9. B

ask

ı

Editör: Prof. Dr. Alim Kaya

EĞİTİM PSİKOLOJİSİ

ISBN-978-9944-919-50-0

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2015, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Ocak 2007, Ankara9 Baskı: Eylül 2015, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/AYenimahalle/ANKARA

(0312 394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

ÖNSÖZ

Eğitim sürecinin temel unsurları; program, fiziksel ve teknolojik koşullar (binalar, ders araç-gereçleri, teknoloji) ve öğretmen olarak sıralanabilir. Kuşkusuz diğer unsurlar önemsiz değildir an-cak bu süreçte öğretmen en önemli unsurdur. Öğretmen, eğitim sürecinin hem planlayıcısı, hem uygulayıcısı hem de değerlendiricisidir. Bu nedenle öğretmen ve öğretmen eğitimi hepimizin du-yarlı olması gereken bir konudur. Öğretmenlerimizin eğitimine, yetiştirilmesine özen göstermek durumundayız. Öğretmen eğitimine gösterilen özen geleceğimize gösterilen özenle eş değerdir. Bu-günün öğretmenleri geleceğimizi hazırlamaktan sorumludurlar. Öğretmene ve öğretmen eğitimine özen göstermeyen bir toplum geleceğine özen göstermiyor demektir.

Ülkemizde öğretmen eğitimi için çeşitli modeller uygulanmış ve denenmiştir. 1980 ve YÖK sonrasında, öğretmen eğitimi üniversitelere devredilmiştir ve yaklaşık 25 yıldır bu modelle öğret-men yetiştirilmektedir. Bu 25 yıllık süre içerisinde YÖK zaman zaman öğretmen eğitimine az ya da çok müdahale etmiş, bazı düzenlemeler yapmıştır. Son on yılda YÖK öğretmen eğitiminde iki kez düzenleme yapmıştır. Bu girişimlerden ilki 1998 yılında “Eğitim Fakültelerinin Yeniden Yapılandı-rılması” adı altında gerçekleştirilmiş, bu düzenleme ile öğretmen yetiştiren programların dersleri ve içerikleri belirlenmiş ve tüm eğitim fakültelerinde aynı programın uygulanması zorunlu kılınmıştır. Bir diğeri ise 2006 yılında, daha önceki düzenlemenin ve sekiz yıllık uygulamasının değerlendir-mesi sonucunda gerçekleştirilmiş ve öğretmen yetiştiren programlardaki dersler ve içerikler tekrar yeniden düzenlenmiştir. Bu düzenlemeye de “Eğitim Fakültelerinin Yeniden Yapılandırılmasının Yeniden Yapılandırıl-ması” denilebilir.

Öğretmen eğitiminin boyutları; alan eğitimi, genel kültür ve öğretmenlik meslek bilgisi ola-rak sıralanabilir. Öğretmenlik meslek bilgisi eğitiminin amacı, öğretmenlere öğretmenlik formas-yonunun ve sanatının öğretilmesi-kazandırılmasıdır. Bu amaçla öğretmen adaylarına çeşitli dersler okutulmaktadır. Bu derslerden biri de Eğitim Psikolojisi dersidir. Bu dersin temel amacı öğretmen-lere eğitim sürecinde işledikleri “ham madde” olan öğrencilerin gelişimsel özellikleri ve öğrenme süreçleri hakkında bilgi vermek ve bir anlayış kazandırmaktır. Eğitim Psikolojisi, Eğitim Bilimi ve Psikoloji Bilimi’nin kesiştiği bir alandır. Öğretmenlik mesleği insan psikolojisine ilişkin derin bir bilgi ve anlayışı gerekli kılar. Eğitiminden sorumlu olduğumuz çocuk ve gençlerimizin gelişimsel özelliklerini, onların neyi, ne zaman ve hangi süreçlerle, nasıl öğrendiklerini bilmeden nasıl öğret-men olunabilir ki? Eğitim psikolojisi öğretmenlik davranışlarının temelini oluşturur. Bu temel ne kadar güçlü, sağlam ve bilimsel bilgilerle desteklenirse öğretmenlik davranışları da o denli etkili olacaktır. Bu kitap böyle bir düşüncenin ürünüdür.

Bu kitabın hazırlanış sürecinde görüşlerine başvurduğumuz öğrencilerimizin çoğunluğu, kita-bın KPSS’ye hazırlanırken de başvurabilecekleri bir kaynak olması gerektiği görüşünü dile getirmiş-lerdir. Onların ihtiyaçları cephesinden bakıldığında bu anlaşılabilir bir durumdur. Ancak, üniversite eğitimi de üst düzey öğrenmelerin gerçekleştiği bir eğitimdir. Kısaca bu süreçte, öğrencilerin somut ihtiyaçları ile üniversitede üst düzey öğrenmelerin gerçekleşmesi ve akademik derinliğin korunması gerektiği düşüncesi arasında bir denge kurmak gerekliliğini hep hissettik. Ama bu dengeyi kurma adına akademik derinlikten vazgeçmek hiçbir zaman aklımızın ucundan geçmedi. Bunu yapma-nın üniversite eğitimini ansiklopedik bilgi düzeyine indirgemek anlamına geleceğini tüm yazarlar olarak biliyorduk ve bunu yapmadık. Bir yandan akademik derinliği korurken, öte yandan verilen bilgilerin daha anlaşılır kılınmasına da özen gösterdik. Ne yazık ki, öğrencilerimizin KPSS sınavı nedeniyle üniversite düzeyinde ansiklopedik bilgi peşinde olduklarını üzülerek gözlemledik. Öğret-men adayı öğrencilerimize şunu söylemek istiyoruz: Ansiklopedik bilgilerle öğretmenliğimizin art alanını dolduramayız, öğretmenliğimizin kalitesini ve çıtasını insan psikolojisi ve davranışı hakkın-da daha derin bilgilere sahip olmakla yükseltebiliriz. Bu kitabın sizin bu ihtiyacınızı karşılayacağına inanıyoruz.

Kitap yirmi kişinin birikimleri ve yaklaşık bir yıllık bir çalışmasının ürünüdür. Bu süreçte

bütün yazarlar kendi konuları ile ilgili yoğun ve titiz bir çalışmanın içinde oldular. Hepsini ortaya

koydukları bu çalışma ve ürün için kutluyor, teşekkür ediyorum.

Kitabın öğrencilerimize yararlı olmasını diliyor, kitabı okutan meslektaşlarımız ve okuyan öğ-

rencilerimizin görüş ve önerilerini aşağıdaki e-posta adresine yazarak bize geribildirim vermelerini

bekliyoruz. Bu hepimizi mutlu edecek ve kitabın gelişmesine katkıda bulunacaktır.

Malatya, Kasım, 2007

Editör

Doç. Dr. Alim KAYA

ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ

Çağdaş, demokratik, hukuk devletinde iktidarda olan bir kral, diktatör ya da belli bir sınıf ye-rine, bireyin eşitliğini, özgürlüğünü, onurunu, gelişim fırsat ve haklarını koruyan, ahlak ilkeleridir. Parlementer rejimlerde hükümetler adalet kapsamındaki ahlak ilkelerine karşı yükümlülükleri üze-rinde yemin ederek meşruiyet kazanırlar. Demokratik hukuk devleti, her bir vatandaşına eşit olarak sunmakla zorunlu olduğu eğitim hizmetleri ile, bireye yeteneği ve çabası doğrultusunda doğuştan getirdiği potansiyelini geliştirme fırsatı yaratır. Böylece birey, herhangi bir ayrımcılığa uğramaksızın toplumda üstlenilebilecek her görev ve statüye hazır ve ulaşabilir duruma gelir. Bilgi ve yeteneğini toplumun ve diğer bireylerin hizmetine sunma fırsatını kazanır. İçinde yaşadığı toplumun, bireyle-rin ve tüm insanlığın gelişimine katkıda bulunma olanağına sahip olur.

