ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ€¦ · ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ. τευχοσ 123...

Α Ρ Χ Α Ι Α Α Θ Η Ν Α

5 8 — teyχοσ 1 23 Απρίλιος 2017

401 π.Χ.Σε χώρα ήλθες, ξένε,/μ' έμορφα άλογα, στο ωραιότερο/ μέρος της γης, στον Κολωνό, με το λευκό του χώμα,/ όπου μελωδικά το αηδόνι κελαηδεί,/φωλιάζοντας σε καταπράσινες βαθιές/κοιλάδες, κρυμμένο στον σκουρόχρωμο κισσό,/στο άβατο άλσος του θεού,/πολύκαρπο, από τον ήλιο απρόσβλητο/κι απ' τον αγέρα κάθε καταιγίδας./Εδώ περιδιαβάζει/ο βακχικός/Διόνυσος […] Εδώ οι ροές του Κηφισσού/ακοίμητες ποτέ δεν ησυχάζουν,/μόνο ακατάπαυστα κυλούν/στα ρείθρα του […] Αυτόν τον τόπο δεν τον αποστρέφονται μήτε/οι Μούσες κι οι χοροί τους […] Υπάρχει εδώ ένας βλαστός, […] βλαστός αυτόφυτος,/αχειροποίητος, φόβητρο στων εχθρών/τα βέλη, […] η ελιά με το γλαυκό της φύλλωμα,/η παιδοτρόφος, κι αυτή κανείς,/νέος ή γέρος, δεν μπορεί/να τη χαλάσει, να την ξεριζώσει,/γιατί την προστατεύει/με τ' άγρυπνό του μάτι/ο Μόριος Δίας κι η γλαυκώπις/Αθηνά.

ΣΟΦΟΚΛΉΣ, Οιδίπους επί Κολωνώ, Στάσιμο πρώτο, στ. 668-706 (Μτφρ. Δ. Μαρωνίτης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2004)

χειμώνας του 1810Περπατήσαμε με τον Βύρωνα μέχρι την Ακαδημία […] είκοσι λεπτά δρόμος, από την Πύλη που οδηγεί στη Θήβα. Ένα ύψωμα όλο πέτρα, χωρίς κανένα ίχνος από τίποτα[…] πέρα απ' αυτό, οι κήποι. Είκοσι ακόμη λεπτά δρόμος και φθάνεις στο ορμητικό ρυάκι του Κηφισού. Το νερό μοιάζει λιγοστό, αλλά είναι επειδή το 'χουν στρέψει για να ποτίζει τους κήπους και τις ελιές. Είδαμε και μια επιγραφή στην πόρτα ενός κήπου. Κάποιος την είχε δέσει σφιχτά με σκοινί γύρω-γύρω.

[…] Ξαναπήγαμε με τον Βύρωνα στην Ακαδημία και στον Ίππιο Κολωνό […] δύο χαμηλοί λόφοι πολύ κοντά ο ένας στον άλλον και πολύ κοντά στον Κηφισό και στο τοξωτό γεφυράκι […] στο δρόμο για τη Θήβα1.

ΤΖΩΝ ΚΑΜ ΧΟΜΠΧΑΟΥΖ Βαρώνος Μπρώτον ντε Γκύφορντ (από το ταξίδι με τον Λόρδο Βύρωνα στην Αθήνα)

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

τευχοσ 1 23 Απρίλιος 2017 — 59

ανάμεσα στο 1815 και το 1820 Ακολουθώντας προς τα ΒΔ το δρομάκι2 που περνά από την Πύλη του Μωριά, σε απόσταση 250 μέτρων συναντάς ίχνη του αρχαίου τείχους, κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου, στο βράχο3. Εκεί θα δεις ακόμη ερείπια Πύλης. Είναι το Δίπυλο. Ο δρόμος δεξιά οδηγεί στη Χασιά, στη Φυλή και στη Θήβα. Όμως πρώτα δύo μικροί λόφoι4. Λίγο πιο πέρα ο δρόμος περνάει μέσα από ελαιώνες κι ανάμεσά τους κυλά σε δύο κλάδους ο Κηφισός. Oι δύο λόφοι ορίζουν τον αρχαίο δήμο του Κολωνού. Πολύ κοντά στον χαμηλότερο, στ’ αριστερά του δρόμου είναι ένας αγρός, στην άκρη του ελαιώνα, που ακόμα λέγεται «Ακαδημία» ή «Ακάδημοι».

Είσαι λοιπόν στην Ακαδημία που περιγράφουν οι αρχαίοι συγγραφείς, με τ’ όνομά της ζωντανό ακόμα. Εδώ είναι το πιο χαμηλό σημείο της πεδιάδας και εδώ δυο τρία ρέματα που ξεκινούν από τις υπώρειες του Αγχεσμού5 καταλήγουν σ' έναν υπόγειο οχετό. Αυτά είναι τα νερά που πότιζαν το σκιερό άλσος της Ακαδημίας και τα πελώρια πλατάνια, ένας τόπος τόσο υγρός που έφθανε να ΄ναι ανθυγιεινός.

Εδώ ακόμα και το καλοκαίρι που όλα γύρω είναι κατάξερα, ο τόπος είναι πάντα χλοερός όλο φρούτα και βότανα…6

ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΛΉΚ Τοπογράφος, Αξιωματικός του Βρετανικού Στρατού

1900 Διά να μεταβεί τις σήμερον εις το πάντη ερημωθέν και χέρσον καταστάν ιστορικόν τούτο τοπείον πρέπει να λάβει την από της οδού Πειραιώς αρχομένην οδόν Κολοκυνθούς και από αυτής πάλιν δεξιόθεν στρεφόμενος ολίγα βήματα μακράν του εκεί Εκκλησίου του Αγίου Κωνσταντίνου. Ο λαός διέσωσε το όνομα εστρεβλωμένον και παρεμορφωμένον: «Καθήμνια»7.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Θ. ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΥΣ Αρχαιολόγος

ΣΤΗΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑ

Α Ρ Χ Α Ι Α Α Θ Η Ν ΑΑκαδημία

60 — teyχοσ 1 23 Απρίλιος 2017

ΜΑΝΩΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΌΠΌΥΛΌΣΑρχαιολόγος ΤΑΝΙΑ ΧΑΤΖΗΕΥΘΥΜΙΌΥΑρχαιολόγος

ΤΟ ΟΝΟΜΑ «ΑΚΑΔΉΜΙΑ»8 ΣΤΉΝ πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε τι ση-μαίνει. Γνωρίζουμε μόνο ότι απηχεί το όνομα «Ακάδημος» ή «Εκάδημος»9. Ο Ακάδημος ήταν γιος του Κολωνού, του επωνύμου ήρωα του λόφου (Οιδί-πους επί Κολωνώ, στ. 59), αδελφός της 'Οχνης που αυτοκτόνησε από τύψεις πέφτοντας στο κενό από τα βράχια του Κολωνού10. Άλλοτε ο Ακάδημος ταυ-τίζεται με τον Αρκάδα βασιλέα Έχε-μο11, ο οποίος συστρατεύτηκε με τους Διόσκουρους προκειμένου να βρεθεί η απαχθείσα από τον Θησέα Ελένη. Κα-τελήφθη έτσι η περιοχή που ονομάστη-κε Εχεμήδειον ή Εχεδήμεια12. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή ο Ακάδημος έζη-σε στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Ο μύθος αυτός απηχεί μια σειρά από θρύ-λους για τη σχέση της Αττικής με την

Αρκαδία13. Οι Αθηναίοι, για να σβήσουν αυτή την αρκαδική ανάμνηση, ονόμα-σαν τον τόπο Ακαδήμεια14.

Ο Ακάδημος, είτε είναι ήρωας είτε θεός15, έχει συνδεθεί με την αρχετυπική έννοια του αυτόχθονα και του αροτριώ-ντος γεωργού, ενώ ταυτίστηκε κάποτε και με έναν άλλο ήρωα, τον Έχετλο, ο οποίος εμφανίστηκε μία και μοναδική φορά ως από μηχανής θεός το 490 π.Χ., στη Μάχη του Μαραθώνα, και συνέβα-λε με τρόπο θαυματουργικό στη νίκη των Αθηναίων με μοναδικό όπλο ένα ξύλινο άροτρο16.

Ωστόσο η ετυμολογία των λέξεων Ακάδημος και Ακαδημία παραμένει άγνωστη.

Ή πιο διαδεδομένη προσέγγιση ετυ-μολογεί φιλολογικά εκ του ἑκάς–δῆμος: μακριά από το πλήθος, αλλά και εκ του

ἑκάς/ἀκέομαι–δῆμον: θεραπεία/αναψυ-χή για τους πολίτες17. Οι προσεγγίσεις αυτές όμως δεν βασίζονται σε κανέ-να επιγραφικό ή άλλο τεκμήριο και μοιάζουν να μην υποστηρίζουν ικα-νοποιητικά το χαρακτήρα της λέξης και το εννοιολογικό της βάρος. Οι πα-νάρχαιες και ταυτόχρονες λατρείες χθόνιων και ηλιακών θεών στον ίδιο τόπο, όσο και ο τρόπος με τον οποίο συνδέθηκε η περιοχή μέσα από την αρχαία λογοτεχνία με συνταρακτικά συμβολικά συμβάντα και πρόσωπα, πιθανόν υποκρύπτουν μια πολύ αρ-χαιότερη καταγωγή της λέξης Ακα-δημία και μια σημασία πολύ πιο σκο-τεινή και βαθιά φιλοσοφική απ’ ό,τι η δήλωση της απόστασης από την πόλη ή ένα κτητορικό όνομα.

Ή πιθανότητα να συναχθεί η ετυ-μολογία από παρόμοιο τοπωνύμιο δεν είναι ισχυρή, καθώς δεν φαίνε-ται να υπάρχει κάποιο συγγενές του στον αρχαίο κόσμο. Εκτός από ένα: Ή πόλη Ακαδαμίς στη Φώκαια της Μι-κράς Ασίας18. Το όνομα της πόλης αυτής κοντά στη Μυκάλη μοιάζει να παραπέμπει κάπου αλλού: στη Θήβα και στον Ελικώνα19.

Λέγοντας «Ακαδημία» οι αρχαίοι εννοούν:

–Τη μεγάλη εύφορη πεδιάδα έξω από την πόλη των Αθηνών, ανάμεσα στον ποταμό Κηφισό και τον έξω Κεραμεικό, η οποία συμπεριλαμβάνει και το λόφο του Ιππίου Κολωνού.

–Το Ιερό Τέμενος20, ένα σκιαγραφη-

02

03


01 [Σελ. 58–59]: Απόδοση της περιοχής της Ακαδημίας σε χάρτη του 18ου αι. (Denis Barbié du Bocage, Pour le Voyage du Jeune Anacharsis en Grèce, 1788).

02 Οι αίθουσες στο βόρειο άκρο της Παλαίστρας.

03 Άποψη των Αθηνών από την Ακαδημία Πλάτωνος. O. Stackelberg, La Grèce. Vues pittoresques et topographiques (1854).

04 Η οδός του Δημοσίου Σήματος, ο δρόμος που οδηγούσε από τον Κεραμεικό στην Ακαδημία (J. Travlos, Pictorial Dictionary of Athens, 1980, σ. 318).

04



μένο δασώδες τοπίο με αόριστη έκταση και άγνωστη οριοθέτηση. Μέσα στο τέ-μενος συνυπάρχουν αρχέγονες λατρεί-ες δαιμόνων του πυρός, γονιμικών θεών και η λατρεία της θεάς Αθηνάς.

Οι πηγές περιγράφουν τον Ιερό Κήπο του Ακάδημου σαν έναν απόμακρο, ήσυχο, υγρό και κατάφυτο ειδυλλιακό τόπο με αηδόνια και νερά. Μια αττική Αρκαδία. Ο Τίμων ο Μισάνθρωπος τον 5ο αιώνα π.Χ., αποζητώντας την από-σταση από τους ανθρώπους, έφτιαξε τον πύργο του κοντά στον Ιερό Κήπο και αφιέρωσε στον Πάνα21 αμφισβη-τώντας την αξία κάθε άλλου θεού.

–Το Γυμνάσιο, που ιδρύθηκε εδώ από τους Πεισιστρατίδες τον 6ο αι. π.Χ.

–Την Πλατωνική Σχολή, που λει-τούργησε μετά το 387 π.Χ.

Οι πηγές για πολλούς αιώνες μετα-φέρουν λίγες και σχετικά φτωχές πλη-ροφορίες, οι οποίες επαναλαμβάνονται στο πέρασμα του χρόνου, δίνοντας κυ-ρίως το γεωγραφικό στίγμα του τόπου σε σχέση με τον Κεραμεικό και τον Δρό-μο, την οδό του Δημοσίου Σήματος που συνέδεε το Δίπυλο με την Ακαδημία, χωρίς να προστίθεται κάποιο νέο στοι-χείο, λες και ο χρόνος είχε σταματήσει ή ο χώρος ήταν κάποιο ιερό αρχαϊκό σκη-νικό ανέγγιχτο και απαράλλακτο.

Eλάχιστα καταγεγραμμένα πραγμα-τικά γεγονότα βρίσκουμε στους αρχαί-ους συγγραφείς, με κάποιες εξαιρέσεις:

α. Στο πρώτο ήμισυ του 5ου αιώ-να π.Χ. ο Κίμων, εκτρέποντας τα νερά του Κηφισού, μετέτρεψε την Ακαδη-μία από τόπο άνυδρο σε τόπο γεμάτο νερά, δρόμους καθαρούς και σκιερούς περιπάτους22. Έτσι αναπτύχθηκε ένα φυσικό τοπίο μοναδικό στην Αττική, δέντρα που θεωρήθηκαν ήδη από

τους αρχαίους συγγραφείς μνημεία της φύσης, όπως τα γιγαντιαία πλα-τάνια της Ακαδημίας, πρώτα στον κα-τάλογο των θαυμαστών δέντρων του Πλίνιου23.

β. Το 401 π.Χ. παρουσιάζεται από τον εγγονό του Σοφοκλή ο Οιδίπους επί Κολωνώ.

