8шыз йалеит, аёъ аюнашъ дшасыз иащаит. Аюы5ьагьы рыма0ъа-6ъа ры8сахыит, асас дцеит, щам0ас ир0аз аэы дна6ътъаны, Йызбыч и8щъыс лахь дааццакит.

Йызбыч и8щъыс лывара=ы днышь0алеит, дааигъы-дищъщъалеит, адгьыл гьежьуашъа даайалеит убри аам0а-зы. Аха и8щъыс ар7ъаащъа лыбжьы на0лырйьеит, най дна-игъы7асын а7ъыуара дналагеит.

– Ис0ахым уара у=ы анхара, сызуцынхом! – д7ъыуон лара. – Ууаюым уара, убнауаюуп! Сургъыбзыяуеит уара иану0аххо, абжьаа8ны уз6ъа сеиарханы ушь0алоит!!!.

Page 155: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

155

Дзыяьа7ъыяьа7ъуаз еиликааит Йызбыч. Даара игъы 0гъыряьаауа даайалеит уи…»

Меижьарада, иаащгаз ар=иам0а6ъа р=ы иаабо аетно-графиатъ факт6ъа, доущала ищъаа6ъ7оу ареалисттъ тра-дициа6ъа, ажъытъ 7ас6ъа, а6ьабз6ъа, амила0 йазшьа иадщъалоу аетикатъ моралтъ кодекс, ауаюра, аламыс, агъы0баара уб. егь. реи6ъ=ы0ра адыгааи а8суааи шьала-далатъи реиуара шьа6ъзыряъяъо ауасхыр6ъа ируакуп.

Типологиала еизааигъоу ашъйъыююы Т. №арашь ипо-вест6ъа «Ша8сыяаа р0ы8ща», «Абрагь», «Аэыхьча ишьо-ура», рыйны ареволиуциа йалаанёатъи адыгаа ры8с0а-заара аи6ъ=ы0ра адагьы тематикала реизааигъара щир-боит, насгьы иалумкаарц залшом Т. №арашь идунеихъа-8шышьа исахьаркны азнагашьа ашъйъыююы ибаюхатъра шыщаранакуа.

Аповест «Шапсыяаа р0ы8ща» иугъаланаршъоит 1796 ш. Бзиуктъи аибашьра дуи 1812 ш. рзтъи Урыстъы-латъи Аби8аратъ еибашьреи.

Аповест «Абрек» а=ы иарбоуп 1904–1905-тъи ашы6ъ-с6ъа рзтъи аурыс иапониатъ еибашьра. Уи 7акылеи жанртъ еилазаашьалеи а0оурых-револиуциатъ прозахь иа7анакуеит.

«Аэыхьча ишьоура» а=ы иазгъа0оуп адыгаа )ыр6ъ-тъылайа рахгара XIX ашъышы6ъса 60-тъи ашы6ъс6ъа.

60-тъи ашы6ъс6ъа рзы и0ы7уеит Т. №арашь иеизга «Абаёех шъарыцаю бырг». Уахь иагъылалоит ашъйъыю-юы асоциал-психологиатъ 7акы змоу иажъабжь6ъеи ино-велла6ъеи4 «Абаёех шъарыцаю бырг», «А8шъма 8щъыс», «А8щъызба лажъа», «А7ыхътъантъи ахысыбжь». Ихь-шъаны и0ы7уеит ароман «Аэыуаю за7ъ».

А0оурыхтъ тематика иазкыз ар=иам0а6ъа инарывар-гыланы Т. №арашь ир=иаратъ мюа атематика а=атъ 8с0а-заарахьгьы ахы хан. Иащараёак уи азкын адыгьеиа 6ы0а

Page 156: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

156

акультуреи, абзазареи, а6ы0а=тъи а=ар рааёара реизыр-щаразы ицхыраагёоу ихадароу апроблема6ъа рыёбара. Ус еи8ш ийоу ашъйъыююы ир=иам0а6ъа иреиуоуп аповест «Ан йъыш лы8ща», ароман «Куко». Аюым0а=ы и6ъгылоу апроблема6ъа рыла ур0 «а6ы0атъ проза» иаща иазааи-гъоуп.

Ур0 рахьтъ Т. №арашь имоуп асценахь ицъыр7хьоу адраматъ р=иам0а6ъа4 «Ан йъыш лы8ща», «А0ы8щаи ашъ 06ъеи» астатиа6ъа, аочерк6ъа, ажъабжь6ъа.

Т. №арашь ир=иам0а6ъа рбызшъа а3ыдара аз-гъа0о С. Дангъылов июуеит4 «Адыгаа рмал ду – рбыз- шъоуп – №арашь – адыга бызшъадырюуп. *штъыра-цъала, афоризмла июычаны, иара иа7кыс еияьны аёъгьы издыруам афольклор, №арашь ир=иам0а6ъа гъыл0ъаауп исахьарку афольклортъ ажъа6ъа рыла, уи аиумор, уи аколорит даэакы иузадкылом. Убри азоуп Т. №арашь июым0а6ъа зегьы ажълар ищаракны ахъ зыр-шьо, иза6ъ=ыр0уа».41

Т. №арашь ща0ыр ду иза6ъын ихатъы бызшъа, иан лбызшъа ир7ауланы, и0оурыхтъны, афилософиатъ 7акы а7а7аны дахцъажъон4 «Абызшъа, ан лхъы3ы и6ьышъ и6ъылкуа, ауаюы изы амч ду амоуп. Иарбанзаалак ажъа зызку а7акы аар8шра акъёам уи амч зыдщъалоу. Ажълар р0оурыхтъ мюа, уи амила0тъ йазшьа, уи ахы6ъки агъ0а-хъыцра6ъеи, уи а0еи08ш, аам0а ацъаара ина6ъыршъаны уа8хьа игылоу ажълар ры8сы зы=щъароу зегьы ан лбыз-шъа айынтъи иаауеит, иузеийъым0хо ауаюы игъы иала-7ъоит, иуаюытъыюсатъ 8шёароуп щъа уаюы ии8хьаёо зе-гьы, ибзиараны, иха7араны уайа еила7ъоит. Ийам даэа мчык, ауаю игъа7а=ы инеиртъ ан лбызшъа еи8шны. Абас еи8ш ийоу агъ0ахъыцрала еилымшъо еидщъалоуп ам7ъ-41 Дангулов С. Сын Адыгеи. Т. Керашеву 75 лет// Литературная Россия. 1977, 5 августа.

Page 157: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

157

ыжъюа6ъа зауз №арашь иажъа4 ияару адыгьеиа бызшъа акъёам, уи ззымщъо иоуп ияару.

Иааизакны, Т. №арашь ир=иам0а6ъа рйны йазара дула иааир8шуеит ижълар р7ас-6ьабз шьахъ6ъа, рыуаюра ща-рак, рыламыс ац6ьара, уи илшеит ижълар рменталитет аар8шра.

Т. №арашь адыгьеиа мила0тъ шъйъыююны даанхоит.

Page 158: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

158

ибрагим цеи (ибрагим цеи)(1890–1936)

Ибрагим Салещ-и8а Цеи диит ажьырныщъа 11, 1890 шы6ъсазы Адыгьеиа, Шьен5ьи аул а=ы, анхаюы и0аа-цъара=ы. Ибрагим иаб 1899 шы6ъса рзы д0еи7оит Ека-теринодар а6ала6ь а=ы фышы6ъсатъи Александровтъи ареалтъ 7араиур0а. Ибрагим абызшъеи алитературеи иб-зианы игъникылон. Аха рыцщарас ийалаз, аматериалтъ еи6ъымшъара6ъа ирхырйьаны дыз0аз а7араиур0а дзал-гом. Абольшевиктъ еи=каара6ъа дахьрылахъыз азы ац-хыраара из0ашазгьы аёъгьы дйамлеит.