Bu anlamda eğitimin hedefi, bireyin azami gelişimidir. Zorunlu eğitim, devlet için zorunluluk birey için en temel haklardan biridir. Bireye bir hak olarak sunulan eğitimle bireyin azami gelişi-minin sağlanabilmesi için öğretmen adaylarının alan bilgileri yanında öğrencilerinin bulunduğu gelişim dönemine uygun plan, program ve ders içeriklerini oluşturabilmeleri ve uygun öğretim yön-temlerini seçebilmeleri, öğrencileri için uygun öğrenme ve sınıf ortamı yaratabilmeleri için insan doğasının psikolojik dinamiklerine ilişkin temel bir perspektife sahip olmaları; insanın (öğren-cilerinin) nasıl geliştiği, değiştiği, öğrendiğine ilişkin profesyonel bilgi, tutum ve yaklaşımlarını geliştirmeleri gerekmektedir. Eğitim psikolojisi kitabının amacı da öğretmen adaylarının öğrenci-lerini anlayabilmeleri, gelişimlerini destekleyebilmeleri ve sınıf yönetiminde başarılı olabilmeleri için onlara gerekli olan insan gelişimi, değişimi ve öğrenmesine ilişkin ihtiyaç duyabilecekleri bilgi, yaklaşım ve tutumları kazandırmaktır.

Öğretmenlik mesleği aynı zamanda bir sanat olarak da görülmektedir. Mesleğin sanat yönü her bireyin “biricik ve bir defalık” olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü “biricik ve bir defalık” olan bu benzersiz ve olağanüstü varlık, olağanüstü bir kavrayış, yaklaşım ve duyarlılık gerektirmek-tedir. Öğretmenler öğretime başlayabilmek için öğrencilerinin özel dünyalarını algılayabilmek, bu-radan hareketle eğitime başlamak durumundadırlar. Bu nedenle bu eğitim psikolojisi dersi ve bu kitap kapsamında öğretmen adaylarının aşağıdaki hedefl ere ulaşmaları planlanmaktadır:

• Çağdaş eğitimi bir birey hakkı olarak sunan öğretmenler olarak, insan gelişiminin doğası ile öğretmenlik ilkelerini, etik ilkeleri bütünleştirebilme,

• Gelişim süreci içinde bireyi/insanı bedensel, zihinsel, dil, ahlak, psikososyal, psiko-seksüel, mizah ve oyun gelişimi açısından tanıma, algılama, anlama ve bireyin gelişim olanaklarını azami düzeyde destekleyebilme

• Eğitim, öğretim ve gelişim ve öğrenme konuları ilişkisini ve de bunların öğretmenlik mesleği ile ilişkisini kavrayabilme, yorumlayabilme,

• Öğrencinin gelişim özelliklerine uygun öğrenme/sınıf ortamı hazırlayabilme becerisini geliştirme

Kitabın ilk iki baskısının kısa sürede tükenmesi, kitabı hazırlayan ekibi son derece mutlu et-miştir. Bu mutluluk, kitabın temel bakış açısının pek çok öğretmen/öğretmen adayıyla paylaşılmış olmasından kaynaklanmaktadır. Kitabı okutan meslektaşlarımız ve okuyan öğretmen/öğretmen adaylarından görüş, öneri ve değerlendirmelerini almak bizi ayrıca mutlu edeceği gibi, kitabın geli-şimine de katkıda bulunacaktır. Bunun için e-mail adresimiz aşağıda sunulmuştur.

Doç. Dr. Alim KAYA

Yard. Doç. Dr. Nermin ÇİFTÇİ ARIDAĞ

Mart 2009

İTHAF

Kimimizin doğrudan, kimimizin de öğretmenlerinin öğretmenleri olarak bizle-rin yetişmesinde ve ülkemizde Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanının doğup geliş-mesinde büyük emekleri olan; alanımızın duayenleri,

Merhume Prof. Dr. Feriha BAYMUR

Sayın Prof. Dr. Hasan TAN

Merhum Prof. Dr. Muharrem KEPÇEOĞLU

Sayın Prof. Dr. İ. Ethem ÖZGÜVEN

Sayın Prof. Dr. Yıldız KUZGUN

Sayın Prof. Dr. Yadigar KILIÇÇI

Merhume Prof. Dr. Gül AYDIN

öğretmenlerimize ithaf olunur.

İÇİNDEKİLER

ÜNİTE 1GELİŞİM KONULARINA GENEL BAKIŞ

(ss: 1 - 30)

Gelişim Psikolojisi ve Gelişimle İlgili Kavramlar ....................................................................2

Değişim/Değişme ...............................................................................................................3

Gelişim/Gelişme .................................................................................................................3

Büyüme ................................................................................................................................3

Olgunlaşma..........................................................................................................................4

Hazırbulunuşluk .................................................................................................................4

Gelişimde Kritik Dönem ...................................................................................................5

Gelişim Alanları ..................................................................................................................5

Gelişim Dönemleri ............................................................................................................5

Gelişim Görevleri (Ödevleri) ............................................................................................7

Gelişimin Temel İlkeleri...................................................................................................10

Gelişimle İlgili Temel Sorunlar .......................................................................................12

Gelişim Psikolojisinin Temel Kuramları ........................................................................16

Olgunlaşma Kuramı ........................................................................................................16

Psikanalitik Kuram ...........................................................................................................16

Sosyal Öğrenme Kuramı ..................................................................................................17

Davranışçı Kuram .............................................................................................................17

Bilişsel Gelişim Kuramı ....................................................................................................17

İnsancıl Kuram ..................................................................................................................18

Ekolojik Sistem Kuramı ...................................................................................................18

Gelişim Psikolojisinde Araştırma Yöntemleri .......................................................................18

Deneysel Olmayan Yöntemler .........................................................................................18

Deneysel Yöntemler .........................................................................................................20

İstatistiksel Yöntemler ......................................................................................................21

Araştırma Desenleri .........................................................................................................22

Değerlendirme Soruları ............................................................................................................24

Kaynaklar ....................................................................................................................................29

Eğitim Psikolojisiviii

ÜNİTE 2YAŞAMIN BAŞANGICI VE DOĞUM ÖNCESİ GELİŞİM

ss: (31 - 39)

Yaşamın Başlangıcı ve Doğum Öncesi Gelişim ......................................................................31

Yaşamın Başlangıcı ve Doğum Öncesi Gelişim ......................................................................31

Zigot – Dölüt Evresi (0-2 haft a) ...............................................................................................32

Embriyo Evresi (2-8 Haft a) .......................................................................................................33

Fetus Evresi (9 - 38 Haft a) ........................................................................................................34

Doğum Öncesi Dönemde Canlıyı Etkileyen Faktörler .........................................................36

Gen Mutasyonları .............................................................................................................36

Kromozom Bozuklukları .................................................................................................36

Annenin Geçirdiği Hastalıklar .........................................................................................37

Annenin Kullandığı İlaçlar ...............................................................................................37

Gebeliği Olumsuz Etkileyen Sosyal Alışkanlıklar .........................................................37

Beslenme Alışkanlıkları ....................................................................................................38

Çevresel Koşullar (Toksik Kimyasal Maddeler, Radyasyona Maruz Kalma) ............38

Annenin Duygu Durumu .................................................................................................38

Kaynaklar .....................................................................................................................................38

ÜNİTE 3FİZİKSEL GELİŞİM

(ss: 41 - 72)

Fiziksel Gelişim

Bebeklik Döneminde Fiziksel Gelişim ....................................................................................42

Bedensel Gelişim ..............................................................................................................42

Beden Oranı ......................................................................................................................42

Psiko-Motor Gelişim ........................................................................................................43

Kaba Motor Beceriler .......................................................................................................44

İnce Motor Beceriler ........................................................................................................44

Bebeklik Döneminde Duyusal Gelişim ...................................................................................45

Duyu Organlarının Gelişimi ............................................................................................47

Bebek Gelişiminin Değerlendirilmesi .....................................................................................48

İlk Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim.............................................................................48

Bedensel Gelişim ..............................................................................................................49

Psiko-Motor Gelişim .........................................................................................................49

El Tercihi ............................................................................................................................50

İçindekiler ix

Okul Döneminde Fiziksel Gelişim ...........................................................................................52