γ. Το 387 π.Χ. ο Πλάτων, επιστρέφο-ντας από το πρώτο ταξίδι του στη Σικε-λία, αρχίζει να διδάσκει στο σκιερό δά-σος της Ακαδημίας και αργότερα ιδρύει ιερό των Μουσών24.

δ. Το 86 π.Χ. η πολιορκία του Σύλλα επέφερε ανεπανόρθωτη καταστροφή στο φυσικό τοπίο. Τα δέντρα της Ακα-δημίας κόπηκαν για να κατασκευα-στούν πολιορκητικές μηχανές25.

Ξενάγηση στην Ακαδημία των αρχαίων πηγώνΤΌ ΙΕΡΌ ΤΕΜΕΝΌΣ Τη μοναδική περιγραφή του Ιερού Τε-μένους την έχουμε από τον Παυσα-νία (150–180 μ.Χ.). Καθώς οι γνώσεις μας για τη μορφή του Τεμένους είναι ελάχιστες και συχνά οι πληροφορίες όσο είναι συνταρακτικές άλλο τόσο εί-ναι σκοτεινές, είναι πολύ σημαντική η ανάπτυξη αυτής της περιγραφής των τόπων λατρείας σε τρία μέρη. Ας προ-σεγγίσουμε το χώρο του 2ου αιώνα μ.Χ. με ξεναγό μας τον περιηγητή:

«Πολύ κοντά, βρίσκεται η Ακαδημία, τόπος που παλιότερα ήταν ιδιωτικός αλλά στις μέρες μας είναι Γυμνάσιο. Κα-τεβαίνοντας προς τα εκεί συναντάς τον περίβολο της Άρτεµης και τα ξόανα της Αρίστης και της Καλλίστης… Υπάρχει και µικρός ναός, στον οποίο φέρνουν το άγαλµα του ∆ιονύσου Ελευθερέως συ-γκεκριμένες µέρες το χρόνο».

05, 06 Αθηνά και Μαρσύας. Το αμφίγλυφο βρέθηκε σε επιχώσεις στην περιοχή της Ιεράς Οικίας (ΠΑΕ 1958, πίν. 14).

07, 08 Επιτύμβια σήματα με το όνομα μελών του γένους του ρήτορα Λυκούργου (Α. Ματθαίου, Horos 5, πίν. 8–10).

05

07


Κατά μήκος της οδού για την Ακαδη-μία ο Παυσανίας απαριθμεί τα μνημεία του Δημοσίου Σήματος που συναντά: «Εδώ είναι θαμμένος ο Ζήνωνας […] o Αρμόδιος και ο Αριστογείτων […] ρή-τορες όπως ο Εφιάλτης […] και ο Λυ-κούργος, γιος του Λυκόφρονα».

Ο Παυσανίας αναφέρει το μνημείο του γένους του Λυκούργου ως τελευ-ταίο μνημείο ακριβώς πριν την είσοδο της Ακαδημίας (Αττικά, 29,15). Ή μαρ-τυρία του για τον τάφο του Λυκούργου σε αυτό το σημείο έχει επιβεβαιωθεί

ανασκαφικά. Στη συμβολή των οδών Βασιλικών και Κρατύλου αποκαλύφθη-καν τμήματα του ταφικού περιβόλου και επιτύμβιων μνημείων που έσωζαν τα ονόματα μελών της οικογένειας του ρήτορα26. Ή περιγραφή επιβεβαιώθηκε πλήρως το 1966, όταν κατά τη διάνοιξη ενός χαντακιού ύδρευσης, στη συμβολή των οδών Τριπόλεως και Αίμονος, ήρθε στο φως ένα από τα σημαντικότερα ευ-ρήματα για την τοπογραφία της αρχαίας Ακαδημίας, ένα μοναδικό επιγραφικό μνημείο όπου απαντά το όνομα «ΕΚΑ-ΔΉΜΕΙΑ»: μια λίθινη ορθογώνια στή-λη που βρέθηκε κατά χώρα με την επι-γραφή [Ή]ΟΡΟΣ ΤΕΣ ΉΕΚΑΔΕΜΕΙΑΣ.

Ή επιγραφή χρονολογείται στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. και αποτελούσε ένα λίθινο ορόσημο, τοποθετημένο μάλιστα στο σημείο όπου θα κατέληγε ο αρχαίος δρόμος που ενώνει το λόφο του Ιππίου Κολωνού με το τέμενος. Τμήματα του αρχαίου δρόμου, με αξιοσημείωτο πλά-τος, έχουν εντοπιστεί σε σωστικές ανα-σκαφές στο ύψος της οδού Τριπόλεως (στους αριθμούς 14 και 21)27.

Κρίνοντας από τη θέση που βρέθη-κε ο όρος της Ακαδημίας θεωρήθηκε ότι ήταν το λίθινο ορόσημο του βόρει-ου άκρου του ιερού τεμένους.

Μια ισχυρή ένδειξη για κάποιο όριο του Τεμένους προς τα ΒΔ αποτελεί ένα οικοδόμημα που ανασκάφηκε το 1962–63 από τον Φοίβο Σταυρόπουλλο στο τότε λεγόμενο αγρόκτημα Βενέτα, σε μικρή απόσταση από τον αρχαιολο-γικό χώρο28. Το κτήριο χρονολογείται στα ελληνιστικά χρόνια και ίσως σχετί-ζεται με τη φιλοσοφική σχολή.

Και συνεχίζει ο Παυσανίας: «Πριν από την είσοδο που οδηγεί στην Ακα-δημία υπάρχει βωμός του Έρωτος με

επίγραμμα ότι τον ανέθεσε ο Χάρμος. Υπάρχει επίσης στην Ακαδημία βωμός του Προμηθέα κι από αυτόν ξεκινά η λαμπαδηδρομία προς την πόλη […] βω-μός των Μουσών και άλλος του Ερμή».

Βωμός ή και άγαλμα του Έρωτα: Τον 6ο αιώνα π.Χ. ο Χάρμος, ερωμένος του Ιπ-πία, ανέθεσε το βωμό μ’ ένα επίγραμ-μα: Πολυμήχαν' Ἔρως σοὶ τόν δε ἱδρύ-σατο βωμὸν Χάρμος ἐπὶ σκιεροῖς τέρμασι γυμνασίοις29.

Ήταν η εποχή που ο σκοτεινός αρχέ-γονος κοσμογονικός Έρωτας της Θεο-γονίας έδινε τη θέση του στον λαμπερό φτερωτό έρωτα των ανθρώπων.

Βωμός ή και ναός του Προμηθέα: Είναι το μυστηριώδες «Παλαιό Ίδρυμα» του Τιτάνα που παραδίδει ο αρχαίος σχο-λιαστής30, ο οποίος τοποθετεί το λα-τρευτικό άγαλμά του στην ίδια βάση με άγαλμα του Ήφαίστου31. Οι δύο Δαί-μονες του πυρός, ως ίδιας φύσης θεία όντα, συνδέονται με την Αθηνά μέσω του γενέθλιου μύθου της, ενώ η μυστη-ριακή συλλειτουργία Αθηνάς και Ήφαί-στου είναι γνωστή τόσο από τον Ομηρι-κό Ύμνο Εις Ήφαιστον όσο και από τον Πλάτωνα, ο οποίος αναφερόμενος στον Προμηθέα γράφει: «στο κοινό όμως οί-κημα της Αθηνάς και του Ήφαίστου, όπου οι δυο τους εργάζονταν τις τέχνες τους, μπαίνει κρυφά, κλέβει τις τέχνες του Ήφαίστου, που δουλεύει με τη φω-τιά, και τις άλλες της Αθηνάς και τις δί-νει στον άνθρωπο»32.

Κανένα ίχνος των μνημείων που πε-ριγράφονται από τον Παυσανία προ της εισόδου της Ακαδημίας δεν έχει εντοπι-στεί έως σήμερα.

«Και στο εσωτερικό», περιγράφει, «έφτιαξαν βωμό της Αθηνάς και του Ήρακλέους. Υπάρχει κι ένα δέντρο, μια

06

08



ελιά, που λένε πως είναι η δεύτερη που φάνηκε στη γη. Διόλου μακριά από την Ακαδημία είναι ο τάφος του Πλάτωνα».

Βωμός Αθηνάς: Πιθανόν γύρω στον 6ο αιώνα π.Χ., είτε εισάγεται είτε εντεί-νεται στην Αθήνα η παρουσία της θεάς Αθηνάς, της οποίας τη λατρεία ευφυ-έστατα προώθησε ο Πεισίστρατος για να την καταστήσει παναθηναϊκή, απο-δυναμώνοντας άλλες τοπικές λατρείες που ελέγχονταν από µεγάλες παραδο-σιακές φρατρίες, πιθανές εστίες πολι-

τικής συσπείρωσης εναντίον του. Ή λα-τρεία της Αθηνάς μοιάζει όχι μόνο να επισκίασε σταδιακά τις λατρείες των δαιμόνων και των χθονίων θεοτήτων, αλλά και να αλλοίωσε τον ίδιο τους το χαρακτήρα σε μία πορεία προς την εκλογίκευση.

Δεν γνωρίζουμε τίποτα από τις πη-γές για τη μορφή του Τεμένους, τίποτα παραπάνω από όσα γνωρίζουμε για τα αρχαία τεμένη, και αυτά είναι ελάχιστα, καθώς ένα ιερό τέμενος στην ουσία εί-

ναι ένα κομμάτι γης που μετατρέπεται σε γη ιερή, χωρίς απαραιτήτως να χρει-άζεται κάποια κτηριακή κατασκευή για να υπηρετήσει την ιερότητά του, παρά μόνο ίσως ένα βωμό.

Ωστόσο, κανένα αρχαιολογικό τεκμή-ριο δεν μπορεί να συνδεθεί έως τώρα με την Αθηνά και το βωμό της, με εξαίρεση ένα υψηλής τέχνης αμφίγλυφο ανάγλυ-φο, ίσως τμήμα αναθήματος, που βρέ-θηκε στο βόρειο σκέλος του σημερινού αρχαιολογικού χώρου, κοντά στην Ιερά Οικία. Δυστυχώς, το ανάγλυφο με την Αθηνά και τον Μαρσύα δεν βρέθηκε στην αρχική του θέση, αλλά μέσα στα χαλάσματα μιας καταστροφής που προ-κάλεσαν οι άνθρωποι ή το νερό.

Γράφει ο Παυσανίας: «Από εδώ φαί-νεται και ο πύργος του Τίμωνος που βρήκε την ευτυχία φεύγοντας μακριά από τους ανθρώπους».

Ή γειτνίαση του Πύργου του Τίμω-νος με την Ακαδημία δεν μαρτυρείται μόνο από τον Παυσανία. Ξέρουμε ότι «ο Πλάτων […] μόλις επέστρεψε στην Αθήνα, δημιούργησε διδασκαλείο κο-ντά στο καταγώγιο του Τίμωνος του Μισανθρώπου […] που μόνο με τον Πλάτωνα μπορούσε να συνυπάρξει»33. Πιθανόν το όνομα «Πυργάκι» που συ-ναντάται σε παλιούς χάρτες υποδηλώ-νει τη θέση του Πύργου, ο οποίος φαίνε-ται πως σωζόταν έως τον Μεσαίωνα34.

Και συνεχίζει ο Παυσανίας: «Φαίνε-ται από εδώ και ο Ίππιος Κολωνός. Εδώ λένε ότι ήρθε πρώτα ο Οιδίπους […] και βωμός του Ιππίου Ποσειδώνα και της Ιππίας Αθηνάς και ηρώα του Πειρίθου, του Θησέα, του Οιδίποδα και του Αδρά-στου. Ο Αντίγονος […] έκαψε το δάσος του Ποσειδώνα και το ναό»35.

Βορειοανατολικά της Ακαδημίας βρί-σκεται ο βραχώδης λόφος του Ιππίου

09 Όρος της Ακαδημίας, μοναδική επιγραφική μαρτυρία για το όνομα.

10 Ο όρος της Ακαδημίας όπως βρέθηκε.

09

10


Κολωνού, ένας τόπος με ιδιαίτερη στρα-τηγική σημασία για το αθηναϊκό πεδίο. Είναι το προπύργιο των Αθηνών.

Ο Ίππιος Κολωνός είναι τόπος λα-τρείας του Ποσειδώνος Ιππίου36 και της Αθηνάς Ιππίας. Ο ίππος είναι σύμ-βολο του Ποσειδώνα που πρώτος τον δάμασε (Δαμαίος), γι’ αυτό λατρεύτηκε με ιπποδρομίες όμοιες με του Πυθίου Απόλλωνα. Απέκτησε με τη Δήμητρα τον θεϊκό ίππο Αρείονα που συνέδεσε με τον Κολωνό τον Άδραστο. Μαζί με τον Ίππιο Ποσειδώνα λατρεύτηκε στον Κολωνό με την πολεμική της υπόσταση και η Αθηνά, ως Ιππία37.

Όμως, ο λόφος του Ιππίου σφραγί-στηκε από τη σύνδεσή του με το άβατο ιερό τέμενος των Ερινύων, των υπόγει-ων ηθικών θεοτήτων που, στην υπηρε-σία της Δίκης, του Άδη και της Κόρης, γνωρίζουν τους νόμους και τους όρους της ισορροπίας του Σύμπαντος και εκδι-κούνται την παραβίαση της ηθικής και ιδίως το φόνο. Ωστόσο, φαίνεται ότι στο λόφο του Κολωνού οι Ερινύες είχαν διτ-τό χαρακτήρα, γονιμικό και χθόνιο ταυ-τόχρονα, καθώς στο μεταξύ η θεά Αθη-νά επικράτησε των τεράτων. Ο κόσμος που εκπροσωπούν οι Ερινύες —τιμή, αίμα, τρόμος— υποχώρησε μπροστά στον κόσμο που εκπροσωπεί η Αθηνά, τον κόσμο των πολιτών. Οι Ερινύες λα-τρεύτηκαν στον Κολωνό εξευμενισμέ-νες σε Σεμνές Θεές των Αθηναίων.

