องคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวม กรณศกษาเปรยบเทยบ

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชน

โคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม

ศรณย เจรญศร

วทยานพนธน*เปนสวนหน,งของการศกษาตามหลกสตร

รฐประศาสนศาสตรมหาบณฑต

คณะรฐประศาสนศาสตร

สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร

2556

บทคดยอ

ช�อวทยานพนธ องคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวม กรณศกษา เปรยบเทยบองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และ กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม ช�อผเขยน นายศรณย เจรญศร ช�อปรญญา รฐประศาสนศาสตรมหาบณฑต ปการศกษา 2556

การศกษาวจยคร. งน. มวตถประสงคเพ1อศกษาท1มาและการรวมตวเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม ศกษาระดบและผลของการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม และศกษาเปรยบเทยบปจจยท1สนบสนนการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม การศกษาคร. งน. เปนการวจยเชงคณภาพ (qualitative research methodology) ใชวธการศกษาจากขอมลเอกสาร (documentary research) และศกษาจากขอมลภาคสนาม (field research) โดยวธการสมภาษณแบบเจาะลก (in-depth interview) และการสงเกตการณ (observation) ในการเกบรวบรวมขอมล ผลการศกษาท1มาและการรวมตวขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวา สาเหตหลกของการรวมตวของชาวบานท.งสองพ.นท1 คอ การมแกนนาในการรเร1 มจดต. ง การไดรบผลกระทบจากนโยบายหรอโครงการพฒนาท1เขามาดาเนนการในพ.นท1ปาสาธารณะของชมชนและไดสรางความเสยหายใหกบพ.นท1ปา สงผลกระทบตอคนในชมชนในเร1องวถชวตและอาชพ จดมงหมายของชาวบานท1ตองการคดคานโครงการพฒนาดงกลาว และบทบาทคร. งสาคญท1ทาใหการรวมตวขององคกรมความชดเจนและเปนรปธรรม เพราะชาวบานหนมาใหความสาคญกบการอนรกษและเหนคณคาของปาสาธารณะมากข.น

(4)

การมสวนรวมของท.งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวาองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดมลกษณะการมสวนรวมอยในระดบการมสวนรวมท1แทจรง กลาวคอ กจกรรมตางๆ ขององคกรตองการการมสวนรวมสง มการกาหนดกจกรรม การประชมพบปะแลกเปล1ยนความคดเหนของสมาชกในระดบตางๆ อยางเปนระบบ ลกษณะดงกลาวทาใหชาวบานรสกรวมกนวาตนเองเปนเจาของปาชมชนโคกหนลาดและมสวนรวมกบกจกรรมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดอยางชดเจน ขณะท1กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มลกษณะของการมสวนรวมในระดบการมสวนรวมเพยงบางสวน เน1องจากภายในองคกรไมมการกาหนดโครงสรางบทบาทหนาท1ชดเจน ทาใหการดาเนนการกจกรรมตางๆ ของกลมยงขาดการมสวนรวมจากคนในชมชนอยางเตมท1 อาศยการทางานในระดบหมบาน ซ1 งนาโดยผนาชมชน ไดแก กานน ผใหญบาน เปนหลก ในดานผลของการมสวนรวม พบวา ท.งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ประสบความสาเรจในการดาเนนงานตามจดมงหมายหลกของการเขามารวมกลม ปจจยท1สนบสนนการมสวนรวมของท.งสองพ.นท1 พบวา ปจจยสภาพแวดลอมทางกายภาพ คอนขางจะมลกษณะเหมอนกน ท. งดานลกษณะโดยท1วไปของชมชน การไดรบผลกระทบจากนโยบาย/โครงการพฒนา ในขณะท1ปจจยผลกดนจากบคคลอ1น โดยเฉพาะผนาและสมาชกขององคกร พบวา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด จะมความชดเจนในเร1องของตวผนาองคกรมากกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ขณะท1ปจจยท1เปนรางวลตอบแทนมลกษณะสอดคลองกน คอ ความตองการใหปาชมชนกลบมามความอดมสมบรณเหมอนเดม เพ1อท1จะสามารถประกอบอาชพสรางรายใหกบตนเองและครอบครว สวนปจจยภายในตวบคคล พบวา ชาวบานท.งสองพ.นท1มความคาดหวงในประโยชนสวนรวม มความตองการจะเขามาชวยกนแกไขปญหารวมกน ขอเสนอแนะของการศกษาคร. งน. คอ ควรเนนกระบวนการการมสวนรวมของสมาชกในชมชน ท.งเพ1อการแกไขปญหาและการพฒนาศกยภาพในดานอ1นๆ ควรใหความสาคญกบการกาหนดรปแบบการทางาน โครงสราง บทบาทหนาท1 และการบรหารจดการองคกร เพ1อใหเกดประโยชนตอการจดทาแผนกจกรรม การสนบสนนชวยเหลอจากหนวยงานภายนอก และการเช1อมโยงกบองคกรเครอขายภาคประชาชนอ1นๆ

ABSTRACT

Title of Thesis Local Network Organization with Participation: Case Studies of

Kok Hinlard Community Forest and Kok Nong No Community

Forest, Maha Sarakham Province

Author Mr. Saran Charoensiri

Degree Master of Public Administration

Year 2013

Three main objectives of the research were 1) to study the development of local network

organization of Kok Hinlard community forest and Kok Nong No community forest, Maha

Sarakham Province, 2) to assess the level and results of network participation in the two

community forests, 3) to work on a comparative study of the factors influencing the network

participation in the community forests. The qualitative research methodology was employed for

the study with documentary research, field research through in-depth interview and observation.

The research results showed that the establishment of the local network organization of Kok

Hinlard community forest and Kok Nong No community forest, Maha Sarakham Province was

caused by the government policy and local development projects, and the network organization

was set up by key representatives of the community who had the similar main goal for the

community forests. The network organization focused on the full public participation in Kok

Hinlard community forest and Kok Nong No community forest. Whereas, the protection network

of Nong No community forest partly offered the public participation to the members because the

organization had no clear organizational structure. Consequently, people I community were

offered partly the participation in the community forest protection. Moreover, community leaders

took mostly responsibility for the final decision.

Factors influencing the network participation in two community forests were quite

similar. However, the administration of Kok Hinlard Community Forest was clearer than that of

(6)

Kok Nong No community forest because Kok Hinlard Community Forest had a key leader of the

organization with the systematic management.

Regarding the suggestions, they are concluded that people in community should be

provided the participation in solving the problems and development of the community forests.

The working system with clear structure, responsibility and organizational management should

set up for effectively planning activities, supporting external organizations and connection with

other public network organizations.

กตตกรรมประกาศ

วทยา นพนธ ฉบบน� ส า เ รจไดดวยความชวย เหล อและ ความ กรณา อยาง สงของ รองศาสตราจารย ดร. ทพวรรณ หลอสวรรณรตน อาจารยท,ปรกษาวทยานพนธ ท,ไดสละเวลาอนมคาใหคาแนะนา ขอคดเหน และสอบถามถงความคบหนาของการทาวทยานพนธอยางสม,าเสมอ รวมไปถง ผชวยศาสตราจารย ดร. สมศกด3 ดารชอบ และผชวยศาสตราจารย ดร. อชกรณ วงศปรด ซ, งเปนคณะกรรมการสอบวทยานพนธ ท,ไดกรณาใหคาแนะนาและขอคดเหนท,ชวยปรบปรงใหวทยานพนธฉบบน� มความสมบรณมากย,งข�น ขอขอบพระคณผใหขอมลท,สาคญท�งชาวบานชมชนโคกหนลาด และชาวบานชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม และผใหขอมลคนอ,นๆ ท,คอยอานวยความสะดวกในการเกบรวบรวมขอมล ผวจยขอกราบขอบพระคณ คณาจารยคณะรฐประศาสนศาสตร สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตรทกทาน ท,ไดอบรมส,งสอนความรและประสบการณ และขอขอบพระคณเจาหนาท,คณะรฐประศาสนศาสตร สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร ทกทานท,ไดชวยเหลอผวจยในการตดตอประสานงานเก,ยวกบกระบวนการจดทาวทยานพนธจนเสรจส�น รวมท� งขอบคณเพ,อนๆ รฐประศาสนศาสตร รน 53 ทกคนท,คอยเปนกาลงใจท,ดมาตลอด สดทายน� ผวจ ยขอกราบขอบพระคณ คณพอ คณแมและครอบครว ท,ไดใหโอกาสในการศกษา และโอกาสทกอยางในชวต คอยหวงใยเอาใจใส พรอมท�งเปนผคอยสนบสนนสงเสรม ช�แนะแนวทางในการแกปญหาตางๆ เสมอมา ผวจยขอกราบขอบพระคณเปนอยางสง

ศรณย เจรญศร กนยายน 2556

สารบญ

หนา

บทคดยอ (3)

ABSTRACT (5)

กตตกรรมประกาศ (7)

สารบญ (8)

สารบญตาราง (11)

สารบญภาพ (12)

บทท* 1 บทนา 1 1.1 ความเปนมาและความสาคญของปญหา 1 1.2 วตถประสงคการวจย 4 1.3 ขอบเขตการวจย 5 1.4 ประโยชนท)คาดวาจะไดรบ 5 1.5 ขอจากดในการวจย 6 1.6 การจดเรยงบท 6 บทท* 2 กฎหมายท*เก*ยวของ และขอมลท*วไปเก*ยวกบจงหวดมหาสารคาม 7 2.1 ความเปนมาขององคกรเครอขายภาคประชาชนในประเทศไทย 7 2.2 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 8 2.3 พระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพส)งแวดลอมแหงชาต พ.ศ. 2535 9 2.4 พระราชบญญตสภาองคกรชมชน พ.ศ. 2551 9 2.5 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท) 1-11 11 2.6 ขอมลท)วไปเก)ยวกบจงหวดมหาสารคาม 17 2.7 สรป 22

(9)

บทท* 3 วรรณกรรมและงานวจยท*เก*ยวของ 23 3.1 องคความรเก)ยวกบเครอขาย 23 3.2 องคความรเก)ยวกบองคกรชมชน 52 3.3 องคความรเก)ยวกบเครอขายทางสงคม 59 3.4 ทฤษฎท)เปนฐานของการวจย 64 3.5 งานวจยท)เก)ยวของ 77 3.6 กรอบแนวคดการวจย 81 3.7 สรป 82 บทท* 4 ระเบยบวธวจย 83 4.1 แนวทางการวจย (research approach) 83 4.2 การออกแบบการวจย (research design) 83 4.3 วธการเกบรวบรวมขอมล 85 4.4 เคร)องมอท)ใชในการวจย 85 4.5 คาถามการวจย 86 4.6 แนวทางการวเคราะหขอมล 86 4.7 แผนการดาเนนงาน 87 4.8 สรป 87 บทท* 5 ผลการศกษา 88 5.1 องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด 88 5.2 กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน 114 5.3 การวเคราะหผลการศกษา 132 5.4 สรป 157 บทท* 6 สรปผล อภปรายผล และขอเสนอแนะ 158

6.1 สรปผลการศกษา 158 6.2 อภปรายผลการวจย 164 6.3 ปญหาเก)ยวกบการมสวนรวมขององคการเครอขายภาคประชาชน 168 6.4 ขอเสนอแนะ 171 บรรณานกรม 174

ภาคผนวก 179

(10)

ภาคผนวก ก แบบสมภาษณ 180 ภาคผนวก ข รายช)อบคคลท)ใหสมภาษณ 183 ประวตผเขยน 187

สารบญตาราง

ตารางท* หนา

2.1 การแบงเขตการปกครองของจงหวดมหาสารคาม 20 3.1 ระดบการมสวนรวมของประชาชน 71 5.1 การวเคราะหเปรยบเทยบผลการศกษา 150

สารบญภาพ

ภาพท* หนา 2.1 แผนท)จงหวดมหาสารคาม 21 3.1 องคกรเครอขายรปแบบรวมศนย 30 3.2 องคกรเครอขายรปแบบกระจาย 31 3.3 องคกรเครอขายรปแบบกระจายเชงซอน 31 3.4 เครอขายเชงประเดนกจกรรม 33 3.5 องคกรยงไมมการเช)อมโยงระหวางกน ถอวายงไมเปนเครอขาย 41 3.6 เร)มมการตดตอส)อสารจากองคกรท)เปนศนยกลางของเครอขาย 42 3.7 มการรวมมอ และแลกเปล)ยนขอมลผานองคกรท)เปนศนยกลางของเครอขาย 42 3.8 การเช)อมโยงกนขององคกรภายในเครอขาย โดยไมมองคกรท)เปน 42 ศนยกลางของเครอขาย 3.9 การเช)อมโยงกนขององคกรภายในเครอขาย 43 และมองคกรท)เปนศนยกลางของเครอขายคอยอานวยการ 3.10 ลกษณะของการเช)อมโยงกนขององคกรภายในเครอขาย 43 และองคกรนSนๆ ยงสามารถตดตอกบองคกรอ)น 3.11 การเกดเครอขาย 44 3.12 การมสวนรวมในการพฒนาทSง 3 ระดบ 70 3.13 วงจรการมสวนรวมตามแนวคดของ Cohen และ Uphoff 72 3.14 ระดบขSนการมสวนรวมของประชาชน 74 3.15 กรอบแนวคดการวจย 82 5.1 แผนท)แสดงท)ตSงปาชมชนโคกหนลาด 89 5.2 แผนท)ปาชมชนโคกหนลาด มาตราสวน 1:5,000 89

(13)

5.3 ระบบการบรหารจดการเครอขายขององคกรของ 103 องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด 5.4 โครงสรางการบรหารงานในองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด 105 5.5 แผนท)แสดงท)ตSงปาชมชนโคกหนองโน 114 5.6 การบรหารจดการความเปนเครอขายของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน 128

บทท� 1

บทนา

1.1 ความเปนมาและความสาคญของปญหา ดน น� า ปา ไม คอ ทรพยากรธรรมชาตท�มความสาคญตอการดารงชวตของมนษยและสตว เปนตนกาเนดของการผลตข�นพ�นฐาน และเปนปจจยหลกในการพฒนาเศรษฐกจ สงคม นอกจากน�ทรพยากรดงกลาวยงเปนตวพฒนาระบบวถชวต รวมไปถงวฒนธรรมของชมชนท�อาศยปรมาณและคณภาพของทรพยากร ดน น�า ปาไม มานบต�งแตโบราณกาล (งามเนตร จรงสงเนน, 2538: 1) แตในปจจบนพบวาปญหาดานทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอมเปนเร�องท�สาคญและมผลกระทบตอประชาชนเปนอยางมาก ตวอยางปญหาท�เก�ยวกบทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอมท�สามารถพบเหนไดบอยคร� งน�น โดยสวนใหญมกจะมความเก�ยวพนกบโครงการหรอกจการตางๆ ของรฐ เชน โครงการจดสรรท�ทากนใหราษฎรผยากไรในปาสงวนท�เส�อมโทรม (คจก.) ในป พ.ศ. 2530 โครงการโขง-ช-มล เม�อป พ.ศ. 2532 โครงการพฒนาลมน� ายม (ภายใตโครงการผนน� า กก-อง-ยม-นาน) โครงการแกงเสอเตน เม�อป พ.ศ. 2537 และเหตการณความขดแยงการวางทอกาซไทย - มาเลเซย พาดผาน อาเภอจะนะ จงหวดสงขลา ท�มกจะมเหตการณการรวมตวกนของประชาชนเรยกรองใหรฐบาลแกไขปญหาความไมเปนธรรมท�ไดรบจากการดาเนนการ ปญหาหลกท�กอใหเกดการรวมตวประทวงตอโครงการตางๆ ของรฐน�น สวนใหญมาจากการท�รฐไมไดเปดเผยขอมลขาวสาร และขอใหประชาชนมสวนรวมในการตดสนใจ อาจกลาวไดวารฐขาดการใหการสนบสนนใหประชาชนไดเขามามสวนรวมในการดา เ นนแผนงานของโครงการตางๆ ท� เ ก� ยวกบทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอมท�มผลกระทบตอชาวบานเหลาน�น (อนรกษ นยมเวช, 2554: 83) การจดการทรพยากรในทองถ�นน�นมความสาคญเปนอยางมากตอระบบเศรษฐกจ ความเปนอยท �งของคนในทองถ�นเอง อกท�งยงมบทบาทและความสาคญตอระบบเศรษฐกจของประเทศ เน�องจากสงคมไทยสวนใหญยงเปนสงคมเกษตรกรรมท�จาเปนตองอาศยปจจยพ�นฐานการผลตจากทรพยากรธรรมชาตและความหลากหลายทางชวภาพ ดงน� นผลจากความเส� อมโทรมของทรพยากรธรรมชาตยอมจะสงผลตอวถชวต เศรษฐกจ สงคมในทองถ�น รวมถงระบบเศรษฐกจของประเทศไปดวย (ระว ถาวร และคณะ, 2551: 2)

2

ปาชมชนเปนอกรปแบบหน� งของการจดการทรพยากรธรรมชาตและส� งแวดลอมท�จาเปนตองอาศยกระบวนการแลกเปล�ยนเรยนรและการมสวนรวมของภาครฐและประชาชน ซ� งทกฝายตองใหการสงเสรมสนบสนนอยางตอเน�องและเหมาะสม จงจะทาใหการจดการปาชมชนและทรพยากรธรรมชาตอ�นๆ สามารถเกดประโยชนตอท�งชมชนทองถ�นและสวนรวมไดอยางย �งยนตอไป ซ� งท�ผานมาการจดการปาภายใตการควบคมจากภาครฐ กลบทาใหพ�นท�ปามแนวโนมลดลงอยางตอเน�องจนเกดเปนวกฤตในปจจบน การลดลงของพ�นท�ปาไดสะทอนถงประสทธภาพของการบรหารจดการของภาครฐ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานของไทย เปนภมภาคท�มขนาดใหญท�สดของประเทศ มจานวนประชากรมากท�สด และเปนแหลงอารยธรรมเกาแกท�สดแหงหน� งของเอเชยอาคเนย ภาคอสานมพฒนาการทางสงคมวฒนธรรมท�เพยบพรอมไปดวยพลงหลายดาน และมความสมพนธอยางแนบแนนกบพฒนาการทางสงคมวฒนธรรมของทองถ�นอ�นๆ แตผลพวงของการพฒนาในชวงสามทศวรรษท�ผานมากลบทาใหอสานกลายเปนภมภาคท�ยากจนท�สดของประเทศ และกาลงเปนเวทแหงความขดแยงและการแยงชงทรพยากรท�ทวความเขมขนดเดอดข�นเปนลาดบ (มงคล ดานธานนทร และคณะ, 2536: 11) และเน�องจากเปนภมภาคท�ในอดตอดมสมบรณไปดวยเบญจพรรณ และเปนท�ราบสงงายตอการตดฟนและชกลากไม ทาใหอตราการทาลายปาไมในภมภาคน� จงเปนไปอยางรวดเรวและเปนภาคท�ถอไดวามอตราการลดลงของพ�นท�ปาไมมากท�สด การเส�อมโทรมลงของทรพยากรปาไมสวนใหญเกดจากการดาเนนนโยบายตางๆ ของรฐท�ผดพลาด ไมวาจะเปนนโยบายท�เก�ยวของปาไม ท�ดน น� า ตลอดจนนโยบายการพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตท�มงเนนเพยงการดาเนนนโยบายเพ�อการพฒนาเศรษฐกจของประเทศเปนหลก (จรพล สนธนาวา, 2537: 22) แตอยางไรกตามในปจจบนพบวามจดเปล�ยนสาคญท�ทาใหคนในทองถ�นไดหนมารวมมอกนในการจดการทรพยากร คอ การไดรบผลกระทบจากความเส�อมโทรมของทรพยากร เน�องจากความเส�อมโทรมของสภาพแวดลอมไดสงผลกระทบตอวถชวตของชมชน โดยเฉพาะความม�นคงทางดานอาหารและแหลงทรพยากรท�สาคญ โดยพฒนาการของการจดการทรพยากรรวมกนของคนในทองถ�นหลายแหงเกดจากกลมคนเลกๆ ในชมชนท�ไดรบผลกระทบ และสามารถขยายเครอขายท�ใหญข�นได โดยฐานสาคญในการจดการทรพยากร คอ ภมปญญาทองถ�นท�มอยในชมชนและระบบฐานขอมลทรพยากรปาไมของชมชน (ระว ถาวร และคณะ, 2551: 2) องคกรชมชนไดรบการยอมรบวาเปนหวใจสาคญในการขบเคล�อนการพฒนาทองถ�นในทกๆ ดาน ในชวงทศวรรษท�ผานมา เราไดพบเหนปรากฏการณของการรวมตวของคนในทองถ�นเปนองคกร เพ�อรวมกนเรยนรรวมกน วเคราะหปญหาสาเหต แนวทางการแกไข และรวมกน

3

ตดสนใจในการแกปญหาของทองถ�นไมวาจะเปนเร� องท�เก�ยวกบการประกอบอาชพ การจดการทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอม ตลอดจนการจดการปญหาการศกษาและสาธารณะสขและปญหาสงคมอ�นๆ (นกวจยประจาสถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยขอนแกน, 2540: คานา) องคกรชมชนถกนามาใชเปน “ทางออกรวม” ในการแกปญหา “องคกรชมชน” โดยไดพสจนใหชาวชนบทโดยเฉพาะชาวอสานประจกษวา แมแตภายใตสถานการณแบบใหม ปญหาแบบใหม หากทวาแนวทางน� กเปนวธการแกปญหาท�คอนขางไดผลแนนอนมประสทธภาพและมอนาคตย �งยนยาวนาน แมวาอาจจะยากลาบากกวาและตองอาศยความอดทนมากกวากตาม (นกวจยประจาสถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยขอนแกน, 2540: 13) องคกรชมชนมจดเดนในเร�องของวธการทางานท�คลองตว มความสามารถในการเขาถงชมชนในระดบตางๆ ไดเปนอยางด และไดใหความสนใจกบการแกไขปญหาของชมชนทองถ�นอยางจรงจง การสรางเครอขายการทางานโดยอาศยจดแขงตางๆ ของภาคประชาชนจงชวยเพ�มประสทธผลในการจดการปญหาชมชน กรณตวอยางในดานน� พบไดบอยคร� งจากเครอขายในการจดการทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอม และการรกษาความสงบและความปลอดภยในชมชน เปนตน (วระศกดP เครอเทพ, 2550: 17) โดยเครอขายเปนแนวปฏบตท�มมานาน ในความหมายท�กวาง เครอขาย คอ หวใจของวถชมชนในอดต ซ� งผคนอยรวมกนแบบพ�งพาอาศยกนท�งในชมชนและกบชมชนอ�นๆ มความสมพนธแบบเครอขายท�แสดงออกทางกจกรรมท�ทากนสม�าเสมอหรอเปนคร� งคราว ท�งน� เพ�อความอยรอดของชมชน เพราะแมมอานาจรฐอย แตกไมไดครอบลงไปถงวถปฏบตของชมชน (เสร พงศพศ, 2548: 197) และเครอขายความรวมมอยงเปนหนทางและวธการท�จะนาพาชมชนไปสความเขมแขง เน�องจากเครอขายเปนตวนาไปสการแลกเปล�ยนความคดเหนและประสบการณ ตลอดจนการพฒนาการเรยนรรวมกนระหวางกลมบคคลและองคกรท�มความสนใจหรอมวตถประสงคอยางเดยวกน เปนเสมอนการระดมความคดของทกฝาย เพ�อท�จะรวมกนผลกดนใหชมชนมการพฒนาและพ�งตนเองไดในท�สด ท�ผานมากลมและองคกรท�มอยในหมบาน ตาบล สวนใหญยงขาดการประสานการทางานเพ�อชวยเหลอเก�อกลซ� งกนในระหวางกลม ไมมการเช�อมโยงเครอขายองคกรชมชนระหวางกลมตางๆ เขาดวยกน รวมท�งประสบปญหาขาดความรและทกษะในการบรหารจดการ จงจาเปนอยางย�งท�จะตองสนบสนนใหเกดการประสานเครอขายองคกรชมชนท�มอยในพ�นท� ใหเกดการชวยเหลอเก�อกลกนและผนกกาลงกนในการบรหารจดการท�มประสทธภาพ ซ� งจะทาใหสามารถนาไปสความเขมแขงของชมชนไดอยางแทจรง (จนทรนนท เหลาพนนา, 2546: 2) องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด เปนองคกรชมชนแหงหน� งในจงหวดมหาสารคาม ท�เกดจากการรวมตวของชาวบานจาก 20 หมบาน ใน 5 ตาบล 2 อาเภอ เพ�อเขามา

4

รวมกนดแลรกษาผนปาชมชนโคกหนลาด ซ� งมเน�อท�กวา 2,622 ไร ท�เปนแหลงทรพยากรสาคญท�เล�ยงปากทองชาวบาน โดย “องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด” มโครงสรางการทางาน กระบวนการจดการปาท�ชดเจน เนนการมสวนรวมของทกกลม และมศกยภาพในการเปนตนแบบแกชมชนอ�นๆ ขณะท�กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน เปนองคกรชมชนท�เกดจากความพยายามท�จะรวมตวกนของชาวบาน เพ�อรวมกนอนรกษปาโคกหนองโน ตาบลหนองโน อาเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม ปจจบนพ�นท�ปาชมชนโคกหนองโนยงคงมปญหาความขดแยงอยในพ�นท�ท�ยงไมมขอสรปท�ชดเจน องคกรชาวบานท�งสองแหงตางเคยไดรบผลกระทบจากโครงการพฒนาท�เขามาดาเนนการในพ�นท�ปาสาธารณะของชมชนและไดทาลายพ�นท�ปาซ� งเปนแหลงทรพยากรสาคญของชมชนเสยหายไปเปนจานวนมาก กระทบตออาชพและรายไดของคนชมชน โดยปาชมชนโคกหนลาดน�น ไดรบผลกระทบจากโครงการตางประเทศ ไดแก โครงการปลกไมโตเรวขององคกรเพ�อการพฒนาระหวางประเทศของสหรฐฯ (USAID) และโครงการปลกปาสาธตซ� งเปนโครงการความรวมมอระหวางประเทศไทยกบประเทศญ�ปน โดยการสนบสนนของ JICA (Japan International Cooperation Agency) และอยในความรบผดชอบของสานกงานปาไมจงหวด ขณะท�ปาชมชนโคกหนองโน ไดรบผลกระทบจากโครงการสรางวทยาเขตศนยหนองโนของสถาบนราชภฎมหาวทยาลยมหาสารคาม โครงการเศรษฐกจพอเพยง และโครงการหมบานวฒนธรรม ลกษณะดงกลาวทาใหเกดการรวมกลมกนของชาวบานเพ�อคดคานโครงการพฒนาใหออกไปจากพ�นท� การเคล�อนไหวของภาคประชาชนในการจดการทรพยากรรวมกนของคนในทองถ�นจากปรากฏการณขางตน ทาใหผศกษามความสนใจท�จะดาเนนการศกษาและวเคราะหถงท�มาและการรวมตวเปนองคกรชาวบาน ระดบและผลของการมสวนรวม และศกษาเปรยบเทยบถงปจจยท�สนบสนนการมสวนรวมของท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน เพ�อใหไดองคความรท�มอรรถประโยชน เปนรปธรรมกบการสงเสรมการพฒนาองคกรเครอขายภาคประชาชนตอไป

1.2 วตถประสงคการวจย การศกษาวจยเร� อง องคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวม กรณศกษาเปรยบเทยบองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม มวตถประสงคท�สาคญ ไดแก 1.2.1 เพ�อศกษาท�มาและการรวมตวเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม

5

1.2.2 เพ�อศกษาระดบและผลของการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม 1.2.3 เพ�อศกษาเปรยบเทยบปจจยท�สนบสนนการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม

1.3 ขอบเขตการวจย 1.3.1 องคกรเครอขายภาคประชาชน มขอบเขตท�กวางและซบซอน การศกษาคร� งน� จงเปนการศกษาถงองคกรชมชนท�เกดจากการรวมตวของชาวบาน เพ�อการหาทางออกรวมกนในการแกปญหาของชมชน อยางมประสทธภาพและมความย �งยน 1.3.2 การศกษาองคกรเครอขายภาคประชาชนในคร� งน� ประกอบไปดวยการศกษาท�มาและการรวมตว ระดบและผลของการมสวนรวม และการเปรยบเทยบปจจยท�สนบสนนการมสวนรวม 1.3.3 พ�นท�ศกษา คอ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ซ� งเปนองคกรชมชนหน�งท�เกดจากการรวมตวของชาวบาน 20 หมบาน ใน 5 ตาบล 2 อาเภอ ของจงหวดมหาสารคาม ปาแหงน�ไดรบการจดการโดยการมสวนรวมของชมชนและองคกรชมชน โดยในป พ.ศ. 2544 องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดไดรบผลงานรางวลลกโลกสเขยว คร� งท� 3 ประจาป พ.ศ. 2544 ประเภทชมชน (ชมชน ชมชนเมอง เครอขายชมชน) และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม ซ� งเปนองคกรชาวบานท�มความพยายามท�จะรวมตวกน เพ�อแกไขปญหาการบกรกพ�นท�ปาชมชน 1.3.4 การเกบรวบรวมขอมล ใชระยะเวลาต�งแต เดอนธนวาคม พ.ศ. 2555 - กมภาพนธ พ.ศ. 2556

1.4 ประโยชนท�คาดวาจะไดรบ 1.4.1 ไดทราบถงท�มาและการรวมตว ระดบและผลของการมสวนรวม และปจจยท�สนบสนนการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม 1.4.2 สามารถใชเปนแนวทางในการบรหารจดการองคกรเครอขายภาคประชาชนอ�นๆ 1.4.3 ผลการวจยท�ไดจะเปนประโยชนทางวชาการดานองคกรเครอขายภาคประชาชน นามาซ� งการพฒนาองคความรเดม ตลอดจนองคความรใหม

6

1.5 ขอจากดในการวจย ในการเลอกกรณศกษา ผวจยไดใชรายช�อองคกรเครอขายภาคประชาชนในพ�นท�จงหวดมหาสารคาม ในการหาองคกรเครอขายภาคประชาชนท�ประสบความสาเรจและองคกรเครอขายภาคประชาชนท�มลกษณะสอดคลองคลายคลงกน จงทาใหมขอจากดในดานลกษณะและขนาดพ�นท�ของกรณศกษา เน�องจากการหาองคกรเครอขายภาคประชาชนท�ลกษณะเหมอนกนในทกๆ ดานน�นทาไดยาก อยางไรกตามการศกษาดงกลาวไดพยายามใชกรณศกษาท�มความใกลเคยงกนมากท�สด โดยเลอกศกษาเปรยบเทยบระหวางองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม

1.6 การจดเรยงบท การศกษาวจยในคร� งน� แบงออกเปน 6 บท ประกอบดวย บทท� 1 เปนบทนาซ� งกลาวถงความเปนมาและความสาคญของปญหา วตถประสงคการวจย ขอบเขตการวจย ประโยชนท�คาดวาจะไดรบ และการจดเรยงบท บทท� 2 กฎหมายท�เก�ยวของ และขอมลท�วไปเก�ยวกบจงหวดมหาสารคาม บทท� 3 เปนการทบทวนแนวคดและทฤษฎ ซ� งประกอบดวย องคความรเก�ยวกบเครอขาย องคความรเก�ยวกบองคกรชมชน องคความรเก�ยวกบเครอขายทางสงคม และทฤษฎท�เปนฐานของการวจย ไดแก ทฤษฎการมสวนรวม งานวจยท�เก�ยวของ และกรอบแนวคดการวจย บทท� 4 ระเบยบวธวจย วาดวยการแสดงใหเหนถงวธการท�งหมดท�จะไดใชในการศกษาวจยในคร� งน� ซ� งประกอบดวย แนวทางการวจย การออกแบบการวจย แนวทางการเกบรวบรวมขอมล แนวทางการวเคราะหขอมล และ แผนการดาเนนงาน บทท� 5 ผลการศกษา และ บทท� 6 สรป อภปรายผลและขอเสนอแนะ นาเสนอผลการศกษาเพ�อตอบวตถประสงคท�ไดกาหนดไว อธบายผลการวจยดวยเหตและผลเทยบเคยงจากการทบทวนวรรณกรรม ตลอดจนการอภปรายปรากฏการณท�เกดข�น และเสนอแนะท�งเชงวชาการและการวจยในอนาคตดวย

บทท� 2

กฎหมายท�เก�ยวของ และขอมลท�วไปเก�ยวกบจงหวดมหาสารคาม

แนวคดเก�ยวกบองคกรเครอขายภาคประชาชน ไดรบการยอมรบและแพรหลาย โดยมปรากฏอยในแนวนโยบายและกฎหมายตางๆ ท)งในระดบมหภาคและจลภาค เพ�อกาหนดเปนแนวทางในการปฏบตงานขององคกรท�เก�ยวของ เน)อหาในบทน) เปนอธบายถงความเปนมาของแนวคดเก�ยวกบองคกรเครอขายภาคประชาชนในประเทศไทย และรวบรวมกฎหมายท�เก�ยวกบการสงเสรมใหภาคประชาชนมสวนรวมในเร�องท�เก�ยวกบทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอม ซ� งจะประกอบไปดวย รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 พระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพและส�งแวดลอมแหงชาต พ.ศ. 2535 พระราชบญญตสภาองคกรชมชน พ.ศ. 2551 และแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ตามลาดบ

2.1 ความเปนมาขององคกรเครอขายภาคประชาชนในประเทศไทย ความเปนมาของเครอขายและการใชยทธศาสตรความเปนเครอขายในสงคมไทย มความเปนมาท�ยาวนานเก�ยวของกบบรบททางดานเศรษฐกจ สงคม การเมอง และประวตศาสตรของชมชนทองถ�น โดยยกแนวทางการสงเสรมองคกรชมชนและเครอขายภาคประชาชนของภาครฐ และการเกดข)นของเครอขายภาคประชาชนในแตละชวงเวลา ตามกระบวนการพฒนาในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบตางๆ ดงน) (พระมหาสทตย อาภากโร, 2547: 64)

ในชวงกอนการเปล�ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 พฒนาการของเครอขายในสงคมไทยน)น เปนการรวมตวกนตามวถชวตของผคนในสงคมท�มการอยรวมกนเปนหมคณะ มการรวมตวกนเปนเครอขายของภาคประชาชน โดยความเปนเครอขายของภาคประชาชนน) นอยภายใตการเช�อมโยงของกลมคนในชมชนเลกๆ ท�พ�งพาอาศยซ� งกนและกน และขยายตวเปนชมชนใหญ เปนเมอง เปนเครอขายท�เช�อมโยงเร�องราวของผคนในสงคม โดยอาศยพ)นท�แหลงทามาหากน และอาศยความเช�อ ประเพณ วฒนธรรมชมชนเปนเคร�องหนนเสรมใหเกดการรวมตวและการทากจกรรมรวมกนในการสานตอความสมพนธ ซ� งการรวมตวเปนขายใยทางสงคมดงกลาว เปนการตอบสนองตอความจาเปนพ)นฐานของชวตและสงคมท�จะตองพ�งพาอาศยและการพฒนาศกยภาพตนเองภายใต

8

การรวมตวของกลมอปถมภท�เปนความสมพนธเชงอานาจ เปนระบบฐานนดร ซ� งเปนโครงสรางทางสงคมท�มอยในสมยน)น ตอมาในภายหลงมการเปล�ยนแปลงทางการเมอง จากระบบสมบรณาญาสทธราชยมาเปนระบอบประชาธปไตย ในป พ.ศ. 2475 แมยงไมเกดขบวนของเครอขายของภาคประชาชนมากนก แตเปนจดเร�มตนของการรวมตวของคนช)นกลางท�เขามามบทบาทในการพฒนาประเทศ ซ� งการเปล�ยนแปลงดงกลาวนบวา เปนจดรเร� มทางความคดของภาคประชาชนท�จะทาใหเกดการเปล�ยนแปลงทางสงคม

2.2 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550

นโยบายท�มความสาคญและเก�ยวของใน รฐธรรมนญ พ.ศ. 2550 มประเดนท�สาคญดงน) 1) สทธกบการจดการทรพยากร (หมวด 3 สทธและเสรภาพของชนชาวไทย) ในมาตรา 66 สทธชมชนในการจดการทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอม มาตรา 67 สทธบคคลท�จะรวมกบรฐและชมชนในการอนรกษ บารงรกษาและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและความหลากหลายทางชวภาพ รวมท)งการระบใหโครงการ แผนงาน หรอกจกรรมตางๆ ท�จะสงผลกระทบตอคณภาพส�งแวดลอม จะตองมการประเมนผลกระทบตอคณภาพส�งแวดลอมของประชาชน โดยผานกระบวนการรบฟงความคดเหนของประชาชนและผมสวนไดเสย 2) การกระจายอานาจและธรรมาภบาลในการจดการทรพยากร ในมาตรา 78 ขอ 3 กระจายอานาจใหองคกรปกครองสวนทองถ�นพ�งตนเองและตดสนใจในกจการทองถ�นได ขอ 4 และ ขอ 5 การทางานภาครฐตองมประสทธภาพ โปรงใส ตรวจสอบได เนนคณภาพคคณธรรม จรยธรรมมาตรา 85 รฐตองดาเนนนโยบายการจดการทรพยากรธรรมชาต โดยสงเสรมและสนบสนนใหประชาชน เขามามสวนรวมในการจดทาแผนและบรหารจดการ 3) การมสวนรวมกบการพฒนาทองถ�น ในมาตรา 85 โดยรฐตองดาเนนตามนโยบายดานท�ดน ทรพยากรธรรมชาต และส�งแวดลอม การกาหนดหลกเกณฑการใชประโยชนท�ดนอยางมสวนรวม รวมท)งการจดทาแผนบรหารจดการทรพยากรอ�นๆ อยางเปนระบบ โดยใหประชาชนมสวนรวมในการบารงรกษา และใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาต และความหลากหลายทางชวภาพอยางสมดล นอกจากน) รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 มาตรา 67 ไดบญญตใหมการจดต)งองคกรอสระดานส�งแวดลอมและสขภาพข)น ซ� งเปนองคกรท�ประกอบไปดวยผแทนองคกรเอกชนดานส�งแวดลอมและสขภาพ และผแทนสถาบนอดมศกษาท�จดการการศกษาดานส�งแวดลอม

9

หรอทรพยากรธรรมชาตหรอดานสขภาพ โดยมจดมงหมายเพ�อใหเปนกลไกหน� งท�ชวยในการจดการส� งแวดลอม นอกจากน) ภายใตบทบญญตดงกลาวย ไดกาหนดแนวทางในการดาเนนโครงการของรฐท�อาจกอใหเกดผลกระทบตอชมชน ส�งแวดลอม ทรพยากรธรรมชาตหรอสขภาพจะกระทาไดตอเม�อผานการดาเนนการในสามข)นตอน คอ 1) มศกษาและประเมนผลกระทบตอคณภาพส�งแวดลอม และการประเมนผลกระทบตอสขภาพ 2) จดใหมกระบวนการรบฟงความคดเหนของประชาชนและผมสวนไดเสย และ 3) องคกรอสระซ� งประกอบดวยผแทนองคกรเอกชนดานส�งแวดลอมและสขภาพ และผแทนสถาบนอดมศกษาท�จดการการศกษาดานส�งแวดลอมหรอทรพยากรธรรมชาตหรอดานสขภาพใหความเหนประกอบ

2.3 พระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพส�งแวดลอมแหงชาต พ.ศ. 2535 พระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพส�งแวดลอมแหงชาต พ.ศ. 2535 มาตรา 6 มาตรา 7 และมาตรา 8 ไดบญญตใหประชาชนไดมสวนรวมในการสงเสรมและรกษาคณภาพส�งแวดลอม ดงน) มาตรา 6 บญญตใหประชาชนมสวนรวมในการรบทราบขอมลขาวสารทางราชการในเร�องเก�ยวกบการสงเสรมและรกษาคณภาพส�งแวดลอม เวนแตขอมลขาวสารท�เปนความลบเก�ยวกบการรกษาความม�นคงของชาต สทธสวนบคคล สทธในทรพยสนหรอสทธทางการคาหรอกจการของบคคลท�ไดรบความคมครองตามกฎหมาย มาตรา 7 ไดบญญตใหองคกรเอกชนท�ไดมการจดทะเบยนเปนองคกร คมครองส�งแวดลอมและอนรกษทรพยากรธรรมชาตมสวนในการดาเนนการเพ�อการสงเสรมและรกษาคณภาพส�งแวดลอม โดยใหการสนบสนนส�งแวดลอมในกจกรรมตางๆ มาตรา 8 องคกรเอกชนท�จดทะเบยนแลว อาจเสนอช�อผแทนภาคเอกชนเพ�อรบการแตงต)งเปนกรรมการผทรงคณวฒในคณะกรรมการส�งแวดลอมแหงชาตได

2.4 พระราชบญญตสภาองคกรชมชน พ.ศ. 2551

พระราชบญญตสภาองคกรชมชน พ.ศ. 2551 น)นมผลบงคบใชเม�อวนท� 9 กมภาพนธ พ.ศ. 2551 โดยเกดข)นจากการรวมตวกนของคนในชมชน และการรวมตวของกลมตางๆ เพ�อเปนเวทแลกเปล�ยน ปรกษาหารอรวมกนของคนในหมบาน ตาบล และเปนการตดสนใจในระดบชมชน เพ�อแกไขปญหา และพฒนาชมชนรวมไปถงการจดสรรทรพยากรในชมชนอยางมระบบ โดย

10

พระราชบญญตสภาองคกรชมชน พ.ศ. 2551 น)นไดจดทาข) นตามบทบญญต รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 มาตรา 303 (1) ซ� งไดกาหนดไววาคณะรฐมนตรตองดาเนนการจดทากฎหมายในสวนท�วาดวยสทธชมชนใหแลวเสรจภายในเวลา 1 ป นบต)งแตท�แถลงนโยบายตอรฐสภา ประกอบกบรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 มาตรา 66 และมาตรา 67 ไดบญญตรบรองสทธของชมชน และ การคมครองสทธของชมชนไว โดยมเจตนารมณใหชมชนและประชาชนมบทบาทสาคญในการพฒนาทองถ�น พระราชบญญตสภาองคกรชมชน พ.ศ. 2551 ไดใหความสาคญกบการสรางความเขมแขงการเมองภาคพลเมองโดยใหสทธภาคประชาชนในการรวมกนกาหนดนโยบายงานพฒนาไดในทกระดบ ท) งในระดบตาบล จงหวด และประเทศ รวมถงใหการรองรบการรวมตวกนของภาคประชาชนใหสามารถทางานไดอยางมสถานะตามกฎหมาย ชวยใหการบรหารจดการทองถ�นมความคลองตวมากข)น และสงเสรมใหประชาชนมสวนรวมในการบรหารจดการ สาหรบสาระสาคญของสภาองคกรชมชนน)น พระราชบญญตสภาองคกรชมชน พ.ศ. 2551 ไดกาหนดใหมการจดต)งสภาองคกรชมชน โดยใหผแทนชมชนทองถ�นหรอชมชนทองถ�นด)งเดมในแตละหมบาน หรอแตละตาบลซ� งไดจดแจงการจดต)งไวกบกานน ผใหญบาน ประชมปรกษาหารอกนเพ�อจดต)งสภาองคกรชมชนตาบลข)น และคดเลอกใหมผแทนชมชนทองถ�นหรอชมชนทองถ�นด)งเดมในแตละหมบาน หมบานละส� คน และผแทนชมชนอ�นในตาบลชมชนละสองคน โดยการประชมจดต)งสภาองคกรชมชนตาบลตองไดรบความเหนชอบจากผแทนชมชนทองถ�น หรอ ชมชนทองถ�นด) งเดม และผแทนชมชนอ�นในตาบลมารวมประชมไมนอยกวารอยละหกสบของผแทนชมชนทกประเภทรวมกนจงจะเปนองคประชม และตองเหนสอดคลองตองกนใหจดต)งสภาองคกรชมชนไมนอยกวารอยละหกสบของจานวนผแทนชมชนทกประเภท โดยกาหนดใหสมาชกสภาองคกรชมชนตาบลมวาระการดารงตาแหนงคราวละส�ปนบแตวนคดเลอก และ สภาองคกรชมชนตาบลตองจดใหมการประชมอยางนอยปละส�คร) ง หรอหากสมาชกสภาองคกรชมชนตาบลเขาช�อกนไมนอยกวาหน�งในส�ของจานวนสมาชกท)งหมดย�นหนงสอรองขอใหเปดการประชม บทบาทหนาท�สาคญของสภาองคกรชมชน ไดแก หนาท�ในการสงเสรมและสนบสนนใหมการอนรกษและฟ) นฟจารตประเพณ ศลปวฒนธรรมของชาต ใหสงเสรมและสนบสนนในการจดการบารงรกษา และใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาต มการเผยแพรและใหความรความเขาใจแกสมาชกองคกรชมชน รวมท)งเสนอแนะปญหาและแนวทางแกไขและการพฒนาตอองคกรปกครองสวนทองถ�น เพ�อจดทาแผนพฒนาองคกรปกครองสวนทองถ�น รวมถงเสนอแนะปญหาและแนวทางแกไข หรอความตองการของประชาชนอนเก�ยวกบการจดทาบรการสาธารณะของรฐจดใหมเวทปรกษาหารอกนของประชาชนเพ�อสงเสรมการมสวนรวมของประชาชนในการใหความ

11

คดเหนตอการดาเนนโครงการท�มผลกระทบตอคณภาพส�งแวดลอม อกท)งยงมบทบาทหนาท�ท�สาคญอกประการหน�ง ตามท�พระราชบญญตสภาพฒนาการเมองไดกาหนดไวใน มาตรา 8 (1) คอ ใหสมาชกสภาองคกรชมชนซ� งไดรบการคดเลอกจากท�ประชมในระดบจงหวดของสภาองคกรชมชนจงหวดละ 1 คน เขาไปทาหนาท�เปนสมาชกสภาพฒนาการเมอง โดยมหนาท�จดทาแผนพฒนาการเมองโดยการมสวนรวมของประชาชนทกภาคสวนของสงคม สงเสรมวฒนธรรมทางการเมองและวถประชาธปไตย สงเสรมและพฒนาการเมองในสวนท�เก�ยวกบสถาบนทางการเมอง รวมถงสงเสรมและพฒนาใหประชาชนมความเขมแขงทางการเมอง ซ� งเปนภารกจท�สาคญของสภาพฒนาการเมองท�สมาชกสภาองคกรชมชนท�ไดรบการคดเลอกตองเขาไปทาหนาท�

2.5 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 1-11 2.5.1 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 1-2 (พ.ศ. 2504-2509, พ.ศ. 2510-2514) ภาครฐไดดาเนนการพฒนาประเทศ โดยมงเนนสงเสรมใหภาคประชาชนมการรวมกลมเพ�อเพ�มศกยภาพในการผลต โดยไดมการจดต)งกรมการพฒนาชมชนข)นในป พ.ศ. 2505 เพ�อเปนแนวทางในการสงเสรมและพฒนาองคกร เครอขายภาคประชาชน โดยรฐบาลมแนวความคดและนโยบายท�จะพฒนาเศรษฐกจโดยสวนรวม จงกระตนใหภาคประชาชนมการรวมตวกนเพ�อสรางฐานการผลตและการสรางระบบสาธารณปโภคข)นพ)นฐานในประเทศ ซ� งแนวทางดงกลาวไดกอใหเกดขบวนการจดต)งกลมและเครอขายภาคประชาชนอยางมากมาย โดยเฉพาะกลมเกษตรกรเพ�อการผลต และกลมทางดานธรกจเอกชน โดยมการจดต)งหอการคา มภารกจหลกคอ การพฒนาและเสรมสรางเศรษฐกจสงคมของทองถ�นและประเทศชาตใหไปสความม�นคงและความม�งค�ง ซ� งกระบวนการดงกลาวไดกอใหเกดขบวนการเคล�อนไหวของภาคธรกจและเอกชนในระดบตางๆ ท�จะเขารวมเปนสวนหน�งของเครอขายหอการคาไทย 2.5.2 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 3-4 (พ.ศ. 2515-2519, พ.ศ. 2520-2524)

ในป พ.ศ. 2515 เปนชวงท�ประชาชนในภาคสวนตางๆ มรวมตวกนเปนกลม เครอขายชมชนท�สามารถแกไขปญหาของตนเองได เชน กรณโครงการยกกระบตร จงหวดสมทรสงคราม โดยรเร�มแนวทางการสงเสรมใหชมชนพฒนาตนเอง ท�รเร�มโดย อาจารยปวย อ)งภากรณ และตอมาพฒนาเปนโครงการบรณะชนบทท�เช�อมโยงสถาบนการศกษา มหาวทยาลย กบการมสวนรวมในการแกไขปญหาของภาคประชาชน ซ� งแนวทางดงกลาวไดเปนแนวคดหลกในการพฒนากระบวนการเรยนรของสถาบนการศกษากบภาคประชาชนในการพฒนาแบบพ�งพาตนเอง

12

ในสวนของภาครฐกมแนวคดเก�ยวกบกระบวนการเสรมสรางและพฒนาความเขมแขงของกลมและเครอขายของภาคประชาชน เชน การนาเสนอแนวทางการจดการกลมและเครอขาย ของอดตอธบดกรมการพฒนาชมชน พฒน บญยรตนพนธ ท�ไดเสนอแนวคด “หลกการรวมกลม 3 ข)น 8 ตอน” ซ� งแนวคดดงกลาว เปนหลกและการเทคนคในการจดการกลมและเครอขายโดยนยตางๆ ท�ถอไดวาเปนแนวคดพ)นฐานของการเสรมสรางกลมและเครอขายในสงคมไทยในเวลาตอมา ในระยะเวลาดงกลาว ไดมองคกรพฒนาระหวางประเทศ เชน องคกรของชาวครสตท�นาแนวความคดการรวมกลมเร�องเครดตยเนยนมาเผยแพร ซ� งเปนจดเร�มของการรวมกลมเครอขายภาคประชาชนในลกษณะท�เดนชดมากข) น โดยมการรวมกลมเปนกลมเกษตรและสหกรณ แตดวยบรรยากาศทางการเมองท�ไมเอ)ออานวยตอการใหเกดการรวมตวเปนองคกรชมชนและเครอขายภาคประชาชน จงทาใหไมสามารถพฒนากระบวนการเครอขายท�ตอเน�องได 2.5.3 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 5 (พ.ศ. 2525-2529) มการสงเสรมการมสวนรวมของภาคประชาชนมากข) น โดยแสดงผลอยางชดเจนวา กจกรรมใดๆ ท�ภาคประชาชนมสวนรวมอยางจรงจงจะไดรบผลสาเรจสง แตผลสาเรจดงกลาวเกดข) นในเฉพาะบางจดบางแหงเทาน)น ไมกวางขวางและแผกระจายในทกพ)นท� มการใชการวางแผนจากลางข)นบนหรอ “bottom up” ซ� งทาใหการรวมตวของกลมองคกรตางๆ มความเปนปกแผนย�งข)น นอกจากน) ยงมโครงการพฒนาชนบทท�เนนการพฒนาจตใจ สงคมและเศรษฐกจ ยดหลกขยน พ�งตนเองและการรวมแรงรวมใจของฝายตางๆ ซ� งเปนท�รจกกนท�วไป ไดแก โครงการแผนดนธรรมแผนดนทองและโครงการอสานเขยว ซ� งสอดคลองกบแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท� 5 เนนการมสวนรวมของประชาชน การใหมองคกรภาคประชาชน และการพ�งพาตนเอง โดยมการขยายการสรางงานออกไปสภมภาคและยดพ)นท�ในเขตยากจนในการพฒนา ซ� งผลจากการพฒนา กอใหเกดขบวนการเคล�อนไหวของกลมเครอขายภาคประชาชนมากข)น นอกจากน) ไดมแนวคดอกกระแสหน�ง คอ แนวคดวฒนธรรมชมชนมาเปนแนวทางในการพฒนาความเขมแขงของภาคประชาชน โดยแนวทางการพฒนาขององคกรชมชน และเครอขายภาคประชาชนน)น มงเนนการพฒนาในชมชนชนบทและใหความสนใจเร�องการพ�งตนเอง เชน เกษตรทางเลอก หมอพ)นบาน สมนไพร การอนรกษ/สบทอดวฒนธรรมภมปญญาทองถ�น ฯลฯ โดยในชวงเวลาดงกลาวไดมการเช�อมโยงองคกรชมชนกนเปนขบวนการ จากเดมท�พฒนาเฉพาะในชมชนบางพ)นท� เฉพาะเร�อง กเปล�ยนเปนการพฒนาท�เช�อมโยงองคกรชมชนพ)นท�เดยวกนหรอมปญหาเดยวกนใหมโอกาสแลกเปล�ยนเรยนรกนมากข)น มลกษณะของการสราง “เครอขาย” ท)งในเชงพ)นท�และเชงประเดน โดยมการขยายผล การแกปญหาในระดบตางๆ ไปสการแกปญหาเชง

13

นโยบายมากข)น การเปล�ยนแปลงน) นบเปนการปทางไปสการสรางเครอขายขององคกรชมชนในรปแบบตางๆ ในเวลาตอมา

2.5.4 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 6 (พ.ศ. 2530-2534)

มแนวทางการปรบแผนยทธศาสตรและกระบวนการพฒนา โดยมการเปล�ยนแปลงความสมพนธทางดานเศรษฐกจระหวางประเทศ “เปล�ยนสนามรบเปนสนามการคา” โดยในชวงน) มโลกองคกรใหมๆ เกดข)น อาท กลม APEC (เขตการคาเสรกลมประเทศเอเชยและแปซฟก) กลม ASEM (กลมความรวมมอประเทศยโรปและเอเชย) กลม ASEAN ท�ต)ง FTA (เขตการคาเสรอาเซยน) เพ�อสงเสรมการคา การลงทนรวมกนของประเทศในกลม โดยลดกาแพงภาษระหวางกน นอกจากน) มการกอต)งองคกร WTO (องคกรการคาโลก) เพ�อควบคมการคาในระดบโลกใหเปนไปโดยเสร

พฒนาการดานเครอขายในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 6 สวนภาคประชาชนในช น บ ท ก ม ก า ร ต� น ตว ใ น ก า ร ร ก ษ า ป ก ป อ ง แ ล ะ ร ก ษ า ส ท ธ ข อ ง ช ม ช น ใ น ก า ร จด ก า รทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอม โดยมการรวมกนเปนเครอขายท)งเชงพ)นท� เชน เครอขายกลมฮกเมองนานและเครอขายเชงประเดน เชน เครอขายดานทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอม ดน-น) า-ปา เกษตร สลม หมอพ)นบาน และเร�มมการเช�อมโยงประเดนปญหาในระดบชมชนเขากบปญหาของประเทศ และกระแสทนนยมโลก โดยลกษณะการรวมตวขององคกรชมชน/เครอขายภาคประชาชนชวงน) เปนองคกรท�ขยายใหญข)น มการเช�อมโยงกบภาคตางๆ และมเปาหมายในการทางานท�ชดเจนย�งข)น

2.5.5 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 7 (พ.ศ. 2535-2539)

ภายหลงเหตการณพฤษภาทมฬในป พ.ศ. 2535 ทาใหประชาชนมการต�นตวในทางการเมอง และเขามามสวนรวมในกระบวนการตางๆ ท�นาไปสการมรฐธรรมนญฉบบภาคประชาชน (พ.ศ. 2540) ทาใหเกดการรวมตวของภาคประชาชนและองคกรชมชน การคมครองสทธของชมชนทองถ�นในการอนรกษภมปญญา จดการทรพยากรธรรมชาต ส�งแวดลอม ฯลฯ ซ� งเปนผลทาใหเกดการเปล�ยนแปลงความคดและความสมพนธของกลม องคกร ชมชน และเครอขายภาคประชาชนกบหนวยงานภาครฐในระยะตอมา โดยภาคประชาชน ไดยกสทธตามรฐธรรมนญเปนขอเสนอความคดเหน เชน มาตรา 76 ท�รฐจะตองสงเสรมและสนบสนนการมสวนรวมของประชาชนในการกาหนดนโยบาย การตดสนใจทางการเมอง การวางแผนพฒนาทางเศรษฐกจ สงคม และการเมอง

14

และมาตรา 40 ท�บญญตใหคล�นวทยเปนสาธารณะท�ตองใชประโยชนเพ�อสวนรวม ทาใหเกดเครอขายวทยชมชนและเครอขายการส�อสารเพ�อการพฒนา เปนตน 2.5.6 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 8 (2540-2544)

มงเนนการพฒนาท�ย �งยน ดวยการหนกลบไปใหความสาคญกบภาคเกษตร พรอมกบการพฒนาอตสาหกรรม มการพฒนาดวยการเสนอทางเลอกอ�นๆ ใหกบชาวบาน โดยใหความสาคญกบภมปญญา การพฒนาลมน) า การรกษาปาชมชน การรวมกลมของภาคประชาชน และการเนนการพฒนาคน ครอบครว และชมชนใหเขมแขง ในป พ.ศ. 2539-2540 ทาใหภาคประชาชนเกดความสนใจและต�นตวในการพ�งพาตนเองมากข)น โดยในป พ.ศ. 2541 มการรวมตวกนเปนเครอขาย โดยไดมการจดต)งกองทนเพ�อการลงทนทางสงคม (SIF) ซ� งโครงการดงกลาว ไดสรางปรากฏการณการเรยนร และการรวมพลงใหกบกลม องคกร เครอขายภาคประชาชน และประชาสงคมเปนอยางมาก ในขณะเดยวกนกมการรวมตวของประชาชนในนามของ “สมชชาคนจน” ท�ดาเนนการเคล�อนไหวเรยกรองใหรฐบาลแกปญหาอยางตอเน�อง โดยเฉพาะเก�ยวกบทรพยากรธรรมชาต และผลกระทบจากโครงการพฒนาของรฐ นอกจากน) ยงไดมการจดต)ง สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ซ� งเปนหนวยงานของภาครฐ แตมแนวคดในการสนบสนนการมสวนรวมจากฝายตางๆ และมแนวคดใหชมชนเปนแกนหลกในการพฒนาต)งแตระดบชมชนไปจนถงระดบนโยบาย ซ� งทาใหเกดการเช�อมโยงองคกร เครอขายภาคประชากรท�หลากหลาย ในสวนภาคธรกจเอกชนไดมการสงเสรมการจดต)งเครอขายธรกจขนาดกลางและขนาดเลก (SMEs) เพ�อสนบสนนใหชนช)นกลาง ผประกอบการรายใหมท�มทนไมมาก ไดดาเนนการพฒนาในภาคธรกจ เพ�อการเพ�มประสทธภาพในการสงออกและการขยายธรกจขนาดกลาง ขนาดเลก โดยยดหลกการพ�งพาตนเองในการพฒนาทางเศรษฐกจ ในป พ.ศ. 2543 ไดมการจดต) ง “สภาท�ปรกษาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต” ข) นตามพระราชบญญตสภาท�ปรกษาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต พ.ศ. 2543 โดยท�มาของสมาชกสภาท�ปรกษาฯ 99 คนน)น มาจากตวแทนขององคกรเครอขายภาคประชาชนใน 5 ภาค ฐาน คอ กลมในภาคธรกจ ภาคบรการ ภาคสงคม ภาคเกษตร และฐานทรพยากร ซ� งกระบวนการดงกลาว ไดเสรมสรางใหภาคประชาชนมการรวมตวและจดต)งเปนเครอขายภาคประชาชนตาม 5 ภาคฐานตามท�กลาวแลว

15

2.5.7 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 9 (2545-2549)

ไดอญเชญ “ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง” ตามพระราชดารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ มาเปนปรชญานาทางในการพฒนาและการบรหารประเทศ โดยยดหลกทางสายกลางเพ�อใหประเทศรอดพนจากวกฤตสามารถดารงอยไดอยางม�นคงและนาไปสการพฒนาท�สมดล มคณภาพและย �งยน โดยมแนวทางการสงเสรมองคกร เครอขายภาคประชาชนภายใตยทธศาสตรการพฒนาคณภาพคนและการคมครองทางสงคม และยทธศาสตรการปรบโครงสรางการพฒนาชนบทและเมองอยางย �งยน ซ� งภายใตยทธศาสตรดงกลาว ไดมแนวทางการเช�อมโยงการพฒนาชนบทและเมองอยางเก)อกล สนบสนนใหองคกร เครอขายภาคประชาชนไดดาเนนการดแลรกษาและปกปองสทธชมชนในการจดการเชงพ)นท�มากข)น ซ� งในปจจบนองคกร เครอขายภาคประชาชน ภาคธรกจเอกชน ภาครฐ และภาคองคกรพฒนาเอกชน ไดมการปรบตวเขาหากนมากข)น มการเช�อมโยงเปนเครอขายท)งในเชงพ)นท�ดาเนนการ และเครอขายเชงประเดนปญหา โดยอาศยระบบเทคโนโลย เชน ระบบอนเตอรเนต กระบวนการส�อสารผานส�อมวลชน เปนเคร�องหนนเสรมใหมการตดตอส�อสารระหวางกนมากข)น ท)งน) เพ�อตอบสนองตอความตองการในการพฒนาประเทศโดยภาพรวม 2.5.8 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท� 10 (พ.ศ. 2550-2554)

ในระยะของแผนพฒนาฯ ฉบบท� 10 (พ.ศ. 2550-2554) ประเทศไทยยงคงตองเผชญกบการเปล�ยนแปลงท�สาคญในหลายบรบท โดยยงคงอญเชญ “ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง” มาเปนแนวปฏบตในการพฒนาแบบบรณาการเปนองครวมท�ม “คนเปนศนยกลางการพฒนา” และใหความสาคญตอการรวมพลงสงคมจากทกภาคสวนใหมสวนรวมดาเนนการในทกข)นตอนของแผนฯ พรอมท) งสรางเครอขายการขบเคล�อนยทธศาสตรการพฒนาสการปฏบต รวมท) งการตดตามตรวจสอบผลการดาเนนงานตามแผนอยางตอเน�อง ในดานชมชนของประเทศ ไดใหความสาคญกบกระบวนการมสวนรวมของชมชนในการพฒนาและการจดการความรมากข)น ใหชมชนมการรวมตว รวมกลมและมการเรยนรรวมกน ทาใหสามารถจดการกบปญหาท�มากระทบกบชมชนไดในระดบหน�ง พรอมกบมการเตรยมความพรอมของทองถ�นใหสามารถปฏบตงานมประสทธภาพมากข)น และมกลไกการบรหารงานใหพรอมรบภารกจกระจายอานาจ รวมท)งการพฒนาศกยภาพของผนาชมชน การสรางเครอขายวสาหกจชมชน และกระบวนการมสวนรวมสรางงานสรางอาชพใหแกชมชน อยางไรกตาม สงคมไทยยงมผนาการพฒนาโดยเฉพาะผนาชมชนและปราชญกระจายอยทกพ)นท� และมบทบาทสาคญเปนแกนหลกในการขบเคล�อนการพฒนาชมขนทาใหมชมชนตนแบบท�มความเขมแขงสามารถเปนแบบอยางเพ�อเรยนรและประยกตใชอยท�วทกภมภาค ขณะเดยวกนความเปนสงคมเมองขยายตวมากข)น โดย