Bedensel Gelişim ...............................................................................................................52

Psiko-Motor Gelişim .........................................................................................................52

Ergenlik Döneminde Fiziksel Gelişim .....................................................................................54

Bedensel Gelişim ...............................................................................................................54

Puberte: Cinsel Olgunlaşmanın Başlangıcı ....................................................................54

Kızlarda Puberte ................................................................................................................55

Erkeklerde Puberte ............................................................................................................55

1) Pubertenin Zamanı: Erken ya da Geç Olgunlaşmanın Sonuçları ..........................57

2) Beslenme, Yemek Yeme ve Yeme Bozuklukları .........................................................58

3) Sivilceler .........................................................................................................................59

4) Büyüme Süreci ve Eğitimsel Problemler ....................................................................59

Fiziksel Özellikler ve Akademik Başarı ...................................................................................59

Psiko-Motor Gelişim ........................................................................................................59

Fiziksel Gelişimi Etkileyen Faktörler .......................................................................................60

Genetik Faktörler ...............................................................................................................60

Beslenme .............................................................................................................................60

Hormonal Faktörler ...........................................................................................................60

Hastalıklar ...........................................................................................................................61

Kazalar .................................................................................................................................61

Psikolojik Rahatsızlıklar....................................................................................................61

Sosyo-Ekonomik Statü ......................................................................................................61

Evrensel Değişiklikler........................................................................................................61

Fiziksel Aktivite..................................................................................................................61

Öğretmenlere Öneriler ..............................................................................................................61

Özet ..............................................................................................................................................62

Değerlendirme Soruları ............................................................................................................64

Kaynaklar .....................................................................................................................................69

ÜNİTE 4BİLİŞSEL GELİŞİM VE DİL GELİŞİMİ

ss: (73 - 118)

Bilişsel (Zihinsel) Gelişim .........................................................................................................73

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ...........................................................................................74

Bilişsel Gelişim İle İlgili Temel Kavramlar ..............................................................................75

Bilişsel Gelişim Dönemleri ...............................................................................................78

1. Duyusal Motor Dönemi (0-2 yaş) ..............................................................................78

Eğitim Psikolojisix

2. İşlem-Öncesi Dönem (2–7 yaş) ...................................................................................80

3. Somut İşlemler Dönemi (7–11 yaş).............................................................................85

4. Soyut İşlemler Dönemi (12 Yaş ve Sonrası) ...............................................................86

Zihin Gelişimini Etkileyen Temel Etkenler ............................................................................90

Kuramın Eğitim Uygulamalarına Katkıları ............................................................................91

Lev Semyonoviç Vygotsky .........................................................................................................94

Zihinsel İşlevlerin Sosyal ve Bireysel Kökenleri (Sosyo-Kültürel Model) ..................95

Yakınsak Alan Öğrenmesi ................................................................................................96

Kuramın Eğitim Alanına Katkıları ..................................................................................97

Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı ...........................................................................................98

Kuramın Eğitim Alanına Katkıları ..................................................................................99

Dil Gelişimi .............................................................................................................................. 100

Dilin Tanımı ve İşlevi ..................................................................................................... 100

Dil Gelişimi ile İlgili Kuramlar ..................................................................................... 101

Davranışçı Yaklaşımın Dil Gelişimi ile İlgili Görüşleri ............................................. 102

Psikolinguistik Yaklaşımın Dil Gelişimi ile İlgili Görüşleri ...................................... 102

Dil Gelişimi Aşamaları ................................................................................................... 105

İlk İletişim ve Agulama .................................................................................................. 105

Ergenlik ve Yetişkinlikte Dil Gelişimi .......................................................................... 106

Dil Gelişimi İçin Eğitimcilere Öneriler ................................................................................ 107

Özet ........................................................................................................................................... 108

Değerlendirme Soruları .......................................................................................................... 110

Kaynaklar .................................................................................................................................. 114

ÜNİTE 5KİŞİLİK GELİŞİMİ

ss: (119 - 148)Kişilik Gelişimi ...............................................................................................................................

Karakter ............................................................................................................................ 120

Mizaç (Huy) ..................................................................................................................... 120

Sigmund Freud ve Psikoseksüel Kişilik Kuramı .................................................................. 121

Topografik Kişilik Kuramı ............................................................................................. 121

Yapısal Kişilik Kuramı .................................................................................................... 122

Psiko-seksüel Kişilik Kuramı ........................................................................................ 124

Eric Erikson ve Psikososyal Gelişim Kuramı ....................................................................... 126

Erikson’a Göre Psikososyal Gelişim Dönemleri ......................................................... 127

James Marcia’nın Kişilik Gelişimi Kuramı .......................................................................... 130

Başarılı Kimlik Statüsü ................................................................................................... 130

İçindekiler xi

Kararsız Kimlik Statüsü ................................................................................................ 130

Erken Bağlanmış Kimlik Statüsü ................................................................................. 130

Kargaşalı Kimlik Statüsü ............................................................................................... 130

Maslow ve İhtiyaçlar Hiyerarşisi ........................................................................................... 131

Kendini Gerçekleştirmekte Olan Bireylerin Özellikleri ............................................ 132

Carl Rogers ve Fenomenolojik Benlik Kuramı .................................................................... 133

Duygusal ve Sosyal Gelişim ................................................................................................... 134

Öğretmenlere Öneriler ........................................................................................................... 138

Özet ........................................................................................................................................... 139

Değerlendirme Soruları .......................................................................................................... 141

Kaynaklar .................................................................................................................................. 145

ÜNİTE 6AHLAK GELİŞİMİ

ss: (149 - 195)

Ahlak gelişimi .......................................................................................................................... 149

Gelişim Psikolojisi Açısından Ahlak ve Ahlaklılık ..................................................... 154

İnsan Anlayışı ve Gelişim Hedefl eri ............................................................................ 156

Ahlak Gelişiminde Bilişsel Kuramlar ................................................................................... 158

Piaget’in Ahlak Gelişimi Kuramı ........................................................................................ 159

Piaget’nin Ahlak Gelişimi Kuramının Değerlendirmesi .......................................... 166

Kohlberg’in Ahlak Gelişimi Kuramı ..................................................................................... 167

Lawrence Kohlberg (1927-1987) .................................................................................. 167

Kuramın Ana Hatları .............................................................................................................. 169

Ahlakın Kapsamı ........................................................................................................... 169

Ahlakî Yargı Basamakları .............................................................................................. 171

Olgun Ahlaki Eylemin Ölçütleri Neler Olabilir? ........................................................ 181

Kohlberg’in Ahlak Gelişimi Kuramının Değerlendirmesi ........................................ 181

Psikoanalitik Teoriye Göre Ahlak Gelişimi .......................................................................... 183

Normların İçselleştirilmesi ..................................................................................................... 183

Davranışçı Yaklaşıma Göre Ahlak Gelişimi ......................................................................... 184

Sonuç ......................................................................................................................................... 185

Öğretmenlere Öneriler ........................................................................................................... 186

Değerlendirme Soruları .......................................................................................................... 188

Kaynaklar .................................................................................................................................. 191

Eğitim Psikolojisixii

ÜNİTE 7ÇOCUK VE ERGENLERDE RUHSAL BOZUKLUKLAR

ss: (197 - 232)

Zekâ Geriliği (Mental Retardasyon)  .................................................................................... 197

Zekâ Geriliği Düzeyleri  ......................................................................................................... 198

Sosyal Anksiyete Bozukluğu (Sosyal Fobi)  ......................................................................... 202

Yaygın Gelişimsel Bozukluklar (Otizm)  .............................................................................. 203

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu  .......................................................................... 206

Öğrenme Bozuklukları ........................................................................................................... 208

Okuma Bozukluğu (Disleksi) ........................................................................................ 209

Matematik Bozukluğu .................................................................................................... 209

Yazılı Anlatım Bozukluğu .............................................................................................. 210

Başka Türlü Adlandırılamayan Öğrenme Bozukluğu ................................................ 210

Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu (Motor Beceri Bozukluğu)  ................................... 211

Yıkıcı Davranış Bozuklukları  ................................................................................................ 212

