حقوق کودک در اسلام و خشونتهای سیاسی جهان...
TRANSCRIPT
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
141
فصلنامه علمی - پژوهشی
حقوق کودک در اسالم و خشونت های سیاسی جهان اسالم
علی فقیه حبیبی1 استادیار گروه حقوق دانشگاه آزاد اسالمی واحد تهران جنوب
تاريخ دريافت: 1396/02/23 تاريخ پذيرش: 1396/05/03
چكیدهامروزه توجه به وضعیت کودکان در ابعاد مختلف در کانون توجهات جامعه بین الملل و ارگان های حقوق بشری سازمان ملل قرار دارد، تا جایی که همواره قوانین جهان شمول متعددی در زمینۀ حمایت از کودکان از سوی سازمان های مربوطه به تصویب رسیده است. اما به رغم این حمایت ها، کودکان در بسیاری از نقاط جهان، در معرض آسیب های جدی قرار دارند که می توان به تأثیر جنگ های داخلی بر معیشت و حقوق کودکان اشاره کرد. اما با وجود اهمیت حقوق کودکان در اسالم، به نظر می رسد که تأثیر جنگ های داخلی در کشورهای اسالمی، به خصوص در خاورمیانه، به شکل جدی تری حقوق کودکان را از خویش متأثر نموده است. در این راستا، این پژوهش با یک رویکرد جامع، به دنبال بررسی رویکرد اسالم به حقوق کودکان در درگیری های مسلحانه است. در این راستا، پرسش محوری این پژوهش بر این مبنا استوار است که رویکرد اسالم به حقوق کودکان در منازعات مسلحانه چیست و چه ارتباطی میان منازعات مسلحانه کنونی در کشورهای اسالمی و حقوق کودک از منظر اسالم وجود دارد؟ یافته های پژوهش نشان می هد که فرضیه این پژوهش بر این مبناست که کودکان به عنوان افراد غیرنظامی از مصونیت قابل توجهی در حقوق اسالمی جنگ برخورداند و رویه های موجود در ارتباط با کودکان در کشورهای اسالمی دچار منازعات مسلحانه، نه تنها منطبق بر حقوق کودک بر مبنای اسالم نیست، بلکه به شکل اساسی با آن تناقض دارد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری
داده ها منابع کتابخانه ای و اینترنتی است.
واژه هاي كلیدي: حقوق کودک، درگیری¬های مسلحانه، اسالم، کشورهای اسالمی، میثاق.
فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسالم، سال هفتم، شماره دوم، تابستان 1396، ص 167- 141 D
OI:
10.21
859/
priw
-070
20۶
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
142
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
مقدمهحقوق جنگ و مصونیت غیرنظامیان امروزه از جمله روندها و مفاهیم مهم در عرصۀ روابط بین الملل محسوب می شود. در این راستا، هر چند که در نظام کنونی بین المللی درگیری های مسلحانه به خصوص درگیری های داخلی یکی از پویش های غالب در عرصۀ روابط بین الملل محسوب می شود، اما قربانی شدن غیرنظامیان در جنگ ها، به خصوص جنگ های داخلی، باعث اهمیت یافتن حقوق غیرنظامیان در عرصۀ عرف بین المللی و همچنین منشورهای مختلف حقوق بشری و سازمان های بین المللی شده است. به همین دلیل توجه به حقوق کودکان با توجه به وضعیت خاص سنی شان، از اهمیت دو چندانی برخوردار است. در واقع، کودکان به دلیل آسیب پذیری خود بخش عمده ای از آوارگان جنگی را تشکیل می دهند. براساس آمار از بین سی میلیون آوارة دنیا، 80 درصد آنان را کودکان تشکیل می دهند و هر روز حدود 5000 کودک آواره به جمع آوارگان اضافه می شود. این کودکان آواره به دو گروه آوارگان داخلی و بین المللی تقسیم می شوند که گروه دوم تحت حمایت کمیساریای عالی پناهندگان قرار دارند. نمونۀ بارز این کودکان را کودکان آواره آفریقایی، افغانی، عراقی و فلسطینی تشکیل می دهند. کودکان آواره در مقایسه با بزرگساالن آواره به دلیل آسیب پذیری خود با خطرات جسمی و روحی بیشتری مواجه می شوند که حمایت ویژه ای را طلب می کند. مشکل کمبود مواد غذایی، مسکن، بیماری های مسری و غیرمسری، جدایی از خانواده، سربازی اجباری و حتی سوء استفاده های جنسی و قطع تحصیالت از جمله عواملی هستند که رشد جسمی و روحی آنان را با مشکالتی روبه رو می-سازد. حتی در اردوگاه ها نیز به دلیل شرایط نامناسب بهداشتی، تعارضات فرهنگی بین ساکنان اردوگاه، کمبود مواد غذایی و غیره شرایط آوارگان و به ویژه کودکان با شرایط طبیعی بسیار فاصله دارد. به طور کلی جابه جایی و آوارگی کودکان عالوه بر نتایج جسمی و روحی، عواقب آموزشی و تربیتی را نیز به دنبال دارد که در این زمینه Monshipouri and( می توان به تأخیر تحصیلی و از دست دادن انگیزة تحصیلی اشاره کردKaufman, 2015: 14-15(. در این میان، آنچه که نمود آشکاری دارد، برجستگی کشورهای
اسالمی در نقض گستردة حقوق کودکان در مبارزات مسلحانۀ داخلی است.یونیسف در گزارشی که در اوت 2016م درباره جنگ در سوریه منتشر کرد، اعالم کرد که 13.5 میلیون نفر از جمعیت سوریه از جنگ در این کشور تأثیر پذیرفتند که شامل 6 میلیون
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
143
فصلنامه علمی - پژوهشی
کودک است. براساس گزارش یونیسف در حالی که عراق در دهه 1970 یکی از بهترین از خطرناک ترین اکنون یکی اما بود، آفریقا برای کودکان در خاورمیانه و شمال کشورها کشورهاست. همچنین یونیسف در گزارشی در اوت 2016 اعالم کرد که 21.2 میلیون یمنی از جنگ عربستان سعودی علیه این کشور تأثیر پذیرفتند که 9.9 میلیون نفر آن کودکان هستند. رژیم صهیونیستی جنایت های اصلی قربانیان از فلسطینی کودکان نیز فلسطین بحران در هستند. از طرف دیگر، مشکلی که پیش روی سازمان ها و نهادهای بین المللی وجود دارد، عدم التزام برخی کشورهای جهان به معاهدات و کنوانسیون های بین المللی از جمله اعالمیه جهانی حقوق بشر و میثاقین است و اینکه در جنگ های اخیر خاورمیانه با گروه های تروریستی و شبه نظامی روبه رو هستیم که اساسا التزامی به قوانین بین الملل ندارند و نهادهایی مانند یونیسف را در اجرای اهداف خود با موانع جدی روبه رو می سازند. همچنین، آمارهای کشته شدگان در جنگ های داخلی، ابعاد تازه ای از جنایات علیه کودکان را ترسیم می نماید. از ماه مارس سال
. )Sharp, 2017: 8(2015 تقریبا 5 هزار کودک در یمن کشته یا به سختی مجروح شده انددر زمینۀ وضعیت حقوق کودکان در کشورهای اسالمی، تحلیل ها و مقاالت متعددی از سوی مؤسسات و سازمان های حقوق بشری و مطالعات صلح صورت گرفته، که بیشتر بر محور نقض حقوق کودک در این کشورها تمرکز کرده است، بدون اینکه به دیدگاه اسالم درباره ماهیت حقوق غیرنظامیان در مبارزات مسلحانه توجه نماید. در واقع، به رغم آمار باالی تلفات کودکان در کشورهای اسالمی، به نظر می رسد که رویه های موجود با حقوق کودک در اسالم به شکل اساسی در تناقض است. در این راستا، این پژوهش با یک رویکرد جامع، در کنار بررسی حقوق کودک از نظر اسالم در مبارزات مسلحانه، تناسب رویه های موجود در مبارزات مسلحانه در کشورهای اسالمی را با حقوق کودک در اسالم مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهد داد. پرسش محوری این پژوهش بر این مبنا استوار است که رویکرد اسالم به حقوق کودکان در منازعات مسلحانه چیست و چه ارتباطی میان منازعات مسلحانه
کنونی در کشورهای اسالمی و حقوق کودک وجود دارد؟ فرضیه این پژوهش بر این مبناست که کودکان به عنوان افراد غیرنظامی از مصونیت قابل توجهی در حقوق اسالمی جنگ برخورداند و رویه های موجود در ارتباط با کودکان در کشورهای اسالمی دچار منازعات مسلحانه، نه تنها منطبق بر حقوق کودک بر مبنای اسالم
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
144
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
نیست، بلکه به شکل اساسی با آن تناقض دارد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی بر مبنای روش کیفی است.