16

กระแสวตถนยมท�เขาสชมชนไดสงผลกระทบตอวถชวตของคนในชมชน ทาใหมความสะดวกมากข)นแตมความสขลดลง มรายไดไมพอรายจาย มหน) สนเพ�มข)น และความสมพนธของคนในชมชนลดนอยลงในลกษณะตางคนตางอยมากข)น นอกจากน)ยงมการกาหนดวตถประสงคและเปาหมายหลกของการพฒนา โดยเนนการเพ�มศกยภาพของชมชน เช�อมโยงเปนเครอขาย เปนรากฐานการพฒนาเศรษฐกจ คณภาพชวต และอนรกษ ฟ) นฟ ใชประโยชนทรพยากรธรรมชาตส�งแวดลอมอยางย �งยนนาไปสการพ�งตนเองและลดปญหาความยากจนอยางบรณาการ ในยทธศาสตรการสรางความเขมแขงของชมชนและสงคมใหเปนรากฐานท�ม�นคงของประเทศ ไดใหความสาคญกบ การเสรมสรางความเขมแขงของชมชน ดวยการสงเสรมการรวมตว รวมคด รวมทาในรปแบบท�หลากหลาย และจดกจกรรมอยางตอเน�องตามความพรอมของชมชน มกระบวนการจดการองคความรและระบบการเรยนรของชมชนอยางเปนข)นตอน มเครอขายการเรยนรท)งภายในและภายนอกชมชน มกระบวนการพฒนาตอยอดใหเกดประโยชนแกชมชนในการนาไปสการพ�งตนเอง รวมท)งการสรางภมคมกนใหชมชนพรอมเผชญการเปล�ยนแปลง และในยทธศาสตรการเสรมสรางธรรมาภบาลในการบรหารจดการประเทศมงเสรมสรางความเปนธรรมในสงคมอยางย �งยน ไดใหความสาคญกบการเสรมสรางความเขมแขงของภาคประชาชนใหสามารถเขารวมในการบรหารจดการประเทศ โดยสงเสรมใหประชาชนเขาถงกระบวนการยตธรรมอยางเทาเทยม เพ�อสรางความเปนธรรม สรางความสมดล และรวมในกระบวนการบรหารจดการประเทศใหเกดความเปนธรรมและความโปรงใสในการพฒนาประเทศ เสรมสรางความเขมแขง และสรางเครอขายการทางานของกลไกตรวจสอบภาคประชาชน เพ�อตดตามตรวจสอบการใชอานาจของภาครฐไดอยางเขมแขงมประสทธภาพ 2.5.9 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท� 11 (พ.ศ. 2555-2559)

ใชแนวคดท�ตอเน�องจากแผนพฒนาฯ ฉบบท� 8-10 โดยยงคงยดหลก “ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง” ท�ให “คนเปนศนยกลางของการพฒนา” และ “สรางสมดลการพฒนา” ในทกมต และไดใหความสาคญกบการมสวนรวมของภาคการพฒนาทกภาคสวน ท)งในระดบชมชน ระดบภาค และระดบประเทศในทกข)นตอนของแผนฯ อยางกวางขวางและตอเน�อง เพ�อรวมกนกาหนดวสยทศนและทศทางการพฒนาประเทศ รวมท)งรวมจดทารายละเอยดยทธศาสตรของแผนฯ เพ�อมงส “สงคมอยรวมกนอยางมความสข ดวยความเสมอภาค เปนธรรม และมภมคมกนตอการเปล�ยนแปลง” ในดานการประเมนสถานการณ ความเส�ยงและการสรางภมคมกนของประเทศ มการกาหนดการสรางภมคมกนใหประเทศพรอมเผชญการเปล�ยนแปลงอยางมประสทธภาพ โดยให

17

ชมชนทองถ�นเปนกลไกท�มความสามารถในการบรหารจดการ มสวนรวมในการพฒนาคณภาพชวตและเช�อมโยงกนเปนสงคมสวสดการ เปนพลงหลกในการพฒนาฐานรากของประเทศใหม�นคง ชมชนพ�งตนเองสามารถบรรเทาปญหาเศรษฐกจ สงคม ทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอมในระดบทองถ�นไดอยางมประสทธภาพ ในยทธศาสตรการพฒนาคนสสงคมแหงการเรยนรตลอดชวตอยางย �งยน ไดใหความสาคญกบการเสรมสรางความเขมแขงของสถาบนทางสงคม เปนการเสรมสรางความเขมแขงและพฒนาบทบาทของสถาบนหลกทางสงคมใหเอ)อตอการพฒนาคน สรางคานยมใหคนไทยภมใจในวฒนธรรมไทย และยอมรบความแตกตางของความหลากหลายทางวฒนธรรมท�ลดปญหาความขดแยงทางความคด และสรางความเปนเอกภาพในสงคม สรางเครอขายความรวมมอทางวฒนธรรมรวมกบประชาคมโลกโดยเฉพาะประชาคมอาเซยนใหเกดการไหลเวยนทางวฒนธรรมในรปแบบการแลกเปล�ยนเรยนร สงเสรมความเขาใจระหวางประชาชนในการเรยนรประวตศาสตร วฒนธรรม และการแลกเปล�ยนเรยนรขอมลขาวสาร จากท�กลาวมาจะเหนไดวา ประเทศไทยมการนารปแบบเครอขายเขามาใชต)งแตสมยกอนการเปล�ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 และมการจดต)งเครอขายภาคประชาชนในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 1 เร�อยมาจนถงปจจบน โดยเครอขายเกดจากการรวมตวกนเปนกลมคน หมคณะ เช�อมโยงกนเปนเครอขายดวยการพ�งพาอาศยซ� งกนและกน ซ� งเครอขายในประเทศไทยมกจะเก�ยวของกบบรบททางการเมอง เศรษฐกจและสงคม การเช�อมโยงเปนเครอขายน)นจงมภาคสวนตางๆ คอ ภาครฐ ภาคเอกชนและภาคประชาชน เขามาเก�ยวของ

2.6 ขอมลท�วไปเก�ยวกบจงหวดมหาสารคาม

2.6.1 ประวตความเปนมาของจงหวดมหาสารคาม

มหาสารคามต)งอยในภาคอสานตอนกลาง ในอดตน)นมประชาชนจากหลายเช)อชาตเขามาต)งถ�นฐาน เชน ชาวไทยพ)นเมองท�พดภาษาอสาน ชาวไทยยอและชาวผไท ประชาชนสวนใหญน)นนบถอศาสนาพทธ และปฏบตตามขนบธรรมเนยมจารตประเพณท�เรยกกนวา "ฮตสบสอง คลองสบส�" ซ� งเปนขนบธรรมเนยมประเพณของชาวอสานท�ปฏบตสบตอกนมา โดยเปนประเพณท�เก�ยวของกบในโอกาสสาคญตาง ๆ ท)งสบสองเดอนในดานวถชวตชาวบานโดยท�วไปจะประกอบอาชพดานกสกรรมเปนสวนใหญ ใชชวตอยางเรยบงายมการไปมาหาสกน ชวยเหลอพ�งพาอาศยกนตามแบบของคนอสาน

18

จงหวดมหาสารคาม ถอวาเปนเมองแหลงโบราณคดท�สาคญและยาวนานมาหลายรอยปเพราะไดพบหลกฐานทางโบราณคดท�ไดรบอทธพลทางพทธศาสนา ต)งแตสมยคปตะตอนปลายและปาละวะของอนเดยผานเมองพกามมาในรปแบบของศลปะสมยทวาราวด เชน บรเวณเมองกนทรวชย (โคกพระ) และเมองนครจาปาศร โดยพบหลกฐานเปนพระยนกนทรวชย พระพมพดนเผา ตลอดท)งพระบรมสารรกธาตนอกจากน)นแลวยงไดรบอทธพลของศาสนาพราหมณผานมาทางชนชาตขอม ในรปแบบสมยลพบร เชน กสนตรตน กบานเขวา กบานแดง และกอ�นๆ รวมไปจนถงเทวรปและเคร�องป) นดนเผาของขอมอยตามผวดนในจงหวดมหาสารคาม พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ไดมพระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ใหยกบานลาดกดยางใหญข)นเปนเมอง เม�อวนท�22 สงหาคม 2408 โดยแยกพ)นท�และพลเมองราวสองพนคนมาจากเมองรอยเอด และโปรดเกลาฯ ใหทาวมหาชย (กวด ภวภตานนท) เปนพระเจรญราชเดชเจาเมอง มทาวบวทอง เปนผชวยข)นกบเมองรอยเอด ตอมาโปรดเกลาฯ ใหแยกเมองมหาสารคามข)นกบกรงเทพฯ เม�อ พ.ศ. 2412 และรอยเอดไดแบงพลเมองใหอกเจดพนคน พลเมองเดมอพยพมาจากเมองจาปาศกดj ทาวมหาชยและทาวบวทองน)น เปนหลานโดยตรงของพระยาขตยวงศา (สลง) เจาเมองคนท� 2 ของเมองรอยเอดเดมกองบญชาการของเมองมหาสารคามต)งอยท�เนนสงแหงหน�งใกลกดนางใย ไดสรางศาลเจาพอหลกเมองและศาลมเหศกดj ข)นเปนท�สกการะของชาวเมอง ตอมาสรางวดดอนเมองและมการเปล�ยนช�อเปนวดขาวฮาว (วดธญญาวาส) และไดยายกองบญชาการไปอยรมหนองกระทมดานเหนอของวดโพธj ศรปจจบน ในป พ.ศ. 2456 หมอมเจานพมาศนวรตน เปนปลดมณฑลประจาจงหวด โดยความเหนชอบของพระมหาอามาตยาธบด (เสง วรยะศร) ไดยายศาลากลางมาอย ณ ท�ต)งศาลากลางหลงเดม (ท�วาการอาเภอเมองปจจบน) และในป พ.ศ. 2542 ไดมการยายศาลากลางมาอย ณ ท�ต)งปจจบน มผดารงตาแหนงเจาเมองหรอผวาราชการจงหวด รวม 46 คน และผดารงตาแหนงผวาราชการจงหวดมหาสารคาม คนปจจบน คอ นายนพวชร สงหศกดา (ต)งแต เดอนพฤศจกายน พ.ศ. 2555-ปจจบน) 2.6.2 ขอมลท�วไปเก�ยวกบจงหวดมหาสารคาม

จงหวดมหาสารคามต)งอยบรเวณสวนกลางของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ พ)นท�เปนท�ราบ พ)นท�ลาดเทจากทางทศเหนอและทศใตมาทางทศตะวนออก มพ)นท� 5,292 ตารางกโลเมตร หรอ 3,307 ลานไร หางจากกรงเทพฯ โดยทางรถยนต 470 ก.ม. โดยจงหวดมหาสารคาม มอาณาเขตทศเหนอ ตดตอกบจงหวดขอนแกน และจงหวดกาฬสนธ ทศตะวนออก ตดตอกบจงหวดรอยเอด และ จงหวดกาฬสนธ ทศใต ตดตอกบจงหวดสรนทร และ จงหวดบรรมย และทศตะวนตก ตดตอกบจงหวดขอนแกน และ จงหวดบรรมย

19

ลกษณะภมประเทศแบงได 3 บรเวณ คอ ท�ราบรมฝ�งแมน) า เชน บรเวณท�ราบลมแมน) าช ท�อาเภอโกสมพสย อาเภอกนทรวชย และอาเภอเมอง พ)นท�ลกคล�นลอนต)น อยทางทศตะวนออกของอาเภอพยคฆภมพสย และพ)นท�สงอยทางทศเหนอ และทางทศตะวนออกของจงหวด ในเขตอาเภอโกสมพสย อาเภอเชยงยน และอาเภอกนทรวชย ครอบคลมพ)นท� ประมาณรอยละ 50 ของพ)นท�จงหวด ลกษณะภมอากาศ มอณหภมเฉล�ยต�าสด 21 องศาเซลเซยส และสง 33 องศาเซลเซยส และความช)นสมพนธเฉล�ย รอยละ70 ประกอบดวย 3 ฤด คอ ฤดรอน เร�มต)งแตเดอนกมภาพนธ ไปจนถงเดอนพฤษภาคม อณหภมคอนขางสง รอนอบอาว อณหภมเฉล�ย 34 องศาเซลเซยส ฤดฝน เร�มต)งแตเดอนพฤษภาคม ไปจนถงเดอนตลาคม เน�องจากเปนระยะท�ลมมรสมตะวนตกเฉยงใต เขาสประเทศไทย ปรมาณน)าฝนอยในเกณฑต)งแต 1,000 มลลเมตรตอป โดยท�วไปจงหวดมหาสารคามมฝนตกไมสม�าเสมอ ทาใหบางปฝนตกนอยทาใหการเพาะปลกไมไดผล ฤดหนาวเร�มต)งแตเดอนตลาคม ไปจนถงเดอนกมภาพนธ อณหภมเฉล�ย 22 องศาเซลเซยส โดยไดรบลมหนาวจากลมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ มลมแรงและหนาวจด สาหรบสภาพโดยท�วไปของแหลงทรพยากรธรรมชาตของจงหวดมหาสารคามน)น กลมดนท�พบมากในจงหวดมหาสารคาม ไดแก ดนชดรอยเอด มประมาณรอยละ 36 ดนชดโคราช มประมาณรอยละ 20 ดนชดอบล มประมาณรอยละ 18 ดนชดน) าพอง มประมาณรอยละ 15 และเน�องจากหนพ)นฐานเปนหนเกลอ บรเวณรอบ ๆ เมองจงเตมไปดวยแหลงเกลอสนเธาวอยท �วไป จงหวดมหาสารคามมแหลงน)าท�สาคญ คอ แมน) าช มความยาวท�ไหลผานเมองประมาณ 60 กโลเมตร ลาหวย ม 12 สาย เชน ลาหวยเสยว ไหลผานอาเภอบรบอ และอาเภอวาปปทม ความยาว 60 กโลเมตร ลาหวยคะคาง ไหลผานอาเภอเมอง มความยาว 46 กโลเมตร บรเวณตนน) ามอางเกบน) าแกงเลงจานเปนแหลงน)าตนทน มความจ 4.22 ลานลกบาศกเมตร ปาไม สวนใหญเปนปาสงวนแหงชาต มจานวน 10 ปา มเน)อท�ประมาณ 254,2321.25 ไร คดเปนรอยละ 2.56 ของพ)นท�จงหวด สาหรบดานการแบงเขตการปกครอง จงหวดมหาสารคามแบงการปกครองเปน 13 อาเภอ อบต. 124 แหง เทศบาล 18 แหง หมบาน 1,944 แหง ดงแสดงในตารางท� 2.1

20

ตารางท� 2.1 การแบงเขตการปกครองของจงหวดมหาสารคาม

อาเภอ เทศบาล อบต. หมบาน

1. เมองมหาสารคาม 2 13 185 2. กนทรวชย 3 8 183 3. โกสมพสย 1 17 233 4. เชยงยน 2 7 116 5. นาเชอก 1 10 145 6. บรบอ 1 15 209 7. พยคฆภมพสย 1 14 227 8. วาปปทม 1 15 218 9. นาดน 2 7 94 10. แกดา 2 4 88 11. ยางสสราช - 7 91 12. กดรง - 5 85 13. ช�นชม 2 2 47

รวม 18 124 1,944

แหลงท�มา: ท�ทาการปกครองจงหวดมหาสารคาม ขอมล ณ เดอนกนยายน 2555

จานวนประชากร จงหวดมหาสารคาม มประชากรท)งส)น 942,433 คน แยกเปนชาย จานวน 466,660 คน หญง จานวน 475,773 คน

21

ภาพท� 2.1 แผนท�จงหวดมหาสารคาม แหลงท�มา: http://www.mahasarakham.go.th/

22

2.7 สรป จากการทบทวนกฎหมายท�เก�ยวของ และขอมลท�วไปเก�ยวกบจงหวดมหาสารคาม จะเหนไดวาปจจบนนโยบายและกฎหมายตางๆ ใหความสาคญกบการสงเสรมและสนบสนนแนวคดเก�ยวกบองคกรเครอขายภาคประชาชน ซ� งเปนอกปจจยหน� งท�จะสงเสรมใหชาวบานท�มความตองการในการรวมตวกนเปนกลมตางๆ เพ�อแลกเปล�ยนความคดเหน หรอเพ�อเขามาตดสนใจแกไขปญหาท�เกดข)นในชมชนของตนเอง สามารถดาเนนการไดอยางเปนระบบ ไดรบการคมครองตามกฎหมาย รวมถงการขอการชวยเหลอสนบสนนตางๆ จากภาครฐ ลกษณะดงกลาวยอมทาใหชาวบานมบทบาทสาคญในการพฒนาทองถ�นของตนเอง และสงเสรมใหกบชมชนทองถ�นเกดความเขมแขง ในสวนของการทบทวนขอมลท�วไปเก�ยวกบจงหวดมหาสารคาม จะเหนไดวาจงหวดมหาส ารคา มม พ) น ท� ตด ตอกบจงหวด อ� นๆ ม าก มา ย อก ท) ง สภาพ แวดลอม และ แหล งทรพยากรธรรมชาตกมความอดมสมบรณท)ง ดน น) า และปาไม สงผลใหชาวบานในพ)นท�จงหวดใกลเคยงยอมจะตองการเขามาทากน ใชประโยชนแหลงทรพยากรธรรมชาตดงกลาว และอาจจะกอใหเกดปญหาความเส�อมโทรมได

บทท� 3

วรรณกรรมและงานวจยท�เก�ยวของ

เน�อหาในบทน� เปนการรวบรวมวรรณกรรมท�เก�ยวของกบองคกรเครอขายภาคประชาชน โดยมความมงหมายท�จะพรรณนาและอภปรายถงองคความรท�มอยแลว รวมท�งนาเสนอทฤษฎท�ใชเปนแนวทางในการทาความเขาใจกระบวนการของการเกดองคกรเครอขายภาคประชาชน ซ� งจะประกอบไปดวย องคความรเก�ยวกบเครอขาย องคความรเก�ยวกบองคกรชมชน องคความรเก�ยวกบเครอขายทางสงคม ทฤษฎการมสวนรวม งานวจยท�เก�ยวของ และกรอบแนวคดการวจย ตามลาดบ

3.1 องคความรเก�ยวกบเครอขาย

3.1.1 ความหมายของเครอขาย Oxford English Reference Dictionary (1996: 994 อางถงใน วชย แสงศร, 2552: 24) ไดให

ความหมายของเครอขาย วาหมายถง กลมคนท�มการแลกเปล�ยนขอมลขาวสาร ตดตอส� อสารแลกเปล�ยนประสบการณตางๆ เพ�อวตถประสงคตางๆ ท�งทางอาชพและสงคม

ขณะท� Starkey (1997: 14) ไดใหความหมายวา เครอขาย คอ การรวมกลมของปจเจกชน หรอองคกรดวยความสมครใจ โดยมการแลกเปล�ยนขอมลขาวสารหรอดาเนนกจกรรมรวมกน ในขณะท�แตละองคกรยงสามารถจดการงานของตวเองอยางเตมท� กลาวคอ เครอขายไมไดมผลตอการปกครองตนเอง (autonomy) และอสระ (interdependence) ของสมาชก

สวน Segerman-peck (1991: 35) ไดใหความหมายวา เครอขาย คอ การรวมตวกนของบคคลเพ�อการเช�อมโยงตดตอกน มความสนใจในส�งเดยวกน มประสบการณรวมกน ตดตอกน เพ�อใหสามารถบรรลตามวตถประสงคท�ตองการ

นอกจากน� ยงมนกวชาการของไทยไดใหความหมายของเครอขาย โดย กาญจนา แกวเทพ (2338: 60) ไดใหคาจากดความเร�องเครอขาย (network) ไววา คาวา network ในภาษาองกฤษใหภาพพจนท�ชดเจน คอ “net” หรอ “ตาขาย” ท�โยงใยถงกน และพรอมท�จะ “work” เม�อตองการใชงาน ดงน�นความหมายของ “เครอขาย” จงหมายถง รปแบบหน�งของการประสานงานบคคล กลม หรอองคกรหลายองคกรท�ตางกมทรพยากรของตวเอง มเปาหมาย มวธทางาน และมกลมเปาหมาย

24

ของตวเอง บคคล กลมหรอองคกรเหลาน� ไดเขามาประสานงานกนอยางมระยะเวลานานพอสมควร แมอาจจะไมไดมกจกรรมรวมกนอยางสม�าเสมอกตาม แตกจะมการวางรากฐานเอาไว เม�อฝายใดฝายหน�งมความตองการท�จะขอความชวยเหลอ หรอขอความรวมมอจากกลมอ�นๆ เพ�อแกปญหากสามารถตดตอไปได

เกรยงศกดe เจรญวงศศกดe (2543: 27) ใหความหมายวา “เครอขาย” หมายถง การท�ปจเจกบคคล องคกร หนวยงาน หรอสถาบนใดๆ ไดตกลงท�จะประสานงาน เช�อมโยงเขาหากนภายใตวตถประสงคหรอขอตกลงอยางใดอยางหน� งรวมกนอยางเปนระบบ โดยมจดหมายเพ�อการปฏรปการศกษา กลมเครอขายน� ตองมการแสดงออกเปนการลงมอกระทากจกรรมรวมกน เสร พงศพศ (2548: 8) ไดอธบายไววา เครอขาย คอ ขบวนการทางสงคมอนเกดจากการสรางความสมพนธระหวางบคคล กลม องคกร สถาบน โดยมเปาหมาย วตถประสงค และความตองการบางอยางรวมกน โดยท�สมาชกของเครอขายยงมความเปนเอกเทศไมข�นตอกน อกนยหน� งหมายถง วฒนธรรมองคกร เปนกระบวนทศนใหมท�ทาใหมการจดความสมพนธภายในองคกรหน�ง ระหวางคนในองคกรและระหวางองคกรน�นกบองคกรอ�นๆ ท�เก�ยวของ โดยการเปล�ยนจากการจดการแบบลาดบช�น (hierarchical) มาเปนการสรางเครอขาย (networking) ซ� งวฒนธรรมองคกรในกระบวนทศนน� จะไมเนนการใชอานาจในการบรหารจดการ แตเนนการจดความสมพนธใหม การสรางบรรยากาศการทางานท�ด สรางแรงบนดาลใจใหทกคนอยากทางาน และทลายกาแพงก�นระหวาง กอง ฝาย โครงการตางๆ ในองคกรน�น เกดเปนความรวมมอเพ�อใหเกดผลลพธท�ด และทางานแบบประสานพลง (synergy) พระมหาสทตย อาภากโร (2547: 5) ไดใหคาอธบายวา เครอขาย (network) คอ ความสมพนธท�เช�อมโยงเปนขายซ� งมความหมายในหลายมต โดยอาจหมายถงท�งการปฏสมพนธระหวางมนษย และอาจหมายถงโครงขายของระบบสาธารณปโภค สาธารณปการ เชน ระบบน� าประปา ไฟฟา โทรศพท internet หรอระบบเทคโนโลยโทรคมนาคมท�เปนโครงสรางทางกายภาพ ซ� งมการโยงใยเปนโครงขายท�ตอเน�อง โดยเปนท�งโครงขายท�มการกาหนดแบบแผนและไมไดกาหนดแบบแผนแหงความสมพนธเอาไว รวมท�งมขนาดและรปแบบความสมพนธ/การเช�อมโยงท�แตกตางและหลากหลาย อรรณพ พงษวาท (อางถงใน วสนต กเกยรตกลและคณะ, 2544: 3) ไดใหคาจากดความเร�องเครอขายวา หมายถง การเช�อมโยงรอยรดเอาความพยายามและการดาเนนงานของฝายตางๆ เขาดวยกนอยางเปนระบบ และอยางเปนธรรม เพ�อปฏบตภารกจอยางใดอยางหน�งรวมกน โดยท�แตละฝายยงคงปฏบตภารกจหลกของตนเองตอไป อยางไมสญเสยเอกลกษณและปรชญาของตนเอง การเช�อมโยงน� อาจเปนรปแบบของการรวมตวกนอยางหลวมๆ เฉพาะกจตามความจาเปน หรออาจอย

25

ในรปของการจดองคกรท�เปนโครงสรางของความสมพนธกนอยางชดเจน เครอขายความรวมมอเปนไปไดท�งในระดบปจเจกบคคล องคกรและสถาบน อาจมขอบขายและขนาดเลกๆ ภายในชมชนไปจนถงระดบจงหวด ภมภาค ประเทศ และระหวางประเทศ อเนก นาคะบตร (อางถงใน สานกงานสงเสรมและสนบสนนวชาการ 1-12, 2547: 5) ใหความหมายของเครอขาย หมายถง การรวมกลมของบคคลในชมชน บคคลระหวางชมชน กลมกบกลม ชมชนกบชมชน โดยยดหลกตามขอบเขตพ�นท�ประเดนปญหาและสถานภาพทางสงคม โดยไมแยกระหวางการเรยนรกบวถชวต การเรยนรและการปฏบต เน�อหาและกระบวนการเรยนรท�เปนหน�งเดยว จากความหมายขางตนสามารถสรปไดวา เครอขาย หมายถง รปแบบความสมพนธของ คน กลมคน หรอสงคมท�เขามารวมกนดาเนนกจกรรมอยางใดอยางหน�ง ภายใตขอตกลงรวมกน โดยท�สมาชกหรอองคกรน�นยงสามารถดาเนนกจกรรมของตนเองใหสามารถบรรลผลไปพรอมกนได ซ� งการทางานรวมกนจะอาศยการตดตอประสานงาน แลกเปล�ยนขอมลขาวสาร เรยนรรวมกน ใหทกคนเปนสวนหน�งของเครอขายอยางเทาเทยมกน และตองมการกาหนดโครงสราง บทบาท อานาจหนาท�ของแตละหนวยของเครอขายอยางชดเจน

3.1.2 ประเภทของเครอขาย การจาแนกประเภทของเครอขายน�น ข�นอยกบวาใชเกณฑใดในการจาแนก เชน สมาชก พ�นท� กจกรรม วตถประสงค โครงสรางการบรหาร เปนตน มนกวชาการหลายทานไดจาแนกประเภทของเครอขายไว ดงน� Kilduff และ Tsai (2003: 4) ไดกลาวถงประเภทของเครอขายโดยอาศยการวเคราะหเครอขาย (network analysis) ซ� งสามารถแบงไดเปน 4 ประเภท คอ เครอขายระดบปจเจกบคคล (individual level network) เครอขายระดบหนวยธรกจ (business unit level network) เครอขายระดบองคกร (organization level network) และเครอขายระดบอ�นๆ (other level network) หรอระดบระหวางองคกร ประพจน ชวงภศร (อางถงใน สานกงานสงเสรมและสนบสนนวชาการ 1-12, 2547: 8) อธบายวา ประเภทของเครอขายสามารถพจารณาไดจากลกษณะความสมพนธของสมาชกและแกนกลางประสานเครอขาย ซ� งมรปแบบ คอ 1) การจาแนกตามพ�นท�ดาเนนงาน เชน เครอขายระดบหมบาน ตาบล จงหวด ภาค และระดบประเทศ

26

2) การจาแนกตามประเภทกจกรรมหรอประเดนปญหา เชน เครอขายท�ทางานดานเดก สตร สาธารณสข เศรษฐกจ พฒนาชมชน สทธมนษยชน ส�งแวดลอม 3) จาแนกตามอาชพ หรอสถานภาพทางสงคม เชน เครอขายแรงงาน เครอขายกลมพระสหธรรม เครอขายครพทกษสทธเดก 4) จาแนกตามรปแบบโครงสรางหรอความสมพนธ จาแนกโดยใชเกณฑน�ทาใหเกดเครอขาย 2 ลกษณะ คอ เครอขายตามแนวต�งและเครอขายตามแนวนอน (1) เครอขายตามแนวต�ง หมายถง เครอขายท�โครงสรางมลกษณะเปนชวงช�นความสมพนธระหวางองคกรภายในเครอขายไมเทากน มองคกรท�มสถานภาพสงกวา และอยในฐานะผใหความชวยเหลอแกองคกรท�เปนลกขาย เครอขายแนวต�งพบมากในองคกรธรกจ (2) เครอขายตามแนวนอน เปนเครอขายท�ความสมพนธระหวางองคกรตางๆ ภายในเครอขายมความเทาเทยมกน ลกษณะการแลกเปล�ยนเปนไปโดยชวยเหลอเก�อกลกน การตดตอภายในเครอขายเปนการตดตอระหวางบคคลหรอองคกร หรออาจจะมองคกรท�ทาหนาท�ประสานงาน ระหวางเครอขาย ซ� งเครอขายตามแนวนอนอาจแบงไดอก 2 กลม คอ กลมแรก เปนเครอขายท�ขยายตวออกไปจากศนยกลางท�เปนจดกาเนดของเครอขาย ซ� งอาจจะเรยกวา แมขาย แมขายเปรยบเสมอนศนยบญชาการซ� งเปนท�รวมของขาวสารขอมล เครอขายแบบน� อาจมงท�การใหขาวสารขอมล กลมท�สอง เปนเครอขายท�ต�งข� นมาจากกลมท�เปนสมาชกเครอขายอยกอนแลว โดยแตละบคคลหรอองคกรสมาชกตางออกไปสรางเครอขาย นอกจากน� ในประเดนเดยวกน ปาน กมป (อางถงใน วสนต กเกยรตกลและคณะ, 2544: 4) ไดจดประเภทของเครอขาย ออกเปน 4 หมวด ไดแก 1) แบงตามจดมงหมายของการเรยนร แบงเปน 2 ลกษณะ ลกษณะแรกเปนการเรยนรท�มงบคคล เปนการพฒนาบคคลในดานตางๆ กอนท�บคคลจะนาไปพฒนาครอบครว ชมชน และสงคม ลกษณะท�สองเปนการเรยนรท�มงเนนชมชนเปนหลก โดยใหการศกษาเปนเคร�องมอท�จะเปล�ยนแปลงสงคม และเศรษฐกจของชมชน 2) แบงตามโครงสรางเครอขายการเรยนร จาแนกออกเปน 4 ประเภท คอ (1) เครอขายการเรยนรโครงสรางกระจายศนย มศนยกลางทาหนาท�ประสานงาน แตภารกจในการจดการเรยนการสอน จะกระจายความรบผดชอบใหกบสมาชกเครอขายซ� งตางกมความสาคญเทากน รปแบบน� อาจเรยกวา รปแบบการกระจายความรบผดชอบ (distributed network)

27

(2) เครอขายการเรยนรโครงสรางรวมศนยมองคกรกลางเปนท�งศนยประสานงาน และเปนแมขาย รวบรวมอานาจการจดการ รวมความรไวในศนยกลางการลงทนท�งดานอปกรณ เทคโนโลย และกาลงคนจะอยท�แมขาย สวนลกขายหรอสมาชกเปนเพยงผรวมใชบรการจากศนยกลาง (3) เครอขายการเรยนรโครงสรางลาดบช�น (hierarchical network) มลกษณะเชนเดยวกบแผนภมองคกร การตดตอส�อสารขอมลจะตองผานตามลาดบข�นตอนมาก นยมใชในการบรหารการจดการองคกรตางๆ ซ� งเหมาะแกการควบคมดแลระบบงาน (4) เครอขายการเรยนรโครงสรางแบบผสม คอ มท�งรปแบบรวมศนยและกระจายศนย เน�องจากการเรยนรไมไดอาศยส�อใดส�อหน�งเปนหลก หากแตมการผสมผสานกนระหวางส� อบคคล และเทคโนโลย จงจาเปนตองจดระบบเครอขายแบบผสม เพ�อสนองความตองการไดอยางกวางขวางและตรง 3) แบงตามหนวยสงคม (1) เครอขายการเรยนรระดบบคคล เปนเครอขายระบบของครอบครว หรอระบบของเครอญาต ซ� งจะมผลตอการเรยนรของบคคลคอนขางสง (2) เครอขายการเรยนรระดบกลม มองไดมตยอยๆ คอ เครอขายการเรยนรแบงตามกลมบาน และเครอขายการเรยนรตามอาชพ (3) เครอขายการเรยนรระดบชมชน เปนเครอขายการเรยนรระดบชมชนกบชมชน มความเช�อมโยงกน มการแลกเปล�ยนพดคยกนระหวางไปเย�ยมเยยนตดตอกน การประชมตาบลของผนาหมบาน (4) เครอขายการเรยนรระดบสถาบน สถาบนภายในหมบานท� มความสาคญมากคอ สถาบนทาง ศาสนา สถาบนทางการศกษา 4) แบงตามระดบการปกครองและลกษณะของงาน การแบงตามระดบการปกครองและลกษณะของงาน ไดแก เครอขายชมชน เครอขายนกพฒนา เครอขายระดบจงหวด เครอขายภาครฐ เครอขายวชาชพ เครอขายธรกจ เครอขายส�อสารมวลชน เครอขายนกฝกอบรม เครอขายการประมวลและสงเคราะหองคความรระดบ เครอขายภาคสาธารณะ เครอขายวชาการ เครอขายองคกรนโยบายของรฐ เครอขายผทรงคณวฒ นอกจากน�น สมพนธ เตชะอธก และคณะ (2537: 89) ไดจาแนกประเภทของเครอขาย จากการศกษาเครอขายผนาชาวบาน ออกเปน 3 ลกษณะ ไดแก

28

1) เครอขายความคด เปนเครอขายท�เนนการทางานดานความคด ความร หรอเทคนคตางๆ เครอขายเหลาน� เปนแหลงท�ผนาไดมโอกาสเผยแพรแนวความคดของตน และไดแลกเปล�ยนประสบการณของตนกบคนอ�นๆ ทาใหเกดความคดท�ชดเจนข�น เครอขายความคดมกเนนเครอขายของกลมคนท�อยบนสถานภาพท�คลายคลงกน แตอยตางถ�นกนไดรวมตวกนสรางเครอขายข�นเพ�อจะไดมเวทในการแลกเปล�ยนประสบการณกน เชน เครอขายกลมคร เครอขายองคกรพฒนาเอกชน เปนตน 2) เครอขายกจกรรม เปนเครอขายท�เนนการชวยเหลอ รวมมอกนในการทากจกรรม สวนมากมกเปนเครอขายภายในชมชน ท�สมาชกของเครอขายอาจเปนเครอญาตกน หรอมสายสมพนธเปนครและลกศษยกนหรออาจรวมอยในกลมกจกรรมเดยวกน สมาชกของเครอขายจะคอยชวยเหลอหรอรวมกน ยงสงผลใหงานพฒนาของผนาประสบความสาเรจ แตกมผนาบางทานท�มบารมสามารถระดมความรวมมอ การทากจกรรมระหวางหมบาน ทาใหเกดการชวยเหลอเก�อกลกนระหวางหมบานได 3) เครอขายสนบสนนทน กจกรรมพฒนาเพ�อการแกปญหาของชมชน นอกจากจะมความคดในการวเคราะหหาทางออกในการแกปญหา มการทากจกรรมการแกปญหาแลว ส�งหน� งท�มความจาเปนมาก คอ จะตองมทน ท�มาของทนเพ�อดาเนนกจกรรม การพฒนาอาจมาจากการระดมทนภายในหมบาน โดยการระดมหนจากสมาชก เชน กองทนรานคา กลมออมทรพย ธนาคารขาว การทอดผาปา หรออาจเปนทนท�มาจากภายนอก ธนา ประมขกล (2544) ไดอธบายวา เครอขายแตละเครอขาย ตางกมจดเร�มตน หรอถกสรางมาไดดวยวธการตางๆ โดยม 3 ลกษณะสอดคลองกน คอ 1) เครอขายท�เกดโดยธรรมชาต เครอขายน�มกเกดจากการท�ผคนมความคดตรงกนทางานคลายคลง หรอประสบกบสภาพปญหาเดยวกนมากอนมารวมตวกน เพ�อแลกเปล�ยนความคด ประสบการณ ไปจนถงรวมกนแสวงหาทางเลอกใหมท�ดกวา เครอขายเชนน�มกเกดในพ�นท�ชมชนท�มวฒนธรรมความเปนอยคลายคลงกนมารวมกนเปนกลม เปนชมรมกอน 2) เครอขายจดต�ง เครอขายจดต�งน� มกจะมความเก�ยวของกบนโยบาย หรอการดาเนนงานของภาครฐอยเปนสวนมาก การรวมตวกนจงเปนลกษณะเพยงช�วคราว เปนการเฉพาะกจไมมความตอเน�อง และมกจะจางหายไปในท�สด ยกเวนเครอขายจะไดรบการช� แนะท�ดจนสามารถสรางความเขาใจท�ถกตอง และนาไปสการพฒนาเปนเครอขายท�แทจรงได

29

3) เครอขายววฒนาการ เปนอกรปแบบการกาเนดเครอขายท�ไมไดเปนไปโดยธรรมชาตแตแรกเร�ม และไมไดถกจดต�งโดยตรง แตจะเปนไปในลกษณะของกระบวนการพฒนาผสมผสาน โดยเร�มท�กลมบคคล องคกรมารวมกนดวยวตถประสงคกวางๆ ในการท�จะสนบสนนกนและเรยนรไปดวย ในประเดนเดยวกน นฤมล นราทร (2543: 18) ไดจาแนกประเภทของเครอขายออกเปนมตตางๆ ประกอบไปดวย 1) การจาแนกตามพ�นท�ดาเนนงาน เชน เครอขายระดบหมบาน ระดบตาบล ระดบจงหวด ระดบภาค และระดบประเทศ 2) การจาแนกตามประเภทกจกรรมหรอประเดนปญหา เชน เครอขายสตร สาธารณสข พฒนาชมชน เปนตน 3) จาแนกตามอาชพหรอสถานภาพทางสงคม เชน เครอขายแรงงาน เครอขายครพทกษสทธเดก 4) จาแนกตามรปแบบโครงสรางหรอความสมพนธ จาแนกโดยใชเกณฑน� ทาใหเกดเครอขาย 2 ลกษณะ คอ เครอขายตามแนวต�งและเครอขายตามแนวนอน ซ� งอธบายไดดงน� (1) เครอขายตามแนวต�ง หมายถง เครอขายท�โครงสรางมลกษณะเปนชวงช�นความสมพนธระหวางองคกรภายในเครอขายไมเทากน มองคกรท�มสถานภาพสงกวาและอยในฐานะผใหความชวยเหลอแกองคกรท�เปนลกขาย เครอขายแนวต�งพบมากในองคกรธรกจ (2) เครอขายตามแนวนอน เปนเครอขายท�ความสมพนธระหวางองคกรตางๆ ภายในเครอขายมความเทาเทยมกน ลกษณะการแลกเปล�ยนเปนไปโดยชวยเหลอเก�อกลกน การตดตอภายในเครอขายเปนการตดตอระหวางบคคลหรอองคกรหรออาจจะมองคกรท�ทาหนาท�ประสานงานระหวางเครอขายตามแนวนอน ซ� งสามารถแบงยอยไดอก 2 กลม คอ กลมแรก เปนเครอขายท�ขยายออกไปศนยกลางท� เปนจดกาเนดของเครอขาย ซ� งอาจเรยกวา “แมขาย” เปรยบเสมอนศนยบญชาการ ซ� งเปนท�รวมของขาวสารขอมล เครอขายแบบน�อาจมงท�การใหขอมลขาวสาร และกลมท�สอง เปนเครอขายท�ต�งข�นมาจากกลมท�เปนสมาชกเครอขายอยกอนแลว โดยแตละบคคลหรอองคกรสมาชกตางออกไปสรางเครอขาย กลาวโดยสรป คอ เครอขายมหลายประเภท การจาแนกน�นข�นอยกบประเภทของสมาชก พ�นท�ต�งของเครอขาย กจกรรมหลกของเครอขาย วตถประสงคของการจดต�ง และโครงสรางการบรหารงานของเครอขายแตละประเภทยอมข�นอยกบการทางานของเครอขายน�นๆ เปนหลก อาจจะมท�งความเปนทางการและไมเปนทางการรวมอยในเครอขายเดยวกน

30

3.1.3 รปแบบของเครอขาย ประพจน ชวงภศร (อางถงใน สานกงานสงเสรมและสนบสนนวชาการ 1-12, 2547: 9) ไดเสนอรปแบบของเครอขายท�พจารณาจากลกษณะความสมพนธของสมาชกและแกนกลางประสานเครอขายม 3 รปแบบ คอ 1) รปแบบรวมศนย จะเปนเครอขายท�องคกรหรอกลมบคคลท�เปนสมาชก มความรวมมอประสานงานและมความสมพนธกบกลมแกนกลางสง ความเปนเครอขายกนระหวางสมาชกมนอยมากหรอไมมเลย ดงภาพท� 3.1

ภาพท� 3.1 องคกรเครอขายรปแบบรวมศนย แหลงท�มา: ประพจน ชวงภศร อางถงใน สานกงานสงเสรมและสนบสนนวชาการ 1-12, 2547: 9 2) รปแบบกระจาย เปนเครอขายองคกรแกนหรอกลมแกนกลางประสาน ตลอดจนสมาชกมการตดตอส�อสาร ประสานงานรวมมอซ� งกนและกน กระจายการประสานงานเช�อมประสานสมพนธกนในระหวางสมาชกดวยกนและกบกลมแกน ซ� งกลมแกนจะคอยทาหนาท�เอ�ออานวยความสะดวกตางๆ ใหแกสมาชก ดงภาพท� 3.2

ก

6

1

7 4

8

3

5 2

31

ภาพท� 3.2 องคกรเครอขายรปแบบกระจาย แหลงท�มา: ประพจน ชวงภศร อางถงใน สานกงานสงเสรมและสนบสนนวชาการ 1-12, 2547: 9 3) รปแบบกระจายเชงซอน เปนเครอขายกระจายท�สมาชกเครอขาย สามารถตดตอประสานงานรวมมอ ซ� งกนและกน และขยายการตดตอไปยงกลมหรอองคกรอ�นๆ ซ� งกลมหรอองคกรตางๆ เหลาน�นเปนเครอขายซ� งกนและกนมลกษณะเปนเครอขายเชงซอน โดยกลมแกนหรอองคกรแกนจะมผประสานงานหรอเลขานการเครอขายหลายคน ดงภาพท� 3.3

ภาพท� 3.3 องคกรเครอขายรปแบบกระจายเชงซอน แหลงท�มา: ประพจน ชวงภศร อางถงใน สานกงานสงเสรมและสนบสนนวชาการ 1-12, 2547: 9

ก

6

1

7 4

8

3

5 2

32

รปแบบของเครอขายมความแตกตางกนไปตามนยาม และกจกรรมท�แตละกลม หรอผท�ใชกจกรรมเครอขายกาหนดข�น โดย พระมหาสทตย อาภากโร (2547: 84) ไดกลาวถงการจดรปแบบของเครอขาย ดงน� 1) เครอขายเชงพ�นท� หมายถง การรวมตวของ กลม องคกร เครอขาย ท�อาศยพ�นท�รปธรรมหรอพ�นท�ดาเนนการเปนปจจยหลกในการทางานรวมกน เปนกระบวนการพฒนาท�อาศยกจกรรมในพ�นท�เปนเปาหมายนาทาง และเปนการพฒนาแบบบรณาการท�ไมแยกสวนตางๆ ออกจากกน โดยยดเอาพ�นท�เปนท�ต�งแหงความสาเรจในการทางานรวมกนของทกฝาย เครอขายเชงพ�นท�น�น สามารถจดลกษณะโครงสรางความสมพนธไดหลายระดบตามพ�นท�และกจกรรมท�เกดข�น ดงน� (1) การแบงเครอขายตามระบบการปกครองของภาครฐ อาท เครอขายระดบหมบาน ตาบล และเครอขายระดบอาเภอ เครอขายระดบจงหวด เครอขายระดบภมภาค เครอขายระดบประเทศเครอขายองคกรระหวางประเทศ ฯลฯ (2) การแบงพ�นท�ตามความสาคญของทรพยากรธรรมชาต อาท เครอขายลมแมน�าปง, เครอขายอาวปตตาน, เครอขายปาเขาสก ฯลฯ กจกรรมและความสมพนธของเครอขายเชงพ�นท�น�น จะอาศยพ�นท�ทางกายภาพเปนฐานกาหนดกจกรรมและประเดนปญหา กลาวคอ จะมการเช�อมโยง องคกร และเครอขายยอยในพ�นท�ใหเขามารวมปรกษาหารอ และหาแนวทางแกไขปญหาท�เกดข�นในพ�นท�รวมกน โดยใชกระบวนการท�หลากหลาย ท�งในรปแบบของคณะกรรมการรวม การบรณาการการจดการเชงพ�นท� และการใชประเดนกจกรรมเปนภารกจในการทางานรวมกน กจกรรมท�เกดข� นของเครอขายดงกลาว จะมความสมพนธท�งดานวฒนธรรม สงคม เศรษฐกจ และการใชทรพยากรท�มาจากพ�นท�เปนสาคญ สวนโครงสรางความสมพนธของเครอขายเชงพ�นท�น�น จะมลกษณะกระบวนการทางานท�งในแนวด�งและแนวราบ โดยมการรวมศนยกจกรรมเขาสสวนกลางในระดบพ�นท�ขนาดใหญ และมศนยประสานยอยในพ�นท�ขนาดเลก เพ�อใหเกดกจกรรม การส� อสาร และความเคล�อนไหว มแกนนาผประสานงาน และคณะทางานในเครอขายมารวมผลกดนกจกรรมใหกลมองคกรและเครอขายยอยอ�นๆทางานตามหนาท�และภารกจของตน ในขณะท�ความสมพนธในแนวราบจะมการประสานเครอขายตามประเดนท�มอยในพ�นท�แลวมากาหนดกจกรรมรวมกน 2) เครอขายเชงประเดนกจกรรม ไดแก เครอขายท�ใชประเดนกจกรรม หรอสถานการณท�เกดข�นเปนปจจยหลกในการรวมกลมองคกร โดยมองขามมตในเชงพ�นท� มงเนนการจดการในประเดนกจกรรมน�นๆอยางจรงจง และพฒนาใหเกดความรวมมอกบภาคอ�นๆท�เก�ยวของ เครอขายเชงประเดนกจกรรมน�นสามารถแบงลกษณะและโครงสรางของเครอขายไดอยางมากมาย

33

ตามประเดนกจกรรมและความสนใจท�เกดข�นของฝายตางๆท�งภาครฐ เอกชน และภาคประชาชน โดยไมไดยดตดกบพ�นท�ดาเนนการ แตใชหลกของกจกรรมท�เกดข� นเปนตวกาหนด ความเปนเครอขาย อาท เครอขายปาชมชน, เครอขายภมปญญาชาวบาน, เครอขายธนาคารหมบาน, เครอขายผสงอาย, เครอขายดานคมครองผบรโภค, เครอขายส�งแวดลอม, เครอขายปฏรปการศกษา, เครอขายสทธมนษยชน, เครอขายสขภาพ ฯลฯ เครอขายเชงประเดนกจกรรมน�น สวนใหญเกดข�นจากประเดนปญหาและความสนใจของผท�ทางานในกจกรรมน�นๆ แลวหาแนวรวมและพฒนาเครอขายข�นมา ดงน�น กจกรรมความสมพนธของเครอขายจงเกดข�นจากการรวมตวของหลายๆฝายท�ตองการจะแกไขประเดนปญหาเหลาน�น และใชความเปนเครอขายน�น เปนเคร�องมอในการพฒนากจกรรม โดยใชวธการท�หลากหลาย ในการสรางโอกาสและการแกไขปญหา รวมท�งการสรางความสมพนธแบบพหภาค กจกรรมการทางานของเครอขายเชงประเดนน�น สวนใหญจะมลกษณะมการทางานในแนวราบ เพราะเกดจากความสนใจในประเดนปญหาเดยวกนของปจเจกบคคล กลม องคกร และเครอขายท�ไดรบผลกระทบจากปญหาท�เกดข�น ในขณะท�โครงสรางความสมพนธมท�งแนวด�งและแนวราบ โดยจะมองคกรแมขายหรอหนวยงานหลกท�ทางานในดานน�นๆ เปนผใหการสนบสนนการทางานของเครอขายยอยในระดบพ�นท� ซ� งแตละเครอขายท�อยในพ�นท�ตางกมความเปนอสระในการดาเนนการกบประเดนน� นๆภายใตศกยภาพของตนเอง ดงน� น กจกรรมและความสมพนธท� เกดข� น จะมลกษณะของการมสวนรวมและการพ� งพาอาศย เชน เครอขายส� งแวดลอมในระดบประเทศ เขาไปมสวนรวมและสนบสนนกจกรรมการทางานของเครอขายส�งแวดลอมยอยในพ�นท�บางจงหวด และมการเช�อมโยงกบเครอขายประเดนอ�นๆ ซ� งอาจกาหนดโครงสรางความสมพนธดงภาพท� 3.4

ภาพท� 3.4 เครอขายเชงประเดนกจกรรม แหลงท�มา: พระมหาสทตย อาภากโร, 2547: 89

เครอขายประเดน เครอขายยอยในพ�นท�

เครอขายประชาคม

เครอขายอ�นๆ ท�เก�ยวของ

แมขายระดบประเทศ

34

3) เครอขายแบงตามโครงสรางหนาท� ไดแก เครอขายท�เกดข�นโดยอาศยภารกจ/กจกรรม และการกอตวของกลมผลประโยชนในสงคมเปนแนวทางในการแบงเครอขาย ซ� งอาจแบงเปนเครอขายภาครฐ ภาคประชาชน ภาคธรกจเอกชน และภาคองคกรพฒนาเอกชน โดยเครอขาย ดงกลาวมงเนนการดาเนนการภายใตกรอบแนวคด หลกการ วตถประสงคและเปาหมายหลกของหนวยงานหรอโครงสรางหลกของกลมผลประโยชนน�นๆ และมการกอตวตามภารกจของกลมผลประโยชน โดยกลมผลประโยชนอาจใหการสนบสนนในการจดต�งเครอขายหรอเขาไปเสรมสรางใหเกดกระบวนการเรยนร และมกระบวนการพฒนาท�สอดคลองกบภารกจ กจกรรม และเปาหมายหลกของกลม/หนวยงานน�นๆ ซ� งเครอขายในแตละภาคสวนน�น อาจมการรวมตวกนเปนเครอขายเชงพ�นท�และเครอขายประเดนกจกรรมได ถาแตละฝายเหนความสาคญในการรวมพลงเพ�อการแกไขปญหาในภาพรวม สาหรบสงคมไทยน�น อาจแบงกลมผลประโยชนได 4 ภาคสวนดงน� (1) เครอขายภาครฐ เชน เครอขายสถาบนการศกษา เครอขายกรมการพฒนาชมชน กระทรวงมหาดไทย เครอขายองคกรอสระของภาครฐ เชน สถาบนพระปกเกลา สภาท�ปรกษาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฯลฯ (2) เครอขายภาคธรกจเอกชน เชน เครอขายสภาหอการคา สภาอตสาหกรรม สมาคมผสงออก ฯลฯ (3) เครอขายองคกรพฒนาเอกชน เชน เครอขายเพ�อตะวนออก เครอขายองคกรพฒนาเอกชาภาคเหนอ เครอขายดานแรงงานสวสดการสงคม เครอขายมลนธ YMCA ฯลฯ (4) เครอขายภาคประชาชน เชน เครอขายปราชญอสาน เครอขายประมงพ�นบาน เครอขายสมชชาคนจน ฯลฯ กจกรรมและความสมพนธของเครอขายแบงตามโครงสรางหนาท� อาจมกจกรรมและความสมพนธท�ทบซอนกนอย สวนใหญเปนความพยายามของฝายตางๆท�ตองการสรางจดยนสรางพ�นท�ทางสงคมและการมสวนรวมในการพฒนา โดยแตละกลมผลประโยชนตางกพฒนากจกรรมในรปแบบตางๆ เพ�อใหสอดคลองกบเปาหมายในภาคสวนของตน ดงน�น กจกรรมท�เกดข�นของเครอขายประเภทน� จงมความหลากหลายตามภารกจของภาคสวนน�นๆ สวนความสมพนธของเครอขายประเภทน� กมความหลากหลายเชนกน โดยเครอขายภาครฐ สวนใหญจะมโครงสรางความสมพนธกบเครอขายอ�นๆ ในแนวด�ง มกระบวนการสงเสรมใหเกดการจดต�งใหกบเครอขายภาคประชาชนหรอภาคสวนอ�นๆ ท�เปนความสมพนธเชงอานาจซ�งอาจมการครอบงาในเร�องของทน ทรพยากร และการบรหารจดการ สวนเครอขายของภาคประชาชน จะมลกษณะความสมพนธท�เช�อมโยงภายใตระบบความเช�อและวฒนธรรมชมชน มลกษณะความสมพนธในแนวราบท�เกดจากการเรยนรรวมกนและการพ� งพาอาศย ในขณะท�

35

เครอขายของภาคธรกจเอกชนจะมการทางานในลกษณะของการประสานผลประโยชนตางตอบแทน สวนเครอขายองคกรพฒนาเอกชน จะมรปแบบความสมพนธในลกษณะของการประสานงานและการแลกเปล�ยนเรยนรกบเครอขายน� นๆ เครอขายในแตละภาคสวนอาจมการประสานความสมพนธ โดยผานชองทางการส�อสารและการทางานรวมกน โดยไมจาเปนอาศยพ�นท�ทางกายภาพ แตอาจอาศยประเดนกจกรรมในการเช�อมโยง กลาวโดยสรปไดวา จากรปแบบเครอขายท�นาเสนอมาน�น รปแบบของเครอขายมความแตกตางกนไปตามนยาม และกจกรรมท�แตละกลม หรอผท�ใชกจกรรมเครอขายกาหนดข�น รวมท�งจากความสมพนธของสมาชกเครอขายและแกนกลางผประสานงาน ดงน�นการจดรปแบบเครอขายจงตองเลอกใหเหมาะสมกบการดาเนนงานของเครอขายและจะตองสงเสรมใหเกดการทางาน และการเรยนรรวมกนของทกฝายในเครอขายไดเปนอยางด ซ� งจะทาใหการดาเนนงานตางๆ ของเครอขายประสบความสาเรจไดดย�งข�น 3.1.4 องคประกอบของเครอขาย รงโรจน เพชรบรณน (2546: 22) ไดอธบายเก�ยวกบองคประกอบของเครอขาย ไววา องคประกอบของเครอขาย ประกอบดวย 1) สมาชก เครอขายจะตองเร�มตนจากสมาชก ซ� งหากเครอขายมสมาชกมากตองมการจดแบงหนาท�เปนคณะกรรมการ เพ�อทาหนาท�ในการจดการการประสานงาน 2) กรรมการ ผประสานงาน เพ�อใหเกดการนาเครอขายจาเปนตองมผประสานงานเพ�อใหเกดการจดการท�ดตอกระบวนการท�ทาใหสมาชกสามารถนาพาเครอขายขบเคล�อนไปดวยพลงรวม 3) เปาหมายหรอวตถประสงค ตองมความชดเจนของเปาหมาย เพราะมความสาคญตอการเขารวมและคงอยของสมาชก ตลอดจนสามารถสนองตอบความตองการหรอภารกจของตนเองหรอองคกร 4) กจกรรม เครอขายตองมกจกรรมอยางตอเน�องและเนนการมสวนรวมของสมาชก ในประเดนเดยวกนน� พระมหาสทตย อาภากโร (2547: 48) ไดอธบายวา องคประกอบท�สาคญของความเปนเครอขาย ไดแก 1) หนวยชวตหรอสมาชก หนวยชวตและสมาชกเปนองคประกอบเบ�องตนของความเปนเครอขายท�สรางระบบปฏสมพนธโดยแตละหนวยชวตและแตละปจเจกบคคล จะดาเนนการสานตอเพ�อหาแนวรวม

36

ในการสรางสรรคส� งตางๆ เพ�อใหเกดการดารงอยรวมกน ตามหลกของธรรมชาตท�ทกสรรพส�งจะตองพ�งพาอาศยและสรางกระบวนการท�สบเน�องเพ�อรกษาความเปนไปของชวต ดงน�น หนวยชวต หรอสมาชกในองคกรน�น จะเปนองคประกอบหลกท�กอใหเกดความเปนเครอขาย 2) จดมงหมาย เปนองคประกอบท�สาคญอกประการหน� ง เพราะหากวาบคคล กลม องคกร มารวมกนเพ�อเพ�อทากจกรรมอยางใดอยางหน� ง โดยไรความมงม�นหรอจดมงหมายรวมกน ความสมพนธดงกลาวไมเปนเครอขาย เพราะความเปนเครอขายจะตองมความหมายถง การรวมกนอยางมจดหมาย เพ�อทากจกรรมอยางใดอยางหน�ง โดยมวตถประสงคและกระบวนการเพ�อใหบรรลจดมงหมายน�น 3) การทาหนาท�อยางมจตสานก การท�แตละหนวยชวตหรอการท�แตละบคคลจะมารวมกนน�น ส�งท�จะยดโยงส� งตางๆ เขาดวยกน คอ การทาหนาท�ตอกน และกระทาอยางมจตสานก เพราะหากขาดจตสานกตอสวนรวมท�มาจากสวนลกภายในจตใจของตนแลว กระบวนการน�นจะเปนเพยงการจดต� งและเรยกรองหาผลประโยชนตอบแทนเทาน�น และการท�คนจะมารวมกลม เปนองคกรเครอขายไดน�น นอกจากจะมความสนใจหรออปนสยใจคอท�คลายคลงกนแลว บคคลยงตองมจตสานกตอสวนรวม กลาวคอ เม�อพวกเขาเหนปญหาหรอตองการท�จะพฒนาและเปล�ยนแปลงส�งใดส�งหน�งจตใจท�มงม�นซ� งเปนปจจยภายในของแตละบคคล ยอมเปนแรงขบท�นาไปสการคดวเคราะหและการคนหาวธเพ�อแกไขปญหาน�นๆ รวมท�งแสวงหาแนวรวมจากเพ�อนรวมอดมการณ เพ�อสรางพลงอานาจในการตอรองหรอแลกเปล�ยนเรยนรระหวางกน จนกลายเปนองคเครอขายท�ทกฝายตางกมความไววางใจตอกน ท� งน� เพราะความเปนเครอขายน�น สามารถท�จะตอบสนองกระบวนการแกไขปญหาไดมากกวา 4) การมสวนรวมและการแลกเปล�ยน ในองคประกอบของความเปนเครอขาย ส� งหน� งท�จะขาดไมได กคอ การมสวนรวม การพ�งพาอาศยและการแลกเปล�ยนเรยนร การมสวนรวมในกจกรรมตางๆ ของสมาชก จะเปนปจจยท�หนนเสรมใหเครอขายน�นมพลงมากข�น เพราะการมสวนรวมจะทาใหสมาชกมความรสกวา ตนเองเปนสวนหน� งของเครอขาย ซ� งจะชวยใหทกฝายหนหนาเขาหากนและพ�งพากนมากข� น นอกจากน� ในระบบความสมพนธของเครอขาย การแลกเปล�ยนเรยนรกมความสาคญเปนอยางย�งเพราะจะนาไปสการใหและการรบ รวมถงการระดมทรพยากรเพ�อใหภารกจท�เครอขายดาเนนการรวมกนน�นบรรลถงเปาหมาย การแลกเปล�ยนเรยนรจงเปนท�งแนวคด กระบวนการ และวธการของจดการเครอขาย เปนกระบวนการสรางขอมลท�ตอเน�องเพราะถาไมมกระบวนการแลกเปล�ยนเรยนร

37

รวมกนท�มาจากการมสวนรวมแลว พฒนาการของเครอขายจะเปนไปอยางชาๆ และอาจถอดถอยลง ดงน�น การมสวนรวมและการแลกเปล�ยนจงเสมอนกลไกท�เปนแรงผลกใหความเปนเครอขายดาเนนไปอยางตอเน�อง 5) ระบบความสมพนธและการส�อสาร ถากลาวถงเครอขายวาเปนความสมพนธท�โยงใยแลว ส� งท�มความสาคญตอเครอขาย คอ ขอมลและการส�อสารระหวางกน นบต�งแต การส�อสารระหวางปจเจกบคคลกบปจเจกบคคล กลมกบกลม และระหวางเครอขายกบเครอขาย รวมท� งระบบความสมพนธในการแลกเปล�ยนเรยนร โดยกระบวนการส�อสารน�นจะชวยใหสมาชกในเครอขายเกดการรบร เกดการยอมรบในกระบวนการทางานและชวยรกษาสมพนธภาพท�ดตอกน ความสมพนธเกดจากการตดตอส�อสารท�ตอเน�องเชนน� เปนองคประกอบท�สาคญของเครอขาย ถาระบบความสมพนธมไดรบการตอบสนองหรอขาดการตดตอและความเปนเครอขายกอยในภาวะท�เส�อมถอย ดงน�น การพฒนาระบบเครอขายจะตองยดหลกการของความสมพนธและการส�อสารระหวางกน โดยมกจกรรมและขอมลเพ�อใหเกดความเล�อนไหลของเครอขายน�นๆ นอกจากน� Warner (อางถงใน ปารชาต สถาปตานนท และชยวฒน ถระพนธ, 2546: 9) กลาวถงองคประกอบของเครอขาย โดยใชอกษรยอในภาษาองกฤษ 4 ตว คอ LINK หรอการเช�อมตอ เพ�ออธบายองคประกอบดงกลาว ซ� งสรปไดดงน� 1) การเรยนร (learning) ไดแก การเรยนรเก�ยวกบความจาเปนและความตองการของตนเองและผอ�น 2) การลงทน (investing) ไดแก การลงทนดานเวลา และพลงงานในการตดตอและเช�อมประสานกบบคคลตางๆ 3) การดแล (nurturing) ไดแก การดแลสมพนธภาพระหวางสมาชกของเครอขายอยางใกลชด ท�งในเร�องของการทางานและสมพนธภาพสวนตว 4) การรกษา (keeping) ไดแก การรกษาทศทางในการบรรลเปาหมาย โดยเฉพาะการตรวจสอบความตองการของสมาชกและการเปดใจรบฟงความคดเหนซ� งกนและกน เพ�อแสวงหาแนวทางท�ทรงพลงในการดาเนนการใหบรรลเปาหมาย เกรยงศกดe เจรญวงศศกดe (2543: 36) กลาวถงองคประกอบท�สาคญของเครอขายวามองคประกอบท�สาคญ 7 ประการ คอ 1) การรบรมมมองรวมกน (common perception) หมายถง การท�สมาชกท�เขามาอยในเครอขายตองมความรสกนกคดและการรบรรวมกนถงเหตผลการเขารวมเปนเครอขาย อาท มความเขาใจในปญหา มสานกในการแกไขปญหารวมกน และมความตองการความชวยเหลอใน