Karşı Olma-Karşı Gelme Bozukluğu ........................................................................... 212

Davranım Bozukluğu ..................................................................................................... 213

Enürezis-Enkoprezis  .............................................................................................................. 214

Enurezis ............................................................................................................................ 214

Enkoprezis ....................................................................................................................... 215

Tik Bozuklukları  ..................................................................................................................... 216

İletişim Bozuklukları  ............................................................................................................. 216

Fonolojik Bozukluk ........................................................................................................ 217

Kekemelik ........................................................................................................................ 217

Çocukluk Çağı Depresyonu  .................................................................................................. 218

Çocuğa Yönelik İhmal – İstismar – Taciz ............................................................................. 220

Çocuk İhmali ve İstismarı  ............................................................................................ 220

Fiziksel İstismar (Şiddet)  .............................................................................................. 221

Duygusal İstismar ve Çocuk İhmali  ............................................................................ 223

Cinsel İstismar   ............................................................................................................... 223

Çocukların Güvenliklerinin Sağlanması Konusunda Öneriler  ............................... 225

Kaynakar .......................................................................................................................... 225

İçindekiler xiii

ÜNİTE 8ÖĞRENMENİN DOĞASI VE TEMEL KAVRAMLARI

ss: (233 - 264)

Giriş ........................................................................................................................................... 233Öğrenme Türleri ...................................................................................................................... 236

Alışkanlık ......................................................................................................................... 236Ezberleme ........................................................................................................................ 237Deneme-Yanılma ............................................................................................................ 237Koşullanma ...................................................................................................................... 238Problem Çözme .............................................................................................................. 238

Öğrenmeyi Etkileyen Etmenler ............................................................................................. 240Olgunlaşma...................................................................................................................... 240Türe Özgü Hazır Olma ................................................................................................... 240Zekâ .................................................................................................................................. 241Güdü ve Güdülenme ...................................................................................................... 241Genel Heyecansal Durum ............................................................................................. 242Hazırbulunuşluk ............................................................................................................. 244Zamanlama ...................................................................................................................... 244Isınma Dönemi ............................................................................................................... 244Transfer ............................................................................................................................ 245Ket Vurma - Engelleme .................................................................................................. 246Dikkat ............................................................................................................................... 247Biyolojik-Fizyolojik Durum .......................................................................................... 248Öğrenme-Öğretme Yöntemleri ..................................................................................... 248Yaşantı .............................................................................................................................. 249

Öğrenme ile İlgili Kavramlar ................................................................................................. 250İçgüdü ............................................................................................................................... 250Refl eks .............................................................................................................................. 251Davranım ......................................................................................................................... 251Davranış ........................................................................................................................... 251Performans ...................................................................................................................... 252Uyarıcı .............................................................................................................................. 252Tepki ................................................................................................................................. 253

Öğrenme Kuramlarına Genel Bir Bakış ............................................................................... 253Davranışçılık ................................................................................................................... 253Bilişsel Yaklaşım .............................................................................................................. 254Nöro-Fizyolojik Kuram .................................................................................................. 255

Özet ........................................................................................................................................... 256Değerlendirme Soruları .......................................................................................................... 257Kaynaklar .................................................................................................................................. 261

Eğitim Psikolojisixiv

ÜNİTE 9KLASİK KOŞULLANMA VE BİTİŞİKLİK KURAMLARI

ss: (265 - 303)

Klasik Koşullama ..................................................................................................................... 265

İ. P. Pavlov (1849 – 1936) ....................................................................................................... 266

Klasik Koşullamanın Keşfi ve Temel Koşullama Prosedürleri ................................. 267

Alternatif Koşullama Prosedürleri ........................................................................................ 269

Klasik Koşullamanın Temel Kavramları .............................................................................. 270

Edinme ............................................................................................................................ 270

Sönme .............................................................................................................................. 271

Pekiştirme ........................................................................................................................ 271

Kendiliğinden Geri Gelme ............................................................................................ 272

Uyarıcı Genellemesi ve Ayırt Etme .............................................................................. 272

Ayırt Etme ........................................................................................................................ 273

Üst Düzey Koşullama ..................................................................................................... 274

Klasik Koşullama Sürecini Etkileyen Faktörler ve Yordayıcılık ................................ 275

Garcia’nın Çalışmaları .................................................................................................... 276

Klasik Koşullamanın Sınırlılıkları ............................................................................... 277

Gölgeleme ........................................................................................................................ 277

Engelleme ......................................................................................................................... 278

Klasik Koşullama Uygulamaları ................................................................................... 279

Psikoterapi Alanında Uygulamalar .............................................................................. 279

Sistematik Duyarsızlaştırma .......................................................................................... 279

Karşı Karşıya Getirme .................................................................................................... 282

İtici Uyarıcılara Koşullama Terapisi ............................................................................. 283

Sağlık Alanında Uygulamalar ....................................................................................... 284

Eğitim Ortamlarında Klasik Koşullama ...................................................................... 285

Bitişiklik Kuramları ................................................................................................................. 286

J.B. Watson (1878 – 1958) ...................................................................................................... 286

Watson’ın Davranışçılık Alanındaki Yeri ..................................................................... 287

Watson’ın Öğrenme Yaklaşımı ...................................................................................... 288

Watson’ın Sıklık ve Yakınlık İlkesi ................................................................................ 288

E. R. Guthrie (1886 – 1959) .................................................................................................. 289

Guthrie’nin Öğrenme Yaklaşımı ................................................................................... 290

Alışkanlıkları Yok Etme Yöntemleri ............................................................................. 291

Öğretmenlere Öneriler .................................................................................................. 294

Özet ........................................................................................................................................... 296

Kaynaklar .................................................................................................................................. 302

İçindekiler xv

ÜNİTE 10BAĞLANTI KURAMI

ss: (305 - 313)

Edward Lee Th orndike (1874-1949) .................................................................................... 305

Bağlantı Kuramı ....................................................................................................................... 306

Deneme Yanılma Yoluyla Öğrenme ............................................................................. 306

Öğrenmede Küçük Adımlar İlkesi .............................................................................. 307

Tekrar .............................................................................................................................. 308

Hazır Bulunuşluk Yasası (Th e law of readiness) ......................................................... 308

Tekrar Yasası (Th e law of exercise) ............................................................................... 309

Öğretmenlere Öneriler ........................................................................................................... 311

Değerlendirme Soruları ................................................................................................ 312

Kaynaklar ......................................................................................................................... 313

ÜNİTE 11EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA

ss: (315 - 340)

Burrhus Frederic Skinner ( 1904-1990)................................................................................ 315

Tepkisel ve Edimsel Davranış ................................................................................................ 315

Tepkisel Davranış ............................................................................................................ 316

Edimsel Davranış ............................................................................................................ 316

Edimsel Koşullama Süreci ve Temel İlkeleri ........................................................................ 317

Pekiştirme ........................................................................................................................ 321

Olumlu Pekiştirme ......................................................................................................... 321

Olumsuz Pekiştirme ....................................................................................................... 322

Pekiştirmede Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar ............................................................... 322

Pekiştirme Tarifeleri ....................................................................................................... 323

Premack Kuralı-Büyükanne Kuralı .............................................................................. 324

Ceza ve Sönme ......................................................................................................................... 325

Ceza .................................................................................................................................. 325

Sönme ............................................................................................................................... 326

Kendiliğinden Geri Gelme ..................................................................................................... 327

Biçimlendirme / Şekil Verme ................................................................................................. 327

Ayırt Edici Uyarıcı ve Davranış ............................................................................................. 328

Batıl Davranış ........................................................................................................................... 329

Eğitim Psikolojisixvi

Kaçma ve Kaçınma Koşullaması ........................................................................................... 330

Kaçınma Deneyi ...................................................................................................................... 330

Genelleme ve Ayırt Etme ........................................................................................................ 331

Öğretmenlere Öneriler ........................................................................................................... 332

Özet ........................................................................................................................................... 333

Kaynaklar .................................................................................................................................. 339

ÜNİTE 12SOSYAL BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMI

ss: (341 - 362)