1917 шы6ъсазы И. Цеи а8с0азаара даара дкыднайьеит, Нхы7-Кавказ а6ала6ь6ъеи а6ы0а6ъеи деимйьо дрылан хныйъгагак а8шааразы, еиуеи8шым аусхк6ъа инапы ры-лакын, дацъымюашьо, дацъы8хамшьо аус иуан. Крым, Армавир, Керч, Феодосиа, Симферополь, Иалта, Йъбан зегьы дырхысхьан. И. Цеи аусура бзиа ибон, а5ьаус зна-палакыз, зы8с0азаара иазы6ъ8оз игъа7анёа дидгылаюын. А8с0азаара и8нашъаз И.Цеи «Амсылмантъ газе0» аусу-ра иэалаирхъуа далагоит. Июуеит астатиа6ъа ашьхары-уаа р7аралашара иазкны. Истатиа6ъа «Нхы7-Кавказтъи а8сылманцъа ры8с0азаара ахьтъ», «Иа0ахузеи», «Аяа хъымга и=агыланы» р=ы бжьы =ацала ажълар дры8хьоит гъкамыжьра йам7акъа, адыгеиа аул6ъа р=ы рышкол6ъа раартра напы адыркырц азы. Ачымазара =ык6ъа зегьы реища и=ку амдырра ауп, ижъдыруаз щъа иуаажълар дры-8хьон а7арадыррахь.

Page 159: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

159

Ибрагим Цеи ра8хьаёатъи ир=иам0а «Аинтеллигент гъай» икьы8хьуп 1913 ш.азы «Амсылмантъ газе0» айны, а7арадырра апроблема иазкуп. Персонаж хаданы автор дааир8шуеит Абуков щъа аёъы ажълар р=а8хьа и6ьа6ьоз, а0агылазаашьа иэа6ъыршъаны зхатъы интерес6ъа иры-шь0аз, а6ъ7ъиаашьа иа6ъшъоз.

Ари ар=иам0а а7акы иазааигъоуп И. Цеи иажъабжь «Ан5ьныр Хагупов». Ажъабжь афырха7а Хагупов а7а-ра змоу уаю беианы даар8шуп. Уи илшоит ижълар рзы има3ымкъа аус6ъа рыйа7ара, аха уи, Абуков иеи8ш ихазгьы феида ахьизааго а0агылазаашьа6ъа дырзы-шъарыцоит, уахь иаща ибла6ъа хоит. Ар0 ар=иам0а6ъа р=ы иаабоит адыгьеиаа ры8с0азаара аи0асратъ аам0а-зы. Уи ир=иам0а6ъа р=ы ижълар рыгъ0ыха6ъа рыцеи-юишоит, рхьаа шихьаау дирдыруеит, ур0 ра8хьайатъи р8еи8ш шицрыхо, ащратъра иарлашъыз ижълар рых-дырра а=ыхаразы ихы, илшара дшамеигёо. Иара убас, иазгъащ0аз ар=иам0а6ъа 7акыла ирзааигъоуп ареволиу-циа йалаан ёатъи И. Цеи асоциал-политикатъ 7акы змоу ипублицистикатъ статиа6ъеи иочерк6ъеи4 «Ажьакца», «Аяъыцъщъы и6ъхаз», «Аилашъшъым0аз» уб. егь. Арайа автор иааир8шуеит ашьхарыуаа ры8с0азаара иацыз ауадаюра6ъа. Ур0 шалыхъдаз ауаюытъыюсатъ насы8 лаша, нхар0ас ишрымаз ацъы7лашьцара6ъа р=ы.

И. Цеи и6ъ=иаз исахьаркыратъ р=иам0а6ъа рахь и8хьа-ёоуп ажъабжь6ъа4 «Мусса» (1913), «Азюа» (1913), апо-вест «Иусуф» (1915) уб. егь. Автор июым0а6ъа р=ы дры-лацъажъоит дызну аам0азтъи ах0ыс6ъа, дры6ъыёбоит аяьычцъа, иааир8шуеит усйан адыгьеиаа рыбжьара даа-ра и=ианы ийаз аэяьычра, ХХ ашъышы6ъса алагам0азы ийаз асоциал-психологиатъ еи=агылара6ъа.

И. Цеи даха7гылаюын егьыр0 ажълар6ъа рха0абзиа-ра6ъа зегьы. Автор ир7ауланы, еиуеи8шым ахырхар0а-

Page 160: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

160

6ъа рыла иааир8шуеит аурыс жълар рахь ижълар иры-маз аиашьаратъ еизааигъара. Далахъын а=атъ 8с0азаара аиааира агаразы а6ъ8ара а7ыхътъантъи имш6ъа рйы-нёа. Аус иуеит Шен5ьитъи аревком ахантъаюыс, амаёа-ныйъгаюыс, анаюс комиссарс ашьхаус6ъа Ркомиссариат Йъбан – Амшынеи6ъатъ аревкомитет айны. 1920 шы6ъсазы Йъбан Асовет мчра анышьа6ъгыла анаюсангьы И. Цеи а0ак8хы6ъра змаз а0ы86ъа р=ы аус иуан.

1924 шы6ъсазы И. Цеи ихиркъшоит идраматъ р=иам0а ду «Аим7ъаюцъа», 1925 шы6ъсазы икьы8хьуеит идрама «Кочас», иара убас а0оурыхтъ этнографиатъ очерк6ъа.

Анаюстъи ашы6ъс6ъа раан и0ижьуеит ажъабжь6ъа «Фа-тима лразйы», «Ажъытъ щъахьала», апиеса6ъа «А6ьаб-з6ъа», «Тоне Рома», акомедиа, «Ухахьы иузаамго» уб. егь.

И. Цеи дыюуан алитературатъ жанр6ъа зегь р=ы, аха иара ир=иаратъ мюа=ы иаща а8ыжъара аман адраматур-гиа. Уи имоуп жъаба инареищаны адраматъ р=иам0а6ъа. Иара адыгьеиа театр айазара а=иара=ы аинсценировка-6ъа има3ымкъа аус рыдиулеит. 20-тъи ашъышы6ъса ак-тъи азыбжазы даара иэишъеит Адыгьеиа театр аартразы. Арайа и6ъдыргылоз адрама6ъа авторс, режиссиорс, акти-орс ирымаз И. Цеи иха0а иакъын. И. Цеи ир=иам0а6ъа зегьы ирны8шуан ибеиоу адыга жълар рфольклортъ тра-дициа6ъа. Адыгьеиа жълар рдоущатъ культура ахы8ша зхыл7уаз ар=иам0а6ъа иреиуоуп уи иажъабжь6ъеи ино-велла6ъеи. Автор иновелла6ъа р=ы и=а8иэуеит ажъытъ-ра, а=атъра ашьа6ъыряъяъаразы ды6ъ8оит, анхаюыжълар ирхыл7ыз ауаа ргъымшъара, рха7ара ёыригоит.

И. Цеи иман адыгьеиа аристократцъа рха0арнакцъа рыбнауаюра аазыр8шуаз ановелла6ъа. Убар0 иреиуоуп4 «Аб мэыя», «Ухы сфап» уб. егь.

И. Цеи афольклор амотив6ъа инар0бааны ихы иаир-хъоит ироман «Щацыйъ-Ща5ьы» айны. Автор арайа иаа-

Page 161: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

161

ир8шуеит октиабртъи ареволиуциа йалаанёатъи ащратъ-ра аам0а. Автор адыгьеиаа ржъытъ рсоциалтъ бзазара инар0бааны изны8шуа ироман хаз шъйъны а0ыжьра да-хьёаёом.

Адыгьеиаа реилазаара айнытъи автор еиуеи8шым акласс6ъа рха0арнакцъа ааир8шуеит. Ароман а=ы а0а-уадцъа ркласс аха0арнак, Щацыйъ даар8шуп зыхшыюи зымчи аам0а а0агылазаашьа изза6ъмыршъаз иакъны. Щацыйъ дашьцыламызт а5ьаус. Уи бзиа избозгьы дыр-хыччон. Дааёан а0ауад 0аацъара=ы. Иаб заа ди8хоит. Ащ-къажъ, лха7а и8сра ашь0ахь, ирымаз ращ0ынра амал ахы лзам0азт, илцъеи8хьыттеит. Лыхшыю а0ы8а=ы ианааи, илызхымгакъа, лы8с0азаара дал7уеит. Даанхеит Щацыйъ деи0ымны, имазара хъы3ы да0ынханы. Изынханы имаз имазара хъы3гьы иуацъа ирыбзоураны, лассы ины7а-беит, дяархеит. Амамзаара, амлакра ины8шуа далагеит. Аща0ыргьы мыцхъы иши6ърым7озгьы ины8шит.