Μέσα στο χώρο του Ιερού Τεμένους συντελέστηκε ένα συνταρακτικό γεγο-νός, ο θάνατος του Οιδίποδα που χάθη-κε μυστηριακά μέσα στο φέγγος μιας λάμψης, σ' ένα σημείο του οποίου δίνο-νται τέσσερις ακριβείς όσο και σκοτει-νές συντεταγμένες, τις οποίες κανένας σχολιαστής δεν μπόρεσε να εξηγήσει ικανοποιητικά: κοντά στον κοίλο κρα-τήρα38 που βρίσκεται στο μέσον ενός τριγώνου με κορυφές μια αγριαχλαδιά (ἀχέρδου), μια πέτρα (θορικίου πέτρου) και έναν πέτρινο τάφο (λαϊνοῦ τάφου)39.

Στο σημείο της κατάβασης στον Άδη, στο χάσμα, οδηγεί χαλκόπους ὁδός40 και πολύ κοντά του υπάρχει βωμός του Διός Καταιβάτου41. Από πολύ μεταγε-νέστερους μελετητές έχει δοθεί στο χά-σμα το όνομα «Πλουτώνιο». Είναι ήδη η εποχή που ο στυγερός Άδης γίνεται

κι αυτός γονιμικός θεός-ευεργέτης.Οι ήρωες που λατρεύονται στο λόφο

αλλά και στον Ιερό Κήπο έχουν ένα κοι-νό χαρακτηριστικό: ο Ήρακλής, ο Πει-ρίθους και ο Θησέας είναι όλοι μυθικοί καταιβάτες. Ή μόνη μυθική κατάβαση για την οποία ο λόφος σιωπά είναι αυτή του Ορφέα.

Ή παλαιότερη λατρεία στο λόφο του Ιππίου Κολωνού πιθανότατα αφορά στον Ποσειδώνα. Έως την εποχή του Θουκυδίδη οι συγγραφείς μόνο το Ιερό του Ιππίου θεού συνδέουν με το λόφο42.

Φαίνεται πως οι υπόλοιπες λατρείες και τα σύμβολα ήρθαν αργότερα. Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα δόθη-κε, από τον Ν. Σβορώνο, μία εξαιρετι-κά ενδιαφέρουσα ιστορική εξήγηση, τόσο για το χρόνο όσο και για το λόγο της έλευσής τους στο λόφο του Ιππίου. Αυτός ο ιερός τόπος παρουσιάζει μια αξιοσημείωτη συγγένεια με μια ιερή ζώνη γύρω από την Ακρόπολη και τον Άρειο Πάγο. Όταν, την εποχή των Πει-σιστρατιδών, ο προθεμιστόκλειος περί-βολος συμπεριέλαβε τον Άρειο Πάγο και κατάργησε τη στρατηγική του ση-μασία για την άμυνα της Ακρόπολης, συμβολικά και λατρευτικά σημεία όπως ο τάφος του Οιδίποδα, το χάσμα των Σε-μνών Θεών, η Δήμητρα–Χλόη, η Αθη-νά και η «μορία ελαία» της Ακρόπολης μεταφυτεύτηκαν στον Ίππιο Κολωνό, το εκτός των τειχών στρατηγικό προ-πύργιο των Αθηνών43. Ή σύνδεση των στρατηγικών σημείων με τον τάφο του Οιδίποδα ίσως να ξεκινά από ένα χρη-σμό του δελφικού μαντείου: ο Οιδίπο-δας θα πεθάνει σε ξένο μέρος κι ο τά-φος του θα σώσει ολόκληρο τον τόπο από τους εχθρούς γιατί θα τον καταστή-σει απόρθητο από τους Θηβαίους. Αντί-στοιχα στους Θηβαίους είχε δοθεί χρη-σμός ότι αν δεν ταφεί στον τόπο του ο Οιδίποδας, αυτό θα γίνει αιτία μεγάλων κακών για τον τόπο του44.

Κυρίως όμως, ένα πολύ σημαντι-κό ιστορικό γεγονός που συνέβη εδώ και το οποίο δεν θα μπορούσε να λάβει χώρα στο φοβερό άβατο αποτελεί ισχυ-ρή ένδειξη ότι οι χθόνιες λατρείες εγκα-ταστάθηκαν στο λόφο μετά τη λατρεία του Ποσειδώνα. Ήταν η εποχή που οι ολιγαρχικοί είχαν ήδη καταφέρει να επι-

βληθούν μέσω του τρόμου που είχαν εν-σταλάξει στους πολίτες μια σειρά δο-λοφονιών δημοκρατικών ηγετών και οι τρομακτικές διαδόσεις για την τύχη των διαφωνούντων. Ή βία, ο φόβος, η καχυποψία, η αίσθηση του ανίσχυρου οδήγησαν τους πολίτες στην επιλογή της σιωπής.

Τη χρονιά εκείνη, σε ημέρα που είχε καθορίσει η Εκκλησία του Δήμου, ο χώ-ρος του Ιερού του Ιππίου θεού έγινε το θέατρο της ανάδειξης της «Βουλής των Τετρακοσίων». Οι πολίτες συγκεντρώ-θηκαν στο λόφο για να ακούσουν από δέκα εκλεγμένους εκπροσώπους τους προτάσεις για τη διακυβέρνηση της πολιτείας. Κι αυτοί μόνο ένα πρότει-ναν: να επιτραπεί κάθε πολίτης, ατιμω-ρητί, να εισηγηθεί ό,τι θέλει. Έτσι απο-φασίστηκε να εκλεγούν πέντε άντρες που θα επιλέξουν άλλους εκατό, και κα-θένας από τους εκατό άλλους τρεις. Οι Τετρακόσιοι να κυβερνούν όπως κρί-νουν, με απεριόριστη εξουσία και να συ-γκαλούν την εκκλησία του δήμου όταν εκείνοι θεωρούν ότι χρειάζεται. Ή τε-λευταία αυτή πράξη για τη δημοκρατία έλαβε χώρα στον Ίππιο Κολωνό. Ήταν το 411 π.Χ.45.

ΤΌ ΓΥΜΝΑΣΙΌ Οι πρώτες γνωστές από τις πηγές οργα-νωμένες επεμβάσεις στην περιοχή των Κήπων του Ακαδήμου συμβαίνουν τον 6ο αιώνα π.Χ., εποχή κατά την οποία ο Πεισίστρατος είναι η κυρίαρχη φυσιο-γνωµία στην Αττική.

Με τον Πεισίστρατο εισάγεται για πρώτη φορά στην Αθήνα η έννοια του Γυμνασίου ως χώρου άθλησης. Ή νέα αυτή ανάγκη ήταν το αποτέλεσμα μιας σειράς κυρίως πολιτικών γεγονότων τα οποία, μεταξύ άλλων, συνέβαλαν στη μεταστροφή του αθλητικού ιδεώδους όπως το συναντάμε ήδη στον Όμηρο, όπου η άθληση δεν γίνεται οργανωμέ-να, έχει χαρακτήρα ελεύθερο και αυ-τοσχεδιαστικό, ενώ οι αγώνες γίνονται προς απόδοση τιμών σε νεκρούς χωρίς ανταγωνιστικό χαρακτήρα. Έως και τον 7ο αιώνα π.Χ., η αθλητική άμιλλα αφο-ρούσε κύκλους αριστοκρατών που επι-ζητούσαν τη δόξα και την ενίσχυση της κοινωνικής τους επιρροής. Οι Ολυμπιο-



νίκες στην περίοδο της ακμής των αγώ-νων ήταν γόνοι των ευγενέστερων και πολιτικά ισχυρότερων οικογενειών της Αθήνας.Ήδη από τον πρώιμο 6ο αιώνα π.Χ., ο Σόλων με τις πολιτειακές του μεταρρυθ-μίσεις μετακινεί το κριτήριο της αξίας από την καταγωγή στον πλούτο. Με δι-άθεση να προσδώσει στην αθλητική διά-κριση πολιτικό χαρακτήρα, θεσπίζει τη χορήγηση από την πολιτεία χρηματικού επάθλου 500 δραχμών για τον Ολυμπι-ονίκη και 100 δραχμών για τον Ισθμιο-νίκη. Γνωρίζουμε επίσης ότι τη δεκαε-τία του 560 π.Χ. αναδιοργανώθηκαν τα Μεγάλα Παναθήναια που απέκτησαν αγωνιστικό και ψυχαγωγικό χαρακτή-ρα. Σκοπός ήταν η τόνωση της αθηναϊ-κής ομοψυχίας υπό τον Πεισίστρατο, ο οποίος επανέλαβε στο σημείο αυτό τον μυθικό συμπολίτη του Θησέα που επι-δίωξε την πολιτική ένωση των Αθηνών.

Την ίδια εποχή περίπου μαρτυρεί-ται η ίδρυση των τριών Γυμνασίων των Αθηνών: το Λύκειον, το Γυμνάσιον του Κυνοσάργους και το Γυμνάσιον της Ακαδημίας. Πιθανόν η ανάγκη ήταν να υπηρετηθεί ένα νέο οργανωμένο σύστη-μα άθλησης, μιας άθλησης–εκπαίδευ-σης με χρήση πρακτικών συχνά στρα-τιωτικού χαρακτήρα.

Στην Ακαδημία, ταυτόχρονα με την ίδρυση του Γυμνασίου, ίσως και συνε-πεία της, προέκυψε η ανάγκη οριοθέ-τησης του χώρου με την τοποθέτηση όρων, ένας εκ των οποίων αποκαλύ-φθηκε όπως είδαμε. Στην ίδια εποχή τοποθετείται η κατασκευή ενός πολυ-τελούς περιβόλου από τον Ίππαρχο46. Ωστόσο η πηγή που μαρτυρά την ύπαρ-ξή του είναι μία και μοναδική και αρκε-τά ύστερη, καθιστώντας αβέβαιη την ιστορικότητά του.

Ό ΕΠΙΚΡΌΤΌΣ«Όταν ιππεύουν στον Επίκροτο της Ακαδημίας, έχω να δώσω μια συμβου-λή για να αποφύγουν τις πτώσεις […]να συγκρατούν το άλογο στις στροφές ενώ στις ευθείες να καλπάζουν γρήγορα»47.

Τη σύνδεση της περιοχής με την ιπ-πική τέχνη την υποδηλώνει η λατρεία του Ιππίου Ποσειδώνα και της Ιππίας Αθηνάς, ίσως και η ανάμνηση των Διο-

σκούρων ιππέων. Από τη συμβουλή του Ξενοφώντα στον ίππαρχο μαθαίνουμε ότι στην Ακαδημία γύρω στο 400 π.Χ. υπάρχει ένα λιθόστρωτο ή χαλικόστρω-το πεδίο, ένας «Επίκροτος», με ση-μεία καμπής και ευθείες τέτοιας έκτα-σης, ώστε ένα άλογο να προλαβαίνει να καλπάσει γρήγορα. Καθώς ο χώρος ανα-φέρεται χωρίς κανέναν προσδιορισμό, μοιάζει να είναι απολύτως αναγνωρίσι-μος και συνδεδεμένος με τις ιπποδρο-μίες. Ή περιγραφή αυτή θα μπορούσε να παραπέμπει σε κάποια φυσική δια-μόρφωση με αυτά τα χαρακτηριστικά ή και σε ιππόδρομο.

Οι ανασκαφές στην Ακαδημία δεν αποκάλυψαν κανένα ίχνος του «Επι-κρότου». Μόνο σε μια πρόχειρη σημεί-ωση του 1937, μια ελπίδα του ανασκα-φέα, που σημειώνει στο περιθώριο της περιγραφής ενός λιθολογήματος κοντά στην Παλαίστρα: «ο Επίκροτος;».

Οι ανασκαφείςΠ.Γ. ΕΓΚΑΣΤΡΩΜΕΝΌΣ: Ό ΣΚΑΠΑΝΕΥΣΟ Π.Γ. Εγκαστρωμένος ή Καστριώτης (1859–1930) ήταν γιος του αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης και πλούσι-ου εμπόρου Γεωργίου Εγκαστρωμέ-νου, ανιψιός του καθηγητή Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ιερω-μένου Θεοκλήτου Βίμπου. Ο Θεόκλη-τος, αδελφικός φίλος του Ερρίκου Σλή-μαν από την εποχή των σπουδών του στη Λειψία, ήταν αυτός που αναγνώρι-σε ανάμεσα στις ανιψιές του την ιδανική σύζυγο που αναζητούσε ο Σλήμαν, την «Ελληνίδα που λάτρευε τον Όμηρο». Ήταν η μεγαλύτερη αδελφή του Πανα-γιώτη Εγκαστρωμένου, Σοφία.

Επηρεασμένος από την προσωπικό-τητα του Ερρίκου Σλήμαν και παρότι αρχικά ασχολείτο με την οικογενειακή επιχείρηση, ο Παναγιώτης Καστριώ-της γρήγορα στράφηκε στη μελέτη της αρχαιότητας.

Έφορος των Αρχαιοτήτων από το 1887, υπηρέτησε σε όλη την Ελλάδα και σε μεγάλη ηλικία ως Έφορος Ακροπό-λεως. Την τελευταία τριετία της ζωής του υπηρέτησε ως Διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Ο Καστριώτης ασχολήθηκε με την

11 Ο Παναγιώτης Καστριώτης.

12 Ο Φοίβος Σταυρόπουλλος.

13 Η Παλαίστρα κατά τις πρώτες ανασκαφές (AJA 41 (1937), εικ. 6).

11

12


περιοχή της Ακαδημίας από την άνοι-ξη του 1886, όταν μέσα από ένα χάσμα στους βραχώδεις πρόποδες του λόφου του Ιππίου οδηγήθηκε σε ένα μεγά-λο σπήλαιο. Πίστεψε ότι εντόπισε τον «κοίλο κρατήρα» του Σοφοκλή από την περιγραφή του σημείου εξαφάνισης του Οιδίποδα, ακόμα και τα οστά του βασι-λιά. Αργότερα όμως αναγνώρισε ότι η ανακάλυψή του, όπως και κάθε προ-σπάθεια εντοπισμού του τάφου του Οι-δίποδα, είναι μια πλάνη, εφόσον ο ποι-ητής γράφει πως ο τάφος του Οιδίποδα είναι ανύπαρκτος και πουθενά στη γη δεν θα βρεθεί, παρά μόνο αν ο Θησέ-ας πατήσει τον όρκο και αποκαλύψει το μυστικό.

