siyasi tarih 1 aöf

8/15/2019 siyasi tarih 1 aöf

1/232

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2694

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1660

S‹YAS‹ TAR‹H-I

Yazarlar

Prof.Dr. Ça¤r› ERHAN (Ünite 1-3)

Prof.Dr. Ömer KÜRKÇÜO⁄LU (Ünite 4)

Prof.Dr. Ömer KÜRKÇÜO⁄LU, Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM (Ünite 5)

Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM (Ünite 6)

Doç.Dr. Kemal YAKUT (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Esra YAKUT (Ünite 8)

Editörler

Prof.Dr. Ça¤r› ERHAN

Yrd.Doç.Dr. Esra YAKUT

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹


2/232

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel KoordinatörDoç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Doç.Dr. Murat Ataizi

Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Emine Erdir Koyuncu

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Siyasi Tarih-I

ISBN978-975-06-1363-0

1. Bask›Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 10.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2012


3/232

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ viii

Modern Avrupa’n›n Do¤uflu ................................................... 2ORTA ÇA⁄IN M‹RASI ................................................................................... 3Feodalizm ve Tar›m Devrimi........................................................................ 5

Yüksek Orta Ça¤lar ....................................................................................... 6Haçl› Seferleri ................................................................................................ 8

YEN‹ ÇA⁄ BAfiLARKEN AVRUPA’NIN DURUMU....................................... 8 Yüz Y›l Savafllar›............................................................................................ 8‹spanya’n›n Birli¤ini Sa¤lamas›..................................................................... 9CO⁄RAF‹ KEfi‹FLER...................................................................................... 11Kaflifler ve Keflifler ........................................................................................ 11

Co¤rafi Kefliflerin Sonuçlar› ve Ticaret Devrimi.......................................... 14RÖNESANS VE REFORMASYON.................................................................. 16Özet ............................................................................................................... 19Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 21Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 22S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 22

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 23

Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni............. . 24OTUZ YIL SAVAfiLARI ÖNCES‹NDE FRANSA VE ‹NG‹LTERE’DES‹YAS‹ DURUM ............................................................................................. 25Fransa’da Mutlakiyetçili¤in Ortaya Ç›k›fl›..................................................... 25Tudor’lar Döneminde ‹ngiltere..................................................................... 27

V. CHARLES DÖNEM‹NDE KUTSAL ROMA ‹MPARATORLU⁄U VE‹SPANYA........................................................................................................ 29‹spanya-Fransa Mücadelesi ........................................................................... 29Kanuni ve V. Charles .................................................................................... 30

Almanya Co¤rafyas›’nda Din Savafllar›......................................................... 32“Yeni Dünya”n›n ‹spanya’ya Ba¤lanmas› .................................................... 32KES‹NT‹S‹Z SAVAfiLAR DÖNEM‹................................................................. 34Seksen Y›l Savafllar› ve Hollanda’n›n ‹spanya’dan Ba¤›ms›zl›¤›................. 34Otuz Y›l Savafllar› .......................................................................................... 35

WESTPHALIA BARIfiI.................................................................................... 37 XVII. YÜZYILA KADAR BATI AVRUPA DIfiI DÜNYANIN DURUMU ....... 38Çin ................................................................................................................. 38

Japonya .......................................................................................................... 39Hindistan........................................................................................................ 40‹ran................................................................................................................. 41Polonya .......................................................................................................... 42Rusya.............................................................................................................. 43Özet................................................................................................................ 45Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 47

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 48S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 48 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 49

‹ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE


4/232

XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin KüreselRekabeti.................................................................................. .. 50

MANfi’IN ‹K‹ YAKASINDA PARLAMENTAR‹ZM VE MUTLAK‹YETÇ‹L‹K .. 51‹ngiltere’de Parlamento’nun Hükümdar Karfl›s›ndaki Zaferi ...................... 51Stuartlar ile Parlamento Aras›ndaki Anlaflmazl›¤›n Bafllamas› .............. 51Hak Dilekçesi .......................................................................................... 52‹ngiltere’de Cumhuriyet Dönemi............................................................ 53Parlamento’nun Kesin Zaferi: Haklar Yasas› ......................................... 54

Fransa’da Mutlakiyet Ça¤›............................................................................. 55Richelieu ve Mazarin’in Yönetimlerinde Fransa.................................... 56Günefl Kral............................................................................................... 57‹ntikal Savafl›............................................................................................ 57

FRANSA’NIN AVRUPA’DA GEN‹fiLEMES‹N‹N DURDURULMASI VE

YEN‹ GÜÇ DENGELER‹ ................................................................................ 59‹kinci Viyana Kuflatmas›’n›n Avrupa Dengelerine Etkisi ............................ 59‹spanya Veraset Savafllar› ve Utrecht Bar›fl›................................................. 61

XIX. YÜZYILA G‹RERKEN AVRUPA’NIN ESK‹ VE YEN‹ BÜYÜKGÜÇLER‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹LER ............................................................... 63

Alman ‹kili¤i: Avusturya-Prusya Rekabeti.................................................... 63 Avusturya Veraset Savafllar› .................................................................... 64

‹ngiltere ve Fransa’n›n Küresel Çapta Mücadelesi ...................................... 64 Yedi Y›l Savafllar› .................................................................................... 65

Rusya’n›n Büyük Güçlerin Aras›na Girifli ve Osmanl›’n›n Durumu........... 66“YEN‹ DÜNYA”DA ‹LK BA⁄IMSIZ DEVLET: ABD..................................... 68

‹lk Kolonilerin Kurulmas› ............................................................................. 68 Avrupa’daki Savafllar›n Kolonilere Yans›malar›........................................... 69 Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl› ve Sonuçlar› .................................................. 70Özet ............................................................................................................... 73Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 75Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 76S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 76


Frans›z Devrimi........................................................................ 78FRANSIZ DEVR‹M‹ NEDEN VE NASIL YAPILDI?........................................ 79

“Ayd›nlanma”n›n Frans›z Devrimi’nin Ç›k›fl›ndaki Etkisi ............................ 79Devrim’in Fransa’ya Özgü Nedenleri........................................................... 80Devrim’in Ç›kmas› ......................................................................................... 80FRANSA’DA YEN‹ REJ‹M‹N KURULUfiU VE SORUNLARI .......................... 81

Yeni Rejim’in Yeni Anayasas›....................................................................... 81Devrimle Vatandafllara Sa¤lanan Yeni Haklar............................................. 82Devrim’den Sonra Fransa’da Sosyal S›n›flar ve Devlet .............................. 82Eski Rejim’i (Ancient Regime) Geri Getirme Çabalar› ve Devrim’inTepkisi ........................................................................................................... 82

YEN‹ REJ‹M’‹N S‹YAS‹ MODEL ARAYIfiLARI .............................................. 83Ulusal Konvansiyon ...................................................................................... 83

Terör Dönemi (1793-1794) ........................................................................... 83Direktuvar Dönemi (1795-1799)................................................................... 84M›s›r Seferi .................................................................................................... 84

‹ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE


5/232


6/232

Küresel Emperyalist Yar›fl ..................................................... 132 AVRUPA’NIN DÖNÜfiÜMÜ VE AVRUPA UYUMU’NUN SONU ................. 133

AVRUPA’DA BLOKLAfiMAYA G‹DEN YOL ................................................. 135Üçlü ‹ttifak’›n Kurulmas› ............................................................................... 136Üçlü ‹tilaf’›n Kurulmas› ................................................................................. 137SÖMÜRGEC‹L‹K VE EMPERYAL‹ZM............................................................ 139EMPERYAL‹ST DALGA VE AVRUPA DIfiI DÜNYA..................................... 141Emperyalizm Sürecinde Afrika ve Asya’n›n Dönüflümü............................. 141

Afrika.............................................................................................................. 141Çin ................................................................................................................. 143

Japonya .......................................................................................................... 145Hindistan........................................................................................................ 147

Amerika K›tas›ndaki Geliflmeler ................................................................... 148

Yeni Bir Büyük Güç: ABD ........................................................................... 148Sömürgecili¤e Karfl› Meydan Okuma: Latin Amerika ................................. 149Özet ............................................................................................................... 152Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 155Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 156S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 156


Birinci Dünya Savafl› (1908-1918)........................................... 160BÜYÜK HESAPLAfiMANIN NEDENLER‹ ...................................................... 161BÜYÜK HESAPLAfiMADAN ÖNCE KR‹ZLER............................................... 169

Birinci Fas Krizi ............................................................................................. 169Bosna-Hersek Krizi ....................................................................................... 170‹kinci Fas Krizi............................................................................................... 172Balkan Krizi ................................................................................................... 173SAVAfiIN BAfiLAMASI VE YAYILMASI......................................................... 174Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Savafla Girmesi ............................................... 178

Avrupa’da Savafl›n Yay›lmas› ........................................................................ 179Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Savaflt›¤› Cepheler .......................................... 181Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu Parçalayan Gizli Antlaflmalar ........................... 183Rusya’n›n Savafltan Çekilmesi....................................................................... 184

ABD’nin Savafla Girmesi ............................................................................... 186

BARIfi G‹R‹fi‹MLER‹ VE SAVAfiIN SONA ERMES‹....................................... 186Özet................................................................................................................ 192Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 194Okuma Parças› .............................................................................................. 195Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 196S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 196


Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi(1919-1929)............................................................................... 198

PAR‹S BARIfi KONFERANSI VE BARIfi ANTLAfiMALARI ............................ 199

Milletler Cemiyeti’nin Kurulmas› .................................................................. 200Bar›fl Antlaflmalar›.......................................................................................... 203

‹ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE


7/232

Versailles Bar›fl Antlaflmas› ..................................................................... 203Saint Germain Bar›fl Antlaflmas› ............................................................. 204Neuilly Bar›fl Antlaflmas› ......................................................................... 204

Trianon Bar›fl Antlaflmas› ........................................................................ 204Sevr Bar›fl Antlaflmas›.............................................................................. 205BARIfiIN UYGULANMASI VE KARfiILAfiILAN SORUNLAR ......................... 206Milliyetler Sorunu ve S›n›rlar ........................................................................ 206

Almanya Sorunu............................................................................................ 208Sovyet Rusya - Almanya Yak›nlaflmas› ........................................................ 209

Silahs›zlanma ve Ortak Güvenlik........................................................... 210Denizde Silahs›zlanma............................................................................ 211Londra Deniz Silahs›zlanmas› Konferans›.............................................. 212Karada Silahs›zlanma .............................................................................. 212

GÜVENL‹⁄‹ SA⁄LAMA G‹R‹fi‹MLER‹........................................................... 213

Milletler Cemiyeti’nin Baflar›s›z Kalmas› ...................................................... 213Cenevre Protokolü ........................................................................................ 214Locarno Antlaflmalar›..................................................................................... 215Briand-Kellogg Pakt› ..................................................................................... 216Hakemlik Genel Senedi................................................................................ 217Ekonomik ‹flbirli¤i (Avrupa Birli¤i) Giriflimi................................................ 217Küçük Antant................................................................................................. 2171929 DÜNYA EKONOM‹K KR‹Z‹ VE ULUSLARARASI S‹STEM‹NZAYIFLAMASI................................................................................................ 218Özet ............................................................................................................... 219Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 221

Okuma Parças› ............................................................................................. 222Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 223S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 224


‹ç indek i ler vii


8/232

Önsöz

Uluslararas› ‹liflkiler bilimsel disiplini üç ana sütun üzerinde yükselir. Bunlar;

Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar›, Uluslararas› Hukuk ve Siyasi Tarih’tir. Kürsellefl-

meyle birlikte uluslararas› alanda meydana gelen siyasi, ekonomik, sosyo-kültürel

geliflmelerin çok daha genifl kitlelerin ilgisini çekmesi, tüm dünyada oldu¤u gibi

Türkiye’de de uluslararas› iliflkiler e¤itimine olan ilgiyi art›rm›flt›r. Ülkemizdeki

üniversitelerde yer alan uluslararas› iliflkiler bölümlerinin büyük ço¤unlu¤u müf-

redatlar›n› yukar›da belirtti¤imiz üçlü sütun yap›s›na oturtmaktad›r.