Ари еи8ш а0агылазаашьа=ы Щацыйъ дыблайьар ауан, – инахараз рыуа, иаб июыза Мамсыр иакъмыз0гьы4 «Аяьы-чреи а6ъычреи рйны а8ышъа ду змаз Мамсыр Щацыйъ эяьыч еилйьаны дйаи7оит. Диааёа7ъйьеит Мамсыр Ща-цыйъ4 Ша8сыя, )емыргоиа, Йабарда, Ставрополь, Дон, Йъбан адъкаршъра6ъа р=ы а6ъылара6ъеи аим7ъара6ъеи иирйа7он.

Юажъа шы6ъса зхы7уаз а0ауад Щацыйъ дпрофессионал яьычны, дыцъгьаршыюны дйалеит. Ашъйъыююы ироман а=ы дааир8шуеит зы8с0азаара алёаара иа=у аристократ иха=сахьа.

И. Цеи ибзианы идыруан ижълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа. Адыгьеиа жълар рфольклор амотив6ъа рыла июит ахъы36ъа рзы апоема (иажъеинраалоу алакъ9 «Ажьа-6ъа ры8схъра» адыгьеиа литература=ы уи ра8хьаёатъи хъы3тъы р=иам0аны ицъыр7ит.

Page 162: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

162

И. Цеи има3ымкъа икалам и7ы7ит аи0ага6ъа4 К.Чуковски «Абарон Миунхаузен их0ыс6ъа», «Са сда-дыр», «Ам7-цокотух», С. Маршак иажъеинраала6ъа уб. егь. Абар0 ар=иам0а6ъа рыла уи ашьа0а икит адыгьеи-атъи ахъы3тъы литература.

И. Цеи ир=иам0а6ъа р=ы иаар8шуп аюажъатъи аюажъижъабатъи ашы6ъс6ъа рзы имюа8ысуаз ах0ыс6ъа. Уи июуан аам0а =ыц иацыз, агъыряьара6ъеи, арыцщара-6ъеи ашьхарыуаа щъса6ъеи, а=ари рразйы аазыр8шуаз ар=иам0а6ъа. А8с0азаара =ыц ашьа6ъгылара активла да-лахъын. Ибзиаёаны идыруан аурыс, аукраина, а0ыр6ъа, акрым-0а0артъ бызшъа6ъа.

И. Цеи иповест «Аза7ъ», иажъабжь «Фатима лразйы» кьы8хьуп адыгьеиа, аурыс, бызшъа6ъа рыла, иара убас аурыси аукраинеи классикцъа рыр=иам0а6ъа (И. Кры-лов, Т. Шевченко, К. Чуковски, С. Маршак9 адыгьеиа бызшъала.

И8с0азаара а7ыхътъантъи ашы6ъс6ъа рзы аус здиулоз иреиуоуп аповест «Исщай и8щъыс», атрагедиа6ъа «Ако-миссар Шовгенов», «Аума зхыл=иааз агха», «Гошегаг илыхщъаау ашъа», аха а8сра игъыхътъы дахьнамыгёеит. Ащратъра ашы6ъс6ъа раан адыгьеиа жълар рахьтъ зегь ра8хьаёа ажълар рыма7уразы зкалам шь0ызхыз И. Цеи и8с0азаара дал7ит 1936 шы6ъсазы 46 шы6ъса дшыр0агы-лаз.

Page 163: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

163

Аҳмеҭ ҳаҭхәа (Ахмет хатков) (1901–1937)

Ащме0 %ьанщъат-и8а Ща0хъа диит цъыббра 24, 1901 шы6ъсазы, Ща0ажукаи аул, Йъбан аобласт, Маийъа8тъи айъша=ы (уажътъи Шовгентъи араион9 Адыгьеиатъи Ареспублика=ы.

Ащме0 Ща0хъа дыш6ъы8шёаз д0алоит иаул а=тъи ашкол.1913–1914 шш. рзы уи а7ара иаци7оит а6ала6ь Уфа

)а0артъылатъи ар7аюратъ семинариа=ы. Ихьшъаны уи диасуеит урысшъала а7ара ахьыр7оз Ставропольтъи асе-минариахь. Арайа Ща0хъа дрыз=лымщан аурыс литерату-реи аурыс классикцъа рыр=иам0а6ъеи. Иащараёак бзиа ибаны еи0еигон адыгьеиа бызшъахьы аурыс классик А.С. Пушкин ипоезиатъ р=иам0а6ъа.

А. Ща0хъа 6ъ=иарала а7ара далганы дгьежьуеит Ады-гьеиайа, адыгьеиеи аурыси бызшъа6ъа дыр7ара аус ина-пы аиркуеит. Иа8хьа з7аара хадас и6ъгылаз – ижълар а7арадырра рылар7ъара акъын.

Ишаадыруа еи8ш, 20-тъи ашы6ъс6ъа рзы ауп ады-гьеиа школ6ъа аизщара амюа иананылаз. Аус адырулон хатъы бышъала афункциа6ъа рыр0баара. И0ы7уан ра-8хьаёатъи анбан6ъа, ар7агатъ шъйъ6ъа, ар7ага – мето-дикатъ литература. Даара а0ы8 ду ааннакылеит ама0ъар амюа8гара=ы Т.№арашьи А. Ща0хъеи еицы0рыжьыз ады-гьеиа литература иазкны ар7ага шъйъ6ъа ахрестоматиа-6ъа. Ар0 ашъйъ6ъа кырынтъ, 1930-тъи ашы6ъс6ъа н7ъаа-нёа аи0а0ыжьра иа=ын.

Page 164: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

164

Убасала, А.Ща0хъа ра8хьаёатъи ар7агатъ програм-ма6ъеи, аметодикатъ литературеи, ар7агатъ шъйъ6ъеи дравторны, ра8хьаёатъи адыгьеиа р7аюы, ашъйъыююы А. Ща0хъа, амила0тъ литература аизырщара=ы злагала дуу шъйъыююны ды8хьаёоуп.

А. Ща0хъа илитературатъ 0ынха6ъа иреиуоуп4 ажъабжь «А8ара иахъхаз», (1927); «А=ыц» (асценировка6ъа реизга, 1929), «Алира» (ажъеинраала6ъеи ашъа6ъеи реизга 1931); «Айарул» (Ажъеинраала6ъеи ашъа6ъеи реизга, 1935); «Аха7ара» (ажъеинраала6ъеи апоема6ъеи урысшъала, 1938); А.С.Пушкин иалкаау ир=иам0а6ъа реи0ага (1939); «Унха, ауаюы!» (ажъеинраала6ъа, апоема6ъа, ажъабжь-6ъа, 1959). Уи адагьы икьы8хьын има3ымкъа аочерк6ъа, апублицистикатъ статиа6ъа.

Адыгьеиа жълар р=ырщъалатъ р=иам0а6ъа рахьтъ лымкаала а0ы8 ду ааныркылоит а5ьатъ ашъа6ъа. Апо-ет ари ажанр ала иа8и7оит, еи=икаауеит ажъеинраала-6ъа рцикл4 «А0ъархра амза» (1924), «Аэаюра амш» (1929) уб. егь. Арайа автор иащирбоит анхаюы и8с0азаара зе-гьы анхара мюа ишадщъалоу. Анхацъа р5ьабаатъ хдырра аэша8сахуа.

30-тъи ашы6ъс6ъа рзы Ащме0 Ща0хъа ииюыз иажъеин-раала «Ха7а сиццоит аибашьюы йа8шь» ианы8шуеит ажълар рашъа6ъа рхы8ша, стильла реизааигъара.

А. Ща0хъа ир=иара иалеигалеит хадара злоу даэа те-мак – а8с0азаара ха0а иахыл7ыз аинтернационализм. Уи ар=иам0а азкын мша8ымза 28, 1931 шы6ъсазы Аме-рикатъии Европатъии ашъйъыююцъа ргъы8 Адыгьеиайа раара. Идеиасгьы иамоу адгьыл и6ъынхо ажълар6ъа зе-гьы рыбжьара аизыйазаашьа бзиа ашьа6ъыргылара ауп.