38

ลกษณะท�คลายคลงกน เปนตน ซ� งจะสงผลใหสมาชกเครอขายเกดความผกพนในการดาเนนการกจกรรมบางอยาง เพ�อแกปญหาความเดอดรอนท�เกดข�น 2) การมวสยทศนรวมกน (common vision) หมายถง การมองเหนจดมงหมายในอนาคตรวมกนระหวางสมาชกในกลม การรบรเขาใจถงทศทางเดยวกนและการมเปาหมายท�จะดาเนนไปดวยกน จะชวยทาใหขบวนการเคล�อนไหวของเครอขายมพลง เกดเอกภาพ และชวยบรรเทาความขดแยงอนเกดจากมมมองท�แตกตางลงไป 3) การมผลประโยชนและความสนใจรวมกน (mutual interests/benefits) หมายถง การท�สมาชกแตละคนมารวมกน เพ�อประสานผลประโยชนและความตองการ ซ� งผลประโยชนและความตองการน�นจะไมสามารถบรรลผลสาเรจไดหากสมาชกตางคนตางอย ดงน�น จงมการรวมตวกนบนฐานของผลประโยชนรวมท�มากเพยงพอจะดงดดใหรวมเปนเครอขาย 4) การมสวนรวมของสมาชกเครอขายอยางกวางขวาง (all stakeholders participation) การมสวนรวมของสมาชกมความสาคญตอการพฒนาความเขมแขงของเครอขาย เพราะกระบวนการมสวนรวมเปนเง�อนไขท�ทาใหเกดการรวมรบร รวมคด รวมตดสนใจ และรวมลงมอกระทาอยางเขมแขง ดงน�น สมาชกในเครอขาย จงควรเสรมสรางความสมพนธในลกษณะของความเทาเทยมและในฐานะหนสวนของเครอขาย และควรสานตอความสมพนธในแนวราบ 5) กระบวนการเสรมสรางซ� งกนและกน (complementary relationship) หมายถง การท�สมาชกในเครอขายตางกตองเสรมกระบวนการทางานของกนและกน โดยท�ใชจดแขงของฝายหน� งไปชวยเหลออกฝายหน� งท�มจดออน ซ� งจะทาใหเกดการประสานผลประโยชนรวมกน การเสรมสรางตอกนน�น เกดข�นจากการรวมตวเปนเครอขายซ� งมผลดมากกวาการไมรวมเปนเครอขาย 6) การพ�งองรวมกน (interdendence) คอ การเตมเตมในสวนท�ขาดของแตละฝายเน�องจากทกฝายตางกมขอจากดในกระบวนการทางานและมความร ประสบการณท�แตกตาง ดงน�น จงมการพ�งพาอาศยกนระหวางสมาชกในเครอขาย 7) การปฏสมพนธเชงแลกเปล�ยน (interaction) หมายถง การท�สมาชกในเครอขายมการทากจกรรมรวมกน เพ�อใหเกดปฏสมพนธระหวางสมาชก และผลการปฏสมพนธเชงแลกเปล�ยนระหวางกนน�น กอใหเกดการเปล�ยนแปลงในเครอขายตามดวย ขณะท� นฤมล นราทร (2543: 2) อธบายวาเครอขาย มองคประกอบสาคญ 7 ประการ คอ 1) มการรบรมมมองท�เหมอนกน สมาชกในเครอขาย ตองมความรสกนกคดและการรบรเหมอนกนถงเหตผลในการเขามารวมกนเปนเครอขาย อาทเชน มความเขาใจในตวปญหาและมจตสานกในการแกไขปญหารวมกน ประสบกบปญหาอยางเดยวกนหรอตองการความชวยเหลอในลกษณะท�คลายคลงกน ซ� งจะ

39

สงผลใหสมาชกของเครอขายเกดความรสกผกพนในการดาเนนกจกรรมรวมกนเพ�อแกปญหาหรอลดความเดอดรอนท�เกดข�น การรบรรวมกนถอเปนหวใจของเครอขายท�ทาใหเครอขายดาเนนไปอยางตอเน�อง เพราะถาเร�มตนดวยการรบรท�ตางกน มมมมองหรอแนวคดท�ไมเหมอนกนแลว จะประสานงานและขอความรวมมอยาก เพราะแตละคนจะตดอยในกรอบความคดของตวเอง มองปญหาหรอความตองการไปคนละทศละทาง แตท�งน� มไดหมายความวา สมาชกของเครอขายจะมความเหนท�ตางกนไมได เพราะมมมองท�แตกตางชวยใหเกดการสรางสรรค ในการทางาน แตความแตกตางน�นตองอยในสวนของกระบวนการ (process) ภายใตการรบรถงปญหาท�สมาชกทกคนยอมรบแลว มฉะน�นความเหนท�ตางกนจะนาไปสความแตกแยกและแตกหกในท�สด 2) การมวสยทศนรวมกน วสยทศนรวมกน หมายถงการท�สมาชกมองเหนจดมงหมายในอนาคตท�เปนภาพเดยวกน มการรบรและเขาใจไปในทศทางเดยวกน และมเปาหมายท�จะเดนทางไปดวยกน การมวสยทศนรวมกนจะทาใหกระบวนการขบเคล�อนเกดพลง มความเปนเอกภาพ และชวยผอนคลายความขดแยงอนเน�องมาจากความคดเหนท�แตกตางกน ในทางตรงกนขาม ถาวสยทศนหรอเปาหมายของสมาชกบางกลมขดแยงกบวสยทศนหรอเปาหมายของเครอขาย พฤตกรรมของสมาชกกลมน�นกจะเร�มแตกตางจากแนวปฏบตท�สมาชกเครอขายกระทารวมกน ดงน�น แมวาจะตองเสยเวลามากกบความพยายามในการสรางวสยทศนรวมกน แตกจาเปนจะตองทาใหเกดข�น หรอถาสมาชกมวสยทศนสวนตวอยแลว กตองปรบใหสอดคลองกบวสยทศนของเครอขายใหมากท�สดแมจะไมซอนทบกนแนบสนทจนเปนภาพเดยวกน แตอยางนอยกควรสอดรบไปในทศทางเดยวกน 3) มความสนใจหรอผลประโยชนรวมกน คาวาผลประโยชนในท�น�ครอบคลมท�งผลประโยชนท�เปนตวเงนและผลประโยชนไมใชตวเงน เปนความตองการ (need) ของมนษยในเชงปจเจก สมาชกของเครอขายเปนมนษยปถชนธรรมดาท�ตางกมความตองการเปนของตวเอง (human needs) ถาการเขารวมในเครอขายสามารถตอบสนองตอความตองการของเขาหรอมผลประโยชนรวมกน กจะเปนแรงจงใจใหเขามามสวนรวมในเครอขายมากข�น ดงน�นในการท�จะดงใครสกคนเขามามสวนรวมในการดาเนนงานของเครอขาย จาเปนตองคานงถงผลประโยชนท�เขาจะไดรบจากการเขารวม ถาจะใหดตองพจารณาลวงหนากอนท�เขาจะรองขอ ลกษณะของผลประโยชนท�สมาชกแตละคนจะไดรบอาจแตกตางกน แตควรตองใหทกคนและตองเพยงพอท�จะเปนแรงจงใจใหเขาเขามสวนรวมในทางปฏบตไดจรง ไมใชเปนเขามาเปนเพยงไมประดบเน�องจากมตาแหนงในเครอขาย แตไมไดรวมปฏบตภารกจ เม�อใดกตามท�

40

สมาชกเหนวาเขาเสยประโยชนมากกวาได หรอเม�อเขาไดในส�งท�ตองการเพยงพอแลว สมาชกเหลาน�นกจะออกจากเครอขายไปในท�สด 4) การมสวนรวมของสมาชกทกคนในเครอขาย การมสวนรวมของสมาชกในเครอขาย เปนกระบวนการท�สาคญมากในการพฒนาความเขมแขงของเครอขาย เปนเง�อนไขท�ทาใหเกดการรวมรบร รวมคด รวมตดสนใจ และรวมลงมอกระทาอยางเขมแขง ดงน�น สถานะของสมาชกในเครอขายควรมความเทาเทยมกน ทกคนอยในฐานะ “หนสวน (partner)” ของเครอขาย เปนความสมพนธในแนวราบ (horizontal relationship) คอความสมพนธฉนทเพ�อน มากกวาความสมพนธในแนวด�ง (vertical relationship) ในลกษณะเจานายลกนอง ซ� งบางคร� งกทาไดยากในทางปฏบตเพราะตองเปล�ยนกรอบความคดของสมาชกในเครอขายโดยการสรางบรบทแวดลอมอ�นๆ ประกอบ แตถาทาไดจะสรางความเขมแขงใหกบเครอขายมาก 5) มการเสรมสรางซ� งกนและกน องคประกอบท�จะทาใหเครอขายดาเนนไปอยางตอเน�อง คอ การท�สมาชกของเครอขายตางกสรางความเขมแขงใหกนและกน โดยนาจดแขงของฝายหน� งไปชวยแกไขจดออนของอกฝายหน� ง แลวทาใหไดผลลพธเพ�มข�นในลกษณะพลงทวคณ มากกวาผลลพธท�เกดข�นเม�อตางคนตางอย 6) การเก�อหนนพ�งพากน เปนองคประกอบท�ทาใหเครอขายดาเนนไปไดอยางตอเน�องเชนเดยวกน การท�สมาชกเครอขายตกอยในสภาวะจากดท�งดานทรพยากร ความร เงนทน กาลงคน ฯลฯ ไมสามารถทางานใหบรรลเปาหมายอยางสมบรณไดดวยตนเองโดยปราศจากเครอขาย จาเปนตองพ�งพาซ� งกนและกนระหวางสมาชกในเครอขาย การทาใหหนสวนของเครอขายยดโยงกนอยางเหนยวแนน จาเปนตองทาใหหนสวนแตละคนรสกวาหากเอาหนสวนคนใดคนหน�งออกไปจะทาใหเครอขายลมลงได การดารงอยของหนสวนแตละคนจงเปนส�งจาเปนสาหรบการดารงอยของเครอขาย การเก�อหนนพ�งพากนในลกษณะน�จะสงผลใหสมาชกมปฎสมพนธระหวางกนโดยอตโนมต 7) มปฎสมพนธในเชงแลกเปล�ยน หากสมาชกในเครอขายไมมการปฎสมพนธกนแลว กไมตางอะไรกบกอนหนแตละกอนท�รวมกนอยในถง แตละกอนกอยในถงอยางเปนอสระ ดงน�นสมาชกในเครอขายตองทากจกรรมรวมกนเพ�อกอใหเกดการปฎสมพนธระหวางกน เชน มการตดตอกนผานทางการเขยน การพบปะพดคย การแลกเปล�ยนความคดเหนซ� งกนและกน หรอมกจกรรมประชมรวมกน โดยท�ผลของการปฎสมพนธน� ตองกอใหเกดการเปล�ยนแปลงในเครอขายตามมาดวย ลกษณะของปฎสมพนธระหวางสมาชกควรเปนการแลกเปล�ยนกน (reciprocal exchange) มากกวาท�จะเปนผให

41

หรอเปนผรบฝายเดยว (unilateral exchange) ย�งสมาชกมปฎสมพนธกนมากเทาใดกจะเกดความผกพนระหวางกนมากข�นเทาน�น ทาใหการเช�อมโยงแนนแฟนมากข�น มการเรยนรระหวางกนมากข�น สรางความเขมแขงใหกบเครอขาย กลาวโดยสรปไดวา องคประกอบของเครอขายน�น เร� มแรกสวนท�สาคญท�สด คอ 1) สมาชก ถอวาเปนองคประกอบเบ�องตนท�กอใหเกดความเปนเครอขาย สมาชกจะเปนเปนผรเร�มและดาเนนงานทกอยางเพ�อนามาซ� งการรวมกลมรวมตวกนของสมาชกคนอ�นๆ 2) จดมงหมาย คอ ในการดาเนนงานยอมมเหตผลของการมารวมกนเพ�อทากจกรรมอยางใดอยางหน�ง โดยมวตถประสงคและกระบวนการเพ�อใหบรรลจดมงหมายน�น และหากสมาชกเขาใจถงเปาหมายไปในทศทางเดยวกนและดาเนนไปดวยกน จะชวยทาใหขบวนการเคล�อนไหวของเครอขายมพลงมากข�น 3) กจกรรมหรอการมสวนรวมขององคกร คอ การดาเนนงานขององคกรท�ทาใหคนเขามารวมกน พ�งพาอาศยและการแลกเปล�ยนเรยนรซ� งกนและกนผานกจกรรมตางๆ หากไมมกจกรรมหรอการมสวนรวมขององคกร พฒนาการของเครอขายจะเปนไปอยางชาๆ และอาจถอดถอยลง ดงน�น การมสวนรวมและการแลกเปล�ยนจงเสมอนกลไกสาคญท�ทาใหความเปนเครอขายดาเนนไปอยางตอเน�อง องคประกอบอ�นๆ ของเครอขายน�นการจาแนกรายละเอยดข�นอยกบประเภทหรอลกษณะการทางานของแตละเครอขาย รวมถงเกณฑในการจาแนกท�เนนไปในเร�องใดเร�องหน�ง 3.1.5 ท�มาและการเกดเครอขาย Starkey (1997: 18) ไดกลาวถงการเกดข�นของเครอขายวา เครอขายเกดข�นจากรปแบบท�เร�มจากการท�องคกรแตละองคกรยงไมมการเช�อมโยงกน และเร�มมการตดตอกน แลกเปล�ยนขอมลขาวสารกน จนเกดเปนการแลกเปล�ยนข�นระหวางองคกร โดยสามารถอธบายไดดงตอไปน�

ภาพท� 3.5 องคกรยงไมมการเช�อมโยงระหวางกน ถอวายงไมเปนเครอขาย

42

ภาพท� 3.6 เร�มมการตดตอส�อสารจากองคกรท�เปนศนยกลางของเครอขาย

ภาพท� 3.7 มการรวมมอ และแลกเปล�ยนขอมลผานองคกรท�เปนศนยกลางของเครอขาย

ภาพท� 3.8 การเช�อมโยงกนขององคกรภายในเครอขาย โดยไมมองคกรท�เปนศนยกลางของ เครอขาย (เปนเครอขายท�สมบรณแบบในทางทฤษฎ แตไมเหมาะสมในการนาไปใช)

43

ภาพท� 3.9 การเช�อมโยงกนขององคกรภายในเครอขาย และมศนยกลางของเครอขายคอย อานวยการ

ภาพท� 3.10 ลกษณะของการเช�อมโยงกนขององคกรภายในเครอขาย และองคกรน�นๆยงสามารถ ตดตอกบองคกรอ�น โดยมผอานวยการหลายคนคอยกากบดแล แหลงท�มา: Starkey, 1997: 18. ขณะท� วชย แสงศร (2552: 34) ไดอธบายเก�ยวกบการกอรปของเครอขาย (network forming) วาอาจเกดไดโดย 2 แนวทาง แนวทางแรก คอ เครอขายท�เกดจากรฐเขาไปเปนผรเร� ม (state initiative) กลาวคอ หนวยงานภาครฐเปนผรเร�มเขาไปกระตนใหประชาชนเกดความตระหนกในปญหา สรางความต�นตวใหเกดความสนใจรวมตวกน และผลกดนใหเกดการรวมตวของประชาชน อกแนวทางหน� ง คอ เครอขายท�ประชาชนเปนแกนนาจดต� ง โดยเกดจากการรเร� มสรางสรรคของกลมประชาชนเอง (citizen initiative) กลาวคอ ประชาชนเกดความตระหนก และต�นตวในปญหาใดปญหาหน�งท�เกดข�น แลวลงมอรเร�มในการรวมตวกนเขาเปนกลมเพ�อดาเนนการแกไขปญหาใหลลวง หรอบรรเทาไป โดยท�องคกรพฒนาเอกชน องคกรวชาการ หรอส�อมวลชน อาจมสวนเขามาสนบสนนกได แตภาคประชาชนเปนแกนหลกในการดาเนนงาน ซ� งแนวทางแรกเปนแนวทางหลกท�ประเทศไทยมกใชต�งแตอดตมาจนถงปจจบน ขณะท�ปจจบนมความพยายามผลกดนการกอรปของเครอขายตามแนวทางท�สองใหเพ�มมากข�น โดยในการดาเนนงานควรทาไป

44

ท�งสองแนวทางควบคกนไป พจารณาตามความสามารถในการรวมตวของประชาชนเปนหลก หากประชาชนกลมใดมความสามารถในการรวมตวเปนเครอขายไดเอง หนวยงานภาครฐกไมสมควรเขาไปครอบงาบงการ (manipulate) ในการกอตวของเครอขาย แตหากกลมใดท�ยงขาดสมรรถนะเพยงพอในการจดต�งกลมข�นเองหนวยงานภาครฐกอาจสามารถเขาไปชวยในฐานะผสนบสนน (supporter) และผอานวยความสะดวก (facilitator) ใหการจดต�งเครอขายทาไดงายข�น จากแนวคดน�หนวยงานราชการจาเปนตองลดบทบาทในการคดแทนประชาชนใหนอยลง แตเปดชองทางและโอกาสใหกลมองคกรชมชน ประชาคม ไดทางานและมอานาจในการตดสนใจเร�องตางๆ มากข�น โดยภาครฐควรปรบรปแบบบทบาทเปนผสงเสรม เอ�ออานวย สนบสนนใหกลมองคกรประชาชนมอสระ มสวนรวมรบผดชอบและรวมสรางสรรคในสงคมในการทางานรวมกนเปนเครอขาย นฤมล นราทร (2543: 11) อธบายถงการเกดเครอขายโดยมปจเจกตางๆ หลายประการดงน� 1) ตองการมเพ�อน มหม มพวก ในการทางาน 2) ตองการทรพยากรในการทางาน 3) ตองการรบภาระความเส�ยงในกจกรรมรวมกน 4) ตองการความชานาญเฉพาะดานในการแกไขปญหา 5) ตองการประหยด แบงงานกนทา ทาใหความซ� าซอนในการทางานลดลง 6) ตองการเรยนรประสบการณในการทางานรวมกน เหตผลท�ง 6 ประการ ผนวกกบเง�อนไขสาคญ คอ ความเตมใจท�จะเขารวมเปนเครอขาย ทาใหเกดเครอขาย ดงภาพท� 3.11

ภาพท� 3.11 การเกดเครอขาย แหลงท�มา: นฤมล นราทร (2543: 11)

ความตองการรวมพลง (synergy)

1. แบงปนมเพ�อนรวมทางาน 2. แบงปนทรพยากรในการทางาน 3. แบงปนรบความเส�ยงรวมกน 4. แลกเปล�ยนความชานาญเฉพาะดาน 5. สรางผลตผลและประหยด 6. สรางและเรยนรประสบการณในการทางาน การสรางเครอขาย

ปจจยเสรม

ความเตมใจท�จะสรางและเขาใจเครอขาย

45

โดยความเตมใจท�จะสรางและเขาเปนสวนหน� งของเครอขายน� คอส�งหน� งท�อธบายความแตกตางระหวางเครอขายท�เกดข�นโดยธรรมชาตและเครอขายท�เกดจากการจดต�ง เพราะเครอขายท�เกดข� นโดยธรรมชาตและผานกระบวนการปฏสมพนธระหวางกนมาแลวระดบหน� ง จะทาใหองคกรหรอบคคลตางๆ ท�เก�ยวของ มสวนรวมในการจดต�งไดมากกวาเครอขายท�เกดจากการจดต�งอยางเปนทางการ โดยความพยายามจากภายนอก กลาวโดยสรป คอ ท�มาและการเกดเครอขาย เกดไดท�งจากการแตงต�งข�นมาเพ�อการดาเนนกจกรรมอยางใดอยางหน�งรวมกน และพรอมจะใหสมาชกแลกเปล�ยนเรยนรอยางเปนทางการ และเกดโดยธรรมชาต คอ การเช�อมโยงกนดวยลกษณะความสมพนธระหวางคน นอกจากน� ท�มาและการเกดเครอขายยงสามารถจาแนกไดตาม ลกษณะการจดต�ง คอ เครอขายท�เกดข�นโดยหนวยยงานของรฐเปนผผลกดน และเครอขายท�เกดข�นโดยประชาชนเปนผจดต�ง 3.1.6 ลกษณะรวมของเครอขาย รปแบบของเครอขายไมวาจะเปนเครอขายแบบใด ลกษณะเฉพาะหรอลกษณะรวมของทกเครอขาย คอ (เสร พงศพศ, 2548: 201) 1) เปนกลมองคกรและ/หรอบคคลท�รวมกนเพ�อดาเนนการตามวตถประสงคและความสนใจท�ต�งข�น รวมกน 2) เปนเวทเพ�อกจกรรมทางสงคมโดยการแลกเปล�ยนเรยนรรวมกน 3) ดารงอยไดยาวนาน ไมใชเฉพาะกจ ดวยการส�อสารแบบใดแบบหน�งท�ตอเน�อง 4) เ กดความรสกผกพนกบโครงสรางท�พ ฒนาข� นมารวมกน และรวมกนรบผดชอบ 5) เ กดความรส� กความเปนเจาของรวมกนและความมงม�นท� จะตามมา วตถประสงคท�วางไวรวมกน รวมท�งเคร�องมอหรอวธการในการดาเนนการท�คดไวรวมกน นอกจากน� นฤมล นราทร (2543: 21) ไดกลาวถงลกษณะของเครอขายไวดงน� 1) เครอขายมลกษณะเปนโครงสรางทางความคด (cognitive structure) ไมวาจะพฒนาไปถงระดบใด บคคลท�เก�ยวของในองคกรเครอขายจะมกรอบความคดเก�ยวกบองคกรเครอขายใกลเคยงกนในดานความรความสามารถ ความคาดหวงตอเครอขาย 2) องคกรเครอขายไมมลาดบข�น (hierarchy) การเช�อมโยงระหวางองคกร เครอขายเปนไปในลกษณะแนวราบ แตละองคกรเปนอสระตอกน แตระดบความเปนอสระของแตละองคกรอาจไมเทากน

46

3) องคกรเครอขายมการแบงงานกนทา (division of labour) การท�องคกรเขามารวมเปนเครอขายกนเพราะสวนหน� งคาดหวงการพ�งพาแลกเปล�ยนความสามารถระหวางกน ดงน�นหากองคกรใดไมสามารถแสดงความสามารถใหเปนประจกษกอาจหลดจากเครอขายได ในทางตรงกนขามหากไดแสดงความสามารถนาไปสการพ�งพงและข�นตอกน 4) ความเขมแขงขององคกรท�รวมกนเปนเครอขายจะนาไปสความเขมแขง โดยรวมของเครอขาย ดงน�น การพฒนาของแตละองคกรเครอขายจงเปนส�งสาคญ 5) องคกรเครอขายกาหนดการบรหารจดการกนเอง (self-regulating) ในการทางานรวมกนในลกษณะแนวราบ จาเปนตองมความสมานฉนท โดยผานกระบวนการทางประชาธปไตยโดยตรง ซ� งหมายถงการตอรอง ตกลงระหวางองคกรเครอขายเก�ยวกบการบรหารจดการภายในเพ�อใหเครอขายสามารถบรรลวตถประสงคได 6) ความสาเรจขององคกรเครอขายไมใชจะไดมาเพยงช�วขามคนแตตองอาศยระยะเวลาในการบมเพาะความสมพนธ ความศรทธา และความไวเน�อเช�อใจ ตลอดจนสรางกรอบทางความคด เพ�อใหเกดการแลกเปล�ยนขอมลขาวสาร การแกไขปญหารวมกนอยางสรางสรรค รวมท�งการดาเนนการรวมกนระหวางองคกรเครอขายอยางตอเน�อง 3.1.7 โครงสรางของเครอขาย Boissevain (อางถงใน สานกงานสงเสรมและสนบสนนวชาการ 1-12, 2547: 11) ไดกลาวถงลกษณะของโครงสรางของเครอขาย ดงน� 1) ขนาดของเครอขาย ประกอบดวย บคคลท�มความสมพนธกนจรงรวมถง บคคลท�มแนวโนมวาจะมความสมพนธกนภายหลงเขาไวดวย 2) ความหนาแนนภายในเครอขาย หมายถง ระดบซ� งสมาชกหรอบคคลในเครอขายมความสมพนธและแลกเปล�ยนซ�งกนและกน ในเชงการตดตอส�อสารท�งในดานปรมณฑลและชนดของขอมล 3) ความเก�ยวพนกนภายในเครอขาย สามารถวดไดจากความหนาแนน ซ� งหมายถงสายสมพนธของบคคลท�อาจเกดข�นหรอไดเกดข�นจรง และการเขาถงซ� งหมายถง จานวนบคคลภายในเครอขายโดยประมาณท�เช�อมบคคลท�งสองคนเขาดวยกนในระยะใกลชดท�สด 4) ตาแหนงและสถานภาพของบคคลในเครอขายจะแสดงใหเหนถงระดบและโอกาสของการตดตอกบบคคลท�เปนจดศนยกลาง

47

5) กลมของความสมพนธของบคคลในเครอขาย ซ� งสมาชกภายในกลมมความสมพนธกนคอนขางสง มความใกลชดกนเปนพเศษมากกวาบคคลท�เหลอในเครอขาย กลมจงเปนสวนหน�งของเครอขายซ� งมสดสวนของความสมพนธภายในสงกวาความสมพนธภายนอกกลม

ทพวรรณ หลอสวรรณรตน (2553: 80) ไดกลาววาถง โครงสรางแบบเครอขายวา คอ โครงสรางรปแบบใหมท�เกดข�นในยคปจจบนซ� งมความแตกตางจากโครงสรางแบบเดมโดยส�นเชง โดยโครงสรางแบบเครอขายหรอองคกรแบบเครอขาย ซ� งมลกษณะท�สาคญ คอ ไมมช�นการบงคบบญชา มความยดหยนสง ควบคมโดยกลไกทางการตลาดมากกวากระบวนการทางการบรหาร โครงสรางแบบเครอขายจะอยบนพ�นฐานของการใชความสามารถหลก (core competencies) ขององคกร และจะไดรบทรพยากรมาจากพนธมตรภายนอกและมการจางเหมาบคคลภายนอกในการทางาน นอกจากน�โครงสรางแบบเครอขาย ยงมรปแบบการปฏสมพนธ การไหลของขอมลขาวสาร ผลผลตและคน ในลกษณะท�ไมหยดน�ง โดยเกดจากความตองการในชวงเวลาน�นมากกวาการวางแผนลวงหนา ปฏสมพนธน� บางคร� งกเกดข� นอยางชาๆ บางคร� งกเกดข� นอยางรวดเรว และเม�อไหรท�มปฏสมพนธเกดข� น การตดตอจะเปนแบบตวตอตว หรอระหวางบคคล หรอกลมท�ตองการทางานไมจาเปนตองผานสายการบงคบบญชา เสร พงศพศ (2548: 204) กลาววา โครงสรางของเครอขายน�น ประกอบดวย เครอขายเปนทางการกได ไมเปนทางการกได โดยมขอแตกตางอยท�วา เครอขายเปนทางการมโครงสรางการประสานงานอยางเปนทางการ ขณะท�เครอขายไมเปนทางการไมม โครงสรางเปนอยางไรข�นอยกบเปาหมาย ทรพยากร (เวลา เงน คน) และข�นอยกบสมาชกเครอขายวาตองการใหมการจดองคกรอยางไร ถาหากสมาชกอยากแลกเปล�ยนขอมลขาวสารอยางเดยวกงาย แตเครอขายจานวนมากตองการมโครงสรางท� เปนทางการเพ�อบรรลเปาหมาย โดยเฉพาะถาหากวาตองการประสานกจกรรมของสมาชกดวย เพ�อท�จะไดหลกเล�ยงการทางานซ� าซอน และเน�องจากเครอขายไมใชอะไรท�เครงครดเขมงวด สามารถเปล�ยนแปลง บางเครอขายอาจจะเร�มตนแบบหลวมๆ นานเขากเร�มเปนระบบและเปนทางการมากข�น บางเครอขายอาจจะตรงกนขาม คอเร�มตนอยางเปนทางการ และคอยๆเปนเครอขายหลวมๆและไมเปนทางการในท�สดข�นอยกบสมาชกวาตองการแบบไหน กลาวโดยสรป การกาหนดโครงสรางของเครอขายน�นข�นอยกบความตองการ และความสอดคลองกบลกษณะการทางานของเครอขายเอง โดยสามารถเปล�ยนแปลงไดตามความเหมาะสม สามารถใชไดท�งแบบเปนทางการและไมเปนทางการ เพ�อใหเกดความยดหยนตอการทางาน ซ� งจะทาใหการทางานมความสะดวกมากข�น อยางไรกตามข�นอยกบความเหมาะสมและความตองการของสมาชกในเครอขายจะมความเหนรวมกน

48

3.1.8 ประโยชนของเครอขาย เสร พงศพศ (2548: 202) ไดอธบายถงประโยชนของเครอขายวา เครอขายเปนเคร�องมอหรอวธการทางานรวมกนท�มประสทธภาพโดยเฉพาะในกรณท�ตองเผชญปญหาตางๆ ปญหาท�ใหญโตและซบซอนเกนกวาท�ใครจะเผชญไดโดยเพยงลาพงคนเดยว เชน เอดส ยาเสพตด การคาเดกและสตรเพ�อการบรการทางเพศ การอนรกษทรพยากรธรรมชาต การพทกษสทธชมชน เปนตน การสรางเครอขายหรอทางานเปนเครอขายเปนเคร�องมอท�ทาใหเกดผลกระทบท�มากกวาในระดบภมภาค ระดบชาต และระดบนานาชาต เพราะการทางานแบบเครอขายเปนการทางานแบบ “ประสานพลง” (synergy) ประโยชนของการทางานเปนเครอขาย สามารถอธบายไดดงน� 1) กอใหเกดผลบางอยางท�ใครคนเดยวทาใหเกดไมได 2) ทาการรณรงคไดกวางกวาและมประสทธภาพมากกวา 3) สงอทธพลตอคนอ�นในเครอขายและนอกเครอขาย 4) ทาใหเกดความรความเขาใจในเร�องหรอประเดนหน�ง หรอการตอสหน�งชดเจนมากย�งข�นเพราะมแงมมหลายแงมองจากหลายคนหลายองคกร 5) รวมมอกนทา แบงงานกนทา 6) ลดงานท�ซ� าซอนลง และลดการส�นเปลองทรพยากร 7) ทาใหเกดการแลกเปล�ยนความคด ประสบการณ แรงบนดาลใจและทกษะตางๆ 8) ทาใหเกดความสามคค ใหกาลงใจกน และชวยกนในรปแบบตางๆในบางกรณชวยใหสามารถระดมทนไดด 3.1.9 ปจจยความสาเรจการดาเนนงานของเครอขาย ธนา ประมขกล (2544) อธบายวา ความสาเรจของเครอขายตองประกอบดวยปจจยเหลาน� 1) ความเขาใจ เครอขายท�ต�งข�น และลมไปอยางรวดเรวในเวลาตอมา มสาเหตสาคญประการแรก มาจากการท�เครอขายไมสามารถสรางความเขาใจใหตรงกนได ระหวางมวลสมาชก โดยอาจเปนความไมเขาใจตอวตถประสงคของเครอขาย ต�งแตเร�มตน หรอเปนความไมเขาใจ ในบทบาทของสมาชกท�ตนเองเปนอยน�น วามบทบาทอยางไร เปนบทบาทหลก หรอบทบาทสนบสนน ดงน�น เม�อเครอขายท�ต�งข�น ไดดาเนนการไปชวงระยะเวลาหน�ง สมาชกท�ไมเขาใจวตถประสงค กอาจถอนตวออกไป ดวยเหนวา เครอขายไมสามารถตอบสนอง ตอความตองการของตนเอง หรอสาหรบสมาชกท�ไมเขาใจบทบาทของแตละสวน กอาจเกดเปนความสบสนวา กจกรรมแตละกจกรรม ใครควรเปน

49

แกนหลก และใครควรเปนผสนบสนน กไปทาบทบาทการเปนแกนหลก ในขณะท�ผท�เปนแกนหลกเอง กอาจจะยงเคยชนกบรปแบบเดม ของการเปน "ผรวมกจกรรม" ท�รอคอยการนาจากภายนอก 2) ความเปนประชาธปไตย ดวยความท�สมาชกทกคนในเครอขาย มอสระทางความคด ส�งท�ตามมากคอ ความหลากหลายท�มท�งคลายคลงกน และแตกตางกน ของความคดท�แสดงออกมา ดงน�น จดเร�มตนท�จะทาใหความแตกตางเหลาน� อยดวยกนไดอยางราบร�น คอ การใหเกยรต ยอมรบความคดเหนของกนและกน ซ� งเทากบเปนการเปดโอกาสใหสมาชกท�งหลาย ไดเหนทางเลอกอ�นๆ ท�นอกเหนอไปจากท�ตนคดเหน ตามประสบการณท�จากดของแตละบคคล และเม�อไดเกดปฏสมพนธ ทางความคดระหวางกนแลว จดด จดดอยของแตละทางเลอกจะไดรบการวเคราะหอยางเปนเหตเปนผล เพ�อใหไดขอสรปท�เปนผลจากการหลอมรวม ของทกความคดมาเปนทางเลอกท�เหมาะสมท�สด บนพ�นฐานการยอมรบของสมาชกโดยรวม 3) ความจรงใจ เน�องจากการทางานในเครอขาย เนนการประสานงานในแนวราบ ไมเนนการบงคบส�งการ ดงน�น ผท�เปนสมาชกจงตองเขามาดวยความสมครใจ และมความจรงใจในการทางานรวมกน โดยเหนประโยชนรวม ตามท�เครอขายกาหนดวตถประสงคไว ซ� งบางคร� งประโยชนรวมท�จะเกดข�นไดน�น อาจหมายถงผลรวมของการเสยสละท�มาจากสมาชกแตละสวนน�นเอง 4) การจดการ ไมวาในเครอขายใหญหรอเลก สมาชกมากหรอนอย การจดการจะคงเปนหน�งในปจจยสาคญ ของความสาเรจขององคกรเสมอ และสาหรบการจดการเครอขาย ท�มพ�นฐานสมาชกหลากหลาย มารวมกนโดยอสระ ไมถอการส�งการเปนกลไกหลกน�น การจดการจะมความสาคญย�งข�นไปอก ส�งท�สาคญประการหน�ง ในการจดการเครอขายท�ตองมคอ ความยดหยนในการจดการ ใหไดกบสถานการณท� เปล�ยนไป โดยเฉพาะอยางย�งในสภาวการณ ท� เครอขายตองตดตอ ประสานงานกบกลมองคกรภายนอกอ�นๆ ท�อยนอกเหนอจากการจดการของเครอขาย 5) การส�อสาร การส�อสาร คอ ตวกลางท�ทาใหเครอขายสามารถเช�อมโยงตดตอถงกนได โดยเปนท�ทราบกนเปนอยางดวา การส�อสารท�มประสทธผล ไมควรจะเปนแบบทางเดยว เพราะน�นคอ ระบบส�งการ และกไมไดหมายถงเพยงระบบการส�อสาร เฉพาะระหวางผมหนาท�สงสาร กบผรบสาร ถามตอบกนไปมาอยเทาน�น เพราะถานกถงภาพขายใยแมงมมท�ไดกลาวไวแตตอนตนแลว จะทาใหเขาใจไดในทนทวา การส�อสารท�มประสทธผลในเครอขาย จะตองมลกษณะหลากหลายชองทาง เช�อมโยงระหวางสมาชกกนเองไดโดยอสระ คลองตว เพ�อเปดโอกาสใหมการแลกเปล�ยน

50

ขอมลขาวสารกนใหมากท�สด โดยท�แมวาเครอขายจะมระบบการส� อสารหลก ผานทางผ ประสานงานอยกตาม แตมควรกาหนดเปนระบบการส�อสารท�ตายตวข�นมา วาตองผานเปนข�นเปนตอนตามน�น เพราะการกาหนดเชนน�อาจทาใหเครอขาย ตองเขาไปตดอยในระบบท�มากข�นตอน ท�สรางข�นมาเองอก ท�งๆ ท�เครอขายกพยายามจะหลกตวเองออกมา จากกรอบท�เปนปญหาของระบบอยแลว นอกจากน�แลวยงมปจจยท�บงช� เชงคณภาพของความเขมแขงของเครอขาย 6 ปจจย คอ 1) สมพนธภาพ แมเพยงคนสองคน ทางานรวมกนยงตองการสมพนธภาพท�ด เปนปจจยท�จะชวยใหการงานราบร�น สาหรบการทางานในคนหมมาก อยางเชนเครอขาย ปจจยดานสมพนธภาพจงเพ�มความสาคญย�งข�น ตอการนาไปสความสาเรจ ของการเปนเครอขายท�เขมแขง ถาหากสมาชกมความเขาใจ และจรงใจในการเขามารวมเครอขายแลว ส�งท�จะไดตามมา คอ ความเช�อม�น วางใจในเครอขาย ซ� งจะเปนพ�นฐานของสมพนธภาพท�ด ในกมสมาชก การมสมพนธภาพท�ดน� มจาเพาะวา ตองเปนไปในลกษณะท�คลกคล ใกลชดกนเทาน�น จงจะเรยกวา สมพนธภาพท�ด เพราะเครอขายท�สมาชกอยหางไกลกน ตามสภาพทางภมศาสตร และการส�อสาร ยงไมสมบรณพรอม สมาชกกอาจจะไมสามารถสรางความใกลชด สนทสนมกนได เหมอนกบเครอขายท�สมาชกอยในพ�นท�ใกลเคยงกน เชน ท�อยในตาบล หรอในจงหวดเดยวกน แตเครอขายท�มขอจากดดงกลาว กยงคงสามารถสรางสมพนธภาพ ท�ดไดในลกษณะของความกลมเกลยว เปนน� าหน� งใจเดยวกน และมความอะลมอะลวย ยดหยน ในความสมพนธของสมาชก ท�เปนไปตามธรรมชาตของกลมท�มความเขาใจ และความจรงใจเปนพ�นฐาน 2) ความชดเจนของเปาหมาย การมเปาหมายท�ชดเจนของเครอขาย สะทอนใหเหนความเปนเอกภาพ ทางความคดเหน ในเครอขายเปนเบ�องตน กอนท�จะนาไปสเอกภาพในการดาเนนกจกรรม ของเครอขาย ดงน�น ความชดเจนของเปาหมาย ซ� งมาจากความคดเหนของมวลหมสมาชก จงสะทอนถงความเขมแขงของเครอขาย ไปดวยในตว นอกจากน� การมเปาหมายท�เครอขายตองการบรรลชดเจน กจะเปนเสมอนเขมทศนาทาง ใหสมาชกในเครอขาย ไดเขาใจตรงกน และเดนไปในทศทางเดยวกน โดยไมหลงใชเวลา และทรพยากร กบภาระกจท�ไมสอดคลองกบเปาหมายของเครอขาย 3) กระบวนการเสนอความคดเหนและตดสนใจ ดวยเหตผลท�วา เครอขายตองมความเปนประชาธปไตย ซ� งจะแสดงออกใหปรากฎไดอยางชดเจน ในวาระท�จะตองเสนอความคดเหน และตดสนใจ หากเครอขายไดใหโอกาสในการเสนอความคดเหน และใหสทธในการตดสนใจแกสมาชก อยางเปนอสระเตมท�แลว ยอมบงบอกถง

51

ความเขมแขง ของการเปนเครอขาย ในกระบวนการ ท�ตางไปจากองคกรท�มการฝาก อานาจ สทธขาด ในการคด และตดสนใจไวกบบคคลเพยงคนเดยว หรอกบกลมบคคลใดกลมหน� ง ท�ไมไดแสดงถงโอกาส และสทธของสมาชกท�งหมด ผลจากการท�สมาชกมสวนรวม ในการเสนอความคดเหน และตดสนใจน� จะยงเปนปจจยใหเกดความรสกรบผดชอบรวมกน ของหมสมาชก ท�จะเปนประโยชนอยางย�ง ตอการระดมสรรพกาลง เม�อเครอขายมความตองการ 4) ลกษณะกจกรรมและความตอเน�อง ท�ผานมา อาจพบวา มการจดกจกรรมท�ระบวา เปนกจกรรมเครอขาย โดยท�มหนวยงานเจาภาพเปนผจดใหภาคสมาชก ไดมาพบปะกนอยในหลายๆ เวท ซ� งอาจเปนจดเร�มตนของการสรางเครอขาย แตหลงจากน�น เครอขายท�จะมความเขมแขง อยไดดวยตนเอง จะตองพยายามพฒนาไปสการคด และดาเนนกจกรรมดวยเครอขายเอง เปนหลก โดยไมตองรอวา จะมผมาจดการให จงจะเกดกจกรรมของเครอขายได ซ� งเปนลกษณะของการพ�งพงภายนอก ท�ไมใชการอยไดดวยลกษณะของการพ�งพงภายนอก ท�ไมใชการอยไดดวยตนเอง นอกจากน� ความสม�าเสมอตอเน�องของกจกรรม กเปนส�งท�ชวยบอกถงความเขมแขง ของเครอขายเขมแขงดวยเชนกน 5) แหลงของทรพยากร/ศกยภาพ ตราบใดท�เครอขายยงตองรอคอยผร และพ�งพาทรพยากรจากภายนอก ตราบน�นเครอขายกจะไมไดช�อวา อยไดดวยตนเอง ดงน�น การท�เครอขายสามารถแสวงหา และดงศกยภาพ/ทรพยากร ท�มอยภายใตเครอขายมาใชไดมากเพยงไร ความเขมแขงของเครอขายกเพ�มมากข� นเทาน�น เพราะการกระทาเชนน� นอกจากแสดงถง การพ�งพาตนเองไดแลว จะยงเปนการเพ�มคณคาใหกบส� งท�สมาชกเปน และท�เครอขายมอย อยางแทจรง อยางไรกตาม ควรเขาใจตรงกนวา การแสวงหาศกยภาพ/ทรพยากรจากภายในน� มไดหมายความวา เครอขายจะปฏเสธการสนบสนนจากภายนอก โดยส�นเชง เพยงแตใหสมาชกทกคนตระหนกวา เครอขายตองมงพ�งพาตนเอง กอนนกถงการชวยเหลอจากภายนอก 6) การเรยนร และนวตกรรม แมวาจานวนของสมาชกในเครอขาย จะทาใหเหนภาพของขนาดเครอขาย ในเชงปรมาณ แตความเขมแขงของเครอขาย ตองดท�คณภาพประกอบ และเปนคณภาพท�มความหมาย มากกวาเปนเพยงการบวกรวมเชงปรมาณ น�นหมายถงวา ความหลากหลายท�มารวมกนของสมาชก ควรกอใหเกดการเรยนรใหม สามารถนาไปสการพฒนา จนเกดการสรางสรรนวตกรรมตามมา คณภาพใหมท�เกดข�นน� จงอาจเปนส�งท�เหลาสมาชก เกดเปนการเรยนรข�นในตนเอง อนเปนผลจากการมปฏสมพนธ ในกลม หรออาจเปนผลปรากฎรปธรรมในกจกรรม ท�มพฒนาการไปเร�อยๆ จนกระท�งถงการเปนนวตกรรมตนแบบ ใหกบผอ�นตอไป

52

3.2 องคความรเก�ยวกบองคกรชมชน แนวคดเก�ยวกบองคกรชมชนไดถกนาเสนอใหเปนทางออกทางหน�งท�จะแกไขปญหาของสงคมไทยหลายดาน โดยเฉพาะอยางย�งบทบาทขององคกรชมชนตอกจกรรมตางๆ ท�งเศรษฐกจ สงคม การเมอง การศกษา วฒนธรรม และการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอม โดยมนกวชาการและผเก�ยวของจานวนมากไดใหคาอธบายเก�ยวกบองคกรชมชน ดงน�

3.2.1 ความหมายขององคกรชมชน ประเวศ วะส (2542: 43) ไดกลาวถงความหมายขององคกรชมชนไว โดยใหความสาคญกบองคกรชาวบานไวดงน� องคกรชมชน หมายถง องคกรท�ชาวบานกอต�งข�นเอง ไมใชองคกรท�ทางราชการไปจดต�งให และการท�มองคกรชมชนของชาวบานทาใหมการบรหารจดการอยางตอเน�อง โดยชาวบาน เพ�อชาวบาน ทาใหสามารถพฒนาศกยภาพของตนเองเพ�มข�นเร�อยๆ สมพนธ เตชะอธก (2540: 67) อธบายวา องคกรชมชน คอ การรวมตวของชาวบานต�งแตสองคนข�นไป หรอตองการมความสมพนธกน โดยอาจอยภายในหมบานเดยวกน หรอตางหมบานกได ไมจากดพ�นท� แตมวตถประสงครวมกน มผนาและกจกรรมพฒนารวมกนในชมชน ท�งทางเศรษฐกจ การศกษา สาธารณสข ส�งแวดลอม นอกจากน� สมพนธ เตชะอธก และคณะกรรมการประสานงานองคกรเอกชนพฒนาชนบท (2540: 67) ยงไดใหความหมายวา องคกรชมชน คอ การรวมตวกนของชาวบานต�งแต 2 คนข� นไป หรอตองการมความสมพนธกนโดยอาจะอยภายในหมบานเดยวกนหรอตางหมบานกได ไมมพ�นท�จากด แตมวตถประสงครวมกนมผนาและกจกรรมรวมกน นลน ตนธวนตย (อางถงใน สมพนธ เตชะอธก และคณะ, 2540: 2) ไดใหความหมายขององคกรชาวบานไวหลายความหมาย ดงน� 1) องคกรชาวบานในความหมายของการรวมกลมทากจกรรมในหมบาน เชน กลมออมทรพย ธนาคารขาว กลมเกษตรผสมผสาน กลมปศศตว ฯลฯ 2) องคกรชาวบานในความหมายของการรวมกจกรรมหลายๆ กจกรรมในหมบานเขาดวยกน 3) องคกรชาวบานในความหมายของการประสานกจกรรมเหมอนๆ กนในตางหมบาน เปนเครอขายกจกรรมตางหมบาน เชน องคกรชาวบานเพ�อพฒนาอสาน กลมอโตนอย ฯลฯ 4) องคกรชาวบานในความหมายของการตอรองกบนโยบายรฐหรอผลประโยชนรวมของชาวบานในหลายๆ หมบาน เชน สมชชาเกษตรกรรายยอย เปนตน

53

กลาวโดยสรปคอ องคกรชมชน เปนการรวมตวของชาวบานต�งแต 2 คนข�นไป ท�มความตองท�เหมอนๆ กน มวตถประสงค เปาหมายรวมกน มการกาหนดตวผนาและกจกรรมรวมกน บรหารจดการอยางเปนระบบตอเน�อง มรปแบบกจกรรมท�สามารถขบเคล�อนการทางานขององคกร ลกษณะการทางานจะอาศยท�งความเปนทางการและความไมเปนทางการกไดเพ�อใหเกดการพฒนาศกยภาพ และทาใหองคกรประสบความสาเรจไดดย�งข�น 3.2.2 ประเภทขององคกรชมชน องคกรชมชนไดแบงเปนหลายประเภทข� นอยกบขอบเขตของปญหาขอบเขตของพ�นท� ขอบเขตดานวตถประสงค โดยมรปแบบการรวมตวกนอยางไมเปนทางการและแบบเปนทางการ มนกวชาการและผเก�ยวของจานวนมากไดใหคาอธบายเก�ยวกบประเภทขององคกรชมชน ดงน� สมพนธ เตชะอธก และคณะกรรมการประสานงานองคกรเอกชนพฒนาชนบท (2540: 67) แบงองคกรชมชนเปน 2 ประเภท คอ ประเภทท� 1 องคกรชมชนแบบเปนทางการ ไดแก องคการบรหารสวนตาบล (อบต.) คณะกรรมการหมบาน (กม.) สหกรณการเกษตร กลมเกษตรมลนธ สมาคม ซ� งเปนลกษณะท�รฐลงไปจดต� งและมการจดทะเบยนกบภาครฐ มกฎระเบยบรบรองและไดรบการสนบสนนงบประมาณและการดาเนนกจกรรมจากภาครฐ ประเภทท� 2 องคกรชมชนแบบไมเปนทางการ ไดแก องคกรท�ช�อข�นตนดวยคาตางๆ เชน สมชชา กลม คณะกรรมการ ชมรม เปนตน เปนการรวมตวกนเอง หรอองคกรพฒนาชมชนเขาไปรวมจดต�ง มกฎระเบยบท�สรางข�นเอง สวนใหญไมไดรบการสนบสนนจากภาครฐ องคกรชมชนเหลาน�ยงแบงออกเปนองคกรชมชนในสถานการณรอน ท�ทาการประทวงเรยกรองตอรฐ เชน สมชชาตางๆ และองคกรชมชนในสถานการณเยน เปนองคกรชมชนเพ�อแกปญหาพ�นฐานตางๆ ในชมชน ท�งทางเศรษฐกจ การศกษา สาธารณสข ส�งแวดลอม ซ� งองคกรชมชนประเภทน�มกไมคอยชมชนเรยกรองตอภาครฐ นอกจากน� เอนก นาคะบตร (2532: 19) ไดเสนอวา ในปจจบนองคกรของประชาชนมหลากหลายประเภท คอ 1) องคกรชมชนท�รฐจดต�ง ไดแก คณะกรรมการหมบาน และสภาตาบล 2) องคกรชมชนท�กฎหมายรองรบ เชน กลมสหกรณ กลมเกษตรกร สมาคม ฯลฯ 3) องคกรของชมชน เชน กลมออมทรพย เครอขายอาชพ เครอขายเพ�อการจดการทรพยากร ธรกจชมชน กองทนหมบาน ธนาคารหมบาน กลมเกษตรกร กลมแมบานเยาวชน ฯลฯ

54

กลาวโดยสรปคอ ในการจาแนกประเภทขององคกรชมชน จะพจารณาจากขอบเขตของปญหาขอบเขตของพ�นท� ขอบเขตดานวตถประสงค และกระบวนการในการกอต�ง โดยสามารถจาแนกออกเปน องคกรชมชนแบบทางการและองคกรแบบไมเปนทางการ ข�นอยกบการดาเนนการของตวองคกรวามประเภทของสมาชกท�เขามารวมหรอใหการชวยเหลอสนบสนนอยางไรบาง ซ� งแตละองคกรยอมมการกาหนดวธการทางาน จดระบบความสมพนธระหวางสมาชกแตกตางกน เพ�อใหองคกรสามารถดารงอยได 3.2.3 องคประกอบขององคกรชมชน สมพนธ เตชะอธก (2540: 3) อธบายวา องคประกอบขององคกรชมชนท�สาคญม 7 ประการ ไดแก 1) มอดมการณรวมกน หมายถง ทศนะตอโลก ตอสงคม และตอชมชนรวมกนอดมการณถอเปนส�งสาคญท�จะยดเหน�ยวทศทางของการรวมกลมกนเอาไว โดยเฉพาะอยางย�งถาสามารถกาหนดเปาหมาย หรอวสยทศนไดย�งทาใหองคกรชมชนน�นมการรวมตวกนไดดย�งข�น 2) การมเปาหมายและวตถประสงครวมกน องคกรชมชนตองมเปาหมายรวมกนวาจะเดนไปขางหนาเพ�ออะไร 3) การมผลประโยชนรวมกนและการกระจายผลประโยชนอยางเปนธรรม ผลประโยชนเปนธรรมชาตของมนษยท�ทกคนตองการ องคกรชมชนท�วไปจงตองสรางขอมลใหเกดการรบรท�วไปวาผลประโยชนของการรวมตวเปนองคกรคออะไร 4) คน รวมไปถงผนา สมาชกและชาวบานท�วไป ซ� งอธบายไดดงน� (1) ผนาถอเปนผกมความอยรอดขององคกรชมชน หากผนาไดรบการยอมรบ มบารม มความสามารถ ปฏบตด สรางความสามคคและคดถงสวนรวมจรงๆ กจะสามารถนาพาองคกรไปสความเขมแขงได ผน ามหลายประเภท ไดแก ผน าทางความคด ผนาทางดานศลธรรม ผนาดานอาชพ ผนาดานการพด ผนาท�สามารถประยกตงานราชการมาสเปาหมายเพ�อชาวบานได และผนาท�ระดมทรพยากรภายในและประสานทรพยากรภายนอกมาสชมชนได (2) สมาชก การท�สมาชกมารวมกนและมสวนรวมในกจกรรม ท�งทางความคด วางแผน การตดสนใจ การปฏบต และการตดตามประเมนผลจนมสทธท�จะไดรบผลประโยชนจากองคกร สมาชกบางคนกรวมคดรวมทางานกบองคกรเสมอ บางคนรวมบางไมรวมบาง บางกเฝาดอยเฉยๆ

55

(3) ชาวบานท�วไปท�ไมเขารวมในองคกรแตกมผลตอการดารงอย และความเขมแขงขององคกร เพราะเปนกลมคนท�เฝาด ตดตาม วพากษวจารณและพรอมจะเขารวมหรอไมเขารวมกบองคกร 5) การบรหารจดการ ถอเปนเร�องช� ขาดความเขมแขงขององคกรชาวบาน การจดการท�มประสทธภาพ มรายละเอยด ดงน� (1) การตดสนใจรวมกน สมาชกตองมความรสกเปนเจาของ มความตระหนกรวมตดสนใจ ไมปลอยใหเปนการตดสนใจของผนาฝายเดยว (2) โครงสรางและบทบาทหนาท� การแบงบทบาทหนาท�ควรแบงใหเปนตาแหนงท�มเน�อหางานใหปฏบตจรง (3) สถานท�และวสดอปกรณเพ�อเปนศนยกลางในการประชมการจดกจกรรมการเกบวสดอปกรณและใชประโยชนอ�นๆ สาหรบชมชน (4) กฏกตการวมกน ซ� งถอเปนขอตกลงรวมกน เพ�อเปนแนวทางปฏบต (5) การส�อสารระหวางผนากบสมาชกองคกร การส�อสารมความสาคญมาก ชวยใหเกดการรบร เขาใจและรวมมอกนมากข�น การส�อสารทาไดหลายรปแบบ เชน การจดประชมช�แจงแลกเปล�ยนความคดเหนและหาขอสรปรวมกน การแจงขาวสารขอมลผานหอกระจายขาว การประชมแกนนา การกระจายขอมลในกลมยอย (6) การควบคมตรวจสอบ เม�อมการแบงหนาท�แลว ตองมการควบคมตรวจสอบอยางสม�าเสมอ เพ�อใหมการรบรกนอยางโปรงใส โดยเฉพาะดานการเงน 6) กจกรรมการเรยนร ฝกฝน และปฏบตจรงอยท�กจกรรม ในการสรางแผนปฏบตการตองกาหนดกจกรรมและชวงเวลาใหชดเจน เพ�อการตดตามและตรวจสอบได กจกรรมตางๆ ถอเปนการสรางความเขมแขงขององคกร นอกจากน�นกจกรรมยงเปนสวนสรางความสมพนธระหวางผนาสมาชกชาวบานใหทางานรวมกนและเปนกจกรรมท�ตองทาอยางตอเน�อง เพ�อแกปญหาหรอชวยเสรมสรางชวตใหดข�น 7) งบประมาณ เพ�อใหแผนงานขององคกรสามารถดาเนนไปไดดวยด จาเปนตองมการระดมทนท�งภายในและภายนอก เพ�อใหสามารถทากจกรรมได ความคนเคยจากการเปนผรบทาใหชาวบานมกรองบประมาณจากภายนอก ควรกระตนใหมการระดมทนจากภายในชมชนกอนเม�อขาดงบประมาณสวน�แลวจงคอยหาเพ�มเตมจากภายนอก นอกจากน� ยงไดจาแนกถง องคประกอบหลกขององคกรชมชนท�จะทาใหองคกรชมชนสามารถดารงอยได ซ� งจะตองประกอบไปดวย

56

1) การมอดมการณรวมกน หมายถง มความเขาใจตรงกน 2) การมเปาหมายและวตถประสงครวมกน 3) การมผลประโยชนรวมกน 4) มผนา 5) มการบรหารจดการองคกร ในระดบพ�นฐานซ� งประกอบดวย การมการตดสนใจรวมกน และมโครงสราง บทบาทหนาท� เปนรปแบบมาตรฐาน น�นคอการมคณะกรรมการดาเนนงานขององคกร (สมพนธ เตชะอก และคณะ. 2540: 121) 3.2.4 ลกษณะขององคกรชมชน Felipe (อางถงใน จนทรนนท เหลาพนนา, 2546: 28) กลาวถงลกษณะสาคญขององคกรประชาชนวา เปนกลไกอานาจของคนจน ท�มงใหคนจนหรอกลมผไรอานาจมความสามารถในการกาหนดความเปนไปไดในอนาคตรวมกนตามความปรารถนาของพวกเขา ซ� งเปนการแกไขปญหาของผถกกดข�และผไรอานาจองคกรประชาชนจะมความแตกตางจากองคกรท�วไปในเร�องการกอรป การตดสนใจ การวางแผน การตอส และผลท�ไดรบ จะไมผกขาดอยในมอของผนาเพยงไมก�คน แตมวลสมาชกสวนใหญจะเปนผกาหนด อนชาต พวงสาล และอรทย อาจอ�า (2541: 10) เสนอถงลกษณะขององคกรชมชนท�เขมแขงวาจะตองประกอบดวย 1) ภมปญญา ระบบความเช�อ ระบบคณคา ระบบความคดของชมชนการกาหนดช�วดเก�ยวกบภมปญญา หรอระบบความเช�อของบคคลนบเปนเร�องยาก แตการช� วดวาชมชนน�นๆ มภมปญญาหรอไม อาจดไดจากการถายทอดองคความร การพฒนาองคความรใหเหมาะกบยคสมย ซ� งตวช�วดเองเหลาน�สามารถไดจากการมผนาท�หลากหลายท�งในดานความร ทกษะ และจานวนของผนาชมชนน�นๆ อกท�งยงสงเกตไดจากทศนคต ความเช�อและพฤตกรรมของสมาชกท�เก�ยวกบความเช�อในพธกรรมตางๆ 2) การจดการองคกรชมชน การช�วดความเขมแขงของกลม อาจพจารณาไดจาก (1) ว ตถประสงคของการรวมกลมสามารถบงช� ถงพฤตกรรม และกจกรรม ท�มความหมายในเชงการสบทอดภมปญญาและระบความเช�อ (2) กฎกตกา ช� ถงความสามารถในการกาหนดและควบคมพฤตกรรมของสมาชกในชมชน (3) จานวนและคณภาพของสมาชกท�เขารวมกจกรรมตางๆ สะทอนความเอาใจใสในการรวมกจกรรม ความสานกในหนาท�และความรบผดชอบของสมาชก

57

(4) คณภาพของกรรมการกลม ซ� งสะทอนใหเหนจากความสามารถของการจดการ การสนองตอบปญหา การจดสรร การกระจายทรพยากรของชมชน (5) กจกรรมกลมบงช� ถงความสามารถในการตอบสนองตอมตตางๆ เชน ดานเศรษฐกจ ดานสงคมและวฒนธรรม ดานการจดการทรพยากรของชมชน (6) กองทนของกลม บงช� ถงความสามารถในการระดมทนของกลม นบเปนเคร�องสะทอนศกยภาพ และความเขมแขงของกลมไดด 3) กระบวนการเรยนรและเครอขายการเรยนร ตรวจวดไดจากการศกษาดงาน เวทแลกเปล�ยนความรและการขยายเครอขายความรวมมอ ซ� งจะสะทอนภาพการยกระดบภมปญญาและการเรยนรของชมชน การเช�อมโยงภมปญญาระหวางชมชน 4) ผลกระทบจากการดาเนนงานขององคกรชมชนในดานตางๆ โดยท�ตวช� วดระดบชมชนเนนการวดถงผลท�เกดข�นกบชมชนเปนหลก ดงน� (1) ดานเศรษฐกจและอาชพ ตวช�วดดานน� ในระดบชมชนมความสมพนธกบตวช� วดระดบครวเรอนคอนขางมาก แตจะใหผลท�เปนภาพรวมหรออตราเฉล�ยของครวเรอนท�งหมดในชมชนเทาน�น (2) ดานสงคมวฒนธรรม ในระดบชมชนเปนการวดถงสดสวน การอพยพยายถ�นของครวเรอนในชมชน วดดานสวสดการชมชนท�ชมชนมให วดอตราการประกอบอาชญากรรมและยาเสพตด วดในดานการอนรกษ การพฒนาปรบใชและการสบสานตอในดานภมปญญาพ�นบาน รวมท�งศลปวฒนธรรมทองถ�น (3) ดานทรพยากรธรรมชาตและสภาพแวดลอม เปนการวดถงพลงในชมชนและจตสานกของชมชนในการอนรกษและรกษาสภาพแวดลอมทางธรรมชาต นอกจากน� สน ส�อสอน (อางถงใน จนทรนนท เหลาพนนา, 2546: 28) ไดอธบายถงลกษณะท�สาคญขององคกรประชาชน ไดแก 1) สามารถปกปองผลประโยชน แกไขปญหาและสนองความตองการของสมาชกไดและมการกระจายผลอยางเสนอภาค 2) ประชาชนมสวนรวม (participation) ในกจกรรมตางๆ ขององคกรอยางมความรสกเปนเขาของและอยางมจตสานกรวมกน 3) องคกรมผนาท�ด สามารถแสดงบทบาทไดอยางเหมาะสม 4) องคกรมความสามารถในการทางานอยางเปนระบบดวยตนเอง ไมตองพ�งพาคนภายนอก มบทบาทในการตดสนใจกาหนดเปาหมายท�เหมาะสมสอดคลองกบทรพยากร และความสามารถของคนในชมชน