Siyasi Tarih disiplini hakk›ndaki en önemli tart›flma, bu alan›n›n Tarih’in mi,

yoksa Uluslararas› ‹liflkilerin mi bir alt dal› oldu¤u hakk›ndad›r. Esasen XIX. yüzy›l-

da kendine has metodolojisiyle geliflmeye bafllad›¤›nda Siyasi Tarih’in, Tarih’in bir

alt ya da yan dal› oldu¤u kabul edilmekteydi. Kald› ki, o tarihlerde henüz Ulusla-

raras› ‹liflkiler disiplini ortaya ç›kmam›flt›. Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra önce Av-rupa, ard›ndan da ABD merkezli olarak Uluslararas› ‹liflkiler alan›n›n geliflmesine

paralel olarak, Siyasi Tarih, Tarih’in oldu¤u kadar Uluslararas› ‹liflkiler’in de parça-

s› olarak görülmeye baflland›. Hele Uluslararas› ‹liflkiler kuramc›lar›n›n çal›flmalar›n-

da s›kl›kla tarihsel olaylara at›f yapmas›, Uluslararas› Hukuk konular›n›n büyük bö-

lümünü devletler aras›nda tarihte meydana gelmifl ihtilaflar›n oluflturmas› gibi se-

beplerle, Siyasi Tarih giderek Uluslararas› ‹liflkiler’in ayr›lmaz parças› haline geldi.

Türkiye’deki uluslararas› iliflkiler e¤itimine bak›ld›¤›nda da, eski dille Tarih-i

Siyasi dersinin ilk andan itibaren müfredatta yer ald›¤›n› görürüz. Osmanl› ‹mpa-

ratorlu¤u’nun bürokrat yetifltirmek için kurdu¤u Mekteb-i Mülkiye’de ve bu kuru-

mun Ankara’ya naklinden sonra ald›¤› ismiyle Siyasal Bilgiler Okulu’nun Siyasifiubesi’nde (Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü) birinci s›n›fta zorunlu Siyasi Tarih oku-

tulmaktayd›. Bu uygulama, ilerleyen y›llarda aç›lan uluslararas› iliflkiler bölümle-

rinde de devam ettirildi. Genellikle iki, bazen üç dönem okutulan Siyasi Tarih

derslerini, daha sonraki dönemlerde Osmanl› Diplomasi Tarihi ve Türk D›fl Politi-

kas› gibi daha özel nitelikli siyasi tarih dersleri tamamlamaktad›r.

Do¤rudan uluslararas› iliflkilerle ilgili olmakla birlikte, Siyasi Tarih baflka konu-

larla kar›flt›r›labilmektedir. Ço¤u zaman isim benzerli¤inden dolay› Siyaset Tarihi

ya da Türk Siyasal Tarihi gibi alanlarla kar›flt›r›ld›¤› olmaktad›r. Hâlbuki bunlardan

birincisi siyaset biliminin geliflimini, ikincisi ise XIX. yüzy›ldan bugüne Türkiye’de

siyasal hayat›n evrimini inceleyen alanlard›r. Siyasi Tarih’in yukar›daki örneklerle

kar›flt›r›lmas›n›n en önemli sebebi iki anlama birden gelmesindendir.

Siyasi Tarih’in ilk anlam›, devletlerin oluflumunun, iç geliflmelerinin anlat›ld›-

¤› bilim dal›d›r. Bu yan›yla Siyasi Tarih, iç siyaset tarihi (“histoire politique” –“po-

litical history”) say›labilir.

Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin bir parças› olarak Siyasi Tarih ise devletlerin

birbirleriyle veya uluslararas› iliflkilerin baflka birimleriyle iliflkilerini inceler. Bu

yan›yla da Siyasi Tarih, d›fl siyaset tarihi (“histoire diplomatique” – “diplomatic

history”) say›labilir. Özellikle ABD merkezli olarak bir süredir Siyasi Tarih için

“uluslararas› iliflkiler tarihi” kavram›n› kullananlar da vard›r. Biz ise Mekteb-i Mül-

kiye’den beri devam eden gelene¤e sad›k kalarak, Siyasi Tarih kavram›n› kullan-

maya devam etmekteyiz.

Siyasi Tarih’te a¤›rl›¤› devletlerin d›fl iliflkilerinin tarihine verirken, iç geliflmele-

ri de gözden uzak tutmamak gerekecektir. Çünkü bir devletin iç durumunu bilme-

Önsözviii


9/232

den d›fl siyasetini anlama¤a imkân yoktur. Bir devletin d›fl politikas›n›, bir tak›m iç

etkenler ile d›fl etkenler birlikte olufltururlar. Böylece, Siyasi Tarih devletlerin yal-

n›zca d›fl iliflkilerini anlatan türde bir diplomasi tarihi olmaktan ç›kabilmektedir.

A¤›rl›¤› yine bu d›fl yana vermekle birlikte, iç yönüyle de, Siyasi Tarih, daha geniflçerçeveli Uygarl›k Tarihi ile Siyaset Tarihi’nin bir parças› haline gelmektedir.

Öte yandan, Siyasi Tarih, Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar› ve Uluslararas› Hukuk

disiplinlerine tarihsel malzeme sa¤lamaktad›r. Buna karfl›l›k, Siyasi Tarih de söz

konusu iki disiplinden, özellikle de Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin kuramsal yak-

lafl›mlar›ndan etkilenmektedir.

Siyasi Tarih’in ne zamandan bafllad›¤› da ayr› bir tart›flma konusudur. Siyasi

Tarih, devletlerin iç durumlar›ndan ve birbirleriyle iliflkilerinden söz etti¤ine göre,

“devletin var oldu¤u ilk günlerden bafllayan bir Siyasi Tarih” mi yazmak gerekir?

O zaman Mezopotamya devletleri, M›s›r ve ‹yonya uygarl›klar› Siyasi Tarih’in ala-

n›na girer mi? Bu sorunun cevab› hay›rd›r. Zira, Siyasi Tarih araflt›rmalar›nda kul-lan›lan en önemli kaynaklar devletlerin kendi iç yaz›flmalar› ve en az onun kadar

önemli olan devletler aras› yaz›flmalard›r. Yani, arfliv çal›flmas› olmadan Siyasi Ta-

rih yaz›lamaz. Bürokratik ve diplomatik belgelerin düzenli olarak tasnif edildi¤i

bir devlet yap›s› en fazla son 500 y›l›n meselesidir.

Türkiye’de Siyasi Tarih kitaplar›, daha ziyade Frans›z ekolünden olan yazarla-

r›n da etkisiyle, genellikle 1789 Frans›z Devrimi’ni bafllang›ç tarihi olarak almak

e¤ilimindedir. Bunlar, ‹nsanl›k tarihindeki en büyük de¤iflimlerin Frans›z Devri-

mi’ni takip eden dönem içinde oldu¤unu, dünyan›n co¤rafi yönden keflfinin bu

dönemde tamamland›¤›n›, yeni teknik bulufllar›n elde edilmesini, uluslararas› si-

yasal ve ticari iliflkilerin – önceki dönemlerle karfl›laflt›r›lamayacak kadar – bu dö-

nemde artmas›n› ileri sürerek, 1789’u bir milat olarak kabul ederler. Bu görüfllerin

do¤rulu¤u aç›kt›r. Ancak, biz bu kitab›m›zda a¤›rl›¤› yine 1789 sonras›na vermek-

le birlikte, ça¤dafl anlam›nda uluslararas› iliflkilerin ilk belirtilerinin M.S. 1200’ler-

de bafllad›¤›n› dikkate ald›k. Onun için de, önce Orta Ça¤’dan 1789’a kadarki dö-

nem üzerinde ana çizgileriyle durduk. Bunu yaparken de, mümkün oldu¤unca

Avrupa merkezli bir tarih anlat›s›ndan kaç›nd›k. Dünyan›n farkl› bölgelerinde

meydana gelen geliflmeleri, farkl› devletler aras›ndaki etkileflimleri, iç geliflmeleri

de¤iflik perspektiflerden ele ald›k.

Siyasi Tarih kitab›n›z›, sadece bu derste kullanmayacaks›n›z. Ö¤renim hayat›-

n›z boyunca alaca¤›n›z bir çok derste verilen kavramlar› ve örnekleri daha detay-

l› biçimde hat›rlamaya gereksinim duydu¤unuzda, Siyasi Tarih kitab›n›za yeniden

müracaat edeceksiniz.

Anadolu Üniversitesi’nin haz›rlam›fl oldu¤u Kitap Haz›rlama K›lavuzu’nu kulla-

narak, ça¤dafl bir ders kitab› haz›rlad›k. Kitab›n ortaya ç›kmas›na katk› sa¤layan

herkese editörler olarak flükranlar›m›z› sunuyoruz. Siyasi Tarih dersinin tüm ö¤-

rencilerimiz için ö¤retici ve yeni fikirlerin meydana getirilmesine katk› sa¤lay›c›

nitelikte olmas›n› temenni ediyoruz.

Editörler

Prof.Dr. Ça¤r› ERHAN Yrd.Doç.Dr. Esra YAKUT

Önsöz ix


10/232

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Önemli Orta Ça¤ geliflmelerinin neler oldu¤unu ve döneme flekil veren et-kenleri ifade edebilecek,

Yeni Ça¤ bafllarken Avrupa’n›n ekonomik, sosyal ve siyasal durumunuaç›klayabilecek,Co¤rafi kefliflerin Avrupa ve dünya tarihi aç›s›ndan etkilerini tart›flabilecek,Rönesans ve Reformun Avrupa’ya etkilerini saptayabilecek bilgi ve becerileresahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Orta Ça¤• Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u• Feodalizm• Haçl› Seferleri• Kilise• Mezhepler• Co¤rafi Keflifler

• Tar›m Devrimi• Rönesans• Reform• Sömürgecilik• Ticaret Devrimi• Güç Dengesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Siyasi Tarih-I

• ORTA ÇA⁄’IN M‹RASI

• YEN‹ ÇA⁄ BAfiLARKENAVRUPA’NIN DURUMU

• CO⁄RAF‹ KEfi‹FLER

• RÖNESANS VE REFORM

Modern Avrupa’n›n

Do¤uflu

1S‹YAS‹ TAR‹H-I


11/232

ORTA ÇA⁄IN M‹RASIRoma ‹mparatorlu¤u’nun 395’te ikiye ayr›lmas›ndan, II. Mehmet’in 1453’te ‹stan-

bul’u feth ederek Do¤u Roma (Bizans) ‹mparatorlu¤u’na son vermesine kadar ge-

çen dönem Orta Ça¤ olarak adland›r›l›r. Baz› Bat› kaynaklar› Orta Ça¤’›n, Kristof

Kolomb’un 1492’de Amerika k›tas›n› keflfetmesiyle sona erdi¤ini kabul ederler. Bu

dönemin ilk befl yüzy›l› ço¤u kaynakta “karanl›k ça¤lar” olarak isimlendirilir. Son

befl yüzy›l›na ise genellikle “yüksek orta ça¤lar” ad› verilir.

Orta Ça¤, daha sonraki dönemde Avrupa’n›n dünya siyasetinde bir güç mer-

kezi hâline gelmesini sa¤layacak birçok geliflmeye sahne olmufltur. Dolay›s›yla,

modern uluslararas› iliflkilerin bafllang›ç noktas› say›lan Westphalia Düzeni’ni

(‹kinci Ünite) ele almadan önce, Orta Ça¤’›n önemli geliflmeleri üzerinde k›sacadurmakta fayda vard›r.