Albert Bandura (1925 - ) ........................................................................................................ 341

Gözlem (Model Alma) Yoluyla Öğrenme ............................................................................ 341

Sonuç olarak; ................................................................................................................... 344

Gözlem Yoluyla Öğrenmede Öğrenmeyi Sağlayan Dolaylı Yaşantılar ............................. 344

Dolaylı Pekiştirme (Vicarious Reinforcement) ......................................................... 344

Dolaylı Ceza (Vicarious Punishment) ........................................................................ 344

Dolaylı Güdüleme (Vicarious Motivation) ................................................................. 345

Dolaylı Duygu (Vicarious Emotion) ............................................................................ 345

Modelin Özellikleri......................................................................................................... 345

Farklı Türdeki Modellerin Çocukların Davranışları Üzerindeki Etkisi .................. 346

Sosyal Bilişsel Kuramın Temel İlkeleri ................................................................................. 346

Karşılıklı Belirleyicilik (Reciprocal Determinism) ..................................................... 346

Sembolleştirme Kapasitesi (Symbolizing Capability) ................................................ 346

Geleceği Görebilme (Öngörü) Kapasitesi (Forethought Capability) ....................... 347

Dolaylı Öğrenme Kapasitesi (Vicarious Capability) .................................................. 347

Kendini Düzenleme Kapasitesi (Self Regulatory Capability) ................................... 347

Kendini Yargılama Kapasitesi (Self-Refl ective Capability) ....................................... 348

Kendini Yetkin Görme (Yetkinlik Self-Eff icacy) ........................................................ 348

Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri ...................................................................................... 349

Dikkat Etme Süreci ......................................................................................................... 349

Hatırda Tutma Süreci (Retention) ................................................................................ 350

Davranışı Meydana Getirme Süreci ............................................................................. 350

Güdülenme Süreci .......................................................................................................... 350

Sosyal Öğrenme Kuramının Eğitime Yansımaları .............................................................. 352

Özet ........................................................................................................................................... 352

Dolaylı pekiştirme (Vicarious reinforcement) ............................................................ 352

Dolaylı ceza (Vicarious punishment) ........................................................................... 353

İçindekiler xvii

Dolaylı güdüleme (Vicarious motivation) ................................................................... 353

Dolaylı Duygu (Vicarious emotion) ............................................................................. 353

Modelin Özellikleri......................................................................................................... 353

İşaret-Gestalt (Beklenti) Kuramı ........................................................................................... 354

Edward Chace Tolman (1886-1959) ............................................................................ 354

Tolman’a Göre Öğrenme ................................................................................................ 355

Tolman’ın Kuramının Eğitime Yansımaları.......................................................................... 357

Özet ........................................................................................................................................... 357

Kaynaklar .................................................................................................................................. 361

ÜNİTE 13GESTALT KURAMI VE ÖĞRENME

ss: (363 - 384)

Gestalt Kuramı ve Öğrenme .................................................................................................. 363

Gestalt Psikolojisinin Temel Tezleri ve Diğer Psikoloji Yaklaşımlarıyla İlişkileri ........... 364

Gestalt Kuramında Algılama ................................................................................................. 366

Alt Algısal Yasalar ........................................................................................................... 366

Algısal Değişmezlikler ............................................................................................................ 370

Gestalt Psikolojisinin Öğrenmeye İlişkin Temel Kavramları ............................................ 372

Davranışın Belirleyicileri: Fiziksel ve Psikolojik Çevre ............................................. 372

Yaşantı Kazanma, Bellek İzi ve Unutma ...................................................................... 373

Unutma ............................................................................................................................ 374

İçgörüsel (Kavrama Yoluyla) Öğrenme ....................................................................... 375

Üretici Düşünme ............................................................................................................ 376

Gestalt Kuramının Eğitim Ortamlarına Yansıması ............................................................. 377

Özet ........................................................................................................................................... 379

Kaynaklar ................................................................................................................................. 383

ÜNİTE 14BİLGİ İŞLEME KURAMI

ss: (385 - 414)

Bilgiyi İşleme Kuramı....................................................................................................................

Bilgi İşleme Kuramının Sorduğu Sorular .................................................................... 385

Bilgi İşleme Kuramının Varsayımları ........................................................................... 385

Siegler’in Bilgi İşleme Kuramı Görüşü ........................................................................ 386

Bellek (Hafıza) ......................................................................................................................... 387

Eğitim Psikolojisixviii

Duyusal Bellek (Duyusal Kayıt) .................................................................................... 387

Kısa Süreli Bellek (Çalışan Bellek)............................................................................... 388

Uzun Süreli Bellek (Uzun Dönem Bellek) ................................................................... 390

Uzun Süreli Bellekte Bilginin Temsil Edilmesi ........................................................... 392

Bilişsel Süreçler ........................................................................................................................ 394

Bilginin Duyusal Bellekten Kısa Süreli Belleğe Geçişi ........................................................ 395

Dikkat ............................................................................................................................... 395

Triesman’ı Esas Alan Dikkat Modeli75 ................................................................................................. 396

Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belleğe Geçiş .................................................................. 396

Tekrarlama ...................................................................................................................... 397

Gruplama (Kümeleme) .................................................................................................. 398

Anlamlılık ........................................................................................................................ 398

Görsel Canlandırma Kodlaması ................................................................................... 398

Otomatikleştirme ............................................................................................................ 399

Uzun Süreli Bellekte Geri Çağırma ve Unutma .......................................................... 399

Seri Pozisyon Etkisi ........................................................................................................ 400

Unutma ile İlgili Teorilere Kısa Bakış .......................................................................... 401

Bellek Türlerinde Unutma ...................................................................................................... 402

Metabiliş (Bilişin bilgisi) ................................................................................................ 402

Öğrencilerin Metabiliş Kullanmalarına Yardım Edecek Öğretme Stratejileri................. 403

Öğrenme Sürecinde Bilgi İşleme Kuramının Temel İlkeleri .................................... 403

Bilgi İşleme Kuramının Öğrenme Uygulamalarına Etkisi ....................................... 403

Öğretmenlere Öneriler ........................................................................................................... 404

Bilgi İşleme Kuramının Sonuçlarından Yararlanan Bir Çalışma Sistemi ................ 405

Özet ........................................................................................................................................... 406

Değerlendirme Soruları .......................................................................................................... 407

Kaynaklar ......................................................................................................................... 410

ÜNİTE 15BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME

ss: (415 - 438)Beyin Araştırmaları ................................................................................................................. 416

Sağ-Sol Beyin ................................................................................................................... 418

Sağ –Sol Beyin Kullanımını Belirleme Ölçeği ............................................................. 419

İnsan Beyni ile Bilgisayarların Karşılaştırılması .................................................................. 420

Beyin Temelli Öğrenme İlkeleri ............................................................................................ 421

Beyin Temelli Öğretim İçin Üç Durum ....................................................................... 422

İçindekiler xix

Beyne Dayalı Öğretim .................................................................................................... 423

Beyin Temelli Öğrenme Stratejileri .............................................................................. 426

Beyin Temelli Öğretim Uygulaması: Açık Çek ........................................................... 426

Beyin Temelli Öğretimin Doğurguları ve Öğretmenlere Öneriler ................................... 432

Özet ........................................................................................................................................... 433

Değerlendirme Sorular ........................................................................................................... 434

Kaynaklar .................................................................................................................................. 437

ÜNİTE 16YAPILANDIRMACI ÖĞRENME

ss: (435 - 464)

Yapılandırmacı Öğrenme .......................................................................................................439

Yapılandırmacı Öğrenmenin Sayıltıları .......................................................................442

Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımının Çeşitleri .......................................................442

Yapılandırmacı Yaklaşımın Yararları ............................................................................443

Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımı İçin Anahtar Noktalar .....................................444

Yapılandırmacı Öğretim .........................................................................................................444

Yapılandırmacı Öğretim Modelinin Aşamaları ..........................................................445

Yapılandırmacı Öğretim Sürecinin Özellikleri ...........................................................445

Yapılandırmacı Öğretim Sürecinin İlkeleri ................................................................446