Ωστόσο το 190848 επιστρέφει στο λόφο κάνοντας δοκιμαστικές τομές στο παλαιό «κτήμα Βλάχου», που στο μετα-ξύ από την ιστορική οικογένεια είχε πε-ράσει στα χέρια νέων ιδιοκτητών. Αινιγ-ματική είναι η εικόνα για τα ευρήματα ανασκαφικής έρευνας που διενήργησε ο Καστριώτης δυτικά του λόφου, κοντά στον μικρό μεταβυζαντινό ναό του Αγί-ου Νικολάου (στη σημερινή οδό Αντι-φάνους). Ως μελετητής της περιοχής και πρώτος ανασκαφέας, πίστευε ότι τα χριστιανικά εκκλησάκια της περιοχής

είχαν κτιστεί επάνω σε αρχαία ιερά και αποτελούσαν αφ’ ενός ενδείξεις συνέ-χισης της λατρείας, αφ’ ετέρου την εξή-γηση για τη μη εύρεση ίχνους όλων των μαρτυρουμένων τόπων λατρείας σ’ έναν τόσο περιορισμένο σε έκταση χώρο.

Π.Ζ. ΑΡΙΣΤΌΦΡΩΝ: Ό ΌΡΑΜΑΤΙΣΤΗΣ Ο Π.Ζ. Αριστόφρων (;–1945) άφησε πίσω του ελάχιστα ίχνη για τη ζωή του. Δεν γνωρίζουμε πού και πότε γεννή-θηκε και, στην πραγματικότητα, ποια ήταν η καταγωγή του. Παρότι αναφέ-ρεται από άλλους ως Παναγιώτης, ο ίδιος υπογράφει ως Π.Ζ. Αριστόφρων ή Παν. Αριστόφρων, χωρίς να αποκαλύ-πτει πλήρως το μικρό του όνομα.

Τον συναντάμε σε καταλόγους βαμ-βακοπαραγωγών της Άνω Αιγύπτου49 και στην Ελλάδα πρώτη φορά το 1915 στην Κηφισιά, όπου κλήθηκε από την Ιωάννα, κόρη του Νικολάου Καζούλη, πατριάρχη μιας εκ των κύριων βαμβα-κοπαραγωγών οικογενειών της Άνω Αιγύπτου. Αργότερα παντρεύτηκαν και έμειναν στη γνωστή βίλα της οικο-γένειας στην Κηφισιά.

Ο Αριστόφρων εμφανίζεται στις ελά-χιστες πηγές ως αρχιτέκτων–μηχανι-

κός. Γνωρίζουμε όμως ότι εντρύφησε στην πλατωνική φιλοσοφία, ίσως και ως σπουδαστής, αναζητώντας την υπεραι-σθητή Αλήθεια50.

Στις 3 Απριλίου 1929, με επιστολή του προς την Ακαδημία Αθηνών, πα-ρουσιάζει το όραμά του για τη δημιουρ-γία ενός «Κοινού των Ακαδημιών», με πρότυπο την Πλατωνική Ακαδημία, της οποίας θα αποτελούσε αναβίωση. Το Κοινόν θα υπερέβαινε σύνορα, θρη-σκείες και φυλές. Θα ήταν ένα καταθε-τήριο στοχασμού, ένας τόπος συνεργα-σίας και συνεισφοράς στην αναζήτηση της Αλήθειας που κρύβεται στη χαοτική πραγματικότητα. Ως συμβολική εναρ-κτήρια πράξη της αναβίωσης της Πλα-τωνικής Ακαδημίας, ο Αριστόφρων έθε-σε ως στόχο την ανεύρεση της αρχαίας.

Από το 1930 έως το 1939 ανέσκαψε με δικά του έξοδα, κάνοντας μαζικές απαλ-λοτριώσεις, μια τεράστια για την επο-χή έκταση. Είχε αρωγούς και συμπαρα-στάτες αρχαιογνώστες, αρχαιολόγους και λογίους της εποχής, μια ομάδα που συγκροτήθηκε με τη βοήθεια της Ακα-δημίας Αθηνών: τον Κωνσταντίνο Κου-ρουνιώτη, τον Αλ. Φιλαδελφέα, τον Ιω. Τραυλό. Ή έρευνα ξεκίνησε από την πε-ριοχή του Δρόμου και την εκκλησία του

13


6 8 — teyχοσ 1 23 Απρίλιος 2017

Αγίου Γεωργίου, έφθασε να αποκαλύ-ψει τη σημερινή «Παλαίστρα Γυμνασί-ου» και το «Περίστυλο κτήριο» και φαί-νεται ότι επεκτάθηκε σε μια ζώνη πολύ μεγαλύτερη από τον σημερινό αρχαιο-λογικό χώρο. Ή έναρξη των εργασιών προκάλεσε το ενδιαφέρον του διεθνούς Τύπου αλλά και ακαδημαϊκών κύκλων του εξωτερικού.

Ο Αριστόφρων στις σημειώσεις του διαιρεί την ανασκαφή του σε τρεις το-μείς, ερμηνεύοντας ταυτόχρονα τα ευρήματα. Ο Τομέας Γυμνασίου πε-ριλαμβάνει όλο το συγκρότημα που πε-ριβάλλει την «Παλαίστρα». Ο Τομέας Διδασκαλείου το περίστυλο κτήριο και τα περί αυτό, και ο Τομέας Αγοστού, τους τοίχους που αποκαλύφθηκαν σε γειτνίαση με το Γυμνάσιο και τους οποί-ους ο Αριστόφρων θεώρησε μέρη του μαρτυρούμενου στις πηγές αρχαίου πε-ριβόλου της Ακαδημίας.

Εξαιτίας των ανασκαφών αυτών, εξε-δόθη το 1937 η πρώτη κήρυξη του Αρ-χαιολογικού Χώρου της περιοχής και ταυτόχρονα θεσπίστηκε το «Κοινόν των Ακαδημιών». Ή περιοχή που κη-ρύχθηκε μέσω βασιλικού διατάγματος είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που σήμερα εννοούμε όταν μιλάμε για τον αρχαιολογικό χώρο της Ακαδημί-ας Πλάτωνος.

Την εποχή της ανασκαφής του Αρι-στόφρονα, ο Κηφισός ήταν ακόμη ελεύ-θερο και ζωντανό ποτάμι που πλημ-μύριζε την περιοχή σε κάθε μεγάλη νεροποντή, προκαλώντας ζημιές στην ανασκαφή του αλλά και απώλεια αν-θρώπινων ζωών. Οι συνθήκες διαβίω-σης στο συνοικισμό γύρω από την περι-οχή των ερευνών ήταν άθλιες. «Είμαστε τα παιχνίδια της φυματίωσης, της πλευ-ρίτιδας και της ελονοσίας, της πείνας και της υγρασίας. Πνιγμένοι στις μύγες και τις βρώμες των υπονόμων»51. Συχνά οι κάτοικοι έρχονταν σε σύγκρουση με τον «Αρχαιολόγο», καταλογίζοντάς του ότι εξαιτίας του χάνουν τα σπίτια τους και ότι εξαιτίας των αποχωματώσεων της ανασκαφής η περιοχή μετατρέπε-ται σε λίμνη.

Ο Αριστόφρων αναγκάστηκε να δι-ακόψει ουσιαστικά την έρευνα από το 1935 έως το 1937. Τα δύο επόμενα χρό-

14 Δεξαμενή στην αυλή της Παλαίστρας.

15 Κιβωτιόσχημοι τάφοι νοτιοανατολικά της Παλαίστρας.

14

15


νια οι ανασκαφές ήταν πολύ μικρότε-ρης έκτασης.

Στις αρχές του 1945, την πιο σκλη-ρή χρονιά του πολέμου, ο Αριστόφρων πέθανε χωρίς να ολοκληρώσει την ανα-σκαφή και χωρίς να έχει αποκαλύψει την Πλατωνική Ακαδημία. Το «Κοι-νό των Ακαδημιών» δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα και η Αλήθεια κρύ-βεται ακόμα πίσω από την καθημερι-νή εμπειρία.

ΦΌΙΒΌΣ ΣΤΑΥΡΌΠΌΥΛΛΌΣ: Ό ΕΦΌΡΌΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΌΤΗΤΩΝΓιος του Εφόρου των Αρχαιοτήτων Δη-μητρίου Σταυρόπουλλου, ο οποίος ανέ-σκαψε τα ιερά του Απόλλωνος στους Δελφούς και στη Ρήνεια. Υπηρέτησε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία από το 1921 και ανέσκαψε σημαντικές θέσεις κυρίως στη νότια Αττική, όπου απο-κάλυψε στη Βουλιαγμένη το ναό του Απόλλωνος Ζωστήρος. Από το 1956 έως το 1961, ως Έφορος Γλυπτών του Εθνικού Μουσείου, ανέσκαψε θέσεις στην Ακαδημία Πλάτωνος με αφορμή τις εκσκαφές στις χωματερές της περι-οχής. Ή ανασκαφή του στο αγρόκτημα του ελληνικού δημοσίου είχε ως αποτέ-λεσμα την αποκάλυψη της «Ιεράς Οι-κίας» και της «Οικίας του Ακαδήμου».

Περίπατος στον αρχαιολογικό χώροΟ σημερινός αρχαιολογικός χώρος της Ακαδημίας Πλάτωνος απλώνεται σε επιφάνεια περίπου 140 στρεμμάτων, νοτίως του Κηφισού, στην περιοχή με-ταξύ των λεωφόρων Αθηνών και Λέ-νορμαν, εύκολα προσβάσιμος στον επι-σκέπτη. Διαμορφώθηκε σταδιακά, με συνεχείς ανα-οριοθετήσεις και απαλλο-τριώσεις, έχοντας ως αρχικό πυρήνα τις αρχαιότητες που αποκαλύφθηκαν στο νότιο τμήμα του κατά τις προπολεμικές ανασκαφές.

Από την κεντρική είσοδο του αρχαιο-λογικού χώρου, στη συμβολή των οδών Τριπόλεως και Κρατύλου, ο επισκέπτης αντικρίζει σε μικρή απόσταση προς ΝΔ το κτήριο που χαρακτηρίζεται ως η «Πα-λαίστρα» του αρχαίου Γυμνασίου.

Το κτήριο αποκαλύφθηκε το 1932 και ταυτίστηκε εξαρχής με την Παλαίστρα

του Γυμνασίου της Ακαδημίας, λόγω της αρχιτεκτονικής μορφής του και του μεγέθους του. Έχει προσανατολι-σμό ΝΔ–ΒΑ, με την είσοδο στη νοτιο-δυτική στενή του πλευρά. Αποτελείται από μεγάλη υπαίθρια ορθογώνια αυλή (44,40x23,40 μ.), που περιβάλλεται στις τρεις πλευρές της από επιμήκεις στεγα-σμένους χώρους, στους οποίους σώζε-ται σειρά λίθινων χτιστών βάσεων και σειρά από αίθουσες στο βορειοανατολι-κό άκρο της. Σώζονται μόνο τα θεμέλια των τοίχων, στα οποία εντοπίζεται δομι-κό υλικό από αρχαιότερα κτήρια. Τεκ-μηριώνεται έτσι η ύπαρξη παλαιότερων κτηρίων, τα οποία δεν έχουν εντοπιστεί.

Στο κέντρο της αυλής διατηρείται το δάπεδο μίας ορθογώνιας δεξαμενής των ρωμαϊκών χρόνων. Στις γωνίες της βό-ρειας πλευράς της κατέληγαν δύο πή-λινοι αγωγοί, οι οποίοι δεν είναι ορατοί σήμερα. Στο βόρειο άκρο της αυλής δι-ατηρείται σε αρκετό ύψος μια δεύτερη, επιμήκης δεξαμενή, ίσως μεταγενέστε-ρη της πρώτης. Πιθανότατα και οι δύο δεξαμενές θα εξυπηρετούσαν τις ανά-γκες των ασκούμενων νεαρών Αθηναί-ων που συγκεντρώνονταν στον υπαί-θριο χώρο του κτηρίου.

Στο βόρειο τμήμα του κτηρίου υπάρ-χει μια σειρά από ορθογώνιες αίθουσες που διατάσσονται συμμετρικά εκα-τέρωθεν μιας κεντρικής διμερούς αί-θουσας. Είναι ορατή η θεμελίωση του κτηρίου από πωρόλιθους μεγάλων δι-αστάσεων. Ή χρήση των αιθουσών στο βόρειο άκρο του κτηρίου είναι άγνω-στη. Ίσως αποτελούσαν βοηθητικούς χώρους για τους ασκούμενους52.

Σύμφωνα με τους ανασκαφείς η Πα-λαίστρα χρονολογείται στον 1ο π.Χ.–1ο μ.Χ. αιώνα, αν και νεότεροι μελετητές αναγνωρίζουν διαφορετικές φάσεις, από τους κλασικούς χρόνους έως τον 1ο αιώνα μ.Χ.53.

Ως προς τη λειτουργία του το κτή-ριο έχει ερμηνευτεί από τους περισσό-τερους μελετητές ως Παλαίστρα του Γυμνασίου της Ακαδημίας. Ωστόσο, μια άλλη άποψη η οποία έχει διατυπω-θεί από τον W. Hoepfner54 ερμηνεύ-ει το κτήριο ως βιβλιοθήκη, τις βάσεις στο εσωτερικό των στοών ως τράπε-ζες για την εξάσκηση των εκπαιδευό-

μενων εφήβων και τις αίθουσες στο βό-ρειο τμήμα της αυλής ως βιβλιοστάσια και αίθουσες διδασκαλίας55.