58

5) องคกรสามารถควบคมปจจยตางๆ ภายในชมชน และสภาพแวดลอมพ�นฐานขององคกร ใหเปนไปตามทศทางท�พงประสงคได 6) องคกรมการปรบตวท�จะทาใหบรรลจดมงหมาย รกษาความม�นคงและพฒนาองคกรใหเจรญตอไมได กลาวโดยสรป ลกษณะขององคกรชมชน คอ สมาชกทกคนตองมสวนรวมกนในการดาเนนกจกรรมใหบรรลวตถประสงคท�กาหนดข�น โดยมระบบการบรหารจดการและการกาหนดบทบาทหนาท�ของสมาชก รวมถงมผนาท�เปนท�ยมอรบ มการเรยนรรวมกนในองคกร ตดตอส�อสารกนอยางเปนระบบในชมชน 3.2.5 แนวคดเก�ยวกบองคกรชมชนเครอขาย กาญจนา แกวเทพ (2538: 70) ไดกลาวถง ความคดท�เปนสาเหตในการจดต�งเครอขายของประชาชนวา ตามปกตเวลาท�เกดวกฤตการณ ชาวบานกจะมารวมตวกนเปนกลมเฉพาะกจ เพ�อแกปญหาเฉพาะหนาอยแลวทกชมชนท�ตองการเอาชวตรอด จงตองมมาตรการปองกนวา เม�อเกดวกฤตการณ จะมใครท�สามารถใหความชวยเหลอแกเราได และสาหรบชมชนท�เปนเครอขายน� จะตองเนนความสมพนธแบบพ�งพาอาศยกน กลาวคอ เราเองกตองพรอมท�จะเปนแหลงใหความชวยเหลออนดบแรก เม�อเครอขายของเราตองการ สลาภรณ นาครทรรพ และปกรณ จรงสงเนน (2537: 14) กลาววาศกยภาพขององคกรชมชนน�นข�นอยกบพลง 3 ประการ คอ 1) พลงปญญา ท�ประกอบดวยองคความรดานสานก องคความรดานการบรหารจดการและองคความรดานเทคนควธ 2) พลงชมชน ซ� งประกอบดวย ความเปนชมชน สทธอานาจ บทบาทหนาท� กฎ กตกา กจกรรม และสทธประโยชน 3) พลงทรพยากร ซ� งไดแก เงนทน วสด อปกรณและทรพยากรธรรมชาตตางๆ การจดการทรพยากร ดน น�า ปา โดยองคกรชมชนเครอขาย อคน รพพฒน (อางถงใน มงมตร บญเขตการ, 2550: 25) ไดมองสงคมวา สงคมมลกษณะเปนเครอขายคลายใยแมงมม บคคล คอ จดท�เสนใยของเครอขายมาพบกน กลาวงายๆ คอ บคคลหน�งยอมมความสมพนธกบคนอกเปนจานวนมากในหลายรปลกษณะและสถานการณ (situation) คนท� เขาสมพนธดวยกจะมความสมพนธกบคนอ�นๆ ตอไปอก คนบางคนในหมบานอาจมความสมพนธกบคนอ�นๆ จานวนนอย แตบางคนจะมความสมพนธกบคนอ�นเปนจานวนมาก ขอสนนษฐานเบ�องตนในการศกษาประการหน�งมวา บคคลท�มเสนโยงความสมพนธกวางขวางท�งใน

59

และนอกหมบาน ยอมมความสาคญในสงคมและการเปล�ยนแปลงในหมบานมากกวาคนอ�นๆ ท�มเสนสายความสมพนธเช�อมโยงกบคนอ�นๆ นอย บคคลท�เปนจดรวมของสายสมพนธจานวนน� อาจกลาวไดวาเปนจดรวม (nodes) ของความสมพนธในทองท�หรอชมชนน�นได

3.3 องคความรเก�ยวกบเครอขายทางสงคม

3.3.1 ความหมายของเครอขายทางสงคม Barnes (อางถงใน อจฉรา ปราคม, 2550: 10) เปนบคคลในกลมแรกท�ใหคานยามมของ เครอขายทางสงคม (social network) วา เปนกลมของความสมพนธทางสงคมท�บคคลหน�งมตอกนและกน เชน ญาต เพ�อนท�ใกลชด โดยมการตดตอส�อสารและแลกเปล�ยนผลประโยชนซ� งกนและกน สามารถนาไปใชอธบายพฤตกรรม ความเช�อของบคคล นอกจากน� Boissevain และ Mitchell (อางถงใน อจฉรา ปราคม, 2550: 10) ใหความหมายของเครอขายทางสงคมไววา เครอขายเปนรปแบบความสมพนธทางสงคมอยางหน� งแตกตางจากกลม โดยท�กลมจะมขอบเขตท�ชดเจน รวาใครเปนสมาชก ใครไมเปนสมาชก และมโครงสรางทางสงคมท�เปนรปธรรม แตเครอขายเปนรปแบบความสมพนธแบบไมมขอบเขต ไมมโครงสรางท�แนนอนตายตวอาจมการออกแบบโครงสรางเพ�อทาหนาท�สานความสมพนธระหวางบคคล กลม องคกรใหตอเน�องการเช�อมความสมพนธระหวางสมาชกในเครอขายอาจมองเหน หรอมองไมเหนเปนรปธรรมอยางชดเจน และรปแบบความสมพนธทางสงคมของเครอขายมความวบซอนกวากลม องคกร ชนสรรค สวรรณอจฉรย (2549: 12) ใหความหมายของเครอขายทางสงคมวา เปนชองทางท�มความสมพนธรวมกบจดยนสวนตว ซ� งเปนเสมอนพ�นท�ภายในสงคมวฒนธรรมหน�งและหลายๆ พ�นท�สงคมวฒนธรรม เชน เครอญาตมอาชพเปนชนช�น มตาแหนงฐานะในทองถ�นหลากหลายแตมความสมพนธกบญาตพ�นองอย ขณะเดยวกนกสามารถมความสมพนธกบเพ�อนฝง และคนรจกดวย พระมหาสทตย อาภากโร (2547: 5) ไดใหความหมายวา เครอขายทางสงคม (social network) หมายถง ความสมพนธในสงคมมนษย ท�งในระดบปจเจกบคคล ปจเจกบคคลกบกลม กลมกบกลม และกลมกบเครอขาย โดยเปนการอธบายถงพฤตกรรมและความสมพนธท�เก�ยวของกบส�งตางๆ เชน กจกรรม การส�อสาร ความรวมมอ การพ�งพาอาศย การแลกเปล�ยนเรยนร ฯลฯ ซ� งเปนความสมพนธท�มโครงสรางและรปแบบท�หลากหลาย โดยเครอขายทางสงคมของมนษยน�น มการกระจายตวไปตามหนวยยอยหรอปจเจกบคคลในสงคม มการเกดข�น ต�งอยและแปรเปล�ยนไปเชนเดยวกบสรรพส�ง ซ� งเราสามารถมองเหนไดท�งในมตแหงความสมพนธท�ปจเจกบคคลเปนสวน

60

หน�งของเครอขาย และเครอขายมความสมพนธกบแบบแผนหรอเสนทางของปจเจกบคคลและกลมคน โดยเปนกระบวนการท� มความเก�ยวของกบกจกรรม การปฏสมพนธระหวางกน และความสมพนธอนใกลชด ประเวศ วะส (2541: 21) กลาวถงความหมายของ เครอขายทางสงคมวา เครอขายทางสงคมจะคลายเครอขายในสมอง โดยโครงสรางของสมองน�นจะทาใหเกดการเรยนรในระดบท�สงเพ�อการมชวตรอด และโครงสรางทางสงคมจะมววฒนาการไปเหมอนโครงสรางทางสมองมากข�นเร�อยๆ ซ� งกอใหเกดการเปล�ยนแปลงพฤตกรรมของสงคม จากสงคมใชอานาจไปเปนสงคมแหงการเรยนร และการท�จะเกดสงคมแหงการเรยนรได โครงสรางทางสงคมตองปรบเปล�ยนจากโครงสรางอานาจแนวด�ง ไปเปนเครอขายสงคมท�มการโยงใยความสมพนธในทกทศ ซ� งสรปไดวา เครอขายทางสงคม คอ สงคมแหงกลยาณมตรหรอเครอขายทางสงคมแหงการเรยนร (learning social network) โดยเครอขายสงคม จะตองมความสามารถปรบตวใหอยในดลยภาพได กลาวโดยสรปคอ เครอขายทางสงคม หมายถง เปนการพฒนาการในการรวมตวกนของคนในชมชนและสงคม โดยมรปแบบความสมพนธกนอยางเปนทางการและไมเปนทางการ และมการตดตอส�อสาร การชวยเหลอเก�อกล แลกเปล�ยนองคความรและทรพยากรตางๆ กน โดยอาศยกจกรรมและกระบวนการบรหารจดการท�เปนระบบ เพ�อใหเกดขบวนการเคล�อนไหวทางสงคม เปนไปในทศทางคาดหวงหรอบรรลเปาหมายท�กาหนดไว 3.3.2 ลกษณะของเครอขายทางสงคม Boissevain (อางถงใน ปฤถา พรหมเลศ, 2549: 35) อธบายวา เครอขายทางสงคม (social network) จาเปนตองเร�มท�หนวยยอย (actor) กอนแลวคอยๆ ขยายความสมพนธออกไป โดยมแนวคดต�งอยบนพ�นฐานของการใชระดบความผกพน และภาระหนาท�ท�มตอกน และกนเปนหลก ท�งน� ตองกาหนดลงไปวา เครอขายท�จะศกษาน�นมขอบเขตมากนอยเพยงใด โดยอาศยระยะหางทางสงคม (social distance) เปนเกณฑในการแบง และเครอขายทางสงคมประกอบไปดวยขอบเขตท�สาคญ 3 ขอบเขต โดยขอบเขตแรก เปนเครอขายใกลชดซ� งเปนกลมปฐมภม (primary group) ซ� งตามแนวคดทางดานสงคมวทยา กลมดงกลาวจะมลกษณะท�สาคญ คอ มจานวนคนนอย มการกระทาโตตอบกนโดยตรง มความรจกมกคนกนเปนสวนตว มการตดตอสมพนธกนหลายดาน มการคบคาสมาคมและความสมพนธกนแบบตวตอตว ซ� งเปนบคคล หรอกลมบคคลท�ใกลชดกบบคคลศนยกลางมากท�สด ไดแก บคคลในครอบครว ญาต พ�นอง เพ�อนฝง ขอบเขตท�สอง หรอเครอขายรอง (effective network) ประกอบดวย บคคลท�มความคนเคยนอยกวากลมแรก และ

61

ขอบเขตท�สาม หรอเครอขาย (extended network) ไดแก กลมบคคลท�บคคลศนยกลางไมรจกโดยตรง แตสามารถตดตอสมพนธได โดยผานเครอขายรองอกทหน�ง 3.3.3 องคประกอบของเครอขายทางสงคม องคประกอบของเครอขายทางสงคม มมากมายหลายองคประกอบ ดงน� 1) สมาชก ท�งรายปจเจกบคคล กลม/องคกร ท�มารวมตวกน 2) ผนาเครอขายท�สาคญ ประกอบดวย ผนาทางความคด ผนาดานทกษะ เทคนคเฉพาะดาน ผนาเขยนแผน/โครงการ ผนาการบรหารจดการ ผนาการส�อสาร/ประชาสมพนธ ผนาระดมทน ผนาการประสานงานภายในและภายนอก ผนาการประชม สรป บนทกและตดตามงาน ฯลฯ 3) ความสนใจ จดมงหมายรวมกน การกาหนดวสยทศน นโยบาย ยทธศาสตร แผนงาน และกจกรรม/โครงการแกไขปญหารวมกน 4) การตดตอส�อสาร ขอมลขาวสารท�มท�งผรบและผสงอยางตอเน�อง โดยใชส�อตางๆ เชน หอกระจายขาว จดหมาย ใบบลว E-mail ฯลฯ 5) การประสารงานท�งภายในและภายนอกเครอขาย ในการทางานตางๆ รวมกน 6) ความรวมมอและการมสวนรวมในการทางาน โดยมการแบงบทบาทหนาท�ตามความรความถนดและความชอบของแตละขาย/ภาคยอย 7) การแลกเปล�ยนเรยนร บทเรยน ประสบการณ การทางาน ท�งการมเวทรวมสม�าเสมอ มการประชมอบรมสมนาดงาน โดยสามารถนามาประยกตใชปฏบตจรง 8) การกระจายผลประโยชนอยางเทาเทยมกน เสมอภาค และมการจดลาดบความสาคญของผสมควรไดรบประโยชน กอน หลง อยางมเหตผล 9) การเสรมพลงอานาจตอรอง และระดมทรพยากรเก�อหนนซ� งกนและกน ขายท�เขมแขงชวยเหลอขายท�ออนแอกวา ขายท�มทรพยากรมากชวยเหลอดแลขายท�มทรพยากรนอยกวาและขาดแคลน (สมพนธ เตชะอธก, 2553: 26) 3.3.4 การสรางเครอขายทางสงคม ผไท วงศอนตรโรจน (อางถงใน สมพนธ เตชะอธก, 2553: 27) อธบายวา โครงสรางและฐานเครอขายความสมพนธท�มในชมชน ประกอบไปดวย ความสมพนธแบบเครอญาต พรรคพวก เพ�อนฝง ผานการประกอบอาชพ พธกรรม ความเช�อและวฒนธรรม วด โรงเรยน โครงสรางและ

62

ชองทางการส�อสาร จนเปนรากฐานไปสความรวมมอในชมชนและพฒนาไปสกลมท�เปนทางการมากข�น ในชวงการกอตวของเครอขาย ผนาเครอขายจะคนหาแกนนาท�มอดมการณ ความคด ความสนใจและความตองการพฒนาในแนวทางใกลเคยงกน มาประชมตกลงท�จะทางานรวมกนตอมากประสานความรวมมอ สรางกระบวนการเรยนร ท�งทางความคด ความร ทกษะ เทคนคท�จาเปน มการสรางพนธะสญญารวม ตอมากจดทาแผน/โครงการ/กจกรรมรวม การประสานงานและระดมทรพยากรการสนบสนนใหสามารถดาเนนงานไดตามเปาหมายท�วางรวมกนไว เม�อทางานเสรจเรยบรอย กมการสรปบทเรยน การตดตามและประเมนผลรวมกน นอกจากน� เสร พงศพศ (2548: 209) ไดเสนอข�นตอนการทางานของเครอขายทางสงคม ไว 8 ข�นตอน เพ�อการพฒนาท�ย �งยนและสนบสนนใหชมชนเขมแขง ดงน� 1) รางเปาประสงค (purpose) ใหชดเจน เพ�อใหรวาสาเหตความเปนมาของการกอต�งเครอขาย คออะไร ทาไมจงตองมเครอขายน� ต�งแลวจะทาอะไร 2) บอกเปาหมาย (goals) และวตถประสงค (objectives) 3) กาหนดแผนการดาเนนงาน (action plan) 4) กาหนดกฎระเบยบ กฎเกณฑข�นพ�นฐาน 5) กาหนดกระบวนการในการตดสนใจ (define decision making process) 6) เตรยมแผนการส�อสารระหวางสมาชก 7) เลอกโครงสรางการจดการองคคกร 8) จดหาทนในการดาเนนการ (secure resources) เครอขายทางสงคมท�เจรญรงเรอง ตามกระบวนการ/ข�นตอนดงกลาว มท� งเครอขายท�ประสบผลสาเรจเชน เครอขายปราชญชาวบานภาคอสาน ท�งน� เพราะมเปาหมายในการพฒนาตามปรชญาเศรษฐกจพอเพยงรวมกน มความสมพนธและประสานงานระหวางปราชญ 12 คน/พ�นท�มมลนธพฒนาชมชนอยางย �งยน เพ�อคณภาพชวตท�ด จงหวดขอนแกนและหนวยงานอ�นๆ เปนศนยกลางประสานงานจดเวท การประชม อบรมสมนาศกษาดงาน การจดทาจดหมายขาวทกเดอนและมแหลงทนสนบสนนอยางตอเน�อง เครอขายท�เกดภาวะถดถอย ไมประสบผลสาเรจลมเลกความเปนเครอขายทางสงคม เชน เครอขายประชาคมบางจงหวด ท�ตางคนตางเขามารวมโดยเปาหมายแตกตางกน ไมมกองเลขาธการททาหนาท�ตดตอประสานงานและผลกดนขอเสนอแนะการพฒนาตางๆ อยางตอเน�อง ไมไดรบการสนนบสนนทรพยากรอยางตอเน�องและกลไกการผลกดนเพ�อสรางพลงอานาจและการตอรองตางๆ มไมเพยงพอ

63

เครอขายทางสงคมบางเครอขายมท�งท�ดารงอย บางระยะเขมแขงบางระยะออนตว และสามารถฟ� นตวกลบมาเขมแขงใหมได กระบวนการสรางเครอขายจงมความจาเปนท�ตองทางานรวมกนอยางตอเน�อง เพ�อสรางประโยชนท�ไดผลมากกวาคนใดคนหน�ง หรอกลม/องคกรใดองคกรหน�งจะกระทา นฤมล นราทร (2543: 11) ไดอธบายถงการสรางเครอขายทางสงคมวาเปนเพราะปจจยตางๆ ดงน� 1) ตองการมเพ�อนในการทางาน ตองการมหม มพวก 2) ตองการทรพยากรในการทางาน 3) ตองการรบภาระความเส�ยงในกจกรรมรวมกน 4) ตองการความชานาญเฉพาะดานในการแกไขปญหา 5) ตองการประหยด และ 6) ตองการเรยนรประสบการณในการทางานรวมกน นอกจากน� ยงรวมไปถงมปจจยเสรมท�เปนเง�อนไขสาคญ คอ ความเตมใจท�จะเขารวมเปนเครอขาย พระมหาสทตย อาภากโร (2547: 55) ใหเหตผลในการสรางเครอขายทางสงคมเกดจาก 1) สถานการณปญหาและสภาพแวดลอมท�ซ� าซอน หลากหลาย และขยายตว จนเกนความสามารถของปจเจกบคคล หรอกลม ท�จะดาเนนการแกไข 2) เครอขายเปนเคร�องมอหรอยทธศาสตรในการสรางพ�นท�ทางสงคม และ 3) เพ�อใหการประสานผลประโยชนเปนไปอยางเทาเทยม กลาวโดยสรปคอ การสรางเครอขายทางสงคม เปนกระบวนการท�เกดจากความตองการท�จะบรรลเปาหมายท�บคคล หรอกลมรวมกนต�งไว และเปาหมายน�นจาเปนตองอาศยการรวมกลมกนเพ�อเปนแรงผลกในการขบเคล�อนเพ�อใหเกดการเปล�ยนแปลง เกดการแลกเปล�ยนองคความรและทรพยากร และสามารถดาเนนการใหบรรลเปาหมายไดในท�สด 3.3.5 เครอขายภาคประชาชน เครอขายภาคประชาชนน�น เปนการรวมตวของภาคประชาชนในพ�นท�ตางๆ โดยเฉพาะในชมชนชนบท เปนการรวมตวของปจเจกบคคล กลมคน และเครอขาย โดยอาศยวฒนธรรมชมชน กระบวนการทางานรวมกบภาคอ�นๆ และระบบเทคโนโลย เปนเคร�องหนนเสรมใหเกดการรวมตว โดยเครอขายภาคประชาชน เกดข�นท�งจากการเหนความจาเปนในการรวมพลงเพ�อแกไขปญหา เกดจากการเรยนรและการถายทอดประสบการณรวมกน โดยเปนกระบวนการท�เปนไปตามธรรมชาต และเกดข�นการสงเสรมจากหนวยงานภาครฐหรอหนวยงานอ�นๆ ท�ตองการใหองคกร ชมชน และสงคมมความเขมแขง มศกยภาพในการท�จะพฒนาตนเอง ตามวตถประสงค และเปาหมายของภาครฐหรอหนวยงานท�กาหนดไว (พระมหาสทตย อาภากโร, 2547: 76)

64

3.4 ทฤษฎท�เปนฐานของการวจย

3.4.1 ทฤษฎการมสวนรวม 3.4.1.1 ความหมายของการมสวนรวม คาวา “การมสวนรวม” ไดมผใหความหมายท�มความแตกตางกนไป ข�นอยกบความเขาใจ แนวคด หลกการ และกระบวนการในการอธบาย WHO/UNICEF (อางถงใน ชยณรงค เหลองวลย, 2549: 29) ไดใหความหมายวา การมสวนรวม คอ การท�กลมของประชาชนกอใหเกดการรวมตวท�สามารถกระทาการตดสนใจใชทรพยากร และมความรบผดชอบในกจกรรมท�กระทาในกลม ปารชาต วลยเสถยร และคณะ (2546: 198) ไดสรปความหมายของ การมสวนรวมวาม 2 ลกษณะ คอ 1) การมสวนรวมในลกษณะท�เปนกระบวนการของการพฒนา โดยใหประชาชนเขามามสวนรวมในกระบวนการพฒนา ต�งแตเร�มจนส�นสดโครงการ ไดแก การรวมคนหาปญหา การวางแผน การตดสนใจ การระดมทรพยากร และเทคโนโลยในทองถ�น การบรหารจดการ การตดตามและประเมนผล รวมท�งการรบผลประโยชนท�เกดข�นจากโครงการ โดยโครงการพฒนาดงกลาว จะตองม ความสอดคลองกบวถชวตและวฒนธรรมของชมชน 2) การมสวนรวมในนยทางการเมอง ซ� งแบงออกเปน 2 ประเภท คอ (1) การสงเสรมสทธ และพลงอานาจของพลเมองโดยประชาชนหรอชมชนพฒนาขดความสามารถของตนเองในการจดการ เพ�อรกษาผลประโยชนของกลม ควบคมการใชและกระจายทรพยากรของชมชนอนจะกอใหเกดกระบวนการ และโครงสรางท�ประชาชนในชนบทสามารถแสดงออกซ� งความสามารถของตน และไดรบผลประโยชนจากการพฒนา (2) การเปล�ยนแปลงกลไกการพฒนาโดยรฐ มาเปนการพฒนาท�ประชาชนมบทบาทหลกโดยกระจายอานาจในการวางแผนจากสวนกลางมาเปนสวนภมภาค เพ�อใหภมภาคมลกษณะเปนเอกเทศ ใหมอานาจทางการเมอง การบรหาร มอานาจตอรองในการจดสรรทรพยากรอยในมาตรฐานเดยวกน โดยประชาชนสามารถตรวจสอบได หรออาจกลาวไดวาเปนการคนอานาจ (empowerment) ในการพฒนาใหแกประชาชนใหมสวนรวมในการกาหนดอนาคตของตนเอง ท�งน� ตองคานงถงการพฒนท�เทาเทยมกนของชายและหญงในการดาเนนงานพฒนาดวย

65

นรนทรชย พฒนพงศา (2547: 4) ไดใหความหมายวา การมสวนรวม คอ การท�ฝายหน� งฝายใดท�ไมเคยไดเขารวมในกจกรรมตางๆ หรอเขารวมการตดสนใจ หรอเคยเขารวมดวยเลกนอยไดเขารวมดวยมากข�น เปนไปอยางมอสรภาพ เสมอภาค มใชเพยงมสวนรวมอยางผวเผนแตเขารวมดวยแทจรงย�งข�น และการเขารวมน�นตองเร�มต�งแตข�นแรกจนถงข�นสดทายของโครงการ สรพฒน ลาภจตร (2550: 26) อธบายวา การมสวนรวม (participation) เปนกระบวนการส�อสารระหวางบคคล กลมบคคล ชมชน หรอองคกร ในการดาเนนกจกรรมใดกจกรรมหน�งหรอหลายกจกรรมท�งเปนทางการและไมเปนทางการ ซ� งการมสวนรวมจะเก�ยวของกบกระบวนการใหประชาชนเขามามสวนเก�ยวของในการดาเนนงานพฒนา รวมคด รวมตดสนใจ รวมการดาเนนการและรวมรบผลประโยชน โดยมเปาหมายเพ�อใหบรรลจดมงหมายรวมกนของกลม และเปนการเสรมสรางความสามคค ความรสกรวมรบผดชอบกบกลมดวย ดษฎ อายวฒน และคณะ (2535: 7) ใหความหมายวา การมสวนรวมของประชาชนเปนการใหโอกาสประชาชนเขารวมดาเนนงานต�งแตกระบวนการเบ�องตนจนถงกระบวนการส�นสด โดยท�การเขารวมอาจรวมในข�นตอนใดข�นตอนหรอครบวงจรกได การเขารวมมท�งรายบคคล กลมหรอองคกรท�มความคดเหนท�สอดคลองกน การรบผดชอบรวมกน เพ�อดาเนนการพฒนาและเปล�ยนแปลงไปในทศทางท�ตองการ โดยการกระทาผานกลมหรอองคกร เพ�อใหบรรลวตถประสงค กลาวโดยสรปคอ การมสวนรวม หมายถง การท�บคคล กลมคน หรอองคกรภาคประชาชน เขามารวมกนดาเนนงานกจกรรมอยางใดอยางหน�ง โดยมการรบรในข�นตอนตางๆ ต�งแต การคด การตดสนใจ การกาหนดแนวทาง การวางแผน การตรวจสอบ ตดตาม ประเมนผลของกจกรรมน� นๆ โดยคนท� เขามารวมน� นตางไดรบผลของการดาเนนการโดยเฉพาะการไดรบประโยชนรวมกน 3.4.1.2 ความเปนมาของการมสวนรวม การมสวนรวมของประชาชนปรากฎในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท� 5 เปนตนมา และรฐไดใชเปนเคร�องมอใหประชาชนเขารวมโครงการของรฐ (ถวลวด, 2548: 1) ในยคปจจบนน� ท�มกยอมรบกนวาทกฝายมสทธเทาเทยมกน แมอานาจทางการเมอง การบรหารราชการ หรอกจกรรมในครอบครว จาเปนตองใหเกดความเปน “ธรรมรฐ” หรอ good governance หรอความโปรงใส จงเปนยคท�ตองใหฝายอ�นๆ เขามามสวนรวมในข�นตอนตางๆ มากมาย

66

ผมอานาจอยเดมอาจตดอยกบอานาจนยม (authoritative) แตเม�อประเทศมความเปนประชาธปไตยมากข�นตองยอมใหมสวนรวมดงกลาว หากจตใจยดตดกบการหวงอานาจกอาจทาอะไรส�งการอะไร ท�ไมสะทอนใหเกดบรรยากาศการมสวนรวมไดเทาท�ควรกได ถายอนไปสมย พ.ศ. 2504 ท�มเพลง “ผใหญล” ออกมา โดยในตอนหน�งเน�อเพลงกลาวไววา “พ.ศ. 2504 ผใหญลตกลองประชม ชาวบานตางมาชมนม มาประชมท�บานผใหญล ตอไปน�ผใหญลจะขอกลาว ถงเร�องราวท�ไดประชมมา ทางการเขาส�งมาวา ใหชาวนาเล�ยงเปดและสกร ฝายตาสหวคลอน ถามวาสกรน�นคออะไร ผใหญลลกข�นตอบทนใด สกรน�นไซร คอหมานอยธรรมดา หมานอยๆ ธรรมดา” จะเหนวาเพลง “ผใหญล” สะทอนใหเหนลกษณะการส�งการจากเบ�องบนลงมายงขางลาง เปนการคดและตดสนใจแทนประชาชน ไมเปดโอกาสใหประชาชนมสวนรวมตดสนใจ จงมโอกาสสงท�จะส�อสารกนผดพลาด นาไปสการปฏบตท�ลมเหลว (นรนทรชย, 2547: 3) กลาวโดยสรปจะพบวา การมสวนรวมของไทยน�น มคกบสงคมไทยมาต�งแตสมยอดตภายหลงการเมองการปกครองของไทยเร�มใหความสนใจเร� องสทธความเทาเทยมกน โดยเร�มแรกเปนการสงเสรมจากหนวยงานภาครฐ ใหประชาชนเขามามสวนรวมในข�นตอนตางๆในการทางานของรฐบาลมากข�น ทาใหเกดคาวา “ธรรมรฐ” หรอ good governance หรอความโปรงใสในการทางานของหนวยงานภาครฐเชนในปจจบน

3.4.1.3 รปแบบและลกษณะของการมสวนรวม รปแบบและลกษณะการมสวนรวมมนกวชาการนาเสนอไวหลากหลาย ดงน� United Nation (อางถงใน สรพฒน ลาภจตร, 2550: 31) ไดจาแนกตามลกษณะการมสวนรวมไว ดงน� 1) การมสวนรวมแบบเปนไปเอง (spontaneous) ซ� งโดยการอาสาสมครหรอการรวมตวกนเองเพ�อแกไขปญหาของตนเอง โดยเปนการกระทาไมไดรบการชวยเหลอจากภายนอกซ�งเปนรปแบบท�เปนเปาหมาย 2) การมสวนรวมแบบชกนา (induced) ซ� งเปนการเขารวมโดยความตองการความเหนชอบหรอสนบสนนโดยรฐบาล ซ� งเปนรปแบบท�วไปของประเทศกาลงพฒนา 3) การมสวนรวมแบบบงคบ (coercive) เปนการเขารวมโดยความตองการความเหนชอบหรอสนบสนนโดยรฐบาล ภายใตการจดการโดยเจาหนาท�ของรฐหรอโดยการบงคบโดยตรง รปแบบน� เปนรปแบบท�ผกระทาไดรบผลทนท แตจะไมไดผลในระยะยาว และมกจะมผลเสยตรงท�ไมไดรบการสนบสนนจากประชาชนในท�สด

67

องคการอนามยโลก (อางถงใน อนงค พฒนจกร, 2535: 42) กลาวถงรปแบบการมสวนรวมของประชาชนวาตองประกอบดวยกระบวนการ 4 ข�น คอ 1) การวางแผน (planning) ประชาชนมสวนรวมในการวเคราะหปญหาจดลาดบความสาคญ ต�งเปาหมาย กาหนดการใชทรพยากร กาหนดวธการประเมนผลและการตดสนใจ 2) การดาเนนกจกรรม (implementation) ประชาชนมสวนรวมในการจดการและการบรหารการใชทรพยากร มความรบผดชอบในการจดสรร การควบคมการเงนและบรหาร 3) การใชประโยชน (utilization) ประชาชนมความสามารถนาเอากจกรรมมาใชประโยชนได เปนการเพ�มระดบการพ�งพาตวเองและการควบคมทางสงคม 4) การไดรบผลประโยชน (obtaining benefits) ประชาชนตองไดรบการแจกจายผลประโยชนจากชมชนในพ�นท�เทากน นรนทรชย (2547: 3) ไดจาแนกลกษณะรวมของการมสวนรวมได 4 ประการ ดงน� 1) การมสวนรวม หมายถง การเขาไปไดรบอานาจ ท�จะคดจะทามากข�น ไมวาเร�องการเมองหรออานาจในการตดสนใจท�จะดาเนนการใดๆ 2) การมสวนรวม หมายถง ตองรวมกนอยางมอสรภาพ เสมอภาค เทาเทยมกน และควรมสวนรวมดวยอยางแทจรง เขมแขง (active) มใชรวมอยางผวเผนเฉ�อยชา (passive) 3) การมสวนรวม หมายถง ตองรวมต�งแตข�นแรกของกระบวนการ จนถงข�นสดทายของโครงการ (entire development process) 4) การมสวนรวมมกเปนเร� องท�ผดอยโอกาสขอแบงอานาจ จากผท�มอานาจเหนอกวา เพ�อปรบปรงวถชวตตนใหดข�น นอกจากน� รปแบบการมสวนรวมของประชาชน ยงจาแนกเปน 3 รปแบบ ดงน� (อางถงใน สรพฒน ลาภจตร, 2550: 30) 1) การมสวนรวมแบบชายขอบ (marginal participation) เปนการมสวนรวมท�เกดจากความสมพนธเชงอานาจไมเทาเทยมกนกลาวคอ ฝายหน� งรสกดอยอานาจกวา มทรพยากรหรอ ความรดอยกวาอกฝายหน�ง เปนตน 2) การมสวนรวมแบบบางสวน (partial participation) เปนการมสวนรวมท�เกดจากการกาหนดนโยบายของรฐ โดยไมรความตองการของประชาชน ดงน�น การมสวนรวมจงเปนเพยงประชาชนไดรวมแสดงความคดเหนในการดาเนนกจกรรมบางสวนบางเร�องเทาน�น

68

3) การมสวนรวมแบบสมบรณ (full participation) เปนการมสวนรวมในทกข�นตอนของการพฒนาดวยความเทาเทยมกนทกฝาย จดเปนการมสวนรวมในการพฒนาอยางแทจรงของประชาชนตามแนวความคดและหลกการพฒนาชมชน เม�อนามาใชในการเรยนรจะสนบสนน และสงเสรมใหกระบวนการเรยนรรวมกนของชมชนดาเนนไปอยางมประสทธภาพ ประพนธ วรรณบวร (2543: 42) ไดกลาวถงรปแบบของการมสวนรวมของภาคประชาชนวา การมสวนรวมท�ดาเนนการอยโดยท�วไปน�น สามารถสรปได 5 รปแบบ คอ 1) การรบรขาวสาร (public information) การมสวนรวมในรปแบบน�ประชาชนผมสวนไดสวนเสย และบคคลหรอหนวยงานท�เก�ยวของจะตองไดรบการแจงใหทราบถงรายละเอยดของโครงการท�จะดาเนนการรวมท�งผลกระทบท�คาดวาจะเกดข�น ท�งน� การไดรบแจงขาวสารดงกลาวจะตองเปนการแจงกอนท�จะมการตดสนใจดาเนนโครงการ 2) การปรกษาหารอ (public consultation) เปนรปแบบการมสวนรวมท�มการจดการหารอระหวางผดาเนนโครงการกบประชาชนท�เก�ยวของและไดรบผลกระทบเพ�อท�จะรบฟงความคดเหนและตรวจสอบขอมลเพ�มเตมหรอประกอบการจดทารายงาน การศกษาผลกระทบส�งแวดลอมนอกจากน�การปรกษาหารอยงเปนอกชองทางหน�ง ในการกระจายขอมลขาวสารไปยงประชาชนท�วไปและหนวยงานท�เก�ยวของ เพ�อใหเกดความเขาใจในโครงการและกจกรรมมากข�น เพ�อใหมขอเสนอแนะ เพ�อประกอบทางเลอกในการตดสนใจ 3) การประชมรบฟงความคดเหน (public meeting) การประชมรบฟงความคดเหนมวตถประสงคเพ�อใหประชาชนและฝายท�เก�ยวของกบโครงการหรอกจกรรม และผมอานาจตดสนใจในการทาโครงการหรอกจกรรมน�น ไดใชเวทสาธารณะในการทาความเขาใจ และคนหาเหตผลท�จะดาเนนโครงการหรอกจกรรมในพ�นท�น�นหรอไม การประชมรบฟงความคดเหนมหลายรปแบบ ดงน� (1) การประชมในระดบชมชน (community meeting) การประชมลกษณะน� ตองจดข�นในชมชนท�ไดรบผลกระทบจากโครงการโดยเจาของโครงการหรอกจกรรมตองสงตวแทนเขารวม เพ�ออธบายใหท�ประชมทราบถงลกษณะโครงการและผลกระทบท�คาดวาจะเกดข�นและตอบขอคาถาม การประชมในระดบน�อาจจะจดในระดบท�กวางข�นได เพ�อรวมหลายๆ ชมชนในคราวเดยวกนในกรณท�มหลายชมชนไดรบผลกระทบ (2) การประชมรบฟงความคดเหนในเชงวชาการ (technical hearing) สาหรบโครงการท�มขอโตแยงในเชงวชาการ จาเปนจะตองมการจดประชมรบฟงความคดเหนในเชงวชาการโดยเชญผเช�ยวชาญเฉพาะสาขาจากภายนอกมาชวยอธบายซกถาม และให

69

ความเหนตอโครงการประชม อาจจะจดในท�สาธารณะท�วไป ผลการประชมจะตองนาเสนอตอสาธารณะ และผเขารวมประชมตองไดรบทราบผลดงกลาวดวย (3) การประชาพจารณ (public hearing) เปนการประชมท�มข�นตอนการดาเนนการท�ชดเจนมากข�น เปนเวทในการเสนอขอมลอยางเปดเผยท�ไมมการปดบง ท�งฝายเจาของโครงการ และผมสวนไดสวนเสยจากโครงการ และคณะกรรมการจดการประชมจะตองมองคประกอบของผเขารวมท�เปนท�ยอมรบมหลกเกณฑและประเดนในการพจารณาท�ชดเจนและแจงใหทกฝายทราบท�วกน ซ� งมาจากการรวมกนกาหนดข�น ท�งน� รปแบบ การประชมไมควรจะเปนทางการมากนก และไมเก�ยวของกบนยของกฎหมายมากนก การจดประชมจงอาจจดในหลายวน และไมจาเปนจะตองจดเพยงคร� งเดยวหรอสถานท�เดยวตลอดไป 4) การรวมในการตดสนใจ (decision making) เปนเปาหมายสงสดของการมสวนรวมของประชาชนซ� งในทางปฏบตท�จะใหประชาชนเปนผตดสนใจในประเดนปญหาเหลาน�นไมสามารถดาเนนการใหเกดข� นไดงายๆ อาจจะดาเนนการใหประชาชนท�ไดรบผลกระทบ เลอกตวแทนของคนเขาไปน�งในคณะกรรมการใดคณะหน� งท�มอานาจตดสนใจ ในฐานะท�เปนตวแทนขององคกรท�ทาหนาท�เปนผแทนประชาชนในพ�นท�มบทบาทช�นาการตดสนใจได 5) การใชกลไกทางกฎหมาย รปแบบน�ไมถอวาเปนการมสวนรวมของประชาชนโดยตรง แตเปนลกษณะของการเรยกรองและปองกนสทธของตนจากการไมไดรบความเปนธรรม เพ�อใหไดมาซ� งผลประโยชนท�คดวาควรจะไดรบ ในรฐธรรมนญไดใหหลกการเร�องการมสวนรวมของประชาชนไวในหลายมาตรา ซ� งประชาชนสามารถใชสทธของตนตามรฐธรรมนญท�งในรปของปจเจก และในรปขององคกรตามท�ไดระบไวในพระราชบญญตตางๆ ท�ไดบญญตข�น 3.4.1.4 ระดบการมสวนรวม การมสวนรวมของประชาชนในการพฒนาอาจแบงตามระดบปรมาณของการมสวนรวมไดเปน 3 ระดบคอ การมสวนรวมแบบถกกระทา การมสวนรวมเพยงบางสวน และการมสวนรวมท�แทจรง (Fagence, อางถงใน สรพฒน ลาภจตร, 2550: 33) ระดบท� 1 การมสวนรวมแบบถกกระทา (passive participation) หรอการมสวนรวมเทยม (pseudo participation) เปนระดบการมสวนรวมท�คนในชมชนไมมอานาจใดๆในการตดสนใจแตกระทาตามการตดสนใจของผอ�น (manipulation) เชน หนวยงานภาคราชการ ผนา เปนตน กจกรรมสาคญในการมสวนรวมระดบน� คอ การช�แจง (therapy) ใหเขาใจ ระดบท� 2 การมสวนรวมเพยงบางสวน (partial participation) หรอการมสวนรวมในพธกรรม (tokenism participation) เปนระดบการมสวนรวมในสวนใดสวนหน�งเทาน�น

70

กจกรรมสาคญในระดบน� คอ การใหขอมลขาวสารแกคนในชมชน (informing) การปรกษาหารอกน (consultation) และการใหแสดงความคดเหน (placation) แตไมมอานาจในการตดสนใจ ระดบท� 3 การมสวนรวมท�แทจรง (genuine participation) หรอการมสวนรวมท�อานาจเปนของประชาชน (citizen power) เปนระดบการมสวนรวมท�รบฟงความคดเหนของประชาชนใหความสาคญตอประชาชนในลกษณะท�เปนหนสวนของการพฒนา ใหอานาจในการตดสนใจเปนของประชาชน ซ� งอาจจะผานตวแทน (delegated poser) หรอประชาชนโดยตรง (citizen control) อนเปนการมสวนรวมในระดบสงสด และมความสาคญอยางมากตอการเรยนรรวมกนของชมชน และการดาเนนงานพฒนาชมชนโดยระดบการมสวนรวมในการพฒนาท�ง 3 ระดบ สรปไดดงภาพท� 3.12

10. การใชอานาจของประชาชนโดยตรง 9. การใชอานาจผานตวแทน 8. การเปนหนสวน 7. การรบฟงความคดเหน 6. ไมมอานาจตดสนใจ 5. การใหแสดงความคดเหน 4. การปรกษาหารอ 3. การใหขอมลขาวสาร 2. การช�แจง 1. ถกจดกระทา

ภาพท� 3.12 การมสวนรวมในการพฒนาท�ง 3 ระดบ แหลงท�มา: Fagence อางถงใน สรพฒน ลาภจตร, 2550: 33 ขณะท�นนท กอแกวทองด (อางถงใน นรนทรชย พฒนพงศา, 2547: 18) ไดแบงระดบของการมสวนรวม เปน 3 ระดบ คอ ระดบท�ประชาชนไมมสวนรวม ระดบท�ประชาชนมสวนรวมปานกลาง และ ระดบท�ประชาชนมสวนรวมมาก โดยอธบายไดดงตารางท� 3.1

3. การมสวนรวมท�แทจรง

2. การมสวนรวมเพยงบางสวน

1. การมสวนรวมแบบถกกระทา

71

ตารางท� 3.1 ระดบการมสวนรวมของประชาชน

ระดบการมสวนรวม ขBนตอนการมสวนรวม

ประชาชนมสวนรวมมาก 8) ประชาชนคอผกาหนดส�งท�ตองการ และรวมกนจดการ 7) ประชาชนไดควบคมบางสวน 6) ประชาชน และรฐมสวนรวมเทากน

ประชาชนมสวนรวมปานกลาง 5) รฐใหประชาชนเขารวมไดบางสวน เชน เปนท�ปรกษา, เขาเปนกรรมการ 4) ประชาชนไดรบการปรกษา

ประชาชนไมมสวนรวม 3) รฐบอกใหทราบวา “มอะไรบาง”

2) รฐคอผจดการให 1) รฐคอผกาหนด

แหลงท�มา: นนท กอแกวทองด อางถงใน นรนทรชย พฒนพงศา, 2547: 18 จากการแบงการมสวนรวมเปน 3 ระดบ 8 ข�นตอนน� ไมไดหมายความวา ทกคนควรจะตองกาหนดส�งท�ตองการและรวมกนจดการเอง แตควรคานงถงความเหมาะสมเพราะแมโดยท�วไปการมสวนรวมจะเปนเร� องด แตหลายกรณกตองพจารณาเปนเร� องๆ ไป อกท�งการมสวนรวท�ดตองการผชานาญการ และทรพยากรดานตางๆ อยางมากดวยเชนกน ในประเดนเดยวกนระดบการมสวนรวม โดยจาแนกตามหลกการท�วไป ซ� งการมสวนรวมจะข�นอยกบวาจะมสวนรวมในเร�องประเภทใด หรอข�นตอนใด อาจแบงเปน 5 ระดบ คอ 1) การมสวนรวมเปนผใหขอมลของตน ครอบครว และชมชน 2) การมสวนรวมรบรขอมลขาวสาร 3) การมสวนรวมตดสนใจ (co-decision) โดยเฉพาะเก�ยวกบโครงการท�ตนจะมสวนไดเสยดวย โดยแบงเปน 3 กรณ แลวแตกจกรรมน�นตนอยในข�นตอนใดตอไปน� (1) ตนมน� าหนกการตดสนใจนอยกวาเจาของโครงการ เชน กอนเร�มทาโครงการจะตดสนใจวาโครงการควรทาขนาดใด ทากจกรรมอะไรบาง เปนตน (2) ตนมน� าหนกการตดสนใจเทากบเจาของโครงการ เชนเม�อเปนหนสวนท�เทาเทยมกน และจะตดสนใจวาจะเร�มโครงการน�นหรอไม (3) ตนมน�าหนกการตดสนใจมากกวาเจาของโครงการ 4) การมสวนรวมทา คอ รวมในข�นตอนการดาเนนงาน 5) การมสวนรวมสนบสนน คอ ไมมโอกาสรวมทา แตรวมชวยเหลอ

72

นอกจากน�ในประเดนเดยวกน Cohen และ Uphoff (อางถงใน ถวลวด บรกล, 2548: 8) ไดจาแนกการมสวนรวมออกเปน 4 ระดบ คอ 1) การมสวนรวมในการตดสนใจ (decision making) 2) การมสวนรวมในการดาเนนการ (implementation) 3) การมสวนรวมในการรบผลประโยชน (benefit) 4) การมสวนรวมในการประเมนผล (evaluation) ระดบของการมสวนรวมตามแนวคดของ Cohen และ Uphoff อธบายไดดง ภาพท� 3.13

ภาพท� 3.13 วงจรการมสวนรวมตามแนวคดของ Cohen และ Uphoff แหลงท�มา: Cohen และ Uphoff อางถงใน ถวลวด บรกล, 2548: 8 วธการแบงระดบข�นการมสวนรวมของประชาชนอาจแบงไดหลายวธข�นอยกบวตถประสงค และความละเอยดของการแบงเปนสาคญ การแบงระดบข�น การมสวนรวมของประชาชนอาจแบงไดจากระดบต�าสดไปหาระดบสงสดออกเปน 7 ระดบ และจานวนประชาชนท�เขามสวนรวมในแตละระดบจะเปนปฏภาคกบระดบของการมสวนรวม กลาวคอ ถาระดบการมสวนรวมต�า จานวนประชาชนท�เขามามสวนรวมจะมาก และย�งระดบการมสวนรวมสงข�นเพยงใด จานวนประชาชนท� เขามสวนรวมกจะลดลงตามลาดบ ระดบการมสวนรวมของประชาชนเรยงลาดบจากต�าสดไปหาสงสด ไดแก 1) ระดบการใหขอมล เปนระดบต�าสดและเปนวธการท�งายท�สดของการตดตอส�อสารระหวางผวางแผนโครงการกบประชาชน เพ�อใหขอมลแกประชาชนเก�ยวกบการตดสนใจของผวางแผนโครงการ แตไมเปดโอกาสใหแสดงความคดเหนหรอเขามาเก�ยวของใดๆ

สวนรวมในการตดสนใจ

สวนรวมในการดาเนนงาน

การมสวนรวมในการรกษาผลประโยชน

การมสวนรวมในการประเมนผล

73

วธการใหขอมลอาจะกระทาไดหลายวธ เชน การแถลงขาว การแจกขาว การแสดงนทรรศการ และการทาหนงสอพมพใหขอมลเก�ยวกบกจกรรมตางๆ เพ�อปองกนมใหรฐบาลหรอเจาหนาท�ของรฐใชอานาจดลยพนจในการใหหรอไมใหขอมลดงกลาวแกประชาชน จงควรมขอกาหนดใหรฐบาลหรอเจาหนาท�ของรฐตองกระทาและกระทาอยางท�วถงดวย 2) ระดบการเปดรบความคดเหนจากประชาชน เปนระดบข�นท�สงกวาระดบแรก กลาวคอ ผวางแผนโครงการเชญชวนใหประชาชนแสดงความคดเหนเพ�อใหไดขอมลมากข�น และประเดนในการประเมนขอดชอเสยชดเจนย�งข�น เชน การสารวจความคดเหนของประชาชนเก�ยวกบการรเร�มโครงการตางๆ และการบรรยายใหประชาชนฟงเก�ยวกบโครงการตางๆ แลวขอความคดเหนจากผฟง เปนตน 3) ระดบการปรกษาหารอ เปนระดบข�นการมสวนรวมของประชาชนท�สงกวาการเปดรบความคดเหนจากประชาชน เปนการเจรจากนอยางเปนทางการระหวางผวางแผนโครงการและประชาชน เพ�อประเมนความกาวหนาหรอระบประเดนหรอขอสงสยตางๆ 4) ระดบการวางแผนรวมกน เปนระดบข�นท�สงกวาการปรกษาหารอ กลาวคอ เปนเร�องการมสวนรวมท�มขอบเขตกวางมากข�น มความรบผดชอบรวมกนในการวางแผนเตรยมโครงการ และผลท�จะเกดข�นจากการดาเนนโครงการเหมาะสมท�จะใชสาหรบการพจารณาประเดนท�มความยงยากซบซอน และมขอโตแยงมาก เชน การใชกลมท�ปรกษาซ� งเปนผทรงคณวฒในสาขาตางๆ ท�เก�ยวของการใชอนญาโตตลาการเพ�อแกปญหาขอขดแยง และการเจรจาเพ�อหาทางประนประนอมกน 5) ระดบการรวมปฏบต เปนระดบข�นท�สงถดไปจากระดบการวางแผนรวมกน คอ เปนระดบท�ผรบผดชอบโครงการกบประชาชนรวมกนดาเนนโครงการ เปนข�นการนาโครงการไปปฏบตรวมกนเพ�อใหบรรลผลตามวตถประสงคท�วางไว 6) รวมตดตามตรวจสอบ ประเมนผล เปนระดบการมสวนรวมท�มผเขารวมนอย แตมประโยชนท�ผท�เก�ยวของหรอไดรบผลกระทบสามารถมาคอยตดตามการดาเนนกจกรรมน�นๆ ได รปแบบของการตดตามตรวจสอบหรอ ประเมนผลอาจอยในรปแบบของการจดต�งคณะกรรมการตดตามประเมนผลท�มาจากหลายฝาย การสอบถามประชาชน โดยการทาการสารวจเพ�อใหประชาชนประเมน เปนตน 7) ระดบการควบคมโดยประชาชน เปนระดบสงสดของการมสวนรวมโดยประชาชน เพ�อแกปญหาขอขดแยงท�มอยท� งหมด เชน การลงประชามต เปนตน ขอสงเกตเก�ยวกบการลงประชามตม 2 ประการ คอ ประการแรกการลงประชามตจะสะทอนถงความตองการ

74

ของประชาชนไดดเพยงใด อยางนอยข�นอยกบความชดเจนของประเดนท�จะลงประชามต และการกระจายขาวสารเก�ยวกบขอดขอเสยของประเดนดงกลาวใหประชาชนเขาใจอยางสมบรณ และท�วถงเพยงใด และประการท�สองในประเทศท�มการพฒนาทางการเมองแลว ผลของการลงประชามตจะมผลบงคบใหรฐบาลตองปฏบตตาม แตสาหรบกรณของประเทศไทยตามรฐธรรมนญน�นผลของประชามตเปนเพยงขอแนะนาสาหรบรฐบาลเทาน�น ไมมผลบงคบใหรฐบาลตองปฏบตตามแตอยางใด ระดบข�นการมสวนรวมของประชาชน ความแตกตาง และเคร�องมอสาคญท�ใชในแตละระดบ อธบายไดดงภาพท� 3.14 (ถวลวด บรกล, 2548: 14)

ภาพท� 3.14 ระดบข�นการมสวนรวมของประชาชน แหลงท�มา: ถวลวด บรกล, 2548: 14

การควบคมโดยประชาชน ระดบสงสดของการมสวนรวม/แกไข

ปญหาท�ขดแยงอยท �งหมด

รวมตดตามตรวจสอบ ประชาชนมสวนรวมในการ

การรวมปฏบต ดาเนนกจกรรมรวมกน

การวางแผนรวมกน

การมสวนรวมท�กวางข�น มความรบผดชอบรวมกน

การปรกษาหารอ การเจรจากนอยางเปนทางการระหวางผวางแผนโครงการและประชาชน

เพ�อประเมนความกาวหนา หรอระบประเดนขอสงสยตางๆ

การเปดรบความคดเหนจากประชาชน ผวางแผนโครงการเชญชวนใหประชาชนแสดงความคดเหน เพ�อใหได

ขอมลมากข�น และเพ�อใหประเดนในการประเมนผลชดเจนย�งข�น

การใหขอมล เปนวธการท�งายท�สดของการตดตอส�อสารระหวางผวางแผนโครงการและประชาชนเพ�อใหขอมล

แกประชาชนเก�ยวกบการตดสนใจของผวางแผนโครงการหรอกจกรรมน�นๆ

สง

ต�า

ระดบของ การมสวนรวม

นอย

มาก

มาก

จานวน ประชาชน

ท�เก�ยวของ

75

นอกจากน� ณรงค มหรรณพ และดสต เวชกจ (อางถงใน จาเนยร โกมลวานช, 2553: 35) ไดกลาวถงการมสวนรวมของประชาชนตอองคกรประชาชนในทองถ�น 7 ระดบ จากนอยไปหามาก ดงน� ระดบท� 1 ไมมสวนรวมเลย ประชาชนเขามารวมโครงการเพราะถกบงคบ ระดบท� 2 มสวนรวมนอยมาก ประชาชนเขามามสวนรวมโดยการถกลอใจดวยผลประโยชนบางอยาง ระดบท� 3 มสวนรวมนอย ประชาชนจะถกชกชวนใหความรวมมอเพราะการโฆษณาการประชาสมพนธในรปแบบตาง ๆ ซ� งพยายามช� ใหเหนถงความดของโครงการใหประชาชนหลงเช�อจนใหความรวมมอ ระดบท� 4 มสวนรวมปานกลาง ประชาชนจะถกเรยกประชมแลวสอบถาม หรอสมภาษณวามปญหาความตองการอะไร ทางราชการจะเปนผหาทางแกไขและวางแผนการปฏบตให ระดบท� 5 มสวนรวมคอนขางสง ประชาชนเร� มเขาไปมสวนรวมในการเสนอความคดเหนเก�ยวกบการวางแผนและการดาเนนงานบาง แตการตดสนใจยงเปนสวนของราชการ ระดบท� 6 มสวนรวมสง ประชาชนมโอกาสในการใหคาปรกษาหารออยางใกลชดมโอกาสในการตดสนปญหา และหาทางแกไขดวยตนเอง จนกระท�งมสทธเสนอโครงการและเขารวมปฏบตดวย ระดบท� 7 มสวนรวมในอดมคต ประชาชนจะเปนหลกสาคญของการตดสนใจในทกเร�องต�งแตการวางแผน การปฏบตงาน และการประเมนโครงการ กลาวโดยสรปคอ ระดบของการมสวนรวม สามารถจาแนกไดหลากหลายข�นอยกบจะใหความสาคญกบรายละเอยดของกจกรรมท�อยในข�นตอนของการมสวนรวมอยางไร แตหากจะแบงระดบของการมสวนรวมท�ชดเจน สามารถจาแนกออกเปน 3 ระดบ คอ 1) การมสวนรวมแบบถกกระทา คอ การท�คนสวนใหญไมมอานาจใดๆในการตดสนใจ หรอออกความคดเหน เปนเพยงการปฏบตตามกฎกตกาท�ถกต�งข�นไวแลว 2) การมสวนรวมในกจกรรมเพยงสวนใดสวนหน�งของท�งกระบวนการ แตยงไมถอวาเปนการมสวนรวมท�แทจรง และ 3) การมสวนรวมท�แทจรง คอสมาชกทกคนมสวนรบผดชอบในทกๆ กจกรรมของกระบวนการ สามารถออกความคดเหนไดอยางเตมท� เสมอนทกคนเปนเจาของกลมหรอองคกรน�นๆ รวมกน

76

3.4.1.5 ปจจยท�มผลตอการมสวนรวมของประชาชน นรนดร จงวฒเวศย (2527: 188) ไดอธบายถงปจจยท�มผลตอการมสวนรวมของประชาชน ไววา ในการดาเนนงานพฒนาหรอกจกรรมโครงการใดๆ กตามส� งท�สาคญตอการตดสนใจเขามามสวนรวมของประชาชน มหลายประการท�งดานปจจยตวบคคล องคกร และชมชน ดงน�นภาครฐจาเปนตองคานงถงการสงเสรมสนบสนนชวยเหลอประชาชน เพ�อใหประชาชนเขามามสวนรวมในการใหความรวมมอในกจกรรมการพฒนาตางๆ ของชมชน เพ�อใหดาเนนงานบรรลวตถประสงค และเกดการพฒนาท�ด เกดผลดตอชมชน ปจจยท�มผลตอการมสวนรวมเกดจาก ความศรทธาท�มตอความเช�อถอบคคลและส�งศกดe สทธe ความเกรงใจท�มตอบคคลท�เคารพนบถอหรอมเกยรตยศ ตาแหนง อานาจบบบงคบท�เกดจากคนท�มอานาจเหนอกวา ทาใหเกดการบบบงคบใหมสวนรวมในการกระทาตางๆ ปรชญา เวสารชช (อางถงใน สรพฒน ลาภจตร, 2550: 38) ไดกลาวถงปจจยท�ผลกดนใหประชาชนเขามามสวนรวมในการพฒนาทองถ�น ซ� งประกอบไปดวย 1) ปจจยสภาพแวดลอมท�งทางกายภาพ เศรษฐกจ สงคม การเมอง การปกครอง และความปลอดภย 2) ปจจยผลกดนจากบคคลอ�น โดยเฉพาะผนา 3) ปจจยท�เปนรางวลตอบแทน เชนคาตอบแทนแรงงาน เงนปนผลจากสหกรณออมทรพย 4) ปจจยภายในตวบคคล ไดแก ความคาดหวงในประโยชนสวนรวม ความรสกเกรงใจ ไมกลาปฏเสธเม�อถกชกชวนหรอความรสกวาเปนพนธะท�ตองเขารวมเพ�อใหเกดความสามคค ปรยากร วงศอนตรโรจน (อางถงใน จาเนยร โกมลวานช, 2553: 37) กลาววา ปจจยหรอองคประกอบท�ใชเปนเคร�องมอช� ปญหาท�เก�ยวกบการทางานม 3 ประการ คอ 1) ปจจยดานบคคล (personal factors) หมายถงคณลกษณะสวนตวของบคคลท�เก�ยวของกบงาน ไดแก ประสบการณในการทางาน เพศ จานวนสมาชกในความรบผดชอบ อาย เวลาในการทางาน การศกษา เงนเดอน ความสนใจ เปนตน 2) ปจจยดานงาน (factors in the job) ไดแก ลกษณะงาน ทกษะในการทางาน ฐานะทางวชาชพ ขนาดของหนวยงาน ความหางไกลของบานและท�ทางาน สภาพทางภมศาสตร เปนตน

77

3) ปจจยดานการจดการ (factors controllable by management) ไดแก ความม�นคงในงานผลประโยชน โอกาสกาวหนา อานาจ ตาแหนงหนาท� สภาพการทางาน เพ�อนรวมงาน ความรบผดชอบ การส�อสารกบผบงคบบญชา ความศรทธาในตวผบรหาร จากแนวความคดท�เก�ยวกบปจจยท�มผลตอการมสวนรวมดงท�กลาวมาแลวขางตน กลาวโดยสรปคอ ส�งตางๆสามารถมผลตอการมสวนรวมไดข�นอยกบสภาพแวดลอมของการดาเนนกจกรรมน�นๆ ประกอบดวยอะไรบาง และมความเหมาะสมมากนอยเพยงใด โดยผวจยไดสรปโดยอาศยแนวคดของ ปรชญา เวสารชช ซ� งไดพจารณาวาปจจยท�มผลตอการมสวนรวม ประกอบดวยประเดนตางๆ คอ 1) ปจจยสภาพแวดลอมท�งทางกายภาพ ว�งในแตละสงคมกจะมความแตกตางกนไป มประเดนยอยท�ไมเหมอนกน 2) ปจจยผลกดนจากบคคลอ�น หมายถง การท�การมสวนรวมน�นๆ ข�นอยกบบคคลอ�นๆเปนสาคญ เชน ผนาองคกร หรอสมาชกอ�นๆ 3) ปจจยท�เปนรางวลตอบแทน คอ การท�คนจะเขามามสวนรวมมกจะมองถงส� งตอบแทนเพ�อเปนแรงจงใจในการเขามารวมดาเนนการ และ 4) ปจจยภายในตวบคคล คอ ส�งท�อยในตวบคคลน�นๆ ท�จะเปนแรงผลกดนใหเขามามสวนรวมในกจกรรมใดๆ ซ� งแตละคนจะแตกตางกนไป

3.5 งานวจยท�เก�ยวของ ในการศกษาวจยเร� ององคกรเครอขายภาคประชาชนน� ไดมผสนใจทาการศกษาวจยในประเดนตางๆ ท�นาสนใจ ดงน� ง า ม เนตร จ รง ส ง เ นน ( 2538) ไ ด ศ ก ษ า อง คก ร ช ม ช น เค รอข า ย เพ� อก า รจดก า รทรพยากรธรรมชาตในเขตพ�นท�ลมน� า กรณศกษาองคกรชมชนเครอขายลมน� าแมราก-แมเลา ตาบลปาแป อาเภอแมแตง จงหวดเชยงใหม โดยมวตถประสงค เพ�อศกษาถงปจจยท�ทาใหเกดการรวมตวเปนองคกรชมชนเครอขาย ศกษาลกษณะการมสวนรวมของชมชนและองคกรชมชนในการจดการทรพยากรธรรมชาต และปจจยท�ทาใหองคกรชมชนเครอขายมศกยภาพในการจดการทรพยากรอยางมประสทธภาพ โดยการศกษาคร� งน� เปนการศกษาเชงคณภาพ ใชการสมภาษณและสอบถามหนวยงานท�เก�ยวของ และขอมลจากเอกสารตางๆ ผลการศกษา พบวา ปจจยท�ทาใหเกดการรวมตวเปนองคกรชมชนเครอขายเพ�อการจดการทรพยากร คอ 1) การมปญหาและผลกระทบรวมกน คอ ปญหาความแหงแลง ซ� งเปนผลกระทบมาจากการทาลายปา 2) การมผนาและคณะกรรมการในองคกรบรหารสวนทองถ�น (สภาตาบล) ท�เปนผมสานกรบผดชอบสงตอการแกปญหาของชมชน และ 3) การกระตนใหเกดการกอต�งองคกรโดยเจาหนาท�จากภายนอก ซ� งไดแก เจาหนาท�จากโครงการพฒนาท�สงสามหม�น โดยปจจยในขอ 1)