Yapılandırmacı Öğretim Süreci ....................................................................................446

Yapılandırmacı Etkinliklerin Bileşenleri......................................................................447

Yapılandırmacı Ders Öğretim Süreci ..........................................................................449

Yapılandırmacı Öğretim Uygulama Örneği .........................................................................451

Yapılandırmacı Öğretimin Doğurguları ......................................................................453

Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımında Öğretmen ve Sınıf Özellikleri ..................454

Yapılandırmacı Öğretim Sürecini Uygulayan Öğretmenin Özellikleri ...................454

Yapılandırmacı Bir Sınıft a Öğretmenin Sorumlulukları ...........................................455

Geleneksel ve Yapılandırmacı Sınıfın Özellikleri .......................................................455

Özet ...........................................................................................................................................458

Değerlendirme Soruları ..........................................................................................................459

Kaynaklar ..................................................................................................................................462

Eğitim Psikolojisixx

ÜNİTE 17ETKİLİ ÖĞRETİM VE ETKİLİ ÖĞRETİM İLKELERİ

ss: (465 - 504)

Öğretim Etkinliklerini Planlama, Uygulama ve Öğrenci Performansını Değerlendirme ...466

Öğretim Etkinliklerini Planlama .................................................................................. 466

Planlama Süreci ............................................................................................................... 467

Amaçların Belirlenmesi ................................................................................................. 467

İçeriğin Seçimi ve Düzenlenmesi ................................................................................. 468

Öğretim Sürecine İlişkin Kararlar ................................................................................ 469

Değerlendirme Sürecine İlişkin Kararlar ..................................................................... 469

Öğretim Etkinliklerinin Uygulanması ......................................................................... 469

Giriş Etkinlikleri ............................................................................................................. 469

Sunuş/Gelişme Etkinlikleri ........................................................................................... 470

Sonuç Etkinlikleri ........................................................................................................... 472

Öğrenci Performansını Değerlendirme ....................................................................... 473

Öğretim Strateji ve Araç-Gereçleri ....................................................................................... 474

Öğretim Stratejileri ......................................................................................................... 474

Buluş Yoluyla Öğrenme ................................................................................................. 474

Anlamlı Öğrenme/Sunuş Yoluyla Öğretme ............................................................... 475

Araştırma-Soruşturma Yoluyla Öğrenme ................................................................... 477

Öğretim Araç-Gereçleri ................................................................................................. 477

Sınıf Yönetimi .......................................................................................................................... 478

Sınıf Yönetiminin Boyutları .......................................................................................... 478

Sınıft a İstenmeyen Davranışlar ve Önlenmesi ............................................................ 480

Öğrencilerin Öğretim ile İlgili İhtiyaçlarının Göz Önünde Bulundurulması ................. 482

Bilişsel Alanda Farklılıklar ............................................................................................. 482

Duyuşsal Alanda Farklılıklar ........................................................................................ 483

Fiziksel Alanda Farklılıklar ........................................................................................... 484

Öğrenme Stillerinde Farklılıklar ................................................................................... 485

Yaratıcılık Potansiyelinde Farklılıklar .......................................................................... 486

Cinsiyetten Kaynaklanan Farklılıklar........................................................................... 487

Kültürel ve Sosyo-Ekonomik Farklılıklar .................................................................... 487

Yetersizliklerden Kaynaklanan Farklılıklar ................................................................. 488

Risk Altındaki Öğrenci Farklılıkları ............................................................................. 489

Öğrencileri Güdüleme ............................................................................................................ 489

Öğrencileri Güdüleme Yolları ...................................................................................... 490

Özet ........................................................................................................................................... 492

Kaynaklar .................................................................................................................................. 498

İçindekiler xxi

ÜNİTE 18GÜDÜLENME VE BİREYSEL FARKLILIKLAR

ss: (505 - 551)

Güdülenme ...............................................................................................................................506

Psikanalitik Kuram ve Güdülenme .......................................................................................507

Davranışçı Kuram ve Güdülenme .........................................................................................508

İhtiyaç Kuramı ve Güdülenme ..............................................................................................509

Beklenti x Değer (Expectancy x Value) Kuramı ve Güdülenme .....................................512

Yükleme Kuramı ve Güdülenme ..................................................................................513

Öz-Yeterlik (Self-effi cacy) ve Güdülenme ...........................................................................517

Amaç Kuramı ve Güdülenme ................................................................................................520

Diğer Bilişsel Kuramlar ve Güdülenme ................................................................................522

Dışsal (Extrinsic) ve İçsel (Intrinsic) Güdülenme ...............................................................526

Öğrenilmiş Çaresizlik (Learned Helplessness) ....................................................................529

Bireysel Farklılıklar .................................................................................................................531

Zeka .................................................................................................................................531

Bilişsel Tarz ve Öğrenme Tarzı ......................................................................................536

Yaratıcılık ........................................................................................................................537

Özel Gereksinimli Çocuklar ..........................................................................................538

Cinsiyet, Sosyo-Ekonomik Düzey (SED) ve Kültür ...................................................539

Özet ...........................................................................................................................................540

Değerlendirme Soruları ..........................................................................................................542

Kaynaklar ..................................................................................................................................546

İnsan ve hayvan davranışlarını inceleyen bir bilim olarak tanımlanan psikoloji biliminin ortaya koyduğu bilgiler eğitim uygulamalarında geniş ölçüde kullanılmak-tadır. Pek çok uzmanlık alanı olan psikolojinin eğitim bilimi ile kesiştiği alanlardan biri de eğitim psikolojisidir. Eğitim psikolojisi, eğitim ortamlarında öğrenme süreç-lerini, öğrenmeyi etkileyen faktörleri, öğrencilerin gelişimsel özelliklerini, güdülen-meyi ve bunun gibi öğrenme psikolojisi ve gelişim psikolojisi uzmanlık alanlarına ait bilgilerin öğrenme ve öğretme ile ilişkilendirilmesini kapsayan konuları içermektedir. Eğitim Psikolojisi, Gelişim Psikolojisi ve Öğrenme Psikolojisinin bulgularını eğitim uygulamalarına yansıtan bir uzmanlık alanıdır.

Eğitim sürecinde işlenen “ham madde”, öğrencidir. Eğitim süreci yoluyla öğren-cilerde çeşitli bilgi, beceri ve tutumlar geliştirilmeye çalışılmaktadır. Öğrencilerin sa-hip oldukları ve farklı yaşlarda gösterdikleri gelişimsel özelikler bilinmeksizin, öğren-cileri tanımak ve eğitim-öğretim süreçlerini bu özellikleri dikkate alarak planlamak mümkün olamayacaktır. Öğrencilerin farklı yaş dönemlerinde çeşitli gelişim alanla-rında nasıl değişim gösterdiğini öğrenmek için gelişim psikolojisinin bilgilerinden yararlanmak gerekmektedir.

Bir anlamda eğitim psikolojisi öğrenen bir varlık olarak öğrencinin ne zaman, neyi, nasıl öğrendiği gibi konularda önemli veriler sağlamaktadır. Etkili bir eğitim-öğretim süreci düzenlemek için de bu verilerden yararlanmak zorunludur. Zaman zaman pek çok öğrenciden öğretmenler ile ilgili olarak “öğrencilerin seviyesine ine-medikleri” veya “inebildiklerine” ilişkin yorumlar duyarız. Hatta kendi yaşantımızda da bu tür öğretmen modelleri vardır. Peki nedir öğrencinin seviyesine inmek ya da inememek? Öğrencinin seviyesine inen öğretmen nasıl bir öğretmendir? İnemeyen öğretmen neden inememektedir?

11Geli im Konular na Genel Bak

Yrd. Doç. Dr. Berrin EYLEN ÖZYURTİzmir Yaşar Üniversitesi

Eğitim Psikolojisi2

Öğrencinin seviyesine inebilen öğretmen, öğrenme sürecinde öğrencinin ne zaman, neyi, nasıl öğrenebileceğini bilen ve öğrenme yaşantılarını, öğrenme ortam-larını, öğrencilerle iletişim ve ilişkilerini buna göre düzenleyebilen öğretmendir. Öğrencilerin seviyesine inemeyen öğretmen ise, öğrencilerin ne zaman, neyi, nasıl öğrenebileceğini bilmeyen, düzenledikleri öğrenme-öğretme ortamları ile öğrencile-rin gelişimsel özellikleri arasında bir paralellik kuramayan öğretmendir.