1. چهارچوب نظری؛ جایگاه جنگ در اسالم پدیده جنگ همواره در تاریخ بشری از اهمیت به سزایی برخوردار بوده است، تا جایی که مکتب ها و دیدگاه های مختلفی در مورد جنگ شکل گرفته است. از جمله مکاتبی که جنگ را به عنوان یک محور اساسی در تجزیه و تحلیل روابط بین الملل قرار داده اند، می توان به رئالیسم و لیبرالیسم اشاره کرد که به عنوان پاردایم های مسلط در عرصه روابط بین الملل به تئوری پردازی پرداخته اند. در این باره آنچه که می توان از این رویکردها استنباط کرد، بر این مبناست که دیدگاه ه های انسان شناختی و برنامه محور این مکتب ها، اساس تجزیه و تحلیل این رویکردها را نسبت به مسئلۀ جنگ در عرصۀ روابط بین الملل مشخص نموده است و به نظر می رسد که رویکرد اسالم نیز به مسئلۀ جنگ، می تواند زیربنای بررسی حقوق کودک در مبارزات مسلحانه در اسالم محسوب شود. بنابراین، در این بخش برای درک جایگاه حقوق
کودک به عنوان اشخاص غیرنظامی، دیدگاه اسالم نسبت جنگ بررسی خواهد شد. اسالم در مورد جنگ دیدگاه خاص خود را دارد. در بیان دیدگاه کلی اسالم نسبت به جنگ، مرحوم عالمه طباطبایی در تفسیر المیزان می فرمایند: »مسئله جنگ و جدال و اختالفاتی که از آن امری است که در مجتمعات بشری گریزی به جنگ های خسارت زا می شود منجر نیست و خواه ناخواه پیش می آید و اگر این امر قهری نبود، انسان در خلقتش به قوایی که جز در مواقع دفاع به کار نمی رود، از قبیل غضب و شدت و نیروی فکری مجهز نمی شد. پس اینکه می بینیم انسان به چنین قوایی در بدن و در فکرش مجهز است، خود دلیل بر این است که وقوع جنگ اجتناب ناپذیر نیست و چون چنین است به حکم فطرت، بر جامعه اسالمی واجب است که همیشه و در هرحال تا آنجا که می تواند و به همان اندازه ای که احتمال
می دهد دشمن مجتمع صالحش مجهز باشد خود را مجهز کند« )طباطبایی، 1363: 179(.در متون اسالمی نسبت به امر پیکار و مبارزه که با تعابیری همچون »جهاد« و »قتال« مشخص شده، توجه فراوانی شده و از آنجا که این مهم به عنوان یکی از واجبات دینی به شمار می رود و در اسالم دارای جایگاه ویژه و اهمیت قابل توجهی است، مباحث بسیاری
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
145
فصلنامه علمی - پژوهشی
درباره آن از دیدگاه های مختلف به عمل آمده است. قرآن و کتب حدیث اعم از عامه و خاصه مکررا در مناسبات مختلف به بیان جنبه های گوناگون جهاد از قبیل اهمیت، شرایط جنگ و
صلح و مسائلی از این قبیل پرداخته اند.قرآن در برخی از آیات مسلمانان را امر به جنگ و جهاد کرده و آن را یکی از وظایف آنان برشمرده و حتی گروه هایی را که مسلمین با آنها مبارزه می کنند را مشخص می نماید. خداوند در سوره بقره آیه 216 می فرماید: »حکم جهاد برای شما مقرر گردید و حال آنکه بر شما ناگوار و مکروه است ولیکن چه بسیار شود که چیزی را شما ناگوار شمارید ولی به حقیقت خیر و صالح در آن بوده و چه بسیار شود که چیزی را دوست دارید و در واقع شر و فساد شما در آن است و خداوند بر مصالح امور داناست و شما نادانید«1 و نیز خداوند می فرماید: »یا ایها النبی حرض المؤمنین علی القتال«2 ای پیامبر مؤمنان را به جنگ وکارزار تشویق کن. »وقاتلو حتی االتکون فتنه ویکون الدین اهلل«3 و با کافران جهاد کنید تا فتنه و فساد از روی زمین
بر طرف شود و همه را آیین، دین خدا باشد.دسته ای از آیات هستند که هدف کلی مبارزه و جهاد اسالمی را مشخص می نمایند یعنی »سبیل اهلل«. بنابراین ، آیات مسلمانان باید برای رسیدن به این هدف و به منظور جلوگیری از ایجاد موانعی که در این راه وجود دارد به مبارزه برخیزند. »وقاتلو هم فی سبیل اهلل و اعلموا ان اهلل سمیع علیم«4 و جهاد کنید در راه خدا و بدانید که خدا به گفتار و کردار خلق شنوا و داناست. همچنین در سوره نساء آیه 76 می فرمایند: »الذین امنوا یقاتلون فی سبیل اهلل والذین کفروا یقاتلون فی سبیل الطاغوت«، اهل ایمان در راه خدا و کافران در راه شیطان جهاد می کنند. قرآن در حالی که مسلمانان را امر و تشویق به جنگ و کارزار در راه خدا می کند، در پاره ای از آیات به بیان خصایص و ویژگی های دشمنان اسالم و کسانی که باید با آنها به مبارزه نمود، می پردازد. برخی از این گروه ها که در قرآن از آنها یاد شده عبارت اند از: گروه های محارب و مفسد که خداوند در مورد این گروه در آیه 33 از سوره مائده می فرماید: »همانا کیفر آنان که با خدا و رسولش به جنگ برخیزند و در زمین به فساد بکوشند جز این نباشد 1. کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی ان تکرهواشیئا و هو خیر لکم و عسی ان تحبوا شیئا وهو شر لکم و اهلل
یعلم و انتم التعلمون.2. سوره انفال آیه 65 ونیز سوره نساء آیه 84.
3. سوره بقره آیه 193 وسوره انفال آیه 39.4. سوره بقره آیه 244.
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
14۶
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
که آنها را به قتل رسانیده یا به دار کشند و یا دست و پایشان به خالف ببرند یا به نفی بلد و تبعید از سرزمین صالحان دور کنند، این ذلت و خواری عذاب دنیوی آنهاست اما در آخرت به عذابی بزرگ معذب خواهند بود«. گروه دیگر گروه های بی ایمان که به محرمات اسالم وقعی نمی نهند. در این خصوص در قرآن آمده است: »قاتلوا الذین الیؤمنون باهلل و ال بالیوم االخر و ال یحرمون ما حرم اهلل و رسوله و الیدینون دین الحق من الذین اوتو الکتاب حتی بعطول الجزیه عن ید و هم صاغرون«1، ای اهل ایمان به هرکس که به خدا و روز قیامت ایمان نیاورده و آنچه خدا و رسولش حرام کرده حرام نمی دانند و به دین وآیین اسالم نمی گروند، قتال و کارزار نمایید تا آنگاه که با ذلت و تواضع به اسالم جزیه دهند. عالوه بر موارد فوق با مطالعه در آیات قرآن ویژگی های گروه های دیگری را می یابیم که خداوند دستور جنگ با آنها را جایز دانسته است. ازجمله این گروه ها می توان به گروه دوستان و هواداران شیطان، گروه مادی گرایان، گروه کافران، مشرکان و منافقان، گروه ظالمان و ستمگران و ... اشاره کرد. بدیهی است اسالم دینی نیست که بر پایه و اساس جنگ و خونریزی پایه گذاری شده باشد، بلکه درحقیقت باید گفت که پایه و اساس دین اسالم بر صلح و دوستی استوار است. طبق نص صریح قرآن، در اسالم صلح و دوستی بهتر ازجنگ و خونریزی می باشد.2 اما با توجه به رفتاری که افراد و گروه های مختلف غیرمسلمان با مسلمین در مقابله با اسالم اتخاذ می کنند، مسلمین نیز ناچار باید با این گونه رفتارها مقابله نموده و به جهاد برخیزند. همچنین، در اسالم و قرآن جنگ و کارزار با برخی از افراد منع شده و آنها کسانی که در جنگ شرکت ندارند و به عنوان افراد غیرنظامی یاد می شوند که در این میان کودکان از اهمیت به سزایی برخوردارند.
2. کودک از نظر اسالم تعریف کودک در فقه اسالمی، برای شناخت حقوق کودک در طول مبارزات مسلحانه از اهمیت به سزایی برخوردار است. بنابراین، در این بخش ضمن تعریف کودک از نظر اسالم، حقوق کودک در طول مبارزات مسلحانه مورد برسی قرار خواهد گرفت. کودک یا طفل در فقه به فردی اطالق می شود که به بلوغ شرعی نرسیده است. قرآن کریم در برخی از آیات3
1. سوره توبه آیه 29.2. والصلح خیر، سوره نسا آیه 128.
3. سوره های نور/ 59، نساء، انعام/ 152، یوسف/ 22، اسراء/ 24، کهف/ 82، حج/ 5، قصص/13، نمل/ 66، احقاف/ 15.
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
147
فصلنامه علمی - پژوهشی
به موضوع معیار دوره کودکی و پایان این دوره پرداخته و معیارهایی سه گانه را برای پایان دوره طفولیت ذکر کرده که عبارت اند از: بلوغ الحلم، بلوغ النکاح، بلوغ رشد. با توجه به این معیارها می توان گفت که موضوع بلوغ در قرآن کریم با تعبیرات مختلفی آمده و سن مشخصی را به عنوان سن بلوغ ذکر نکرده و در امر بلوغ هم به رشد جسمی و هم به رشد روحی و عقالنی توجه نموده است. در میان فرق اسالمی، شافعیان و حنابله سن بلوغ را در دختران و پسران 15سالگی و مالکیان 17سال می دانند. حنفیان نیز سن بلوغ را برای پسر 18 سال و برای دختر 17 سال ذکر کرده اند )عالمه حلی، 1419: 195/2(. فقه امامیه اکثرا سن بلوغ را برای پسر 15سال و برای دختر 9 سال تمام قمری می دانند. گرچه برخی متأخرین شیعه بلوغ دختران را در 13 سالگی محقق دانسته اند. با این همه سن بلوغ شرعی براساس نظر بیشتر فقها 9 سال برای دختران و 15سال برای پسران می باشد. البته فقها عالوه بر این نشانه های دیگری همچون روییدن موی خشن زیر بغل وعانه فرد و احتالم را نیز شرط بلوغ دانسته اند و در
دختران عادت ماهانه و حمل اماره بلوغ محسوب می شود.