78

และ 3) ทาใหเกดองคกรชมชนเครอขายข�น สวนปจจยขอ 2) ทาใหองคกรชมชนเครอขายมศกยภาพในการดาเนนงานและแปรสภาพเปนคณะทางานขององคกรบรหารสวนทองถ�น (สภาตาบลปาแป) ลกษณะการมสวนรวมของประชาชนและองคกรชมชนระดบหมบาน คอ กระบวนการสรางจตสานกของคณะกรรมการองคกรเครอขายท�ใชการประชาสมพนธใหประชาชนรขาวสารและทางานใกลชดกบประชาชนตลอดเวลา โดยกระบวนการท�เรยกวา “กระบวนการเรยนรรวมกน” และมการพฒนาจตสานกรบผดชอบดวยการใชสมาชกเขามารวมคดกาหนดแนวทางแกปญหาในรปของการกาหนด กฎ กตกา ขอบงคบของชมชนรวมกน รวมวางแผนกจกรรม รวมกาหนดสทธประโยชน รวมปฏบตงานควบคมรกษากฎกตกา รวมอนรกษ พฒนาทรพยากร ดน น� า ปาไม ตามท�ไดกาหนดเปนแผนไว ในสวนของปจจยสาคญท�ทาใหศกยภาพขององคกรชมชนมความเขมแขง คอ 1) การพฒนาภมปญญาของชมชนข�นมาเปนพลงปญญา โดยเฉพาะในสวนท�เปนองคความรดานสานกรบผดชอบและองคความรดานการบรหารการจดการบนพ�นฐานของความรสกสานกรบผดชอบท�ดงาม 2) การผนกกาลงของชมชนท�มผนาองคกรซ� งมความรความสามารถในการสรางความเช�อถอข�นมาเปนพลงชมชนท�ผสานเขากบพลงปญญา และ 3) พลงของทรพยากรธรรมชาต ดน น�า ปาไม ท�ยงอยอยางอดมสมบรณ มงมตร บญเขตการ (2550) ไดศกษากระบวนการสรางเครอขายการพฒนาโดยใชแนวคดเศรษฐกจพอเพยง หมบานไหมคณธรรม อาเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน โดยมวตถประสงค 2 ประการ คอ 1) เพ�อศกษากระบวนการสรางเครอขายการพฒนาโดยใชแนวคดเศรษฐกจพอเพยง 2) เพ�อศกษาปญหาและการแกไขเก�ยวกบการสรางเครอขายโดยรวบรวมขอมลจากการสมภาษณผท�มสวนเก�ยวของกบกระบวนการสรางเครอขาย การสงเกตแบบมสวนรวม และเอกสารตางๆ ผลการศกษา พบวา 1) กระบวนการสรางเครอขายการพฒนาโดยใชแนวคดเศรษฐกจพอเพยง ประกอบดวยการสารวจและการคนหา พบวา ชมชนมทรพยากรธรรมชาตท�ใชประโยชนในการผลตสนคาโดยไมตองลงทนซ�อและใชกรรมวธจากภมปญญา สามารถถายทอดใหแกเดกและเยาวชน 2) การตดสนใจและพจารณาความพรอม พบวา ใหความสาคญกบ วตถดบ การสารวจขอมล ทดลองทาเทคนค และวธการในการนาทรพยากรตางๆ มาใชอยางเหมาะสม และพจารณาคนท�มความประพฤตด และเตมใจเขารวมเปนสมาชก มความซ�อสตย ความรวมมอ การไวเน�อเช�อใจ และตองอยในกฎกตกา 3) การผลต พบวา สมาชกเครอขายจะรวมกนคด รวมวางแผนการทางานในการผลตสนคา 4) การทางานของเครอขาย พบวา กลมแมขายลกขายจะคอยสนบสนนและชวยเหลอกน โดยเฉพาะเร�องบคคล วสดอปกรณ การตลาด การแกปญหา ตลอดจนงบประมาณจากหนวยงานท�งภาครฐและเอกชน 5) การขยายผล พบวา เครอขายไดพฒนาองคความร การประสานงาน การจดสวสดการ สงเสรมอาชพ การผลต การตลาด และการแกไขปญหารวมกน ในสวนของปญหาและ

79

การแกไขเก�ยวกบการสรางเครอขาย พบวา การดาเนนการดานการตลาดและการประชาสมพนธในเร� องเก�ยวกบสนคาหรอผลตภณฑยงขาดความชดเจนและไมท�วถง รวมท�งขาดการสนบสนนงบประมาณอยางตอเน�อง สงผลใหการดาเนนงานไมสอดคลองกบโครงการและแผนงานท�วางไว จนทรนนท เหลาพนนา (2546) ไดศกษาขบวนการสรางเครอขายการพฒนาองคกรชมชนของอาเภอแวงใหญ จงหวดขอนแกน โดยมวตถประสงค คอ 1) เพ�อศกษาขบวนการสรางเครอขายชมชน 2) เพ�อศกษาวธการจดการเครอขายองคกรชมชน 3) เพ�อศกษาปญหาอปสรรคของขบวนการสรางเครอขายองคกรชมชนและปญหาการดาเนนงานขององคกรเครอขาย โดยรวบรวมขอมลจากการสมภาษณคณะกรรมการบรหารเครอขายองคกรชมชน สมาชกเครอขายองคกรชมชน และเจาหนาท�ท�เก�ยวของกบกระบวนการสรางเครอขายพฒนาองคกรชมชนของ อาเภอแวงใหญ จงหวดขอนแกน ผลการศกษา พบวา ในการเช�อมโยงเครอขายองคกรชมชนท�ดน�นนะตองมการแลกเปล�ยนเรยนรประสบการณจากกนและกนอยางสม�าเสมอและตอเน�อง ซ� งอาจจะใชวธการประชมสมาชกเพ�อใหกาลงใจซ� งกนและกน ทาใหเกดความสมพนธกนอยางใกลชด และรวมกนแกปญหาอยางทนทวงท เปนรปธรรม ในการดาเนนงานของเครอขายองคกรชมชนน�น จะตองมการบรหารท�ด กลาวคอ การดาเนนงานจะตองมการจดทาแผน และนาแผนไปใชในการแกไขปญหาท�เกดข�นในชมชนมการเช�อมประสานใหการดาเนนงานเปนไปดวยความคลองตว มผรบผดชอบ หาแนวทางขอรบการสนบสนนงบประมาณจากหนวยงานตางๆ เพ�อท�จะทามาใชเปนเคร� องมอในการบรหารงาน และมการควบคมดแลสมาชกใหอยในกรอบกตกาท�วางรวมกนไวอยางเครงครด เพราะจะทาใหการดาเนนงานองคกรเปนไปดวยความเรยบรอย ปญหาและอปสรรคของขบวนการสรางเครอขายองคกร คอ ปญหาเก�ยวกบการบรหารจดการ และปญหาเก�ยวกบความไมพรอมขององคกรในการท�จะสรางเครอขาย รวมถงปญหาการไมมองคความรในการสรางเครอขายองคกรชมชน และปญหาอปสรรคท�เกดข�นในการดาเนนงานเครอขายองคกรชมชน ปฤถา พรหมเลศ (2549) ไดศกษาการประสานเครอขายทางสงคมในการปองกนอทกภยในเขตลมน� าปงตอนลาง โดยมวตถประสงคเพ�อศกษา 1) บรบทเครอขายพ�นท�ลมน� าปงตอนลาง 2) รปแบบการประสานเครอขายทางสงคมในการปองกนอทกภย ในเขตลมน� าปงตอนลาง 3) การประสานเครอขายทางสงคมในการปองกนอทกภย ในเขตลมน� าปงตอนลาง 4) การปองกนอทกภย ในเขตลมน�าปงตอนลาง และ 5) ความเขมแขงของเครอขายทางสงคมในการปองกนอทกภย ในเขตลมน�าปงตอนลาง

80

ผลการศกษา พบวา ภาวะน� าทวมในเขตลมน� าปงตอนลาง กอใหเกดเครอขายทางสงคมในการปองกนอทกภย ในขณะเดยวกน การประสานเครอขายทางสงคมไดเกด “ชองวาง” ของการประสานงานระหวางภาครฐ กบภาคเอกชน และภาคประชาชน นอกจากน� ผลการวจยยงพบชองวางของการประสานงานระหวางอาเภอกบเทศบาล รปแบบการประสานเครอขายทางสงคมในการปองกนอทกภย เปนรปแบบท�ภาครฐมอานาจเบดเสรจตอภาคเอกชนและภาคประชาชน ในการประสานเครอขายทางสงคมน�น มเพยงข�นตอนการรวมปฏบตการและการรวมรบประโยชนเทาน�นท�ภาคเอกชนและภาคประชาชนเขารวมบางตามท�ไดรบคาส�งจากภาครฐ สวนข�นตอนการตดสนใจและข�นตอนประเมนผล การดาเนนการปองกนอทกภยเปนการดาเนนการและตดสนใจของภาครฐเทาน�น ภาคเอกชนและภาคประชาชนมสวนรวมนอยมาก ซ� งกลาวไดวา เครอขายทางสงคมในการปองกนอทกภย ในเขตลมน�าปงตอนลาง เปนเครอขายทางสงคมท�ยงไมเขมแขง ไททศน มาลา (2553) ไดศกษาบทบาทในการทางานรวมกนระหวางสภาองคกรชมชนกบองคกรปกครองสวนทองถ�น โดยมวตถประสงค 3 ประการคอ 1) เพ�อศกษาแนวคดของการนาไปสการมสภาองคกรชมชน 2) เพ�อศกษาถงการประสานงานรวมกนระหวางสภาองคกรชมชนกบองคกรปกครองสวนทองถ�น และ 3) เพ�อศกษาแนวทางในการประสานงานรวมกนระหวางสภาองคกรชมชนกบองคกรปกครองสวนทองถ�น ผลการศกษาพบวา สาเหตท�นาไปสการผลกดนแนวคดของการมสภาองคกรชมชนข�นน�นประกอบดวย 1) ชมชนแสวงหาเคร�องมอเพ�อตอสกบความเหล�อมล�าท�เกดข�นในสงคม 2) กฎหมายใหการรบรองตอการมสวนรวมของประชาชนมากข�น 3) ความบกพรองของระบอบประชาธปไตยแบบตวแทน 4) ขอจากดของหนวยราชการโดยเฉพาะองคกรปกครองสวนทองถ�น และ 5) บทเรยนจากการเตบโตของภาคประชาสงคมในการเขามามบทบาทตอการเสรมสรางกระบวนการทางการเมองภาคพลเมอง ขณะท�การประสานงานรวมกนระหวางสภาองคกรชมชนกบองคกรปกครองสวนทองถ�นน�นมลกษณะท�ตางฝายตางทาซ� งยงไมสงผลตอการทางานรวมกนระหวางองคกร ขาดความรวมมอและขาดความเขาใจอนดตอกน การท�ผนาของท�งสององคกรมทศนคตท�ไมดตอกน เหลาน� จงสงผลโดยตรงตอการพฒนาศกยภาพของสภาองคกรชมชนอยางหลกเล�ยงไมได ทาใหการประสานงานรวมกนยงไมเกดความไวเน�อเช�อใจตอกนและเปนเหตใหเกดการหวาดระแวงตอกน ผลกระทบท�งหมดจงตกไปอยท�ทศทางของการพฒนาในชมชนทองถ�นท�ยงขาดมตของแผนการพฒนาในเชงบรณาการ

81

3.6 กรอบแนวคดการวจย จากการทบทวนวรรณกรรมท�เก�ยวของกบองคกรเครอขายภาคประชาชน ไดแก องคความรเก�ยวกบเครอขาย องคความรเก�ยวกบองคกรชมชน องคความรเก�ยวกบเครอขายทางสงคม ทฤษฎการมสวนรวม งานวจยท�เก�ยวของ ผวจยจงนามาพฒนาเปนกรอบแนวความคดในการวจย โดยการศกษาคร� งน� ผวจ ยมงศกษาองคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวม กรณศกษาเปรยบเทยบองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม ซ� งผวจยมงท�จะศกษาวจยในสวนของท�มาและการรวมตว และการมสวนรวมใน 3 ประเดน คอ ระดบของการมสวนรวมขององคกร ผลของการมสวนรวม และการเปรยบเทยบปจจยท�สนบสนนการมสวนรวมขององคกรท�งสอง โดยตองทาการวเคราะหวาท�มาและการรวมตวขององคกรเครอขายภาคประชาชนน�น มพฒนาการอยางไร มปจจยใดบางท�เก�ยวของ และเม�อสามารถรวมตวกนเปนองคกรเครอขายภาคประชาชนไดแลว มกระบวนการของการมสวนรวมอยางไร มกจกรรมอะไรบาง มลกษณะของการมสวนรวมอยางไร จงสามารถนามาวเคราะหเพ�อจาแนกระดบของการมสวนรวมได รวมถงการวเคราะหผลของการมสวนรวมขององคกร และสดทายเม�อทราบถงลกษณะของการมสวนรวม รวมถงบรบทตางๆ ท�เกดข�นขององคกร จงนามาวเคราะหจาแนกหาปจจยท�สนบสนนการมสวนรวมน� น และวเคราะหเปรยบเทยบระหวางกรณศกษาตอไป อยางไรกตามกรอบแนวคดการวจยน� ไมไดเปนขอจากดของการวจยแตเปนขอบเขตของการศกษา และตองอาศยขอมลเชงประจกษจากพ�นท�ท�ผวจยเขาไปศกษา กรอบแนวคดการวจยน� จงมการปรบปรงอยางตอเน�องตลอดการศกษาคร� งน�

82

ภาพท� 3.15 กรอบแนวคดการวจย

3.7 สรป การทบทวนวรรณกรรมสาหรบการศกษาคร� งน� เปนการระบองคความรพ�นฐานในการทาความเขาใจเก�ยวกบองคกรเครอขายภาคประชาชน ซ� งประกอบไปดวยองคความรเก�ยวกบเครอขาย องคความรเก�ยวกบองคกรชมชน องคความรเก�ยวกบเครอขายทางสงคม ทฤษฎการมสวนรวม และงานวจยท�เก�ยวของ โดยวรรณกรรมท�ปรากฏในบทน� จะไดรบการตรวจสอบโดยขอมลและผลการวเคราะหกรณศกษาอกคร� งในสวนทายของวทยานพนธน� กรอบแนวคดการวจยของการศกษาคร� งน� กาหนดไวเปนกรอบกวางๆ โดยพจารณาท�ท�มาและการรวมตว การมสวนรวมขององคกรใน 3 ประเดน คอ ระดบของการมสวนรวมขององคกร ผลของการมสวนรวม และการเปรยบเทยบปจจยท�สนบสนนการมสวนรวมของกรณศกษา

ท�มาและการรวมตว

1) สมาชก 2) จดมงหมาย 3) กจกรรมหรอการมสวนรวม

องคกรเครอขายภาคประชาชน

การมสวนรวมขององคกร

ระดบของการมสวนรวม 1) การมสวนรวมแบบถกกระทา 2) การมสวนรวมเพยงบางสวน 3) การมสวนรวมท�แทจรง

ผลของการมสวนรวม 1) ประสบความสาเรจ 2) ไมประสบความสาเรจ

ปจจยท�สนบสนนการมสวนรวม 1) ปจจยสภาพแวดลอมทางกายภาพ 2) ปจจยผลกดนจากบคคลอ�น 3) ปจจยท�เปนรางวลตอบแทน 4) ปจจยภายในตวบคคล

บทท� 4

ระเบยบวธวจย

ในบทน� ผวจยไดนาเสนอระเบยบวธวจยท�ใชในการศกษาคร� งน� โดยครอบคลมเน�อหาท�สาคญประกอบไปดวย แนวทางการวจย การออกแบบการวจย วธการเกบรวบรวมขอมล เคร�องมอท�ใชในการวจย คาถามการวจย แนวทางการวเคราะหขอมล และแผนการดาเนนงาน ซ� งสามารถอธบายไดดงน�

4.1 แนวทางการวจย (research approach)

การศกษาองคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวม กรณศกษาเปรยบเทยบองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม ดาเนนการโดยใชระเบยบวธวจยเชงคณภาพ (qualitative research methodology) มาเปนแนวทางในการแสวงหาคาตอบของคาถามการวจยท�กาหนดไว ซ� งการเลอกแนวทางเชงคณภาพในการวจยน�สอดคลองกบความมงหมายท�เปนแกนของการศกษาท�ตองการทาความเขาใจปรากฎการณทางสงคม ในท�น� ไดแกการรวมตวขององคกรชมชนหน�งโดยชาวบานทกเพศ ทกวย ทกสาขาอาชพ ซ� งนาไปสการมสวนรวม การจดระบบการบรหารองคกร และการยอมรบจากภายนอก ท� งน�ปรากฎการณท�ตองการศกษายงมลกษณะเชงคณภาพ เปนพลวต และมความซบซอน การใชแนวทางเชงคณภาพจงมโอกาสสรางความเขาใจเชงลกตอปรากฎการณลกษณะเชนน�ไดมากกวา

4.2 การออกแบบการวจย (research design)

การดาเนนการโดยใชระเบยบวธวจยเชงคณภาพ รวมท�งความมงหมายท�เปนแกนของการศกษาท�ตองการทาความเขาใจปรากฎการณการรวมตวขององคกรชมชน การมสวนรวม และการจดระบบการบรหารองคกร ซ� งวธการศกษาท�ใชไดแก กรณศกษา

84

4.2.1 กรณศกษา (case study method)

ผวจยใชวธกรณศกษาเปนเครอมอในการตอบคาถามการวจย โดยเปนกรณศกษาแบบพห (multiple case studies) และใช “องคกรเครอขายภาคประชาชน” เปนกรณศกษา โดยองคกรเครอขายภาคประชาชนท� เลอกตองเปนองคกรท� ร เร� มและดาเนนการโดยคนในชมชนเอง เพราะฉะน�น นยามของ องคกรเครอขายภาคประชาชน สาหรบการศกษาน� จง หมายถง องคกรท�เกดจากการรวมตวของคนในชมชน ซ� งเปนผรเร�มและดาเนนการกจกรรมตางๆ เพ�อรวมกนวเคราะหสาเหตปญหา แนวทางการแกไข และรวมกนตดสนใจในการแกปญหาของทองถ�นน�นๆ โดยเนนการมสวนรวม

4.2.2 เกณฑการเลอกกรณศกษา

ผวจยเลอกพ�นท�ศกษาในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เน�องจากเปนภมประเทศท�มขนาดใหญและมจานวนประชากรมากท�สดในประเทศ ซ� งยอมมปญหาตางๆ ตามมามากมาย รวมไปถงปญหาดานการจดการทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอมของชมชน อกท�งผวจยสามารถเขาถงขอมลองคกรชาวบานในพ�นท�จงหวดมหาสารคามไดสะดวก ดงน� นจงมหลกเกณฑในการเลอก พ�นท�ศกษาดงน�

1) องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ผวจยไดใชรายช�อองคกรเครอขายภาคประชาชนท�ไดรบรางวลลกโลกสเขยวประเภทชมชน (ชมชน ชมชนเมอง เครอขายชมชน) ในการหากรณศกษาท�ประสบความสาเรจ ซ� งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดเปนกรณศกษาท�อยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ คอจงหวดมหาสารคาม และมการรวมตวกนมาอยางยาวนาน ซ� งมความนาสนใจขององคกร นาศกษาเปนแบบอยาง

2) กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม ผวจยไดใชรายช�อองคกรเครอขายซ� งมลกษณะท�สอดคลอง คลายคลงกบกรณศกษาแรก โดยพจารณาจากหลกเกณฑเร� องประเภทขององคกรเครอขาย ความเจรญ ทาเลท�ต�ง และขนาดของพ�นท� เปนหลก โดยกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนน�นมความนาสนใจในลกษณะขององคกรเครอขายภาคประชาชนท�รวมตวกนคดคานการดาเนนนโยบายของรฐในพ�นท�ปาสาธารณะของชมชน

การศกษาเปรยบเทยบระหวางกรณศกษาดงกลาว จะนาไปสการไดมาซ� งองคความรเก�ยวกบองคกรเครอขายภาคประชาชน ท�สามารถใชเปนแนวทางในการบรหารจดการองคกรเครอขายภาคประชาชนอ�นๆ ได

85

4.3 วธการเกบรวบรวมขอมล

การศกษาวจยเร� อง “องคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวม กรณศกษาเปรยบเทยบองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม” ผวจยมวธการเกบรวบรวมขอมลดงน�

1) ศกษาจากขอมลเอกสาร (documentary research) เปนการรวบรวมและวเคราะหขอมลเชงคณภาพจากผลงานวจยท�เก�ยวของ ผลงานทางวชาการ เอกสารการวจย วทยานพนธ หนงสอราชการท�เก�ยวของ รวมถงเอกสารจากองคกรเครอขายภาคประชาชนท�เปนกรณศกษาท�เหนวาเก�ยวของและเหมาะสม

2) ศกษาจากขอมลภาคสนาม (field research) ทาการศกษาจากองคกรชาวบานท�ทาการศกษาวจย โดยวธการสมภาษณแบบเจาะลก (in-depth interview) ผใหขอมลท�สาคญ (key informant interview) โดยใชแบบสมภาษณเปนเคร�องมอในการเกบรวบรวมขอมล

3) การสงเกตการณ (observation) ท�งแบบมสวนรวมและแบบไมมสวนรวม เก�ยวกบการดาเนนกจกรรมขององคกรชาวบานท�ทาการศกษาวจย โดยผวจยไดศกษาชมชนโดยการสรางสมพนธภาพท�ดกบชาวบาน สมาชกองคกร และผนาองคกร โดยการแนะนาตวพดคยทาความสนทสนมคนเคย ซ� งผวจยไดเขารวมการประชมรวมกลมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และรวมรบประทานอาหารท�บานผนาองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด 1 คร� ง สวนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ผวจยไดเขารวมการประชมกลม และรวมรบประทาน 1 คร� ง

4.4 เคร�องมอท�ใชในการวจย

1) กาหนดผใหขอมลท�สาคญ (key informant) เปนกลมคนท�มสวนเก�ยวของกบกระบวนการของการเกดองคกรเครอขายภาคประชาชน ซ� งประกอบดวย 3 กลม ไดแก

(1) กลมผใหขอมลในชมชน ซ� งเปนผนาท�เปนทางการ ไดแก กานน ผใหญบาน และท�ไมเปนทางการ ไดแก ผอาวโส ผนาทางพธกรรม เปนตน เพ�อใหขอมลเก�ยวกบประวตความเปนมา พฒนาการ และรปแบบการจดการปาของชมชนจากอดตถงปจจบน 11 คน

(2) กลมผใหขอมลหลกของเครอขาย ไดแก คณะกรรมการ สมาชกกลม เพ�อใหไดขอมลเก�ยวกบประวตความเปนมา พฒนาการ และลกษณะการมสวนรวมของเครอขาย 14 คน

86

(3) กลมผใหขอมลท�เปนหนวยงานภายนอก เชน เจาหนาท�กรมปาไม องคการบรหารสวนตาบล และเจาหนาท�องคกรพฒนาเอกชน เพ�อใหขอมลเก�ยวกบการสนบสนนจากภายนอกท�มตอเครอขาย 3 คน

2) การบนทกเสยงคาสมภาษณ ผวจยจะใชวธการบนทกเสยงเพ�อเปนการชวยความจาขอมลท�ไดจากการสมภาษณ ท�งน�ผวจยจะทาการขออนญาตผใหขอมลกอนเสมอ เม�อไดรบอนญาตจงจะทาการบนทก

3) การถอดเทปเสยงคาสมภาษณ เม�อผวจยไดทาการบนทกเสยงคาสมภาษณจากผใหขอมลแลว จะทาการถอดเทปเพ�อจดบนทกประเดนตางๆ เพ�อนามาวเคราะหตความ สงเคราะห และเขยนสรปผล

4) การบนทกภาพ ผวจยจะใชวธการถายภาพเพ�อนามาสะทอน/เตอนความจาเพ�อใหผวจยสามารถระลกถงบรบท/บรรยากาศท�เกดข�นโดยการสงเกต และระหวางการสมภาษณ หากจะมการนาภาพถายตางๆไปใชในการยนยนหรอใดๆกตาม ผวจยจะขออนญาตผท�อยในภาพกอนเสมอ

4.5 คาถามการวจย

ผวจยกาหนดคาถามการวจยท�ใชเปนแกนกลางของการศกษา ดงน�

1) ชมชน/ปาชมชน มประวตความเปน และววฒนาการอยางไรบาง

2) ท�มาและการรวมตวเปนองคกรชาวบาน มการดาเนนการอยางไร และมปจจยใดบางท�เก�ยวของ

3) การมสวนรวมขององคกรชาวบานเปนอยางไร มกจกรรม/บคคลใดบางท�เก�ยวของ

4) ผลการดาเนนงานขององคกรชาวบานเปนอยางไร

4.6 แนวทางการวเคราะหขอมล

การวเคราะหขอมลในการศกษาเชงคณภาพน�นมเปาหมายเพ�อจดระบบของขอมล ศกษาเปรยบเทยบ โดยวเคราะห สงเคราะห และเช�อมโยงเพ�อหาขอสรป อธบายปรากฏการณท�ศกษา โดยในการศกษาคร� งน� การวเคราะหขอมลจะใชการพรรณนาวเคราะหเน�อหาจากการตความ สรางขอสรปจากขอมลท�รวบรวมไดท�งจากเอกสาร การสมภาษณ และการสงเกตการณ เทยบเคยงกบแนวความคดทฤษฎท�ใชในการศกษาวจย แลวนาขอมลท�ไดจากท� งสองกรณศกษาน� นมา

87

เปรยบเทยบ วเคราะห สงเคราะห เช�อมโยง หาขอสรป โดยจะทาการวเคราะหขอมลและตรวจสอบขอมลไปพรอมๆ กน ในระหวางการเกบรวบรวมขอมล เพ�อชวยใหผลการวเคราะหอยในกรอบและแนวทางท�ถกตอง แลวจงนาไปเขยนรายงานตอไป

4.7 แผนการดาเนนงาน

การศกษาน� ประกอบดวย 3 ชวง ไดแก ชวงระบและออกแบบ ชวงเกบขอมล และชวงวเคราะหและสรปผลการศกษา ซ� งอธบายไดดงน�

ในชวงแรก (ชวงระบและออกแบบ) จะมการดาเนนการซ� งประกอบดวย การระบวตถประสงคการวจยและคาถามการวจย การเลอกกรณศกษา การออกแบบโครงสรางการเกบรวบรวมขอมล เม�อกาหนดกรณศกษาและแนวทางในการเกบรวบรวมขอมลเรยบรอยแลว ในข�นตอมา (ชวงเกบขอมล) จะเปนการดาเนนการเกบขอมลในพ�นท�ท�เปนกรณศกษา และในชวงสดทาย (ชวงวเคราะหและสรปผลการศกษา) จะเปนการวเคราะหขอมลท�ไดมา พรรณนากรณศกษาในเชงลก รวมท�งการนาเอาขอมลท�งหมดมาสงเคราะหเปนกรอบเชงแนวคดอยางเปนระบบ ซ� งนบเปนผลผลตสดทาย (ultimate outcome) ของการศกษาน� จากน�นจะเปนการสรป และเสนอแนะท�งเชงวชาการและการวจยในอนาคตตอไป

4.8 สรป

การศกษาวจย เร� อง องคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวม กรณศกษาเปรยบเทยบองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม มระเบยบวธจยในการศกษาคร� งน� ซ� งดาเนนการโดยใชระเบยบวธวจยเชงคณภาพ (qualitative research methodology) เกบรวบรวมขอมลโดยวธการสมภาษณแบบเจาะลก (in-depth interview) ผใหขอมลท�สาคญ (key informant interview) โดยใชแบบสมภาษณเปนเคร�องมอในการเกบรวบรวมขอมล และอาศยการสงเกตการณ (observation) ท�งแบบมสวนรวมและแบบไมมสวนรวมควบคดวย การวเคราะหขอมลจะใชการพรรณนาวเคราะหเน�อหาจากการตความ สงเคราะห เช�อมโยง หาขอสรปเพ�ออธบายปรากฏการณอยางลกซ� ง และเสนอแนะท�งเชงวชาการและการวจยในอนาคตตอไป

บทท� 5

ผลการศกษา การศกษาวจยคร� งน� ผวจยเลอกท�จะศกษา องคกรเครอขายภาคประชาชน 2 กรณศกษา คอ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน โดยในบทน�จะเปนการนาเสนอผลการศกษาท�ไดจากการสมภาษณเจาะลกผใหขอมลคนสาคญท�มสวนเก�ยวของ รวมท�งการศกษาจากเอกสารตางๆ โดยนาเสนอผลการศกษาครอบคลมในประเดนตางๆ ดงตอไปน�

5.1 องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด

5.1.1 ขอมลท�วไปของปาชมชนโคกหนลาด

ปาชมชนโคกหนลาด ต�งอยทางทศใตของจงหวดมหาสารคาม ตดกบทางหลวงแผนดนสายอาเภอวาปปทม-มหาสารคาม หรอทางหลวงหมายเลข 2040 กโลเมตรท� 14-16 มชมชนรอบปาครอบคลมพ�นท�กวา 20 หมบาน 5 ตาบล 2 อาเภอ ประกอบไปดวย อาเภอเมอง ครอบคลม 4 ตาบล ไดแก ตาบลหนองปลง ตาบลโคกกอ ตาบลบวคอ และตาบลดอนหวาน อาเภอแกดา ครอบคลม 1 ตาบล ไดแก ตาบลวงแสง โดยแตเดมปามพ�นท�กวางขวางกวา 3,750 ไร แตเน�องจากมการบกรกเพ�อเปนพ�นท�ทากนของชาวบานในอดต และรฐไดออกเอกสารสทธ? ส.ป.ก. ใหกบชาวบาน ในระหวางป พ.ศ. 2538-2540 สงผลใหปจจบนปาชมชนโคกหนลาดเหลอพ�นท�เวนคนจากชาวบานเพยงแคประมาณ 2,622 ไร เทาน�น สภาพปาแยกออกเปน 8 แปลง ดงภาพท� 5.1 และ 5.2

ภาพท� 5.1 แผนท�แสดงท�ต�งปาชมชนโคกหนลาดแหลงท�มา: https://maps.google.co.th/

ภาพท� 5.2 แผนท�ปาชมชนโคกหนลาด มาตราสวน แหลงท�มา: ศนยประสานงานองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด

89

แผนท�แสดงท�ต�งปาชมชนโคกหนลาด https://maps.google.co.th/

แผนท�ปาชมชนโคกหนลาด มาตราสวน 1:5,000 ศนยประสานงานองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด

90

ผวจยไดศกษาเร�องประวตความเปนมาของชมชนโคกหนลาด โดยการสมภาษณผนาชมชน ผอาวโสในชมชน รวมถงศกษาจากเอกสารตางๆ พบวา เม�อประมาณ 200 กวาปมาแลว ปาชมชนโคกหนลาดแตเดมมพ�นท�รวมเปนปาผนใหญ มเน�อท�หลายหม�นไร นบวาเปนปาแหงหน�งในภาคอสานท�มความอดมสมบรณเปนอยางมาก สงผลใหพ�นท�ปาชมชนโคกหนลาด กลายเปนทาเลท�ต�งของชาวบานท�ตองการจะอพยพยายถ�นฐานจากหลายพ�นท�ของภาคอสาน เน�องจากพ�นท�ต�งของหมบานเดมไดถกน� าทวม โดยประชากรท�มาต�งถ�นฐานน�นสวนใหญอพยพมาจากจงหวดกาฬสนธ จงหวดนครราชสมา และจงหวดรอยเอด เปนตน โดย นายทองสวย อาจจลลา ฝายประชาสมพนธ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนน�วา

ต�งแตสมยพอใหญแมใหญพากนยายมาจากทางรอยเอด ทางกาฬสนธ ตอนน�นยง

ไมไดเปนปาสงวนยงไมมเจาหนาท�มาดแลเลยเหมอนสมยน� มแตชาวบานรกษากนเอง สมยน�นตอนต�งหมบานใหมๆ มบานอยประมาณ 50 กวาหลงไมเยอะเหมอนตอนน� ปากหนาทบ อดมสมบรณมาก ใครๆ กอยากจะมาอยอาศยแถวน�กน อยากมาสรางบานอยกน ตนไมตนไหนสวยกไปเลอกเอา ตนไหนใหญกไปเลอกเอา เอาไปสรางบานทาท�อยอาศย

ในดานลกษณะภมประเทศน�น ปาชมชนโคกหนลาด ต�งอยบนท�ราบสง มลกษณะเปนท�ราบลกคล�น สภาพดนเปนดนรวนปนทราย เหมาะแกการทานา การปลกพชไรและไมผล ในพ�นท�ปาชมชนโคกหนลาดไมมแหลงน�า ไมมภเขา จงมลกษณะคอนขางแหงแลง สภาพปา เปนปาเตงรง พนธไมสวนใหญ ไดแก ไมเตง ไมรง ไมพลวง ไมแดง ไมยาง ไมพะยอม หญาคา หญาเพก และเถาวลย พชพนธท�พบมาก คอ เหด ไดแก เหดไค เหดระโงก เหดปลวก เหดเผ�ง เหดถาน เหดกามป เหดหนาวว นอกจากน� ยงมพชผกจาพวก ผกต�ว ผกสาบ ผกกระโดน ผกชชาง ผกหนไฮ เครอหมานอย ยานาง ผกล�นแลน สตวปาท�พบมาก เชน แย กระแต มดแดง ตVกแตน อ�งอาง สนขจ�งจอก กระตาย นกนานาชนด เปนตน สภาพภมอากาศ มสภาพอากาศเชนเดยวกบพ�นท�อ�นๆ ในภาคอสานตอนกลาง คอ ม 3 ฤดกาล ไดแก ฤดรอน เร�มต�งแตเดอนกมภาพนธไปจนถงเดอนพฤษภาคม อณหภมคอนขางสง อากาศรอนอบอาว อณหภมเฉล�ยประมาณ 34 องศาเซนเซยส ฤดฝน เร�มต�งแตเดอนพฤษภาคมไปจนถงเดอนตลาคม เปนชวงท�ลมมรสมตะวนตกเฉยงใตเขาสประเทศไทย ปรมาณน� าฝนอยในเกณฑต�งแต 1,000 มลลเมตรตอป โดยท�วไปพ�นท�จงหวดมหาสารคามมฝนตกไมสม�าเสมอ บางปฝนตกนอยทาใหการเพาะปลกไมไดผล และฤดหนาว เร�มต�งแตเดอนตลาคมไปจนถงเดอนกมภาพนธ

91

อณหภมเฉล�ย 22 องศาเซนเซยส โดยไดรบลมหนาวจากลมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ มลมแรงและหนาวจด

5.1.2 วถชวตและขนบธรรมเนยมประเพณของชมชนโคกหนลาด

ผวจยไดศกษาถงวถชวตและขนบธรรมเนยมประเพณของชมชนโคกหนลาด พบวา วถชวตประจาวนของชาวชมชนโคกหนลาดน�น โดยสวนใหญจะมลกษณะเหมอนกบวถชวตของชาวอสานท�วไป คอ ชาวบานสวนใหญทานา ทาไร เปนอาชพหลก รองลงมาคอการรบจาง และหาของปา โดยชาวบานมกจะต�นนอนแตเชาตร เตรยมหงหาอาหาร ผท�มอาชพทาไรทานา มววควายกจะนาไปเล� ยงตามไรนาของตน และมบางสวนกนาววควายของตนเขาไปหากนในปาชมชนโคกหนลาด สวนเดกนกเรยน นกศกษา กจะไปโรงเรยน ในชวงเยนเวลาประมาณ 5 โมงเยน ชาวบานทยอยเดนทางกบบาน ตอนววควายเขาคอก ชาวบานจะรบประทานอาหารเยนเวลาประมาณ 6 โมงเยน ถง 1 ทม และจะเขานอนประมาณ 4 ทม โดยในหมบานชวงกลางคนจะเงยบมาก แทบจะไมมคนสญจรไปมา นายเสง�ยม ศรสงคราม ชาวบานชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดเลาถงวถชวตของชมชนวา “ชาวบานท�น� สวนมากกเปนชาวไรชาวนา อยแบบคนอสานบานเฮา เล� ยงววเล� ยงควาย ทาไรทานาเปนอาชพหลก เพราะเราถอวาโตมาแบบน� พอเฒาแมเฒากพาทาแบบน� มาต�งแตเดกๆ แลว คนในหมบานกไปมาหาสกน รจกกนหมด มอะไรกบอกกลาวกน เปนพ�เปนนองกน” นอกจากน� ในชมชนโคกหนลาดยงพบวา ศาสนามบทบาทสาคญอยางมากตอวถการดารงชวตของชาวบาน และมบทบาทเก�ยวของกบกจกรรมตางๆ ในชนชน โดยชาวบานเกอบท�งหมดจะนบถอศาสนาพทธ มเพยงสวนนอยท�เปนชาวครสตและชาวอสลาม โดยมแตละหมบานจะมวดเปนศนยกลาง เปนท�ยดเหน�ยวทางดานจตใจของพทธศาสนกชน อกท�งยงเปนสถานท�ท�ใชสาหรบประชมชาวบานเม�อมกจกรรมตางๆ โดยเฉพาะในวนสาคญทางศาสนาชาวบานจะรวมกนไปทาบญท�วด รวมกนประกอบพธทางศาสนา ในวดจะมมคทายกประจาวด เปนผทาหนาท�ประสานงานในวด ในการจดกจกรรมตางๆ ของชมชน เชน งานบวช งานศพ เปนตน พธกรรมและความเช�อของชาวชมชนโคกหนลาด ถอวามอทธพลตอชวตของชาวบานเปนอยางมากเชนเดยวกบชมชนอสานในท�อ�นๆ เน�องจากต�งแตอดตประชากรท�มาต�งถ�นฐานน�นสวนใหญอพยพมาจากจงหวดกาฬสนธ และจงหวดรอยเอด เม�ออพยพมาต�งถ�นฐานใหม กไดนาเอาขนบธรรมเนยมประเพณ ความเช�อของคนอสานด�งเดมมาดวย สบทอดตอกนมาจากสมยป ยา ตายาย และตกทอดมาถงปจจบน โดยเฉพาะความเช�อท�วาชมชนจะตองมส�งศกด? สทธปกปกรกษา มเสาหลกบาน ถอเปนส�งยดเหน�ยวจตใจของคนในชมชน และใหเปนศนยกลางในการประกอบพธกรรมของหมบาน

92

ชาวบานโคกหนลาดเช�อวา ปาเปนสถานท�ศกด? สทธ? มส� งศกด? สทธ? ท�ปกปกรกษาคนในหมบานใหมความสงบสข การท�จะเขาไปทาอะไรในปาจะตองมการขออนญาต และหากใครเขามาทาลายปา ตดตนไมในปา กจะเกดส� งไมดข� นกบตวเอง ผคนจงใหความสาคญ และเคารพส� งศกด? สทธ? ในปาเปนอยางมาก โดยในแตละหมบานจะมปาประจาหมบาน ซ� งชาวบานเรยกกนวา “ปาดอนป ตา” หรอ “ศาลป ศร” ซ� งเปนบรเวณปาท�เช�อกนวาหามใครตดไม ลาสตว และเกบหาของปาออกไปจากบรเวณปาแถวน� หากใครฝาฝนจะมอนเปนไป โดยทกปจะมการจดเล� ยงผป ตาอยางนอยปละ 1 คร� ง ความเช�อดงกลาวเปนส�งท�ชาวบานกปฏบตกนตามจารตประเพณมาต�งแตโบราณ และยงถอวาเปนกศโลบายท�ทาใหคนยาเกรงท�จะเขามาตดไมทาลายปา ทาใหปาชมชนโคกหนลาดมผนปาท�อดมสมบรณหลงเหลออย รวมถงยงเปนการสรางความสงบสขใหแกหมบาน นอกจากน� ในการทานาแตละคร� งของชาวบาน จะตองมการบอกลาวส�งศกด? สทธ มการทาพธแจกนา ซ� งมกจะทาในชวงเดอน 7-8 โดยเช�อวาท�นาจะมแมธรณ และตาแฮก คอ เจาท�เจาทางคอยปกปกรกษานาทาใหนาอดมสมบรณ ชาวบานจะนาอาหารคาวหวานมาเซนไหวเพ�อจะไดบอกกลาวแมธรณ และเจาท�ในนาใหทานดแลตนขาวในนาใหอดมสมบรณ เกบเก�ยวไดผลผลตปรมาณขาวมากๆ โดย นายเก�ง ยศอน ประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนน� วา “ท�น�มศาล ใหชาวบานไปทาพธไปคาราวะตามฤดกาล เวลาจะทาพธบวชปา ปลกปา รกษาไฟปา ไปบนไปขอเพ�อใหทานชวย ท�อ�นเขากเรยกดอนป ตา ศาลป ตา แตท�น�เราพากนเรยกวา ป ศร ทานดแลหมดท�วท�งปาโคกหนลาด” ในแตละหมบานจะมคนทรง เรยกกนวา “ขะจ� า” คอ ท�ทาหนาท�ตดตอส�อสารกบส� งศกด? สทธ? หรอภตผปศาจประจาหมบาน ชาวบานจะมาขอคาทานาย เวลาเกดเหตการณผดปกตหรอความขดแยงตางๆในหมบาน หรอแมแตเม�อมการเกณฑทหาร หากไมอยากตดทหารเกณฑกจะมาขอ และหากตองการจะแกบนจะตองใหกระจ�าเปนผทาพธให ประเพณท�สาคญ อกอยางหน�งท�เก�ยวของกบปาโดยตรง คอ ประเพณบวชปา เปนความเช�อหน�งท�เกดจากความเช�อเร�องส�งศกด? สทธ? ในปา โดยชาวบานเช�อกนวาตนไมตนใดท�ไดทาการบวชแลว ใหถอเปนสถานท�ศกด? สทธ? คนในชมชนจะตองชวยกนรกษา ความเช�อน� ถอเปนกศโลบายท�ชาวบานสบทอดตอกนมา คนในชมชนกเกดความยาเกรง ไมกลาท�จะตดหรอทาลายตนไมในบรเวณท�มการทาพธบวชปา ทาใหมผนปาท�อดมสมบรณใหแกหมบาน วธการคอ ชาวบานจะนมนตพระสงฆมาเปนประธานในการประกอบพธ และใหนกการเมอง นกวชาการ นกเรยน นกศกษา ชาวบานมารวมกจกรรมโดยการนาผาจวรของพระสงฆไปผกรอบตนไม เพ�อการปลกจตสานกใหคนในหมบานรกและหวงแหนปา ไมกลาไปตดไมทาลายปา อนรกษไวใหเปนแหลง

93

ทรพยากรแกรนลกหลานตอไป ซ� งกจกรรมน� จะทาไดตลอดท�งป โดยเฉพาะชวงท�วางเวนจากการทานาของชาวบาน 5.1.3 ประวตความเปนมาของปาชมชนโคกหนลาด

ปาชมชนโคกหนลาดมประวตความเปนมาหลายรอยป โดยต�งแตอดตจนถงปจบน มการเปล�ยนแปลงหลายดาน ท�งในดานสภาพท�วไปของชมชนและปา ดานสงคมและวฒนธรรมของคนในชมชน โดยนายเก�ง ยศอน ประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดเลาถงความอดมสมบรณของปาชมชนโคกหนลาดในอดตวา เม�อประมาณ 200 กวาปมาแลว ปาชมชนโคกหนลาดแตเดมมพ�นท�รวมเปนปาผนใหญเน�อท�หลายหม�นไร นบวามความอดมสมบรณเปนอยางมาก มตนไมขนาดใหญหนาแนน จาพวก ไมเตง ไมรง ไมกง ไมชาด ไมแดง มสตวปานานาชนด เชน ไกปา หมาปา อเหน กระตาย แย กระแต มดแดง ตVกแตน อ�งอาง และนกหลากหลายชนด จากความอดมสมบรณของปาชมชนโคกหนลาดสงผลใหพ�นท�ปาชมชนโคกหนลาด กลายเปนทาเลท�ต�งของชาวบานท�อพยพยายถ�นฐานมาจากหลายพ�นท�ของภาคอสาน ตางไดพ�งพาอาศย และใชประโยชนจากพชพนธ ไมปา สตวปา และแมลงตางๆ ท�งเพ�อเปนแหลงอาหาร แหลงสมนไพร หรอแมแตการเล�ยงสตว มาอยางยาวนาน ในอดตชาวบานตางใชประโยชนจากปาอยางอสระหากนใครหากนมนไมยงเก�ยวกน อยอาศยกนแบบเปนพ�เปนนอง ชวยเหลอกนตามปกต โดยเนนการทาเกษตรกรรมและการหาของปาเปนหลก โดย นายศรจนทร เยอจนทร ฝายปลกปา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) หน�งในชาวบานท�ใชชวตผกพนธกบปามายาวนาน ไดกลาวถงประเดนน�วา ต�งแตจาความไดกว�งตามพอมา นากอยแถวน� แตกอนมแตตนไมใหญขนาด 2 คน

โอบ อากาศในปาบรสทธด ใครเขามาโคกมาปา ถงกบอยากรองราทาเพลงกนเลย แตกอนกมาอานหนงสอ หาอยหากนตามโคกตามปาตามฤดกาล ปาน� ถอวาเล� ยงบานเล�ยงเมอง แถวชมชนน�มาตลอด

ตอมาประมาณป พ.ศ. 2504 อานาจรฐและทนไดขยายตวเขามามอทธพลตอการจดการทรพยากรธรรมชาตของชมชนในภาคอสานมากข�น ดาเนนการผานนโยบาย โครงการพฒนา และกฎหมายตางๆ เปนปท�มการเร�มตนใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ซ� งในสมยน�นรฐบาลไดประกาศใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท� 1 (พ.ศ. 2504-2509) ซ� งเนนการพฒนาในดานปจจยพ�นฐานทางเศรษฐกจและสงคม เชน ดานการคมนาคม ดานการชลประทาน

94

ดานการพฒนาไฟฟา สถานพยาบาล สถาบนการศกษา เปนตน ซ� งทาใหชาวบานสามารถทาการเกษตรไดหลากหลาย และมรายไดท�ดย�งข�น เน�องจากการพฒนาทางดานการคมนาคมทาใหมถนนเช�อมโยงเมองและหมบานตางๆ เปนเครอขายทาใหการเคล�อนยายทรพยากรจากชนบทเขาสเมอง และสนคาจากแหลงผลตในเมองสหมบานในชนบทไดสะดวกและรวดเรว ทาใหวถชวตของชาวบานเร�มเปล�ยนแปลงไปจากอดต การกระตนจากนโยบายรฐใหชาวบานหนมาเพาะปลกเศรษฐกจเพ�อการสงออก จาพวก มนสาปะหลง ขาวโพด ถ�วลงสง ออย เพ�อการสงออกไปยงตลาดโลกน�น สงผลใหมการบกเบกพ�นท�ปาเพ�อการปลกพชดงกลาว ซ� งทาใหขณะน�นปาชมชนโคกหนลาดถกบกรก เสยหายไปนบหม�นไร นายเก�ง ยศอน ประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนน�วา ทางจงหวดมหาสารคามเขามแนวคดท�จะสงเสรมใหหนมาปลกพชเศรษฐกจ ปลก

ออย ปลกไมยคาลปตส ทาใหเกดการบกรกพ�นท�ปา ปาตอนน�นเสยหาย ความอดมสมบรณลดลง พชพนธตางๆ กลดลง แหงแลง กระทบกบชาวบานสวนมากท�เขาหากน หาอยกบปา ปาแตกอนกวางกวาน� 3,750 ไร แตกอนโนนเกอบหม�นไร แตใหชาวบานรกษากนเองมนกหมดไป

กระท�งป พ.ศ. 2508 ไดมการประกาศใหปาชมชนโคกหนลาดเปนปาสงวนแหงชาต แตแมจะมการประกาศใหปาชมชนโคกหนลาดเปนปาสงวนแหงชาต กยงมการบกรกและทาลายปาอยางตอเน�อง เน�องจากปจจยสาคญอกอยางในสมยน�น คอ ธรกจการทานาเกลอสนเธาวของนายทนในบรเวณพ�นท� อาเภอวาปปทม จงหวดมหาสารคาม ซ� งตองการไมเพ�อไปทาฟนในการตมเกลอเปนจานวนมาก ปาไมในบรเวณจงหวดมหาสารคามหลายแหงถกบกรกทาลาย ตดไมไปขายใหนายทน ปาชมชนโคกหนลาดกเชนเดยวกน จนกระท�งเกดการชมนมคดคานการทานาเกลอสนเธาว ในป พ.ศ. 2523 การบกรกปาจงลดลง ตอมาในป พ.ศ. 2525 ไดมโครงการปลกไมโตเรว ขององคกรเพ�อการพฒนาระหวางประเทศของสหรฐฯ (USAID) เขามาสพ�นท� 3 จงหวดในภาคอสาน ไดแก รอยเอด มหาสารคาม และศรสะเกษ ซ� งเปนความรบผดชอบของสานกงานปาไมจงหวดตองจดหาพ�นท�สาธารณะเพ�อการปลกปา ซ� งตนไมท�นามาปลกน�นไดแก ตนยคาลปตส และหลงจากน�นประมาณปลายป พ.ศ. 2540 ศนยเพาะชากลาไมจงหวดมหาสารคาม ไดนาโครงการปลกปาสาธต ซ� งเปนโครงการความรวมมอระหวางประเทศไทย กบประเทศญ�ปน โดยการสนบสนนของ JICA (Japan International

95

Cooperation Agency) โครงการดงกลาวไมมการเปดเผยขอมลขาวสารใดๆ ใหประชาชนในพ�นท�รบทราบ มเพยงการรบสมครแรงงานจากชาวบานไปชวยเพาะกลาไมเทาน�น จนกระท�งชาวบานเร�มสงเกตเหนความผดปกตของโครงการ เน�องจากมการไถเกรดปรบหนาดนปาท�อดมสมบรณท�ง ทาลายตนไม ลอมพ�นท�ปาดวยลวดหนาม หามประชาชนในพ�นท�เขาไปหากนในบรเวณปา ไถและทาลายตนไมจานวนมากเพ�อทาแนวกนไฟปา และพยายามขยายเน�อท�ออกไปเร�อยๆ ย�งไปกวาน�นยงมการออกเอกสารสทธ? พ�นท�ปาสงวนใหกบเจาหนาท�ปาไม เพ�อการสรางบานพกคฤหาสนหลงใหญกลางปาอกดวย ทาใหพ�นท�ปาถกทาลายไปมากกวา 700 ไร และยงมพ�นท�ท�กาลงเตรยมจะแผวถางอกกวา 2,000 ไร ท�งท�แตเดมน�นปาแหงน� คอ พ�นท�ปาเฉลมพระเกยรต ท�มความอดมสมบรณของพชพนธ สมนไพร และสตวปาเปนจานวนมาก นายเสง�ยม อทยมา รองประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดเลาถงปายคน�นไววา ปน�น พ.ศ. 2540 เขาเอาตนไมออกเกอบ 700 ไร เขาจะปลกตนไมของเขา พวกไม

โตเรว ชาวบานกยงไมรเร� องอะไรมาก เขาปกปดเปนความลบหมด ไมมการประกาศอะไรเลย แตเรามาสงเกตเหนทหลงเอง เลยบอกกนวาปลอยไวแบบน�ไมไดแลว ตองลกข�นมาชวยกนตอตาน

ตนไมท�ทางโครงการไดนามาปลกแทนปาเดมสวนใหญเปนไมโตเรว เชน ยคาลปตส กระถนณรงค และสตตบรรณ ซ� งตนไมท�นามาปลกน�นกระทบตอชมชนรอบผนปา ท�งดานความอดมสมบรณของปา ความหลากหลายทางชวภาพของพชพนธธรรมชาต เพราะแตเดมจานวนของปามหลากหลาย ท�งเหดปา แมลง พชผก แตหลงจากโครงการดงกลาวเขามา ทาใหพบเจอแตพชผกท�ไมสามารถรบประทานได หรอไมเปนท�นยมของตลาด กระทบตอรายไดซ� งจากเดมเคยเกบของปามาขายเปนรายไดหลกเล� ยงปากทองครอบครว นอกจากน� ยงกระทบตอแหลงเรยนรของชมชน ซ� งโดยปกตน�นจะมนกเรยน นกศกษา เขามาทศนศกษาในบรเวณปาจานวนมาก

5.1.4 ท�มาและการรวมตวเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด

ผวจยไดศกษาเก�ยวกบท�มาและการรวมตวเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด โดยพบวามปจจยตางๆ ท�เก�ยวของ ซ� งนาไปสการรวมตวเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดอยากเปนทางการ ดงน�

96

5.1.4.1 แกนนาในการรเร�มการรวมกลม ปจจยสาคญท�นามาซ� งการรวมตวเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด คอ แกนนาในการรเร�มการรวมกลม กลาวคอ ผลของการเขามาดาเนนการของโครงการตางๆ ในพ�นท�ปาชมชนโคกหนลาดโดยเฉพาะโครงการปลกปาสาธต โครงการดงกลาวนามาซ� งความขดแยง และเกดกระแสการตอตานจากชาวบาน ชาวบานสวนหน� งจงเกดแนวความคดท�อยากจะรวมตวข�นมาเพ�อแกไขปญหา โดยเร�มจากนายเสง�ยม อทยมา ไดปรกษาหารอถงปญหาท�เกดข�นในพ�นท�รวมกบชาวบานคนอ�นๆ จงเกดความรสกท�อยากจะรวมกลมกนเขามาแกไขสถานการณในพ�นท� ซ� งในขณะน� นชาวบานสวนใหญยงคงดาเนนชวตปกต และไมไดต�นตวเก�ยวกบผลกระทบจากโครงการปลกปาสาธตเทาท�ควร นายเสง�ยม อทยมา รองประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด(2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดใหสมภาษณถงประเดนน�วา ตอนน�นเราคงปลอยใหเขาทาลายปาของเราหมดไปตอหนาตอตาจากลกหลาน

ของเราไมได ตองชวยกน มขอมลอะไรกตองพยายามบอกกลาวพ�นองของเราใหร เท าทน อกอยางพวกเราตองหาแนวรวม คนท� เขมแขง เปนผ อาวโส มประสบการณ เลยพากนไปหา นายเก�ง ยศอน ใหแกมาเปนผนา แกเปนคนเกง ใครๆ กเคารพ

ขณะท� นายทองสวย อาจจลลา ฝายประชาสมพนธ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดใหสมภาษณในประเดนเดยวกนไววา ตอนน�นยงไมไดมกลมเรา มแตของทางบานหนองคท�เขาประชมกนแตกยงไมได

ทาอะไร ยงไมมการเคล�อนไหว ผมกบนายเสง�ยม เหนวาปลอยไวคงไมใชเร�องด เลยพดกนวาเราตองลกข�นมาดแลปาบานเรา เพราะตอนน�นเขาทาลายปาไปเยอะมาก ปลอยไวแบบน� มแตจะหมดไปเร�อยๆ

ตอมาจงมการหาบคคลท�จะเขามาเปนประธานของกลม จงไดขอให นายเก�ง ยศอน เขามารวมและ เปนประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ซ� งโดยแตเดมนายเก�ง เคยเปนแกนนาในการคดคานการคอรปช�นในพ�นท�มาแลว และภายหลงจงมสมาชกคนอ�นๆ มาขอเขารวมดวย เชน นายบญเรอง ยางเครอ ชาวบานจากกลมปาโคกใหญ ซ� งเปนกลมอนรกษปาอกแหงหน� งในจงหวดมหาสารคาม ผใหญบานหมน จากตาบลโคกกอ ซ� งเหนดวยกบแนวคดของชาวบานจง

97

มารวมตอสดวย คณพอบญเล�ยง คณพอตวง อะโน คณบณฑต แสนสพรรณ และคนอ�นๆ หลงจากน�นกไดมการประชมปรกษาหารอกนอยตลอด นายเก�ง ยศอน ประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนน�วา นายทองสวย กบ นายเสง�ยม ไปชวนผม วามาดปากาลงจะหมด เขามาทาบดบงาม

มาเอารถเกรด เคร�องทนแรงลงมาเลย ถาไมง�นเขาเอาหมดเลยนะ เขาลงมาจะทาไมโตเรว ไมสาธต โครงการของญ�ปน โครงการมาเองเลยบไดถามไผ บไดบอกทางอาเภอ จงหวด หมบาน โดยเขาโกหกเรา มแตมาหาคนงานอยางเดยว พอพวกชาวบานเหนเลยมาชวนผม ตอนน�นผมเคยเปนผใหญบานมาแลว 3 ป

กลาวโดยสรป คอ แกนนาในการรเร� มการรวมกลมท�นามาซ� งการรวมตวเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด เกดจากชาวบานเพยงไมก�คน ซ� งมความตองการจะเขามารวมกนดาเนนการแกไขปญหาท�เกดข�นในชมชนของตนเอง ซ� งแกนนาดงกลาวไดสามารถขยายขนาดขององคกรใหใหญข� น มสมาชกเขามารวมจนเกดเปนเครอขายครอบคลมพ�นท�กวา 20 หมบาน 5 ตาบล 2 อาเภอ 5.1.4.2 ผลกระทบจากนโยบาย/โครงการ ปจจยท�สาคญอกประการหน�งของการรวมตวเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด คอ การท�พ�นท�ปาชมชนโคกหนลาด ไดรบผลกระทบจากนโยบายตางๆ ท�ลงมายงพ�นท�อยตลอด ท� งโครงการปลกไมโตเรว ขององคกรเพ�อการพฒนาระหวางประเทศของสหรฐฯ (USAID) โดยนาตนยคาลปตสมาปลกในพ�นท�ปา และโครงการปลกปาสาธต ซ� งเปนโครงการความรวมมอระหวางประเทศไทย กบประเทศญ�ปน โดยการสนบสนนของ JICA (Japan International Cooperation Agency) โครงการท�งสองสรางความเสยหายใหกบพ�นท�เปนอยางมากมการไถเกรดปรบหนาดนปาท�อดมสมบรณท�ง ทาลายตนไมไปมากกวา 700 ไร และยงมการลกลอบขนยายไม ลกลอบสรางบานพกคฤหาสนหลงใหญกลางปา ปาท� เคยมความอดมสมบรณของพชพนธ สมนไพร และสตวปา ปจจบนความอดมสมบรณดงกลาวลดลงเปนจานวนมาก ซ� งกระทบตอวถชวตของชาวบานท�ใชประโยชนจากปารวมกนมาอยางยาวนาน โดยเฉพาะเร� องระบบนเวศและความอมสมบรณของปาลดลง ซ� งแตเดมชาวบานมกจะชกชวนกนเขาไปหาเกบของปา เกบเหดปา เปนอาชพ ท�งนามาเปนอาหารและนาไปขายท�ตลาดสรางรายไดเสรมใหกบครอบครว แตภายหลงสภาพปาแปรเปล�ยนไปของปาท�เคยหาไดกมจานวนลดลง เหดหลายๆประเภทกไมสามารถพบได

98

เหมอนเม�อกอน สรางความเดอดรอนใหชาวบานเปนอยางมาก โดย นางล�นทม อทยมา สมาชกองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) หน�งในชาวบานผเขาไปเกบเหดในปาชมชนโคกหนลาดเปนประจา ไดเลาถงผลกระทบดงกลาววา “ต�งแตโครงการเขามา มนกระทบไปหมด ชาวบานเคยเขาไปเกบเหด หาของปา กลดลง เหดบางพวกกกนไมได ท�เคยเกบไดเยอะๆ ตอนน�ไมมแลว” ขณะท�นายบญมา แสนทาว ฝายดแลปองกน องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนน� โครงการเขามา เขาทาลายไปหมด พชพนธอาหาร ผลไม พอระบบนเวศมนพง

ของปากไมเกดไมงอกเหมอนแตกอน หายาก จากท�ชาวบานเคยพากนเกบของปาขาย มรายไดด พอโครงการเขามากระทบกนไปหมด ชาวบานทนไมได ตองใหเขาออกไป

สถานการณดงกลาวทาใหเร�มมแนวคดในการรวมกลมรวมตวกนเพ�อแกไขปญหาท�เกดข�น มการพดคยกนระหวางชาวบาน จนกระท�งมชาวบานจานวนมากท�อยากจะเขามารวมดวย เพราะไดรบผลกระทบในลกษณะเดยวกน

5.1.4.3 จดมงหมายของชาวบาน

จดมงหมาย เปนอกปจจยหน� งท�สาคญของการท�ทาใหชาวบานมแนวคดท�จะรวมตวกน โดยจดมงหมายหลก คอ การตองการจะคดคานและยกเลกโครงการปลกปาสาธตในพ�นท�ปาชมชนโคกหนลาด โดยเร� มแรกชาวบานไดดาเนนการเคล�อนไหวคดคานโดยชมนมเรยกรองย�นขอเสนอตอสานกงานปาไมจงหวดมหาสารคาม และผวาราชการจงหวด เพ�อใหยกเลกโครงการปลกปาสาธตมาโดยตลอด และยงไดเขาไปคยกบทางผนาชมชน กานน ผใหญบาน ผชวยผใหญบาน แตกไมไดรบการชวยเหลอและไมมเงนสนบสนนใดๆ จากหนวยงานภาครฐ จานวนสมาชกในกลมชาวบานเร�มมจานวนมากข�น มการเชญนกวชาการมประชมรวมกน และช�แจงถงการอนรกษปาใหชาวบานมความรสกตองหวงแหนปาชมชนของตนเองเพ�อลกหลานตอไปในอนาคต ภายหลงกมการจดประชมหลายคร� ง เพ�อใหฝายเจาของโครงการปลกปาสาธต และฝายแกนนาชาวบานโคกหนลาด ไดมาช�แจงรวมดวย ซ� งมการช�แจงจากฝายเจาของโครงการถงเร�องการปลกปาวาจะไมกอใหเกดความเสยหายใดๆ แกพ�นท�ปา แตทางชาวบานโคกหนลาด ไดอธบายวา โครงการดงกลาวทาใหเกดความเสยหาย รวมถงชาวโคกหนลาดไมตองการโครงการปลกปาสาธตดงกลาว เน�องจากไมไดเกดประโยชนตอชมชน จงมการเรยกรองใหหยดโครงการดงกลาว

99

เม�อชาวบานวสามารถคดคานโครงการปลกปาสาธตใหยตลงและออกไปจากพ�นท�ได ทาใหจดมงหมายหลกของการท�ชาวบานมารวมตวกนน�นสาเรจลงได แตจดมงหมายใหมขององคกรเร� มมความชดเจนมากข� น มการกาหนดวตถประสงคท�ชดเจนขององคกรรวมกน โดยวตถประสงคของการจดต�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด คอ เพ�อปองกนและฟ� นฟปาชมชนโคกหนลาด เพ�อใหประโยชนแกคนในชมชนโดยรอบปา เพ�อสงเสรมวฒนธรรมชมชนท�มตอวถชวตของคนในชมชนรอบปา เพ�อเปนการประสานประโยชนรวมกนระหวางองคกรและเครอขายปาชมชนใหกอประโยชนตอสงคม และเพ�อสรางความเขมแขงใหกบองคกรประชาชน ใหเกดความรวมมอกบภาครฐ เอกชน และสามารถพ�งพาตนเองได 5.1.4.4 บทบาทสาคญของกลม

บทบาทท�สาคญท�นาไปสการจดต�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด คอ เหตการณการตอสคดคานโครงการปลกปาสาธตในพ�นท�ปาชมชนโคกหนลาด จากการสมภาษณแกนนาและผอาวโสในองคกร พบวา ในป พ.ศ. 2542 มความพยายามท�จะไกลเกล�ยปญหาความขดแยงท�เกดข�นจากหลายๆฝาย โดยมการเชญใหแกนนาและชาวบานโคกหนลาด เขาไปประชมรวมกบทางสานกงานปาไมจงหวดเพ�อช� แจงและเสนอทางออกของปญหา แตกหาขอยตไมได โดยชาวบานยงคงยนยนวาตองการใหระงบโครงการ พรอมท�งย�นขอเสนอใหร� อถอนส�งปลกสรางตางๆ และยตการจางงานคนในพ�นท�ท� งหมด นายจนด บญหวาน สมาชกองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) อธบายเหตการณความขดแยงท�เกดข�นวา ตอนน�นสานกงานปาไมจงหวดเขาไมยอมออกไปจากพ�นท� บอกแตวา ถาชาวบาน

อยากใหโครงการปลกตนไมประเภทไหนกใหส�งมา แตชาวบานเราตกลงกนแลววาเราไมไดตองการอะไร แตตองการใหเลกโครงการไปซะ โครงการน� ทาลายพ�นท�ปา ทาลายตนไมของเราไปเยอะมาก ยงไงกตองใหยต ออกจากพ�นท�ชมชนใหได