Öğretmenlik meslek bilgisi dersleri arasında yer alan, eski adıyla Gelişim ve Öğ-renme Psikolojisi yeni adıyla Eğitim Psikolojisi dersi, öğretmen adaylarına insan ge-lişimi ve öğrenmesi hakkında kuramsal bilgileri vererek onların öğrenme süreç ve ortamlarını öğrencilerin çeşitli gelişim alanlarındaki özelliklerine göre düzenleme be-cerilerini geliştirmeyi amaçlamaktadır. Etkili öğretmen davranışlarının arkasındaki en önemli güç öğretmenlerin insan gelişimi ve öğrenmesi konusunda yeterli kurum-sal bilgilere sahip olmaları ve bu kurumsal bilgileri uygulamaya yansıtabilme becerile-ridir. Bir başka deyişle nitelikli ve etkili bir öğretmenin, eğitim psikolojisi alanında iyi yetişmiş öğretmen olduğunu söylemek abartılı bir yaklaşım olmasa gerek.

Gelişim Psikolojisi ve Gelişimle İlgili Kavramlarİnsanın döllenmeden ölüme kadar geçen süre içindeki değişimlerini inceleyen

gelişim psikolojisi, psikolojinin temel araştırma ve uygulama alanlarından biridir. Ge-lişim psikolojisini tanımlayacak olursak; gelişim psikolojisi insanlarda yaşla birlikte ortaya çıkan ilerleyici psikolojik değişiklikleri inceleyen bilim alanıdır diyebiliriz1. Onur’a2 göre gelişim psikolojisi, bireylerin yaşam boyunca geçirdiği değişimlerin betim-lenmesi ve açıklanmasıyla ve aynı zamanda bireyler arasındaki değişim, benzerlik ve farklılıklarla uğraşır. Betimler, yani bireylerin yaşam boyunca geçirdiği değişimlerin neler olduğunu ortaya koyar ve normları belirler. Açıklar, yani değişimlerin neden-lerini bulmaya çalışır. Aynı zamanda sadece değişimdeki benzerlikleri değil farklılık-ları da inceleyerek bireysel farklılıkların nasıl ortaya çıktığını da belirlemeye çalışır. Gelişim psikolojisinin diğer işlevleri ise tahmin ve değiştirmedir.3 Tahmin eder yani ilerleyen yaşlarda ortaya çıkacak değişiklikleri yordamaya çalışır. Değiştirme ise en uygun davranışı kazandırmak için müdahale etmeyi kapsar.4

Gelişim psikolojisi önceleri çocuk psikolojisi olarak çalışılmış, zamanla yetişkin-lik ve yaşlılık dönemlerini de içerecek biçimde genişleyerek gelişim psikolojisi adı-nı almıştır. Modern gelişim psikolojisinin kökleri Herakles, Aristotales ve Dekart ile temsil edilen zengin psikoloji geleneğine kadar uzanır. Bugünkü anlamıyla gelişim psikolojisi 1950-1960’larda çalışılmaya başlanmıştır. Yaşam boyu gelişim anlayışının hakim olduğu günümüz gelişim psikolojisinde gelişim, döllenme ile başlar ve ölüm ile son bulur. Bu bakış açısı gelişimi psikolojisini sadece çocukluğu ve ergenliği açıklayan bir alan değil, yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerini de inceleyen bir alan olarak ele al-maktadır. Kitabımızın hedefl ediği kitle öğretmen adayları olduğundan, gelişim konu-ları ağırlıklı olarak bebeklik, çocukluk, ergenlik ve gençlik dönemlerini kapsayacaktır. Ancak gelişimin yaşam boyu süren bir süreç olduğu unutulmamalıdır.

Gelişim Konularına Genel Bakış 3

Dr. Berrin Eylen Özyurt

İlerleyen bölümlerde, gelişimin çeşitli alanlarını öğrenirken kullanılacak olan te-mel kavramları iyi anlamak gerekir. Genellikle herhangi bir konu alanının (dersin) ilk dersinde o alanla ilgili temel kavramlar ve ilkeler tartışılır, öğrenilir. Bu nedenle ilk dersler ve ilk konular önemlidir. Çünkü ilk derslerde ve ilk konularda konuşulan temel kavramlar bir bakıma o konu alanının dilidir. İlerleyen konular bu dil ile anla-tılır ve bu temel kavramlar üzerine inşa edilir. Bu nedenle öğrencilerin gelişimle ilgili temel kavramlar ve ilkeler konusunu, yani bu üniteyi iyi anlamaları gerekmektedir.

Değişim/Değişme

Değişim kavramı farklılaşmayı ifade eder. Bir durumdan diğer duruma geçmek bir değişimdir. Örneğin Ali’nin bisiklete binemiyor iken şimdi binebiliyor olması bir değişimdir. Ancak değişim kavramı örnekte olduğu gibi hep olumlu olmaz. Olum-suz da olabilir. Örneğin; Zehra’nın yalan söylemiyor iken yalan söylemeye başlaması, Mualla’nın ödevlerini yapıyor iken artık yapmıyor olması değişimin olumsuz da ola-bileceğini örnekler.

Değişme kavramı ise bir süreç olan değişimin sonunda gelinen nokta olarak tanımlanabilir. Örneğin; Ali’nin bisiklete biniyor olması, Zehra’nın yalan söyleme-ye başlaması, Mualla’nın ödevlerini yapmıyor olması bir süreç olan değişimin somut sonuçları/ürünleridir.

Gelişim/Gelişme

Gelişim, döllenme ile başlayıp ölümle son bulan süreç içerisinde meydana gelen düzenli değişikliklerdir. Gelişim kavramı düzenli, sürekli ve uyum sağlayan bir ilerle-meyi ifade eder ve bedende ya da davranışta ortaya çıkan yaşa bağlı değişimleri içerir. Gelişim, değişikliklerin niceliği kadar niteliğini de kapsar. Nicel değişim denildiğinde boy, kilo gibi miktar bakımından meydana gelen değişiklikler anlaşılır. Nitel değişim ise bilişsel ya da ahlâki değerlendirmede meydana gelen değişiklikler gibi nitelik ile il-gili değişiklikleri içerir. Nicel ya da nitel, bu değişimler genellikle artarak ilerleyen ve birikimli bir yapıya sahiptir. Kısaca gelişim, sadece sayısal ölçümlerle açıklanamayan birçok yapı ve işlevi bütünleştiren karmaşık bir olgudur.5 Gelişme ise bir süreç olan gelişimin somut sonuçları, ürünleridir.

Büyüme

Boy ve ağırlık gibi bedence irileşmeyi ifade eden miktar bakımından meydana gelen değişimler, yani organizmanın fiziksel gelişimindeki sayısal artışlar büyüme olarak tanımlanır. Büyüme, bedenin hem iç hem de dış organlarında meydana gelir. Büyüme sonucu olgunlaşan organlar gelişir ve farklı işlevleri yerine getirebilir hale gelir. Örneğin, beyin büyür, belli bir olgunluk düzeyine ulaşır ve çocuk bilişsel olarak da gelişir. Gelişim düzeyine göre bazı becerileri kazanır. Örneğin, 8 aylık bir bebek nesnenin devamlılığını öğrenir ve kendisi görmese de nesnelerin varlıklarını sürdür-meye devam ettiklerini fark eder (Bknz. Bilişsel Gelişim Bölümü).