3. اسالم و حمایت از کودکان در درگیری های مسلحانهاصول مسلم از یکی استراتژیک و نظامی دایره هدف های در نظامی محدودیت عملیات جنگ ها در اسالم است. جنگ ها نظامیان را رو در روی یکدیگر قرار می دهد و نه مردم را. بنابراین، تا آنجا که ضروریات نظامی ممکن می سازد، باید غیرنظامیان از تعرض مصون باشند. اصل اسالمی فوق نتایج بسیاری را به دنبال دارد. ممنوعیت جنگ با مردم غیرنظامی، تمایز بین جنگجو و غیرجنگجو، منع جنگ با افراد بی سالح، مجروح، بیمار، زن کودک، پیر و ... از آن جمله است. بر این اساس کاربرد سالح-هایی که عالوه بر نظامیان، مردم بی سالح و بی پناه را به کشتن دهد، نهی شده است. تاکتیک های نظامی که باعث کشته شدن زنان، کودکان
وغیرنظامیان شود، ممنوع می باشد.تاکتیک های تخریبی و انهدامی از قدیم مورد بحث فقهای اسالمی بوده و همۀ آنها به کاربردن این قبیل تاکتیک ها را جز در موارد ضروری که مشروحا مشخص کرده اند، جایز یا شهر اردوگاه بستن آب باغات و دژهای دشمن، منازل و انهدام نشمرده اند. ممنوعیت دشمن، گلوله باران قلعه هایی که به جز نظامیان دشمن، غیرنظامیان نیز در آنجا حضور دارند،
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
148
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
سوزاندن شهر، مزارع و باغ ها ازجمله مواردی است که در کتب فقهای بزرگوار مورد بحث و مالحظه قرار گرفته است. اما اسالم زمانی ظهور کرد که مصریان، آشوریان، یهودیان و رومیان و ... در حین و پس از جنگ رفتار و اعمال زشت و ناپسندی را با کسانی که حتی در جنگ شرکت نداشتند، انجام می دادند. ازجمله آتش زدن و ویران کردن، غارت شهرهای دشمن، زجر و شکنجه زنان و کودکان در برابر چشم خانواده و انظار عمومی را می توان نام برد. اما با ورود اسالم این اعمال ظالمانه و شنیع ممنوع گردید و کسانی که در جنگ شرکت نداشتند، نه تنها از تعرض و بی احترامی در زمان جنگ مصون بودند، بلکه با احترام و محبت و رعایت
تمام جوانب انسانی با آنها رفتار می شد )بیگدلی، 1380: 145(. طبق اصول کلی حقوق بشردوستانه اسالم، دشمنان به عنوان انسان هایی به حساب می آیند که قابلیت هدایت و سوق به سوی حق و حقیقت را دارند و این یک تکلیف است که بین دو دسته افراد؛ یعنی نظامیان و غیرنظامیان در منازعات مسلحانه با هر ماهیت و شکلی تفکیک قائل شد و خصومت فقط بین نیروهای مسلح مجاز می باشد و این نکته به صراحت در قرآن اعالم شده است. آنچه امروزه حقوق بشردوستانه نامیده می شود و هدفش حفظ جان، مال و حیثیت غیرنظامیان، مجروحان، اسرا و کسانی که در جنگ شرکت نکرده اند می باشد، از آغاز مورد توجه اسالم بوده است و دین اسالم این هدف انسانی را به طور جدی مدنظر داشته است. شاید مهم ترین مبنای حقوق بشردوستانه در اسالم این باشد که اگر قرار است جنگ و
خشونتی رخ دهد، باید عادالنه باشد )علیخانی، 1388: 4(.
3-1. حمايت عام از كودكان در مخاصمات مسلحانه در آیین آسمانی اسالم است که برای نخستین بار از کودکان و زنان، سالخوردگان و سایر افراد نیازمند به حمایت، حمایت صورت گرفته و قرن ها بعد در کنوانسیون های بین اللملی، نیست تردیدی است. گرفته قرار توجه مورد مقررات این بشردوستانه حقوق عنوان با اصول انسانیت و اخالق دو اصل بنیادین در آموزه های دینی است که در همه حال حتی در مخاصمات ، رعایت کردن آنها برای همه الزامی و ضروری است. افزون بر این مفهوم اصل تفکیک بین نظامیان و غیر نظامیان واهداف نظامی و غیرنظامی ریشه در آیات قرآن کریم،
سنت، سیره نبوی و رفتار معصومین)ع( دارد.
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
149
فصلنامه علمی - پژوهشی
الذین یقاتلونکم اهلل سبیل فی »وقاتلوا می فرماید: بقره سوره 190 آیه در خداوند والتعتدواان اهلل الیحب المعتدین«، با کسانی که با شما آغاز جنگ می کنند، نبرد کنید و از حد
بیرون نروید که خداوند تجاوز گران را دوست ندارد.از تفسیری که مفسران دربارة این آیه نموده اند می توان این پیام ها را دریافت کرد:
الف( کسانی که با شما سرجنگ ندارند با آنان آغاز جنگ نکنید.ب( از حدود مقرر در جنگ و جهاد خارج نشوید. )رعایت حقوق جنگ(
ج( زنان، کودکان و سالخوردگان را در جنگ هدف قرار ندهید.از تفسیر مفسران به صراحت می توان به مفهوم تفکیک نظامیان و غیرنظامیان در جنگ ها پی برد. مفهوم حقوقی این آیه در حوزه جنگ به صراحت از سوی دولت های اسالمی در سال های آغازین قرن هشتم میالدی اعالم شده است. در روایت است که از عمربن عبدالعزیز، والی اموی پرسیده اند: »مقصود از این آیه چیست؟« وی پاسخ می دهد: مقصود آن است که
در جنگ تعرض به کودکان، زنان و کسانی که با مسلمانان نمی جنگند، ممنوع شده است. نهی ازکشتن غیرنظامیان در جنگ ها همیشه مورد حمایت اسالم بوده است. به طوری که پیامبر اسالم )ص( هرگاه گروهی را برای مراقبت های نظامی )سریه( می فرستادند، به آنها می فرمودند: »پیران فرتوت، زنان و کودکان را نکشید و درختان را جز در صورت ناچاری از بین مبرید«. همه بزرگان دینی در جایز نبودن کشتن زنان و کودکان در جنگ متفق اند. به خصوص زمانی که آنها در جنگ شرکت ندارند و در چنین حالتی نباید آنان مورد حمله و هدف قرار گیرند و حتی در روایات آمده است که از کشتن کودکان و زنان اگرچه در جنگ
هم شرکت نموده اند، پرهیز شود مگر در صورت ناچاری.به اجماع فقهای اسالم، زنان و کودکان از تعرض مصون اند و مستند فتوای فقیهان، سنت قولی و عملی پیامبر)ص( و جانشینان پس از آن حضرت است. همچنین به نظر بسیاری از مفسران، کشتن کودکان از مصادیق اعتداء و خروج از حد است که در آیه 190 سوره بقره نیز از آن نهی شده است. اگر زنان و کودکان سپر قرار گیرند حکم اولی بر حرمت هدف قرار دادن آنان است ولی در صورت ضرورت و ناچاری یعنی در صورت وجود درگیری شدید که بیم آن می رود که دشمن پیروز شود، در آن صورت تیراندازی به طرف آنان جایز خواهد بود، ولی نباید کسی قصد و نیت کشتن آنان را بنماید. چنانچه ضرورتی نباشد یعنی درگیری
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
150
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
شدید نباشد یا رزمندگان دشمن در سنگرها و مکان های امن استقرار داشته و در درگیری حضور نداشته باشند، در این صورت نمی توان سپر انسانی را هدف قرار داد. زیرا اوال کشتن زنان و کودکان در جنگ ممنوع بوده و ثانیا کشتن آنها تأثیرگذار در جنگ نیست. آنچه از آیات و روایات برمی آید و در کتب فقها نیز آمده است، عدم جواز قتل کودکان، زنان و ... است. در روایات آمده است هنگامی که حضرت محمد)ص( متوجه شدند عده ای از مسلمانان به تأسی از دشمن، تعدادی از کودکان را به قتل رسانده اند به خشم آمده و فرمودند: »چرا عده ای امروز
آنقدر ستیزه جو هستند که به قتل صغار )کودکان( دست می زنند«.
3-2. احکام فقهی منع، شركت و كشتن كودكان و غیرنظامیان در جنگ یکی از اصول و قواعدی که درکنوانسیون ها و پروتکل های الحاقی در ارتباط با رعایت حقوق بشردوستانه توسط اغلب کشور بر آن تأکید و اصرار فراوان شده، این است که شرکت اطفال در جنگ ها و درگیری های مسلحانه ممنوع است. این اصل )منع شرکت اطفال در جنگ( در فرهنگ اسالمی و فقه اسالم فراتر از آنچه به تصویب گروه های طرفدار حقوق بشر و جمعیت ها و کشورهای حامی آن رسیده، آمده است. در این خصوص روایات متعددی از امامیه آمده است که شرکت اطفال و کودکان در جنگ ها را ممنوع کرده اند. از جمله اینکه از پیامبراسالم )ص( نقل شده است که ایشان جنگ و جهاد را برای کودکان جایز ندانسته و می فرمایند: »لیس علی العبید جهاد مااستغنی عنهم وال علی النساء جهاد وال علی من لم یبلغ الحلم«، بر بردگان جهاد واجب نیست تا هنگامی که از آنها بی نیازی حاصل شود )آزاد شوند( و نیز بر زنان و کودکان جهاد واجب نیست تا زمانی که به حد حلم )تکلیف( نرسند. همچنین در این خصوص روایات دیگری نیز آمده ازجمله اینکه: »عن ابی عمر قال عرضت علی رسول اهلل)ص( فی جیش و انا ابن اربع عشره فلم یقبلنی ثم عرضت علیه من قابل فی جیش وانا ابن خمس عشره فقبلنی«. این روایات حکایت از آن دارد که در اسالم برای شرکت افراد در جنگ قواعد و مقررات خاصی حاکم بوده است و افراد زمانی می توانستند درجنگ شرکت نمایند که به سن تکلیف )15سال( برسند و در غیر این صورت از شرکت آنان در جنگ ممانعت به عمل می آمده است. شرکت افراد نابالغ در جنگ مورد نهی شارع اسالم قرار گرفته است. همچنان که مالحظه می گردد این موارد در کنوانسیون های ژنو نیز مورد تأکید
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
151
فصلنامه علمی - پژوهشی
قرار گرفته و این نشان دهنده این است که اسالم منع و نهی از شرکت کودکان را از ابتدا یعنی بیش از هزار و چهارصد سال پیش مدنظر و توجه قرار داده است.