Στα ΝΑ της Παλαίστρας, είναι ορατή μια συστάδα κιβωτιόσχημων τάφων, οι οποίοι εντοπίστηκαν επίσης στην πρώ-τη φάση των ανασκαφών και χρονολο-γούνται στην Ύστερη Ελληνιστική πε-ρίοδο. Οι τάφοι είναι διατεταγμένοι στον άξονα Α–Δ, εναρμονισμένοι με το κτήριο της Παλαίστρας, την οποία φαίνεται να λαμβάνουν υπ’ όψιν τους. Είναι επομένως μεταγενέστεροι. Από τη θέση τους, μέσα στον ευρύτερο χώρο του Γυμνασίου, ερμηνεύτηκαν ως τάφοι προσώπων που σχετίζονταν με τη λει-τουργία του και γι’ αυτό είχαν αυτή την τιμητική θέση ενταφιασμού.

Σε ρωμαϊκή φάση χρήσης του χώρου ανήκουν τα τμήματα δαπέδων εργαστη-ριακών χώρων και μία ορθογώνια χτι-στή δεξαμενή, που σώζονται ακριβώς νότια και νοτιοανατολικά της συστάδας των τάφων.

Νοτίως του κτηρίου της Παλαίστρας είχαν εντοπιστεί κατά τις πρώτες ανα-σκαφές ενδείξεις κατοίκησης του χώ-ρου στα προϊστορικά και γεωμετρικά χρόνια, οι οποίες όμως χάθηκαν σε μια από τις μεγάλες πλημμύρες που έπλητ-ταν την περιοχή τις προηγούμενες δε-καετίες. Έτσι, οι σημαντικές αυτές θέ-σεις δεν είναι πλέον ορατές.

Προχωρώντας ο επισκέπτης νότια της Παλαίστρας και πριν φτάσει στο ναό του Αγίου Τρύφωνα, συναντά δύο ακόμη χώρους όπου διατηρούνται αρ-χιτεκτονικά κατάλοιπα από τις πρώτες ανασκαφές της Ακαδημίας. Στο ένα ση-μείο σώζεται σε αρκετά μεγάλο ύψος τμήμα ενός αυτόνομου λουτρικού συ-γκροτήματος ρωμαϊκών χρόνων, θεμε-λιωμένο εν μέρει σε προγενέστερο κτή-ριο. Ή ύπαρξη τέτοιων συγκροτημάτων, άλλωστε, είναι συνηθισμένη σε χώρους Γυμνασίων.

Ακριβώς αντίκρυ του λουτρικού συ-γκροτήματος σώζονται αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και μέρος ενός επιμήκους τοίχου με κατεύθυνση ΝΔ–ΒΑ, ο οποί-ος είχε ερμηνευτεί από τους ανασκα-φείς ως ο περίβολος της Ακαδημίας.

Σε μικρή απόσταση βορείως της Πα-λαίστρας βρίσκεται ένα μεγάλο, τε-



τράγωνο περίστυλο κτήριο, το οποίο αποκαλύφθηκε επίσης κατά τις προ-πολεμικές ανασκαφές, γνωστό ως «Πε-ριστύλιο» ή «Τετράγωνο Περιστύλιο». Οι διαστάσεις του κτηρίου είναι 40x40 μ. και είναι ορατό μέρος της θεμελίω-σής του στο βόρειο τμήμα του. Αποτε-λείται από κροκαλοπαγείς ογκόλιθους τοποθετημένους δρομικά σε μονή σει-ρά. Σε τακτά διαστήματα οι ογκόλιθοι είναι διπλοί με ισχυρή θεμελίωση, γε-γονός που κατά τον ανασκαφέα υποδη-λώνει ότι επάνω τους στηρίζονταν κίο-νες. Εάν η υπόθεση αυτή είναι ορθή, το κτήριο έχει μια εξαιρετική αρχιτεκτονι-κή ιδιαιτερότητα, καθώς δεν βρέθηκαν τοίχοι στοών εντός του.

Το «Περιστύλιο» χρονολογήθηκε από τους ανασκαφείς στο β΄ μισό του 4ου αιώνα π.Χ., ωστόσο νεότερα στοι-χεία που προέκυψαν από έρευνα μικρής έκτασης στα θεμέλιά του υποδεικνύουν τη χρονολόγησή του στην Υστεροελλη-νιστική περίοδο56.

Ως προς την ταυτότητα του κτηρί-ου, η αποσπασματική σημερινή εικό-να του και η απουσία λεπτομερούς δη-μοσίευσης των ευρημάτων της πρώτης ανασκαφής επιτρέπουν και εδώ τη δια-τύπωση υποθέσεων που μένει να εξετα-στούν. Το «Περιστύλιο» έχει ταυτιστεί από μερίδα μελετητών με την Παλαί-στρα του Γυμνασίου της Ακαδημίας των κλασικών χρόνων, ενώ άλλοι πι-στεύουν ότι είναι ο Περίπατος, δηλαδή τμήμα της σχολής του Πλάτωνα ή ακό-μη και ο ναός των Μουσών που είχε ιδρυθεί από τον Πλάτωνα.

Ή ιδιαίτερη μορφή αυτού του κτηρί-ου έχει συσχετιστεί με το γνωστό ρωμαϊ-κό ψηφιδωτό που βρίσκεται σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο της Νάπολης και απεικονίζει τον Πλάτωνα και άλλους φιλοσόφους να συνομιλούν καθιστοί σε μία ημικυκλική εξέδρα, μπροστά από τους κίονες ενός περιστυλίου, στην κο-ρυφή του οποίου στέκονται αναθημα-τικοί λέβητες και ένα ηλιακό ρολόι. Για ορισμένους μελετητές αυτή είναι μια απεικόνιση του ίδιου του Περιστυλίου.

Στον ίδιο χώρο και βόρεια του τετρά-γωνου Περιστυλίου βρέθηκαν τμήμα-τα πήλινων μετοπών και ακροκερά-μων που χρονολογούνται στο β΄ μισό

του 6ου αιώνα π.Χ. Είναι άλλη μια ση-μαντική ένδειξη για την παρουσία κτι-σμάτων στην περιοχή ήδη από τα αρχαϊ-κά χρόνια, τα οποία ίσως συνδέονταν με τις λατρείες του Ιερού Τεμένους, πριν από την έλευση του Πλάτωνα.

Ακριβώς βόρεια και βορειοδυτικά του Περιστυλίου είναι ορατά αρχιτε-κτονικά μέλη μεταγενέστερων κτηρίων: τα θεμέλια από πωρόλιθο ενός κτηρίου σύγχρονου ή λίγο μεταγενέστερου του Περιστυλίου, η θεμελίωση και το πήλι-νο δάπεδο από ένα κτήριο υστερορω-μαϊκών χρόνων, όπως επίσης και ένας μεταβυζαντινός σιρός.

Αφήνοντας πίσω του την περιοχή του Περιστυλίου ο επισκέπτης διασχί-ζει την οδό Μοναστηρίου, επιστρέφει στο άλσος και μάλιστα στο τμήμα του που πρόσφατα διαμορφώθηκε σε κήπο. Εδώ δεν υπάρχουν ορατές αρχαιότητες, αλλά δώδεκα νεοφυτεμένες ελιές που φυτεύτηκαν για να θυμίζουν τις δώδε-κα ιερές «Μορίες Ελαίες» και, πιο κει, μια μεταλλική «πυξίδα» της περιοχής, ένας χάρτης από τον οποίο ξεπροβάλ-λουν τα αρχαία μνημεία και τα τεκμή-ρια της ύπαρξής τους57.

Κινούμενοι προς βορρά συναντάμε τα αρχαιότερα ορατά μνημεία του χώρου. Το πρωιμότερο ορατό σήμερα μνημείο της περιοχής είναι ένα μικρό αψιδωτό κτίσμα που έφερε στο φως το 1956 ο Φοί-βος Σταυρόπουλλος κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφής στο «αγρόκτημα του Ελληνικού Δημοσίου», την έκταση που είχε δωρίσει ο Αριστόφρων για την ίδρυση του «Κοινού των Ακαδημιών». Ήταν κτισμένο σε φυσικό γήλοφο που δεν διακρίνεται πια, καθώς οι χωματο-ληψίες δεκαετιών αλλοίωσαν το φυσικό ανάγλυφο, αλλά του οποίου η ύπαρξη δι-απιστώθηκε στρωματογραφικά.

Το κτίσμα βρίσκεται σε χαμηλό υψό-μετρο (32 μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας), πολύ κοντά στον Κηφισό και σε απόσταση 6,5 χιλιομέτρων από τη φαληρική ακτή. Σώζεται στο επίπε-δο των θεμελίων, χτισμένο από ποτά-μιους λίθους και περιλαμβάνει τρεις μι-κρούς διαδοχικούς χώρους: Στην είσοδο υπάρχει ένα μικρό δωμάτιο που χαρα-κτηρίστηκε από τον ανασκαφέα μαγει-ρείο και είναι πιθανό να προστέθηκε στο

16

17

18

τευχοσ 1 23 Απρίλιος 2017 — 7 1

16 Το Περιστύλιο κατά τις ανασκαφές τη δεκαετία του ΄30 (AJA 41 (1937), εικ. 4).

17 Ο χώρος του Περιστυλίου σήμερα.

18 Ψηφιδωτό από το Herculaneum στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης. Βασίζεται σε έργο της Ύστερης Ελληνιστικής περιόδου.

19 Η Οικία Ακαδήμου σήμερα.

20 Η Οικία Ακαδήμου την εποχή των ανασκαφών (ΠΑΕ 1958, πίν. 2).

19

20



κτήριο σε δεύτερη φάση. Ακολουθεί ο «πρόδομος» και ο «θάλαμος», με αψι-δωτό τον ανατολικό τοίχο.

Στα νοτιοανατολικά και σχεδόν σε επαφή με το κτήριο βρέθηκε ένας βό-θρος διαμέτρου 2,20 μ. και βάθους 8,10 μ., με μεγάλη ποσότητα κεραμικής στο εσωτερικό του. Ένας δεύτερος μικρότε-ρος βόθρος που ήταν διανοιγμένος στον πρόδομο του κυρίως δωματίου εντοπί-στηκε από τον Σταυρόπουλλο, αλλά δεν ανασκάφηκε πλήρως. Το 2013, κατά την ολοκλήρωση της ανασκαφής στο εσω-τερικό του, βρέθηκαν ένας κάνθαρος και μία πρόχους που χρονολογούν το μνημείο με μεγαλύτερη ακρίβεια στην Πρωτοελλαδική ΙΙ/ΙΙΙ περίοδο.

Ο Φ. Σταυρόπουλλος υποστήριξε ότι η οικία αυτή ήταν αφιερωμένη στον Ακάδημο, ως πρώτο οικιστή της περι-οχής, γι’ αυτό και την ονόμασε «Οικία του Ακαδήμου».

Ή πρωτοελλαδική οικία πιθανότατα σχετίζεται με την εγκατάσταση στην πε-ριοχή των πρώτων ελληνικών φύλων58.

Ακριβώς νότια του προϊστορικού κτηρίου βρίσκεται το σημαντικό μνη-μείο της «Ιεράς Οικίας» που χρονολο-γείται στους γεωμετρικούς χρόνους (8ος αι. π.Χ.). Ο ανασκαφέας απέδωσε στο κτήριο ιερό χαρακτήρα, κατ’ αναλογία με την ιερά οικία της Ελευσίνας, καθώς στο εσωτερικό του βρέθηκαν επάλλη-λα στρώματα τέφρας με οστά ζώων, τα οποία ερμήνευσε ως κατάλοιπα λατρευ-

τικών πυρών. Λόγω της γειτνίασης με την «Οικία του Ακαδήμου» συνέδεσε την ασκούμενη λατρεία με την ανάμνη-ση του ήρωα-οικιστή της περιοχής59.

Το κτήριο αποτελείται από επτά δω-μάτια διατεταγμένα εκατέρωθεν ενός κεντρικού διαδρόμου. Οι τοίχοι, που σώζονταν σε ικανό ύψος, ήταν κατα-σκευασμένοι από ωμές πλίνθους που εδράζονταν σε λίθινα θεμέλια. Το μνη-μείο καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς από τη φονική πλημμύρα που έπληξε την Αθήνα στις 6 Νοεμβρίου 1961, με συνέπεια να αποσυντεθούν οι πλίνθοι60.

Το μνημείο αυτό καταχώθηκε πρό-σφατα από το Υπουργείο Πολιτισμού για λόγους προστασίας από τις καιρικές συνθήκες και η κάτοψή του δηλώνεται πλέον με νεότερα υλικά στην επιφάνεια του χώρου. Αυτή η επέμβαση αποτέλε-σε μέρος ενός ευρύτερου προγράμμα-τος που υλοποιήθηκε από την Εφο-ρεία Αρχαιοτήτων Αθηνών (πρώην Γ΄ ΕΠΚΑ) για την προστασία και ανάδειξη των μνημείων στο τμήμα αυτό του αρ-χαιολογικού χώρου.

Προς βορρά και σε μικρή απόσταση από τα μνημεία της «Ιεράς Οικίας» και της «Οικίας του Ακαδήμου», ακριβώς αντίκρυ στην έξοδο προς την οδό Μο-ναστηρίου, βρίσκεται η νεότευκτη ψη-φιακή έκθεση για τον Πλάτωνα και τη φιλοσοφική σχολή του. Στην έκθεση παρουσιάζονται με ψηφιακά μέσα, με τρόπο εύληπτο και κατανοητό, πλήθος

στοιχείων για την προσωπικότητα του φιλοσόφου, τα ταξίδια του και τις βασι-κές αρχές της φιλοσοφικής του σκέψης.

Στους βυζαντινούς χρόνους η Ακα-δημία ακολούθησε την πορεία της Αθή-νας, στη διοικητική αρμοδιότητα της οποίας βρισκόταν πάντοτε. Το επίπεδο και γόνιμο έδαφος ευνοούσε τη συνέχι-ση της καλλιέργειας του ελαιώνα, που αποτελούσε διαχρονικά πηγή πλούτου για την πόλη.