Bat› Roma’n›n 476’da y›k›lmas›n› takiben Kuzey Afrika ve ‹talya’da kurulan

Vandal ve Ostrogot krall›klar›, VI. yüzy›l›n bafl›nda Do¤u Roma ‹mparatoru Jüstin-

yen taraf›ndan ortadan kald›r›lm›flt›. ‹spanya’da kurulan Vizigot Krall›¤› ise VIII.

yüzy›lda Cebel-i Tar›k Bo¤az›’n› geçerek Avrupa k›tas›na ç›kan ‹slam ordular› tara-

f›ndan ortadan kald›r›ld›. Böylece Avrupa’n›n do¤usunda Do¤u Roma ‹mparator-

lu¤u nüfuz alan›n› geniflletirken, k›tan›n bat›s›nda Müslümanlar Pirene da¤lar›n›

geçerek bugünkü Fransa topraklar›nda ilerlemeye bafllad›lar.

Bu dönemde günümüzdeki Fransa ve Almanya’n›n güney bölgelerinde Frank

kabileleri küçük alanlarda hâkimiyet kurma mücadelesi vermekteydi. Merovenj ai-

lesinden Clovis, yaklafl›k olarak 500 civar›nda di¤er Frank kabilelerine üstünlüksa¤lam›fl, H›ristiyanl›¤› seçmek suretiyle Papa’n›n da deste¤ini alm›flt›. Merovenj

döneminde H›ristiyanl›k, Bat› Avrupa’daki putperest (pagan) kabileler aras›nda ya-

y›ld›. Clovis’in ölümünden sonra yönetimi alt›ndaki topraklar, uzun süren taht kav-

galar› neticesinde yavafl yavafl parçaland›. Orta Ça¤’›n bu dönemine “karanl›k ça¤-

lar” ad›n›n verilmesinin en önemli sebebi Frank kabileleri aras›ndaki bu mücadele

esnas›nda ticaretin donma noktas›na gelifli, kentlerin büyük ölçüde yok oluflu, ta-

r›m alanlar›n›n s›n›rlanmas›, okuma yazma oran›n›n neredeyse s›f›r düzeyine düfl-

mesi ve kanunsuzlu¤un her yerde hâkim olufludur. Siyasi bir otoriteden ve düzen-

den söz etmek imkâns›zd›r.

Avrupa’n›n güneyinde ise 590’da Papal›k taht›na oturan I. Gregory (Büyük Gre-

gory) zaman›nda, Roma’dan intikal edebilen sosyo-kültürel miras H›ristiyanl›k çer-

Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

395’ten 1453’e kadar sürentarihsel döneme Orta Ça¤denir.


12/232

çevesinde yeniden biçimlendirilip Franklar›n yaflad›klar› bölgelere nispetle daha ge-

liflmifl bir uygarl›k düzeyine ulafl›lm›flt›r. I. Gregory bir yandan bir H›ristiyan tarika-

t› olan Benediktenler vas›tas›yla Avrupa’da dinini yayarken, di¤er yandan da kuzey-

deki H›ristiyan Franklarla, di¤er “barbar” kavimlere karfl› ifl birli¤i içine girmifltir. Yaklafl›k olarak 600’de Hunlar taraf›ndan Bat›’ya do¤ru sürülen Anglo-Sakson kabi-

lelerinin istila etti¤i Britanya’da H›ristiyanl›¤›n yay›lmas› onun zaman›nda olmufltur.

I. Gregory’n›n bafllatt›¤› Franklarla ittifak kurma çabalar›, onun ölümünden son-

ra meyvesini vermifl, Papa’n›n da deste¤ini alan Heristalli Pepin (Pepen) adl› bir

Merovenj hükümdar›, tüm Franklar› 687’de tek bir yönetim alt›nda birlefltirmeyi ba-

flarm›flt›r. Pepin’in o¤lu Charles Martel (Çekiç fiarl) 732’de Paris’e 150 kilometre

mesafede Puvatya Muharebesi’nde (Tour Savafl›) Müslüman ordular›n› yenilgiye

u¤ratm›fl ve ‹spanya’ya geri çekilmeye zorlam›flt›r. Bu baflar› sonucunda Papa tara-

f›ndan “H›ristiyanl›¤›n Koruyucusu” olarak kutsanan Charles Martel, tüm Frankla-

r›n siyasi deste¤ini alarak giderek güçlenmifltir. Franklar›n siyasi birli¤inin daha gü-

venli hâle getirdi¤i Bat› Avrupa’da Benediktenlerin H›ristiyanl›¤› yaymas› kolaylafl-m›flt›r. Charles Martel’in o¤lu “K›sa” Pepin 751’de Papa taraf›ndan Franklar›n kut-

sal kral› ilan edilmifl, bu iltifat›n karfl›l›¤›n› da ‹talya’y› Lombardlardan tamamen te-

mizleyerek Papa’ya ödemifltir. K›sa Pepin’in kral olmas›yla Bat› Avrupa’da Karolenj

Dönemi bafllam›flt›r. Bu tarihten itibaren Roma Kilisesi giderek ‹stanbul merkezli

Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun nüfuz alan›ndan uzaklaflmaya ve Franklarla daha

fazla siyasi iliflki içine girmeye bafllam›flt›r. ‹lerleyen yüzy›llarda, Roma ve ‹stanbul

kiliseleri aras›ndaki mücadele daha da derinleflecek, 1054’te iki kilise birbirinden

ayr›larak Katolik ve Ortodoks H›ristiyanl›k hizipleflmesi do¤acakt›r.

768’de Frank taht›na oturan Charlemagne (fiarlman), 814’teki ölümüne kadar

Bat› Avrupa’da yürüttü¤ü baflar›l› siyaset dolay›s›yla “Avrupa’n›n Babas›” (Rex Pa-

ter Europae) unvan›n› alm›flt›r. Bir yandan Almanya, Kuzey ‹spanya ve ‹talya’ya

düzenledi¤i baflar›l› askeri seferlerle devletinin s›n›rlar›n› geniflletmifl, di¤er yandan

da H›ristiyanl›¤› -ço¤u zaman k›l›ç zoruyla- yaym›flt›r. Frank topraklar›na getirdi¤i

Benedikten kefliflleri yoluyla halk›n okuma-yazma ö¤renmesini sa¤lam›fl, ayr›ca

Karolenj alfabesini gelifltirerek Latin harflerini tamamen unutulmaktan kurtarm›flt›r.

Roma kent hayat›n›n yok olmas›ndan sonra ilk kez Charlemagne döneminde Av-

rupa’da okullar yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Kültürel alandaki bütün bu eylemleri

dolay›s›yla Charlemagne’›n Bat› Avrupa’da erken bir Rönesans bafllatt›¤› de¤erlen-

dirmesi yap›l›r.

Kuflkusuz Charlemagne’› siyasi tarih aç›s›ndan önemli k›lan, 800 y›l›n›n Noel’in-

de Roma’daki St. Peter Bazilikas›nda Papa’n›n elinden taç giyerek “Kutsal Roma‹mparatoru” ilan edilmesidir. Avrupa’da “imparator” nam›nda ikinci bir kiflinin var-

l›¤›na önce karfl› ç›kmas›na ra¤men, Do¤u Roma’n›n da 812’de resmen tan›d›¤›

“Kutsal Roma ‹mparatoru” unvan›, ölümüne kadar Charlemagne taraf›ndan tafl›n-

m›flt›r. Bununla birlikte Charlemagne’›n ülkesini yönetirken iktidar gücünü “kont”

ad› verilen yerel makamlara devredilmesi esas›na dayanan adem-i merkeziyetçi bir

sistemi benimsemifl olmas›, onun ölümünden sonra Frank Krall›¤›’n›n bölünerek

güç kaybetmesine sebep olmufltur. ‹skandinavya’dan gelen Vikinglerin, Asya’dan

gelen Hunlar›n ve güneyden gelen Müslümanlar›n yo¤un ak›nlar› Frank yönetici-

lerini etkisizlefltirmifltir. Bununla birlikte, Charlemagne’›n adem-i merkeziyetçi yö-

netim tarz›, onun ard›ndan yüzy›llar boyunca tüm Avrupa’y› etkileyecek olan fe-

odalizmin do¤ufluna yol açm›flt›r.

4 Siyasi Tarih-I


13/232

Feodalizm ve Tar›m DevrimiEsasen Çin’de, Japonya’da, Pers ve Do¤u Roma imparatorluklar›nda da rastlanan

feodalizm, toprak sahibi ile onu ekenler aras›ndaki iliflkinin, siyasi anlam kazanm›fl

fleklidir. Hükümdarlar, destek karfl›l›¤›nda baz› topraklar› soylular›n yönetimine

verir, onlar da güvenliklerini sa¤lad›klar› köylüleri bu topraklarda çal›flt›r›rlard›.

Charlemagne Dönemi’nden itibaren Bat› Avrupa’da yayg›nlaflan feodalizm, sadecebir toprak yönetim biçimi olman›n ötesine geçmifl, siyasal gücün paylafl›lmas›, kar-

fl›l›kl› hak ve yükümlülükler ile yönetimde temsil gibi siyaset bilimi aç›s›ndan son

derece önemli kavramlar›n tarihteki önemli örneklerini sunmufltur.

Karolenj ‹mparatorlu¤u’nun IX. yüzy›l›n sonlar›nda da¤›lmas›ndan sonra, bu-

günkü Almanya’dan Atlantik k›y›lar›na ulaflan genifl bir alandaki toprak yönetimi

“kont” ad› verilen kifliler taraf›ndan yürütülmeye bafllam›flt›. Kontlar ortalama bir-

kaç yüz hektarl›k tar›m alanlar›n› denetimleri alt›nda tutmakta ve “malikâne” ad›

verilen bölgelerindeki egemenliklerini sa¤lamlaflt›rmak için silahl› adamlar besle-

mekteydiler. Zamanla kontlar aras›nda daha güçlü olan ve “lord” olarak isimlendi-

rilenler, çevrelerindeki kontlar› kendilerine tabi hale getirdiler. Lorda tabi olan

kontlara “vassal” denildi. Lord (süzeren) ile vassallar aras›nda karfl›l›kl› bir tak›mhak ve yükümlülükler söz konusuydu. Lord, vassal›n topraklar›n› yönetmesini te-

minat alt›na al›yor, ölümü hâlinde miras›n›n onun ailesinden birine geçmesini sa¤-

l›yordu. Savafl durumunda lorda asker sa¤lamak, lordun çocuklar› evlendi¤inde

vergi vermek ve lordun esir düflmesi hâlinde fidyesini ödemek de vassal›n görev-

leri yükümlülükleri aras›ndayd›. Zamanla büyük lordlar da “dük” olarak an›lmaya

bafllad›lar. Yaflad›klar› evi (flato) surlarla çeviren feodal beyler, tehdit hâlinde köy-

lülerin de s›¤›nabilecekleri yerleflim merkezleri (kale - burg) oluflturdular. ‹lk ör-

nekleri ahflap malzemeyle infla edilen Avrupa’daki ilk kaleler X. yüzy›ldan itibaren

tafl bloklarla yap›lmaya baflland›. Kalelerin giderek daha büyük hâle gelmesiyle

Bat› Avrupa’da kent olarak isimlendirilebilecek yerleflim birimleri uzun bir aradansonra tekrar ortaya ç›kt›.

51. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

Harita 1.1

Charlemagne’in ‹mparotorlu¤u

Kaynak: Benjamin E. Smith (ed.), TheCentury Atlas of theWorld, Century Co.,New York, 1900.

Feodalizm; siyasal gücünpaylafl›lmas›, karfl›l›kl› hakve yükümlülükler veyönetimde temsil unsurlar›n›içerir.