Eğitim Psikolojisi4

Olgunlaşma

Olgunlaşma, bireyin genetik olarak doğuştan getirdiği ve zamanı geldiğinde kendiliğinden meydana gelen biyolojik değişikliklerdir. Olgunlaşma kişinin kalıtsal olarak sahip olduğu gizil gücü yavaş yavaş ortaya çıkartması ve biyolojik olarak bir işi yapabilecek düzeye gelmesidir.6 Bir başka deyişle olgunlaşma; vücuttaki sistemler ve bu sistemlere bağlı organların kendilerinden beklenen görevleri yerine getirebi-lecek düzeye ulaşmasıdır. Olgunlaşma biyolojik bir süreçtir. Olgunlaşma, gelişimin bütün organik büyüme alanlarını kapsar. Belirlenmiş, değişmesi olanaksız, biyolojik kalıtımın birbirini takip ederek ortaya çıkmasıdır.7 Örneğin çocuğun yürümeye baş-laması, kaslarının ağırlığını taşıyabilecek güce ulaşmasına, kısaca olgunlaşmasına bağlıdır. Bir ergenin biyolojik olgunlaşması sonucu hormonlarının salgılanmaya baş-laması ile adet kanamalarının / gece boşalmalarının ortaya çıkması ve bunun sonucu olarak üreme yeteneğini kazanması olgunlaşma kavramına bir örnek olarak verile-bilir. Örneklerden de anlaşılacağı gibi olgunlaşma, bazı becerilerin kazanılması için gerekli biyolojik temelli bir süreçtir. Bir organın olgunlaşması tamamlanmadığında çevresel faktörler ne kadar uygun olursa olsun belli becerilerin kazanılması müm-kün olamayacaktır. Eğer organik değişimler, özel yetilerin ortaya çıkması için yeterli düzeye gelmişse, olgunlaşmadan söz edilebilir. Olgunlaşma ve öğrenme sıkı sıkıya birbirine bağlıdır. Olgunlaşma öğrenme için bir ön koşuldur. Örneğin; bir çocuğun bisiklete binmeyi öğrenebilmesi için kaslarının belirli düzeyde olgunlaşmış olması ge-rekir. Olgunlaşma tamamlandığı anda öğrenme süreci başlar. Olgunlaşma yeni davra-nış şekillerinin denenmesini olanaklı kılarken, öğrenme yeni davranış olasılıklarının bütün şekillerini açığa çıkartmaya yarar.8

Hazırbulunuşluk

Hazırbulunuşluk, bir şeyi öğrenebilmek için gerekli olan ön koşul davranışların kazanılmış olması anlamına gelir.9 Hazırbulunuşluk yeni bir öğrenme durumunda bireyin sahip olduğu özelliklerin tümü olarak tanımlamak da mümkündür.10 En basit ve yalın şekli ile söylemek gerekirse; herhangi bir etkinliği yapmaya; bilişsel, duyuşsal, sosyal ve psikomotor açıdan hazır olma halidir. Bireyin belli bir beceriyi kazanabilme-si için önce biyolojik olarak olgunlaşması, ardından da o beceriyi geliştirebilmesi için gerekli olan ön bilgi, beceri ve tutuma sahip olması da gerekmektedir. Bu koşullardan birindeki bir eksiklik öğrenmeyi olumsuz yönde etkileyecektir. Örneğin, bir çocuğun okula başlayabilmesi için öncelikle bilişsel olarak gerekli olgunluk düzeyine ulaşmış olması yani, okuma yazma, basit aritmetik işlemler yapmasını sağlayacak bilişsel bece-rileri kazanmış olması gerekmektedir. Ancak bu yeterli değildir, aynı zamanda okulla ilgili olumlu tutumlara sahip olması, okula gitmeye güdülenmiş olması da önemlidir. Ek olarak parmak kasları kalem tutacak kadar olgunlaşmış ve bir süre için ailesinden ayrı kalacak kadar da bağımsızlaşmış olmalıdır. Görüldüğü gibi hazırbulunuşluk, yeni bir öğrenme durumu için gerekli olan tüm bilişsel, duyuşsal, sosyal ve psikomotor özellikler açısından hazır hale gelmiş olmaktır.

Gelişim Konularına Genel Bakış 5

Dr. Berrin Eylen Özyurt

Gelişimde Kritik DönemGelişimde kritik dönem kavramı ilk anda akla gelişim sürecinde bazı dönemlerin

daha önemli-kritik bazlarının daha az önemli olduğunu getirebilir. Örneğin ergenlik dönemi daha kritik, okul öncesi ya da yetişkinlik dönemi daha az kritik-önemlidir gibi. Oysa Gelişimde Kritik Dönem kavramının bu anlamla hiçbir ilgisi yoktur ve yukarıdaki anlayış da doğru değildir. Gelişimin her dönemi önemlidir ve kritiktir. Gelişimsel açıdan bebeklik dönemi ne kadar önemli ve kritik ise ergenlik dönemi veya yaşlılık dönemi de o kadar önemlidir ve kritiktir.

O halde nedir gelişimde kritik dönem? Organizma belli türden davranışları öğ-renmeye belli dönemlerde daha açık, daha yatkın ve daha fazla hazırdır. İşte belli tür-den davranışları öğrenmeye, belli özellikleri geliştirmeye daha açık, daha yatkın ve daha fazla hazır olunan bu dönemlere gelişimde kritik dönem denir. Örneğin; okuma yazma öğrenmek için 6-7 yaşlar uygun bir zamandır. Çocuklar bu zamanda okuma yazma öğrenmeye daha yatkın ve daha açıktırlar. Okuma yazma bu dönemde daha kısa sürede, daha az bir çabayla ve daha nitelikli olarak kazandırılabilir. Bir başka ör-nek kişilik gelişiminden verilebilir. Ergenlik dönemi bağımsız bir yetişkin kimliği ge-liştirmek için kritik bir dönemdir. Bu dönemde bu özelliği geliştiremeyen birey daha sonraki dönemde bu özelliği geliştiremez mi? Elbette geliştirebilir ancak geliştirilmesi gereken dönemdeki kadar kolay ve sağlıklı olmayabilir. 6-7 yaşlarında okuma yazma öğrenemeyen bir çocuk 13-14 yaşlarında öğrenemez mi? Elbette öğrenebilir ancak bu 6-7 yaşlarından daha fazla bir zaman ve çabayla ve daha az nitelikte olabilir.

Psikoloji literatüründe çok bilinen bir örnek bu kavramı anlamayı kolaylaştıra-caktır. Kedi yavruları, yaşamlarının üçüncü haft asından on beşinci haft asına kadar süren kritik dönem boyunca yalnızca dikey çizgileri görebildikleri bir ortamda büyü-tülmüşlerdir. Daha sonra teste tabii tutulan bu kediler yalnızca dikey çizgileri görebil-mişler ve daha önce karşılaşmadıkları yatay çizgileri görememişlerdir.11

Gelişim AlanlarıDöllenmeden ölüme kadar gelişimsel süreç içerisinde meydana gelen değişim-

ler belli alanlarda gözlenir. Bu alanlara gelişim alanları denir. Birey gelişim sürecinde fiziksel olarak değişir-gelişir (fiziksel alan), zihinsel-bilişsel olarak değişir-gelişir (bi-lişsel alan), sosyal olarak değişir-gelişir (sosyal alan) duygusal olarak değişir-gelişir (duygusal alan), kişilik olarak değişir-gelişir (kişilik gelişimi alanı), törel olarak deği-şir-gelişir (âhlak ve vicdan gelişimi). İşte değişimin, gelişimin gözlendiği bu alanlara gelişim alanları denir. Başlıca gelişim alanları, fiziksel, zihinsel, duygusal, sosyal, ki-şilik ve ahlâk gelişimi alanlarıdır.

Gelişim Dönemleri Gelişimi, döllenme ile başlayıp ölüm ile son bulan süre içerisinde bireyde meyda-

na gelen düzenli ve uyum sağlamaya dönük değişiklerdir diye tanımlamıştık. Gelişim süreci yani döllenme ile ölüm arasındaki süre bazı araştırmacılarca farklı dönemlere bölünmüştür. Bu dönemlerin her biri diğerinden niteliksel olarak farklıdır ve belli bir yaş diliminde ortaya çıkar. Gelişen birey bir dönemi atlayamaz ya da başka bir zaman aralığında yaşayamaz. Her dönem, o döneme özgü genel özellikleri ve sorunları vur-gular.12