Περιηγητές που περιγράφουν το ατ-τικό τοπίο δίνουν έμφαση στην ύπαρ-ξη του εκτεταμένου ελαιώνα και κά-ποιοι επιχειρούν να τοποθετήσουν σε χάρτες και γκραβούρες της εποχής τα γνωστά και εμφανή τοπογραφικά ση-μεία, όπως το λόφο του Ιππίου Κολω-νού. Ή γη ανήκε στις οικογένειες των αρχόντων και των νοικοκυραίων ή σε Τούρκους ιδιοκτήτες, και καλλιεργη-τές ήταν οι ξωτάρηδες, οι κάτοικοι των προαστίων, των «σωπωλίων». Στην πε-ρίοδο της Τουρκοκρατίας ο ελαιώνας πυρπολήθηκε σε αρκετές περιπτώσεις επιδρομών και πολεμικών συγκρούσε-ων, όπως και στην τελική φάση για την απελευθέρωση της Αθήνας.

Το 19ο αιώνα η περιοχή της Ακαδη-μίας και του Κολωνού ήταν γνωστή με το όνομα Καθήμια, παραφθορά του αρ-χαίου ονόματος. Καθώς η αρχαιολογι-κή έρευνα έριξε το βάρος στις εντός του άστεως περιοχές, δεν υπήρξε συστη-ματική έρευνα στην περιοχή του Κο-

21 Η Ιερά Οικία την εποχή των ανασκαφών.

22 Η Ιερά Οικία σήμερα.

21

22


λωνού, αν και ήταν γνωστή η σύνδεσή της με το ιστορικό παρελθόν. Το 1908 μετονομάστηκε επισήμως σε Ακαδη-μία Πλάτωνος.

Στην ευρύτερη περιοχή του Ελαιώνα σώζονται ακόμη και σήμερα κάποια εκ-κλησάκια, συχνά αθέατα ανάμεσα στα σύγχρονα κτήρια ή σε δρόμους χωρίς έντονη κυκλοφορία, άγνωστα μερικές φορές ακόμα και στους κατοίκους. Τα περισσότερα χτίστηκαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ή τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση, συνήθως από τους ιδι-οκτήτες των κτημάτων, γι’ αυτό και η επωνυμία τους συχνά παραπέμπει στο όνομα κάποιας οικογένειας που, εναλ-λακτικά, εντοπίζεται στην αγιογράφη-ση του ναού61.

Πέρα από αυτά, σποραδικά είναι τα ευρήματα από τις σωστικές ανασκαφές των τελευταίων ετών που χρονολογού-νται στη Βυζαντινή περίοδο ή στα χρό-νια της Τουρκοκρατίας62.

Σε κοντινή απόσταση από το λόφο του Ιππίου Κολωνού, στην κορυφή του σημερινού λόφου Σκουζέ —πιθα-νή θέση του ιερού της Ευχλόου Δήμη-τρος κατά την αρχαιότητα— βρίσκεται ο ναός του αγίου Αιμιλιανού, ο οποίος θε-ωρείται ότι αντικατέστησε παλαιότερο που δεν σώζεται σήμερα63.

Στη δυτική πλευρά του λόφου του Ιπ-πίου Κολωνού βρίσκεται το εκκλησά-κι της Αγίας Ελεούσας (16ος ή 17ος αι.). Ο Καστριώτης, σε τομές που έκανε το 1908 δίπλα στο ναό αποκάλυψε κατά-λοιπα αρχαιότερων κτηρίων, τα οποία απέδωσε στο ιερό των Ευμενίδων, θε-ωρώντας την ονομασία του ναού επιβί-ωση της λατρείας των αρχαίων σεμνών θεών64. Σχεδιαγραφήματα του ναΐσκου σώθηκαν στο αρχείο του Γάλλου Paul Durant που σχεδίασε πολλούς χριστια-νικούς ναούς κατά τα ταξίδια του στην Ελλάδα τον 10ο αιώνα65.

Στο ανατολικό κράσπεδο της οδού Λένορμαν, κοντά στο κτήριο του Κα-πνεργοστασίου, βρισκόταν το εκκλησά-κι του Εσταυρωμένου, το οποίο δεν σώ-ζεται σήμερα. Ο Καστριώτης συνέδεε τη θέση του με το ιερό του Προμηθέα66.

Ο Άγιος Νικόλαος είναι μια μονόκλι-τη βασιλική χτισμένη πάνω σε παλαιό-τερο ναό67. Βρίσκεται σε ένα απόμερο

σημείο της οδού Αίμονος, σχεδόν αό-ρατος από τους περαστικούς, και διατη-ρεί την εικόνα και την ατμόσφαιρα μιας άλλης πόλης.

Στα βορειοδυτικά του αρχαιολογικού χώρου, στην περιοχή του σημερινού σταθμού των υπεραστικών λεωφορεί-ων, στην καρδιά της βιομηχανικής και βιοτεχνικής δραστηριότητας, επιβιώ-νουν τα εκκλησάκια του Αγίου Νικολά-ου του Χωστού και της Παναγίας Μου-σταπίδαινας.

Ο Άγιος Νικόλαος είναι μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, του 16ου ή 17ου αι-ώνα, ακριβώς στην είσοδο των υπερα-στικών λεωφορείων, σε υποβαθμισμέ-νο επίπεδο από τη σημερινή λεωφόρο Κηφισού. Στην αγιογράφησή του ανα-γράφονται μέλη της οικογένειας Βενέ-τα, στην οποία ανήκαν εκτάσεις που σήμερα συμπεριλαμβάνονται στον κη-ρυγμένο αρχαιολογικό χώρο68. Νοτίως του σταθμού βρίσκεται η Παναγία Μου-σταπίδαινα, η οποία οφείλει το όνομά της στον κτήτορα Μουσταπίδα. Κατά τον Ορλάνδο σώζει τοιχογραφίες ίσως των αρχών του 18ου αιώνα69.

Τέλος, στο νότιο άκρο του αρχαιολο-γικού χώρου βρίσκεται ο Άγιος Τρύ-φων, λαϊκός και γεωργικός άγιος, προ-στάτης των αγροτών, όπως ήταν οι κάτοικοι της Ακαδημίας. Ο σύγχρονος ναός έχει ανεγερθεί στη θέση παλαιό-τερου, πιθανώς των χρόνων της Τουρ-κοκρατίας70.

Ο Πλάτωνας στην ΑκαδημίαΉ Πλατωνική Ακαδημία ιδρύθηκε το 387 π.Χ. μετά το ταξίδι του Πλάτωνα στη Σικελία, όπου ήρθε σε επαφή με τους Πυθαγόρειους και τον πυθαγορι-σμό. Με δεδομένο ότι η περιοχή ήταν δημόσια γη, η Ακαδημία δεν είχε καμία ιδιοκτησιακή σχέση με το χώρο.

Είναι πολύ πιθανό ότι στην Ακαδημία διατηρήθηκε ο άτυπος χαρακτήρας της σωκρατικής διδασκαλίας, καθώς δεν υπάρχει καμία αναφορά σε ύπαρξη συ-γκεκριμένου προγράμματος σπουδών ή σε οποιαδήποτε συγκεκριμένη δομή. Οι ελάχιστες πηγές μαρτυρούν μια συλ-λογικότητα στην αναζήτηση του Αγα-θού, της Αλήθειας και της Δικαιοσύ-νης, χωρίς πάγιες καθιερωμένες αρχές,

τις οποίες οι ομιλητές ή οι ακροατές θα έπρεπε να ακολουθήσουν.

Παρ’ όλα αυτά, στην Πολιτεία ο Πλά-των εισηγείται ένα πρόγραμμα για τη μεταφορά του φιλοσοφικού στοχασμού από τον αισθητό στον νοητό κόσμο. Αν και τίποτα δεν μαρτυρά ότι το πρόγραμ-μα αυτό σχετίζεται με την Ακαδημία, ασφαλώς αντανακλά τις θεωρητικές κα-τευθύνσεις και τις αρχές του Πλάτωνα ως δασκάλου. Μπορεί να θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον τρόπο που προσέγγισε η Ακαδημία τα μαθηματικά, την αστρο-νομία, τη μουσική και τη μουσική θε-ωρία, ίσως εν μέρει ακόμη και ως προ-βολή της στερεομετρίας, της οποίας ο Πλάτων υπήρξε εκ των θεμελιωτών. Κυρίως όμως, επιβεβαιώνει τη σημα-σία που απέδιδε ο Πλάτων στη φιλοσο-φική συζήτηση, τη διαλεκτική, η οποία παρουσιάζεται στην Πολιτεία ως το ύψι-στο σημείο των φιλοσοφικών σπουδών.

«ΓΙΑΤΙ ΕΔΩ;»Ή αιτία που οδήγησε τον Πλάτωνα στη συγκεκριμένη περιοχή έχει αρκε-τά προβληματίσει τους μελετητές χω-ρίς να έχει δοθεί ακόμη συγκεκριμένη απάντηση. Το άγνωστο ακόμη, σκοτει-νό παρελθόν της περιοχής στα χρόνια πριν από τον Πεισίστρατο οδηγεί στη σκέψη ότι ίσως ο λόγος που έφερε τον Πλάτωνα εδώ ανάγεται σε αυτό ακρι-βώς το παρελθόν. Ο Π. Αριστόφρων, ξεναγώντας στην Ακαδημία εκπρο-σώπους ξένων αρχαιολογικών σχολών, διατύπωσε με τον εξής τρόπο αυτό τον προβληματισμό το χειμώνα του 1938:

«Παρά τας σελίδας της λαμπρότα-της ιστορίας της Ακαδημίας του Πλά-τωνος, και της θαυμαστής εποχής των χρόνων του Πεισιστράτου, υπήρχον σελίδες και άλλης παλαιοτέρας ιστο-ρίας υψίστου ενδιαφέροντος, αι οποίαι θα μας επέτρεπον να ανέλθωμεν εις το απώτατον παρελθόν της Ακαδημίας και ίσως και εις αυτήν την αρχήν της· ούτω θα ηδυνάμεθα ίσως να φωτίσωμεν ολί-γον το σκοτεινόν πρόβλημα των πρω-ταρχικών κατοίκων της Αττικής πεδιά-δος, του Πεδίου των Αθηνών, διά μέσου των οποίων κατέρρεέ ποτε μεγαλοπρε-πής ο Κηφισός και ειδικώτερον το πρό-βλημα του Ακαδήμου και των κήπων



του και να γνωρίσωμεν διά ποίον λό-γον ο Πλάτων επροτίμησε να εγκατα-στήσει το σχολείον του εντός αυτών των κήπων του Ακαδήμου. Αντιλαμβάνο-μαι ως πολύ παιδαριώδη την γνώμην ότι η Ακαδημία είναι προϊόν του Γυμνασίου και της θήρας των Σοφιστών»71.

O Πλάτωνας στους Νόμους περιγρά-φοντας την ιδανική πολιτεία, δηλαδή τη μετέπειτα Πλατωνική Καλλίπολη, αναφέρει:

«Απ’ όλους τους τόπους είναι καλύ-τερος ένας τόπος όπου πνέει αύρα θεϊ-κή και τους κλήρους της γης τους προ-στατεύουν θεότητες και δέχονται τους αποίκους με ευμένεια ή το αντίθετο. […] Κατά την παραμονή τους σε κάθε τόπο ας φροντίσουν για τα εξής: […] για να μην προξενούν ζημιές οι βροχές που στέλνει ο Δίας, αλλά να ωφελούν καθώς τα νερά θα ρέουν από τα ψηλώματα στις κοιλάδες, που βρίσκονται ανάμεσα στα βουνά, αφού εμποδίσουν με φράγμα-τα και τάφρους τις εκροές τους, για να πίνουν τα νερά της βροχής, να δίνουν στους χαμηλότερους αγρούς πηγές και κρήνες, ώστε να μεταβάλλουν και τους πιο ξερούς σε τόπους με γάργαρα νερά.

»Και τα νερά των πηγών ομορφαί-νοντάς τα με φυτά και κτήρια, και μα-ζεύοντας τα νάματα σε υπόγεια αυλά-κια θα υδρεύονται σε όλες τις εποχές του χρόνου.

»Κι αν βρίσκεται εκεί κοντά κανένα ιερό άλσος, να ομορφύνουν τις κατοικί-ες των θεών στρέφοντας τα νερά προς το μέρος τους.

»Σε τέτοια μέρη οι νέοι πρέπει να φτιάχνουν Γυμνάσια και για τους γέ-ρους θερμά λουτρά, με άφθονη καύσι-μη ύλη»72.

Η Ακαδημία μετά το τέλος του αρχαίου κόσμουΕἴπατε τῷ βασιλεῖ, χαμαὶ πέσε δαίδαλος αὐλά. οὐκέτι Φοῖβος ἔχει καλύβαν, οὐ μάντιδα δάφνην, οὐ παγὰν λαλέουσαν. ἀπέσβετο καὶ λάλον ὕδωρ. Μετά το τε-λευταίο πυθόχρηστο που συμβολίζει το τέλος του αρχαίου κόσμου, η περι-οχή της Ακαδημίας συνέχισε να υπάρ-χει, στο βόρειο άκρο του ελαιώνα της Αθήνας, ο οποίος εκτεινόταν κατά μή-κος της κοίτης του Κηφισού φθάνοντας

σχεδόν έως τον Πειραιά και υπήρξε για πολλούς αιώνες η κύρια πλουτοπαρα-γωγική πηγή της πόλης, αφού πρόσφε-ρε τροφή και γεωργικά προϊόντα στους κατοίκους της.

Ή σχολή της Ακαδημίας έπαψε να λειτουργεί το 529 μ.Χ. Εκείνη την επο-χή, στο πλαίσιο της γενικότερης πολι-τικής του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, απαγορεύτηκε η διδασκαλία των ιδεών που δεν συμφωνούσαν με τον νέο χα-ρακτήρα του κράτους τον οποίο ο ίδιος προωθούσε: «απαγορεύεται να ασκούν διδασκαλία αυτοί που πάσχουν από την ιερόσυλη τρέλα των Ελλήνων» (Ιουστ. Κώδ., Ι.11. 10).

Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές η Σχολή των Αθηνών, που ήταν ταυτισμέ-νη με τον πλατωνισμό, βρισκόταν ήδη σε παρακμή και δεν κατάφερε να επιβι-ώσει στο νέο περιβάλλον, ενώ δεν συνέ-βη το ίδιο, για παράδειγμα, στη Σχολή της Αλεξάνδρειας, η οποία διατήρησε τη δυναμική της, όντας εν μέρει εκχρι-στιανισμένη, κατορθώνοντας με αυτό τον τρόπο να διασώσει την αριστοτελι-κή παράδοση.

Σύμφωνα με κάποιες πηγές η απα-γόρευση διδασκαλίας της φιλοσοφίας οδήγησε ορισμένους διδάσκοντες στην Περσία, στην αυλή του Χοσρόη, όπου νόμιζαν ότι θα έβρισκαν ένα καθεστώς εμπνευσμένο από τον Πλάτωνα, που θα ένωνε φιλοσοφία και βασιλεία. Άλ-λες πηγές αποδίδουν τα μέτρα κατά των φιλοσοφικών σχολών στις οικονομικές ανάγκες του Ιουστινιανού προκειμένου να υλοποιήσει το οικοδομικό του πρό-γραμμα για την Αγία Σοφία.

Ή Ακαδημία, ως όρος που παρα-πέμπει σε κάποιο πνευματικό ίδρυ-μα, επανεμφανίστηκε τον 15ο αιώνα, με αφετηρία τους ουμανιστικούς κύ-κλους της Ιταλίας υπό την επίδραση Βυζαντινών λογίων73. Στη Φλωρεντία και στη Ρώμη ιδρύθηκαν Ακαδημίες, ιδρύματα με καταστατική λειτουργία και σκοπό να καλύψουν τις επιστημονι-κές αναζητήσεις των πνευματικών κύ-κλων της εποχής. Προοδευτικά ο ίδιος όρος έφτασε να δηλώνει διεθνώς εθνι-κά ιδρύματα ή σώματα λογίων που συ-γκεντρώνουν τα εξέχοντα ονόματα των επιστημών και των τεχνών.

ΑΠΌ ΕΚΑΔΗΜΌΥ ΤΙΝΌΣ HΡΩΌΣ… ΕΠΙΣΤΡΌΦΗ ΣΤΌ ΌΝΌΜΑΉ αποκάλυψη των υλικών καταλοίπων στην Ακαδημία συνέπεσε με το τέλος του πολέμου. Ή αλλαγή που έγινε στον κόσμο τότε αντικατοπτρίζεται πολύ καλά στον τρόπο με τον οποίο προσεγ-γίστηκε η Ακαδημία ως πεδίο μελέτης. Ή μελέτη έκτοτε βασίστηκε κυρίως στα νέα αυστηρά αρχαιολογικά δεδομένα, που στο μεταξύ προέκυψαν στην πε-ριοχή. Όμως τα υλικά αυτά κατάλοι-πα στην περίπτωση της Ακαδημίας εί-ναι πολύ δύσκολο να συνδυαστούν με τη γνώση που αντλούμε από τις πηγές. Ίσως το κλειδί να βρίσκεται, όπως σχε-δόν πάντα, στο όνομα: «από τινός ήρω-ος ωνομάσθη Εκαδήμου»74, «από Εκα-δήμου τινός ήρωος ονομασθέν»75, «εν ευσκίοις δρυμοίσιν Ακαδήμου Θεού»76.

Πιθανόν πίσω από τον άγνωστο ήρωα ή θεό Ακάδημο να κρύβεται ο Κάδμος. Ή υπόνοια αυτή είναι πολύ παλιά: «οι Καδμείοι διαδίδουν ότι ο Κάδμος παρέδωσε την Ακαδημία»77, «από τον Κάδμο, είναι το όνομα και όχι από τον Ακάδημο»78.

Ο Κάδμος είναι μια πολύ σημαντική θεότητα, πανάρχαια και υπερτοπική. Ή λατρεία του φθάνει έως τη Γόρτυνα79 και τη Σπάρτη80. Ήταν αυτός που σκό-τωσε τον Δράκοντα όπως ο Ήρακλής, προσέφερε τα Κάδμεια γράμματα και ήταν αυτός που με μαγικό τέχνασμα, βοήθησε τον Δία να αποκαταστήσει την εξουσία του όταν αυτή κινδύνευσε από τον Τυφώνα. Στην Αττική μαθαίνου-με από τον Ήρόδοτο ότι όταν ήρθαν οι Καδμείοι ίδρυσαν ναούς με διαφορετι-κή μορφή και σε κάποια απόσταση από τους παλαιούς81.

Αν ο Κάδμος είναι μια οντότητα που αλλάζει μορφές, ανανεώνει και ξαναδί-νει ζωή στις τελετές για να τις σώσει από τη λήθη, αν είναι αυτός που δημιουργεί με μαγικό τρόπο αυτόχθονες82 κι αν εί-ναι αυτός ο Ακάδημος, τότε ίσως αυτό να εννοούσε ο Π.Ζ. Αριστόφρων όταν έλεγε: «Σελίδες και άλλης παλαιοτέρας ιστορίας υψίστου ενδιαφέροντος […]θα μας επέτρεπον να ανέλθωμεν εις το απώτατον παρελθόν της Ακαδημί-ας και ίσως και εις αυτήν την αρχήν της


[…] ούτω θα ηδυνάμεθα ίσως να φωτί-σωμεν ολίγον το σκοτεινόν πρόβλημα των πρωταρχικών κατοίκων της Αττι-κής πεδιάδος, του Πεδίου των Αθηνών […] το πρόβλημα του Ακαδήμου και των κήπων του».

ΟράματαΟ οικισμός της Ακαδημίας Πλάτωνος άρχισε να υπάρχει ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, υπηρετώντας τις ανάγκες της πρώτης βιομηχανικής ανάπτυξης. Τότε οικίστηκε για πρώτη φορά από εργάτες εργοστασίων του Κεραμεικού και του Μεταξουργείου. Tην ίδια επο-χή, διανοίχτηκαν οι σιδηροδρομικές γραμμές στην οδό Κωνσταντινουπό-λεως. Οι γραμμές του τρένου διαχώρι-σαν την Ακαδημία από το Μεταξουρ-γείο και στην ουσία από το αθηναϊκό κέντρο. Ή Ακαδημία έμεινε πίσω από τις γραμμές. Όμως, την ίδια εποχή έγι-ναν οι πρώτες τμηματικές εντάξεις της στο Σχέδιο Πόλεως.

Μετά το 1920, τα καμίνια, τα βυρσο-δεψεία και οι λαχανόκηποι αντικατα-στάθηκαν από τις πρώτες βιοτεχνίες. Γι’ αυτό και η περιοχή το 1922 έγινε κα-ταφύγιο πλήθους προσφύγων που μπο-ρούσαν εδώ να δουλέψουν και να ζή-σουν μακριά αλλά και τόσο κοντά στο κέντρο της πόλης, με όραμα μια νέα ζωή και μια νέα πατρίδα.

Σχεδόν την ίδια εποχή, ένας άλλος κόσμος, αρχαιολόγοι, ερευνητές, ακα-

δημαϊκοί, διανοούμενοι ευπατρίδες, δραστηριοποιούνται ακριβώς στην ίδια περιοχή με άλλα οράματα: το Κοινό των Ακαδημιών, την αποκάλυψη του Ιερού Τεμένους, των υλικών τεκμηρίων για το πέρασμα του φιλοσόφου, τον τάφο του Οιδίποδα ακόμα και το χάσμα των Ερι-νύων, το πέρασμα στον Κάτω Κόσμο.

Το 1945, το σχέδιο ανασυγκρότησης της πρωτεύουσας περιλαμβάνει τη συ-νέχιση των ανασκαφών στην Ακαδημία. Ο Κ. Μπίρης οραματίζεται τη δημιουρ-γία ενιαίου αρχαιολογικού περιπάτου, του «Άλσους των Αρχαίων Αθηνών», από το Στάδιο και το Ολυμπιείο μέχρι την Ακαδημία. Όμως, αμέσως μετά και κατά τη δεκαετία του 1950, άλλο κύμα ανθρώπων βρίσκει νέα πατρίδα στην Ακαδημία. Είναι αγροτικοί πληθυσμοί που εγκαταλείπουν την ύπαιθρο λόγω του εμφυλίου και των συνεπειών του. Το σχέδιο ανασυγκρότησης υποχωρεί μπροστά στην ανάγκη.

Το 2002, η ελληνική πολιτεία δημι-ουργεί άλλο ένα όραμα με αφορμή την Ακαδημία, ένα αρχαιολογικό μουσείο.

Ο Αρχαιολογικός Χώρος της Ακαδη-μίας Πλάτωνος σήμερα είναι το αποτέ-λεσμα της αλληλεπίδρασης των δύο αυ-τών κόσμων: του κόσμου της ανάγκης και του κόσμου ενός εκστατικού ορά-ματος.

Ή δυνατότητα συνύπαρξης των δύο κόσμων όμως δεν χάθηκε ποτέ, γιατί οι διαστάσεις των επεμβάσεών τους στον

τόπο ήταν ανεκτές, αφομοιώσιμες και υποφερτές και έτσι κατάφερε να διασω-θεί μέχρι σήμερα η «ατμόσφαιρα» του τόπου ως συλλογικό συμβολικό κεφά-λαιο και ως κοινό αγαθό.

Εδώ και λίγο καιρό αναμένεται στην περιοχή της Ακαδημίας μια γιγαντιαία εμπορική επένδυση, μια δραματική επέμβαση που παραβιάζει τις υποφερ-τές διαστάσεις που σιωπηρά τηρήθηκαν από τις αρχές του 20ού αι. μέχρι σήμε-ρα83. Επιστρέφοντας κι αυτή στο όνο-μα. Για λόγο εντελώς διαφορετικό αυτή τη φορά…

23 Το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου στην οδό Αίμονος.

24 Η Παναγία η Μουσταπίδαινα.

23 24



Σημειώσεις1 Lord Broughton (John Cam Hobhouse

Broughton), Recollections of a Long Life, τόμ. I, 1909.

2 Κατά πάσα πιθανότητα η σημερινή οδός Τουρναβίτου.

3 Είναι το εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου Κουρκουρή ή Κουρκούρη.

4 Ο λόφος Σκουζέ και ο λόφος του Ιππίου Κολωνού.

5 Μικρός λόφος ΒΑ των Αθηνών, όπου λατρευτικό άγαλμα του Αγχεσμίου Διός (Παυσανίας, Αττικά, 37). Πρόκειται είτε για τον Λυκαβηττό είτε για το Τουρκοβούνι. Αναφέρεται και ως όνομα χειμάρρου σχετιζομένο με τον Λυκαβηττό.

6 W.M. Leake, The topography of Athens: With some remarks on its antiquities, London 1821, σ. 78-84.

7 Αλ. Φιλαδελφεύς, Οδηγός των Αθηνών, Αθήνα 1900, σ. 181.

8 Στο μοναδικό επιγραφικό τεκμήριο το όνομα απαντά με το δασύ Ή και την κατάληξη –μεια: ΉΕΚΑΔΕΜΕΙΑ. Σήμερα η γραφή έχει απλοποιηθεί (Ακαδημία).

9 Λεξικό Σούδας, λ. «Εκαδημία».10 Πλούταρχος, Ηθικά IV, Αίτια Ελληνικά, 40.11 Δικαίαρχος, απόσπ. 13, Frag. Hist. Gr. II,

239.12 Πλούταρχος, Θησεύς, 32. Στέφανος

Βυζάντιος, «Εκαδήμεια». Holyoke T., A Large Dictionary: In Three Parts, 1677, λ. «Academia».

13 J. Toepffer, Attische Genealogie, 1973, σ. 103.14 Στέφανος Βυζάντιος, «Εκαδήμεια».15 Διογένης Λαέρτιος 3, 7: «Ἐν εὐσκίοις

δρόμοισιν Ἑκαδήμου θεοῦ».16 Ι.Ν. Σβορώνος, Το Εν Αθήναις Εθνικόν

Μουσείον, 1911, τόμ. Β΄, σ. 410.

17 Π. Κωνσταντινίδης, Η Ακαδημία. Πραγματεία περί της Αθήνησι Πλατωνικής Σχολής, Ερλάγγη 1874, σ. 2.

18 Ψευδοσκύλαξ, Περίπλους, 98.19 Μ. Sakellariou, La migration greque en

Ionie, 1958, σ. 92. Vanschoonwinkl J., «L'Égée et la méditerranée orientale à la fin du deuxième millénaire: temoignages archéologiques et sources écrites», Archaeologia Transatlantica 9 (1991) , σ. 387.

20 Αθήναιος, XIII, 561d. Σχόλ. Οιδ. επί Κολ., στ. 7.

21 Λουκιανός, Τίμων ο Μισάνθρωπος, 42.22 Πλούταρχος, Κίμων 13: «ἐξ ἀνύδρου καὶ

αὐχμηρᾶς κατάρρυτον ἀποδείξας ἄλσος ἠσκημένον ὑπ’ αὐτοῦ δρόμοις καθαροῖς καὶ συσκίοις περιπάτοις».

23 Plinius, Naturalis Historia XΙΙ, 5.24 Διογένης Λαέρτιος, 3.5, 3.20, 4.19. Cicero, De

Finibus V, 1.8.25 Πλούταρχος, Σύλλας, 12, Αππιανός, Α΄

Μιθριδατικός πόλεμος, 5, 30.26 ΑΔ 34 (1979), Β1, σ. 18–20. Ματθαίου Α.,

Horos 5 (1987), σ. 31–44.27 ΑΔ 23 (1968), Χρ., σ. 95. ΑΔ 56–59 (2001–

2004), Β1, σ. 274–6.28 ΠΑΕ 1963, σ. 5–28. Panayiotopoulos M. /

Chatziefthimiou T., «Observations on the Topography of Ancient Akademia», στο Ακαδημία Πλάτωνος-Τεκμήρια και Ιστορικές Μαρτυρίες, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα 13-16 Δεκεμβρίου 2012 (υπό έκδοση).

29 Το επίγραμμα αυτό το γνωρίζει ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. ο Κλείδημος (Αθήναιος ΧΙΙΙ, 609). Fragmenta Historicorum Graecorum, 324.