ازجمله اصول و قواعدی که رکن اساسی و پایۀ کنوانسیون ها و پروتکل های الحاقی بشردوستانۀ بین المللی را تشکیل می دهد، عبارت است از منع کشتار اطفال، زنان و افراد غیر نظامی. تصویب این اصول که مایۀ افتخار و مباهات بشر قرن بیست ویکم است، هرچند مهم ترین اثر را در بازدارندگی داشته، اما به ندرت توسط طرف های درگیر رعایت شده است. برای مثال می توان به حمله ابرقدرت ها به افغانستان و عراق اشاره کرد که هزاران نفر ازجمله کودکان بی گناه کشته یا مجروح شده اند و حتی آمار آن روز به روز رو به افزایش است و همچنین، حمالت رژیم غاصب صهیونیستی با بمب های لیزری هدایت شونده و بمباران های پی درپی فلسطینیان که امریکا و هم پیمانانش در اختیار این رژیم قرار می دهند. ازجمله کشته شدن 50 نفر از مردم منطقه »قانا« که اکثر کشته شدگان را کودکان و زنان تشکیل می دادند. در هر صورت این اصول در عصر جاهلیت و توحش عرب که ادعای تمدن و جانبداری از حقوق بشردوستانه را دارد، از سوی پیشوایان دین مقدس اسالم مورد تأکید قرار گرفته و با بیانات گوناگون این مطلب ابراز شده است. در اسالم روایات متعددی وجود دارد که ازجمله حمایت های خاص می توان از کودکان در جنگ شده است. حمایت های خاصی به ممنوعیت تعرض به کودکان در جنگ، ممنوعیت سربازگیری و مشارکت مستقیم کودکان
در جنگ و بازگشت کودکان به خانواده اشاره کرد.روایات متعددی از طریق علما و فقهای اهل سنت و اهل تشیع در ممنوعیت تعرض به کودکان در جنگ آمده است. روایت کنندگان به صراحت نقل می کنند که پیامبر عظیم الشأن آن امراه والولیدا«. تقتلوا آنجا که می فرمایند: »وال فرموده اند، نهی از کشتن کودکان اسالم درکنار را آنان می فرستادند، )سریه( نظامی مراقبت های برای را گروهی هرگاه حضرت خویش می نشاندند و می فرمود: »سالخوردگان، زنان و کودکان را نکشید«. هرچند در زبان از مصداق کامل تعرض یعنی کشتن کودکان نهی شده، واضح است که مقصود، روایات رعایت حق حیات آنان و عدم خشونت علیه کودکان می باشد. صاحب جواهر، فقیه برجسته شیعی، پس از نقل این حدیث پیامبر)ص(که فرمودند: پیران وکودکان را زنده نگه دارید1،
1. واستحیوا شیوخهم صبیانهم »علی معنی استبقائهم«.
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
152
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
می افزایند مقصود »استبقاء« آنان است. در برخی از روایات آمده که پیامبر)ص( درشرایط مناقشه فرموده »واستحیوا شرخهم« یعنی جوانان آنان را باقی گذارید )طبرسی، 1415: 204/2(. به نظر لغت شناسان متون روایی »شرخ« کسانی هستند که نزدیک به سن بلوغ اند و عنفوان جوانی و قدرت آنها فرا رسیده است. همچنین این واژه را به معنی »خفیف« یعنی آسیب پذیر هم به کار برده اند. واژه»استبقاء« در ادبیات عرب به -معنی حفظ و نگهداری برای تداوم زندگی است. بنابراین، شکی نیست که در آموزه های اسالم نقص عضو، ربودن، تعرض جنسی و مانند آن با آموزه های اسالم و بلکه هر دین دیگر ناسازگار است. در متون فقهی تصریح شده است که حتی اگر دشمن از جرایم عفافی و تجاوز جنسی به عنوان یک روش جنگی علیه مسلمانان استفاده نماید، مسلمانان در پاسخ نمی توانند از این روش استفاده کنند. چون اسالم دین اخالق و انسانیت است و این رفتارها و کنش ها با آموزه های اخالقی اسالم سازگار نیست. البته در صورت دسترسی به مرتکبان این جنایات آنها محاکمه و مجازات می شوند. این دسته از محرمات از این رو پاسخ داده نمی-شوند و عکس العملی را از سوی مسلمانان دریافت نمی کنند که اوال در سرنوشت جنگ هیچ تأثیری نداشته و به پیروزی نیز کمک نمی کنند و ثانیا از کینه توزی، انتقال و تشفی خاطر انسانی مرتکبان خبر می دهد. همچنین، در این خصوص در اسالم دلیل خاص و فتوایی بر ممنوعیت مثله کردن بدن دشمن است که مثله کردن بدن دشمن
را منع نموده است، حتی اگر آنان با مسلمانان چنین عملی را انجام داده باشند.
3-3. ممنوعیت سربازگیری و شركت مستقیم كودكان در جنگسربازگیری و مشارکت مستقیم کودکان زیر سن بلوغ در جنگ قرن هاست که از سوی فقیهان مسلمان ممنوع شده است. عالمه حلی می گویند: »کودکان به این دلیل که ناتوان از جنگیدن هستند در مخاصمات شرکت نمی کنند«. سیره عملی پیامبر اسالم )ص( نیز خود گواه بر منع مشارکت کودکان در جنگ است. در جنگ احد آن حضرت به کودک 14ساله ای که داوطلب نبرد شده بود اجازه شرکت و مبارزه ندادند. این موضوع نشان دهنده این است که اسالم شرکت کودکان زیر سن بلوغ )15سال( را مجاز ندانسته و حمایت از کودکان را مدنظر داشته است. روایات متعددی در به کار نگرفتن کودکان در جنگ در اسالم وجود دارد که همه آنها داللت بر ممنوعیت شرکت کودکان در منازعات دارد. به هرحال اگر تحوالت
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
153
فصلنامه علمی - پژوهشی
احتمالی وشرایط زمان، سن ناتوانی را باالتر منظور نماید، این امر هیچ گونه مانعی بر اساس برداشت فقیهان جعفری در برابر دولت اسالمی نیست تا تعهدی جدید در حمایت بیشتر از کودکان در عرصه بین المللی را بپذیرد. زیرا چنین تعهدی همه کودکان جهان، اعم از مسلمان و غیرمسلمان را درحمایت خود قرار می دهد. با این تعهد دولت مکلف می گردد با وضع
قوانین، سن سربازگیری اجباری و داوطلبانه را در مخاصمات تعیین نماید.هرچند مقررات موجود حقوق بین الملل، سربازگیری زیر سن 15سال را ممنوع نموده و از سن 15تا 18سالگی اولویت را به سن باالتر می دهد، اما سن سربازگیری داوطلبانه نیز باید به طور روشن مشخص شود. نکته جالب توجه این است که حداقل سن برای شرکت در جنگ، در حقوق بشردوستانۀ بین المللی در حالی 15سال اعالم گردیده که دقیقا همین محدودة سنی در اسالم، در بیش از هزار سال قبل تعیین شده بود که انتخاب محدوده سنی مشترک در حقوق بشردوستانه بین المللی و اسالمی و قدمت بیش از هزار ساله آموزه های اسالم، نمی تواند دور از واقعیت باشد که تدوین کنندگان حقوق بشردوستانۀ معاصر، به طور
مستقیم یا غیرمستقیم، متأثر از این آموزه های آسمانی بوده اند )آبادی، 1389: 7-8(.
3-4. حق بازگشت كودک به خانوادهآنان، از ازجملۀ مهم ترین حمایت ها نیازمندحمایت ویژه هستند. قربانی جنگ کودکان بازگشت به خانواده است. خانواده اولین مکانی است که کودک در آن می تواند در کنار سایر افراد خانواده رشد نماید و خود را برای خدمت به جامعه آماده نماید. خانواده به خصوص پدر و مادر از نظر روحی و روانی بر کودک تأثیرات خاص می گذارند و از نظر جسمی نیز کودک در کنار خانواده بهتر می تواند رشد کند. بازگشت کودکان آواره و بی سرپرست به خانواده مورد تأکید دین اسالم است و از رفتار، کردار و فرمایشات بزرگان دینی نیز چنین منظوری استنباط می شود. این حمایت عالوه بر آنکه از مفهوم )استبقاء( برمی آید، نوعی همکاری بر نیکی و تقوی است، که قرآن کریم بر آن تأکید فراوان نموده است. خداوند در آیه 2 سوره مائده می فرمایند: »وتعانواعلی البر والتقوی«. پس اولین وظیفۀ دولت اسالمی و مسلمانان این است که کودکان درگیر جنگ را به خانواده های آنان برگردانند، در غیر این صورت چنان چه بازگرداندن آنان به خانواده هایشان امکان پذیر نباشد، دولت اسالمی و مسلمانان وظیفه دارند
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
154
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
مکانی امن و پناهگاهی ایمن برای آنان درنظر بگیرند. به دلیل نیاز کودک به محیط امن و عاطفی، کودکان ترجیحا در پناه یک خانوادة جایگزین زندگی خواهند کرد. خانوادة جایگزین هرچند ممکن است جای اصلی خانواده کودک را پر نکند اما می-تواند این انتخاب نوعی حمایت از کودکان تلقی گردد. چنان چه یافتن و بازگرداندن کودک به خانواده امکان پذیر
نباشد، در این شرایط کودکان به مراکز بهزیستی سپرده می شوند. بدیهی است در مورد اسکان کودکان در مراکز بازپروری یا مراکز بهزیستی الزم است که نیاز های اساسی کودکان ازجمله تغذیه، پوشاک و خدمات بهداشتی و آموزشی به نحو مطلوبی با مشارکت دادن آنان در برنامه های متنوع، از آسیب های تأمین گردد. به ویژه الزم است جسمی و روحی وارده به آنان کاسته شود. چنان چه یک دولت بتواند با انعقاد یک معاهده و پیمان بین-المللی کودکان سرزمین اسالمی را از بالیای جنگ دور سازد، این کار بر دولت اسالمی الزم خواهد بود، زیرا این پیمان و معاهده تعهدات متقابلی را فراهم می سازد که کودکان از برخی صدمات جنگ دور بمانند. در این گونه معاهدات و توافقات دولت ها متعهد خواهند بود که کودکان را درجنگ شرکت ندهند و چنان چه کودکان در جنگ دچار آسیب گردند، اقدامات حمایتی الزم از آنان تا بازگشت به خانواده صورت گیرد. پس همان طور که ذکر شد بر افراد، نهادهای مردمی و دولت الزم است در حد توان و امکانات از بروز خشونت علیه کودکان در مخاصمات جلوگیری نمایند. براساس آنچه فقیهان در حمایت از کودکان در جنگ ها آورده اند، دولت اسالمی وظیفه دارد کسانی که کودکان را در مخاصمات مسلحانه مشارکت می دهند یا آنها را هدف قرار می دهند، به عنوان مجرمان جنگی تحت تعقیب قرار داده، محاکمه و مجازات نمایند. در هرصورت چه دولت اسالمی به پروتکل الحاقی خاص حمایت از کودکان در مناقشات بپیوندد یا خیر، آموزه های اسالم از کودکان در مخاصمات
همواره پشتیبانی خواهد کرد.