30-тъи ашы6ъс6ъа рзы ажъеинраала6ъеи, ажъабжь-6ъеи, ашъа6ъеи ржанр адагьы, апоет ицааиуа иалагеит ажанр =ыц – алиро-епикатъ поема.

Page 165: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

165

Фышы6ъса рыла А. Ща0хъа иа8и7оит 8шь-поемак4 «И0ахада, щар0 щабацо?» «Унха, ауаюы!», «Зумор», «Кот Хаджи». Ипоема6ъа идеалеи тематикалеи еи8шым, типо-логиала ур0 ааигъанатъуеит автор уайа ииёбо асоциалтъ проблема6ъа. Убри айнытъ дунеик и6ъынхо, щъын06ар-рак иатъу ауаа шан еи=агылаз ю-мчык рыла4 политикалеи идеологиалеи, жъытъи-=атъи еи=агылоу акласс6ъа рыла ишьа6ъгылан.

Апоема «И0ахада, щабацои щар0?» адыгьеиа литера-тура а0оурых иалалеит, амила0 ахьчара шьа0ас измоу р=иам0аны. Уи еи0агоуп адыгьеиа бызшъа айынтъи ау-рысшъахь.

Апоема «Унха, ауаюы!» акьы8хьахь ицъыр7уеит 1936 шы6ъсазы Т. №арашьи А. Ща0хъеи еицырдыруа аурыс шъйъыююы Н. Островски ибара инеит. Рнеира мзызс иа-маз ашъйъыююы ироман «А5ыр шыёрыжъхаз» адыгьеиа шъйъыююцъа рхатъы бызшъахь иахьеицеи0аргаз акъын.

Щъарада, аурыс классик Н. Островски даара ахъ дуны ишьеит ари ах0ыс. Дрыхцъажъеит адыгьеиа шъйъыю-ю цъеи ур0 рыр=иам0а6ъеи. Ари даара ргъы иахъеит А. Ща0хъеи Т. №арашьи. Абри реи8ылара, реибабара 7а7яъысгьы иаиуеит А. Ща0хъа ипоема «Унха, ауаюы!»

Автор ипоема=ы иааир8шуеит ащратъра аам0азтъи атйъа-8щъыс Зулиф лгъырюа6ъа р7ыхъа шы87ъо, аизыйа-заашьа хьан0а6ъа аизыйазаашьа =ыц6ъа рыла рыэшыры-8сахуа.

А. Ща0хъа ир=иаратъ диапазон есышы6ъса аэар0-баауан.

Дхъыдамызт А.Ща0хъа егьыр0 алитературатъ жанр6ъа – апрозеи адраматургиеи р=гьы. Ашъйъыююы ир=иаратъ 0ынханы иаадыруеит апрозатъ р=иам0а6ъа4 «А8ара а=а7ахъы», «Щаицъмыёып», «А0ауад %ье5ьыйъ ибза-мыйъра», адраматъ р=иам0а «Чилапии».

Page 166: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

166

А. Ща0хъа иеи0агам0а6ъа иреиуоуп има3ымкъа аса-хьаркыратъ 87ам0а6ъеи, ар7агатъ шъйъ6ъеи. Хыхь ишаз-гъащ0аз еи8ш, ур0 иреиуоуп Н. Островски ироман «А5ыр шыёрыжъхаз», ихаданы щъа и8хьаёоу А.С. Пушкин иажъеинраала6ъа4 «Аёын хъыл8азы», «Кавказ». Иара убас аепикатъ р=иам0а6ъа рахьтъ «Кавказтъи атйъа», «Полтава» уб. егь.

Даара ихьаагатъу акоуп А.Ща0хъа иеи0агам0а А.С. Пушкин ироман «Евгени Онегин», анапылаюыра абжьа-ёра, Маийъа8 аккупациа ашы6ъсан (1942).

А. Ща0хъа ир=иаратъ мюа зынёа 14 шы6ъса роуп иа7а-накуа. Ар0 ашы6ъс6ъа рыюну7йала ирацъоуп апоет ийаи-7аз. Уи данысит даара ихьан0аз а8с0азааратъ мюа, ихъы-3ра инаркны иуаюыбжаранёа.

Абасала, Ащме0 Ща0хъа 7юа змам алагала ду йаи7е-ит и6ъы8шу адыгьеиа поезиеи, иааизакны алитературеи реизщара=ы. Еищараёак 1920 – 1930-тъи ашы6ъс6ъа раан.

Page 167: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

167

исҳаҟ машбаш (исхак машбаш)(1931)

Исщай Шьмаф-и8а Машбаш иахьатъи адыгьеиа литература=ы иналукааша шъйъыююуп, поетуп, проза-икуп. Уи иажъеинраала6ъа, ипоема6ъа, ироман6ъа ир-ны8шуеит атъылауаюратъ пафос щарак. Ашъйъыююы ир=иам0а6ъа р=ы кыр инар7ауланы иаар8шуп ауаюы адъахьтъи их0ыс6ъа реи8ш июны7йатъи дунеигьы.

И. Машбаш диит 1931 шы6ъсазы Уру8 щъа изышь0оу аул а=ы Йъбан =ыцтъи араион, Краснодартъи атъыла=ацъ а=ы. А7ара и7он а8хьа и6ы0а школ а=ы, нас Маийъа8 а6ала6ь а=ы ар7аюратъ 7араиур0а=ы, ашь0ахь Москва СССР Ашъйъыююцъа реидгыла иатъыз А.М. Горки ихьё зху Алитературатъ институт а=ы. Далгеит иара убасгьы иреищау апартиатъ школгьы. 1970-тъи ашы6ъс6ъа раахыс аус иуеит Адыгьеиа Ашъйъыююцъа реидгыла ахантъаюыс.

Исщай Машбаш итъыла=гьы, итъыла ан0ы7гьы ибзи-аны дырдыруеит поетк иащасабалагьы, прозаикк иащаса-балагьы. Уи ир=иаратъ мюа хациркит поезиала 1940-тъи ашы6ъс6ъа рзы. Ра8хьаёатъи ипоезиатъ р=иам0а6ъа ре-изга «Ауаа яъяъа6ъа» щъа хыс иаманы и0ы7ит Маийъа8 1953 шы6ъсазы. Убри аахыс Маийъа8, Москва егьыр0 а6ала6ь6ъа р=ы адыгьеа бызшъала, урысшъала и0ижь-хьеит жъабала апоезиатъ еизга6ъа.

Убар0 иреиуоуп ишъйъ6ъа4 «Са сдунеи», «Ашъйъы =ыц», «Е7ъа5ьаа», «Амардуан6ъа», «Иалкаау» ущъа уб. егь. Ур0 р=ы сахьаркыратъ ажъа лы8шаахла ицъыр-

Page 168: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

168

гоуп Адыгьеиа ажъытъ-а=атъ, иахьатъи ауаюытъыюса игъы и7хо, дызмыр0ынчуа апроблема6ъа. И. Машбаш исахьаркыратъ бызшъа ажълар рбызшъа иагъылсны иаауеит.

Ашъйъыююы ипоезиа уасхырс иазышь0алоит ижълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа рбеиара, ур0 иргъылаку айъыяаха-ра6ъа (ажъа8йа6ъа, ацуфара6ъа, ажъарццак6ъа9 уб. егь.

Ашъйъыююы ишъйъы «Азеи8ш гъара»42 а=ы иааир8ш-уеит, иабду, ргъыла ишизищъоз Нар0 Сасрыйъо изку ады-га жълар рашъа. Абар уи4 Саусэрыкъоу тикъан Саусэрыкъ-оу тинэф».43

Ажанртъ еилазаашьала, тематикала, идеиатъ 7акыла еиуеи8шым И. Машбаш исахьаркыратъ р=иам0а6ъа, ур0 рпоезиатъ бызшъа ашьа6ъгылашьа.

Ажъакала, аам0еи а8с0азаареи реи0акра6ъа инары-6ъыршъаны, аэа8сахуеит апоет илирикатъ р=иам0а6ъа рсахьагьы.