30 Σχόλια Οιδίπους επί Κολωνώ, στ. 17. Παυσανίας, Αττικά, 3.25.

31 Σχόλια Οιδίπους επί Κολωνώ, στ. 56.

32 Πλάτων, Πρωταγόρας, 321e.33 Ολυμπιόδωρος, Προλεγ. Πλατ. Φιλοσ. 4. Του

ίδιου, Βίος Πλάτωνος 6.34 Κ. Μπίρης, Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των

περιχώρων των Αθηνών, 1971, σ. 92.35 Παυσανίας, Αττικά 29. 2,15, 30.1.36 Ευριπίδης, Φοίνισαι, στ. 1721.37 Για την Αθηνά που εφηύρε το χαλινάρι

και τη σχέση της με τον Ίππιο Ποσειδώνα, βλ.: J.-P. Vernant / M. Detienne, Μήτις. Η πολύτροπη νόηση στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Ι. Παπαδοπούλου, Δαίδαλος – Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1993 [1974], σ. 214–243.

38 Απολλόδωρος, 244 F 144.39 Σοφοκλής, Οιδίπους επί Κολωνώ, στ.

1594–1596.40 Σχόλια Οιδίπους επί Κολωνώ, στ. 57.

Αστυδάμας, Fr. 9 N.2.41 Σχόλια Οιδίπους επί Κολωνώ, στ. 701, 705.42 Ευριπίδης, Φοίνισσαι, στ. 1721.43 Ι.Ν. Σβορώνος, Το εν Αθήναις Εθνικόν

Μουσείον, Αθήνα 1904, σ. 386–387.44 Σοφοκλής, Οιδίπους επί Κολωνώ, στ. 789,

89–93, 287–288, 575–582, 1523–1534.45 Θουκυδίδης, 8,66-69.46 Λεξικό Σούδας, λ. «Το Ιππάρχου Τειχίον».47 Ξενοφών, Ιππαρχικός, ΙΙΙ,14.48 Π. Καστριώτης, «Ακαδήμεια», ΑΕ 1922,

σ. 89–100.49 Αθ. Πολίτης, O Eλληνισμός και η Νεωτέρα

Αίγυπτος, Αλεξάνδρεια 1928–1930, τόμ. Β΄, σ. 92.

50 Παν. Αριστόφρων, Πλάτωνος Ακαδημία. Περί γενέσεως της προς ανεύρεσιν αυτής ιδέας, Οξφόρδη 1933.

51 Εφημ. «Ο Νέος Ριζοσπάστης» (19 Δεκεμβρίου 1933): «Στην Ακαδημία

25 Εικόνα των μεγάλων αποχωματώσεων τη δεκαετία του ΄50.

τευχοσ 1 23 Απρίλιος 2017 — 7 7

Πλάτωνος: Ή ζωή ένα φοβερό μαρτύριο». Βλ. και εφημ. «Ριζοσπάστης» (18 Αυγούστου 1935): «Ακαδημία Πλάτωνος. Ή εγκαταλειμμένη συνοικία».

52 Ή αρχαιολόγος της Γ΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων Ευτυχία Λυγκούρη ασχολήθηκε με την Ακαδημία ως πεδίο έρευνας και μελέτης σε μια από τις περιόδους που η περιοχή βρισκόταν στην αφάνεια. Σε αυτήν οφείλεται, σε πολύ μεγάλο βαθμό, η διαμόρφωση και επέκταση του αρχαιολογικού χώρου κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Καθώς ανέσκαψε επίσης την Παλαίστρα του Λυκείου στην οδό Ρηγίλλης, τη συσχέτισε με τη μορφή του κτηρίου στην Ακαδημία. Βλ. Ε. Lygouri-Tolia, «Excavating an Ancient Palaestra in Athens», στο M. Yeroulanou (επιμ.), Excavating Classical Culture. Recent Archaeological Discoveries in Greece (Studies in Classical Archaeology 1), Oxford 2002, σ. 203-212.

53 Α. Carouso, «Akademia. Archeologia di una scuola filosofica ad Atene da Platone a Proclo (387 a.C.–485 d.C.)», S.A.T.A.A. 6 (2013).

54 W. Hoepfner, Antike Bibliotheken, 2002, σ. 56–62.

55 Κ. Στάικος, Η βιβλιοθήκη του Πλάτωνα και της Ακαδημίας, Άτων, Αθήνα 2012.

56 Μ. Χατζιώτη, ΑΔ 35 (1980), Β1, σ. 37–41.57 Ή έκθεση και η διαμόρφωση του

χώρου έγινε από την ΕΦΑ Αθηνών στο πλαίσιο εργασιών για την προστασία του αρχαιολογικού χώρου.

58 T. Eliopoulos, «Νew Materials for the Study of the Early Helladic “House οf Akademos” in the suburbs of Athens», στο Athens and Attica in Prehistory, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα, 27–31 Μαΐου 2015 (υπό έκδ.).

59 Νεότεροι μελετητές αναθεωρούν αυτή την ερμηνεία. Βλ. π.χ. A. Mazarakis Ainian / A. Alexandridou, «The “Sacred House” of the Academy revisited», στο Α. Mazarakis Ainian (επιμ.), The «Dark Ages» revisited. Acts of the International Symposium in Memory of William D.E. Coulson, University of Thessaly, 2011, σ. 165–189.

60 Ή συγκεκριμένη θεομηνία, που είχε ως αποτέλεσμα 39 νεκρούς και τεράστιες καταστροφές, έχει χαρακτηριστεί ως η «μητέρα των καταιγίδων», μία από τις πιο

καταστροφικές που έπληξαν την Αθήνα τον περασμένο αιώνα και, σύμφωνα με κάποιες αναφορές, ενέπνευσε στον Βασίλη Τσιτσάνη το γνωστό τραγούδι «Με παράσυρε το ρέμα».

61 Ο Α. Ορλάνδος (Μεσαιωνικά μνημεία της πεδιάδος των Αθηνών και των κλιτύων Υμηττού – Πεντελικού, Πάρνηθος και Αιγάλεω, 1933, σ. 142) αναφέρει ότι οι ιδιοκτήτες των κτημάτων έκτιζαν μικρούς ναούς «κατά παλαιόν έθιμον και δι’ ασφάλειαν της τιμής των θυγατέρων τους». Εδώ περιοριζόμαστε στους ναΐσκους που βρίσκονται στη σημερινή γειτονιά της Ακαδημίας, δηλαδή στο τμήμα της πόλης που ορίζεται από τις λεωφόρους Αθηνών και Λένορμαν.

62 Συνήθως κινητά ευρήματα ή όστρακα σε στρώματα επιχώσεων, σπανιότερα υπολείμματα τοίχων (Πάλλης Γ., «Τοπογραφικά του Αθηναϊκού πεδίου κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο [9ος–12ος αι.]», Βυζαντινά Σύμμεικτα 23 [2013], σ. 138–139). Ο χτιστός σιρός που σώζεται ΒΔ του κτηρίου του Περιστυλίου τοποθετείται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, γεγονός που δείχνει κάποια δραστηριότητα στο χώρο (Χατζιώτη, ό.π., σ. 37–41). Σημαντικότερη ένδειξη φαίνεται ότι αποτελεί η αποθηκευτική δραστηριότητα στα μεσοβυζαντινά χρόνια στα όρια παλαιοχριστιανικής οικίας που εντοπίστηκε στη συμβολή των οδών Λένορμαν και Αμφιαράου (Χ. Στούπα, ΑΔ 56–59 [2001-2004] Β1, σ. 233).

63 Ορλάνδος, ό.π., σ. 139.64 Ορλάνδος, ό.π., σ. 139. Καστριώτης Γ., ΑΕ

1922, σ. 97.65 Καλαντζοπούλου Τ., Μεσαιωνικοί ναοί

της Αθήνας από σωζόμενα σχέδια του Paul Durant, Αθήνα 2002, σ. 128, 137.

66 Καστριώτης, ό.π., σ. 90. Ορλάνδος, ό.π., σ. 139. Καλαντζοπούλου, ό.π., Αθήνα 2002, σ. 54-57.

67 Ορλάνδος, ό.π., σ. 140. Ρωπαΐτου–Τσαπαρέλη Ζ., Ο Ελαιώνας της Αθήνας, 2006, σ. 95. Καστριώτης, ό.π., σ. 90.

68 Ορλάνδος, ό.π., σ. 143. Ρωπαΐτου-Τσαπαρέλη, ό.π., σ. 94.

69 Ο ίδιος αναφέρει επιγραφή του 1788, χαραγμένη στη Μονή Δαφνίου, σύμφωνα με την οποία ο ηγούμενος της μονής καλλιέργησε τα κτήματα της

Μουσταπίδαινας (Ορλάνδος, ό.π., σ. 143. Ρωπαΐτου–Τσαπαρέλη, ό.π., σ. 101).

70 Ορλάνδος, ό.π., σ. 140. Ή ονομασία «Άστριφος» της γειτονιάς ίσως αποτελεί παραφθορά του ονόματος (Ρωπαΐτου-Τσαπαρέλη, ό.π., σ. 99). Ο Άγιος Τρύφων είναι προστάτης των γεωργών, γι’ αυτό εικονίζεται κρατώντας δρεπάνι (Καλαντζοπούλου, ό.π., σ. 137).

71 Π.Ζ. Αριστόφρων, Ξενάγηση στην Ακαδημία, των εκπροσώπων των ξένων αρχαιολογικών σχολών στο πλαίσιο του εορτασμού της εκατονταετηρίδος της Αρχαιολογικής Εταιρείας, Νοέμβριος 1938. Βλ. ενημερωτικό έντυπο της ΕΦΑ Αθηνών με τίτλο Ακαδημία Πλάτωνος, Αθήνα 2015.

72 Πλάτων, Νόμοι Ε 747e και ΣΤ 761c-d.73 Βησσαρίων μητροπολίτης Νικαίας,

Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων.74 Διογένης Λαέρτιος, Γ΄, 7. 75 Λεξικό Σούδας, λ. «Εκαδημία».76 Διογένης Λαέρτιος Γ΄, 7, παραπέμποντας

στον Εύπολι: «καθὰ καὶ Εὔπολις ἐν ἀστρατεύτοις φησίν».

77 Johann Jacob Hofmann, Lexicon Universale, Historiam Sacram Et Profanam Omnis aevi, omniumque Gentium (1698), λ. «CADMUS»: «ab hoc Cadmo Eruditi Academiam, quasi Cadmiam deducunt: quo nomine indigitari locum musis studiisque sacratum notissimum est».

78 Hornius G., Historia Philosophica libri septem (1655), 340 «A Cadmo nomen accepit» T. Holyoke, A Large Dictionary: In Three Parts (1677), λ. «Academia».

79 J. Solinus, De memorabilibus mundi diligenter annotatus & indicio alphabetico prenotatus (1503), Mommsen, α΄ έκδ. (1864) l. 17: «Gortynii et Cadmum colunt, Europæ fratrem».

80 Παυσανίας, Βοιωτικά, Ι' .81 Ήρόδοτος, Ιστορίαι, 5, 61. 82 Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά, Γ, 1179-

1186: «Κάδμος Ἀγηνορίδης γαιηγενῆ εἵσατο λαόν».

83 Πρόκειται για την επαγγελλόμενη κατασκευή εμπορικού κέντρου 55.000 τ.μ. στη Λεωφόρο Κηφισού με την επωνυμία «Academy Gardens».

Βασική βιβλιογραφίαΑριστόφρων Π.Ζ., Πλάτωνος Ακαδημεία. Περί

γενέσεως της προς ανεύρεσιν αυτής ιδέας, 1933.

Αριστόφρων Π.Ζ., Πλάτωνος Ακαδημεία – Ομολογία επί τη ανακαλύψει του Περιπάτου, 1937.

Carouso Α., «Akademia. Archeologia di una scuola filosofica ad Atene da Platone a Proclo (387 a.C.–485 d.C.)», Studi di Archeologia e di Topografia di Atene e dell'Attica 6 (2013).

Eliopoulos T., «New Materials for the Study of the Early Helladic “House of Akademos” in the suburbs of Athens», στο Athens and Attica in Prehistory, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα, 27–31 Μαΐου 2015 (υπό έκδ.).

Lynch J.P., «Hipparchos’ Wall in the Academy at Athens: Α Closer Look at the Tradition», Studies Presented to Sterling Dow, Greek, Roman

and Byzantine Monograph 10 (1984), σ. 173–179.

Mazarakis Ainian A. / Alexandridou A., «The so-called “Sacred House” of the Academy revisited», στο Α. Mazarakis Ainian (επιμ.), The «Dark Ages» revisited. Acts of an international symposium in memory of William D.E. Coulson, University of Thessaly, 2011, σ. 165–189.

Mazarakis Ainian A. / Livieratou A., «The Academy of Plato in the Early Iron Age», στο H. Lohman / T. Mattern (επιμ.), Philipps Universität Marburg. Attika. Archäologie einer “zentralen” Kulturlandschaft, Marburg, 18–20.5.2007, Marburg 2010, σ. 87–100.

Πάλλης Γ., «Τοπογραφικά του Αθηναϊκού πεδίου κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο (9ος–12ος

αι.)», Βυζαντινά Σύμμεικτα 23 (2013), σ. 105-182.

Panayiotopoulos M. / Chatziefthimiou T., «Observations on the Topography of Ancient Akademia», στο Ακαδημία Πλάτωνος-Τεκμήρια και Ιστορικές Μαρτυρίες, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα 13-16 Δεκεμβρίου 2012 (υπό έκδ.).

Ρωπαΐτου–Τσαπαρέλη Ζωή Ε., Ο Ελαιώνας της Αθήνας, Φιλιππότη, Αθήνα 2006.

Σταυρόπουλλος Φ., ΠΑΕ (1955-1963).

Σταυρόπουλλος Φ., ΑΔ 16 (1960), Xρονικά, σ. 33–35.

Travlos J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens, Λονδίνο 1971.

Χατζιώτη Μ., ΑΔ 35 (1980), Β1, σ. 37–41.

ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ€¦ · ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ. τευχοσ 123...

Documents