14/232

Feodalizmin Bat› Avrupa’da temel yönetim biçimi olarak yayg›nlaflmaya baflla-d›¤› dönem, baflta veba olmak üzere birçok salg›n hastal›¤a ra¤men, Avrupa’da nü-fusun da h›zla artmas›na sahne oldu. 500 y›l›nda 27,5 milyon olan Avrupa nüfusu,

“karanl›k ça¤lar” boyunca erimifl, 650 y›l› civar›nda 18 milyona düflmüfltü. 1000 y›-l›na gelindi¤inde Avrupa nüfusu 38,5 milyon kifliye ulaflm›flt›. Bu nüfus art›fl›n›n enönemli sebebi, tar›msal üretimin geliflmesiydi. Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l-mas›nda da etkili olan ve Avrupa’y› güvenliksiz bir k›ta hâline getiren kuzey kay-nakl› istila hareketlerinin, Franklar›n güçlenmesiyle birlikte sona ermesi çiftçilerindaha fazla alanda ürün ekmelerini kolaylaflt›rm›flt›. X. yüzy›l›n bafl›nda, atlar›n ves›¤›rlar›n daha geliflmifl bir teknikle ba¤land›¤› a¤›r saban›n icat edilmesiyle birlik-te, topra¤›n daha derinden sürülmesi mümkün oldu. Ayn› dönemde yel de¤irmen-leri ve su kanallar› da bütün Bat› Avrupa’da yayg›nlaflt›. En az bunlar kadar, ayn›anda iki ürünün ekilebildi¤i ve topra¤›n bir bölümünün de dinlenmeye (nadasa)b›rak›ld›¤› üçlü tarla sisteminin kullan›lmas› da tar›msal verimi art›rd›. Yerleflimalanlar›na yak›n tarlalar›n sürekli bak›m›n›n sa¤lanmas› ihtiyac›, klasik köleli¤in gi-derek, “topra¤a ba¤l› kölelik” olan serfli¤e dönüflmesine yol açt›. Tar›msal ürünfazlas›n›n ortaya ç›kmas›, bu ürünlerin ticaretini canland›rd›. Bir yandan açl›ktanölümler azald›¤› için nüfus artmaya bafllad›, di¤er yandan da zenginleflmeye baflla-

yan toprak sahipleri, kendi bölgelerini korumak için paral› askerler tutmaya baflla-d›lar. fiövalyelik (atl› asker) yayg›nlaflt›.

Yüksek Orta Ça¤lar Avrupa X. yüzy›ldan itibaren daha sonraki yüzy›llardaki siyasi yap›y› derinden etki-leyecek önemli geliflmelere sahne olmufltur. Bunlar›n bafl›nda Do¤u Frank toprak-lar›n›n (Almanya) kral› I. Otto’nun, istiladan kurtard›¤› Papa XII. John taraf›ndan962’de Kutsal Roma ‹mparatoru ilan edilmesi gelir. Her ne kadar daha önce Char-lemagne ayn› unvan› alm›fl olsa da ölümünün ard›ndan krall›¤› da¤›ld›¤› için bu un-

van› tafl›yan baflka bir kral olmam›flt›. I. Otto’nun Kutsal Roma ‹mparatoru ilan edil-mesiyle birlikte, ‹mparator’un Roma Katolik Kilisesi’ni düflmanlar›ndan korudu¤u,Kilise’nin ise ‹mparator’a kutsal bir meflruiyet sa¤lad›¤› bir düzen kurulmufltur.

6 Siyasi Tarih-I

Serf, topra¤a ba¤l› köledemektir.

Resim 1.1

Orta Ça¤’da Avrupa kentlerinin genel görüntüsü (Brugges kenti)


15/232

Yüksek Orta Ça¤lar, Fransa ve ‹ngiltere’de taht›n babadan o¤ula geçti¤i “ulu-

sal” monarflilerin kök salmaya bafllad›¤› bir dönem oldu. 987’de Hugh Capet “Frank-

lar›n Kral›” ilan edildi. O tarihten, 1792-1814 y›llar› aras› hariç, 1848’e kadar Fran-

sa’y› Hugh Capet’in soyundan gelen krallar yönetecektir.‹ngiltere ise 1066’da Normandiya Dükü William (Fatih) taraf›ndan istila edildi.

H›ristiyanlaflm›fl Norveçliler olan Normanlar, k›ta Avrupas›ndaki feodalizm uygula-

mas›n› Britanya’da yerlefltirdiler. Takip eden y›llarda, ‹ngiltere krallar› ile büyük

toprak sahibi soylular (aristokrasi) ve din adamlar› (ruhban) aras›nda vergi topla-

mak konusunda ç›kan anlaflmazl›klar, 1215’te ‹ngiltere Kral› John’un Magna Carta

Libertatum (Büyük Özgürlükler Sözleflmesi) adl› belgeyi imzalayarak baz› yetkile-

rinden feragat etmesiyle sonuçland›. Bu belge kral›n sonsuz yetkilerinin, soylular

ve din adamlar› karfl›s›nda s›n›rland›rmas›na yol açt›. Keyfi tutuklaman›n, yarg›s›z

ceza verilmesinin, kanunsuz el koyman›n yasakland›¤› Magna Carta, Avrupa huku-

kunun ilk insan haklar› metinlerinden say›l›r. Feodalizm flartlar›nda sadece özgür

insanlar›n (serf olmayan) yararland›¤› bu haklar, daha sonraki ‹ngiltere krallar› ta-raf›ndan tan›nm›flt›r. Kral ile soylular aras›nda genellikle vergi konusunda ç›kan

anlaflmazl›klar, Magna Carta’n›n krala s›kl›kla hat›rlat›lmas›na yol açacak, yine de

‹ngiltere XVII. yüzy›l›n sonuna kadar kral ve yönetilenler aras›nda zaman zaman

büyük siyasi krizlere de yol açacak yetki mücadelesine sahne olacakt›r.

Di¤er yandan Yüksek Orta Ça¤lar Avrupa’da ticaretin canland›¤› ve kentlerin

yeniden kuruldu¤u bir dönem oldu. Roma’n›n y›k›l›fl›n›n ard›ndan, birkaç istisna

hariç, Bat› Avrupa’da kent olarak nitelendirilebilecek bir yerleflim birimi kalmam›fl-

t›. Bazen bir piskoposluk merkezi etraf›nda küçük nüfus kümeleri olufluyordu. X.

yüzy›la kadar ne bir ticaret merkezinden ne de tüccar s›n›f›ndan söz etmek müm-

kündü. XII. yüzy›la gelindi¤inde ise tüm Avrupa’da ticaret merkezleri olarak ifllev

gören yeni kentler ortaya ç›kmaya bafllad›. Bu kentlere yerleflen ve zenginleflen ti-

caret u¤raflanlar›, kendilerini “para kayna¤›” olarak gören büyük toprak sahibi

lordlarla ciddi bir mücadele içine girdiler. Kendi hukuklar›n› gelifltiren ticaret erba-

b›, feodal beylerin etkisinden kurtulabildikleri yerlerde, ba¤›ms›z kent devletleri ve

cumhuriyetler kurdular. Zaman zaman kentler aras›nda, ticareti engelleyen hay-

dutluk ve korsanl›¤a karfl› birlikler de kuruldu. Bunlar›n bafl›nda Alman kentleri-

nin oluflturdu¤u ve XII-XIII. yüzy›llarda Balt›k ve Kuzey Denizi’ndeki ticareti tama-

men egemenlikleri alt›na alan Hansa Birli¤i gelir. Kentlerde yaflayan meslek erba-

b›n›n oluflturduklar› meslek birlikleri olan “lonca”lar da bu dönemde yönetimde

etkili hâle gelmifllerdir.

Bir yandan feodalizmin getirdi¤i, kral›n karar al›rken soylulara dan›flaca¤› ilke-si, di¤er yandan kentlerin geliflmesiyle birlikte yönetimde söz sahibi olmak isteyen

yeni kesimlerin ortaya ç›kmas› Yüksek Orta Ça¤lar’da, Avrupa’n›n her yerinde par-

lamentolar›n yay›lmas›na yol açt›. “Konuflulan yer” anlam›ndaki parlamento, kral-

l›klar›n yönetimine iliflkin konular›n ele al›nd›¤› yer ifllevi görmeye bafllad›. Parla-

mento’da ayr› kamaralarda temsil edilen, din adamlar› (ruhban), toprak sahipleri

(aristokrasi) ve ticaretle u¤raflan kent-soylular (burjuvazi) giderek artan bir flekilde

yönetimde söz sahibi olmaya bafllad›lar. Bu üç s›n›f›n siyasal gücü, içinde bulunu-

lan ülkeye ve yaflan›lan döneme göre farkl›l›k gösterecektir. Özellikle ‹ngiltere ve

Fransa’da parlamentolar›n krallar karfl›s›ndaki serüveni ileriki dönemde birbirin-

den derin biçimde ayr›flacakt›r.


Magna Carta Avrupahukukunun ilk insan haklar›metinlerinden say›l›r.


16/232

Haçl› Seferleri Yüksek Orta Ça¤lar, Avrupal›lar›n ‹slam dünyas›yla ‹spanya d›fl›nda da çat›flmas›-na sahne oldu. Selçuklu Türklerinin 1015’ten itibaren Anadolu içlerine ak›nlar

yapmaya bafllamas› ve Türk afliretlerinin kitleler hâlinde Bat›’ya do¤ru hareketiDo¤u Roma ile gerginliklerin ortaya ç›kmas›na sebep olmufltu. 1071’de SelçukluSultan› Alparslan’›n Malazgirt Savafl›’nda ‹mparator Romen Diogenes (Diyojen)komutas›ndaki Do¤u Roma ordusunu yenmesi, Türklerin Anadolu’daki hâkimiyetalan›n› geniflletti. H›ristiyanlar›n, kendileri için kutsal say›lan Filistin topraklar›nahacca gitmelerinin zorlaflmas› üzerine Papa II. Urban 1095’te söz konusu toprak-lar›n ele geçirilmesi için “kutsal savafl” ça¤r›s›nda bulundu. Bafllang›çta Türklerinkarfl› koymas› karfl›s›nda Anadolu’dan geçemeyen Haçl› ordular›, 1099’da Kudüs’üele geçirmeyi baflard›lar.

1187’de Selahaddin Eyyubi önderli¤indeki ‹slam ordusu Kudüs’ü Haçl›lardangeri almay› baflard›. Kudüs’ü tekrar ele geçirmek için yap›lan Haçl› seferleri bafla-

r›s›zl›kla sonuçland›. 1204’te düzenlenen IV. Haçl› Seferi s›ras›nda ‹stanbul’u elegeçiren Latinler, Filistin’e gitmek yerine, Do¤u Roma’n›n baflkentini ya¤malamay›tercih ettiler. Bu olay Katolikler ve Ortodokslar aras›nda yüzy›llarca devam edecekbir güven bunal›m›n›n da bafllang›ç noktas›n› oluflturdu. Ard›ndan yap›lan seferler-de de Kudüs’ü ele geçiremeyen Haçl›lara ait son askeri kal›nt›lar›n 1291’de Müslü-manlar taraf›ndan yok edilmesiyle, Haçl› seferleri de son bulmufl oldu.

Haçl› seferleri, bir yandan papalar›n Avrupa hükümdarlar› üzerindeki siyasi gü-cünün artmas›na yol açarken, di¤er yandan da seferleri kendi ç›karlar›na uygungörmeyen baz› hükümdarlar›n papalarla çat›flmaya girmelerine yol açt›. Haçl› se-ferleri s›ras›nda Do¤u Roma ve ‹slam uygarl›klar›yla tan›flan Bat› Avrupa’ya maddizenginliklerin yan› s›ra, bu bölgelerin kültürel ve bilimsel düzeyinin aktar›lmas› da

söz konusu oldu. Bu sebeple, Rönesans’›n bafllang›c›nda Haçl› seferleriyle Do-¤u’dan aktar›lan de¤erlerin yads›namaz biçimde etkili oldu¤u de¤erlendirmesi ya-p›labilir. Son olarak Haçl› seferleri s›ras›nda flövalyelik bir meslek hâline geldi. Ba-t› Avrupa’da feodal lordlar istihdam ettikleri flövalyeler yoluyla topraklar›n›n vekendilerinin güvenliklerini sa¤lamaya çal›flt›lar. Bununla birlikte, Haçl› Seferleri s›-ras›nda ekonomik güçlerini art›ran, flövalyelerden oluflan baz› H›ristiyan tarikatla-r›, seferler sona erdikten sonra Bat› Avrupa hükümdarlar› hatta Kilise’yle siyasi mü-cadeleye girifltiler.