เกดการเผชญหนาระหวางท�งสองฝาย มการต�งเวทปราศรยตอสกนและไดเกดเหตการณชลมนกนหลายคร� งในพ�นท� โดย นายศรจนทร เยอจนทร ฝายปลกปา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนเดยวกนวา “การตอสคดคานกมชาวบานบางสวนไมเหนดวย เพราะมนมการจางแรงงานจากเจาของโครงการ ชาวบานกมรายได มอาชพของเขาข�นมา พอเราตอสจะใหเขาเลก คนในหมบานเดยวกนเลยขดแยงกนเอง”

100

นายประสทธ? รงเรอง รองประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวในประเดนน�วา เหตการณตอนน�นรนแรงมาก มการทาใบปลวแจกจายไปตามหมบาน ปลกระดม

บอกใหชาวบานออกไป แตไมใชกลมเราทา เขาบอกวาโคกหนลาดกาลงเดอดลกเปนไฟ เขาจะมาทาลายโคกของเราหมดแลว ชวนชาวบานใหออกไปตอตานดวยกน เราเลยประกาศไปทางหอกระจายขาววาหามชาวบานไปขดขวางโครงการ เดnยวจะเดอดรอน ใหทางเจาของโครงการดาเนนการไปกอน

ปญหาความขดแยงท�เกดข�นนาไปสการสอบสวนทางวนยเจาหนาท�กรมปาไม และเม�อวนท� 10 เมษายน พ.ศ. 2542 ทางกระทรวงเกษตรและสหกรณ ไดใหทานรฐมนตรชวยวาการกระทรวงเกษตรและสหกรณ นายอนรกษ จรมาศ ลงพ�นท�มาตรวจสอบขอเทจจรงของสภาพปา และส�งปลกสรางตางๆ ทานจงไดกลาวประกาศใหยกเลกโครงการปลกปาสาธตทนท ส�งปลกสรางตางๆ ใหทาลายท�ง รวมท�งปญหาความขดแยงของปาชมชนโคกหนลาดขอใหยตลง แตภายหลงเหตการณท�งหมด นามาซ� งความไมพอใจของผท�เสยผลประโยชนจากการท�ชาวบานหนมารวมดแลตรวจสอบปาอยางจรงจง จนเกดการลอบยงสมาชกคนสาคญของกลม คอ นายทองหลอ ตนเสด ในวนท� 2 ธนวาคม พ.ศ. 2543 เหตการณดงกลาวนบวาเปนบทบาทสาคญของชาวบาน ท�นาไปสแนวความคดท�จะจดต�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดอยางจรงจงข�น โดยมเปาหมายสาคญเพ�อการรกษาและฟ� นฟปาใหกลบมามความอดมสมบรณ ใหคนในชมชนสามารถใชประโยชนไดอยางย �งยน รวมไปถงเร�องการตรวจสอบปญหาตางๆ ท�เกดข�นในพ�นท�ปา ซ� งไดมการดาเนนการ กาหนดรปแบบการทางาน และกจกรรมตางๆ ขององคกรข�นอยางตอเน�อง และยงพบวาในปจจบนชาวโคกหนลาดสามารถทางานรวมกบภาครฐในโครงการตางๆ รวมท�งองคกรปกครองสวนทองถ�น ในการรกษาผนปาแหงน�ไดเปนอยางด 5.1.5 การมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด

ผวจยไดศกษาเก�ยวกบการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด พบวา การมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด สามารถศกษาจากกจกรรมตางๆ ขององคกร โดยสามารถอธบายได ดงน�

101

5.1.5.1 การบรหารจดการองคกร

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด นบวาเปนองคกรท�รวมตวกนอยางงายๆ ของชาวบานระดบรากหญาเพ�อการคดคานโครงการปลกปาสาธตของภาครฐ ท�มความไมชอบมาพากล และเพ�อการอนรกษผนปาชมชนโคกหนลาด ซ� งในระยะแรกของการรวมกลมจานวนสมาชกยงมไมมาก เน�องจากชาวบานบางสวนยงไมสนใจ และใหความสาคญกบการท�จะตองเขามารวมกลมกน แตปจจบนมแนวโนมท�ดข�นเร�อยๆ ชาวบานสวนมากเขามามสวนรวมกบทางกลมมากข�น นายเก�ง ยศอน ประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนน�วา ตอนแรกคนมารวมไมเยอะ กวาคร� งตอคร� ง เพราะไมเช�อวาปาจะฟ� นข�นมาได คด

แตวาจะแยงชงกน ตอนน� ปาเปล�ยนไปแลว มการทาแนวเขต แตละหมบานมคลองรอบปา มร� วรอบปาชดเจน ดข�นเร�อยๆ คนกเร�มสานกไดแลววาปามนไมใชของใครสกคน จะมาหากนในปากอายเขาถาไมเขารวม คนเลยสานก กเขามารวมกบเราหมดแลว

เม�อมจานวนสมาชกเขามารวมมากข�น จงจาเปนตองมการบรหารจดการองคกรอยางเปนระบบ ใหครอบคลมท�วถง และเน�องจากพ�นท�ปาชมชนโคกหนลาดครอบคลมชาวบานผใชประโยชนจากปามากถง 20 หมบาน 5 ตาบล 2 อาเภอ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด จงจดใหมการบรหารจดการเครอขายขององคกร โดยจาแนกเปนระดบตางๆ ดงน� 1) ระดบหมบาน แตละหมบานจะมคณะกรรมการหมบานละ 10-15 คน ทาหนาท�ในการรบผดชอบดแลพ�นท�หมบานของตนเอง สอดสองดแล ปองกนการเกดไฟปา และการบกรกพ�นท�ปารวมกบคนในหมบาน 2) ระดบตาบล มแกนนาระดบตาบลทาหนาท�ประสานงานตาบล ตาบลละ 1 คน ทาหนาท�คอยประสานงานในระดบตาบล หากมการประชม หรอการเสนอปญหาตางๆ 3) ระดบองคกร มคณะกรรมการกลางจานวนไมเกน 60 คน โดยจะคดเลอกจากระดบหมบาน หมบานละ 2 คน และคนท�วไปไมเกน 20 คน โดยระดบองคกรน� จะเปนแกนนาสาคญในการขบเคล�อนการทางานหรอกจกรรม โครงการตางๆ ขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด เชน การพจารณาออกกฎระเบยบขอหามตางๆ รวมไปถงพจารณากรณขอขดแยงท�เกดเม�อมผกระทาผด จดกจกรรมสงเสรมอนรกษปา พธการบวชปา เผยแพรความร ขาวสาร ท�จาเปนแกสมาชก เปนตน

102

4) คณะกรรมการบรหาร จานวน 9 คน คดเลอกจากคณะกรรมการกลาง ซ� งจะทาหนาท�ในการบรหารงานภาพรวมในเร�อง งบประมาณและ การจดโครงสรางสมาชก 5) คณะกรรมการท�ปรกษาจานวนไมเกน 15 คน โดยจะเชญนกวชาการ ผทรงคณวฒ จากหลายแขนงมารวมออกความเปน และเปนท�ปรกษาหากมประเดนปญหาตางๆ เกดข�น ดงภาพท� 5.3 นอกจากน�ยงมคณะกรรมการบรหารสมชชาเกษตรกร จงหวดมหาสารคาม ซ� งเปนเครอขายในระดบจงหวด โดยคดเลอกแกนนาจากกลมองคกรชาวบานภายในจงหวดมหาสารคาม กลมละ 3 คน เขาไปเปนกรรมการ โดยในป พ.ศ. 2542-2543 นายทองหลอ ตนเสด ไดรบเลอกต�งใหเปนประธานสมชชาเกษตรกรจงหวดมหาสารคาม (โครงการจดต�งศนยการเรยนรส�งแวดลอมชมชนอยางย �งยนปาชมชนโคกหนลาด จงหวดมหาสารคาม, 2548)

103

ภาพท� 5.3 ระบบการบรหารจดการเครอขายขององคกรขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด

ตาบลหนองปลง

บานปากง

หม 2

บานหนองค

หม 3บานหนองปลง

หม 6

บานศรวไล

หม 8

ตาบลโคกกอ

บานโคกกอ

หม 1บานโคกกอ

หม 12

บานโรงบม

หม 2

บานหนองโจด

หม 9

บานหนองโจด

หม 13

ตาบลบวคอ

บานนาจน

หม 6บานหนองคณ

หม 7บานหนองหลมนอย

หม 2บานหนองหลมใหญ

หม 3

ตาบลดอนหวาน

บานดอนหวาน หม 4

บานดอนหวาน หม 5

บานดอนหวาน หม 7

บานโนนทองหม 6

ตาบลวงแสง

บานโนนสมบรณ บานหนองบว บานศรบญเรอ

อาเภอเมอง อาเภอแกดา

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด(ระดบองคกร)

คณะกรรมการทปรกษา

คณะกรรมการบรหาร

104

ในระดบองคกรน�นยงมการแบงการบรหารงานออกเปนสวนยอยโดยใชโครงสรางสวนของการบรหารขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ซ� งแบงตามบทบาทหนาท�โดยเอาคณะกรรมการบรหาร ซ� งไดแก ประธาน รองประธาน ผประสานงานเครอขาย เหรญญก และเลขานการ เขามารวมในสวนน�ดวย นอกจากน� ยงม ท�ปรกษา และคณะกรรมการ ซ� งแบงเปน 4 ฝายสาคญๆ ไดแก 1) ฝายดแลปองกน ทาหนาท�ดแลตรวจสอบพ�นท�ปา การใชประโยชน การละเมดกฎเกณฑตางๆ ท�องคกรไดวางไว รวมท�งตดตอประสานงานกบเจาหนาท�ของรฐเพ�อลงโทษผกระทาผดในกรณท�มการละเมดกฎเกณฑตางๆ 2) ฝายประชาสมพนธ ทาหนาท�ตดตอประสานงาน ประชาสมพนธขาวสารท�จาเปน กบคนในชมชนหนวยงานราชการ เครอขายพนธมตร 3) ฝายปลกปา ทาหนาท�ดาเนนการปลกปา โดยรบผดชอบต�งแต การจดหากลาไมการจดเตรยมพ�นท�ปลก จนกระท�งการดแลรกษาเพ�อใหตนไมท�ปลกใหเจรญเตบโต 4) ฝายสวสดการ ทาหนาท�อานวยความสะดวกในการประกอบกจกรรม การบรการแขกท�มาตดตอภายในหนวยงาน การจดเกบรกษาอปกรณภายในองคกร (เกรยงไกร เพาะเจรญ, 2546) ดงภาพท� 5.4

105

ภาพท� 5.4 โครงสรางการบรหารงานในองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด แหลงท�มา: ทชชวฒน เหลาสวรรณ, 2551: 71. สวนมากแลวการขบเคล�อนการทางานขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดจะอาศยการตดตอเช�อมโยงกนในลกษณะท�ไมเปนทางการ กลาวคอ ไมไดยดตามโครงสรางการบรหารงานท�ไดกลาวมาเปนหลก เน� องจากการทางานของชาวบานจะเนนการพดคยปรกษาหารอ ชวยเหลอกนแบบเปนพ�เปนนอง ทกคนสามารถทางานรวมกนไดหมดทกฝาย แลกเปล�ยนความคดเหนกนอยางตรงไปตรงมา เพ�อชวยกนคดหาวธการแกไขปญหาตางๆ หรอวางแผนการดาเนนงานขององคกรใหสามารถดาเนนกจกรรม/โครงการน�นๆ ใหสาเรจ ซ� งวธการท�ไมเปนทางการจะสามารถผลกดนใหการทางานรวดเรวไดมากกวาการทางานในแบบท�เปนทางการ

ประธาน

นายเก�ง ยศอน

ท�ปรกษา

พระครปญญาพศาล นายอวยชย วะทา

นายบญเรอง ยางเครอ นายประสงค อทยประดษฐ

รองประธาน

นายเสง�ยม อทยมา นายประสทธ? รงเรอง

ผประสานงานเครอขาย

นายบณฑต แสนสพรรณ

เลขานการ

นายวราย นารจนทร

เหรญญก

นางนงรก แสนทาว นางบวลา ศรบร

นางทองแดง จนทะแพน นางศรเฉลยว ไชยเทพา

ฝายดแลปองกน

นายบญมา แสนทาว นายสมหวง ทองโกย นายลวน ปตตะกาล นายสมย โนนสลาด

นายประยงค ทพยสลาด นายนคม เทพภเขยว นายบญชวย อาจจลลา

ฝายประชาสมพนธ

นายทองมวน คงแสนคา นายสทธพงษ เกษมาลา

นายไทย โนนสลาด นายสมใจ เดชศร นายอ� ทพยพชย

นายคาจนทร ตะนยศร นายทองสวย อาจจลลา

ฝายปลกปา

นายใส ไชยสงค นายสมร เดชบรมย

นายศรจนทร เย�อจนทร นายแดง โสกน

นายบญสม กมกลาง นายโชคชย บร

นายงวรรณา วงหอม

ฝายสวสดการ

นายทองใบ จนทะแพน นายอดม เดชบรมย

นายยงค เทยมเทศแกว นายคาพนธ แสนหาว นางจนทรศร อทยบาล นางยพน จนทะแพน นางหนพน ทมพแสน

106

สวนในการระบผ รบผดชอบหลกของแตละงานตามโครงสรางอานาจหนาท�น� นก เพ�อการควบคมดแลท�เปนระบบมากข�น รวมถงการตดตอกบเครอขายภายนอก และการมบทบาทในระดบจงหวด ระดบประเทศ ซ� งในสวนน�จาเปนจะตองอาศยความเปนทางการเขามาใช ในการตดตอกนระหวางหมบานตางๆ ท�ง 20 หมบาน 5 ตาบล 2 อาเภอ พบวา จะใหความสาคญกบตวแทนในระดบหมบาน หมบานละ 10-15 คน แตในความเปนจรงมเพยงแกนนาท�จะคอยดาเนนการเปนตวแทนของแตละหมบาน ท�เขามาตดตอเช�อมโยงกบหมบานอ�นๆ ซ� งมพ�นท�ใกลเคยงกน และอยในพ�นท�ปาชมชนโคกหนลาด นอกจากน�ตวแทนจากทกหมบานจะเขามามบทบาทรวมกนในระดบองคกรโดยมคณะกรรมการองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดเปนผคอยดาเนนกจกรรม/โครงการตางๆ ในนามขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และชาวบานท�เปนตวแทนระดบหมบานเม�อเขามาทางานรวมกนกจะนาขอสรปหรอนโยบายตางๆ กลบไปดาเนนการในระดบหมบานของตนเองตอไป อยางไรกตามกลบพบวา การเขามาใหความรวมมอของแตละหมบานยงมมากนอยแตกตางกน และยงมบางหมบานท�ไมไดใหความสาคญกบการตดตอเช�อมโยงเพ�อแลกเปล�ยนขอมลกนกบหมบานอ�นๆ และยงมการไดรบทราบขอมลขาวสารท�ไมตรงกนอย 5.1.5.2 การกาหนดกฎระเบยบและการบงคบใช

จากการศกษา พบวา ปาชมชนโคกหนลาดถอวาเปนศนยกลางของชาวบานท�ง 20 หมบาน 5 ตาบล 2 อาเภอ ท�ใชประโยชนจากปาแหงน� รวมกน โดยมชวตผกพนกบปาท�งเปนแหลงหาอาหาร แหลงสมนไพร ยารกษาโรค และเปนท�เล� ยงสตว การตองพ�งพาปาของชาวบานจงนบวาเปนเหตผลสาคญอยางหน�ง ท�ทาใหชาวบานจาเปนตองหนมาดแลรกษาปา และมการใชประโยชนจากปาในปรมาณท�เหมาะสมเพ�อปองกนการเส�อมโทรมของปาในอนาคต ดงน�นจงจาเปนตองมการกาหนดกฎเกณฑขอบงคบข�นมาใหคนในพ�นท�ใชเปนแนวทางในการปฏบตรวมกน โดยปาชมชนโคกหนลาดน�นไดถกกาหนดใหเปนพ�นท�ปาสงวนแหงชาตต�งแตเม�อป พ.ศ. 2508 จงยดถอกฎระเบยบตามพระราชบญญตปาสงวนแหงชาต พ.ศ. 2507 เปนอนดบแรก แตนอกจากน�ยงมกฎระเบยบท�ทางหมบานรวมกนคดข�นมาโดยอาศยการมสวนรวม จดทาเปนขอตกลงและกฎในการใชประโยชนจากปา การใชทรพยากรในพ�นท�รวมกนอยางย �งยน ซ� งประกอบดวย 1) หามตดไมหรอแปรรปไมทกชนดกอนไดรบอนญาต 2) หามจดไฟเผาปา แผวถางหรอบกรก ผใดฝาฝนมโทษตามกฎหมายหรอปรบ ไมเกน 1,000 บาท

107

3) หามบกรกหรอครอบครองท�ดนในผนปา ใครฝาฝนมโทษตามกฎหมาย 4) หามนาพนธไมทกชนดออกจากปาเดดขาด 5) หามลาสตวท�หายากทกชนด ใครฝาฝนปรบไมต�ากวา 10,000 บาท ซ� งในการบงคบใชกฎระเบยบตางๆ ชาวบานจะทาโดยการอาศยตวแทนจากแตละหมบานนาไปถายทอด และการเขยนปายประชาสมพนธบรเวณทางเขาหมบาน ทางเขาปา เพ�อใหผ ท�มาใชประโยชนจากปาไดถอปฏบตตาม นายบญมา แสนทาว ฝายดแลปองกน องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนน� มชาวบานจากท�อ�นมารวมใชประโยชนจากปาดวยเหมอนกน จากบรบอ รอยเอด

ขอนแกนกยงมาเลย เรากใหใชดวยไมไดหวง แตกตองทาตามกฎระเบยบของเรา เรามปายเขยนไวใหอาน ไมใหทาลายขดเอาพชสาคญๆ ถาเจอใครขดเอาเราจบเลย ใหปลกคนทนท ท�ผานมากมการดาเนนคดมาแลว

5.1.5.3 กจกรรมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด

กจกรรมท�องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดรวมกนจดข� นเพ�อการอนรกษปาชมชนโคกหนลาด โดยสามารถแบงเปน 3 ประเดนสาคญๆ ดงน� (โครงการจดต�งศนยการเรยนรส�งแวดลอมชมชนอยางย �งยน ปาชมชนโคกหนลาด จงหวดมหาสารคาม, 2548) 1) ดานการอนรกษปา จากการศกษากจกรรมท�เก�ยวของกบการอนรกษปา พบวา โดยปกตแลววถปฏบตของชาวโคกหนลาดน�นการใชประโยชนจากปา ชาวบานจะปลอยใหตนไมโตเองตามธรรมชาต โดยจะไมมการตดตนไมใหญ ชาวบานสวนใหญจะเขาไปเกบเศษไม ก�งไม ท�หลนตามพ�นเพ�อนามาทาฟนเพ�อการหงหางอาหารใชในครวเรอนเทาน�น และจะคอยสอดสองดแลปองกนปารวมกน ท�งจากการบกรกและการเกดไฟปา หากชาวบานตองการจะรองเรยนปญหา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดไดมการจดเวทใหชาวบานไดแสดงออกทางความคดทกๆ เดอน อยางนอย เดอนละ 1 คร� ง และยงไดรวมกนจดทาขอตกลงในการใชประโยชนจากปา รวมถงการรบฟงความคดเหนตางๆ ผานเวทชมชนน�ดวย นอกจากน� ยงมกจกรรมการรวมกนปลกปาเพ�อการฟ� นฟสภาพปาท�เส�อมโทรมไป ซ� งจะทากนในชวงฤดฝน หรอในชวงวนสาคญทางพระพทธศาสนา หรอวนสาคญอ�นๆ ซ� งจะปลกเสรมในพ�นท�เส�อมโทรม และการปลกตามหวไรปลายนา โดยมการจดเปนกจกรรมปลกปา ใหชาวบาน คร นกเรยน นกศกษา และพระสงฆในพ�นท�มารวม ซ� งต�งแตป พ.ศ. 2543 เปนตนมา จะม

108

ตวแทนจากของสวนราชการ สมาชกหอการคา นกการเมอง และส�อมวลชนเขามารวมกจกรรมดงกลาวเปนจานวนมาก โดยตนกลาไมไดรบการชวยเหลอสนบสนนจากทางสานกงานปาไมจงหวดมหาสารคามสวนหน� ง และอกสวนหน� งน�นชาวบานไดรวมกนเพาะพนธตนไมพ�นเมองกนเอง ท�งน� เพราะเหนวากลาไมพ�นเมองท�ชาวบานปลกกนเองมโอกาสเตบโตไดดกวาพนธกลาไมของสานกงานปาไม นายเก�ง ยศอน ประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนน� วา “ไมท�ทางปาไมเอามาใหมนไมงาม ไมสมยใหม บางตนกตาย ไมเราปลกเอง ไมพ�นเมอง โตกวาของเขา สงกวาของเขา ท�เขาเคยๆปลกไวตอนน�ตายหมด ไมท�เขาเอามาปลกมนไมชอบดนแบบบานเรา ตายเฉพาะไมท�เขาเอามาปลก” นายคาจนทร ตะนยศร ฝายประชาสมพนธ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวเสรมในประเดนเดยวกนน� วา “ตอนเขาเอาไมเกาออกหมด ปลกไมใหมพวกไมยคา ไมเศรษฐกจ ตอนแรกกสวยงามด พอได 3-4 ป ตายหมดเกล�ยง ถอวาไมพ�นบานเราดกวามนเขากบดน กบสภาพอากาศ เรากใหชาวบานชวยกนปลกอยเร�อยๆ เพาะพนธไวปลกตลอด” กจกรรมในดานการอนรกษปาอกเร� องหน� งท�สาคญ คอ การปองกนไฟปา เดมชาวบานโคกหนลาดมกจะจดไฟเพ�อหาของปา เผาใบไมเพ�อการหาหน หาแย จงทาใหเกดปญหาไฟปาลกลามมายงพ�นท�การเกษตร ไรนาของชาวบาน โดยสวนมากไฟปาจะเกดมากในชวงเดอนธนวาคมถงเดอนมนาคม ซ� งเปนฤดรอน จงมการจดอบรมใหความร โดยมวทยากรจากกรมปาไม ลงพ�นท�ทาความเขาใจและประชาสมพนธกบชาวบานถงอนตรายจากไฟปา รวมถงวธการปองกน ปจจบนการเกดไฟปามแนวโนมลดลงเร�อย ๆ ซ� งไดรบการชวยเหลอจากทางกรมปาไม ในขณะท�ผวจยไดลงเกบขอมล ชาวบานเลาวาไมมการเกดไฟปามาประมาณ 2-3 ปแลว นอกจากน� ยงมอาสาสมครชาวบานทาหนาท�ลาดตระเวนในบรเวณปาดวยการเดนและการใชจกรยานยนต คอยเฝาตรวจจบผลกลอบตดไม ลกลอบขดเอาพชพนธและสมนไพร โดยไมไดรบอนญาต ซ� งกจกรรมน�ไ ด ร บ ก า รช ว ย เ ห ล อ เ ร� อ ง ว ส ด อป ก รณ เ ช น ว ท ย ส� อ ส า ร ถง ดบ เ พ ล ง จ า ก ส า นก ง า นทรพยากรธรรมชาตและส�งแวดลอมจงหวดมหาสารคาม และสานกงานปาไมจงหวดมหาสารคาม นายบญมา แสนทาว ฝายดแลปองกน องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวถงประเดนน� “เรามอปกรณดบไฟ เคร�องฉดน� าพนน� า แตมนเร�มไมพอ ชารดไปหมดแลว ขอทางหนวยงานเขามากหมดแลว แตพกหลงน� มนดข�นมาก รสกวาชาวบานใหความรวมมอด พวกท�เคยจดปา ตอนน�กไมมแลว”

109

นายทองมวน คงแสนคา ฝายประชาสมพนธ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดเลาถงกจกรรมดานการปองกนไฟปาวา หลงจากตอนน�นท�คดคานโครงการไดแลว ตอนน� เรากดแลอยเหมอนเดม แบงเขต

แบงโซนกนรกษา ปลกไมปลกทกป เร�มตนกมการต�งเยาวชน ทาการรกษาไฟไหมปากอน ปน� เราเร�มตนรกษาปาโดยตองรกษาไฟ สาคญท�สด ถามไฟปา คน สตวกอยไมได เพราะเดnยวน� จะพฒนาปากตองพฒนาคนกอน ถาเหนไฟปาเรากชวยกน 3 ปมาแลวท�ไมมไฟปา คนเร�มสานกไดแลววาปามนสาคญ ถาไมมปาเราจะกนอะไร มนเยอะมากประโยชนของปา คนในหมบานตองชวยกนรกษาไฟ ท�นาของใครตดปาตองรกษาดแล ทกอยางตองใหผอยใกลชดดแล

2) ดานการปลกฝงเยาวชนรนใหม แนวคดน� เกดจากการท�สมาชกกลม และแกนนาเปนคนเฒาคนแก และยงขาดการมสวนรวมจากเยาวชนรนใหม ใหเขามารวมศกษาปลกฝงแนวคดในการหวงแหนและอนรกษผนปาท�บรรพบรษรวมกนตอสปกปองกนมา เพ�อสบทอดสรนลกรนหลานตอไป จงมการจดกจกรรมตางๆ เชน การจดใหมการทศนศกษาจากนกเรยน นกศกษาท�ตองการสมผสแหลงเรยนรธรรมชาต ซ� งจะมตวแทนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดนานกศกษาเขาไปในปา และคอยใหความรตางๆ มนกเรยน นกศกษา จากหลายๆโรงเรยนใหความสนใจแวะเวยนมาเปนจานวนมาก นอกจากน� ชาวบานโคกหนลาดยงรวมกนทาปายคาขวญ ปายใหความรเร�องตนไม เชน ช�อตนไม การใชประโยชน ตดไวตามตนไมตางๆ รอบๆบรเวณปาชมชนโคกหนลาด เพ�อใหความรแกผท�เขามาใชประโยชนจากปาหรอผท�สญจรผานไปมา นายเสง�ยม อทยมา รองประธานองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวเสรมในประเดนเดยวกนน�วา

บานอสานบานเฮา มนตองชวยกนทา เดกรนใหมมนไมรอะไร เราเลยตองเขยนปายใสวาตนไมตนน� ช�อวาอะไร ใชประโยชนยงไง ใสตนสาคญๆ เพ�อท�วาจะไดเปนกระบวนการเรยนรของพวกนกศกษา พวกเยาวชน มาด ถาผใหญไมชวยกนบญญตอะไรไว มนกสญหายไป เดกๆกไมรจกวาคณคาของปามนเปนยงไง

110

มการจดทาเอกสารประชาสมพนธขาวสารท�เปนประโยชนตอการอนรกษปา มจลสารซ� งเปนของทางองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดจดทาข�นเอง ช�อวา “ปาเพ�อชวต Forest for life” เพ�อเผยแพรแนวคด ขาวสาร ตางๆ นอกจากน� ยงมการจดคายเยาวชนรกปา เพ�อใหการศกษาและสรางจตสานกแกเยาวชนใหรจกรกและหวงแหนปา โดยมนกเรยน นกศกษาในพ�นท�เขารวม ซ� งจะจด ปละ 2 คร� ง และจะนาตวแทนจากเยาวชนเหลาน� ไปศกษาดงานในจงหวดอ�นท�สามารถเปนตวอยางในการบรหารจดการปา 3) ดานการพฒนาและเพ�มศกยภาพองคกร ภายหลงการจดต�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ในระยะแรกกจกรรมตางๆน�นไดรบงบประมาณจากการบรจาคของชาวบานในชมชนรอบปา ซ� งนาไปเปนคาใชจาย คายานพาหนะในการประสานงาน คาเคร�องเสยง คาเอกสาร และคาประสานงานอ�นๆ ตอมาในปพ.ศ. 2543-2544 มความสนใจจากภาครฐเขามาสนบสนน ชวยเหลอในดานตางๆ และทางกลมยงไดรบงบประมาณสนบสนนจากกองทนเพ�อการลงทนทางสงคม (Social Investment Fund: SIF) หรอท�เรยกกนวา กองทนชมชน ซ� งตองการเสรมสรางศกยภาพชมชน และชวยเหลอกลมคนวางงาน กลมคนยากจนและผดอยโอกาสใหสามารถพ�งพาตนเองได และสรางความเขมแขงแกชมชน จงมการรวมกลมกนของชาวบานเกดข�น ท�งเพ�อการอนรกษปาชมชนโคกหนลาด การใชประโยชนจากปารวมกน และกลมอ�นๆ ดงตอไปน� กลมสตรปาชมชนโคกหนลาด เพ�อศกษาเรยนร และเขารวมกจกรรมพฒนาศกยภาพสตรรวมกบกลมสตรจงหวดอ�นๆ ในเครอขายสหพนธสตรระดบภาคอสาน กลมสหกรณการเกษตรกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด เพ�อสงเสรมการออม การตลาด และพฒนารายไดของผประกอบอาชพเกษตรรวมกบหนวยงานภาครฐ กลมหมอยาสมนไพรพ�นบาน เพ�อการอนรกษภมปญญาไทย ศกษาและใชประโยชนจากสมนไพรในปาชมชนโคกหนลาด นอกจากน� องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ยงเปนองคกรหน� งในเครอขายสมชชาเกษตรกรในระดบภาคอสาน และยงไดเขารวมกจกรรมกบเครอขายปาชมชนในระดบจงหวดมหาสารคาม ซ� งมองคกรพฒนาเอกชน (อพช.) เปนผประสานงาน ภายหลงจากการมงบประมาณสนบสนนจากหลายๆสวน จงมการสรางศนยประสานงานองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดข�นบรเวณรมถนนทางหลวงแผนดนสายอาเภอวาปปทม-มหาสารคาม กโลเมตรท� 14 ตาบลหนองปลง อาเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม และงบประมาณสวนหน�งไดนาไปเปนคาใชจายในการฟ� นฟปา จดกจกรรมคายเยาวชน จดสมมนาตาง ๆ

111

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดยงไดมการจดลานคาขายของชมชนข�นเพ�อใหเปนศนยกลางในการจาหนายเหดและของปา รวมไปถงหตถกรรมพ�นบาน งานฝมอตางๆ และเพ�อพฒนาคณภาพชวตของสมาชกชมชนรอบผนปาใหดย�งข�น และยงมตลาดรมทางบรเวณถนนรอบปา ใหชาวบานนาของปาท�หาได ท�เหลอจากการบรโภคเปนอาหารออกมาวางขายสรางรายไดเล� ยงครอบครว โดยเฉพาะ เหด ซ� งถอวาเปนรายไดสาคญของชาวโคกหนลาด เหดในพ�นท�สวนมากท�พบ คอ เหดไค เหดระโงก เหดปลวก เหดเผ�ง เหดถาน เหดกามป เหดหนาวว นอกจากน�ยงมพชผกกนได เชน ผกต�ว ผกสาบ ผกกระโดน ผกชชาง ผกหนไฮ เครอหมานอย ยานาง ผกล�นแลน และมนชนดตางๆ สตวปาท�พบ เชน แย กระแต มดแดง ตVกแตน อ�งอาง หมาจอก กระตาย นกนานาชนด เปนตน นายทองใบ จนทะแพน ฝายสวสดการ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) กลาวถงประเดนน�วา “ศาลาท�ขายของอยรมทาง เราไมไดเกบเงนเกบทองอะไร เราคดวาเฉพาะคารถเขามากเดอดรอนแลว ถามเร�องเงนๆทองๆ เขามากเดอดรอน” นายทองสวย อาจจลลา ฝายประชาสมพนธ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวในประเดนเดยวกนวา “สมาชกเราไมมใหออกเงน มแตน� าใจ คนไทยเหมอนกน พดกนเฉยๆกรเร�อง คนท�มารวมเขามาดวยใจไมมคาจาง เตมน� ามนรถมากนเอง” องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดมการจดต�งสถานวทยชมชนคนรกปา คล�น 88.90 เมกกะเฮรต เพ�อเปนอกหน�งชองทางในการส�อสารและประชาสมพนธขาวสารตางๆ กบชาวบานในหมบานใหทนเวลาทนเหตการณ โดยมวตประสงคของการจดต�ง ดงน� 1) เพ�อปลกฝงเร�องการอนรกษและฟ� นฟปา ส�งแวดลอมชมชน 2) เพ�อสรางยทธศาสตรการขบเคล�อนงานการอนรกษและฟ� นฟปา 3) เพ�อแสวงหาแนวทาง และความรวมมอระหวางประชาชนและองคกรปกครองสวนทองถ�น 4) เพ�อสงเสรมและสนบสนน การสรางเครอขายชมชน ดานอาชพ การตลาด เทคโนโลย แหลงทน การสรางชมชนไรอบายมข ชมชนตนแบบของคนมศล และการสรางทนทางสงคม 5) เพ�อสงเสรมการใชสทธของประชาชน ในการผลกดนทางกฎหมาย การเมอง เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม ภายใตบทบญญตของรฐธรรมนญ และขอบเขตของการเมอง 6) เพ�อพฒนาศกยภาพ ของบคลากรวทยชมชนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ในการเปนผผลตและผรบส�อท�มประสทธภาพ

112

7) เพ�อศกษาวจย และสารวจขอมล ในประเดนท�เก�ยวของกบการดาเนนกจกรรมของวทยชมชนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด 8) เพ�อรวบรวมและใหบรการขอมล ท�เก�ยวของกบองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด สสาธารณชน 9) เพ�อประสานและเสรมสรางการทางานกบองคกรสมาชกวทยชมชนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และองคกรพนธมตร เพ�อรวมกนพฒนาส�อวทยชมชนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และส�อภาคประชาชน 10) เพ�อรวมผลกดน ตดตาม ตรวจสอบใหการปฏรปส�อ เปนไปตามเจตนารมณของรฐธรรมนญ ขณะท�ผวจยลงพ�นท�เกบขอมล คล�นวทยดงกลาวเกดปญหาในเร�องกระแสไฟฟาท�ชาวบานไดตอสายไฟกนเองเกดเสยกาลงไฟฟาไมเพยงพอตอการใชงาน อกท�งเคร�องสงสญญาณกชารดทรดโทรมไปตามกาลเวลา จงจาเปนตองระงบการออกอากาศไวช�วคราว เน�องจากยงไมมงบประมาณมาซอมแซม นายคาจนทร ตะนยศร ฝายประชาสมพนธ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) กลาวถงประเดนน� วา “วทยน� กเอาไวกระจายขาวสาร ประชาสมพนธใหพ�นองเรา ไดรขาว แตมนกทรดโทรมตามกาลเวลามน” นายเสง�ยม อทยมา รองประธานองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด (2555, ภาคผนวก ข: 184) ไดกลาวเสรมในประเดนเดยวกนน� วา “ตองใชงบประมาณมาซอมตวเคร� องสงสญญาณ ประมาณ 60,000 บาท เพ�อซ�อเคร�องสงไฟตวใหม 400 วตต เคร�องสงกาลงไฟฟามนไมพอ ไฟฟาน� เรากเดนตอสานกนเอง ไมไดมหนวยงานเขามาสนบสนน” ผลงานการอนรกษธรรมชาตและส�งแวดลอมอยางตอเน�องของชาวบาน ทาใหองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดไดรบรางวลลกโลกสเขยว คร� งท� 3 ประจาป พ.ศ. 2544 ประเภทชมชน (ชมชน ชมชนเมอง เครอขายชมชน) ซ� งนบวาเปนผลงานจากแรงกาย แรงใจ และความมงม�นของชาวบานท�ไดรวมกนตอส รกษาผนปาชมชนโคกหนลาดน� ไวใหเปนมรดกไปช�วลกช�วหลาน 5.1.5.4 ลกษณะของการมสวนรวม

จากการศกษารปแบบและลกษณะการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด พบวา ชาวบานเขามารวมโดยอาศยท�งความเปนทางการและไมเปนทางการอยในองคกร โดยสวนมากแลวการทางานรวมกนจะทางานในลกษณะแบบไมเปนทางการกนเปนสวนใหญ คอ

113

ชวยเหลอกนแบบเปนพ�เปนนองจากคนในหมบานเดยวกน ซ� งกลมคนท�มารวมกนตางกความมงหมายเดยวกน คอ ตองการจะปองกนและฟ� นฟปาชมชนของตนเอง ผลท�ไดกอาจจะทาใหคณภาพชวต อาชพ รายไดดข�นตามมา การทางานรวมกนน�นทกคนสามารถทางานรวมกนไดหมดไมจาเปนวาอยฝายไหน แตองคกรเองกตองอาศยความเปนทางการควบคไปดวยเพ�อการใหทกคนมสวนรวมกบองคกรอยางชดเจน จงมการกาหนดโครงสรางของคณะกรรมการ และรปแบบการจดการองคกรอยางเปนทางข� นมา เพ�อการจดทาแผนกจกรรม และการขอการสนบสนนตางๆ จากหนวยงานภายนอก วธการประสานงานสวนมากจะอาศยการพดคยกนผานการประชม ท�งในกลมยอยๆ ในระดบหมบาน และในระดบภาพรวมองคกร โดยทกๆ เดอนจะมการประชมอยางนอย 1 คร� ง ในระดบยอยเพ�อการพบปะแลกเปล�ยนความคดเหนกนของสมาชกในระดบหมบาน และจะมการนาขอคดเหน หรอความคบหนามาเขาท�ประชมในระดบภาพรวมตอไป การรวมกจกรรม จากท�กลาวมาขางตนน�น พบวา กจกรรมตางๆ ชาวบานจะใหความรวมมอเปนอยางด โดยกจกรรมตางๆขององคกรมกจะตองการการมสวนรวมจากหลายๆฝายอยเสมอ เพ�อใหชาวบานรสกรวมกนวาตนเองเปนเจาของปาชมชนโคกหนลาด และทาใหชาวบานตระหนกวาหากไมดแลรกษาปาผลท�เกดข�นมนจะกระทบตอวถชวตอยางไร แตหากทกคนรวมกนดแลรกษากจะเกดผลดตอชมชนและครอบครวอยางมาก โดยการมารวมน�น ชาวบานมากนดวยใจ อยากจะเขารวมกบองคกรอยางแทจรง โดยไมมเร� องของคาตอบแทน หรอผลประโยชนใดๆ เพยงแตตองการจะทาเพ�อหมบานรวมกน

114

5.2 กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน 5.2.1 ขอมลท�วไปของปาชมชนโคกหนองโน

ตาบลหนองโนเปน 1 ใน 14 ตาบลของอาเภอเมองมหาสารคามโดยไดแยกมาจากตาบลโคกกอ และไดประกาศจดต$งเปนตาบลเม%อ ป พ.ศ.2534 และไดรบการประกาศจดต$งองคการบรหารสวนตาบลเม%อ ป พ.ศ. 2540 มหมบานอยภายใตการปกครองจานวน 8 หมบาน มเน$อท%ท$งหมด 25 ตารางกโลเมตร ระยะทางอยหางจากตวอาเภอเมองประมาณ 10 กโลเมตร ตาบลหนองโนมปาไมสาคญ คอ ปาชมชนโคกหนองโน ต$งอยตาบลหนองโน อาเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม มเน$อท% 1,368 ไร โดยแยกออกเปนแปลงท$งหมด 3 แปลง คอ โคกสนามมา หรอ โคกสวนมอญ ประมาณ 200 กวาไร ปาบางสวนของบานกดแคน ประมาณ 70 กวาไร และ ปาหนองโน ประมาณ 1,050 ไร โดยครอบคลมพ$นท% ตาบลหนองโน 8 หมบาน และเขตพ$นท%ปกครองหม 6 บานกดแคน ดงภาพท% 5.5

ภาพท� 5.5 แผนท%แสดงท%ต$งปาชมชนโคกหนองโน แหลงท�มา: https://maps.google.co.th/

115

การศกษาประวตความเปนมาของชมชนโคกหนองโนจากการสมภาษณผนาชมชนและชาวบาน พบวา เม%อประมาณ พ.ศ. 2308 ไดมการอพยพของชาวบานจากตางถ%นมาต$งถ%นฐานท%น% ผคนท%มาต$งถ%นฐานน$นสวนมากอพยพมาจาก อาเภอสวรรณภม จงหวดรอยเอด มาต$งบานกดแคนซ% งเปนบานเกาแกกอน แลวจงมการขยบขยายออกมาต$งเปนพ$นท%โคกหนองโนในปจจบน โดยสาเหตท%ชาวบานตองอพยพมาน$น เน%องจากพ$นท%ต$งของหมบานเดมถกน$ าทวมทกป โดยเฉพาะในชวงฤดฝน เพราะเปนท%ราบลมรมฝ%งแมน$าช ในสวนของลกษณะภมประเทศของปาชมชนโคกหนองโนน$นต$งอยบนท%ราบสง มลกษณะเปนลกคล%น สภาพปาเปนปาเตงรง พ$นดนเปนดนรวนปนทราย พนธไมสวนใหญ ไดแก ไมเตง ไมรง ไมชาด ไมยาง ฯลฯ ในสวนพ$นท%ของเขตปาหนองโน ถอวาเปนเขตท%อดมสมบรณท%สดเม%อเทยบกบปาอ%นๆ ในพ$นท%ใกลเคยง และมขนาดใหญท%สด มความหลากหลายทางชวภาพ นอกจากน$ ยงมสตวปาจาพวก กะปอม กระรอก กระตาย ชะมด แย ง พชพนธท%มมากท%สด ไดแก เหดปา ชมชนโคกหนองโนมแหลงน$าสาคญท%ชาวบานไดใชประโยชนรวมกนคอ ลาหวยคะคาง ซ% งไหลลงมาจาก แกงโคกกอ และแกงเลงจาน อยดานทศเหนอของปา ซ% งใชประโยชนในการทาการเกษตร เล$ ยงสตว เล$ยงปลา เปนตน พ$นท%ชมชนโคกหนองโนมสภาพอากาศเชนเดยวกบพ$นท%แหงอ%นๆ ในภาคอสานตอนกลาง กลาวคอ จะแบงเปน 3 ฤด โดยฤดหนาวจะเร%มต$งแตเดอนพฤศจกายน ถง เดอนกมภาพนธ ฤดรอนจะเร% มต$ งแตเดอนมนาคม ถง เดอนพฤษภาคม และฤดฝน จะเร% มต$ งแตเดอนมถนายน ถงเดอนตลาคม แตบางปอากาศกมกจะเปล%ยนแปลงไป อณหภมเฉล%ยประมาณ 38 – 39 องศาเซลเซยส

5.2.2 วถชวตและขนบธรรมเนยมประเพณของชมชนโคกหนองโน

วถชวตประจาวนของชาวบานชมชนโคกหนองโน มลกษณะไมตางจากชาวชนบทอสานโดยท%วไป กลาวคอ ชาวบานจะมอาชพทานา ทาสวน เล$ ยงสตว และรบจางเปนหลก ภารกจประจาวนชาวบานจะต%นนอนประมาณ ต 4 ถง ต 5 เพ%อหงหาขาวปลาอาหาร ชาวบานท%เล$ยงวว เล$ ยงควาย จะพากนปลอยสตวออกจากคอกไปเล$ ยงนอกบานตามท%นาของตนเอง สาหรบใครอยใกลหนองน$ากจะปลกผก ผลไม ชาวบานสวนหน%งกจะเขาไปในปาเพ%อไปหาของปามาเปนอาหารหรอนามาเล$ ยงสตว และบางสวนกนามาขายท%ตลาดเพ%อสรางรายได โดยเฉพาะ เหดปา จาพวก เหดปลวก เหดไค เหดแดง เหดดน และเหดตะเพาะ จนกระท%งประมาณ 5 โมงเยน แตละครอบครวกจะทยอยเดนทางกลบบาน ตอนวว ควาย เขาคอก ทกคนในครอบครวจะกลบมาบานในตอนเยนซ$อกบขาวมาหงหาอาหารเยน หรอซ$ออาหารสาเรจรปตามรานคา หรอซ$อจากรถจาหนายกบขาวท%ว%งขายตามหมบาน บางครอบครวจะเกบผกสวนครวท%ปลกไวในบรเวณบานมาทาอาหารเยน เวลา

116

รบประทานอาหารเยนสวนใหญจะรอสมาชกครอบครวมาพรอมกนเวลาประมาณ 6 โมงเยน ชวงท%มเวลาวางอาจไปเย%ยมเพ%อนบานเพ%อพบปะพดคยธระ รวมท$งการไปรวมงานกนเล$ยงเน%องในโอกาสตางๆ เชน งานแตงงาน งานบวช งานศพ หรอไปวดเวลาท%มงานในวนสาคญทางศาสนา สวนเดกๆในหมบานจะทาการบาน อานหนงสอ ดโทรทศน เดกวยรนกมกจะไปรวมกลมกนตามคมตางๆ ในหมบาน แตละครอบครวจะเขานอนหลงจากดละครทางโทรทศนจบประมาณ 4 ทม ในชมชนตาบลโคกหนองโนชาวบานเกอบท$งหมดนบถอศาสนาพทธ มวดท%เปนศนยกลางของหมบาน คอ วดบานกดแคน ต$ งอยท%บานกดแคน ตาบลหนองโน เปนสถานท%ใชสาหรบประกอบพธทางศาสนา ประชมชาวบานทกวนสาคญทางศาสนา โดยเฉพาะในวนเพญ 15 ค%าเดอน 3 ของทกปพทธศาสนกชนท%เล%อมใสในบวรพทธศาสนา จะมารวมกนประกอบกจกรรมในวนมาฆบชากนอยางมากมาย โดยจะมากนต$งแตวนข$น 14 ค%าซ% งเปนวนกอนวนมาฆบชา มการทาบญตกบาตรพระรอย การขนขาวเปลอกมาบรจาคใหกบวด การแหตนเงนตนทอง และท%สาคญ คอ การเปดใหนมสการและปดทองรอยพระพทธบาทจาลอง ถอวาเปนวนสาคญของชาวหนองโนท%ชาวบานจะรวมกนไปทาบญท%วด พบปะกนมพธกรรมใหญ ในวดจะมมคทายกประจาวด เปนผทาหนาท%ประสานงานระหวางวด และเปนผนาพธกรรมตางๆ นายสมนยา ศรแกว ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 6 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนน$วา

วด ถอวามความสาคญมากกบวถชวตชาวบาน เปนหวใจของคนท%น%เลย เพราะวาท%บานกดแคนมรอยพระพทธบาทจาลอง มาจากสระบร ต$งแต พ.ศ. 2488 อายเกอบรอยป ต$งอยท%วด เปนวดเดยวในโคกหนองโน มพระอย 5 รป ท%สาคญคอทกวนมาฆบชาตองมพธกรรมใหญ ถอวาเปนศนยรวมจตใจของโคกหนองโนเลย ชาวบานทกคนตองไปเขารวมงาน ไปทาบญ ฟงเทศนฟงธรรมกน

นอกจากน$ ยงปรากฏเก%ยวกบพธกรรมและความเช%อตางๆ ในชมชนมากมาย โดยเฉพาะความเช%อท%เก%ยวของกบปา เน%องจากวถชวตของชาวบานท$งจากพ$นท%รอบปา และจากตางถ%น จาเปนจะตองใชประโยชนจากปา และเม%อมคนใชปามากข$นจงทาใหทรพยากรตางๆ เร%มเส%อมโทรมลงไป ในอดตต$งแตสมยบรรพบรษปรากฎถงเร%องความเช%อ ซ% งถอเปนการวางกศโลบาย เพ%อใหคนเคารพตอผนปา และเช%อวาปาเปนสถานท%ศกด[ สทธ[ โดยคนในหมบานเช%อกนวา ชาวบานจะมความสงบสขตองมส%งศกด[ สทธ[ ปกปกรกษา จงมการต$ง “ศาลป ตา” ประจาหมบาน โดยจะต$งข$นพรอมกบการกอต$งหมบาน และมกจะอยในยานชมชน หรอบรเวณปาประจาหมบาน อกความเช%อหน%งคอ การมบรเวณปาประจาหมบานท%เปนปาท%ใชฝงศพ เรยกกนวา “โคกผปาหลอก” ซ% งเปนปาชา ใชสาหรบ

117

ฝงศพคนตายในหมบานในสมยกอน ความเช%อดงกลาวทาใหคนในชมชนมความเคารพยาเกรง ไมกลาท%จะทาลายทรพยากรปาบรเวณท%เปน “โคกผปาหลอก” เพราะเช%อวาคนท%ตายไปแลวตองการความสงบ หามผใดเขาไปรบกวน หากใครฝาฝนจะตองมอนเปนไปหรอเกดเร%องไมดข$นกบตน แตในปจจบนไมไดมการนาศพไปฝงในปามานานกวา 20 กวาปแลว ชาวบานจะนาไปทาพธเผาศพท%วดแทน แตกยงไมมพธลางปาชาในบรเวณดงกลาว นอกจากน$ชาวบานยงมพธกรรมท%สาคญท%แสดงถงความเคารพ คอ “การเล$ยงผป ตา” ซ% งจะจดข$นทกป ชวงกอนฤดการเพาะปลก เพ%อเปนการแสดงความเคารพและขอพรส%งศกด[ สทธ[ ใหชวยใหพชผลท%จะทาการเพาะปลกเจรญงอกงาม โดย นายสมนยา ศรแกว ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 6 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนน$วา ในปามศาลป ตา ทกๆ วนพธชาวบานจะมาทาพธไหวท%ศาลตรงน$ ศาลน$ ใชรวมกน

3 หมบาน แตท%อ%นกมเหมอนกน ของหมบานหนองอดา บานกดแคน โคกสวนมอญกม เราจะไปไหนมาไหนจะทาอะไรกตองมาขออนญาตทาน มาไหวขอพร ขอใหทานคมครอง เปนศรมงคลกบตวเราเอง

ในการตดตอส%อสารกบป ตา ชาวบานท%น%ตองตดตอผาน “ขะจ$า” หรอ “พอจ$า” ซ% งถอเปนตวแทนชาวบานในการตดตอกบป ตา เม%อชาวบานมความเดอดรอน เจบไขไดปวย หรอตองการทานายอนาคต จะมาบนบานศาลกลาว เส%ยงทาย หรอแมแตการขอใหปกปกรกษาพชพรรณของชาวบานใหมความอดมสมบรณ โดยชาวบานจะเช%อในความศกด[ สทธ[ ของป ตาวาทานจะสามารถบนดาลใหเกดผลตางๆ ได โดย นายอทย อทยกรม สมาชกสภาองคการบรหารสวนตาบลหนองโน บานกดแคน หม 2 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวเสรมในประเดนเดยวกนน$วา ถาตองการจะส%อสารกบพอป ตองผานคนทรง เขาเรยกวา “ขะจ$า” แตละหมบานจะ

ม “ขะจ$า” บานใครบานมน โดยปกตเขาสบทอดกนเปนลกศษยลกหา เปนรนๆไป แตตองอาย 55 ข$นไป ชาวบานจงจะนบถอ อายนอยๆ มาเปนไมได ชาวบานกมาขอ มาบนบานศาลกลาวกน เวลาเกดเหตการณอะไรไมดกมาขอใหทานชวยเหลอทกเร%อง

5.2.3 ประวตความเปนมาของปาชมชนโคกหนองโน

ผวจยไดศกษาประวตความเปนมาของปาชมชนโคกหนองโน โดยการสมภาษณผนาชมชน และชาวบานชมชนโคกหนองโน พบวา ปาชมชนโคกหนองโนมมาต$งแตสมยโบราณ ตามท%คนเฒา

118

คนแกเลาสบตอกนมา โดยวากนวามต$งแตเร%มต$งกรงรตนโกสนทร หรอประมาณ 200 กวาปมาแลว ปาชมชนโคกหนองโนแตเดมพ$นท%ปารวมกนเปนผนเดยว เปนท%ดนสาธารณประโยชนเน$อท%กวา 10,000 ไร ภายหลงมการต$ งชมชน รวมถงมการบกรกพ$นท%ปาเพ%อทากน สภาพปาจงถกแบงออกเปน 3 แปลงใหญๆ คอ โคกสนามมา หรอ โคกสวนมอญ ปาหนองโน และปาสวนหน% งของบานกดแคน นายอทย อทยกรม สมาชกสภาองคการบรหารสวนตาบลหนองโน บานกดแคน หม 2 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวในประเดนน$วา ปาแถบน$แตกอนเขาพากนเรยกวา โคกสนามมา สมยแตกอนมนมสนามมา คนแก

เลาใหฟง อนเดยวกนกบ โคกสวนมอญสมยน$ สมยกอนปากวาง อดมสมบรณกวาน$ เยอะ มนกเส%อมโทรมไปตามยค ตามสมย คนเขามา เทคโนโลยตางๆ เขามา ถาไมรจกรกษามนกหมดเปนเหมอนกน

ปาชมชนโคกหนองโนในสมยอดต มความอดมสมบรณเปนอยางมาก พชพนธธรรมชาตสวนมากท%พบในปาชมชนโคกหนองโน ไดแก เหดปา โดยเฉพาะ เหดปลวก เหดไค เหดแดง เหดดน และเหดตะเพาะ นอกจากน$ ยงม ดอกกระเจยว ใบหญานาง เครอหมานอย และสมนไพรตางๆ ความอดมสมบรณของปาทาใหคนจากท%อ%นๆ เชน จากหมบานหนองโก โคกหนลาด โคกหนองจก อาเภอกนทรวชย ตางไดมารวมใชประโยชนและพ%งพาอาศยปาแหงน$ดวยกน นายประพศ แกวกลาง ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 1 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนดงกลาววา พ$นท%ปาใชประโยชนกนท$ง 8 หมบาน มคนจากทางอ%นมาใชดวย ปาเราไมไดหวง

อะไรสมยกอนใครจะมากมา ทกวนน$กยงมเขามาใช สะดวกสบายน%งรถมา ไมตองเดนมาเหมอนสมยกอน ตางคนตางใช ย%งคนมาใชมากข$นๆ มนกเร%มเส%อมโทรมงายกวาเกา เพราะมแตคนมาใช ไมดแลรกษา

ตอมาในชวงป พ.ศ. 2504-2535 ปาชมชนโคกหนองโนไดรบผลกระทบจากหลายๆดาน โดยเฉพาะในชวงแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต โดยในป พ.ศ. 2504 รฐบาลไดสนบสนนใหชาวบานบกเบกจบจองท%ดนทากนเพ%อท%จะสงเสรมการปลกพชเศรษฐกจ เชน มนสาปะหลง ออย ยคาลปตส ปอ ฝาย เพ%อสงขายโรงงานอตสาหกรรมและเพ%อการสงออก ซ% งแตเดมชาวบานเนนการทานาปลกขาวเพยวอยางเดยว ดงน$นเม%อชาวบานไดเหนชาวบานในหมบานอ%นๆเร% มปลกพชเศรษฐกจ รวมถงการมเจาหนาท%เขาไปสงเสรมใหขอมลในการจาหนายตามนโยบายของรฐในชวง

119

น$น กพากนปลกตามกน ทาใหเกดการบกรกพ$นท%ปาและลกลอบเขาไปทากนในพ$นท%ปาสาธารณะ แผวถางเพ%อปลกพชดงกลาวหลายพนไร ในป พ.ศ. 2518 ทางจงหวดมหาสารคามไดมการอนญาตใหทาสมปทานโรงเล%อย จงมการบกรกพ$นท%ปาเพ%อการตดไมเพ%มมากข$น และในสมยน$นยงมการสงเสรมการทานาเกลอสนเธาวในพ$นท%จงหวดมหาสารคาม ทาใหปาไมในจงหวดมหาสารคามถกตดโคนเพ%อนาไปขายใหแกนายทน โดยเฉพาะปาโคกหนลาด ปาโคกใหญ รวมถงปาชมชนโคกหนองโนดวย ในป พ.ศ. 2535 มนโยบายของรฐบาลเก%ยวกบสานกงานปฏรปท%ดนเพ%อเกษตรกรรม หรอ สปก. ท%รฐใหประชาชนครอบครองท%ดน เพ%อปฏรปท%ดนเปนพ$นท%ทากน มการเดนสารวจเพ%ออกเอกสารสทธ[ ส.ป.ก. ใหแกชาวบาน สงผลใหพ$นท%ปาลดลงเหลอเพยง 2,000 ไร และภายหลงมการตอตานเน%องจากพ$นท%ปาลดลงเปนจานวนมาก จงไดยตการออกเอกสารสทธ[ ลงในท%สด ในป พ.ศ. 2537 ทางมหาวทยาลยมหาสารคามไดทาเร%องขอใชพ$นท%สาธารณประโยชนในเขตบานหนองโน เพ%อสรางมหาวทยาลยมหาสารคามแหงใหม แตเม%อมการเขามาสารวจพบวาผนปาหนองโนมความอดมสมบรณมาก และมเสยงคดคานจากหลายฝาย จงเปล%ยนมาใชพ$นท%ในตาบลขามเรยงในการสรางมหาวทยาลยแทน อยางไรกตามยงมการบกรกพ$นท%ปามาอยางตอเน%อง จนกระท%งในป พ.ศ. 2539 ทางองคการบรหารสวนตาบลหนองโน ไดประกาศข$นทะเบยนปาชมชนโคกหนองโนเปนพ$นท%สาธารณประโยชน จานวน 1,368 ไร จนถงปจจบน ถดมาในป พ.ศ. 2538 ไดมโครงการของมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม ท%จะสรางวทยาเขตศนยหนองโน โดยขอใชพ$นท%ปาชมชน เพ%อการพฒนา ขยาย ปรบปรง และสงเสรมงานทางดานการศกษาระดบอดมศกษา เพ%อเปนการใหบรการวชาการและสนบสนนการพฒนาทองถ%นของชมชน เพ%อดาเนนการฟ$ นฟอนรกษปาไมเบญจพรรณ รวมท$งพนธสตวปาเศรษฐกจทองถ%น และจดต$งศนยพ$นท%สาธตการเกษตรพ%งตนเองตามแนวทฤษฎใหมของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ชาวบานชมชนโคกหนองโนไดพากนเขาพบอธการบดมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม โดยตกลงใหทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามเขามาใชท%ดนปาชมชนโคกหนองโน เพ%อทาประโยชนในดานการศกษา เพราะเหนวา หากใหชาวบานรกษากนเองพ$นท%ปานบวนย%งจะลงลดเร%อยๆ และหวงวาจะนามาซ% งความเจรญใหกบชมชน โดยทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามจะจดต$งเปนพ$นท%ของคณะเกษตรศาสตร คณะนตศาสตร คณะนเทศศาสตร และคณะวศวกรรมศาสตร โดยจะสรางเปน สานกงาน อาคารเรยน อาคารปฏบตการ รวมท$งเปนศนยวฒนธรรมเพ%อการรณรงคสงเสรมการอนรกษปาสมนไพร

120

แตภายหลงไดเกดความขดแยงระหวางชาวบานโคกหนองโนกบทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม เน%องจากชาวบานเร%มผดสงเกตวาโครงการตางๆ ท%ทางมหาวทยาลยราชภฎดาเนนการกอสรางน$นไมไดเกดประโยชนตอชมชน ผานมาเปนเวลากวา 10 ปแลวแตยงไมมความคบหนา และทรพยากรในปากถกทาลายไปเปนอยางมาก ชาวบานจงรวมตวกนคดคานโครงการดงกลาว นายทองด นามวชา ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 5 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนน$วา ตอนแรกชาวบานกยนดมโครงการอะไรดๆ มากดใจ เพราะหลงเช%อ จดประสงค

ของผท%มาดาเนนการ คอ จะมาสรางเจยด งบประมาณเขาจะหามาเอง ใหพ%นองชาวบานชวยเปนบางสวน เขากเร%มดาเนนการ ส%งอฐ หน ปน ทราย มา เร%มถางปา เร%มตดตนไม แตทางชาวบานกเร%มผดสงเกต ผานมาเปนสบป มแคปกเสาเขมตนเดยวอยกลางปา ไมมอะไรเลย ไมเหมอนตามท%เขาอางในตอนแรก

ตอมาไมนานเร%มมการแผวถาง ตดตนไมใหญ ถางหญา เปนบรเวณกวาง เพ%อจะสรางเปนแปลงสาหรบเพาะปลกพชผสม มการสรางหองน$ าสาธารณะกวา 30 หอง สรางโรงเล$ยงไก เล$ ยงโค และบานพกในบรเวณปาอกหลายหลง จนกระท%ง ในป พ.ศ. 2545 รฐบาลไดออกนโยบายเร%องการแปลงสนทรพยเปนทน ทาใหมการยกเลกท%ดนสาธารณประโยชน เพ%อจดสรรท%ดนใหชาวบานในพ$นท%จงหวดมหาสารคาม และขณะน$ นมโครงการเศรษฐกจพอเพยงและโครงการหมบานวฒนธรรม เขามาดาเนนการในพ$นท%ปาหนองโน ซ% งมการจดสรรท%ดนใหคนพการและเจาหนาท%โครงการของมหาวทยาลยฯ ไดทากนบนท%ดนเพ%อหารายไดชวยคนพการ โดยการปลกพช และยงมการตดตนไมเพ%อปรบสภาพพ$นท%ในการสรางส%งปลกสรางตางๆ อกหลายไร

5.2.4 ท�มาและการรวมตวเปนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน

ในการศกษาท%มาและการรวมตวเปนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ผวจยไดสอบถามประวตความเปนมาตางๆ โดยไดสอบถามจากผนาชมชน และชาวบานโคกหนองโน พบวา แตเดมวถชวตของคนรอบผนปาชมชนโคกหนองโนน$นชาวบานพากนใชประโยชนจากปาอยางอสระ หากนใครหากนมนไมยงเก%ยวกน เน%องจากปาไมมเขตลอมรอบ สามารถเขาออกไดตลอดเวลา ชาวบานยงไมมการรวมตว มเพยงแคการรวมกลมเขาไปหาเกบของปา ชวยเหลอกนตามวถชวตของคนอสานท%วไป แตหลงจากมกระแสของการพฒนา และชาวบานไดรบผลกระทบจากนโยบายตางๆ ทาใหเร% มมความคดท%อยากจะรวมตวกนเพ%อตอส เปนปากเสยงใหกบชมชนของตนเอง แตการ

121

รวมกลมในระยะแรกกเกดข$นกระจดกระจาย ข$นอยกบวาหมบานไหนอยากจะทาโครงการอะไร กรวมกลมกนข$นมา เชน กลมปลกปาของหม 1 บานหนองโน กรวมกนเพ%อปลกปาตามโครงการตางๆ ไมไดมการประสานงานกบหมอ%นๆ หรอหนวยงานอ%นๆ ในตาบล ซ% ง พอป%น จกรณารายณ ชาวบานตาบลหนองโน หมท% 1 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ผอาวโสในชมชน ไดกลาวถงประเดนน$วา ชาวบานไมเคยรวมกลมกนจรงจงเลย ไมเคยคยกน ทาง อบต. กยงไมมนโยบาย ยง