4. حقوق کودک و مبارزات مسلحانه در جهان اسالم مسئلۀ رعایت حقوق کودکان در درگیری های مسلحانه یکی از موضوعات و مشکالت اساسی در جوامع امروزی اسالمی محسوب می شود. چرا که یک سوم کشورهای اسالمی در چند سال اخیر درگیر جنگ های مذهبی و سیاسی بوده اند. کودکان که هیچ گناهی درمورد انگیزه ها
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
155
فصلنامه علمی - پژوهشی
و اهداف مشروع جنگ ندارند، معموال بیشترین صدمات را از کار بزرگ ترها می بینند. جنگ نه تنها حق حیات که یکی از اساسی ترین حقوق کودک است را نقض می کند، بلکه حق آموزش، تفریح، امنیت و... را در معرض تهدید قرار می دهد و مخالف و ناقض رعایت منافع عالیه کودک است. براین اساس است که کمیته حقوق بشر در نظریه عمومی خود وظیفه اصلی و اولیه دولت ها را جلوگیری از جنگ می داند، چرا که هر سال جنگ ها و خشونت ها جان هزاران انسان بی گناه را می گیرد. در جمادی االول سال 1426 هـ ق، تیرماه 1384هـ ش، مطابق با ژوئن 2005 میالدی میثاق حقوق کودک در اسالم توسط اجالس وزرای خارجه کشورهای عضوکنفرانس اسالمی در صنعا، پایتخت یمن، تصویب و برای الحاق کشورهای عضو سازمان گشوده شد. تدوین وتصویب این میثاق حاکی از لزوم توجه به اهمیت وضعیت کودکان در کشورهای اسالمی است. حدود ششصد میلیون )یعنی بیش از یک چهارم دومیلیارد( جمعیت کودک جهان در کشورهای اسالمی زندگی می کنند. این تعداد بیش از%40 از جمعیت این
.)Mosaffa, 2011: 44( کشورهاست گذشته از وضعیت عمومی کودکان در بسیاری ازکشورهای اسالمی که مشکالت بهداشتی ، آموزشی و آثار ناشی از فقر و عدم برابری اجتماعی را تحمل می کنند، تعارضات سیاسی، فرقه ای و مذهبی در یک سوم از کشورهای اسالمی در جریان است و بیشترین آثار را بر روی زندگی زنان وکودکان در ابعاد گوناگون به شکل کشته و مجروح شدن، پناهندگی، مثله شدن، آزارهای جنسی وغیره داشته است. اشغال که نمونه های بارز و عینی آن در فلسطین، عراق و افغانستان وجود دارد، در سال های متمادی موجب کشته شدن ده ها هزار کودک بی گناه را از صدمات جنگ لبنان، بخش عظیمی شده است. همچنین، کودکان جنوب سودان و متحمل شده اند. آمارها حاکی از وضعیت عمومی بد دختر بچه ها در تعارضات به ویژه تحمل
.)UNICEF, 2005: 1-15( خشونت نسبت به خود است در مقدمۀ این میثاق به رنج کودکان پناهنده و کودکانی که تحت سیطره اشغال، شرارت یا آوارگی ناشی از منازعات مسلحانه و قحطی به سر می برند و بدین سان موجبات گسترش را اجتماعی تعداد کودکان معلول جسمی، روحی و میان کودکان و افزایش خشونت در فراهم می آورد، اشاره گردیده است. در قسمت اجرایی در ماده »7« میثاق، با عنوان حمایت از کودکان، در بند »5« به حمایت از کودکان به واسطه درگیر نکردن آنها در منازعات مسلحانه
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
15۶
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
و جنگ ها پرداخته شده و در ماده »19« با عنوان عدالت در بخش »ج« بند »3« اشاره می کند در و وکیل به یک دسترسی بشردوستانه شامل و نیاز کمک های حقوقی در صورت که صورت لزوم یک مترجم برای کودک فراهم شود. همچنین ماده »21« به کودکان پناهنده اشاره می کند که کشورهای عضو تا حد امکان از بهره مندی کودکان پناهنده یا آنهایی که به طور قانونی مشابه چنین وضعیتی را اکتساب نموده اند، حمایت می کنند. حال با توجه به آنکه حتی در زمان تدوین کنوانسیون حقوق کودک عقیده بر آن بود که مقررات کنوانسیون در رابطه با حمایت از کودکان در جنگ نباید کمتر از مقررات حقوق بشردوستانه بین المللی در کنوانسیون های چهارگانه ژنو 1949 و پروتکل های الحاقی 1977 باشد، کشور های اسالمی نیز
همگی به جز سومالی، کنوانسیون حقوق کودک را پذیرفته اند.1همان طور که ذکر شد، در حال حاضر یک سوم از کشورهای درگیر تعارضات به اشکال مختلف سیاسی و فرقه ای ـ قومی وجود دارند که آثار ناشی از این تعارضات را می توان در این کشورها به وضوح مالحظه کرد. این وضعیت خاص زمان حاضر نیست. نگاهی اجمالی به تاریخ جنگ فرانسه علیه الجزایر و مبارزات آزادی بخش در کشور های اسالمی در دهه های 60 و 70 میالدی شاهد این مدعاست. وضعیت غم بار کودکان فلسطینی و در مجموع خاورمیانه، خشونت نسبت به زنان و کودکان، آثار سوء تحریم های اعمال شده از طرف شورای امنیت در دهه 90 میالدی که در میان همۀ کشور های مورد تحریم مانند عراق، لیبی، یوگسالوی، سودان و سومالی موجب مرگ ومیر کودکان به ویژه کودکان زیر 5 سال به چند هزار نفر در ماه شده، حمالت ناتو به »کوزوو« و پناهندگی هزاران کودک به همراه خانواده های خود در این راستا قابل تأمل اند. همچنین، حمله آمریکا و متحدانش به افغانستان و عراق و درگیری های داخلی در سوریه که عوامل خارجی در آن نقش عمده را ایفا می نمایند، جان هزاران کودک را گرفته یا اینکه آنها را با مشکالت خاصی روبه رو کرده است. اینک به بررسی اجمالی درخصوص وضعیت کودکان در برخی از کشورهای اسالمی و آثار تعارضات مسلحانه بر آنان می پردازیم.
4-1. وضعیت كودكان و آثار جنگ بر آنان درافغانستاندرحالی که حمله آمریکا و متحدان ناتو به افغانستان در سال 2001م، آثار دهشتناک خود
بین المللی. مجموعه مقاالت بشردوستانه منظر حقوق از اسالم در کودک میثاق حقوق .)1386( نسرین مصفا، .1 همایش. اسالم. و حقوق بین الملل بشردوستانه. ص 2 و1.