Feodalizmin Avrupa uygarl›¤›n›n geliflimindeki önemli etkileri nelerdir?

Orta Ça¤ dünyas›n› mükemmel bir flekilde yans›tan ve sinemaya da uyarlanan UmbertoEco’nun “Gülün Ad›” (Can Yay›nlar›, ‹stanbul, 2011) roman›n› okuyarak dönemin H›risti-

yanl›k düflüncesine iliflkin kapsaml› bir bilgi edinebilirsiniz.

YEN‹ ÇA⁄ BAfiLARKEN AVRUPA’NIN DURUMU

Yüz Y›l Savafllar›‹ngiltere ve Fransa krall›klar› aras›nda 1337’den 1453 kadar süren savafllar, Yüz Y›lSavafllar› olarak adland›r›l›r. Bu uzun krizin kökenlerini 1066’da Normandiya Dü-kü William’›n Hastings Savafl›’nda ‹ngiltere Kral› II. Harold’u yenerek ‹ngiltere tah-t›na oturmas›na kadar götürmek mümkündür. Asl›nda Fransa Kral›’n›n bir vassal›

konumunda olan William’›n kral olmas›n› takiben, ‹ngiltere krallar› Fransa’ya tabiolmay› reddetmeye bafllam›fllar ve daha ba¤›ms›z hareket etmifllerdir. 1154’te ‹ngil-

8 Siyasi Tarih-I

SIRA S‹ZDE 1

D ‹ K K A T


17/232

tere taht›n› ele geçiren Plantagenet Hanedan› s›ras›nda, ‹ngiltere ayn› zamandaNormandiya’y› da yönetmeye bafllam›fl ve sözde tabi oldu¤u Fransa’dan daha faz-la topra¤a hükmeder hâle gelmiflti. XIV. Yüzy›l›n bafl›nda Fransa taht›na kimin otu-

raca¤›na iliflkin bir veraset anlaflmazl›¤›n›n yaflanmas›, ‹ngiltere ile Fransa’n›n bir-birleriyle uzun sürecek savafllar›n› da bafllatt›. Taraflar›n zaman zaman Hollandal› ve Alman soylular›n›n da deste¤ini ald›¤› fas›lal› savafllar 1453’te Fransa’n›n kesinüstünlü¤üyle sona erdi.

Yüz Y›l Savafllar›’n›n son evresinde Frans›zlar ad›na zaferler kazanan fakat ‹ngi-lizler taraf›ndan ele geçirilerek bir engizisyon mahkemesinde yak›larak ölüme mah-kum edilen Jeanne d’Arc (Jan Dark) bu savafllar›n en ünlü isimlerinden biridir. Di-¤er taraftan Yüz Y›l Savafllar›, feodalizm dönemi savafl biçiminin sona erdi¤i, muha-rebe alan›nda yeni silahlar›n, askeri birimlerin ve taktiklerinin kullan›ld›¤› bir dö-nem olmufltur. fiövalyelerden oluflan a¤›r süvari birlikleri bu savafllarda Avrupa or-dular›ndaki önemlerini yitirmifllerdir. Savafllar s›ras›nda Fransa’n›n feodal bir monar-

fliden, ulusal bir monarfliye dönüflme süreci bafllam›flt›r. Ayn› zamanda, savafllar s›-ras›nda ekonomik s›k›nt› yaflayan ‹ngiltere ve Fransa krallar›n›n s›k s›k yeni vergilertoplamak zorunda kal›fllar›, her iki ülkede de meclislerin önemini giderek art›rm›fl-t›r. ‹ngiltere’de Parlamento, Fransa’da ise Genel Meclis (Etats Generaux) savafllar s›-ras›nda, aristokrasi, ruhban ve burjuvaziye dayal› klasik yap›s›na kavuflmufltur.

Savafl sonunda Calais d›fl›ndaki k›ta topraklar›n›n tamam›n› kaybeden ‹ngilizler,Britanya Adas›’na s›k›flm›flt›r. Yüz Y›l Savafllar›ndan hemen sonra Plantagenet Ha-nedan›’n›n iki ayr› dal› olan York ve Lancester aileleri aras›nda bafllayan Güller Sa-

vafl›’na sahne olan ‹ngiltere, 1485’te Tudor ailesinden VII. Henry’nin kral olmas›y-la nispi bir istikrara kavuflabilecektir. Savafltan monarflisini güçlendirerek ve hazi-nesini zenginlefltirerek ç›kan Fransa ise, XV. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren Av-

rupa k›tas›nda Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile bir nüfuz mücadelesine giriflecektir.

‹spanya’n›n Birli¤ini Sa¤lamas› Anadolu’nun Mo¤ol istilalar›yla kavruldu¤u XIII. yüzy›lda Selçuklular›n güçlerini yi-tirmesi, bu topraklarda her biri egemen birim olan beyliklerin ortaya ç›kmas›na yolaçm›flt›. Bunlardan Osmanl› Beyli¤i XIV. yüzy›l boyunca Anadolu’da ve Balkanlar’dasürekli geniflleyerek Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u için büyük bir tehdit haline gelmifl-ti. Balkanlarda S›rp ve Bulgar krall›klar›n› kendisine ba¤layan Osmanl›lar, 1402’deTimur karfl›s›nda yenilgiye u¤rayarak 11 y›l sürecek bir fetret (kaos) dönemi yaflad›-larsa da toparlanmay› baflarm›fllar ve genifllemeye devam etmifllerdi. 1453’te II. Meh-met’in ‹stanbul’u (Konstantinapolis) feth etmesiyle Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u sona

erdi. Fatih Sultan Mehmet unvanlar›n›n aras›na Kayzer-i Rum (Roma Sezar›) unvan›-n› da ekleyerek Osmanl› Devleti’ni bir imparatorlu¤a dönüfltürdü.

Do¤u’da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun klasik dönemine girdi¤i ve Do¤u’daki“Müslümanlar›n” Avrupa’daki tüm devletler için endifle kayna¤› oldu¤u bir dö-nemde, k›tan›n en bat›s›ndaki Müslümanlar ise buradaki mevcudiyetlerini kay-betmekteydiler.

‹spanyolca “reconquista” olarak isimlendirilen ‹berik Yar›madas›n›n Müslüman-lardan geri al›nmas› süreci asl›nda Franklar›n 801’de Barcelona’y› ele geçirmeleriy-le bafllam›flt›. 1085’te Kastilya Krall›¤› Toledo’yu ele geçirdi. 1249’da Las Navas deTolosa Savafl›’nda Müslümanlar› yenilgiye u¤ratan III. Alfonso Portekiz’de yenidenbir H›ristiyan krall›¤› kurmay› baflard›. XIII. yüzy›l›n sonunda Endülüs Emevi Dev-

leti, topraklar›n›n büyük bölümünü kaybetmifl, ‹spanya’n›n güneyindeki Granadakenti etraf›nda hüküm süren Granada Emirli¤i’ne (Beni Ahmer Devleti) dönüflmüfl-


Reconqista, ‹spanyolca“Yeniden Fetih” demektir.


18/232

tü. ‹berik yar›madas›nda kurulan Leon, Navaro, Kastilya ve Aragon krall›klar›n›n bir yandan birbirleriyle, di¤er yandan da Granada Emirli¤i’yle mücadelesi XV. yüzy›lsonuna kadar sürdü. Di¤er ‹spanyol krall›klar›na ve Portekiz’e karfl› üstünlük sa¤-

layan Kastilya Kraliçesi ‹sabella ile Aragon Kral› Ferdinand’›n 1469’da evlenmeleriy-le bu iki krall›¤›n gücü birlefltirildi. Söz konusu olan “‹spanyolluk” de¤il, “Katolik-lik” temelinde bir birliktelikti. ‹ki hükümdar, tüm ‹spanya’n›n Katoliklefltirilmesiiçin Müslümanlara ve Yahudilere karfl› etkili bir politika yürütmeye bafllad›lar.

Dinlerini de¤ifltirmeye zorlanan Müslümanlar ve Yahudilerden, Katolikli¤i seç-mifl olmalar›na ra¤men, eski inançlar›n› gizlice devam ettirilenler, Papa IV. Six-tus’un emriyle 1478’de Kastilya’da kurulan Engizisyon mahkemesinde yarg›lanarakço¤unlukla yak›lmak suretiyle idama mahkûm edildiler. 10 y›l süren savafltan son-ra 1492’de Granada’n›n anahtarlar›n›n Emir XII. Muhammed taraf›ndan Kastilyal›-lara teslim edilmesiyle Endülüs Emevi Devleti tamamen ortadan kalkt›. Geriye ka-lan Müslümanlar›n Kuzey Afrika’ya geçmelerine izin verildi.

Granada’n›n düflmesinden üç ay sonra 31 Mart 1492’de ‹sabella ve Ferdinandtaraf›ndan yay›nlanan Kovma Ferman› (Elhamra Kararnamesi) ile ‹spanya’daki tüm Yahudilerin dört ay içinde ya Katolikli¤i kabul etmeleri ya da ülkeyi terk etmeleriistendi. Ülkeden ayr›lan Yahudilerin bir bölümü Sultan II. Bayezid’in gönderdi¤igemilerle Osmanl› topraklar›na getirilerek, daha çok ticaret ve liman kentlerine

yerlefltirildiler.

Yüz Y›l Savafllar›’n›n Sonuçlar› Nelerdir?

‹lk ça¤lardan günümüze Avrupa’n›n kapsaml› bir tarihi için, Norman Davies’in “Avrupa Ta-

rihi” adl› kitab›n› (‹mge Yay›nlar›, Ankara, 2006) okuman›z› öneririz.

10 Siyasi Tarih-I

SIRA S‹ZDE 2

K ‹ T A P

Resim 1.2

‹spanya’daki son Müslüman kalesi Granada’n›n teslim oluflu.


19/232

CO⁄RAF‹ KEfi‹FLER

Kaflifler ve Keflifler Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun XIV. yüzy›ldan itibaren Çin ve Hindistan’a uzanan

‹pek ve Baharat yollar›n› denetimi alt›na almas›, Avrupal›lar›n kendileri için çokkârl› olan bu pazarlara ulaflabilmek için farkl› yollar aramaya bafllamalar›na sebepoldu. Özellikle Osmanl›lar›n 1453’te ‹stanbul’u fethinden sonra Avrupal› gemicile-rin bu yöndeki çabalar› h›z kazand›.

Her ne kadar “co¤rafi keflifler” tabiri genellikle Bat› Avrupal›lar›n XV. yüzy›l or-talar›ndan bafllayarak “eski k›ta”n›n ötesindeki yeni topraklar› keflfetmeleri içinkullan›lsa da asl›nda dünya tarihindeki ilk co¤rafi keflifler M.Ö. V. ve IV. Yüzy›llar-da Yunanl› ve Fenikeli kâflifler taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Bu dönemde tüm Ak-deniz dünyas›n›n ve Kuzey Afrika’n›n haritalarda yer ald›¤› hatta ilk dönem kâflif-lerinin Sierra Leone, Etiyopya ve Britanya adalar› gibi çok uzak bölgelere de seya-hat ettikleri bilinmektedir. Yine Avrupa, Asya ve Afrika (Libya) k›talar›n›n isimleri

ilk olarak Yunanl›lar taraf›ndan verilmifltir. Ayn› dönemde Çin’de de Sar› Nehir, Yangtze ve Han nehirleri boyunca ilerleyen seyyahlar, M.Ö. II. yüzy›ldan itibarenOrta Asya, Hindistan, ‹ran ve Orta Do¤u içlerine kadar gitmifllerdir. Müslüman co¤-rafyac›lar ise VII. yüzy›ldan itibaren ‹spanya’dan Hint Okyanusu’na, Maveraünne-hir’den Bat› Afrika’ya kadar genifl bir alanda co¤rafi keflifler yapm›fl, kitaplar ve ha-ritalar haz›rlam›fllard›r.