ไมมหนวยงานอ%นๆ เขามาบอกวาตองรวมกลม แตท%เราทา เราทากนเอง อยากรวมกนทาเพ%อบานเราเฉยๆ น%แหละ ปลกปา ปลกตนไมกน เวลามงานสาคญๆ กจะใหชาวบาน เยาวชน มาชวยกนปลก ถาคนบานเราไมทาเอง จะรอใครเขามาบอกใหทา มนตองเร%มจากคนในหมบาน

ในประเดนเดยวกน นายสวย กองการ ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 2 (2555, ภาคผนวก ข: 186) ไดเลาถงเร%องการรวมกลมของชาวบานวา แตกอนชาวบานไมไดเคยรวมกลมกนเลย ทาง อบต. กยงไมมการพดถง มแตของ

ทางหม 1 บานหนองโน มกลมปลกปา แตไมเปนทางการนะ เขาทาของเขาเอง หมอ%นยงไมม ผมอยหม 2 ยงไมไดต$งกลมอะไรเลย แลวกไมไดรบขาวสารเก%ยวกบกลมของเขา

ขณะท% นายสมนยา ศรแกว ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 6 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงการรวมกลมของชาวบานในอดตวา เคยมกลมปลกปาในชมชน ทดแทนปาท%เปลาวาง ท%เคยถกบกรก ปลกไปนานแลว

เกอบ 20 กวาป โดยศนยมชยเขาเขามาสงเสรม ใหคาใชจาย ใหพนธไมมาปลก สวนมากกพวกตนยคาลปตส แตแคคร$ งน$นคร$ งเดยวแลวกไมมมาอกเลย มแตโครงการเลกๆนอยๆมาทาแลวกไป ไมไดตอเน%อง

กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนเร%มมการกอต$งข$นเม%อไมนานมาน$ ภายหลงการเขามาของโครงการพฒนาไดสรางความเดอดรอนใหกบชาวบาน โดยในการศกษาท%มาและการรวมตว

122

เปนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวา มปจจยตางๆ ท%เก%ยวของ ซ% งนาไปสการรวมตวเปนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ดงน$ 5.2.4.1 แกนนาในการรเร�มการรวมกลม

แกนนาในการรเร%มการรวมกลมของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนน$น เร%มจากการท%จานวนพ$นท%ปาสาธารณะของชมชนลดลง และสวนมากกลายเปนปาเส%อมโทรม ความอดมสมบรณของปาลดนอยลงสงผลกระทบตอวถชวตชาวบานเปนอยางมาก จงเกดแนวความคดท%จะรวมกลมของชาวบานเพ%อเขามาดแลแกปญหารวมกน โดยเร%มจากทางผนาชมชน ซ% งไดแก กานน ผใหญบานทกหมบาน และแกนนาชาวบานไดประชมรวมกน จนเกดการจดต$ง “กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน” แตยงไมมรปแบบการจดการชดเจน เพยงแตใหชาวบานเขามาพดคยเพ%อแลกเปล%ยนความคดเหนกน ซ% งชาวบานท%เขามารวมน$นมาดวยใจท%อยากจะทาเพ%อชมชนของตนเอง โดยหวงวาจะสามารถดแลรกษาปาชมชนโคกหนองโนใหกลบมามความอดมสมบรณ แตในระยะแรกกไมสามารถรกษาปาไวได ยงมการลบลอบบกรกพ$นท%ปา ตดไมทาลายปามาโดยตลอด นายสมนยา ศรแกว ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 6 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนน$วา

ในฐานะผนาหมหก ผมอยตดปาเหมอนกน พากนต$งคณะกรรมการชดน$ ชวยกน

รกษา โดยผมไดจดประชาคมกนในหมบาน ต$งข$นมา จดสรรวาใครจะเปนคนท%รกษา กเอาผคนรอบๆ ปาน%แหละชวยกนรกษา ต$งกนงายๆ ใหพ%นองชาวบานเขามาชวยเหลอกน ใครมความเหนอะไรยงไงกเขามาพดคยกน

นายประพศ แกวกลาง ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 1 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนเดยวกนวา กลมของเราตอนน$ยงไมไดต$งเปนทางการอะไร คนท%เร%มกนจรงๆ ตอนแรกกผนา

ชมชนแตละหมบานกไปประชาคมชวยกน วาใหชาวบานเขามาชวยกน คอถาแตละหมบานไปทาของใครของมน มนกไมไดปรกษาหารอกน เราเลยมความคดวาง$นมารวมกนดกวา เพ%อจะไดเกดพลงผลกดนแกไขปญหารวมกน

123

5.2.4.2 ผลกระทบจากนโยบาย/โครงการ

ผลกระทบจากนโยบาย/โครงการเปนปจจยสาคญท%ทาใหชาวบานมแนวคดท%อยากจะรวมกลมกนเขามาแกไขปญหาท%เกดข$น โดยจากการสอบถามผท%เขาไปใชประโยชนจากปา พบวา สวนมากของชาวบานมกจะชกชวนกนเขาปาไปเปนหมคณะชวยกนหาของปา ประมาณ 5-10 คน ชวยเหลอกนตามปกต อยแบบพออยพอกนตามวถชวตคนชนบทอสานโดยท%วไป แตภายหลงปาไมถกทาลายมากข$นสงผลใหพชพนธตางๆ กลดลงไปดวย ของปาท%เคยเกบไดกลดลง รายไดกลดลง แตลาพงชาวบานเองกไมสามารถจะดาเนนการอะไรได จงยงไมมการทากจกรรมใดๆ เก%ยวกบการเรยกรองหรอคดคาน โดย นางพวงพะยอม แสงนา ชาวบานตาบลหนองโน หมท% 6 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ผหารายไดจากการเกบเหดในปาชมชนโคกหนองโน ไดกลาวถงประเดนน$วา รสกเหมอนกนวาปาเร% มนอยลง เหดท% เคยเกบไดกลดลง เดยวน$ ปามนโลง

สมยกอนเดนหลงปากนไดงายๆ สมยกอนมการเลอกเหดดอกบานไมบานจะเกบเอาอะไรกเลอกเอาท%ดๆ เพ%อไปขาย สมยน$ขอแคม เอาหมดทกอยาง เพราะมนหายาก รายไดจากท%เคยขายไดเยอะๆ มนกลดลง

นอกจากน$ ผลกระทบท%สาคญภายหลงจากท% ใหทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามเขามาดแลพ$นท%ปา คอการท%มหนวยงาน เจาหนาท%เขามาดแลจากดบรเวณ ทาใหการใชประโยชนจากปาของชาวบานทาไดไมเตมท%เหมอนสมยกอน มขอตกลงเก%ยวกบความขดแยงในพ$นท%วา ท$งทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามและชาวโคกหนองโนจะยตการดาเนนการกจกรรมทกอยางจากท$งสองฝาย การเกดกรณขอพพาทน$ จงทาใหเกดกระแสตอตาน ชาวบานเร%มหวงแหนผนปา และอยากจะอนรกษปาท%ตนเองอาศยใชประโยชนมาต$งแตบรรพบรษดวยตวชาวบานเอง โดยนายประพศ แกวกลาง ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 1 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนดงกลาววา พอมปญหากบทางราชภฎ เลยทาใหชาวบานหนมาอนรกษ มาหวงแหน เอาจรง

เอาจงมากข$น พอมการทาขอตกลงไว ผมกพยายามประชาสมพนธบอกชาวบานตลอดวา ไมใหเขาไปดาเนนกจกรรมอะไรใหเกดความเสยหาย เดยวจะโดนจบเอา เพราะชาวบานไมรเร%อง คดวาเขาไปหากนไดตามปกต

124

นายประมวล หนองส ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 3 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนเดยวกนวา พอเกดการปะทะ พวกท%อยากอนรกษปากเร%มกระตน ชวยทกอยาง ปองกนทก

อยาง ตอนน$ กถอวาประสบความเรจ เราสามารถคดคานโครงการของเขาใหออกไปไดแลว แตมนกยงมเร%องท%คาใจกนอย พ%นองท%เคยไปหาอยหากน กอดอด เพราะเรากาหนดไววาหามเขาไปทาอะไรเดดขาดไมวาฝายไหน แตระยะหลงมาน$กเร%มมการอะลมอลวยกนวา ไปหาเกบเหด เกบฝน ธรรมดาไดบาง

5.2.4.3 จดมงหมายของชาวบาน

ปจจยท%สาคญในการรวมกลมอกประการหน% งคอ จดมงหมายของชาวบาน โดยจากการศกษาน$นพบวา ในระยะแรกจดมงหมายของแนวคดท%จะรวมกลมกนน$น กเพ%อการเขามาอนรกษปาชมชนโคกหนองโน เน%องจากจานวนพ$นท%ปาลดลงอยางตอเน%อง และสวนมากกลายเปนปาเส%อมโทรม ความอดมสมบรณของปาลดนอยลงทาใหกระทบตอวถชวตชาวบาน และเม%อมการนานโยบาย โครงการตางๆ มาลงในพ$นท%ปาชมชนโคกหนองโน สรางความเสยหายตอแหลงทรพยากรทางธรรมชาตไปเปนจานวนมาก ชาวบานจงมจดมงหมายใหม คอ การอยากจะเขามาสรางพลงท%จะเขามาคดคานโครงการของทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม ซ% งตอนน$ กถอวาประสบความเรจ เพราะชาวบานสามารถคดคานโครงการของมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามใหออกไปจากพ$นท%ไดสาเรจ และภายหลงจากการคดคานดงกลาวชาวบานเองกมการกาหนดแนวทางและเปาหมายในการท%จะบารงรกษาปาชมชนโคกหนองโนใหกลบมาอดมสมบรณเหมอนในอดต ซ% งถอไดวา จดมงหมายของชาวบาน ทาใหมความเปนน$ าหน%งใจเดยวกน ผลกดนใหเกดการรวมตวกนไดงายข$น 5.2.4.4 บทบาทสาคญของกลม

บทบาทสาคญท%ถอวาเปนปจจยสาคญท%ขบเคล%อนใหกลมเกดการรวมตวท%เขมแขงข$น คอ การเขามารวมกนคดคานนโยบาย/โครงการท%เขามาทาใหพ$นท%ปาชมชนโคกหนองโนเกดความเสยหาย โดยจาก ชาวบานสวนหน% งเร%มสงเกตเหนวาตนไมใหญถกตดจานวนมาก จากการดาเนนการของมหาวทยาลยราชภฎมหาสารคาม รวมไปถงโครงการเศรษฐกจพอเพยงและโครงการหมบานวฒนธรรมในพ$นท%ปาชมชนโคกหนองโน จงไดรวมตวกนเพ%อเรยกรองใหทางมหาวทยาลยราชภฎมหาสารคามชดใชคาเสยหาย เน%องจากปาไดถกทาลายไปมาก มการตอสคดคานกนมาโดย

125

ตลอด ชาวบานโคกหนองโนสวนหน% งเหนวาหากไมชวยกนรกษาจะเสยหายไปมากกวา จงไดรวมกลมกนเพ%อปลกปาทดแทนปาท%เสยหายไป โดยปลกไมยาง ไมยนตน และหวานเมลดพนธไม เพ%อฟ$ นฟใหพ$นท% ปาหนองโนกลบมาอดมสมบรณเหมอนเดม โดย นายประพศ แกวกลาง ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 1 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดเลาถงประเดนดงกลาววา ตอนน$นมการขอใหทางราชภฏจายคาเสยหายท%มาตดตนไมออกไปหมด เพราะเรา

มองวาตนไมใหญตนหน%งใชเวลาหลายสบปกวาจะโต เราใหทางกรมปาไมเขามาประเมนความเสยหาย ปรากฏวาทางกรมปาไมประเมนคาความเสยหายไมไดเลย มนเสยหายมาก

ขณะท% นายชสน รตนเสนศร ผชวยผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 7 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนน$วา กอนทางราชภฏเขามา มตนไมใหญเยอะ อดมสมบรณ ตนใหญชนดท%วาคนโอบ

ไมรอบ แตเดยวน$ เขาตดไมใหญ ไมเลก ถางหญาออกไปหมด ปาโลงจนมองทะลเหนอกฝ%งหน% งเลย ตนท%เหลออยอายไมถง 100 ป เปนตนไมใหมๆ ตนเกาหายหมดแลว

แมวาจะมโครงการตางๆ ลงมายงพ$นท%ปาชมชนโคกหนองโนเพ%อการพฒนาพ$นท% แตชาวบานมองวาไมเกดประโยชนกบชมชนโคกหนองโน และในทางตรงขามกลบเกดผลเสยตอระบบนเวศของปา แหลงทรพยากรทางธรรมชาตเส%อมโทรมและถกทาลายไปเปนจานวนมาก กระทบตอวถชวตของคนในชมชนท% เคยใชประโยชนจากปารวมกนมานบต$ งแตบรรพบรษ ชาวบานรสกวาไมไดรบความเปนธรรม จงรวมกนย%นหนงสอรองเรยนไปยงวฒสภาและกรรมาธการวฒสภา ใหลงมาสารวจพ$นท%ปญหา และรบฟงความคดเหนของชาวบาน โดยขอเรยกรองคอ ตองการใหมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามออกไปจากพ$นท%ปาชมชนโคกหนองโน ชาวบานจะเขามาจดการปาเอง วนท% 18 มถนายน พ.ศ. 2553 ประธานคณะกรรมมาธการตรวจสอบการทจรตของวฒสภาไดลงพ$นท%มาสารวจความเสยหายของปาหนองโน และไดนาเร%องน$ เขาท%ประชมวฒสภา ในขณะท%ผวจ ยเกบขอมลปญหาน$ ยงไมมขอยตท%ชดเจน แตทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามไดยต

126

โครงการท$งหมดแลว และมการกาหนดขอตกลงรวมกบทางชาวบานวา ท$งทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามและชาวโคกหนองโนจะยตการดาเนนการกจกรรมทกอยางจากท$งสองฝายไวกอน

5.2.5 การมสวนรวมของชาวบาน

ผวจยไดศกษาการมสวนรวมของชาวบานกบกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวายงมลกษณะไมชดเจน เน%องจากระยะเวลาในการรวมกลมยงไมนาน การมสวนรวมจงเปนลกษณะท%ชาวบานรวมกนเองมากกวา สวนกจกรรมท%ผลกดนโดยกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนเองน$นยงไมปรากฏชดเจน โดยการศกษาการมสวนรวมของชาวบานกบกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน สามารถศกษาจากกจกรรมตางๆ ดงน$ 5.2.5.1 การใชประโยชนจากปารวมกน

การเขาไปใชประโยชนจากปาของคนในชมชนรอบปา ถอเปนการมสวนรวมอยางหน%งของชาวบาน โดยสวนมากจะชกชวนกนเขาไปในปาเพ%อการหาอาหาร หาของปา หาสมนไพร เกบฟน นามาประกอบอาหารหรอนามาขายเพ%อสรางรายไดใหครอบครว หรอแมแตการเขาไปเล$ยงสตว โดยใชปาเปนสนามใหววควายไปกนหญา กนหญา กนตนเพก นอกจากน$ ชาวบานยงเขาไปพกผอนหยอนใจในปา ซ% งการใชประโยชนจากปารวมกนทาใหชาวบานมความสนทสนมกน พดคยแลกเปล%ยนประสบการณกน และเปนเพ%อนรวมเดนทางเขาไปในปา นางพรรณ จกรณารายณ ชาวบานตาบลหนองโน หมท% 6 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ผหารายไดจากการเกบเหดในปาชมชนโคกหนองโน ไดกลาวถงประเดนน$วา สวนมากจะพากนไปเกบเหดตอนกลางวน ไปกบเพ%อน 4-5 คน เขาไปดวยกน

พดคยกนไป หาเกบของปาไป ไปต$งแตต 4 ถงประมาณเท%ยง ไปทกวน บางวนอาจจะพากนไปหลายรอบ ตอนบายไปอกกได ไปกไปเจอคนในปา มาจากหลายหมบาน ทกทายกน รจกกน กนขาวในปาดวยกนทาใหเรามเพ%อนเยอะ รจกกนไปหมด

ขณะท% นางฉลอง จนทรคง ชาวบานตาบลหนองโน หมท% 6 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ชาวบานหารายไดจากการเกบเหดอกคนหน%ง ไดกลาวเสรมในประเดนเดยวกนวา

127

บางครอบครวหาเกบเหดเปนอาชพ เอาไปขายท%ตลาด กไดวนละ 400-500 บาท ถอวาเปนรายไดหลก สงลกเรยนจบปรญญาไดเพราะเหดเลยกม พอเกบเหดได กเอาไปขายในตลาดสดในเมอง แถวน$ ยงไมมตลาดรมถนนเหมอนท%อ%นเขา มนไมเยอะเหมอนทางบานโคกหนองค

5.2.5.2 การบรหารจดการองคกร

กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ถอวายงเปนกลมท%ไมมความชดเจนเร%องการบรหารจดการองคกร โดยกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ชาวบานจดต$งข$นมาเพ%อการเขามาคดคานโครงการของทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม ในเร% องโครงสรางการทางาน กรรมการบรหารตางๆ ยงไมมการแตงต$งกนอยางเปนทางการ การดาเนนการตางๆ จะนาโดยผนาชมชน ไดแก กานน ผใหญบาน เปนหลก และยงไมมหนวยงานภาครฐอ%นๆ เขามาสนบสนน การประชม การเสนอแนะปญหาตางๆ รวมไปถงการกาหนดระเบยบการใชประโยชนจากปาและบทลงโทษสาหรบผไมปฏบตตาม โดยมากมกจะผานจากการตกลงในระดบผนาชมชน กานน ผใหญบาน และแกนนาชาวบานคนสาคญๆ ชาวบานสวนใหญมสวนรวมในลกษณะของการรบร และปฏบตตาม และยงมอกหลายคนท%ยงไมรบรขาวสารเก%ยวกบการรวมกลม จงทาใหการดาเนนงานยงไมมความชดเจนเทาท%ควร โดย นายทองด นามวชา ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 5 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนน$วา กลมอนรกษปา กลมตอตาน เรายงต$ งกนไมชดเจนหรอก ชวยๆกนท$ งหมด

ชาวบานท%น%กเร%มหวงแหนปากนหมดทกคน ในตาบลทางผนากชวยกนหมด เปนพ%เปนนองกน เพราะเราเพ%งเร% มตนมาไมนาน กอนหนาน$ กมแตกลมปลกปาธรรมดา อาจจะจองใชเวลาสกพกอาจจะมการจดการท%ดข$น

โดยในการศกษาการบรหารจดการความเปนเครอขายของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวา ทางกลมจะเนนการทางานในลกษณะไมเปนทางการในการตดตอเช%อมโยงกนระหวางหมบานตางๆ ซ% งแตละหมบานจะอาศยตวแทนท%จะเขามารวมกบทางกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน และโดยสวนมากแลวจะเปนผนาชมชน ไดแก ผใหญบานและผชวยผใหญบาน นอกจากน$ ยงมขาราชการ และชาวบานท%วไปรวมดวย โดยจะเขามาเปนแกนนาสาคญในการขบเคล%อนแนวคด นโยบาย หรอกจกรรมตางๆ ของกลม เพ%อลงไปประชาสมพนธใหกบชาวบานใน

128

หมบานของตนเองรบทราบและปฏบตตาม ซ% งลกษณะการบรหารงานดงกลาวน$นสามารถอธบายได ดงภาพท% 5.6

ภาพท� 5.6 การบรหารจดการความเปนเครอขายของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จากภาพอธบายไดวา ลกษณะการตดตอเช%อมโยงกนในลกษณะท%ไมเปนทางการของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนน$น มการเช%อมโยงกนแบบไมมศนยกลาง หรอไมมผนาขององคกรอยางชดเจน เปนแตเพยงการทางานประสานความรวมมอกนระหวางหมบาน เพ%อจดประสงคเดยวกน แตจากการศกษายงพบวา การตดตอเช%อมโยงกนของหมบานตางๆ ไมไดเช%อมโยงกนครบถวนสมบรณอยางแทจรง มบางหมบานท%ยงไดรบขอมลเก%ยวกบการรวมกลมของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนท%ไมชดเจน เน%องจากลกษณะของการทางานโดยรวมแลว ไมไดแตกตางจากการบรหารจดการท%หมบานน$นๆ ทาอยเปนปกตเทาไรนก เพยงแตการเขามารวมกนเปนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนน$น เพ%อการสรางพลงในการขบเคล%อนการดแลรกษาและปกปองปาชมชนโคกหนองโนในภาพรวมรวมกน นอกจากน$ ยงพบวา ยงมตวแทนจากหมบานใกลเคยงเขามารวมแลกเปล%ยนความคดเหนกบทางกลมอยเสมอๆ เพราะชาวบานในบรเวณใกลเคยงกตางใชประโยชนจากปาชมชนโคกหนองโนแหงน$ และไดรบผลกระทบเชนเดยวกน

129

5.2.5.3 การกาหนดกฎระเบยบและการบงคบใช

การกาหนดกฎระเบยบเก%ยวกบการใชประโยชนจากปารวมไปถงการบงคบใช น$นเกดข$นหลงจากเหตการณขอพพาทตางๆ กบทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามเร%มคล%คลาย ผนาชมชนและชาวบานไดปรกษาหารอกน โดยมทางเจาคณะตาบลมารวมประชมดวย ทานไดรวมกบชาวบาน ต$งกตกาในการเขาไปใชประโยชนจากปาวา หามตดไมทาลายปา และจดไฟเผาปา ซ% งมการประชาสมพนธใหชาวบานรบทราบ ใชรวมกนรอบเขตปาชมชนโคกหนองโน โดยเฉพาะหนารอนท%มกจะมคนเขามาลกลอบตดไม มการจดไฟเผาปาอยเสมอๆ แตถาหากชาวบานคนใดตองการจะตดไมจะตองมาขอกบทางกรรมการหมบาน เพ%อใหพจารณาวาควรจะใหตดหรอไม ซ% งสวนมากชาวบานจะตดไมไปทาเปนท%อยอาศย และหากใครลกลอบตดตนไมโดยไมไดรบอนญาต จะตองไดรบโทษตามกฎหมาย ท%ผานมาไดมการจบกม ดาเนนคดไปแลวสวนหน%ง การเกดปญหาขอพพาทกบทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม ทาใหชาวบานเคารพและหวงแหนปาชมชนของตนเองมากข$ น ยอมรบและปฏบตตามกตกาตางๆ รวมถงใชประโยชนจากปาอยางพอเพยง ไมเขาไปตดไมทาลายปา สวนใหญจะเปนเพยงการเกบไมแหงมาทาฝนใชในครวเรอนเทาน$น

5.2.5.4 กจกรรมของกลม

กจกรรมสาคญของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน คอ การทาความเขาใจถงขอตกลงตางๆ เก%ยวกบการใชประโยชนจากปารวมกน โดยชาวบานตองคานงถงกตกาท%ไดตกลงไวกบทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามวาจะยตการดาเนนการกจกรรมทกอยางจากท$งสองฝาย นอกจากน$ ชาวบานจะตองชวยกนเฝาตรวจสอบรอบๆ บรเวณปา โดยใหชาวบานท%อยตดกบบรเวณปาชวยเปนหเปนตา หากเหนอะไรไมชอบมาพากล โดยเฉพาะปญหาสาคญ คอ ไฟปาท% เกดจากคนเขาไปบกรกปา หรอการลกลอบตดตนไมในปา กใหโทรศพทแจงไปยงผใหญบาน หรอกรรมการหมบาน ใหเขามาตรวจสอบจบกมดาเนนคดตามกฎหมายตอไป กจกรรมสวนใหญยงไมมความชดเจน กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนจะเนนการระวงปองกนปาจากการบกรก ลกลอบตดไม เปนสาคญ เน%องจากการจะเขาไปทากจกรรมใดๆ อาจจะนามาซ% งปญหาความขดแยง เพราะมขอตกลงกบทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามไว โดย นายประเสรฐ กองรตน ผชวยผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 6 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดอธบายเก%ยวกบการปองกนไฟปาวา

130

เราตองปองกนไฟปากอน สาคญท%สดเลย เพราะผลกระทบมนเยอะ เหดกไมเกด สตวปาตายหายหมด เลกๆนอยๆ กไมเหลอตายหมด มดแดงกตายหมด ตวอยางกมใหเหน จากท%ฤดกาลไขมดแดงชาวบานกพอไดหามากน มาขายสรางรายได เดยวน$ ไมมเลย เพราะคนมนไปจดไฟเผาหมด แตพกหลงมาน$ กดข$ น ชาวบานชวยกนตลอด กปองกนไปไดเยอะ

ขณะท% นายประพศ แกวกลาง ผ ใหญบาน ตาบลหนองโน หม ท% 1 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ไดกลาวถงประเดนเดยวกนวา

ตอนน$พวกผมพากนตอตานหมด ใครเขาไปเอาผลประโยชน ใครลกลอบ ผมพากนตอตานหมด ใครไปเจอเหตการณหรอมคนโทรมาแจงผมกจะออกไป ซ% งมนเคยเกดหลายคร$ งแลว คนลกลอบตดไม บางคร$ งผมออกไปเหนตอหนาเลยกม เขากาลงตด กาลงจะเอาไมข$นรถ ผมกเขาไปจบกม ดาเนนคด

นายสมนยา ศรแกว ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท% 6 (2555, ภาคผนวก ข: 185) ในฐานะผดแลเร%องไฟปา ไดอธบายในประเดนน$วา

ในฐานะผนาหมหก บานผมกอยตดปาเหมอนกน พอตกหนาแลงกมคนลกลอบตดไมทาลายปาแลวกจดไฟเผาปา ผมกไดประชาสมพนธทกปในชวงแลง ชวยกนรกษาทกป มนกเร% มดข$ นมา เราเร% มนโยบายน$ มาต$งนานแลว แตมาเร% มดข$นมาจรงๆ เม%อ 3-4 ปยอนหลงน$ เอง คอ ถารวามใครลกลอบตดไมทาลายปา หรอเผาปา ใหชาวบานรบแจง ถาเราจะเอาคนจากฝ%งอ%นมารกษามนรกษาไมได ตองเอาคนท%ใกลชดกบปา ตอนน$ มการเฝาระวงอยตลอด และดาเนนการข$นเดดขาด ปองกนอยตลอด ใครมพฤตกรรมเขาไปลกลอบน%ผมเอาจรง กอนหนาน$ ยงไมเคยมการดาเนนคด เพราะชาวบานกเขาไปหาฝนหาไมธรรมดา เรากอะลมอลวยกนไป เพราะเปนไมแหงธรรมดา แตถามประเภทเขามาตดแลวขนข$นรถ ผมกดาเนนคดตามกฎหมาย

131

5.2.5.5 ลกษณะของการมสวนรวม

จากการศกษาลกษณะของการมสวนรวมของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวา ภายในองคกรจะมความสมพนธในลกษณะไมเปนทางการ ไมมการกาหนดโครงสรางบทบาทหนาท%ชดเจน ชาวบานอาศยการชวยเหลอกนแบบเปนพ%เปนนอง เม%อมปญหาอะไรกจะเขามาพดคยเพ%อแลกเปล%ยนความคดเหน ประสบการณกน และไมมเร% องคาตอบแทนมาเก%ยวเพราะชาวบานท%เขามารวมมาดวยใจท%อยากจะทาเพ%อชมชนของตนเอง แตเน%องจากการบรหารจดการเก%ยวกบความเปนเครอขายขององคกรยงไมมความชดเจน ทาใหการดาเนนการกจกรรมตางๆ ของกลมยงขาดการมสวนรวมจากคนในชมชนอยางเตมท% สวนมากกจกรรมตางๆ มกจะนาโดยผนาชมชน ไดแก กานน ผใหญบาน เปนหลก ชาวบานท%วไปจะรบทราบแนวทางการดาเนนการตางๆ และนาไปปฏบตตามเทาน$น มเพยงบางสวนท%เขามามสวนรวมแลกเปล%ยนความคดเหนอยางแทจรง แตอยางไรกตาม ภายหลงการคดคานโครงการของมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามออกไปไดสาเรจชาวบานกสามารถปองกนรกษาปารวมกนไดเปนอยางดมาโดยตลอด

132

5.3 การวเคราะหผลการศกษา ในสวนน� ผวจยจะทาการวเคราะหเปรยบเทยบองคกรเครอขายภาคประชาชน 2 กรณศกษา คอ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน วามลกษณะเหมอนหรอตางกนในประเดนใดบาง โดยจะพจารณาในดานขอมลท2วไป วถชวตและขนบธรรมเนยมประเพณของชมชน ประวตความเปนมาของปา ท2มาของการรวมตวเปนองคกร/กลม และการมสวนรวมขององคกร/กลม ดงน� 5.3.1 ขอมลท�วไป ชมชนท�งสองแหงต�งอยในจงหวดมหาสารคาม ซ2 งหางจากตวเมองไมมากนก ทาใหกระแสการพฒนาตางๆ เขามากระทบชวตความเปนอยของคนในชมชน ท�งสองพ�นท2มปาสาธารณะสาหรบใหชาวบานไดใชประโยชนรวมกน จงมกจะมโครงการพฒนาตางๆ อยากจะเขามาดาเนนการอยเสมอๆ ประวตของชมชนรอบปาท�งสองแหง โดยท2วไปมความเปนมาใกลเคยงกน คอ เปนชมชนท2เกดจากการอพยพยายถ2นของคนจากท2อ2นมาต�งหมบานในพ�นท2 เน2องจากพ�นท2ภาคอสานในหลายๆ จงหวด เชน จงหวดกาฬสนธ จงหวดนครราชสมา และจงหวดรอยเอด มกจะประสบปญหาน� าทวมเพราะเปนพ�นท2ลมใกลแมน� า จงจาเปนตองพากนอพยพมาหาแหลงท2อยใหมท2มความอดมสมบรณทางทรพยากร พ�นท2ใกลกบปาจงเปนบรเวณสาคญท2ชาวบานมกจะมาต�งบานเรอน และอาศยการใชประโยชนจากปาในการดารงชวต 5.3.2 วถชวตและขนบธรรมเนยมประเพณของชมชน

วถชวตของชมชนของท�งสองแหงมลกษณะคลายคลงกน คอ เปนวถชวตแบบชาวชนบทอสานโดยท2วไปชาวบานสวนใหญมอาชพทานา ทาสวน เล� ยงสตว หาของปา และรบจางเปนหลก ชาวบานมความผกพนธกบปา จาเปนจะตองใชประโยชนจากปาอยตลอด ท�งใชเปนแหลงอาหาร และนาพชพนธในปามาขายเปนอาชพ แตเน2องจากท�งสองแหงเปนตาบลท2อยใกลกบตวเมอง กระแสทนนยมไดเขามากระทบกบชวตความเปนอยของคนในชมชนอยางหลกเล2ยงไมได การดาเนนชวตของคนกเปล2ยนไปตามยคสมย คนหนมคนสาววยทางานในชมชนเลอกท2จะไมประกอบอาชพเปนเกษตรกร จงออกไปหางานทาในตวเมอง คนในหมบานสวนมากจงเปนวยกลางคน และคนเฒาคนแก ท2คอยดแลท2นาของตนเอง แตพอถงฤดกาลเกบเก2ยวลกหลานกจะเดนทางกลบมาชวยพอแม

133

ชาวบานสวนใหญในชมชนท�งสองแหงนบถอศาสนาพทธเปนหลก มพธกรรมและความเช2อคอนขางคลายกน กลาวคอ สมยบรรพบรษปรากฎความเช2อและกศโลบาย เพ2อใหคนเคารพตอปา โดยชาวบานจะเช2อเร2องส2งศกด> สทธท2ปกปกรกษาหมบานและเช2อวาปาเปนสถานท2ศกด> สทธ> จงมกจะมการต�ง “ศาลป ตา” หรอ “ปาดอนป ตา” ในบรเวณปาชมชนหรอบรเวณหมบานเพ2อใหชาวบานเคารพสกการะ นอกจากน�ท�งสองแหงยงมความเช2อวาหากตองการจะตดตอส2อสารกบศาลป ตาตองตดตอผาน “ขะจ�า” หรอ “พอจ�า” เพ2อการขอคาทานาย การบนบานศาลกลาว เส2ยงทา โดยเช2อวาทานจะสามารถบนดาลใหเกดผลตางๆได นอกจากน� ยงพบวา ชมชนโคกหนองมความเช2อท2แตกตางจากชมชนโคกหนลาด คอ การมบรเวณปาประจาหมบานท2เปนปาท2ใชฝงศพ เรยกกนวา “โคกผปาหลอก” คนในชมชนจะมความเคารพยาเกรงไมกลาท2จะทาลายทรพยากรปาบรเวณน�นๆ เพราะเช2อวาคนท2ตายไปแลวตองการความสงบสข ไมตองการใหผใดเขามารบกวนในบรเวณรอบๆ ในสวนขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ยงปรากฏความเช2อเร2องการบวชปา ซ2 งเปนประเพณสาคญท2เก2ยวของกบปาโดยตรง โดยชาวบานเช2อกนวาตนไมตนใดท2ไดทาพธบวชแลว กลาวคอ มการนาเอาผาจวรมาผกและทาพธ ใหถอเปนสถานท2ศกด> สทธ> คนในชมชนจะตองชวยกนปกปองดแลรกษา กลาวโดยสรป คอ ลกษณะโดยท2วไปขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนน� นคลายกน ท� งในเร2 องขอมลท2วไป วถชวตและขนบธรรมเนยมประเพณของชมชน ซ2 งถอไดวาเปนปจจยพ�นฐานท2สงผลใหมการรวมกลมเปนเครอขายเพ2อการอนรกษปาและการมสวนรวมเปนไปในลกษณะเดยวกน 5.3.3 ประวตความเปนมาของปา

ประวตความเปนมาของปาขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มลกษณะคลายกน โดยสามารถวเคราะหและจาแนกยคสมยของปาอยางกวางๆ ออกเปน 3 ยค ไดแก ปายคต�งถ2นฐาน ปายคกระแสการพฒนา และปายคเส2อมโทรม ซ2 งท�งสองพ�นท2มความแตกตางกนในสวนของรายละเอยดเหตการณตางๆ ของแตละพ�นท2ดงน� 1) ปายคต0งถ�นฐาน

ปาท�งสองแหงมความคลายคลงกน โดยในอดตเม2อประมาณ 200 กวาปมาแลวพ�นท2ปาน�นมขนาดกวางใหญเปนผนเดยว และมความอดมสมบรณเปนอยางมาก จนทาใหเปนทาเลท2ผคนตางอยากจะอพยพมาต�งถ2นฐาน สรางบานเรอน สรางชมชนกนในบรเวณน� เพ2อจะไดใชประโยชนจากปาชมชนรวมกนในการดารงชวต แตเม2อคนอพยพมามากข�นกมการจบจองท2ดนสราง

134

บานเรอนจานวนมากข�นเร2อยๆ ทาใหพ�นท2ปาลดลง แปรเปล2ยนสภาพไปจากอดต ถกแบงออกเปนหลายชมชน สภาพปาปจจบนกหลายเปนหลายแปลง 2) ปายคกระแสการพฒนา

ปาไมในยคกระแสการพฒนา คอ เปนชวงท2มการเร2มใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท2 1 (พ.ศ.2504-2509) ชวงน� นนโยบายรฐไดมอทธพลตอการจดการทรพยากรธรรมชาตของชมชนในภาคอสานเปนอยางมาก และปาท�งสองแหงกไดรบผลกระทบจากนโยบายน� เหมอนกน รวมท�งปาทกพ�นท2ในจงหวดมหาสารคามดวย โดยเร2มจากการท2รฐบาลสนบสนนใหชาวบานบกเบกจบจองท2ดนสาธารณะ เพ2อทากน และสงเสรมใหปลกพชเศรษฐกจ จาพวก มนสาปะหลง ออย ยคาลปตส ปอ ฝาย เพ2อสงขายโรงงานอตสาหกรรมและเพ2อการสงออก รวมไปถงจงหวดมหาสารคามไดมการอนญาตใหทาสมปทานโรงเล2อย มการสงเสรมการทานาเกลอสนเธาว และนโยบายของรฐบาลเก2ยวกบสานกงานปฏรปท2ดนเพ2อเกษตรกรรม หรอ สปก. นโยบายตางๆ เหลาน�ลวนเปนความพยายามของภาครฐท2ตองการจะพฒนาวถชวตความเปนอยของชาวบานใหดข� น แตกลบสรางผลกระทบตอแหลงทรพยากรธรรมชาตท2สาคญของชมชน ปาสาธารณะหลายแหงในจงหวดมหาสารคาม และจงหวดใกลเคยงตางถกบกรก ลกลอบตดตนไมไปเปนจานวนมาก สรางความเสยหายใหท�งสองพ�นท2แหงไปหลายรอยไร 3) ปายคเส�อมโทรม

เร2มต�งแตเม2อนโยบายและโครงการพฒนาตางๆ พยายามจะเขามาดาเนนการในพ�นท2ปาสาธารณะของชมชนท�งสองแหง ผลท2ตามมาคอความเส2อมโทรมของปา ปาท2เคยอดมสมบรณกลายเปนท2รกราง ถกแผวถางเพ2อใชท2 ดนทาประโยชนอ2นแทน แตรายละเอยดของเหตการณตางๆ ท2เกดข�น ในพ�นท2ปาท�งสองมความแตกตางกน คอ ในสวนของปาชมชนโคกหนลาดน�นไดรบผลกระทบจากโครงการตางประเทศ ท�งโครงการ โครงการปลกไมโตเรว ขององคกรเพ2อการพฒนาระหวางประเทศของสหรฐฯ (USAID) โครงการปลกปาสาธต ซ2 งเปนโครงการความรวมมอระหวางประเทศไทย กบประเทศญ2ปน โดยการสนบสนนของ JICA (Japan International Cooperation Agency) ซ2 งเปนความรบผดชอบของสานกงานปาไมจงหวดนามาลงในพ�นท2 สวนปาชมชนโคกหนองโน ไดรบผลกระทบจากโครงการสรางวทยาเขตศนยหนองโน ของมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม โครงการเศรษฐกจพอเพยง และโครงการหมบานวฒนธรรม ซ2 งเปนของสถาบนการศกษา และหนวยงานภาครฐ ในระยะแรกชาวบานตางมองวาโครงการท2เขามาน�นจะนาความเจรญมาสชมชน แตในทางกลบกนโครงการเหลาน�นกลบสรางความเสยหายมากข�นเร2อยๆ

135

กระทบตอวถชวตความเปนอยของชาวบาน จงทาใหเกดแนวความคดของชาวบานท2จะรวมกลมกนเพ2อคดคาน โดยย2นขอเสนอใหยตโครงการ กลาวโดยสรป คอ ประวตความเปนมาของปาท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มลกษณะท2คลายกน โดยแตเดมพ�นท2ปาท�งสองในสมยยคท2ชาวบานเพ2งอพยพมาต�งถ2นฐานสภาพของปามความอมสมบรณเปนอยางมาก แตเม2อยคสมยเปล2ยนไป กระแสการพฒนารวมถงโครงการตางๆ กเร2มขยายออกมาครอบคลมมายงพ�นท2 และตองการจะเขามาใชพ�นท2ปาสาธารณะของชมชน ซ2 งจากผลการศกษาพบวา โครงการท2เขามาดาเนนการในท�งสองพ�นท2 เขามาดาเนนการโดยขาดการมสวนรวมในการบรหารจดการ หรอออกความคดเหนจากประชาชนท2อาศยอยในพ�นท2รอบปา อกท�งยงทาลายแหลงทรพยากรสาคญของชมชน สรางความเสยหายตอพ�นท2ปาเปนจานวนมาก เม2อความเสยหายดงกลาวเร2มกระทบตอวถชวตของชาวบาน จงเกดกระแสตอตานคดคาน จนเปนปญหาความขดแยงรนแรงข�นในท2สด 5.3.4 ท�มาและการรวมตวเปนองคกร/กลม

ท2มาและการรวมตวเปนองคกร/กลม ขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนน�นมลกษณะท2สอดคลองกน คอ ท�งสองพ�นท2เปนองคกร/กลมท2ประชาชนเปนแกนนาจดต�งรวมกน โดยไมมหนวยงานภาครฐเขามาใหการชวยเหลอใดๆ ซ2 งมปจจยท2เก2ยวของ ดงน�

1) แกนนาในการรเร�มการรวมกลม

การรวมตวกนเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนน�นมแกนนาในการรเร2มการรวมกลมท2คลายกน คอ เร2มจากแนวความคดของชาวบานเพยงไมก2คนท2เหนชมชนของตนเองไดรบผลกระทบจากโครงการพฒนาตางๆ ทาใหแหลงทรพยากรธรรมชาตท2สาคญ น2นคอ ปาชมชนท2ชาวบานอาศยใชประโยชนมากเปนเวลานาน ถกบกรกทาลาย จนกลายสภาพเปนปาเส2อมโทรม จงอยากจะรวมกลมกนข�นเพ2อเขามาดแลปญหาท2เกด โดยองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด เร2มรวมกลมจากการรวมรวบสมาชกชาวบานท2ตองการจะเขามารวมดวย และเชญผท2มความรความสามารถ เปนผอาวโสในชมชนเขามาเปนประธานของกลม ซ2 งในชวงแรกของการรวมกลมมสมาชกเพยงไมก2คน แตภายหลงชาวบานท�งจากในพ�นท2และชมชนใกลเคยงตางทยอยเขามารวม รวมถงนกวชาการ ผเช2ยวชาญจากหลายสาขา เขามาชวยกนออกความคดวางแนวทางการดาเนนการตางๆ เพ2อแกปญหาท2เกดข�นรวมกน มผนาการเคล2อนไหว ซ2 งเปนผท2ไดรบการยอมรบนบถอจากสมาชกในชมชน เพราะเปนผอาวโส และเปนผท2

136

เสยสละเพ2อประโยชนของสวนรวมมาโดยตลอด มศกยภาพในการประสานความรวมมอกบหลายๆ ฝายไดเปนอยางด ไมวาจะเปนสมาชกในองคกรดวยกนเอง หรอหนวยงานภายนอก ขณะท2กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนน�น การรวมตวเร2มจากชาวบานไดรบผลกระทบจากนโยบายตางๆ ทาใหเร2มมความคดท2อยากจะรวมตวกนเพ2อตอส เปนปากเสยงใหกบชมชนของตนเอง แตการรวมกลมในระยะแรกกเกดข�นกระจดกระจาย ไมไดมการประสานงานกน หมบานไหนอยากต�งกลมกต�งข�นโดยไมไดเก2ยวของกบหมบานอ2น จงทาใหพลงของกลมยงไมสามารถแกปญหาท2เกดข�นไดเทาท2ควร จนกระท2งทางผนาชมชน ซ2 งไดแก กานน ผใหญบานทกหมบาน และแกนนาชาวบานไดประชมรวมกน จดต�ง “กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน” ข�นมา โดยหวงจะสามารถแกไขปญหาตางๆ ได แตกยงไมมรปแบบการจดการท2ชดเจน เพยงแตใหชาวบานเขามาพดคยเพ2อแลกเปล2ยนความคดเหนกน และยงไมมหนวยงานภาครฐเขามาใหการชวยเหลอ เพราะฉะน�นอาจกลาวไดวา การรวมกลมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มความชดเจนมากกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน แตท�งสองพ�นมความคลายกน คอ แกนนาในการรวมกลมมบทบาทสาคญมาก สามารถกระตนใหคนในชมชนความตองการท2จะรวมกนตอสและแกไขปญหาของชมชน โดยอาศยการรวมตวกนอยางงายจนมจานวนสมาชกเพ2มข�นเร2อยๆ 2) ผลกระทบจากนโยบาย/โครงการพฒนา

การไดรบผลกระทบจากนโยบาย/โครงการพฒนาท2เขามาดาเนนการในพ�นท2ปาสาธารณะของชมชน เปนอกปจจยหน2งของการรวมตวของชาวบานท�งสองพ�นท2 เพราะวถชวตของคนในชมชน ตางรวมกนใชประโยชนจากปามาเปนเวลานานต�งแตสมยบรรพบรษ ใครจะเขาออกปากสามารถทาไดอยางอสระ ไมมการจากดบรเวณ เพราะปาไมมร� วรอบสามารถเขาออกไดทกทาง โดยเฉพาะเม2อตองการจะเขาไปหาของปา เกบพชพนธตางๆ แตเม2อมโครงการพฒนาเขามาดาเนนการในพ�นท2 ลวนสรางความเสยหายใหกบพ�นท2เปนอยางมาก พ�นท2ปาถกไถเกรดปรบหนาดน และมการลกลอบตนไมไปหลายรอยไร สงผลกระทบตอคนในชมชนในเร2องวถชวต อาชพ ซ2 งแตเดมจะเขาไปหาเกบของปา เพ2อนามาเปนอาหารและยงสามารถนาไปขายท2ตลาดสรางรายไดใหกบครอบครว แตเม2อปาถกทาลายของปาท2 เคยเกบไดกลดลง รายไดกลดลงตามไปดวย นอกจากน�ยงรวมถงการจะเขาไปใชประโยชนจากปา เชน การเขาไปเล�ยงสตว เขาไปพกผอน กถกจากดพ�นท2ดวยกฎเกณฑตางๆ ท2ทางเจาของโครงการไดเขามาควบคมดแลอย หรอมเจาหนาท2โครงการคอยหาม จนเกดมปากเสยงกน ทาใหการใชประโยชนจากปาของชาวบานทาไดไมเตมท2

137

เหมอนสมยกอน ปญหาความขดแยงท2เกดข�นจงนามาซ2 งความไมพอใจท2ไมไดรบความเปนธรรมจากโครงการพฒนาตางๆ จงทาใหเกดกระแสตอตาน เกดการรรวมกลมคดคาน และอยากจะชวยกนอนรกษปาไว จากลกษณะท2กลาวมาขางตน อาจกลาวไดวา โครงการพฒนา หรอนโยบายใดๆ กตาม ท2ไมไดอาศยการมสวนรวม การไดรบความเหนชอบจากชาวบานในพ�นท2น� นๆ เม2อมาดาเนนการแลวสรางความเสยหาย ไมไดนาความเจรญมาสชาวบานซ2 งอาศยอยในบรเวณน�นๆ ยอมมปญหาขดแยงเกดข�นตามมา 3) จดมงหมายของชาวบาน

จดมงหมายของการท2ชาวบานในพ�นท2 ท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มแนวคดท2จะรวมตวกนมลกษณะท2คลายกน กลาวคอ ชาวบานตองการท2จะตอสคดคานโครงการพฒนาท2ไมไดสรางความเปนธรรมใหกบชมชนรอบพ�นท2ปา และย2งไปกวาน�นโครงการท2เขามาไดสรางความเสยหายตอผนปา ตอระบบนเวศของปา และกระทบตอวธชวตชาวบานท2อาศยประโยชนจากปาเปนอยางมาก โดยองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดน�นการดาเนนการคดคานจะเร2มจากชาวบานเปนหลก ซ2 งเร2 มจากชาวบานรวมกนเขาไปย2นหนงสอกบหนวยงานของรฐ และเขาพบขอความชวยเหลอจากเจาหนาท2ของรฐหรอแมแตผนาชมชน แตในระยะแรกน�นกลบไมไดรบการชวยเหลอใดๆ ซ2 งตางกบทางกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ท2แกนนาในการลกข�นตอตานคดคานโครงการ สวนมากจะเร2มจากผนาชมชนของแตละหมบานเปนหลก และนาพาชาวบานดาเนนการปองกนปาไมของชมชนรวมกน จดมงหมายถดมาภายหลงการคดคานสาเรจ และสามารถยตโครงการพฒนาท2ไมเปนธรรมไดน�น คอ ชาวบานตองการท2จะฟ� นฟปาท2ถกทาลายจนเกดความเส2อมโทรมใหกลบมาอดมสมบรณเหมอนในอดต และอยากจะชวยกนอนรกษใหปาชมชนสามารถดารงอย ใหชาวบานไดอาศยประโยชนไปจนรนลกรนหลานตอไปในอนาคต 4) บทบาทสาคญขององคกร/กลม

จากการศกษาพบวาในการรวมตวเปนองคกร/กลมของชาวบานท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนน�น มลกษณะท2คลายกนคอ ในระยะแรกการรวมกลมยงไมไดมความชดเจนในเร2องของการกาหนดรปแบบการบรหารจดการ การกาหนดอานาจหนาท2ตางๆ ของสมาชก จนกระท2งชาวบานไดรวมกนตอตานและคดคาน

138

โครงการพฒนาท2เขามาดาเนนการในพ�นท2ปาชมชนของตนเองไดสาเรจ ซ2 งถอวาเปนเหตการณสาคญ และเปนบทบาทคร� งสาคญขององคกร/กลม นามาซ2 งความตองท2จะมการรวมกลมของชาวบานท2เปนรปธรรมมากข�น โดยสามารถอธบายไดดงน� บทบาทท2สาคญท2นาไปสการจดต�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด คอ การตอสคดคานโครงการปลกปาสาธต แมจะมความพยายามไกลเกล2ยหาทางออกแตกหาขอยตไมได จงเกดการเผชญหนาระหวางชาวบานและกลมเจาของโครงการ เกดเหตการณปะทะรนแรงจนนาไปสการสอบสวน และทานรฐมนตรชวยวาการกระทรวงเกษตรไดลงมาตรวจสอบดวยตวเอง และประกาศใหยกเลกโครงการปลกปาสาธตทนท หลงจากน�นจงมความคดท2จะจดต� งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดอยางจรงจงข�น โดยมเปาหมายสาคญเพ2อการรกษาและฟ� นฟปาใหกลบมามความอดมสมบรณ ใหคนในชมชนสามารถใชประโยชนไดอยางย 2งยน รวมไปถงเร2องการตรวจสอบปญหาตางๆ ท2เกดข�นในพ�นท2ปาตอไป สวนบทบาทสาคญท2ทาใหเกดกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน คอ การรวมกนตอตานโครงการสรางวทยาเขตศนยหนองโนของมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม โครงการเศรษฐกจพอเพยง และโครงการหมบานวฒนธรรม ของชาวชมชนโคกหนองโน ซ2 งชาวบานมองวาโครงการตางๆ ในพ�นท2ปาโคกหนองโน ไมเกดประโยชนกบชมชนโคกหนองโน และในทางตรงขามกลบเกดผลเสยตอระบบนเวศของปา แหลงทรพยากรทางธรรมชาตเส2อมโทรมและถกทาลายไปเปนจานวนมาก กระทบตอวถชวตของคนในชมชน จงรวมกนย2นหนงสอรองเรยนไปยงวฒสภาและกรรมาธการวฒสภา ใหลงมาสารวจพ�นท2ปญหา แมวาในปจจบนจะยงไมไดมขอสรปของปญหา แตทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามไดยตโครงการท� งหมดแลว ซ2 งมการกาหนดขอตกลงรวมกบทางชาวบานวา ท�งทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามและชาวโคกหนองโนจะยตการดาเนนการกจกรรมทกอยางจากท�งสองฝายไวกอน กลาวโดยสรป บทบาทสาคญของท�งสองพ�นท2ท2ทาใหความตองการในการการจดต�งองคกร/กลม เปนรปธรรมมากข�น กคอความรวมมอรวมใจของชาวบานท2สามารถคดคานโครงการพฒนาท2กอใหเกดความเสยหายตอชมชนออกไปไดสาเรจ ทาใหชาวบานต2นตวท2จะอยากอนรกษและปองกนปาชมชนของตนเองรวมกนตอไปอกในอนาคต

139

5.3.5 การมสวนรวมขององคกร/กลม

จากท2ผวจยไดศกษาเก2ยวกบการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวา การมสวนรวมขององคกร/กลมน�นสามารถศกษาจากกจกรรมตางๆ ขององคกร/กลม โดยสามารถจาแนกได ดงน� 1) การบรหารจดการองคกร/กลม

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มการบรหารจดการโดยรวมมลกษณะคลายกน กลาวคอ อาศยความไมเปนทางการในการทางานรวมกน โดยเนนความเปนกนเองมากกวาเร2องโครงสรางการทางาน และอานาจหนาท2 แต องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด นอกจากจะอาศยความไมเปนทางการในการทางานรวมกนแลว องคกรยงมสวนการบรหารจดการองคกรท2เปนทางการอยดวย โดยมการกาหนดโครงสรางการทางาน รวมถงวางระบบสายการทางานท2ชดเจน ใหสามารถครอบคลมพ�นท2 20 หมบาน 5 ตาบล 2 อาเภอ โดยระบบสายการทางาน มต�งแตระดบหมบาน ระดบตาบล ระดบองคกร และม คณะกรรมการบรหารงาน คณะกรรมการท2ปรกษา เพ2อใหสามารถเช2อมโยงกนเปนเครอขายไดท2วถงกน นอกจากน� ยงมโครงสรางสวนของการบรหารขององคกร ประกอบดวย ประธาน รองประธาน เปนตาแหนงบรหาร และสวนงานตางๆ 4 ฝาย โดยในทางปฏบตแลว ในการทางานไมไดยดตามโครงสรางอยางเปนทางการเปนหลก ในแตละหมบานท2เขามารวมกนเปนเครอขายน�น จะอาศยตวแทนเขามาทางานโดยใหความสาคญกบศนยกลาง คอ คณะกรรมการขององคกรเปนหลก และเม2อทางองคกรมขอสรปหรอแนวทางการดาเนนการใดๆ ตวแทนจากทางหมบานกจะนาเอาขอสรปน�นๆกลบไปดาเนนการในหมบานของตนเองตอไป ในสวนคณะกรรมการขององคกร แมวาจะมการกาหนดบทบาทหนาท2ท2ชดเจน มการแบงสวนงานออกเปนฝายตางๆ แตในทางปฏบตแลว พบวา บคลากรแตละคนสามารถรวมมอกนทางานไดทกฝาย และดแลควบคมงานแทนกนได ในกรณท2ชวงเวลาน�นๆตองการทางานใดเปนหลก ทกคนกจะรวมแรงรวมใจกนทางานน�นใหสาเรจได การระบผรบผดชอบหลกของแตละงานเพ2อการควบคมดแลท2เปนระบบมากข�นเทาน�น อาจกลาวไดวา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดมท� งความเปนทางการ และไมเปนทางการอยในองคกร เพ2อการใหทกคนมสวนรวมกบองคกรอยางชดเจนจงตองกาหนดโครงสรางบทบาทหนาท2ของคณะกรรมการฝายตางๆ และรปแบบการจดการองคกรอยางเปนทาง เพ2อใหเกดประโยชนตอการจดทาแผนกจกรรม การสนบสนนชวยเหลอจากหนวยงานอ2นๆ ภายนอก และการเช2อมโยงกบเครอขายอ2นๆ

140

ขณะท2ก ลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวา ทางกลมย งไมไดมการดาเนนการอยางเปนทางการชดเจน ยงไมมการกาหนดโครงสรางการทางาน ตารางกจกรรมหรอวาระการประชมท2แนนอน การขบเคล2อนกลมมกจะเกดจากผนาชมชน ไดแก กานน ผใหญบาน และผชวยผใหญบาน ของแตละหมบานในตาบลหนองโน ในกลมมลกษณะความสมพนธในแนวราบอยกนแบบเปนพ2เปนนอง ไมมประธานหรอผนาในระดบกลมอยางเปนทางการ จะอาศยการเขามาพดคยเพ2อแลกเปล2ยนความคดเหนระหวางชาวบานดวยกนเปนสวนใหญ แตชาวบานท2วไปท2เขามารวมกเปนเพยงบางสวนเทาน�น อาจกลาวไดวาการบรหารจดการยงถอวาอาศยการมสวนรวมไมเตมท2 ซ2 งผนาชมชนท2เขามารวมกจะเอาแนวทางตางๆ ท2ไดตกลงกนจากระดบกลมกลบไปดาเนนการในหมบานของตนเอง นอกจากน� ลกษณะอกอยางหน2งท2สองพ�นท2มความคลายกน คอ การทางานของท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จะไมมเร2องคาตอบแทนมาเก2ยว เพราะชาวบานท2เขามารวมมาดวยใจท2อยากจะทาเพ2อชมชนของตนเอง และตองการจะสรางพลงในการเขามาคดคานโครงการพฒนาท2สรางความเสยหายใหกบพ�นท2ปาสาธารณะ 2) การกาหนดกฎระเบยบและการบงคบใช การมสวนรวมขององคกร/กลม ท2องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนมเหมอนกนคอ เม2อการตอสคดคานโครงการของชาวบานสาเรจลงภายหลงชาวบานท�งสองพ�นท2เร2มมการต2นตวเร2องการอนรกษมากข�น มการวางกฎกตกาในการใชปารวมกน โดยในสวนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มความแตกตางตรงท2พ�นท2ปาโคกหนลาดไดถกกาหนดใหเปนพ�นท2ปาสงวนแหงชาต ต�งแต ป พ.ศ. 2508 จงทาใหมพระราชบญญตปาสงวนแหงชาต พ.ศ. 2507 กากบอยแลว แตนอกเหนอจากน�นชาวบานกไดมการกาหนดกฎระเบยบท2ทางหมบานรวมกนคดข�นมา และถายทอดประชาสมพนธใหยดถอปฏบตตาม ผานท�งการบอกกลาว และการจดทาปายประชาสมพนธบรเวณทางเขาหมบาน ทางเขาปา เพ2อใหผ ท2มาใชประโยชนจากปาไดรบทราบ ซ2 งกฎกตกาท2ต�งข�นมาน�นจะเก2ยวของกบเร2องขอหามตางๆ เพ2อการอนรกษปา เชน การหามตดตนไม หามจดไฟเผาปา บกรกปา เปนตน สวนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ผนาชมชนและชาวบานรวมถงเจาคณะตาบล ไดเขามาปรกษาหารอกนวาแนวทางในการจดการปาภายหลงเหตการณขอพพาทตางๆ ไดคล2คลายลง จะทาอยางไร โดยไดขอสรป คอ มการกาหนดกตกาในการเขาไปใชประโยชนจากปา โดยหามตดไมทาลายปา และหามจดไฟเผาปา ซ2 งทางผนาชมชนไดมการประชาสมพนธใหชาวบาน

141

รบทราบและถอปฏบตรวมกน หากชาวบานคนใดตองการจะตดไมจะตองมาขอกบทางกรรมการหมบานหรอผนาชมชน เพ2อพจารณาวาควรจะใหตดหรอไม ซ2 งสวนมากชาวบานจะตดไมไปทาเปนท2อยอาศย และหากใครลกลอบตดตนไมโดยไมไดรบอนญาต จะตองไดรบโทษตามกฎหมาย อาจกลาวไดวา การเกดปญหาความขดแยงรนแรง ท2สงผลกระทบตอวถชวต ทาใหชาวบานเคารพและหวงแหนปาชมชนของตนเองมากข�นกวาในอดต ยอมรบและปฏบตตามกตกาตางๆ รวมถงใชประโยชนจากปาอยางพอเพยง และมสวนรวมกนในการชวยกนตรวจสอบ เปนหเปนตาเพ2อไมใหเกดเหตการณรายแรงอก

3) กจกรรมขององคกร/กลม

จากท2ผวจยไดศกษาถงกจกรรมขององคกร/กลม ขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวา การจดกจกรรมของท�งสองพ�นท2มความแตกตางกน กลาวคอ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดมความพรอม และมความชดเจนของกจกรรมขององคกรมากกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ซ2 งสามารถอธบายโดยจาแนกเปนประเภทของกจกรรม ดงน�

กจกรรมดานการอนรกษปา

โดยปกตแลวชาวบานในพ�นท2ท�งสองมวถชวตท2ใกลเคยงกน คอ การเขาไปใชประโยชนจากปาชาวบานจะมความเกรงอกเกรงใจกน ใชประโยชนอยางพอเพยง เชน จะไมมการตดตนไมใหญ มเพยงการเขาไปเกบเศษไม ก2งไม ท2หลนตามพ�นเพ2อนามาทาฝนหงหาอาหารเทาน�น และชาวบานจะคอยสอดสองดแลปองกนปาชวยกน ท�งจากการบกรกและการเกดไฟปา นอกจากน� ยงพบวา ในสวนของกจกรรมปลกปา ท� งสองพ�นท2มความคลายกน คอ มความตองการจะปลกปาเพ2อฟ� นฟสภาพปาท2เส2 อมโทรมไป แตองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด จะมความแตกตางในเร2องของการมสวนรวมของชาวบานมากวา โดยจะจดใหทกภาคสวนท�งชาวบาน คร นกเรยน นกศกษา และพระสงฆ ขาราชการ สมาชกหอการคา นกการเมอง และส2อมวลชนในพ�นท2มารวมกน จดเปนโครงการปลกปา ทาใหชาวบานยงรสกถงการเปนเจาของปาชมชนของตนเองรวมกน ขณะท2กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จะเปนโครงการในระดบหมบาน หรอการเขามาดาเนนการปลกปาของหนวยงานภายนอกโดยมชาวบานเขาไปรวมมากกวา และกลมปลกปายงมเพยงแคของหมท2 1 จงทาใหยงไมมการรวมกนอยางเปนทางการเทาท2ควร

142

ประเดนท2สาคญของการอนรกษปา และชาวบานท� งสองพ�นท2 ใหความสาคญ คอ การปองกนไฟปา โดยพบวาท�งสองพ�นท2มความคลายกน โดยใหความสาคญกบการปองกนไฟปาเปนอยางมาก มการใหอาสาสมครชาวบานใหคอยสอดสองดแลปา และลาดตระเวนในบรเวณปา แตจะแตกตางกนในเร2องของการจดกจกรรม หรอผรบผดชอบหลก ซ2 งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดมการจดหนวยปองกนไฟปาโดยใชรถจกรยานยนต มวทยากรจากกรมปาไมมาอบรมใหความรชาวบาน รวมถงไดรบการชวยเหลอเร2องวสดอปกรณตางๆ เพ2อการปองกนไฟปาจากหนวยงานรฐในจงหวดท2มหนาท2เก2ยวของ ในสวนของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนจะอาศยชาวบานท2อยรอบๆ บรเวณปาชวยกนเปนหเปนตาสอดสอง หากเกดไฟปา หรอพบเหนชาวบานจดไฟในปา กใหแจงไปยงผนาชมชนของตนเองเพ2อเขามาจดการตอไป ซ2 งแมวาชาวบานท�งสองพ�นท2จะมความแตกตางในเร2องกจกรรม และการไดรบการสนบสนนจากหนวยงานภายนอก แตชาวบานท�งสองพ�นท2 กสามารถปองกนไฟปาไดเปนอยางด และปญหาไฟปากมแนวโนมจะลดลงเร2อยๆ กจกรรมดานการปลกฝงเยาวชนรนใหม จากการศกษา พบวา กจกรรมดานการปลกฝงเยาวชนรนใหมมเฉพาะในองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด โดยเร2มจากชาวบานมองวาแกนนาสวนใหญเปนคนเฒาคนแก จงอยากใหเยาวชนรนใหมเขามามสวนรวม เพ2อสบทอดสรนลกรนหลานตอไป จงมการจดกจกรรมตางๆ เพ2อการปลกฝงความคดใหเยาวชนหนมาสนใจ อยากจะอนรกษปาชมชนของตนเองมากข�น เชน การจดคายเยาวชนรกปา การจดทศนศกษาใหนกเรยน นกศกษา ท2ตองการสมผสแหลงเรยนรธรรมชาต การจดทาปายคาขวญ ปายใหความรเร2องตนไมตดไวตามตนไมตางๆ รอบบรเวณปาโคกหนลาด และการจดทาจลสารซ2 งเปนของทางองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดจดทาข�นเอง ช2อวา “ปาเพ2อชวต Forest for life” สวนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน น�นไมปรากฎกจกรรมท2เก2ยวกบการปลกฝงเยาวชนรนใหม มเพยงการวากลาวตกเตอน อบรมส2งสอนกนในครอบครว อาจเพราะเน2องจากกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน เปนกลมเครอขายท2 เพ2งเกดข� นไดไมนานนก รายละเอยดกจกรรมตางๆ ของกลมจงยงไมมความชดเจน ยงใหความสาคญไปท2การปองกนรกษาปาเทาน�น