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
157
فصلنامه علمی - پژوهشی
را بر روی کودکان افغانستان که خود و پدرانشان سال ها تحمل صدمات اشغال شوروی و تعارضات داخلی را کرده بودند، فاجعه می باشد، ولیکن ظهور دوباره طالبان نیز موجب افزایش رنج و آسیب مجدد گردیده است. گزارشات نمایندگان سازمان ملل متحد در امور کودکان ازجمله کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد و نیز گزارش دبیرکل حکایت از آن دارد که هرساله تعداد زیادی ازکودکان در افغانستان به دلیل شیوة غلط آمریکا در مبارزه با تروریسم قربانی می شوند. در گزارش دبیرکل به استخدام کودکان رزمنده توسط طالبان اشاره شده است و تعداد کودکان سرباز و درگیر جنگ را قریب به 7444 نفر برمی شمرد. همچنین، حمالت به مدارس توسط شورشیان موجب بسته شدن چندین مدرسه در ایاالت مختلف شده و هزاران دانش آموز در مناطق جنوبی این کشور به دلیل فقدان امنیت، از تسهیالت آموزشی محروم گردیده اند. براساس گزارش سازمان ملل که در ماه آوریل منتشر شده، در بمباران-های ناتو و ارتش افغانستان در سال 2011 م، بیش از 110 کودک کشته و حدود 70 نفر دیگر مجروح شده اند. کمیته حقوق کودک سازمان ملل ضمن انتقاد از شانه خالی کردن ارتش آمریکا از علیه کودکان این جنایات که دیگر کودکان، تصریح کرد افغان و کشتار گستردة کودکان ناشی از »عدم اتخاذ اقدامات پیشگیرانه« و »استفاده بیش از حد از زور« توسط آمریکاست. نظامیان آمریکایی در افغانستان به دنبال تأیید حمالت هوایی خود هستند و گفته اند: ارتش تنها برای بمباران کردن مردان بزرگسال نیامده، بلکه می تواند کودکان را نیز بمباران نماید. ارتش در توجیه این امر آورده است که طالبان از برخی کودکان برای رسیدن به اهداف خود استفاده می کنند. بنابراین، کشتن آنها کامال قانونی است و این کودکان را، مردان نظامی بالغ و ظرفیت های بالقوه خطرناک می نامند. تعریف آنها از مردان نظامی بالغ مورد انتقاد منتقدان United(بوده است. منتقدان می گویند این تعریف توجیهی برای کشتار افراد ناشناخته استNations Human Rights, 2014:1-8( . با این تعریف تمامی مبارزان، مرد بالغ به-عنوان
شورشی و افراد غیرشهروند تلقی می شوند، مگر خالف آن ثابت شود. اگر چنین باشد میزان کشتار غیرنظامیان بیشتر خواهد شد. با چنین استداللی می توان افراد غیرنظامی را هدف قرار
داد، در صورتی که آنان مستقیما در عملیات خصمانه نقش نداشته باشند.کمیته حقوق کودک سازمان ملل از آمریکا می خواهد کودکان زندانی را از بزرگساالن جدا کرده و به آژانس های بشردوستانه بین المللی ویونیسف )صندوق حمایت ازکودکان سازمان
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
158
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
ملل( اجازه دهد از بازداشتگاه های کودکان بازدید نمایند تا بتوانند کمک های قانونی الزم را به آنها ارائه دهند. در گزارش دیگری که از سوی صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل )یونیسف( منتشر گردیده اعالم شد که خشونت علیه کودکان افغان، نقض حقوق کودکان به علت حمله به مدارس، کشته شدن کودکان و سوءاستفادة جنسی از آنان در کشور افغانستان رو به افزایش است. آنچه از این گزارش برمی آید این است که مشخص گردید کودکان قربانی
.)Heymann, 2013: 59-60( اصلی خشونت و جنگ در افغانستان هستندهلیده اف. جانسون، مدیر اجرایی یونیسف می گوید: این گزارش نشان دهنده اوضاع و موقعیت وخیم کودکان در افغانستان است که لحظه به لحظه وخیم تر می شود. وی می افزاید: کشتار و قتل عام کودکان، تخریب مدارس به هنگام حضور دانش آموزان، سوءاستفاده جنسی از کودکان و مسائل دیگر از موارد خشونت علیه کودکان افغان به شمار می رود. این در حالی است که کودکان 12ساله چه دختر و چه پسر به منظور عملیات شهادت طلبانه و حمالت انتحاری به خود بمب بسته و به پایگاه های نظامیان آمریکایی حمله می کنند و جان خود را بر سر این موضوع از دست می دهند. براساس برخی گزارشات در یک حملۀ هوایی که در افغانستان به وقوع پیوسته است، دست کم 30 تن از 47 نفر جان باختگان کودکان بوده اند که
.)Heymann, 2013: 64( این آمار بسیار نگران کننده استهمچنین کودکان و نوجوانان بین سنین 15 تا 17سال اغلب ربوده شده و برای فروش به کشورهای دیگر قاچاق می شوند یا اینکه در کشورهای دیگر به انجام کارهای سخت وادار می شوند و نیز کودکانی که یتیم هستند یا در موقعیت و وضعیت بد خانوادگی از نظر اقتصادی به سر می برند یا به طور کلی فقیرند، بیش از سایرین در معرض فروش توسط باندهای قاچاق انسان، سوء استفاده جنسی یا انجام کارهای دشوار قرار دارند. جنگ در افغانستان باعث شده که هزاران کودک کشته یا آواره یا در بدترین شرایط از نظر تغذیه، آموزش، بهداشت و غیره زندگی را سپری نمایند. آنچه مسلم است اینکه کودکان در افغانستان بیشترین صدمات را متحمل شده اند. روی آوردن کودکان به شرکت در عملیات های انتحاری، سوءاستفاده های جنسی، انواع بیماری ها و ... نتایجی است که جنگ های پی درپی برای کودکان افغانی به دنبال داشته است و تاکنون هیچ نهاد یا سازمان بین-المللی نیز نتوانسته است مجرمان چنین جنایاتی را محاکمه نماید. این در حالی است که این کشورها )آمریکا و متحدانش( ندای حمایت از حقوق بشر را سر
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
159
فصلنامه علمی - پژوهشی
می دهند وخودشان را حامیان حقوق بشر در جهان می نامند. همچنین تعدادی از کودکان به علت اختالفات فرقه ای، مذهبی و سیاسی در افغانستان کشته می شوند که بیشتر این وقایع بی ارتباط
.)Richards and et. al., 2014: 77-79( به حضور و اشغال افغانستان توسط بیگانگان نیست
4-2. وضعیت كودكان و تأثیر جنگ برآنان در عراقدر دو دهۀ گذشته کودکان عراقی در کنار بقیۀ جمعیت عراق، موضوع نقض گسترده و خشونت بار حقوق انسانی بوده اند. این حقوق به خاطر جنگ، اشغال بیگانگان و تحریم های بین المللی خلق شده اند. عراق هم اکنون یکی از بدترین نقاط برای کودکان در خاورمیانه است. بر اثر جنگ در عراق، میلیون ها کودک زیر خط فقر زندگی می کنند، میلیون ها کودک زیر 5
سال از سوءتغذیه رنج می برند و ده ها کودک روزانه می میرند.از زمان هجوم نیروهای آمریکایی و هم پیمانانش در سال 2003 میالدی به عراق، نیروهای اشغالگر و دولت عراق به شکلی گسترده نتوانسته اند اساسی ترین حقوق کودکان عراق را مطابق موازین سازمان ملل در زمینه حقوق کودکان عملی نمایند. این موازین بر نیازها و حقوق کودکان برای زندگی در محیطی امن که شامل شرایط مناسب برای رشد فیزیکی، ذهنی، اخالقی و مذهبی است تأکید دارد. هرچند در عراق به دلیل وضعیت جاری، جمع آوری منظم اطالعات مربوط به آثار خشونت و تعارض بر کودکان، کاری دشوار است و با وضعیت امنیتی فعلی بسیار مشکل است که بتوان به تعداد کودکان قربانی یا درگیرخشونت به طور کلی اشاره کرد، ولیکن تعداد زیاد کشته، مثله و زخمی متعاقب حمالت تروریستی فراوان است. در گزارش دبیرکل سازمان ملل به آماری از خشونت ها و نادیده گرفتن حقوق کودکان منتشر شده است. به طور مثال در مارس 2006 در جریان یک حملۀ نیروهای چندملیتی در منطقه »ال اسحاقی«، یک خانواده و 11نفر شامل 5 کودک که یکی از آنها یک ماهه بوده از بین رفتند. بر اساس اطالعات وزارت بهداشت که از کانتینرهای بهداشتی و بیمارستان های تحت پوشش خود در همه نقاط از جمله کردستان جمع آوری کرده، از اول ژانویه تا 31 آگوست 2006م، 139 کودک کشته و مجروح شده اند. همچنین شرکت کودکان در عملیات انتحاری هم به عنوان عامل و هم قربانی وجود دارند. براساس گزارشات سازمان های غیردولتی در میان 20000 فرد دزدیده شده در .)Ahmed An-Na’im, 2011: 173-176( عراق نیمی از آنها را کودکان و زنان تشکیل می دهند
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
1۶0
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
قدرت های فاتح در عراق مسئولیت نقض حقوق کودکان، عهدنامه ها و قوانین بین المللی را بر دوش خود دارند. این کشورها چارچوب اجتماعی عراق را نابود کرده اند. از لحاظ نژادی کشور را پاک سازی نموده اند تا وحدت را در عراق نابود کنند، سیستم های آب تصفیه شده را از بین برده اند، امکانات بهداشتی و آموزشی را تخریب کرده اند و مناطق پرچمعیت را مکرر بمباران کرده و در تمامی این موارد به زندگی کودکان آسیب های جدی وارد نموده اند. و کرده وارد مخرب آسیب های کودکان روان به کشوری جنگ زده در زندگی همچنین، اضطراب و افسردگی را همراه با بیماری های روانی، در شکلی گسترده در کشور پخش کرده است. بر اثر جنگ، سازمان ها و نظام های داخلی کشور عراق که باید از وضعیت فیزیکی، اجتماعی و حقوقی کودکان، زنان و جوانان این کشور حمایت کنند، نابود شده یا به نوعی ناکارآمد شده اند. در نتیجه، کشور عراق را روند روزمرة قتل، سرقت، آدم ربایی، خشونت های جنسی، قاچاق انسان، سربازگیری اجباری برای گروهک های مسلح، کار غیرقانونی کودکان و
منع آزادی های اجتماعی در برگرفته است.سازمان های بین المللی و ارگان های مدافع حقوق بشر نیز در این میان بیشتر از همه مسئول نادیده گرفتن حقوق کودکان هستند. زیرا این سازمان ها و ارگان ها نتوانسته اند مسئولیت خود را دربارة هشدارهای کافی در مورد جلوگیری از خشونت علیه جوانان و کودکان و جامعۀ شکنندة عراق به درستی انجام بدهند و نیز نتوانسته اند خطرهای موجود را در زمان مناسب ارقام واقعی در مورد مرگ و مجروح شدن خود تشخیص و درمان کنند. هرچند آمار و کودکان در عراق منتشر نمی شود، اما برخی گزارشات حکایت از آن دارد که بیش از یک میلیون کودک تا ژانویۀ 2011 قربانی یورش کشورهای غربی به عراق شده اند. براساس بیانیۀ 8 آگوست 2011 سازمان ملل متحد، کودکان بسیاری به شکل های غیرمستقیم قربانی این جنگ شده اند. کودکان از طریق بیماری ها، قحطی یا نبود غذای کافی، اقتصاد از هم پاشیده، نبود فرصت های کافی برای زندگی، تغییرهای زیست محیطی و نبود خدمات دولتی کافی، حذف حقوق بشر از زندگی روزمرة مردم و جابه جایی های گستردة جمعیت باعث آسیب های فراوان شده اند. همچنین، نابودی تأسیسات صنعتی و نظامی باعث شده است تا فلزات سنگین و دیگر مواد آلوده کننده و آسیب زننده در هوا، خاک و آب پخش شوند. در نتیجه، اپیدمی های بیماری گسترش یافته و امکانات کافی برای مقابله با این اپیدمی ها وجود نداشته باشد. امروزه