Bütün bu ilk dönem co¤rafi keflifleri, dünyan›n farkl› bölgelerinin ve kültürle-rinin tan›nmas›na, yeni ticaret yollar› bulunmas›na hizmet etmekle birlikte, hiçbiribu keflifleri yapanlar›n deniz afl›r› sömürge imparatorluklar› kurmalar›na yol açma-m›flt›r. Bat› Avrupa devletlerinin XV. yüzy›ldan itibaren yapt›¤› co¤rafi kefliflerin,öncekilerden temel fark› budur. Bu dönemde co¤rafi keflifler; Portekiz, ‹spanya,

Fransa, Hollanda ve ‹ngiltere gibi Bat› Avrupa devletlerinin dünyan›n yönetimindesöz sahibi olmalar›na ve dönemsel olarak birbiri ard›na baflat (hâkim) güç olmala-


Harita 1.2

XV. yüzy›lda ‹berik Yar›madas›n›n siyasi durumu.

Kaynak:http://www.learnnc.org/lp/media/uploa ds/2007/09/1492sp ain.jpg


20/232

r›na yol açacak büyük ticaret imparatorluklar› kurmalar›na imkân vermifltir. Kuflku-suz söz konusu keflifler, bu devletler aras›nda Avrupa’da var olan güç mücadelesi-nin, dünyan›n baflka bölgelerine s›çramas› sonucunu da beraberinde getirmifltir.

XV. yüzy›ldan itibaren, Avrupa ekonomisi ve siyaseti yavafl yavafl k›ta s›n›rlar›n›nötesine geçerek evrenselleflmifltir. Bu sebeple, co¤rafi kefliflerle birlikte “BirinciKüreselleflme”nin yaflanmaya bafllad›¤› de¤erlendirmesi gayet yerindedir.

Yüksek Orta Ça¤lar›n son y›llar›nda Bat› Avrupa kaynakl› ilk co¤rafi kefliflerPortekiz taraf›ndan yap›lm›flt›r. Portekiz Kral› “Denizci” Henry’in mali destek sa¤-lad›¤› denizciler Bat› Afrika sahillerini dolaflarak bugünkü Senegal ve Cape Ver-de’ye kadar ulaflt›lar. 1430’da, bugün de hâlâ Portekiz’in elinde bulunan Azor ada-lar›n› sömürgelefltiren Portekizliler, 1440’lardan itibaren Afrika’dan Avrupa’ya çal›fl-t›rmak üzere zenci köle tafl›maya bafllad›lar. Ayn› dönemde Bat› Afrika’daki ma-denlerden ç›kar›lan alt›n da Portekiz’e tafl›nm›flt›r. Henry’nin ölümünden sonra V.

Alfonso döneminde de Bat› Afrika’daki kefliflerin devam etmesiyle, Gine ve Alt›n

Sahili Portekizlilerin eline geçti. 1488’de ise Bartolomeu Diaz Ümit Burnu’nu dola-flarak Hint Okyanusu’na varm›fl, Batlamyus’un ileri sürdü¤ü “Hint Okyanusu’nunasl›nda karalarla çevrili bir göl oldu¤u” inanc›n› y›km›flt›r. Ümit Burnu’nun keflfi ay-n› zamanda, Osmanl› topraklar›ndan geçmeden Hindistan’a ve Çin’e ulafl›labilece-¤ini Avrupal›lara göstermifl olmas› aç›s›ndan önemlidir.

Ayn› y›llarda, dünyan›n Katolik Kilisesi’nin dogmalar›nda yer ald›¤› gibi “düz”de¤il, “yuvarlak” oldu¤u, dolay›s›yla sürekli ayn› yöne gidilmek suretiyle, bafllan-g›ç noktas›na geri dönülece¤i fleklinde bir teori denizciler aras›nda ra¤bet görme-

ye bafllam›flt›. Portekizlilerin elinde bulunan tüm Bat› Afrika sahillerini takibenÜmit Burnu’nu dolaflarak Hindistan’a varmak yerine, daha k›sa bir rota peflindekoflan Cenevizli denizci Kristof Kolomb’un 1492’de ‹spanya ad›na Amerika’y› kefl-

fetmesi Avrupa tarihinin en önemli dönüm noktalar›ndan biridir. Hindistan’a ulafl-t›klar›n› zanneden ‹spanyollar›n Amerikan yerlilerine Hintli anlam›na gelen “‹ndio”ad›n› vermeleri, bugün hâlâ devam eden bir garabeti do¤urmufltur. Günümüzdede ‹ngilizce baflta olmak üzere bir çok dilde Amerikan yerlileri için “Hintli” tabirikullan›lmaktad›r. Kolomb’un ulaflt›¤› topraklar›n yeni bir k›ta oldu¤unu ilk kez1504’te yazd›¤› “Yeni Dünya” (Mundus Novus) adl› kitab›nda Amerigo Vespucciadl› bir baflka ‹talyan denizci dile getirmifltir.

‹spanya’n›n yeni topraklar peflinde oluflu Portekizlileri endiflelendirmifltir. Üste-lik ‹spanya do¤umlu Papa VI. Alexander’in 1493’te, Azor adalar›n›n bat›s›ndakitüm topraklar›n ‹spanya’ya ait oldu¤un ilan etmesi, Portekiz’in kendi kazan›mlar›-n› korumak için çabalar›n› art›rmas›na sebep olmufltur. Bu çabalar sonucunda, ‹s-

panya ile Portekiz aras›nda 1494’te imzalanan Tordesillas Antlaflmas›’yla, Cape Verde adas›n›n 2000 km bat›s›ndan geçen bir meridyenin bat›s›nda kalan tüm top-raklar ‹spanya’ya, do¤usundaki tüm topraklar ise Portekiz’e b›rak›lm›flt›r. 1529’da-ki Zaragoza Antlaflmas›’yla da iki devlet, aralar›ndaki s›n›r›n di¤er hatt›n› belirle-mifllerdir. Böylece, dünya tarihinde ilk kez tüm kürenin iki devlet aras›nda “taksimedilmesi”, kâ¤›t üzerinde de olsa, söz konusu olmufltur. Elbette deniz afl›r› sömür-geler peflinde koflacak olan di¤er Avrupa devletleri için bu “sözde s›n›r›n” fazlacabir önem tafl›d›¤› söylenemez.

Portekizliler Ümit Burnu’nun keflfinden sonra Do¤u’ya do¤ru ilerlemelerini sür-dürdüler. Vasco de Gama 1497’de Do¤u Afrika k›y›lar›n› dolaflt›ktan sonra, 1498’dedeniz yoluyla Hindistan’a ulaflan ilk Avrupal› oldu. Bu seyahatin ard›ndan Porte-

kizliler süratle Do¤u Afrika, Arap Denizi k›y›lar› ve Hindistan’da sömürge limanla-r› kurmaya girifltiler. XVI. yüzy›lda Portekiz’in K›z›ldeniz ve Basra Körfezi’ndeki fa-

12 Siyasi Tarih-I


21/232

aliyetleri Osmanl› donanmas›yla Portekizlileri karfl› karfl›ya getirecek, Osmanl› do-nanmas› rakibi karfl›s›nda gerileyecektir.

Kanuni Sultan Süleyman döneminde dünyan›n en güçlü kara ordusuna sahip

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun, denizlerde Cebel-i Tar›k’la (Akdeniz’i Atlas Okyanu-su’na ba¤layan bo¤az) Bab-ül Mendep (K›z›ldeniz’i Hint Okyanusu’na ba¤layanbo¤az) bo¤azlar› aras›na s›k›flmas›n›n sebebi, Portekiz ve ‹spanya donanmalar›n›nsahip oldu¤u üstün atefl gücüdür. Nitekim 1538’de Haçl› Donanmas›’na karfl› Pre-

veze’de kazand›¤› deniz zaferinden sonra yaklafl›k 30 y›l boyunca Akdeniz’de hâ-kim olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u, bu alandaki hakimiyetini de XVI. yüzy›l bafl›n-dan itibaren kaybetmifl, k›talararas› deniz ticaret yollar›n› kontrol eden bir baflatgüce dönüflememifltir.

1519-1522 y›llar› aras›nda Ferdinand Magellan önderli¤indeki Portekizli deniz-ciler dünyan›n etraf›nda ilk kez bir tam tur atarak, dünyan›n yuvarlak oldu¤unukesin kez ispat ettiler. Bu yolculuk s›ras›nda hayat›n› kaybetmifl olmas›na ra¤men

Magellan, dünyan›n en önde gelen kâflifleri aras›nda yer ald›. XVI. yüzy›l›n bafl›nda bir yandan dünyan›n farkl› bölgelerine ulaflmak için çoksay›da sefer düzenlenirken, di¤er yandan da “Yeni Dünya”n›n sömürgelefltirilmesi

ve bu topraklar›n zenginliklerinin Avrupa’ya tafl›nmas› için büyük yar›fl devam edi- yordu. 1513’te ‹spanyol Vasco Nunez de Balboa Panama K›sta¤›’n› geçerek Pasifikokyanusuna ulaflt›. 1519-1521 y›llar› aras›nda Meksika’ya askeri bir sefer düzenle-

yen Hernando Cortez, Aztek ‹mparatorlu¤u’nu yok etti. 1531’de Peru’ya gidenFrancisco Pizzaro, befl y›l içinde ‹nka ‹mparatorlu¤u’nu tamamen ortadan kald›rd›.

Amerika k›tas›nda ilerleyen ‹spanyol komutanlara “fatihler” (conquistadores) denil-mekteydi. ‹spanyollar›n çelikten k›l›çlar›, atlar›, z›rhlar›, öldürmek için e¤itilmifl kö-pekleri ve en önemlisi ateflli silahlar› vard›. ‹stilac›lar karfl›s›nda neredeyse ç›plak

biçimde direnmeye çal›flan Aztek ve ‹nka savaflç›lar›n›n hiçbir flans› yoktu. Yine de Amerikan yerlilerinin Avrupal›lar karfl›s›nda ola¤anüstü kay›plar vermesinin en bü- yük sebebi, ba¤›fl›k olmad›klar› çiçek, k›zam›k, tifüs, difteri, grip gibi hastal›klard›r.

Araflt›rmalara göre, ‹spanyollar›n Amerika’y› istilaya bafllamas›ndan 130 y›l son-ra, k›ta nüfusun %95 azalm›flt›. 1518’de 25 milyon olan Meksika’daki yerli nüfusu,1623’te 700 bine düflmüfltü. Yine de, hastal›klardan ölümlerin yan› s›ra ‹spanyol“fatihlerin” giriflti¤i katliamlar›n milyonlarca insan›n ölümüne yol açt›¤› da kabuledilmektedir. Güney Amerika’n›n alt›n ve gümüfl madenlerini ya¤malayan ‹span-

yollar, k›taya getirdikleri Katolik misyonerler yoluyla, sa¤ kalabilen yerlilerin din-lerini de zorla de¤ifltirmifllerdir. Günümüzde Güney Amerika k›tas›ndaki halklar›nçok büyük bir bölümünün Katolik oluflu ve Portekizlerce sömürgelefltirilen Brezil-

ya d›fl›nda tüm bölge devletlerinin resmi dilinin ‹spanyolca oluflu, bu sistematikpolitikan›n bir sonucudur.