Щъарас иа0ахузеи, агъ0ахъыцратъ процесс аибашь-ра йалаанёатъи апоезиа айынтъи иаауеит. Аха иубартъ еи8ш, уи аха=ра аа8шуеит 50-тъи ашы6ъс6ъа рын7ъам0еи 60-тъи ашы6ъс6ъа ралагам0еи рзы. Ус еи8ш ийоу ашъйъы-ю юы ир=иам0а6ъа иреиуоуп, абаллада «Аэы абжьара». Ишнеишнеиуа, И. Машбаш илирика=ы рэеи0аркуеит адунеии ауаюи реизыйазаашьа. Уи убоит аизга6ъа; «Ме-лодии» (1964) («Амардуан6ъа», (1967) «Ацща6ъа», (1972), «Азарайьа», (1974), «Араёын 6ъа», (1977) уб. егь. р=ы. Иааизакны ар0 ар=иам0а6ъа р=ы афилософиатъ хъыцра-6ъа и7аулоу апозициа ааныркылоит.

И. Машбаш иепикатъ жъабжьщъаратъ поезиахь иа7а-накуеит4 «А0аца», «Амшын», «Ашъа», «Сашьа еищаб». А7ыхътъантъи азкуп Асовет Еидгыла афырха7а Щъ. Ан-42 Машбаш И. Общий двор. Майкоп, 1955. С. 13.43 Соусоруко – ҳара ҳахәԥҳа, ҳара ҳалашара.

Page 169: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

169

друхаев и8с0азаара. Автор ас еи8ш ийоу ар=иам0а6ъа р=ы а8ыжъара ри0оит идгьыл гъакьа а=а8хьа зуал8шьа анагёара иазы6ъ8о афырхацъа.

Амузыкалтъра – и3ыдоу йазшьоуп И.Машбаш иажъеи-нраала6ъеи ипоема6ъеи рзы.

Иаагап, ипоема «Амшын» а=ы ицъыргоуп зыдгьыл гъакьа ныжьны )ыр6ътъылайа ицоз адыгаа ртрагедиа иадщъалоу асцена гъы0шьаага6ъа.

И. Машбаш – ашъйъыююы ду, ипоезиа анаюсангьы имоуп зхы8хьаёара рацъам еиуеи8шым атематика (асо-вет аам0азы иахьатъи а8с0азаара иахьёынюылоу9 иазку ароман6ъа4 «Ир7ъыуахьоу ирзы8шым», «Ауаюы юынтъ диуам», «Абзиара йа7а», «Асыршъы шы6ъс6ъа» уб. егь. Ар0 ар=иам0а6ъа р=ы ирзаа0гылоуп рха6ъи0реи рхьы-8шымреи рзы хамеигёарада и6ъ8оз адыгьеиа жълар иреияьу рха0арнакцъа 8сра, хаш0ра з6ъым рха=сахьа6ъа раар8шра.

А7ыхътъантъи ашы6ъс6ъа рзы ашъйъыююы иа8и7еит ароман6ъа «Алу6ъа», «Хан-Гиреи», «Юы5ьа атйъацъа», «Адыгаа», «Харатъи адыдбжьы» уб. егь.

И. Машбаш иепикатъ р=иам0а «Алу6ъа» айны иааир 8шуеит аурыс-кавказтъ еибашьраан илаб=абаны ийалахьоу ахлымёаах х0ыс6ъа рйынтъи афакт6ъа. Иара ашъйъа=ы ишаирбо еи8ш, )ыр6ътъыла (С0амбул9 а0оу-рыхтъ архив айны иибаз адокумент мюа6ъ7агахеит ари ароман а87ара=ы. Автор ищъоит4 ашъышы6ъса6ъа «Рылу» ауп адыгьеиа жълар кылызхыз. Париж антропологиатъ музеи айны саа0гылеит, сыюны7йа зегьы еилаюынтит, дысгъалашъеит адыгаа ирцъымяыз ащ аинрал Засс. Уи и=агылоз адыгаа рых6ъа хы7ъ7ъаны, амасар иахеи7он, нас а6ы0а6ъа рымюа а=ы6ъан иаирсуан (избоз алаиршъаларц9. Уи анаюсангьы, иара убри аинрал ар0 ах6ъа «аспирт» ры-7а0ъаны еиуеи8шым амузеи6ъа рахь идъы6ъи7он.

Page 170: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

170

И. Машбаш ищъоит4 исынасы8ны исымбеит арайа ари аюыза!.. Сыла8ш на6ъшъеит амузеи актъи азал айны ик-нащаз акарта ду, латын алфавитла арайа иазгъа0ан – Че-р6ьесиа. Арайа иарбан адыгаа рхыл7шь0ра6ъа, ииасхьоу ашъышы6ъса6ъа рзы Щадгьыл и6ъынхоз4 абаёехаа, аша-8сыяаа, натухаиаа, аублаа, абжедуяцъа, атемиргоиаа, амахошцъа, бесленеиаа, йабардаа…

Насы8 сыманы схы збеит арайа иахьырхамыш0ыз, сыдгьыл гъакьа и6ъынхоз схыл7шь0ра6ъа, иара убас, апланета и6ъынхоз ажълар6ъа зегьы, ахацъа, ащъса рми-ла0тъ ма0ъар6ъа рыла еилащъаны рсахьа6ъа.

Сгъы 8сит, иабайоу адыгаа1 А0оурых а=ы азгъа0ара иа8саёамзи1

Сы8шын, – избеит, абар, ижъытътъи има0ъа6ъа, деилыхха, иаб5ьар! Иара убас ачер6ьес 0ы8щагьы. Даара сдыргъыряьеит ар0 р=а8шылара.

– Ар0 чер6ьесцъоуп, – ищъеит щамюа8ызгоз, ма3к р0о-урыхгьы дахцъажъеит4 иахьынхоз, хы8хьаёарала милли-он6ъак шыйаз, Нхы7-Кавказ Амшын еи6ъа мра0ашъа-рахь Йубан а=ы6ъан, Йабарданёа, Терекнёа. Рхы иашь-0оуп адыгцъа, егьыр0 ачер6ьесцъа щъа.

Адыгаа – ижъытъёатъиу ажълар6ъа иреиуоуп. Шъы-шы6ъсала и=ион ур0 рдоущатъ ха=сахьа6ъа, рмила0тъ традициа6ъа. Адыгаа иаа5ьоушьартъ еи8ш сасдкылаю-цъоуп. Ражъа кьа=уп, рйазшьа 5ьбароуп. Аха7ара – ами-ла0 ирыпатууп щъа иршьоит. Ур0 рха7ареи рыпатуи аа-8шит 100 шы6ъса ицоз аурыс-кавказтъи аибашьра=ы. Имшьамхнышгылеит ащъын06ар ир р=а8хьа. Абас еи8ш ийаз айазшьа6ъа рыман адыгаа…

Абасала И. Машбаш иа8и7оит ижълар р0оурых ада-йьа иаша6ъа ирызку ар=иам0а ду «Жернова». Ар=иам0а иащъоит 1830 ш. ю-щъын06аррак рыбжьара ицоз ()ыр6ъ-тъылеи Урыстъылеи9 ах0ыс хлымёаах атъы. Ари ах0ыс

Page 171: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

171

адыга жълар рыдагьы Кавказ и6ънхоз егьыр0 амила06ъа-гьы ишырхьысыз.

Усйантъи аам0а даара ихьан0ан, аха ус ишыйазгьы мышкызны азы, аха6ъи0реи, а0ынчреи рзы а6ъ8ара=ы, амюа6ъа рылхра иа=ын Кавказ и6ъынхоз ажълар6ъа.

Игъныргон (ана-ара амч6ъа еилар7артъ еи8ш ийамызт, а8ы6ъсылара6ъа рацъаны ирыман9 мчыкны, шьа=акны, махъ=акны зынасы8 зразйы еилаз амила06ъа, ажълар6ъа рымч ахьакымыз, аам0а из0агылаз ина6ъыршъаны, а0а-уад–аамс0а щъа амила0 реилыхра шыйамлоз. Ишахъ-0аз амыццакра, ахпату6ъ7ара, аурысцъеи, а0ыр6ъцъеи ирыбзоураны аам0а еи6ъа7ъа ирзаанагаз «а=кы» а7ыхъа 87ъара шакъу ихадоу. Убри азын иа0ахын аха6ъи0разы аидгылара!