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
1۶1
فصلنامه علمی - پژوهشی
ما شاهد تولدهای همراه با نقص ژنتیک و سرطان در جمعیت کودکان عراق هستیم و برخی مناطق این کشور عمال غیرقابل زندگی شده است. پزشکان متخصص در منطقه »فلوجه« عراق می گویند: از سال 2005 تاکنون بیماری های نایاب به شدت و به طور گسترده در جمعیت این منطقه گسترش یافته است. سرطان، مخصوصا سرطان خون در عراق به شدت روبه افزایش است. مشکالت ژنتیکی در کودکان، آنها را از زمان تولد مستعد سرطان ساخته و این مورد از سال 1991 تا 2003 سال به سال رو به افزایش بوده است. بمب های منفجرنشده، مین های زمینی، بمب های خوشه ای عمل نکرده باعث شده تا حدود 25% کودکان زیر14 سال عراق کشته یا مجروح شوند. براساس آ مارهای ناقص ، کشته ها و زخمی های بمب های خوشه ای عمل نکرده بین سال های 1991 تا 2007 میالدی، 5500 تا 80 هزار کودک را تحت تأثیر خود قرار داده است که از این تعداد 45/7 % بین 15 تا 29 سال سن داشته و 23/9% زیر 14سال
.)The OIC Journal, 2013: 49-51(بوده اند
4-3. وضعیت كودكان وآثار جنگ برآنان در سايركشورهای اسالمی در لبنان به واسطه جنگ با اسرائیل در تابستان 2006 میالدی بیش از یک میلیون نفر آواره شده که از این تعداد 40% آنها کودک بوده اند و حدود 987 نفر کشته شده که 45% آنها را کودکان تشکیل می داده اند. حدود 40 الی50 مدرسه در لبنان به علت بمباران ها تخریب شده و کودکان لبنانی حتی از دسترسی به کمک های بشردوستانه محروم بوده اند. براساس بیانیه »آقن دن روهرمن«، نماینده ویژه در فلسطین اشغالی که در آگوست 2006 منتشر شد، برای 1/44 میلیون فلسطینی ساکن »غزه« که 838000 نفرآنان را کودکان تشکیل می دهند، وضعیت بحرانی به واقعیتی روزمره تبدیل شده است. وی می گوید: در بازدید اخیر خود از »غزه« به وضوح دیدم که کودکان این سرزمین در فضایی آکنده از خشونت، ترس و اضطراب به سر می برند. تنها طی ماه گذشته حدود 35 کودک فلسطینی در »غزه« کشته شدند که یک چهارم آنها زیر10سال سن داشتند. این واقعه تعداد کل کودکان فلسطینی کشته شده در نوار غزه را به 65 نفر رساند. این دومین بار از زمان انتفاضه سپتامبر2000 است که میزان تلفات به چنین حدباالیی می رسد. امسال با کشته شدن یک کودک اسرائیلی تعداد کل کودکان کشته شده در این سرزمین را به 66 نفر رساند. از زمان آغاز انتفاضه 912 کودک جان خود را از دست
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
1۶2
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
.)Arfat, 2013: 304-305(داده اند که از آن میان 119 کودک اسرائیلی بوده انددر سومالی استفاده از کودکان سرباز که از کودکان سابق خیابانی بوده اند، رواج دارد. باعث نقض حقوق بشر بین نیروها تا ژوئن 2006 جنگ سنگین از مارس براساس آمار کودکان و آواره شدن هزاران کودک به همراه خانواده های خود شده است. کودکان در این کشور آفریقایی به علت جنگ های به وجود آمده در بحران غذایی شدید به سر می برند و نیاز به یاری دارند. عدم تغذیه کافی و مؤثر منشأ بسیاری از بیماری هاست که وضعیت بهداشتی مردم و به خصوص کودکان سومالی را تحت تأثیر قرار داده است. خوزه گرازیانو دوسیلوا، مدیرکل سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد )فائو( هشدار داده است که اگر به مردم قحطی زدة این منطقه کمک نشود آنها جان سالم از شرایط حاکم به در نخواهند برد. وی می گوید: منطقه شاخ آفریقا، مهم ترین منطقه برای »فائو« خواهد بود و ما بیشترین تالش خود را برای بهبود امنیت غذایی در این منطقه انجام می دهیم. به کارگیری کودکان در جنگ از دیگر موارد تضییع حقوق کودکان در سومالی است که به طور مستقیم در نزاع ها دخالت داده می شوند و از آنها گاهی در خط مقدم درگیری ها استفاده می شود. ناامنی، عدم دسترسی به امکانات رفاهی، آموزشی و بهداشتی از جمله موارد نقض حقوق کودکان در این کشور
.)OIC Independent Permanent Human Rights Commission, 2014: 1-3(استبر اثر جنگ های داخلی، دیگر جای امنی برای کودکان در سومالی وجود ندارد. دیده بان حقوق بشر در مورد وضعیت کودکان سومالی در جریان جنگ های داخلی ابراز نگرانی می کند و گروه »الشباب« را به استفاده از کودکان به عنوان سرباز در این جنگ ها متهم می کند. این سازمان در گزارش خود تأکید نموده که گروه تندرو »الشباب« از میان کودکان سرباز انتخاب و در برخی مواقع آنها را ملزم به ازدواج اجباری می کند. اعضای این گروه به مدارس و معلمان حمله می کنند و بعضا آنان را مورد آزار و اذیت-های جنسی قرار می دهند. این گزارش پس از گفت وگوی دیده بان حقوق بشر با تعدادی قریب به 164کودک سومالیایی به دست آمده است که 21 تن از آنها توانسته اند به همراه بعضی از معلمان و والدینشان از دست نیروهای
»الشباب« فرار کرده و به کنیا بروند.از زمانی که درگیری ها، در سومالی در سال های 2010 و 2011 شدت گرفته، »الشباب« کودکان را مجبور کرده به عنوان سرباز به آنان بپیوندند و در این بین کودکان 10ساله نیز به
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
1۶3
فصلنامه علمی - پژوهشی
چشم می خوردند. کشته شدن کودکان یکی دیگر از عواقب جنگ در سومالی است. به گفته یک دانش آموز از بین 100 نفر بچه که در یک مدرسه درس می خواندند، فقط چند نفر که تعدادشان انگشت شمار بود موفق به فرار شده و بقیه این کودکان در جنگ کشته شده اند. این گزارش حکایت از این دارد که گروه »الشباب« از دختران در ارائۀ خدمات و مبارزه در خطوط مقدم جنگ استفاده می کند. به عنوان مثال آنان را برای همسری سربازان انتخاب می کردند و چنان چه خانواده هایی با آنها به مقاومت می پرداختند با بدرفتاری و حتی مرگ مواجه می شدند
.)OIC Independent Permanent Human Rights Commission, 2014: 3-6(
4-4. سازمان كنفرانس اسالمی و تالش برای میثاق حقوق كودک میثاق حقوق کودک در اسالم حاصل کوششی است که درون سازمان کنفرانس اسالمی برای حمایت از کودک صورت گرفته است. در پیشینه تصویب این میثاق می توان به بیانیه حقوق و مراقبت از کودک در جهان اسالم مصوب دهمین اجالس سران کنفرانس اسالمی )جلسه دانش و اخالق در پیشرفت امت اسالمی(، مالزی در اکتبر سال 2003 اشاره کرد. در مقدمۀ این میثاق که شامل پانزده بند می باشد به نقش تمدنی و تاریخی امت اسالمی، اعتقاد به حقوق اساسی و آزادی های عمومی به عنوان بخش جدایی ناپذیر از اسالم، نیز لزوم گسترش عملکرد اسالمی در بخش کودک، اتخاذ راهکار و اقدام جدی و مؤثر برای حمایت از کودک و نگرانی از تضعیف .)Bennett Woodhouse, 2012: 303(خانواده و تداوم الگوهای فرهنگی منسوخ اشاره شده استمیثاق دارای26 ماده است که گذشته از مقدمه و اصول و اهداف، تمهیداتی در ارتباط آزادی آزادی های شخصی، برابری، حق حیات، هویت، استحکام خانواده، با سن کودک، تجمع، پرورش، آموزش و فرهنگ، اوقات فعالیت و استراحت، استاندارد زندگی اجتماعی، عدالت، کودک، کار نیازهای خاص، دارای و معلول کودک از کودک، حمایت بهداشت مسئولیت والدین و حفاظت در مقابل رویه های مضر و کودکان پناهنده دارد. مقدمۀ این میثاق در ارتباط با حقوق بشردوستانه قابل تأمل است. با توجه به اینکه کودکان به عنوان جزئی از بخش آسیب پذیرجامعه، بار عمدة رنج ناشی از بالیای طبیعی و ساخته دست انسان که منجر به پیامدهای غم انگیز همچون بی سرپرستی، آوارگی، بهره کشی از کودکان در ارتش یا کار سخت، پرخطر و غیرقانونی می شود، را به دوش می کشند و همچنین با توجه به رنج کودکان
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
1۶4
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
پناهنده و کودکانی که تحت سیطره اشغال، مرارت و آوارگی ناشی از منازعات مسلحانه و قحطی به سر می برند و بدین سان موجبات گسترش خشونت در میان کودکان و افزایش تعداد
.)Kayaoglu, 2013: 10-16( کودکان معلول جسمی، روحی، اجتماعی را فراهم می سازد با این که در مقدمه کم وبیش به اهمیت و آثار ناشی از تعارضات مسلحانه بر کودکان در کشورهای اسالمی توجه شده است، ولیکن در بندهای اجرایی فقط دو ماده است که از منظر حقوق بشر دوستانه قابل تأمل است. اول بند 5 ماده 17 که می گوید: »حفاظت از کودکان به واسطه عدم درگیر نمودن آنها در منازعات مسلحانه و جنگ ها« و دیگری ماده 21 که می گوید: »کشورهای عضو این میثاق تا حدامکان بهره مندی کودکان پناهنده یا آنهایی که به طور قانونی، مشابه چنین وضعیتی را اکتساب نموده اند، ازحقوق مقرر شده برای ایشان در این میثاق مطابق قوانین داخلی خود تضمین خواهند نمود«. پروتکل الحاقی به منشورحقوق بشر و مردم آفریقا درباره زنان در ژوئیه سال 2003 توسط اجالس سران اتحادیه آفریقا در موزامبیک تصویب شد و در 25 نوامبر 2005 پس از امضای 25 کشور آفریقایی الزم االجرا گردید. چارچوب حقوق پروتکل انعکاسی از نیازها و حمایت از زنان در برابر موارد خاص نقض حقوق بشر آنان است. به ویژه در زمینه خشونت علیه زنان و آثار تعارضات مسلحانه. این پروتکل دارای مقدمه و 27 ماده است. پروتکل در ماده 4 در بیان حق امنیت فیزیکی و عاطفی می گوید که زندگی و تمامیت وجودی زنان مورد احترام است و بنابراین، دولت ها باید در این خصوص اقداماتی به عمل آورند. بندهای »ج و د« این ماده می گوید: »دولت ها باید اقداماتی برای تحقق امنیت جسمی و عاطفی زنان به عمل آورند. آنها می باید دختران و زنان را علیه تجاوز و یا تمام اشکال دیگر خشونت مانند قاچاق دختران و زنان حمایت کنند و نیز اطمینان دهند که در زمان تعارض و یا جنگ، تجاوز، آزار جنسی، خشونت علیه دختران و زنان به عنوان .)Petersen, 2012: 13-17( »جنایت جنگی تلقی می شود و عامالن و آمران آن تنبیه می شونداما به رغم این تالش ها، به نظر می رسد که ضعف ساختارهای سیاسی در کشورهای اسالمی به خصوص در کشورهایی که در فرایند دولت- ملت سازی با شکست مواجه شده اند، در کنار عوامل منطقه ای و فرامنطقه ای همچون دخالت دولت های محافظه کار و قدرت های جهانی برای گسترده تر نمودن منازعات در این کشورها، منجر به گسترش درگیری های فرقه ای در
جهان اسالم و تضییع حقوق غیر نظامیان به خصوص حقوق کودک شده است.