1534’te Jacques Cartier’nin Kuzey Amerika’da bugünkü Kanada sahillerine ç›k-mas›yla, Fransa da “Yeni Dünya”da sömürge elde etme yar›fl›na kat›lm›flt›r. Kana-da’n›n bat› k›y›lar›nda XX. Yüzy›lda yap›lan arkeolojik kaz›lar bu bölgeye gelen ilk

Avrupal›lar›n X. yüzy›lda Vikingler oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r. Bununla birlikte Viking ak›nlar› kal›c› olmam›fl, bir süre sonra da kendili¤inden sona ermifltir. T›p-k› Güney Amerika’daki gibi Kuzey Amerika’daki yeni istila dalgas› ise son derecekal›c› sonuçlar do¤urdu. Cartier’in 1541’de kurdu¤u ilk Frans›z kolonisi Quebec’tebugün hâlâ Frans›zca konuflulmaktad›r. Yeni Fransa ad› verilen topraklarda kürkticaretine bafllayan Frans›zlar, 1642’de Montreal’i kurudular. 1585’ten itibaren önce

‹ngilizler, ard›ndan da Hollandal›lar Kuzey Amerika’da ticaret kolonileri oluflturdu-lar. ‹lk ‹ngiliz kal›c› yerleflimi ise 1607’de Jamestown ad›yla kuruldu. Bunu takiben


‹spanyol “Fatihler” GüneyAmerika uygarl›klar›n› yokettiler.


22/232

‹ngilizler bugünkü ABD’nin Do¤u k›y›lar›nda ve Kanada’da ilerleyerek yeni kolo-niler kurudular.

Hollanda, Fransa ve ‹ngiltere bayra¤› tafl›yan gemiler XVII. yüzy›l boyunca Ka-

rayiblerden Endonezya’ya kadar bilinen dünyada bayrak göstermeye bafllad›lar.Henüz bir Avrupa devleti taraf›ndan ele geçirilmemifl topraklar› elde etmek içinbüyük bir rekabet bafllad›. Bu üç devletin dünyan›n çeflitli bölgelerindeki ticaret-ten yararlanmak için kurduklar› flirketler (kumpanyalar), ‹spanya ve Portekiz’inkurmufl olduklar› tekelleri ortadan kald›rd›. Daha çok ç›kar elde etmek için yürü-tülen bu rekabet, ister istemez, bu kitab›n konular› aras›nda yer alan birçok sava-fl›n da sebepleri aras›nda yer alacakt›r.

Co¤rafi Kefliflerin Sonuçlar› ve Ticaret DevrimiCo¤rafi kefliflerin sonuçlar›n›n bafl›nda Avrupa devletlerinin deniz afl›r› sömürgeimparatorluklar› kurmalar› gelir. Bu imparatorluklar aras›ndaki rekabet XX. yüzy›-la kadar siyasi tarihin bafll›ca konusunu oluflturacakt›r. Di¤er yandan co¤rafi keflif-

lerle birlikte Avrupal›lar dünya hakk›ndaki bilgilerini art›rd›lar, yeni kültürleri, bit-ki ve hayvan türlerini tan›d›lar. Bu yönüyle co¤rafi kefliflerin bilimsel alana oldu¤ukadar, afla¤›da ele al›nacak olan Rönesans’›n geliflmesine de katk› yapt›¤› söylene-bilir. Benzer flekilde, Katolik Kilisesi’nin dünyaya iliflkin pek çok dogmas›n›n yan-l›fl oldu¤unun ortaya ç›kmas›, Reform sürecini de h›zland›rd›.

Yeni keflfedilen topraklardan Avrupa’ya akan zenginlik XVI. yüzy›l›n bafl›ndanitibaren Avrupa’da büyük bir iktisadi de¤iflimi de ortaya ç›kard›. Yeni ulafl›m yolla-r›n›n keflfi uluslararas› ticarete okyanuslar-ötesi boyutlar kat›yor, zenginliklerini ola-¤anüstü biçimde art›ran ticaret burjuvazisi, hem ticaretin daha serbest hale gelmesihem de kendilerinin ülkelerinin yönetiminde daha çok söze sahip olmalar› için ça-ba gösteriyordu. ‹leriki dönemde iktisadi liberalizm olarak adland›r›lacak modelin

ilk iflaretleri XVI. yüzy›ldan itibaren su yüzüne ç›kmaya bafllad›. Bu sebeple, co¤ra-fi kefliflerin ard›ndan Avrupa’da bir “Ticaret Devrimi” yafland›¤› söylenebilir.

14 Siyasi Tarih-I

Resim 1.3

Kristof Kolomb’un 1492’de San Salvador adas›na el

koyuflunu gösteren bir tablo.

Kaynak:L. Prang, 1873.


23/232

‹ktisadi sistem kent-merkezli olmaktan ç›k›p ulus çap›nda bir boyuta ulafl›yor-du. Ulusal ekonomilerden bu dönemde söz edilmeye bafllad›. Kuflkusuz, ulusal birekonomik modelin geliflmeye bafllamas›, ülkelerin iç siyasal bütünleflmelerine ve

ulusal monarflilerin ortaya ç›k›fl›na da ivme kazand›rd›. Bu süreci yavafllatan ise,din savafllar› ve hükümdarlarla yönetilen s›n›flar aras›ndaki anlaflmazl›klardan do-¤an iç siyasal mücadeleler olacakt›r. Di¤er yandan toplumun üst, orta ve alt s›n›f-lar›n›n tümünü etkileyen bir oluflum daha ortaya ç›kt›. “Fiyat Devrimi” denilen buoluflum, paran›n de¤erinin o zamana kadar görülmemifl ölçüde düflmesine yol aç-t›. Özellikle XVI. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda h›zlanan bu oluflum s›ras›nda, fiyatlar›n1550-1600 aras›ndaki 50 y›ll›k sürede bütün ülkelerde - ülkeden ülkeye de¤iflmek-le birlikte - genel olarak %100 oran›nda artt›¤› görülür. Bu enflasyonun temel birnedeni, de¤erli madenlerin yeni keflfedilen bölgelerden - özellikle de Amerika’dan- Avrupa’ya yüksek miktarda akmas›yd›. K›ymetli madenlerin ço¤almas›yla paran›nde¤erinin düflmesi sonucu, özellikle tar›m ürünlerinin fiyat› çok yükseldi.

Daha çok ‹ktisat Tarihini ilgilendiren bu geliflmelerin Siyasi Tarih aç›s›ndanönemi, iktisadi ve mali bunal›m›n beraberinde yönetim bunal›m›n› da getirmesidir.

Savafllar›n getirdi¤i yükle de derinleflen mali sorunlar karfl›s›nda daha fazla vergi

alma¤a çal›flan hükümdarlar, kitlelerin gittikçe artan tepkisini çekme¤e bafllad›lar.

Hükümdarlar›n yetkilerini k›s›tlama yolundaki anayasa hareketleri do¤du. Mesela,

Üçüncü Ünite’de ele al›naca¤› gibi, ‹ngiltere’de Parlamento’nun Hükümdar karfl›-

s›nda sürdürdü¤ü mücadele Ticaret Devrimi dönemi ile örtüflmektedir. Keza, Dör-

düncü Ünite’nin konusunu oluflturan Frans›z Devrimi’nin sebepleri aras›nda, bu

ekonomik geliflmeler de vard›r.

Avrupa’da ortaya ç›kan enflasyonist bask›dan Osmanl› ‹mparatorlu¤u da etki-

lendi. Fetihler sonucunda elde edilen ganimete ve tar›ma dayal› bir ekonomik mo-

dele sahip olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u, bir yandan fetihlerin azalmas›, di¤er yan-dan da d›flar›dan gelen mallar›n fiyatlar›ndaki art›fl sebebiyle iktisadi tedbirler al-

mak zorunda kald›. Bu tedbirlerin bafl›nda paran›n k›ymetinin düflürülmesi (deva-

lüasyon) geliyordu. Bu ise baflta Yeniçeriler olmak üzere baz› kesimlerin tepkisiy-

le karfl›lanacak, XVII. yüzy›l bafl›ndan itibaren s›k s›k Yeniçeri isyanlar› yaflanacak-

t›r. Keza Anadolu’da yaflanan Celali ‹syanlar›’n›n iktisadi sebepleri aras›nda da co¤-

rafi kefliflerle birlikte ‹pek ve Baharat yollar›n›n önemini yitirmesi ve Osmanl› ‹m-

paratorlu¤u’nun görece fakirleflmeye bafllamas› say›labilir.

‹ktisadi alandaki bu de¤iflmeler Avrupa’da sosyal sonuçlar da verdi. Kentlerde

enflasyon, s›n›f ayr›l›klar›n› derinlefltirdi. Ticaret kesiminin (burjuvazi) kârl› ç›kt›¤›

bu ortamda, özellikle esnaf ve gündelikli iflçiler kendi loncalar› d›fl›nda gizli der-

nekler oluflturma¤a bafllad›lar. Daha fazla ücret için zaman zaman grevlere de gi-

den bu kurulufllar, ilerideki iflçi sendikalar›n›n da ilk çekirde¤ini oluflturuyorlard›.

Avrupa’da hemen her ülke iktisadi bunal›mdan kurtulmak için kendi kendine

yeterli ekonomiler kurma¤a çal›flt›. Yani, d›flar›dan olabildi¤ince az mal sat›n al›p -

ithalat› k›s›p - olabildi¤ince çok mal satma¤a - ihracat› art›rma¤a - yöneldiler. ‹kti-

satta “Merkantilizm” olarak adland›r›lan bu model, birbirleriyle rekabet halindeki

Avrupa güçleri taraf›ndan benimsendi. Böylece, bu ülkeler mümkün oldu¤u kadar

çok k›ymetli maden elde etme¤i amaçl›yorlard›. Merkantilist uygulamalar›n baflar›

flans› azd›. Çünkü her ülke ayn› yola baflvurunca - yani her ülke kendi ithalat›n› k›-

s›nca - kendi ihracat› da k›s›tlanm›fl oluyordu. Kald› ki, d›flar›ya daha fazla mal sa-

t›l›p karfl›l›¤›nda daha çok k›ymetli madenin gelmesi, içeride paran›n de¤erini dü-flürmeye devam edecekti. Öte yandan, ülkeleri birbiriyle dayan›flmadan çok reka-


Yeni keflfedilen yerlerdenAvrupa’ya tafl›nan de¤erlimadenler, fiyat art›fl›na yolaçt›.

Merkantalizm; ithalat›k›smaya, ihracat› art›rmayadayal› bir ticaretpolitikas›d›r.


24/232

bete iten bu ortam, d›fl siyasal alanda da çat›flma yarat›c› nitelikteydi. Devletler da-

ha fazla mal satabilecekleri yeni d›fl pazarlar arad›kça, baflkalar›yla daha fazla ça-

t›flma durumuna giriyorlard›.

Co¤rafi Keflifler Avrupaki toplumsal s›n›flar›n geliflimine nas›l etkilerde bulunmufltur?

Avrupa devletlerinin co¤rafi kefliflerinin tarihsel seyri için David Arnold’un “Co¤rafi Keflif-

ler Tarihi” adl› kitab›n› (Yeni Alan Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1995) öneririz.

Güney Amerika’n›n ‹spanyollarca sömürgelefltirilifl biçiminin gerçekçi bir anlat›s› için

1986 yap›m› Misyon (The Mission) filmini seyredebilirsiniz.