Ин7ъоит Аурыс-Кавказтъ еибашьра. Аха ин7ъом ады-гаа ртрагедиа… а0ыр6ъцъа рыяба6ъа ззы8шу… )ыр6ъ-тъылайа рахцара. Амлакра, ачымазара, а8сра, Амшын Еи6ъа а7ан а8с0азаара аиура…

Ачер6ьес 0ы8щацъа хъма3ла а5ьармыкьа=ы ры0ира, раахъара…

Адыга жълари а8суааи р0оурыхтъ 8с0азаара=ы, атра-гедиатъ х0ыс6ъа реишьашъалара аазыр8шуа иреиуоуп еи-цырдыруа асовет шъйъыююы Гь. Гълиа ироман «Аёыбла-ра». Арайа 1877 – 1878 ашы6ъс6ъа иры7аркуа аурыс а8суа еибашьра иаанагаз рэеишьа змам щажълар ртрагедиа хлы-мёаах асахьа6ъа иашаха0аны иаар8шуп. Ароман «Аёыбла-ра» а=ы а0ынчра, аиаша, аиааира аргаразы ажълар хацъны-мырха йам7акъа ры8с0азаара лаша азы6ъ8ара аоптимисттъ цъаныррала ишазнеиуа ущъа. Ажъакала, ар=иам0а=ы иар-боуп хаш0ра з6ъым ах0ыс хлымёаах6ъа ирыл7шъоу ахъра ду6ъа зыряьо хъшъны ишыйоу агъыяра, аидгылара.

Щазаа0гылап А8сны жълар рпоет Б. Шьын6ъба ир=-иам0а ду6ъа ируаку, хыхь иазгъащ0аз ашъйъыююцъа

Page 172: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

172

рыр =иам0а6ъа ртема хада иа6ъ=ыз0уа а0оурыхтъ роман «Ацын7ъарах».

«Ацын7ъарах» а=ы Кавказтъи ажълар6ъа амща5ьыр-ра ирна0аз «ашъахс0а» ду анаюсангьы, иеицъоу умбакъа еияьу уздырёом» – шырщъо еи8ш, иаар8шуп зажъым0а еи6ъа7ъахаз, и6ъёааз амила06ъа ируаёъку аублаа жълар р0оурых. Ажъакала, ароман афырха7а хада Зоурйан Зо-лак имч мхеит, а0оурыхтъ 0агылазаашьа 5ьбара6ъа ижъ-ларгьы иаргьы лбаанадоит. А8суаа р=ы жъытънатъ аа-хысгьы «Уажъым0а цъгьахааит» щъа шъира дуны ийоу а7акы ауп арайа Зоурйан Золакгьы и6ъшъо. А8садгьыл зцъыёыз зегьы ицъыёит щъа ды8хьаёоуп.

Ииашаха0аны, зшьам дгьыла=ы знышънап зынасы-8ымхаз ауаю8сы уи и8сы еснагь игъа0еиуа а8сабара иа-лазаауеит, ицъеижьгьы атъымдгьыл ишацътъымыз иаан-хоит. Насы8 има7ъйьоуп егьа и8сышьа цъгьахаргьы ишьам дгьыл анышъ «и8хаёа» згъы ины6ъ8соу ауаюы.

Даараёа игъ0шьаагоуп И. Машбаш иажъеинраала «Аублаа6ъа». Арайа уи иааир8шуеит аублаа жълар итра-гедиа дуны ишырзыйалаз XIX ашъышы6ъса, ур0 шьа0ан-кыла ры8садгьыл гъакьа ишаныёааз.

Кавказ ажълар жъпаюык р0оурых итрагедиатъ дайь а 6ъаны ирнылеит ар0 рюызцъа ах0ыс6ъа. Ур0 ибзи-аны ирны8шуеит а8суа шъйъыююцъа рыр=иам0а6ъагьы4 С. №анба «Амща5ьыр», М. Лакрба «Агъырюа», Б. Шьын-6ъба «Ацын7ъарах», Ш. А5ьын5ьал «Ащъа зыйъну а5ь-ныш», А. Гогъуа «Аси амацъыси» ущъа уб. егь.

Page 173: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

173

Асқьер Ӷадаӷатль (Аскер гадагатль)(1922–2009)

Ас6ьер Яадаяатль ипоезиатъ р=иаратъ мюа ашьапы акит ХХ ашъышы6ъса6ъа иуадаюыз 30 – 40-тъи ашы6ъ-с6ъа рзы.

Ас6ьер Магамуд-и8а Яадаяатль диит цъыббра мза 20, 1922 шы6ъсазы Адыгьеиа, Хатукаи аул Красногварде-итъи араион а=ы.

Ас6ьер Яадаяатль ра8хьаёа акъны ажъеинраала6ъеи алитература-критикатъ статиа6ъеи рыюралоуп ир=иаратъ усура напы шаиркуа. Иара убас, иаа8сара ду адуп адыгье-иа литературеи адыгьеиа фольклори наукала ры07аара.

Рхы8хьаёара ма3ым а5ьын5ьтъылатъ еибашьра аам0а-зы иа87аз А. Яадаяатль иажъеинраала6ъа 1941 шы6ъсазы аобласттъ газе0 «Социалистическэ Адыгей» ианылаз апа-триоттъ цъанырра злыжжуа, аибашьра хлымёаах иреал-тъу асахьа6ъа зны8шуа иажъеинраала6ъа4

Взорвавшись на части, черная бомбаМолнией огни рассыпает,Обрызгав градом своим,Человека она валит навзничь…А там, немного дальшеУбитого сына своего,Оплакивает, рыдая,Мать родная.

Амацәыс амцақәа аршәуеит, Адыд архысуеит иаапкны, Ауаҩы исын – дашьит, Маҷӡак инахаран ан рыцҳа Лыҷкәын дылҵәыуеит иԥсыз, Лылаӷырӡ лҿыкәаҳәҳәа. Хара здым ишьа рахәыц ҟаԥшьны Илеиуеит асаб иқәланы… (еи0. А.Л. Жьи8ща9

Page 174: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

174

Рхы8хьаёара ма3ым аибашьра иазку апатриоттъ цъа-нырра злыжжуа А. Яадаяатль иажъеинраала6ъа. Гъыла-8сыла, хамеигёарада дызлахъыз А5ьын5ьтъылатъ еи-башьрахьынтъ дхынщъеит 1946 март мзанёа. Убри инар-кны аусура далагоит Адыгьеиатъи-а07аарадырратъ ин-ститут алитературеи афольклори рыйъша=ы.

А. Яадаяатль еснагь ир=иаратъ мч6ъа ю-усхкык ирыд-щъалан4 а07аарадырреи алитературатъ р=иареи.

1948 шы6ъсазы А. Яадаяатль и0ижьуеит ра8хьаёатъи ипоетикатъ еизга «Гум иорэд» («Агъы ашъа»). Аизга иагъ-ылалт аибашьра йалаанёатъи, аибашьра аам0азтъи, уи ашь0ахьтъии иажъеинраала6ъеи ипоемеи «ЦIыфым ихъ-яр» («Ауаюы игъыряьара»9.

Апоет ир=иам0а6ъа р=ы дырзаа0гылон усйантъи аа-м0азы адыгьеиа литература мацара айны акъымкъа Асо-вет тъыла и6ъынхо ажълар6ъа рлитература6ъа зегьы ир-нысуа ах0ыс6ъа, иащараёак, зюыра 6ъы8шыз алитература-6ъа рразйы.

А7ак ду амоуп, насгьы даара иуадаюуп А. Яадаяатль ир=иаратъ мюа ахъшьара а0ара, ахцъажъара. Илагала шьардаёа идууп адыга фольклористика=ы. Уи икьы8хьит 250 инарзына8шуа а07аарадырратъ усум0а6ъа. Аартра дуны ийалеит адыгьеиа нар0тъ епос аизгареи, а07аареи, а0ыжьреи р=ы ашы6ъс рацъа зди7аз адыгьеиа епос бжь-томкны а0ы7ра, «Нартхэр» ифундаменталтъу имоногра-фиа – «Нарты», «Героический эпос», «Генезис» (1967).