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
1۶5
فصلنامه علمی - پژوهشی
بحث و نتیجه گیریمهم ترین مسئله امنیتی امروزه در جهان اسالم درگیر در منازعات مسلحانه داخلی، وضعیت بد غیرنظامیان به خصوص کودکان است که به سیمای اصلی جوامع اسالمی تبدیل شده است. در نگاه اول و از دیدگاه مؤسسات صلح و تحلیلگران غربی، ضعف ساختاری و نبود قواعد حقوق جنگ برای غیرنظامیان و به خصوص منشور حقوق کودک در کشورهای اسالمی، وضعیت غیرنظامیان در کشورهای اسالمی دچار جنگ داخلی را بدتر نموده است. اما به رغم همه انتقادات و رویه های موجود در ارتباط با حقوق غیرنظامیان و به خصوص کودکان در کشورهای اسالمی، به نظر می رسد که این رویه ها با ذات و هدف اسالم در تضاد اساسی
باشد. در واقع، برای پرسش بدین پاسخ که آیا رویه های موجود در ارتباط با حقوق کودکان در جهان اسالم با هدف و غایت اسالم تناسب دارد؟ دو مسئله از اهمیت برخوردار است: نخست آنچه که آشکار است، انسان و تعالی انسان در اسالم از اهمیت به سزایی برخوردار است و جنگ در اسالم نه تنها هدف اصلی نیست، بلکه در قالب یکی از انواع جهاد، به صورت اساسی در گسترش مرزهای اسالم از اهمیت برخوردار است. دوم، به نظر می رسد با توجه ضرورت جنگ در اسالم و مقتضیات آن، اسالم چه در قرآن به عنوان سند مکتوب فقه اسالمی و چه در سیره پیامبر و ائمه معصومین، همواره حقوق غیرنظامیان در جنگ را به رسمیت شناخته است و آیه های متعدد در قرآن و رویه ها و گفتارهای پیامبر )ص( و معصومین )ع( مؤیدی بر این ادعاست. از طرف دیگر، فقه اسالمی نیز در دوره های بعد از معصومین، چه فقه سنی و چه فقه شیعه، همواره سعی در نهادمندسازی حقوق غیرنظامیان در جنگ به خصوص کودکان داشته اند، تا جایی که که همواره بر عدم تعرض به کودکان، تأمین معشیت آنان و عدم سربازگیری از آنها تأکید کرده اند. در نتیجه، به نظر می رسد که حقیقت اصلی عدم رعایت حقوق غیرنظامیان به خصوص کودکان در کشورهای اسالمی دچار مخاصمات مسلحانه، نه ناشی از ضعف قواعد و حقوق اسالمی، بلکه ناشی از ضعف ساختارهای سیاسی جهان اسالم دارد. تا جایی که تدوین منشور کودک در سازمان کنفرانس اسالمی نیز، نتوانسته به خوبی این
ضعف را برطرف سازد.
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
1۶۶
فصلنامه علمی - پژوهشی
1396
انست
، تابدوم
ره شما
م ، هفت
ال س
منابعقرآن کریم
آبادی، احمد )1389(. حمایت از غیر نظامیان در مخاصمات مسلحانه. دبیرخانه اسالم و حقوق بشردوستانه.حدیری، علی )1395(. »تحول حقوق کودک دراسالم و مقایسه آن با کنوانسیون حقوق کودک«. سایت باشگاه
اندیشه.سید قطب )1355(. زیربنای صلح جهانی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسالمی.
صفائی، سیدحسین؛ قاسم زاده، سیدمرتضی )1377(. حقوق مدنی، اشخاص و محجوین. تهران: سمت.ضیایی بیگدلی، محمدرضا )1380(. اسالم و حقوق بین الملل. تهران: انتشارات گنج دانش.
طباطبایی، سیدمحمدحسین )1363(. المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی. جلد 17. تهران: کانون انتشارات محمدی. چاپ سوم.
عبادی، شیرین )1389(. حقوق کودک )نگاهی به مسائل حقوقی کودکان در ایران(. تهران: انتشارات روشهر ومطالعات زنان.
علیخانی، علی اکبر )1388(. »حقوق بشردوستانه در اسالم«. حقوق بشر. سال چهارم. شماره 1. مصفا، نسرین )1386(. میثاق حقوق کودک در اسالم از منظر حقوق بشردوستانه بین المللی. مجموعه مقاالت
همایش اسالم و حقوق بین الملل بشردوستانه.ــــــــــ )1386(. کودکان وجنگ. مجموعه مقاالت همایش حقوق کودک. دانشکده حقوق و علوم سیاسی.
تهران. الطبرسی، ابوعلی )1415(. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه االعلمی.
عالمه حلی )حسین بن یوسف بن مطهراسدی( )1419(. تذکره الفقهاء. نشر مؤسسه آل البیت. جلد 14. چاپ اول.
Ahmed An-Na’im, Abdullahi (2011). Muslims and Global Justice. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Arfat, Shabina (February 2013)." Islamic Perspective of the Children’s Rights: An Overview". Asian Journal of Social Sciences & Humanities. Vol. 2. No. 1.
Bennett Woodhouse, Barbara (2012). Religion and Children’s Rights. In John Witte, Jr. and M. Christian Green, eds. Religion and Human Rights: An Introduction. New York: Oxford University Press.
Heymann, Jody (2013). Children’s Chances: How Countries Can Move from Surviving to Thriving. Cambridge. Mass: Harvard University Press.
Kayaoglu, Turan (2013). A Rights Agenda for the Muslim World. Brookings Doha Center Publications.
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0
الم اس
انجه
ی اس
سیی
ت هاشون
خم و
سالر ا
ک دود
ق کقو
ح
1۶7
فصلنامه علمی - پژوهشی
Mounshipouri, Mahmood and Kaufman, Claire (2015). The OIC, Children’s Rights and Islam. Danish Institute for Human Rights Denmark’s National Human Rights Institution.
Mosaffa, Nasrin (October 2011). "Does the Covenant on the Rights of the Child in Islam Provide Adequate Protection for Children Affected by Armed Conflicts? ". Muslim World Journal of Human Rights. Vol. 8. Issue 1.
OIC Independent Permanent Human Rights Commission Concludes its Fifth Regular Session (June 2014). available at << http://oichumanrights.wordpress.com/>>
Petersen, Marie Juul (2012). Islamic or Universal Human Rights? The OIC’s Independent Permanent Human Rights Commission. Danish Institute for International Studies.
Richards, John Waterbury; Melani Cammett and Ishac Diwan, eds. (2014). A Political Economy of the Middle East. Third Edition. Boulder. CO: Westview Press.
Sharp, Jeremy (2017). Yemen: Civil War and Regional Intervention. Congressional Research Service.
The OIC Journal (September-December 2013). 4th Islamic Conference of Ministers in Charge of Childhood: Pledges to Improve Equal Access to Decent Living Conditions for Urban Children in the Islamic World.
The UNICEF (November 2005). Investing in the Children of the Islamic World, New York: The United Nation Children’s Fund. available at http://www.unicef.org/publications/files/Investing_Children_Islamic_World_full_E.pdf.
United Nations Human Rights, Office of High Commissioner for Human Rights, The Covenant on the Rights of the Child, available at <<http://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/crc.aspx>>. Accessed on June 5, 2014.
______________________________________________________________به اين مقاله اين گونه استناد كنید:
فقیه حبیبی، علی )1396(، »حقوق کودک در اسالم و خشونت های سیاسی جهان اسالم « فصلنامۀ پژوهشهای سیاسی جهان اسالم، س7، ش2، تابستان 96، صص 141-167.
DOI: 10.21859/priw-07020۶
Dow
nloa
ded
from
priw
.ir a
t 2:0
1 +
0330
on
Wed
nesd
ay D
ecem
ber
23rd
202
0