RÖNESANS VE REFORMASYONFeodalizmin Bat› Avrupa’da gevflemeye bafllad›¤› XIV. yüzy›ldan itibaren, daha ön-celeri da¤›n›k siyasal birimler hâlinde bulunan ‹talyan kent devletleri kendi arala-r›nda birleflmelerle daha büyük birimler oluflturmaya bafllad›lar. Böylece, bu dev-letler aras›nda bir güç dengesi sa¤land›¤› görülmektedir. Daha sonra 1494’te Fran-sa’n›n bu bölgeyi istilas›yla ‹talyan kent devletleri aras›ndaki güç dengesi sistemiFransa’n›n iflin içine girmesi sonucu daha genifl bir çerçeve oluflturan Avrupa sis-temiyle bütünleflecektir.

XV. yüzy›l›n ortalar›na gelindi¤inde, ‹talyan kent devletleri aras›ndaki güç den-gesinin belirgin bir nitelik kazand›¤› da görülmektedir. Bu durumun somut kan›t›,1454-1479 aras›nda, o zamana kadar görülmemifl uzunlukta - 25 y›ll›k - kesintisizbir genel bar›fl döneminin yaflanmas›d›r. Bu sonucun al›nmas›nda, özellikle Floran-

sa’n›n “dengeleyici” rolünün katk›s› olmufltur. Co¤rafi aç›dan en çok sald›r›ya aç›kolan bu ülke, baflkalar›yla giriflti¤i uzun süreli ittifaklarla, dengeyi sa¤lay›c› bir un-sur oluflturmufltur. Di¤er taraftan, XV. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren baflta Venedikolmak üzere ‹talyan kent devletleri ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›nda Do¤u Ak-deniz bölgesinde bafllayan güç mücadelesi, Papa’n›n da yönlendirmesiyle Osman-l›’ya karfl› baz› ‹talyan kent devletleri aras›nda bir dayan›flman›n do¤mas›na da yar-d›mc› olmufltur.

Bu dönemin ‹talyas›’nda - özellikle Floransa’da - XIV. yüzy›ldan itibaren OrtaÇa¤’da yayg›n hâle gelen Roma Kilisesi merkezli dogmatik düflüncenin yerini, ya-

vafl yavafl dünyaya karfl› yeni ve yap›c› bir yaklafl›ma (Rönesans) b›rakt›¤›n› gör-mekteyiz. Kilise’nin yüzy›llar boyunca yasaklad›¤›, insan› merkeze alan eski Yunan

ve Roma düflüncesine yeniden ilgi duyulmas› anlam›na gelen ve asl›nda XIX. yüz- y›lda tarihçileri taraf›ndan kavramsallaflt›r›lan Rönesans, sanata ve bilime olan ra¤-beti art›rd›. Rönesans’›n edebiyat alan›na yans›mas›n›n ve konusu insan olan befle-ri bilimlere ilginin artmas› sonucu, Hümanizm ak›m› taraftar toplad›.

Floransa, Venedik, Milano, Bologna gibi ‹talyan kent devletlerinde do¤an Röne-sans ak›m› k›sa sürede Fransa’n›n bir bölümüne, bugünkü Almanya, Hollanda, ‹n-giltere’ye ve kuzey Avrupa’ya yay›ld›. Kilise bask›s›n›n daha yo¤un hissedildi¤i Or-ta Avrupa’da ise ayn› derecede etkili olmad›. Di¤er yandan birçok tarihçi, ‹stan-bul’un Osmanl›lar taraf›ndan fethedilmesinden sonra klasik Yunan dönemine ait el

yazmalar›n› yanlar›na alarak ‹talya’ya giden Do¤u Romal› bilim adam› ve sanatç›la-r›n Rönesans ak›m›n›n ortaya ç›k›fl›nda önemli bir rol oynad›¤› görüflünü ileri sürer-

ler. 1450’da Johannes Gutenberg’in matbaay› icat edifli ise, Rönesans döneminin ya-z›l› eserlerinin Avrupa’da genifl bir okuyucu kitlesine ulaflmas›na imkân sa¤lam›flt›r.

16 Siyasi Tarih-I

SIRA S‹ZDE 3

K ‹ T A P

D ‹ K K A T

Rönesans, Frans›zca“Yeniden do¤ufl” demektir.


25/232

Kentlerini zenginlefltirmek isteyen baz› ileri gelen ‹talyan ailelerin himayesi al-t›nda sanatlar›n› özgürce icra etmeye bafllayan Rönesans ayd›nlar›, konular›n› H›-ristiyanlar›n kutsal kitaplar›ndan ziyade, gündelik hayattan ve hatta “putperest”

Yunan mitolojisinden alan eserler vermeye bafllad›lar. Bununla birlikte Rönesansayd›nlar›n›n tamam›yla H›ristiyanl›k karfl›t›, hatta dini reddeden kifliler oldu¤unudile getiren ve ekseriyetle geçmiflin bugüne göre kurgulanmas›n›n sonucu olandüflünceler gerçe¤i yans›tmamaktad›r. Rönesans ayd›nlar›n›n Kilise’yi sorgulad›kla-r›, Kilise taraf›ndan çizilen s›n›rlar›n d›fl›na ç›kt›klar›, zihinleri özgürlefltirmeye ça-l›flt›klar› ve gelenekleri y›kt›klar› do¤ru olmakla birlikte, bu dönemi bafltan sona di-ne karfl› bir baflkald›r› olarak yorumlamak mümkün de¤ildir. Papa II. Pius’un Ro-ma’daki birçok dini ve siyasi yap›n›n bu “yeni” sanat ak›m›na göre infla edilmesi-ne onay vermesi, asl›nda Kilise ile Rönesans sanatç›lar› aras›nda çok derin bir ça-t›flman›n olmad›¤›n›n göstergelerindendir.

Rönesans denilince ilk akla gelenler aras›nda Leonardo da Vinci, Rafael, Miche-langelo gibi ‹talyan sanatç›lar›n› sayabiliriz. Yine bir ‹talyan olan Nicollo Machi-

avelli’nin Hükümdar (Prens) adl› kitab›nda dile getirdi¤i görüfller ise, RönesansDönemi’nin siyaset bilimine en önemli katk›lar› aras›nda yer alm›flt›r. “Delili¤eMethiye”nin yazar› Hollandal› Erasmus ile “Ütopya”y› kaleme alan ‹ngiliz ThomasMore da, bu dönemin öne ç›kan isimlerindendir. ‹ngiliz fiair William Shakespea-re’nin Rönesans’›n edebiyat alan›ndaki en önemli temsilcisi oldu¤u söylenebilir.

XVI. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru Rönesans ak›m› Avrupa’daki h›z›n› yitirmeye bafl-lam›flt›r. Bunun en önemli sebebi Protestanl›¤›n yay›lmas›yla birlikte Avrupa’y› ka-s›p kavuran din savafllar›n›n do¤urdu¤u istikrars›zl›k ve kent devletlerinin eskiönemlerini yitirmesidir.

Öte yandan, XV.-XVI. yüzy›llar Avrupa’da Katolik Kilisesi’nin, bizzat Kilise için-den gelen dini liderler taraf›ndan sorguland›¤› ve parçaland›¤› bir dönem olmufl-

tur. Kilise’nin yeniden biçimlendirilmesi anlam›na gelen “Reform” olarak isimlen-dirilen bu hareketler, esasen Almanya topraklar›nda ortaya ç›kmakla birlikte, k›sasüre içinde tüm Katolik dünyas›n› derinden sarsm›flt›r.

Ço¤u kaynak Reform hareketinin bafllang›c›n›, Alman Katolik din adam› MartinLuther’in 1517’de, Kilise’nin baz› uygulamalar›n› sorgulad›¤› “95 Tez”ini ilan etme-si olarak verir. Luther’in en temel elefltirisi, “endülüjans” uygulamas›na olmufltur.“Katolik papazlar›n cennetten arsa satmalar›” fleklinde de yorumlanabilecek bu uy-gulama, henüz ifllenmemifl günahlar› bile kaps›yordu. Luther’in bu ç›k›fl›, endülü-jans sat›fllar›nda önemli bir düflüfle sebep oldu. Papa taraf›ndan aforoz edilse deKilise’yle siyasi problemler yaflayan Saksonya Dükü III. Frederick, Luther’i himaye-si alt›na ald›. K›sa süre içinde Luther’in düflünceleri Almanya co¤rafyas›nda yay›ld›

ve di¤er baz› Alman prenslerinden de destek gördü. Luther ‹ncil’i Almanca’ya ter-cüme ederek Bat› Avrupa’da ayin dilinin Latince olmas› uygulamas›na son verdi.Luther’in düflünceleri etraf›nda Luteryen Kilise kuruldu.

1540’da Frans›z rahip John Calvin Cenevre’de, Katolik Kilisesi’nden ayr›larakson derece kat› inanç esaslar› olan Kalvinist Kilise’yi kurdu. Bu ak›ma Presbiter-

yenlik de denilmektedir.Katolik Kilisesi’nden ayr›flma her zaman dini sebeplerle olmad›. Katolik Kilisesi

boflanmay› yasaklad›¤› için, erkek çocuk do¤urmayan eflinden ayr›larak baflka birkad›nla evlenemeyen ‹ngiltere Kral› VIII. Henry 1534’te ‹ngiltere Kilisesi’ni (Angli-kan Kilisesi) kurdu. Kendisini de bu Kilise’nin bafl› ilan eden VIII. Henry’nin bu uy-gulamas›, günümüzde hâlen ‹ngiltere hükümdarlar› taraf›ndan sürdürülmektedir.‹ngiltere Kral› ya da Kraliçesi Anglikan Kilisesi’nin “Yüksek Yöneticisi” s›fat›n› tafl›r.


Endülüjans, Kilise’ye paraödeyenlerin günahlar›n›nPapa taraf›ndanaffedildi¤ini gösterenbelgedir.


26/232

Reform sürecinde ortayaç›kan bu yeni kiliselerin tü-müne birden, “Katolik Kilise-si’ni protesto edenler” anla-m›nda “Protestanlar” denir.Protestan Kiliselerin Avru-pa’da yayg›nlaflmas› yeni kili-selere direnen Katolik Kilise-si ve onunla ittifak halindeolan devletlerin tepkisiylekarfl›laflt›. Avrupa’da birçokülkeye egemen olan veya Ka-toliklerin ço¤unlu¤undaki ül-kelerde önemli az›nl›klaroluflturan Protestanlara karfl›

fliddet eylemleri artt›. Ard›n-dan da XV. yüzy›l ortalar›n-dan bafllayarak özünde mez-hep ayr›l›¤›na dayal› siyasi

yetki mücadelesi yatan bir di-zi savafl yafland›. Birbirleriylegüç mücadelesi içinde olandevletlerin daha önceki sa-

vafllar›ndan kalan hesaplafl-malar›n›n da ivme kazand›r-d›¤› bu savafllar, ayn› tarihler-

de baflta ‹spanya, Portekiz,Fransa, Hollanda ve ‹ngiltereolmak üzere baz› Avrupa dev-

letlerinin co¤rafi keflifler yo-luyla zenginleflmeye bafllamas›yla, Avrupa’n›n s›n›rlar›n› aflan küresel çapta çarp›fl-malar›n da ilk örneklerini oluflturdu. Kitab›m›z›n ‹kinci Ünitesinin konusunu bu bü-

yük güç mücadelesi oluflturmaktad›r.

Rönesans, Reforma ne gibi etkilerde bulunmufltur?

Rönesans Avrupas›’n›n Osmanl› Devleti’yle etkileflimine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinmek is-

terseniz Halil ‹nalc›k’›n “Rönesans Avrupas›” adl› kitab›n› (Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Ya- y›nlar›, ‹stanbul, 2011) okuyabilirsiniz.

18 Siyasi Tarih-I

SIRA S‹ZDE 4

K ‹ T A P

Resim 1.4

Leonardo Da Vinci Rönesans denilince ilk akla gelen

isimlerdendir.

Protestan, �

siyasi tarih 1 aöf

Documents