Инашь0арххны и0ы7уеит аусум0а6ъа «Героический эпос «Нарты» адыгских (Черкесских) народов» (1987) «Па-

Ручейком дорожку себе пробивая,По пыли течет кровь невинная.

Page 175: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

175

мять нации. Генезис эпоса «Нарты» (1997). Ур0 зегьы хъы змам лагалоуп аби8аратъ нар007аара=ы, иааизакны, афольклористика 07аарадыррак ащасабала а07аара=ы.

1997 шы6ъсазы аюбатъи Адунеижъларбжьаратъ кон-гресс «Эпосы народов мира» алахъылацъа бжьтомкны еи-6ъыршъаз «Нартхэр» азы автор ианашьан Адыгьеиа а07аа-радырра аганахьала, Ащъын06арратъ премиа.

А. Яадаяатль дравторуп усйантъи аам0азы ийаз аи=ы-хара 6ъа, аибарххара6ъа, аазыр8шуа ар=иам0а шьахъ 6ъа.

Апоема «Ауаюы игъыряьара» а8сахра6ъа алагаланы, иажъеинраалоу повестны «А6ы0а иахщъаау ашъа» щъа июу, адыгьеиа литература=ы их0ыс дуны ийалеит. Иара убас, апоет и6ъ=иеит щъа и8хьаёатъуп жъеинраалала июу иепикатъ повест «Адыга 0ы8ща» (адыга, аурыс бызшъа-6ъа рыла и0ы7ыз9.

Аповест а=ы апоет иааир8шуеит ияару, аха зы8сы ц6ьоу, и8шёоу, зхы пату зза6ъу адыга 0ы8ща итрагеди-атъу лразйы. Апоет и0и7ааит аепоха аха=ы аазыр8шуа а0оурыхтъ материал6ъа илашаны, еилкааны иащирбеит ХIХ ашъышы6ъса актъи азыбжазтъи адыгьеиа жълар рсо-циалтъ еилазаара. Има3ымкъа агъайра6ъа, ацъгьа-мыцъ-гьа6ъа 0ащъщъаны измоу асоциалтъ еийарамра.

Аповест беиоуп абызшъа аганахьалагьы4 иу8ылоит ажъа8йа6ъа, ацуфара6ъа, иара убас, аи=ыр8шра6ъа, аме-тафора6ъа, аепитет6ъа.

Иааизакны, «Адыга 0ы8ща» – иреияьу сахьаркы-ратъ р=иам0а6ъа ируакуп щъа и8хьаёоуп адыгьеиа литература=ы. Ийоуп, иара убас, апоема6ъа адыгьеиа 0ы8ща илызку «Лиашьын лфырха7ара», «Йъдина0 и8ща», «Афырхацъа ран» ущъа уб.егь. Адыгьеиа жълар рмила0тъ ха=ра аи6ъырхара=ы аиашьаратъ цъанырра аазыр8шыз аурыс жълар ирызкны А. Яадаяатль имоуп инеи7ыху ажъеинраала «Агъы абжьы» щъа захьёу, уи ир=иам0а=ы

Page 176: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

176

игъа7антъ иаауа а8харра, абзиабара зцу абас еи8ш ийоу ажъа6ъа рзикуеит444

«Старший брат наш – великая Русь!Пусть поклоны я бить не привычен,Русский брат,я тебе поклонюсь!Голос сердца сильней, чем обычай»!

«Урыстәыла дуӡӡа – ҳашьеиҳаб! Сара ахырхәара сашьцылан сыҟам, Аха суеихырхәоит аурыс, сашьа, Сгәы абжьы еиҳахеит сқьабз аасҭа». (еи0. А.Л. Жьи8ща9

А. Яадаяатль 60 шы6ъса ир=иаратъ мюа иалагёаны и0ижьуеит 40 инареищаны апоезиатъ шъйъ6ъа адыгеи ау-рыси бызшъа6ъа рыла. «Афырха7аратъ епос «Нар0аа» уи «Агенезиси» (Краснодар, 1967), «Афырха7аратъ епос «Нар0аа адыга (ачер6ьес9 жълар6ъа ирызкны» (Маийъа8, 1987), «Нарҭхэр» бжь-томкны (Маийъа8, 1968 – 1971).

Ю-томкны ар=иам0а6ъа реизга адыгьеиа бызшъала (1993-19949, томк урысшъала «Память нации». «Генезис эпоса «Нарты» (19979.

44 Гадагатль А. Сердце адыга. М., 1963. С. 6.

Page 177: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

177

АхыҵхырҭАҚӘА

Атажукин К.М. Избранные труды. – Нальчик, 1974.Абуков Х.К. На берегах Зеленчука. Черкесское кн. изд-во.

1930.Андрухаев Х.Б. Я буду петь. – Майкоп, 1971.Аҩӡба В.Ш., Аџьынџьал Д.С. Алитература атеориа

ашьаҭақәа. Арҵагатә цхыраагӡа. – Аҟәа, 2008. Аԥсуа фольклор. Ианиҵеит аԥхьажәеи азгәаҭақәеи Ш.Хь.

Салаҟаиа. – Аҟәа, 2003.Агәмаа Қь.Ҟ. Иалкаау. – Аҟәа, 1955.Бекизова Л. А. Черкесская советская литература. – Чер-

кесск, 1964.Бекизова Л. А. От богатырского эпоса к роману. – Чер-

кесск, 1974.Бигуаа В. А. Абхазская литература и литературы народов

Северного Кавказа. – Москва, 2011.Гашоков Х. Х. Свет в горах. – Черкесск, 1952;Гашоков Х.Х. Солнце над аулами. – Черкесск, 1957;Гашоков Х.Х. Отец и сын. – Черкесск, 1950;Гашоков Х.Х. Стихи и песни. – Черкесск, 1940.Гадагатль А. М. Избранные сочинения. – Майкоп, 1997.Гадагатль А. М. Память нации. Генезис Эпоса «Нарты». –

Майкоп, 1997. Гадагатль А. М. Нартхэр. В 7 томах. – Майкоп, 1968-1971.Гадагатль А. М. Сердце Адыга. – Майкоп, 1963.Гәыблиа Гь. К. Аԥсуа литература (алекциақәа ркурс). –

Аҟәа, 2005.

Page 178: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

178

Џьонуа А.Н. Ашьеи абзиабареи. – Аҟәа, 1990. Дангулов С. Сын Адыгеи. Темботу Керашеву 75 лет// Ли-

тературная Россия. 1977, 5 августа.Зыхъба С. Л. Агәыӷра ҳазҭо аҭоурых // Аҟәа, 1977.История адыгейской литературы. Том I. – Майкоп, 1999.История адыгейской литературы. Том II. – Майкоп, 2002.История адыгейской литературы. Том III. – Майкоп, 2006.Инал-ипа Ш. Д. Заметки о развитии абхазской литерату-

ры. – Сухуми, 1967.Инал-ипа Ш. Д. Аԥсуа литература аҭоурых аҟнытә. – Аҟәа,

1961. Кешоков А.П. Сломанная подкова. – М., 1973.Кешоков А.П. Чудесное мгновение. В 2-х книгах. – Наль-

чик, 1960.Кешоков А.П. Стихи и поэмы. – Нальчик, 1956.Керашев Т.М. Адыгея – первая национальная//Революция

и горец. – 1930. №11.Керашев Т.М. Избранные произведения. В трех томах. Том

I. – Майкоп, 1981.Керашев Т.М. Абрек. – Майкоп, 1959.Керашев Т.М. Умной матери дочь. – Майкоп, 1963.Керашев Т.М. Состязание с мечтой. – Майкоп, 1955.Карпов Ч.Е. Исхак Машбаш и его романы. // Исхак Маш-

баш. Сто первый перевал. – М., 1985. С.3.Костанов Д.Г. Две высоты. (Батыр). – Майкоп, 1947.Коӷониа И. А. Ажәеинраалақәеи апоемақәеи. – Аҟәа, 1955. Қапба Р.Х. Қьаазым Агәмаа. – Аҟәа, 1955. Куашев Б.И. Собрание сочинений. В двух томах. Т. 1. –

Нальчик, 1958. Том II. – Нальчик,1966.Кумыков Т.Х. Хан-Гиреи. – Нальчик, 1968.Кумыков Т.Х. Кази Атажукин. – Нальчик, 1968.Ҟабардаа ражәабжьқәа. Еиқәдыршәеит Ҳ. Шекихач,

Н. Ҭарԥҳа. – Аҟәа, 1982.

Page 179: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

179

Лакрба М.А. Асас. А8суа жъабжь6ъа. – Айъа , 1957.Машбаш И.Ш. Собрание сочинений. В 2 т. – Майкоп,

2015.Мамий Р.Г. Путь развития адыгейского романа. – Майкоп,

1977.Мусукаева А.Х. Ответственность перед временем. – Наль-

чик, 1987.Ногмов Ш.Б. История адыгейского народа. – Нальчик,

1958.Ногмов Ш.Б. Филологические труды. В 2-х томах, Т.1. – 2.

– Нальчик, 1952, 1959.Налоев З.М. Из истории культуры адыгов. – Нальчик, 1978.Налоев З.М. Очерки истории Кабардинской литературы. –

Нальчик, 1968.Охтов А.Н. Стихи и рассказы. – Черкесск, 1955;Охтов А.Н. Ущелье Бэлы. – Черкесск, 1960;Охтов А.Н. Камень Асият. Ставропольское кн. изд-во. 1962.Охтов А.Н. Млечный путь. – Черкесск, 1968.Пачев Б.М. Собрание сочинений. В 2-х томах. – Нальчик,

1961.Пшибиев И.Х. Жизнь и деятельность Б .Пачева. – Чер-

кесск, 1966.Панеш У.М. Типологические связи и формирование ху-

дожетвенно-эстетического единства адыгских литератур. – Майкоп, 1990. С.178.

Поэзия горцев Кавказа. Антология. Под редакцией А. Сур-кова – М., 1934.

Папасқьыр И.Гь. «Ҭемыр». – Айъа, 1938. Схаляхо А.А. Идейно-художественное становление ады-

гейской литературы. – Майкоп, 1988.Салакая Ш. Х. О некоторых общих Фольклорных истоках

абхазо-адыгских литератур. Ученые записки, Адыгейский НИИЯЛИ вып. IV. – Майкоп, 1964.

Page 180: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

180

Салакая Ш.Х. В ногу со временем. – Сухуми, 1989.Салакая Ш. Х. Исхак Машбаш и Абхазия. Ж. «Акуа – Су-

хум». 2005, №1Сокуров М.Г. Лирика Алима Кешокова. – Нальчик, 1969.Теунов Х. И. Избранные произведения. В двух томах. –

Нальчик, 1979.Теунов Х.И. Литература и писатели Кабарды. – М., 1955.Турчанинов Г. Ф. О жизни и деятельности Шоры Ногмова

в сборнике «Шора Ногмов». – Нальчик, 1944.Тресков И.В. Этюды о Шоре Ногмове. – Нальчик, 1974.Тужба Б.М. «Аԥсырҭ». – Аҟәа, 2008.Тхагазитов Ю.М. Духовно-культурные основы кабардин-

ской литературы. – Нальчик, 1994.Теучеж Ц.А. Сочинения. – Майкоп, 1946. Теучеж Ц.А. Счастливая доля. Стихи и поэмы. – Майкоп,

1980.Хан-Гиреи. Избранные произведения. – Нальчик 1974. Хан-Гирей Записки о Черкессии. – Нальчик, 1978..Хавпачев А.А. Избранное. – Нальчик, 1972.Хакуашев А.Х. Али Шогенцуков. – Нальчик, 1958. Хакуашев А.Х. Адыгские просветители. – Нальчик, 1978. Хапсироков Х.Х. Отражение дружбы черкесского и русско-

го народов в художественной литературе. – Черкесск, 1967.Хашхожева Р.Х. Хан-Гирей (1808-1842). Жизнь и деятель-

ность// В. кн. Хан-Гирей. Черкесские предания. – Нальчик, 1989.

Хашхожева Р.Х. Адыгские просветители XIX – начала XX века. – Нальчик, 1993.

Цей И.С. Мулла Ибрагим. Рассказ. // Ж. «Революция и го-рец». – Ростов-на-Дону, 1929, №9.

Шабанова Е. Тембот Керашев. – Майкоп, 1959. – С. 24-25.Шогенцуков Ад.А. Собрание сочинений. В 2-х томах. –

Нальчик, 1961;

Page 181: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

181

Шогенцуков Ад.А. Солнце перед непогодой. – Нальчик, 1966;

Шогенцуков Ад.А. Назову твоим именем. – Нальчик, 1973.Шортанов А.Т. Избранное. – Нальчик ,1957;Шортанов А.Т Горцы. Кн. I, II. – Нальчик, 1954 – 1975;

Page 182: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

182

А х Қ Ә А

А8хьажъа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Адыга литература6ъа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Адыга литература фольклортъ хы7хыр0ак ащасабала . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13XIX ашъышы6ъса ан7ъам0еи XX ашъышы6ъса алагам0еи рзтъи адыга рккаюцъа . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Шора Ногъма (Шора Ногма9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29Сул0ан Хан-Гиреи (Султан Хан-Гирей) . . . . . . . . . . . . . .34Сул0ан Йазы-Гиреи (Султан Казы-Гирей) . . . . . . . . . . . . .40Сул0ан Адиль-Гиреи (Султан Адиль-Гирей) . . . . . . . . . .42Умар Берсеи (Умар Берсей) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44Йазы Ща0ажъыйъа (Кази Атажукин9 . . . . . . . . . . . . . . . .47Айабарда литература . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4930-тъи ашы6ъс6ъа рызтъи айабарда литература . . . . . .55Али Шьо5ьанцыйъ (Али Шогенцуков). . . . . . . . . . . . . . . .59Бе6ьмырза *ач (Бекмурза Пачев) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65Амырхан Щав8ач (Амирхан Хавпачев9 . . . . . . . . . . . . . .69Ас6ьерби Шор0ан (Аскерби Шортанов9 . . . . . . . . . . . . .77Бе0ал Къаш (Бетал Куашев9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81Алим Кешоков (Алим Кешоков9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87Ща3ым )еуна (Хачим Теунов9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93Адам Шьо5ьанцыйъ (Адам Шогенцуков9 . . . . . . . . . . . .96Ачер6ьес литература . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109Хусин Гашоков (Хусин Гашоков9 . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Магоме0 Дашьыйъа (Магомед Дышеков9 . . . . . . . . . . .125Щалид Абуков (Халид Абуков9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

Page 183: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

183

Абдулащ Охтов (Абдулах Охтов9 . . . . . . . . . . . . . . . . . .135Адыгьеиа литература . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142Цыгъ Теучеж (Цуг Теучеж9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145Тембот №арашь (Тембот Керашев9 . . . . . . . . . . . . . . . .150Ибрагим Цеи (Ибрагим Цеи9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158Ащме0 Ща0хъа (Ахмет Хатков9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163Исщай Машбаш (Исхак Машбаш9 . . . . . . . . . . . . . . . . .167Ас6ьер Яадаяатль (Аскер Гадагатль9 . . . . . . . . . . . . . .173Ахы7хыр0а6ъа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177

Page 184: АдыгА лиТер АТурАapsnyteka.org/file/Tabagua_S_Adygskaya_literatura_2016_abh.pdf · ©Тапаяъуа С.А., 2016 ББК 83.3 (2-602) я73 Т-12 А07аарадырратъ

Тапаяъуа Светлана Андреи-и8щаАдыга литератураАр7агатъ цхыраагёа

Табагуа Светлана АндреевнаАдыгская литература

Учебное пособие(на абхазском языке)

Аредактор Ш. Хь. СалайаиаАтехникатъ редактор М. И. ?нариа-8ща

Акорректор М. И. ?нариа-8щаКомпиутерла анбанйъшъаюы

И.И. Цъыш-8щаКомпиутерла акьы8хь

иазирхиеит А. Ш. Берен5ьи