143

กจกรรมดานการพฒนาและเพ�มศกยภาพองคกร

ดานการพฒนาและเพ2มศกยภาพองคกร องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดมความพรอมและการสนบสนนจากหนวยงานภายนอกท2ชดเจนกวา กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน โดยในระยะแรกการจดกจกรรมตางๆ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดอาศยงบประมาณจากการบรจาคของชาวบานในชมชน แตภายหลงเร2มมการชวยเหลอสนบสนนจากหนวยงานภาครฐ และกองทนทางสงคมตางๆ เขามาสนบสนนชวยเหลอ มการสรางศนยประสานงานองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดข� น เพ2อใชเปนสถานท2ประชมปรกษาหารอของสมาชก มการจดลานคาขายของชมชนข�นเพ2อใหเปนศนยกลางในการจาหนายพชพนธตางๆของชาวบาน และมการเม2อมกองทนเขามาสนบสนน ทาใหชาวบานเร2มหนมารวมกลมกนตามความถนดของตนเองมากข�น เชน กลมสตรปาชมชนโคกหนลาด กลมสหกรณการเกษตรกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด กลมหมอยาสมนไพรพ�นบาน เปนตน นอกจากน� องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด อาศยการทางานเปนเครอขายครอบคลมพ�นท2 20 หมบาน 5 ตาบล 2 อาเภอ การจะประชาสมพนธขาวสารตางๆ ทาไดยาก จงมการจดต�งสถานวทยชมชนคนรกปา คล2น 88.90 เมกกะเฮรต เพ2อเปนอกหน2 งชองทางในการส2อสารและประชาสมพนธขาวสารตางๆ กบชาวบานในหมบานใหทนเวลาทนเหตการณ ในสวนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ยงไมไดใหความสาคญกบการพฒนาและเพ2มศกยภาพกลมเทาไรนก เน2องจากกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ยงเกดข�นไดไมนานนก และปญหาความขดแยงกบโครงการพฒนาตางๆ กยงไมไดขอยตท2ชดเจน ชาวบานจงยงใหความสาคญกบการปองกนปามากกวากจกรรมดานอ2นๆ

4) การวเคราะหระดบของการมสวนรวม

จากการท2ผวจยไดศกษาลกษณะของการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงไดนามาใชวเคราะหระดบของการมสวนรวมน�น ซ2 งผวจยจะยดการวเคราะหตามกรอบแนวคดเปนหลก ซ2 งแบงเปนหวขอดงน�

ระดบท� 1 การมสวนรวมแบบถกกระทา (passive participation) คอ ระดบการมสวนรวมท2คนในชมชนไมมอานาจใดๆ ในการตดสนใจแตกระทาตามการตดสนใจของผอ2น โดยจากผลการศกษา พบวา การมสวนรวมในระดบน� ไมสอดคลองกบท�งสองพ�นท2 เน2องกจกรรมตางๆ ของท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ยงมการยอมรบ เปดโอกาสใหสมาชกและชาวบานในชมชนสามารถแสดงความคดเหน

144

เขามาปรกษาหารอ แลกเปล2ยนประสบการณกนได ไมไดผกขาดการดาเนนการจากใครคนใดคนหน2ง หรอมหนวยงานภายนอกเขามาแทรกแซง ระดบท� 2 การมสวนรวมเพยงบางสวน (partial participation) คอ เปนระดบการมสวนรวมในสวนใดสวนหน2 งเทาน�น โดยจากผลการศกษา พบวา ในกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มลกษณะของการมสวนรวมภายในกลมอยในระดบน� เน2องจากภายในองคกรอาศยความสมพนธแบบไมเปนทางการเปนสาคญ และไมมการกาหนดโครงสรางบทบาทหนาท2ชดเจน ทาใหการดาเนนการกจกรรมตางๆ ของกลมยงขาดการมสวนรวมจากคนในชมชนอยางเตมท2 ชาวบานสวนใหญจะชวยเหลอกนตามปกต เม2อมปญหาอะไรกจะเขามาพดคยเพ2อแลกเปล2ยนความคดเหนแลกเปล2ยนประสบการณกนโดยตรง และการแกไขปญหาตางๆ สวนมากแลวจะเปนการดาเนนการในระดบหมบานใครหมบานมน ในสวนการทางานภายใตกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน กจกรรมหรอแนวทางการดาเนนการตางๆ เก2ยวกบการดแลรกษาปาโคกชมชนหนองโน สวนใหญแลวอานาจการตดสนใจและการกาหนดกฎเกณฑตางๆ มกจะนาโดยผนาชมชน ซ2 งไดแก กานน ผใหญบาน และรองผใหญบาน เปนหลก มเพยงชาวบานบางสวนท2เขามามสวนรวมอยางชดเจน แตชาวบานสวนใหญจะมสวนรวมในลกษณะของการช� แจงใหเขาใจ รบทราบ และปฏบตตามกฏเกณฑตางๆ ของชมชน เทาน�น แตการดาเนนการในลกษณะน�กยงไมไดเปนปญหาในการดแลรกษาปา ชาวบานชมชนโคกหนองโนยงสามารถชวยกนดแลและปกปองปาชมชนโคกหนองโนไดเปนอยางด ระดบท� 3 การมสวนรวมท�แทจรง (genuine participation) เปนระดบการมสวนรวมท2รบฟงความคดเหนของประชาชน ใหความสาคญตอประชาชน ใหอานาจในการตดสนใจเปนของประชาชนโดยตรงหรออาจจะผานตวแทน โดยจากผลการศกษา พบวา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มลกษณะการมสวนรวมอยในระดบน� โดยในการเขามารวมกนของชาวบาน อาศยท�งความเปนทางการและไมเปนทางการอยในองคกร กลาวคอ มท�งการชวยเหลอกนแบบเปนพ2เปนนองจากคนในหมบานเดยวกน และการกาหนดโครงสรางการทางานรวมกน กาหนดบทบาทอานาจหนาท2ของสมาชกในองคกร พบปะพดคยกนผานการประชมท�งแบบเปนทางการและไมเปนทางการ ท�งในกลมยอยๆ ในระดบหมบาน และในระดบภาพรวมองคกร โดยทกๆเดอนจะมการประชมอยางนอย 1 คร� ง ในระดบยอยเพ2อการพบปะแลกเปล2ยนความคดเหนกนของสมาชกในระดบหมบาน และจะมการนาขอคดเหน หรอความคบหนามาเขาท2ประชมในระดบภาพรวมตอไป ซ2 งชาวบานมกจะใหความรวมมอเปนอยางด โดยกจกรรมตางๆขององคกร

145

ตองการการมสวนรวมจากหลายๆ ฝายอยเสมอ เพ2อใหชาวบานรสกรวมกนวาตนเองเปนเจาของปาชมชนโคกหนลาด และเปนสวนหน2งขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด อาจกลาวไดวา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดเปนองคกรท2เกดจากอานาจของประชาชนโดยแทจรง กจกรรมและการตดสนใจในทกระดบลวนใหความสาคญกบการมสวนรวมจากคนในชมชน จงทาใหองคกรเกดเปนท2ยอมรบท�งจากคนในชมชนดวยกนเองและจากองคกรอ2นๆ ภายนอก ซ2 งจะเหนไดจากการท2องคกรไดรบรางวลลกโลกสเขยว คร� งท2 3 ประจาป พ.ศ. 2544 ประเภทชมชน (ชมชน ชมชนเมอง เครอขายชมชน) รวมไปถงการไดรบการสนบสนนชวยเหลอจากหนวยงานตางๆ 5) การวเคราะหผลของการมสวนรวม

ผลของการมสวนรวม ผวจยไดศกษาโดยอาศยการเปรยบเทยบผลสาเรจขององคกร/กลมวาไดเปนไปตามจดมงหมายของชาวบานในการเขามารวมกลมกนมากนอยเพยงใด โดยจากผลการศกษา พบวา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด จดมงหมายหลกของการเขามารวมกลม คอ ตองการคดคานและยกเลกโครงการปลกปาสาธตในพ�นท2ปาชมชนโคกหนลาด ซ2 งชาวบานไดสามารถดาเนนการไดสาเรจ และมการตอยอดโดยผลกดนใหองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มระบบการบรหารจดการท2เปนรปธรรมชดเจนมากข�น และมเปาหมายคอการดแลรกษาปาชมชนโคกหนลาดใหมความอดมสมบรณ ซ2 งชาวบานกไดรวมกนดแลไดเปนอยางดมาโดยตลอด นอกจากน� ยงมพฒนาขององคกรในหลายๆดาน ซ2 งนบวาองคกรประสบความสาเรจในการบรหารจดการจนไดรบการยอมรบ ในสวนของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จดมงหมายหลกของการเขามารวมกลมของชาวบาน คอ การรวมกนอนรกษปาชมชนโคกหนองโน และคดคานโครงการของมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามใหออกไปจากพ�นท2 ซ2 งชาวบานสามารถดาเนนการคดคานโครงการดงกลาวไดสาเรจ แตยงไมไดของสรปท2ชดเจน และกจกรรมหรอแนวทางการดาเนนงานของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ไดหนมาใหความสาคญกบการระวงปองกนปา การดแลรกษาปาใหกลบมาอดมสมบรณ มากกวาการพฒนาระบบการบรหารจดการของกลม

6) การวเคราะหเปรยบเทยบปจจยท�สนบสนนการมสวนรวม

จากการท2ผวจยไดศกษาลกษณะตางๆ ขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ท�งขอมลท2วไป วถชวตและขนบธรรมเนยมประเพณของชมชน ประวตความเปนมาของปา ท2มาของการรวมตวเปนองคกร/กลม และการมสวน

146

รวมขององคกร/กลม จงไดนามาใชวเคราะหและเปรยบเทยบเปนปจจยท2สนบสนนการมสวนรวม ซ2 งผวจยจะยดการวเคราะหตามกรอบแนวคดเปนหลก ซ2 งแบงเปนหวขอดงน� (1) ปจจยสภาพแวดลอมทางกายภาพ

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มความคลายกนในดานปจจยสภาพแวดลอมท�งทางกายภาพ โดยพบวา สภาพท2วไปของชมชนมลกษณะเหมอนกน เน2องจากเปนลกษณะโดยท2วไปของชมชนชาวอสาน ซ2 งชาวบานจะมความเมตตา โอบออมอารตอกน มการชวยเหลอกนเสมอนเปนญาตพ2นอง โดยเฉพาะชาวบานท2อาศยอยในหมบานเดยวกนจะมการไปมาหาสกนอยเสมอๆ จงมความสนทสนม เม2อมปญหาอะไรกจะสามารถพดคย แลกเปล2ยนความคดเหนกนไดอยางเตมท2 อกปจจยหน2 งท2สองพ�นท2มเหมอนกน และเปนส2งท2ทาใหชาวบานมสวนรวมกนมากข�น คอ ศาสนา พธกรรมและความเช2อ ซ2 งชาวบานท�งสองพ�นท2นบถอศาสนาพทธเปนสวนใหญ และมวดเปนศนยรวมทางจตใจและเปนศนยกลางของหมบาน นอกจากน� ยงมความเช2อเร2องส2งศกด> สทธ> โดยกนเช2อวาปาเปนสถานท2ศกด> สทธ> มส2งศกด> สทธ> ท2ปกปกรกษาคนในหมบานใหมความสงบสข ผคนจงใหความสาคญ และเคารพส2งศกด> สทธ> ในปาเปนอยางมาก มการต�ง “ศาลป ตา” ข�นประจาปา อาจกลาวไดวา ปาเปนศนยรวมท�งเร2องความเช2อ และแหลงอาหารของคนในหมบาน นอกจากน� สภาพแวดลอมทางกายภาพอกอยางหน2งท2ทาใหท�งชาวองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน เขามามสวนรวมในกจกรรมตางๆขององคกร/กลมอนรกษ คอ การไดรบผลกระทบจากนโยบาย/โครงการพฒนาท2เกดข�นในพ�นท2ของตนเอง ซ2 งกระทบไปถงวถชวตความเปนอยของคนในชมชนท2อยอาศย และใชประโยชนจากพ�นท2ปาชมชนมาต�งแตสมยบรรพบรรษ โดยท2โครงการตางๆ ท2เขามาดาเนนการไมไดสอบถามความคดเหน หรออาศยการมสวนรวมของคนในพ�นท2อยางแทจรง เลยทาใหเกดการตอตาน และเกดกระแสการคดคาน จนเปนความขดแยงข�นระหวางกลมชาวบานผท2ไมพอใจ และกลมของนายทนเจาของโครงการ อกประการหน2 งคอ ปจจยทางเศรษฐกจ พบวา ชาวบานท�งสองพ�นท2มลกษณะท2คลายกน คอ คอนขางมฐานะยากจน ชาวบานสวนใหญทานา ทาไร เปนอาชพหลก รองลงมาคอการรบจาง การเกบของปาขาย แตเม2อปาชมชนท2เคยอาศยประโยชนถกทาลายโดยโครงการพฒนาท2เขามาดาเนนการในพ�นท2 ทาใหกระทบตอรายไดของครอบครว จากเดมท2ชาวบานมรายไดเสรมจากการเขาไปเกบของปานามาขายท2ตลอด เม2อความอดมสมบรณของปาลดลง

147

จานวนของปากลดลง ทาใหรายไดท2พอจะนามาเล� ยงปากทองครอบครวกลดนอยลงตามไปดวย จงเปนอกปจจยท2ทาใหชาวบานอยากจะเขามารวมกลมกน คดคานโครงการพฒนาและรวมกนฟ� นฟสภาพปาใหกลบมาอดมสมบรณเหมอนเดม องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มปจจยสภาพแวดลอมทางกายภาพ ท2ถอวามสวนสาคญท2ทาใหองคกรประสบความสาเรจในการดาเนนงาน และมสวนทาใหชาวบานมสวนรวมกบองคกรไดอยางเตมท2 คอ ระบบการบรการจดการขององคกร โดยองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดมระบบการบรหารจดการองคกรท2ชดเจน มการกาหนดโครงสรางบทบาทหนาท2ของสมาชก รวมถงการวางระบบสายการทางานขององคกร นอกจากน� ในกระบวนการการดาเนนงานตางๆ ยงใหความสาคญกบการมสวนรวมจากชาวบานในทกภาคสวน เพ2อสรางความเปนอนหน2งอนเดยวกน ใหชาวบานรบรและเขาใจในปญหาไปในทศทางเดยวกน ซ2 งกระบวนการดงกลาวมสวนสาคญท2ทาใหองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ไดรบรางวลลกโลกสเขยว คร� งท2 3 ประจาป พ.ศ. 2544 ประเภทชมชน (ชมชน ชมชนเมอง เครอขายชมชน) (2) ปจจยผลกดนจากบคคลอ�น

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มความคลายกนในเร2องปจจยผลกดนจากบคคลอ2น โดยเฉพาะผนาหรอผรเร2มของกลม เน2องจากองคกรท�งสองเกดจากแนวความคดรเร2 มของผนาองคกร และสมาชกไมก2คน ท2ตองการจะรวมกลมกนเขามาแกไขปญหาของชมชนท2เกดจากผลกระทบจากโครงการพฒนาท2เขามาดาเนนการในพ�นท2ปาชมชน แตองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มความชดเจนในเร2องของตวผนามากกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน กลาวคอ ผนาขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มาจากการขอความรวมมอให ผท2มภาวะผนาท2ชาวบานยอมรบนบถอ มประสบการณในการทางานเพ2อชมชน โดย นายเก�ง ยศอน ประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด เคยเปนแกนนาในการคดคานการคอรปช2นในพ�นท2 และเคยเปนผใหญบานมาแลวหลายสมย จงเปนท2เคารพและยอมรบนบถอจากชาวบานคนอ2นๆ ในชมชนและจากชมชนใกลเคยง จงทาใหมศกยภาพในการเช2อมโยงกบเครอขายภายนอกอ2นๆ ไดด ขณะท2กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ถอวาย งไมมผ นาท2 เปนประธานของกลมอยางชดเจน แตอาศยกลไกในระดบหมบานดาเนนการนโยบายหรอขอสรปตางๆท2ทางกลมคดเหนรวมกน ซ2 งนาโดยผนาชมชน ไดแก กานน ผใหญบาน และผชวยผใหญบานทกหมบานเปนหลก ในการอธบายและขอความรวมมอจากชาวบานในหมบาน แตในภาพรวมแลวการดาเนนการยงไมมการประสานงานในระดบกลมรวมกนอยางเปนทางการเทาท2ควร

148

(3) ปจจยท�เปนรางวลตอบแทน

ปจจยท2สนบสนนใหชาวบานเขามามสวนรวมท2เปนรางวลตอบแทนน�น พบวา ชาวบานท�งสองพ�นท2ไดรบผลกระทบตออาชพและรายไดจากการลดลงของความอมสมบรณของปา ทาใหปจจยท2เปรยบเสมอนเปนส2งตอบแทนของการเขามารวมคดคานโครงการพฒนาตางๆ คอ การไดรวมกบกลม ชวยกนอนรกษปาชมชนใหกลบมามความอดมสมบรณเหมอนเดม ทาใหชาวบานสามารถประกอบอาชพเกบของปา สรางรายไดใหกบตนเองเพ2อเล� ยงครอบครวไดดเหมอนสมยกอน โดยในพ�นท2ปาชมชนโคกหนลาดชาวบานสามารถเขาไปประกอบอาชพเกบของปาไดเปนปกต และสามารถสรางรายไดใหกบชาวบานไดเปนอยางด โดยตามสองขางทางถนนสายมหาสารคาม - วาปปทม โดยเฉพาะในชวงฤดฝนจะเหนชาวบานนาเหดปาและของปานานาชนดมาน2งขายเรยงรายอยตามสองขางทางถนน เสนทางสายน� จงเปนท2รจกกนดในช2อ “ถนนสายเหด” ซ2 งสรางรายไดใหกบชาวบานในพ�นท2เปนอยางด สวนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน แมวาชาวบานจะสามารถคดคานโครงการของทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามใหยตลงได แตภายหลงชาวบานกยงไมสามารถเขาไปใชประโยชนจากปาไดอยางเตมท2เหมอนในอดต เพราะในพ�นท2ท2เปนความขดแยงไดมการกาหนดขอตกลงวาท� งทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามและชาวโคกหนองโนจะยตการดาเนนการกจกรรมทกอยางจากท�งสองฝาย ชาวบานจงไมกลาท2จะเขาไปใชประโยชนจากปา เพราะเกรงกลวจะถกจบดาเนนคด แตกมแนวโนมท2ดข�น มการอะลมอลวยจากหนวยงานท2เก2ยวของรวมถงจากทางผนาชมชน ใหชาวบานสามารถเขาไปหาฝน หาของปาได แตตองไมไปในลกษณะท2จะไปหาประโยชนจากปาโดยเกนความจาเปน เชน การตดไมทาลายปา การหาของปาโดยการขดเอาพชพนธหายาก เปนตน ปจจยท2เปนรางวลตอบแทนท2เปนตวเงนน�น ในการดาเนนงานตางๆ ของท�งสองพ�นท2ไมพบวามเร2 องของเงนเขามาเก2ยว เน2องจากการมารวมของชาวบานน�นมาดวยใจท2อยากจะทาเพ2อชมชนของตนเอง เพ2อผลกดนใหเกดการแกไขปญหาท2เกดข�นในชมชนท2ชาวบานไดรบผลกระทบเหมอนๆกน จงไมมคาตอบแทนใดๆ (4) ปจจยภายในตวบคคล

ในการท2ชาวบานจะเขามามสวนรวมกบองคกร/กลมอนรกษน�น ปจจยภายในตวบคคลนบวามสวนสาคญในการผลกดนใหเกดความรสกท2อยากจะเขามารวม โดย องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มลกษณะท2ถอวาเปนปจจยภายในตวบคคลของชาวบานคลายกน กลาวคอ ชาวบานท�งสองพ�นท2มความคาดหวงใน

149

ประโยชนสวนรวมรวมกน คอ ตองการจะเขามาชวยกนแกไขปญหาของชมชนท2เกดจากโครงการพฒนาท2สรางความเสยหายใหกบปาชมชน และอยากจะรวมกนอนรกษฟ� นฟปาใหกลบมามความอดมสมบรณเหมอนเดม เม2อไดทราบขาวการรวมกลม หรอเม2อถกชกชวนจงมความรสกวาตนเองเปนสวนหน2 งของกลมท2ตองเขามารวมดวย เน2องจากชาวบานทกคนตางกไดรบผลกระทบจากปญหาท2เกดข�นเหมอนกน และคาดหวงวาหากปญหาสวนรวมน�นไดรบการแกไขแลว ชวตของตนเองจะมความเปนอยท2ดข�น แตองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มประเดนท2นาสนใจคอ มชาวบานบางสวนในระยะแรกของการจดต�งกลมน�น ไมไดมความสนใจท2จะเขามารวม ตางพากนหากนในปาอยางอสระ เน2องจากไมใหความสาคญและไมเหนประโยชนของการเขามารวม ตนเองกยงสามารถเขาไปหาของปาไดตามปกต แตในภายหลงเม2อกลมเร2มมความเขมแขง มบทบาทตอการพฒนาและกาหนดกฏเกณฑตางๆ มากข�น ชาวบานท2ไมเคยรวมกหนมารวมดวยเพราะรสกวาตนเองแปลกแยกจากคนอ2นๆ ทาใหปจจบนชาวบานเกอบท�งหมดเขามามสวนรวมภายใตการกาหนดแนวทางการดแลปาโคกหนลาดขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดมากข�น สวนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน แมวาการดาเนนงานหรอขบเคล2อนแนวทางการดแลปา จะมาจากการนาของผนาชมชนเปนหลกกตาม แตชาวบานโดยท2วไปพรอมท2จะเขามาใหความรวมมอกบกลม สามารถนาเอาแนวทางการดแลรกษาปาไปดาเนนการรวมกนไดเปนอยางด การวเคราะหเปรยบเทยบผลการศกษาขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน สามารถอธบายไดดงตารางท2 5.1

150

ตารางท� 5.1 การวเคราะหเปรยบเทยบผลการศกษา

ประเดนท�ศกษา องคกรชาวบานอนรกษ ปาชมชนโคกหนลาด

กลมอนรกษปาชมชน โคกหนองโน

1. ท�มาและการรวมตว 1.1 แกนนาในการรเร2มการรวมกลม

- ชาวบานซ2 งมแนวความคดท2อยากจะรวมตวข�นมาเพ2อแกไขปญหา ไดรวบรวมสมาชก สรรหาบคคลเพ2อเขามาเปนประธานของกลม และขยายเครอขาย จานวนสมาชกเพ2มข�น

- ผนาชมชน ไดแก กานน ผใหญบานทกหมบาน และแกนนาชาวบานไดรวมกนจดต�ง “กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน” ข�นเพ2อการดแลรกษาปา

1.2 ผลกระทบจากนโยบาย/โครงการ

- พ�นท2ปาสาธารณะ แหลงทรพยากรสาคญของชมชนถกทาลาย กระทบตออาชพและรายไดของคนชมชน - โครงการปลกไมโตเรว ขององคกรเพ2อการพฒนาระหวางประเทศของสหรฐฯ (USAID) - โครงการปลกปาสาธต ซ2 งเปนโครงการความรวมมอระหวางประเทศไทย กบประเทศญ2ปน โดยการสนบสนนของ JICA (Japan International Cooperation Agency)

- พ�นท2ปาสาธารณะ แหลงทรพยากรสาคญของชมชนถกทาลาย กระทบตออาชพและรายไดของคนชมชน - โครงการสรางวทยาเขตศนยหนองโนของมหาวทยาลย ราชภฏมหาสารคาม เพ2อสรางคณะเกษตรศาสตร คณะนตศาสตร คณะนเทศศาสตร และคณะวศวกรรมศาสตร รวมท�งเปนศนยวฒนธรรมเพ2อการรณรงคสงเสรมการอนรกษปาสมนไพร - โครงการเศรษฐกจพอเพยงและโครงการหมบานวฒนธรรม

151

ตารางท� 5.1 (ตอ)

ประเดนท�ศกษา องคกรชาวบานอนรกษ ปาชมชนโคกหนลาด

กลมอนรกษปาชมชน โคกหนองโน

1.3 จ ด ม ง ห ม า ย ข อ งชาวบาน

- คดคานและยกเลกโครงการปลกปาสาธตในพ�นท2ปาชมชนโคกหนลาด

- เพ2อการเขามาอนรกษปาชมชนโคกหนองโน และเพ2อเขามาสรางพลงท2จะมาคดคานโครงการของทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม

1.4 บทบาทสาคญของกลม - เม2อวนท2 10 เมษายน พ.ศ. 2542 ชาวบานสามารถคดคานและยกเลกโครงการปลกปาสาธตไดสาเรจ โดยรฐมนตรชวยวาการกระทรวงเกษตรและสหกรณ ไดประกาศใหยกเลกโครงการปลกปาสาธต และส2งปลกสรางตางๆ ใหทาลายท�ง

- วนท2 18 มถนายน พ.ศ. 2553 ทางมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคามไดยตโครงการท�งหมด แตมการกาหนดขอตกลงรว ม กบ ท า ง ช า ว บา นว า ท� ง ท า ง ม ห า ว ท ย า ลย ร า ช ภฏมหาสารคามและชาวโคกหนองโนจะยตการดาเนนการกจกรรมทกอยางจากท�งสองฝาย จนกวาจะมขอตกลงท2ชดเจน

2. การมสวนรวม 2.1 การบรหารจดการองคกร

- อาศยความไมเปนทางการในการทางานรวมกนเปนหลก และองคกรมความเปนทางการอยดวย โดยมการกาหนดโครงสรางการทางาน วางระบบสายการทางานท2ชดเจน ประกอบดวย ระบบสายการทางานระดบหมบาน ระดบตาบล ระดบองคกร และคณะกรรมการบรหารงาน

- เนนการทางานในลกษณะไมเปนทางการ ใหความสาคญกบระดบผนาชมชน กานน ผใหญบาน เปนหลกชาวบานสวนใหญมสวนรวมในการรบร และปฏบตตาม นโยบายหรอกตกาท2มการตกลงเปนแนวทางรวมกน

152

ตารางท� 5.1 (ตอ)

ประเดนท�ศกษา องคกรชาวบานอนรกษ ปาชมชนโคกหนลาด

กลมอนรกษปาชมชน โคกหนองโน

คณะกรรมการท2ปรกษา - มโครงสรางสวนของการบรหารขององคกร ประกอบดวย ประธาน รองประธาน และสวนงานตางๆ 4 ฝาย

2.2 การกาหนดกฎระเบยบและการบงคบใช

- พระราชบญญตปาสงวนแหงชาต พ.ศ.2507 - มการกาหนดกฎระเบยบท2ทางหมบานรวมกนคดข�นมา และถายทอดประชาสมพนธใหยดถอปฏบตตาม ผานท�งการบอกกลาว และการจดทาปายประชาสมพนธ

- มการต�งกตกาในการเขาไปใชประโยชนจากปา หามตดไมทาลายปา และจดไฟเผาปา โดยใหชาวบานชวยสอดสองดแลรวมกน

2.3 กจกรรม - กจกรรมดานการอนรกษปา - กจกรรมดานการปลกฝงเยาวชนรนใหม - กจกรรมดานการพฒนาและเพ2มศกยภาพองคกร

- ชวยกนเฝาตรวจสอบรอบๆ บรเวณปา เพ2อปองกนไฟปา และการลกลอบตดตนไม

153

ตารางท� 5.1 (ตอ)

ประเดนท�ศกษา องคกรชาวบานอนรกษ ปาชมชนโคกหนลาด

กลมอนรกษปาชมชน โคกหนองโน

2.4 ลกษณะของการมสวนรวม

- ใชท�งความเปนทางการและไมเปนทางการอยในองคกร แตสวนมากแลวการทางานรวมกนจะทางานในลกษณะแบบไมเปนทางการกนเปนสวนใหญ คอ ชวยเหลอกนแบบเปนพ2เปนนอง สวนความเปนทางการมการกาหนดโครงสรางของคณะกรรมการ และรปแบบการจดการองคกร เพ2อการจดทาแผนกจกรรม และการขอการสนบสนนตางๆ จากหนวยงานภายนอก

- กลมมความสมพนธในลกษณะไมเปนทางการ ไมมการกาหนดโครงสรางบทบาทหนาท2ชดเจน กจกรรมตางๆ มกจะนาโดยผนาชมชน เปนหลก

3. ระดบของการมสวนรวม - ระดบการมสวนรวมท�แทจรง เน2องจากองคกรมการกาหนดโครงสรางการทางาน บทบาทหนาท2ของสมาชกในองคกรรวมกน รวมถงกจกรรมขององคกรใหความสาคญกบการมสวนรวมจากคนในชมชน จงทาใหองคกรเกดเปนท2ยอมรบท�งจากคนในชมชนดวยกนเองและจากองคกรอ2นๆ ภายนอก ซ2 งจะเหนไดจากการท2องคกรไดรบรางวลลกโลกสเขยว คร� งท2 3 ประจาป พ.ศ. 2544 ประเภทชมชน (ชมชน ชมชนเมอง

- ระดบการมสวนรวมเพยงบางสวน เน2องจากภายในกลมไมมการกาหนดโครงสรางบทบาทหนาท2ชดเจน ทาใหการดาเนนการกจกรรมตางๆ ของกลมยงขาดการมสวนรวมจากคนในชมชนอยางเตมท2 กจกรรมหรอแนวทางการดาเนนการตางๆ เก2ยวกบการดแลรกษาปาโคกชมชนหนองโน มกจะนาโดยผนาชมชน ชาวบานสวนใหญจะมสวนรวมในลกษณะของการช�แจงใหเขาใจ รบทราบและปฏบตตาม แตการ

154

ตารางท� 5.1 (ตอ)

ประเดนท�ศกษา องคกรชาวบานอนรกษ ปาชมชนโคกหนลาด

กลมอนรกษปาชมชน โคกหนองโน

เครอขายชมชน) รวมไปถงการไดรบการสนบสนนชวยเหลอจากหนวยงานตางๆ

ดาเนนการในลกษณะน� ไมไดเปนปญหาในการดแลรกษาปา ชาวบานชมชนโคกหนองโนยงสามารถชวยกนดแลและปกปองปาชมชนโคกหนองโนไดเปนอยางด

4. ผลของการมสวนรวม - ผลของการมสวนรวมเปนไปตามจดมงหมาย ชาวบานสามารถคดคานและยกเลกโครงการปลกปาสาธตไดสาเรจ - องคกรมการตอยอด มระบบการบรหารจดการท2เปนรปธรรมชดเจนมากข�น ประสบความสาเรจในการบรหารจดการจนไดรบการยอมรบ

- ผลของการมสวนรวมเปนไปตามจดมงหมาย ชาวบานส า ม า ร ถ คด คา น โ ค ร ง ก า ร ข อ ง ม ห า ว ท ย า ลย ร า ช ภฏมหาสารคามใหออกไปจากพ�นท2ไดสาเรจ แตกย งไมไดขอสรปท2ชดเจน - ภายหลงมการสรางกจกรรมของกลมใหเนนการระวงปองกนปา แตยงไมมการพฒนาจดระบบการบรหารจดการองคกร

155

ตารางท� 5.1 (ตอ)

ประเดนท�ศกษา องคกรชาวบานอนรกษ ปาชมชนโคกหนลาด

กลมอนรกษปาชมชน โคกหนองโน

5. ปจจยท�สนบสนนการม

สวนรวม

1) ปจจยสภาพแวดลอมทางกายภาพ - สภาพท2วไปของชมชน - ศาสนา พธกรรมและความเช2อ - ผลกระทบจากนโยบาย/โครงการพฒนา - ชาวบานฐานะยากจน ขาดรายได - ระบบการบรหารจดการขององคกรท2เปนทางการ

1) ปจจยสภาพแวดลอมทางกายภาพ - สภาพท2วไปของชมชน - ศาสนา พธกรรมและความเช2อ - ผลกระทบจากนโยบาย/โครงการพฒนา - ชาวบานฐานะยากจน ขาดรายได

2) ปจจยผลกดนจากบคคลอ2น - ผนาของกลมมความชดเจน และมศกยภาพ

2) ปจจยผลกดนจากบคคลอ2น - ไมมผ นาท2 เปนประธานของกลมอยางชดเจน ใหความสาคญไปท2 ผน าชมชน ไดแก กานน ผใหญบาน และผชวยผใหญบาน ทกหมบานเปนหลก

3) ปจจยท2เปนรางวลตอบแทน - คาดหวงวาจะสามารถประกอบอาชพเกบของปา สรางรายไดใหกบตนเองเพ2อเล�ยงครอบครวไดดเหมอนเดม - ไมมรางวลตอบแทนท2เปนตวเงน

3) ปจจยท2เปนรางวลตอบแทน - คาดหวงวาจะสามารถประกอบอาชพเกบของปา สรางรายไดใหกบตนเองเพ2อเล�ยงครอบครวไดดเหมอนเดม - ไมมรางวลตอบแทนท2เปนตวเงน

156

ตารางท� 5.1 (ตอ)

ประเดนท�ศกษา องคกรชาวบานอนรกษ ปาชมชนโคกหนลาด

กลมอนรกษปาชมชน โคกหนองโน

4) ปจจยภายในตวบคคล - ความคาดหวงในประโยชนสวนรวมรวมกน และตองการจะเขามาชวยกนแกไขปญหาของชมชน

4) ปจจยภายในตวบคคล - ความคาดหวงในประโยชนสวนรวมรวมกน และตองการจะชวยกนแกไขปญหาของชมชน

157

5.4 สรป องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน เปนการรวมกลมของชาวบานเพ2อการอนรกษพ�นท2ปาสาธารณะ ซ2 งต� งอยในจงหวดมหาสารคามเชนเดยวกน สงผลใหมลกษณะทางกายภาพ รวมถงพฒนาการตางๆท2เกดข�นมลกษณะท2ใกลเคยงกน สาหรบท2มาและการรวมตวขององคกร/กลมท�งสองพ�นท2 มลกษณะใกลเคยงกน คอ เกดจากปจจยท2สาคญ 4 ปจจย คอ แกนนาในการรเร2มการรวมกลม ผลกระทบจากนโยบาย/โครงการ จดมงหมายของชาวบาน และบทบาทสาคญของกลม ระดบและผลของการมสวนรวมขององคกร/กลมท�งสองพ�นท2 มลกษณะท2แตกตางกนหลายประเดน โดยองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดจะมระดบและผลของการมสวนรวมท2ดกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนดงท2กลาวในรายละเอยดขางตน สวนปจจยท2สนบสนนการมสวนรวมของขององคกร/กลมท�งสองพ�นท2 มลกษณะท2เหมอนและแตกตางกนในหลายประเดน โดยพบวาปจจยท2ทาใหองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดประสบความสาเรจมากกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน คอ ระบบการบรการจดการขององคกร แตอยางไรกดท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน สามารถดแลรกษาปาชมชนของตนเองไดเปนอยางด และมความพยายามท2จะใหปากลบมามความอดมสมบรณและอยคกบชมชนไปช2วลกช2วหลานตอไป

บทท� 6

สรปผล อภปรายผล และขอเสนอแนะ

บทน�ประกอบดวย สรปผลการศกษา อภปรายผลการวจย ปญหาและขอเสนอแนะเก!ยวกบการมสวนรวมขององคกรเครอขายภาคประชาชน ตามลาดบ

6.1 สรปผลการศกษา

การศกษาวจยเร! อง องคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวม กรณศกษาเปรยบเทยบองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม มวตถประสงค 3 ประการ ไดแก 1) เพ!อศกษาท!มาและการรวมตวเปนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม 2) เพ!อศกษาระดบและผลของการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม และ 3) เพ!อศกษาเปรยบเทยบปจจยท!สนบสนนการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม การศกษาคร� งน� ดาเนนการโดยใชระเบยบวธวจยเชงคณภาพ ผใหขอมลท!สาคญ (key informant) เปนกลมคนท!มสวนเก!ยวของกบกระบวนการของการเกดองคกรเครอขายภาคประชาชน ซ! งประกอบดวย 3 ไดแก 1) กลมผใหขอมลในชมชน ซ! งเปนผนาท! เปนทางการ ไดแก กานน ผใหญบาน และท!ไมเปนทางการ ไดแก ผอาวโส ผนาทางพธกรรม 2) กลมผใหขอมลหลกของเครอขาย ไดแก คณะกรรมการ สมาชกกลม และ 3) กลมผใหขอมลท!เปนหนวยงานภายนอก ไดแก เจาหนาท!กรมปาไม องคการบรหารสวนตาบล และเจาหนาท!องคกรพฒนาเอกชน เกบรวบรวมขอมลโดยการสมภาษณเชงลก (in-depth interview) การวจยเอกสาร (documentary research) ศกษาจากขอมลภาคสนาม (field research) และการสงเกตการณ (observation) ท�งแบบมสวนรวมและแบบไมมสวนรวม การวเคราะหขอมลจะใชการพรรณนาวเคราะหเน�อหาจากการตความ (content analysis) สรางขอสรปจากขอมลท!รวบรวมไดท�งจากเอกสาร การสมภาษณ และการสงเกตการณ

159

เทยบเคยงกบแนวความคดทฤษฎท!ใชในการศกษาวจย แลวนาขอมลท!ไดจากท�งสองกรณศกษาน�นมาเปรยบเทยบ วเคราะห สงเคราะห เช!อมโยงหาขอสรป ผลการศกษาพบวา ปาชมชนโคกหนลาด และปาชมชนโคกหนองโนน�น เปนพ�นท!ปาสาธารณะต�งอยบนท!ราบสง อยในจงหวดมหาสารคาม ชมชนรอบปาของท�งสองพ�นท!น�น เกดจากการอพยพยายถ!นของคนจากท!อ!นมาต�งถ!นฐานใหม วถชวตของคนในชมชน มลกษณะเหมอนกบชาวชนบทอสานโดยท!วไป ในดานศาสนา พธกรรมและความเช!อ ในชมชนท�งสองพ�นท!นบถอศาสนาพทธเปนหลก ชาวบานจะเช!อเร!องส!งศกดV สทธในหมบาน เช!อวาปาเปนสถานท!ศกดV สทธV มการต�ง “ศาลป ตา” หรอ “ปาดอนป ตา” เพ!อใหชาวบานเคารพสกการะ และจะตดตอส!อสารกบศาลปตาผานชาวบานท!ทาหนาท! เปน “ขะจ� า” หรอ “พอจ� า” ในชมชนโคกหนองมบรเวณปาประจาหมบานท!เปนปาท!ใชฝงศพ เรยกกนวา “โคกผปาหลอก” คนในชมชนจะมความเคารพยาเกรงไมกลาท!จะทาลายทรพยากรปาบรเวณน�นๆ โดยเช!อวาคนท!ตายไปแลวตองการความสงบ ขณะท!ชมชนโคกหนลาดมประเพณการบวชปา โดยชาวบานเช!อกนวาตนไมตนใดท!ไดทาพธบวชแลว ใหถอเปนสถานท!ศกดV สทธV ลกษณะดงกลาวถอวามสวนสาคญท!ทาใหชาวบานท�งสองพ�นท!ใหความสนใจในการอนรกษปาและใหความสาคญกบปา ประวตความเปนมาของปาชมชนโคกหนลาด และปาชมชนโคกหนองโนมลกษณะท!ใกลเคยงกน ซ! งสามารถแบงยคสมยของปาออกเปน 3 ยคสาคญๆ คอ ปายคต�งถ!นฐาน คอ ประมาณ 200 กวาปมาแลว ลกษณะพ�นท!ปาท�งสองกวางใหญเปนผนเดยว และมความอดมสมบรณมาก ผคนตางอยากจะอพยพมาต�งถ!นฐาน เม!อคนอพยพมจานวนมากข�น มการจบจองท!ดนสรางบานเรอนทาใหพ�นท!ปาลดลงเร!อยๆ สภาพปาไดถกแบงออกเปนหลายแปลงเพ!อการต�งชมชน ปายคกระแสการพฒนา เปนชวงท!เร!มใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท! 1 (พ.ศ.2504-2509) นโยบายรฐไดมอทธพลตอการจดการทรพยากรธรรมชาตของชมชน กระแสของทนนยม และกระแสการพฒนาตางๆ ไดเขามากระทบตอวถชวตของคนในชมชนท�งสองพ�นท!เปนอยางมาก โดยสมยน�นรฐบาลสนบสนนใหชาวบานบกเบกจบจองท!ดนสาธารณะเพ!อทากน และสงเสรมใหปลกพชเศรษฐกจ เชน มนสาปะหลง ออย ยคาลปตส ปอ ฝาย เพ!อสงขายโรงงานอตสาหกรรมและเพ!อการสงออก และจงหวดมหาสารคามไดมการอนญาตใหทาสมปทานโรงเล!อย มการสงเสรมการทานาเกลอสนเธาว รวมถงนโยบายของรฐบาลเก!ยวกบสานกงานปฏรปท!ดนเพ!อเกษตรกรรม (สปก.) นโยบายเหลาน�ลวนเปนความพยายามของภาครฐท!ตองการจะพฒนาวถชวตความเปนอยของชาวบานใหดข�น แตกลบสงผลกระทบตอแหลงทรพยากรธรรมชาตท!สาคญของชมชน โดยเฉพาะพ�นท!ปาสาธารณะถกตดโคนตนไมและทาลายไปเปนจานวนมาก

160

ปายคเส!อมโทรม ถอเปนยคท!เปนผลจากการท!นโยบายและโครงการพฒนาตางๆ ไดเขามาดาเนนการในพ�นท!ปาสาธารณะของชมชนท�งสองแหง ทาใหพ�นท!ปาเส!อมโทรมและกลายเปนท!รกราง โดยปาชมชนโคกหนลาดไดรบผลกระทบจากโครงการตางประเทศ ท�งโครงการปลกไมโตเรวขององคกรเพ!อการพฒนาระหวางประเทศของสหรฐฯ (USAID) และโครงการปลกปาสาธต เปนโครงการความรวมมอระหวางประเทศไทยกบประเทศญ!ปน โดยการสนบสนนของ JICA (Japan International Cooperation Agency) ซ! งอยในความรบผดชอบของสานกงานปาไมจงหวด ขณะท!ปาชมชนโคกหนองโน ไดรบผลกระทบจากโครงการสรางวทยาเขตศนยหนองโนของมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม โครงการเศรษฐกจพอเพยง และโครงการหมบานวฒนธรรม เหตการณดงกลาวจงทาใหเกดแนวความคดของชาวบานท!จะรวมตวกนเพ!อคดคาน ท!มาและการรวมตวขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มปจจยท!เก!ยวของเหมอนกน ดงน� 1) แกนนาในการรเร!มการรวมกลม เม!อชาวบานสวนหน!งพบวาชมชนของตนเองไดรบผลกระทบจากโครงการพฒนาท!เขามาทาใหแหลงทรพยากรธรรมชาตท!สาคญของชมชน โดยเฉพาะพ�นท!ปาสาธารณะ ถกบกรกทาลาย จนกลายสภาพเปนปาเส!อมโทรม จงอยากจะเขามารวมตวกนแกไขปญหาและคดคานโครงการ โดยสมาชกท!เขามารวมในระยะแรกขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด เปนชาวบานซ!งพยายามรวบรวมสมาชก และชกชวนผอาวโสในชมชนเขามาเปนประธานของกลม ซ! งเปนผท!ไดรบการยอมรบนบถอจากคนท�งในหมบานและชมชนใกลเคยง เพราะเปนผท!เสยสละเพ!อประโยชนของสวนรวมมาโดยตลอด ซ! งประเดนน� ถอวาเปนจดเดนขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ท!มผนาขององคกรอยางชดเจนและมศกยภาพท!จะสามารถประสานความรวมมอกบหนวยงานภายนอกได ขณะท!กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน สมาชกของกลมเกดจากการท!ผน าหมบาน ไดแก กานน ผใหญบาน และผชวยผใหญบานทกหมบาน ไดประชมรวมกบชาวบานจดต�งกลมข�นมาเพ!อแกปญหาในชมชน แตยงไมมรปแบบการบรหารจดการท!ชดเจน เพยงแตใหชาวบานเขามาพดคยเพ!อแลกเปล!ยนความคดเหนกน 2) ผลกระทบจากนโยบายหรอโครงการพฒนา โครงการพฒนาท!เขามาดาเนนการไดสรางความเสยหายใหกบพ�นท!ปาเปนอยางมาก และมการลกลอบตนไมไปหลายรอยไร สงผลกระทบตอคนในชมชนในเร!องวถชวตและอาชพ 3) จดมงหมายของชาวบาน จดมงหมายหลกของการรวมตวของชาวบานท�งสองพ�นท! คอ เม!อเกดการรวมตวกน ชาวบานตางพากนต!นตวอยากจะชวยกนอนรกษพ�นท!ปาสาธารณะเอาไว และตองการจะเรยกรองใหยตนโยบายหรอโครงการพฒนาออกไปจากชมชนของตนเอง

161

4) บทบาทสาคญขององคกร เปนสวนสาคญท!ทาใหการรวมตวกนมความชดเจน และเปนรปธรรมมากข�น โดยองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดน�น ชาวบานสามารถคดคานและยตโครงการปลกปาสาธตไดสาเรจ ขณะท!กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน แมวาจะสามารถคดคานยตโครงการสรางวทยาเขตศนยหนองโนของมหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม โครงการเศรษฐกจพอเพยง และโครงการหมบานวฒนธรรมได แตในปจจบนยงไมไดมขอสรปท!ชดเจน ดานการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มประเดนท!เก!ยวของ ดงน� 1) การบรหารจดการองคกร พบวา โดยรวมอาศยความไมเปนทางการในการทางาน เนนการทางานรวมกนของชาวบานดวยความเปนกนเอง พดคยปรกษาหารอกนแบบพ!นอง แตในสวนขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ไดมการกาหนดโครงสรางการทางาน การวางระบบสายการทางาน และโครงสรางสวนของการบรหารขององคกรไวอยางชดเจน กลาวคอ มท�งความเปนทางการและไมเปนทางการอยในองคกร ขณะท!กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ทางกลมยงไมมการกาหนดโครงสรางการทางานอยางเปนระบบ 2) การกาหนดกฎระเบยบและการบงคบใช ภายหลงการตอสคดคานโครงการพฒนาของชาวบานสาเรจ ชาวบานท�งสองพ�นท!มการรวมกนวางกฎกตกาในการใชปาท!ทางหมบานรวมกนคดข�นมา เพ!อการปองกนและอนรกษปาชมชนของตนเอง 3) กจกรรมขององคกร/กลม เน!องจากองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด เปนองคกรท!มความชดเจนเร!องการบรหารจดการ มศกยภาพในการตดตอประสานงานรวมถงความชวยเหลอตางๆ จากหนวยงานภายนอก จงมการจดกจกรรมทางดานการอนรกษท!มความชดเจนไดมากกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ท�งในเร!องของกจกรรมปลกปา การปองกนไฟปา การปลกฝงเยาวชนรนใหม การพฒนาและเพ!มศกยภาพองคกร และการสนบสนนดานงบประมาณ กองทน วสดอปกรณตางๆ จากหนวยงานท!เก!ยวของกบกจกรรมน�นๆ แตการชวยเหลอตางๆ ยงไมมความตอเน!อง ปจจบนงบประมาณ และวสดอปกรณ ยงมความขาดแคลน ซ! งเปนอปสรรคในการดาเนนกจกรรมหลายๆอยาง ขณะท!กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ยงไมมกจกรรมตางๆ ท!ชดเจน มเพยงการการทาความเขาใจถงขอตกลงตางๆ เก!ยวกบการใชประโยชนจากปารวมกน และมอบหมายใหชาวบานท!อยตดกบบรเวณปาชวยเปนหเปนตาดแลรกษาปารวมกน ระดบของการมสวนรวม พบวา กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มลกษณะของการมสวนรวมในระดบการมสวนรวมเพยงบางสวน เน!องจากภายในองคกรจะมความสมพนธแบบไมเปนทางการ ไมมการกาหนดโครงสรางบทบาทหนาท!ชดเจน ทาใหการดาเนนการกจกรรมตางๆ

162

ของกลมยงขาดการมสวนรวมจากคนในชมชนอยางเตมท! กจกรรมตางๆ มกจะนาโดยผนาชมชน ซ! งไดแก กานน ผใหญบาน เปนหลก ชาวบานมสวนรวมในลกษณะของการช� แจงใหเขาใจ รบทราบและปฏบตตามกฏเกณฑตางๆ ของชมชน ขณะท!องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด พบวา มลกษณะการมสวนรวมอยในระดบการมสวนรวมท!แทจรง เน!องจากกจกรรมตางๆ ขององคกรตองการการมสวนรวมจากหลายๆฝายอยเสมอ มการประชมพบปะแลกเปล!ยนความคดเหนกนของสมาชกในระดบตางๆ และนาขอคดเหน หรอความคบหนามาเขาท!ประชมในระดบภาพรวมเพ!อดาเนนการอยางเปนระบบตอไป รปแบบดงกลาวทาใหชาวบานรสกรวมกนวาตนเองเปนเจาของปาชมชนโคกหนลาดและมสวนรวมกบกจกรรมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดอยางชดเจน ซ! งถอวาเปนจดเดนท!ทาใหองคกรเกดเปนท!ยอมรบท�งจากคนในชมชนดวยกนเองและจากองคกรอ!นๆ ภายนอก ดานผลของการมสวนรวม ผวจ ยไดวเคราะหโดยอาศยการเปรยบเทยบผลสาเรจขององคกร/กลมวาไดเปนไปตามจดมงหมายของชาวบานในการเขามารวมกลมกนมากนอยเพยงใด โดยจากผลการศกษา พบวา ท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ถอวาประสบความสาเรจในการดาเนนงานตามจดมงหมายหลกของการเขามารวมกลม คอ ตองการคดคานโครงการพฒนาท!สรางความเสยหายกบพ�นท!ปาชมชน แตภายหลงองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดมการผลกดนใหองคกรมความเปนรปธรรมมากข�น มระบบการบรหารจดการท!ชดเจนกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน การศกษาเปรยบเทยบปจจยท!สนบสนนการมสวนรวม พบวา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มปจจยท!สนบสนนการมสวนรวม ดงน� 1) ปจจยสภาพแวดลอมทางกายภาพ ดานสภาพท!วไปของชมชน และศาสนา พธกรรมและความเช!อ มลกษณะเหมอนกน คอเปนลกษณะโดยท!วไปของชมชนชาวอสาน ซ! งคนในชมชนจะมความเมตตา โอบออมอารตอกน มการชวยเหลอกนเสมอนเปนญาตพ!นอง ชาวบานสวนใหญจะนบถอศาสนาพทธเปนหลก มความเช!อเก!ยวกบส!งศกดV สทธV ปกปกรกษาคนในหมบานใหมความสงบสข โดยเฉพาะส! งศกดV สทธV ในบรเวณปาชมชนของหมบาน นอกจากน� ปจจยสภาพแวดลอมทางกายภาพท!มสวนสาคญตอการมสวนรวมของชาวบานท�งสองแหง คอ การไดรบผลกระทบจากนโยบาย/โครงการพฒนาท!เกดข�นในพ�นท! ท�งในดานวถชวตความเปนอยและรายไดของครอบครว ซ! งเกดจากการท!ปาชมชนเส!อมโทรม อดมสมบรณของปาลดลง เพราะชาวบานใชประโยชนจากพ�นท!ปาชมชนมาโดยตลอด จงเกดการรวมกลมกนเพ!อเขามาคดคาน

163

ปจจยสภาพแวดลอมทางกายภาพท!ท�งสองพ�นท!มแตกตางกน คอ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มระบบการบรการจดการ การกาหนดโครงสรางการทางานขององคกร ท!ชดเจนเปนระบบกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน 2) ปจจยผลกดนจากบคคลอ!น โดยเฉพาะผนาและสมาชกขององคกร พบวา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน เกดข�นจากผนาองคกร และสมาชกไมก!คนท!ตองการจะรวมกลมกนเพ!อแกไขปญหาของชมชน โดยองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด จะมความชดเจนในเร!องของตวผนาองคกรมากกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มศกยภาพในการเช!อมโยงกบเครอขายภายนอกหรอหนวยงานอ!นๆ ไดชดเจนกวา 3) ปจจยท!เปนรางวลตอบแทน พบวา ชาวบานท�งสองพ�นท!ไดรบผลกระทบในดานอาชพและรายไดจากการลดลงของความอมสมบรณของปา ทาใหปจจยท!เปรยบเสมอนเปนรางวลตอบแทนในการเขามามสวนรวม คอ ตองการใหปาชมชนกลบมามความอดมสมบรณเหมอนเดม ชาวบานจะไดสามารถประกอบอาชพ เกบของปา สรางรายไดใหกบตนเองเพ!อเล� ยงครอบครวได 4) ปจจยภายในตวบคคล ชาวบานท�งสองพ�นท!มความคาดหวงในประโยชนสวนรวมรวมกน กลาวคอ มความตองการจะเขามาชวยกนแกไขปญหา รวมกนคดคานโครงการพฒนาท!สรางความเสยหายใหกบปาชมชน และตองการใหปากลบมามความอดมสมบรณเหมอนเดม เม!อถกชกชวนจงมความรสกวาตนเองเปนสวนหน! งท!จะตองเขามารวมดวย เน!องจากชาวบานตางกไดรบผลกระทบจากปญหาท!เกดข�นเหมอนๆ กน และไมมเร!องเงนหรอคาตอบแทนใดๆ ชาวบานตางมาดวยใจท!อยากจะทาเพ!อชมชนของตนเองอยางแทจรง กลาวโดยสรปคอ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน เปนองคกรหรอกลมท!เกดจากการรวมตวกนของชาวบานท!ตองการจะเขามาแกไขปญหาของชมชนจากผลกระทบของโครงการพฒนาท!เขามาดาเนนการในพ�นท!ปาสาธารณะ และสรางความเสยหายใหกบผนปา โดยรวมแลวลกษณะโดยท!วไปของพ�นท!ท�งสองคอนขางคลายกน เน!องจากมปจจยพ�นฐานท!มลกษณะคลายกน ซ! งไดแก ประวตของชมชนรอบปา ท!ต�ง ลกษณะทางภมศาสตร วถชวตของชมชน และศาสนา พธกรรมและความเช!อ แตอยางไรกด พบวา กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ยงขาดการใหความสาคญกบการบรหารจดการองคกรท!เปนระบบ และการกาหนดตวผนาองคกรท!ชดเจน ซ! งกลมเนนใหความสาคญกบการปองกนปามากกวา กจกรรมดานอ!นๆ อาจกลาวไดวา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มการบรหารจดการความเปนองคกรเครอขายของตนเองไดดกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน เน!องจากการดาเนนงานของ

164

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด คานงถงการสรางการมสวนรวมของชาวบานในทกๆสวน มการกาหนดโครงสรางการทางาน โครงสรางการบรหารขององคกร ระบบสายการทางาน กจกรรมและการประชม ปจจยเหลาน� ถอวาเปนตวแปรท!สาคญท!จะทาใหองคกรเครอขายภาคประชาชนประสบความสาเรจและสามารถดาเนนงานไดอยางย !งยน

6.2 อภปรายผลการวจย การศกษาวจยเร! อง องคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวม กรณศกษาเปรยบเทยบองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน จงหวดมหาสารคาม มประเดนท!นาหยบยกมาอภปรายผลดงตอไปน� 6.2.1 ท�มาและการรวมตวเปนเครอขาย

ท!มาและการรวมตวของท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวา ท�งสองแหงเปนเครอขายท!ประชาชนเปนแกนนาในการจดต�งเพ!อการแกไขปญหาท!เกดข�นในพ�นท! ซ! งสอดคลองกบแนวคดของ วชย แสงศร (2552: 34) ท!กลาวถงการกอรปของเครอขาย (network forming) วาอาจเกดได 2 แนวทาง คอ เครอขายท!เกดจากรฐเขาไปเปนผรเร!ม (state initiative) และเครอขายท!ประชาชนเปนแกนนาจดต�ง โดยเกดจากการรเร!มสรางสรรคของกลมประชาชนเองท!เกดความตระหนก และต!นตวในปญหาใดปญหาหน! งท!เกดข� น แลวลงมอรเร! มในการรวมตวกนเขาเปนกลมเพ!อดาเนนการแกไขปญหาใหลลวง และลกษณะดงกลาวยงสอดคลองกบแนวคดของ ธนา ประมขกล (2544) ท!ไดอธบายถงจดเร!มตนของเครอขายวาเครอขายท!เกดโดยธรรมชาต เปนเครอขายท!เกดจากการท!ผคนมความคดตรงกนทางานคลายคลง หรอประสบกบสภาพปญหาเดยวกนมากอนมารวมตวกน เพ!อแลกเปล!ยนความคด ประสบการณ ไปจนถงรวมกนแสวงหาทางเลอกใหมท!ดกวา จากผลการศกษาท!มาและการรวมตวของท�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ท!พบวาเกดจาก 4 ปจจย ไดแก แกนนาในการรเร!มการรวมกลม ผลกระทบจากนโยบาย/โครงการ จดมงหมายของชาวบาน และบทบาทสาคญของกลม ซ! งสอดคลองกบผลการวจยของ งามเนตร จรงสงเนน (2538) ท!ไดศกษาองคกรชมชนเครอขายเพ!อการจดการทรพยากรธรรมชาตในเขตพ�นท!ลมน� า กรณศกษาองคกรชมชนเครอขายลมน� าแมราก-แมเลา ตาบลปาแป อาเภอแมแตง จงหวดเชยงใหม โดยพบวาปจจยท!ทาใหเกดการรวมตวเปนองคกรชมชนเครอขายเพ!อการจดการทรพยากร คอ 1) การมปญหาและผลกระทบรวมกน คอ

165

ปญหาความแหงแลง ซ! งเปนผลกระทบมาจากการทาลายปา 2) การมผนาและคณะกรรมการในองคกรบรหารสวนทองถ!นท! เปนผ มสานกรบผดชอบสงตอการแกปญหาของชมชน แตไมสอดคลองกบปจจยขอท! 3 คอ การกระตนใหเกดการกอต�งองคกรโดยเจาหนาท!จากภายนอก เน!องจากองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ไมมหนวยงานอ!นๆ เขามามสวนเก!ยวของในชวงของการรวมตวเปนองคกรชมชนเครอขาย นอกจากน�ท!มาและการรวมตวของท�งสองพ�นท!ซ! งเปนการแสวงหาทางออกรวมกนของชาวบาน ยงสอดคลองกบ ไททศน มาลา (2553) ไดศกษาบทบาทในการทางานรวมกนระหวางสภาองคกรชมชนกบองคกรปกครองสวนทองถ!น ซ! งพบวา สาเหตท!นาไปสการผลกดนแนวคดของการมสภาองคกรชมชนข�นอยางหน!ง คอ การท!ชมชนแสวงหาเคร!องมอเพ!อตอสกบความเหล!อมล�าท!เกดข�นในสงคม และ การท!กฎหมายใหการรบรองตอการมสวนรวมของประชาชนมากข�น ซ! งสอดคลองกบการทบทวนกฎหมายท!เก!ยวของ ในบทท! 2 6.2.2 การมสวนรวม จากท!ผวจยไดศกษาเก!ยวกบการมสวนรวมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน พบวา ในดานการบรหารจดการองคกร องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน อาศยความไมเปนทางการในการบรหารจดการ และมรปแบบการตดตอประสานงานในเครอขายท!ไมเปนทางการ โดยองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด จะใหความสาคญกบระดบหมบาน มตวแทนจากแตละหมบานเขามาตดตอเช!อมโยงกบหมบานอ!นๆ และเขามามสวนรวมกบสวนกลาง คอ คณะกรรมการองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และตวแทนดงกลาวกจะนาขอสรปหรอนโยบายตางๆ กลบไปดาเนนการในระดบหมบานของตนเอง แตในการตดตอเช!อมโยงกนน�นบางหมบานกไมไดตดตอเช!อมโยงแลกเปล!ยนขอมลกบหมบานอ!นๆ เทาท!ควร รวมถงการไดรบทราบขอมลขาวสารท!ไมตรงกน ซ! งลกษณะดงกลาว สอดคลองกบ ประพจน ชวงภศร (อางถงใน สานกงานสงเสรมและสนบสนนวชาการ 1-12, 2547: 9) ท!ไดเสนอรปแบบของเครอขายท!พจารณาจากลกษณะความสมพนธของสมาชกและแกนกลางประสานเครอขายวา เครอขายรปแบบกระจาย เปนเครอขายองคกรแกนหรอกลมแกนกลางประสาน ตลอดจนสมาชกมการตดตอส! อสาร ประสานงานรวมมอซ! งกนและกน กระจายการประสานงานเช!อมประสานสมพนธกนในระหวางสมาชกดวยกนและกบกลมแกน ซ! งกลมแกนจะคอยทาหนาท!เอ�ออานวยความสะดวกตางๆ ใหแกสมาชก และยงสอดคลองกบ Starkey (1997: 18) ท!ไดกลาวถงการเกดข�นของเครอขายในรปแบบเครอขายท!มการรวมมอ และแลกเปล!ยนขอมลผานองคกรท!เปนศนยกลางของเครอขาย

166

ขณะท!รปแบบการตดตอประสานงานในเครอขายท!ไมเปนทางการของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน อาศยการทางานในลกษณะไมเปนทางการในการตดตอเช!อมโยงกนระหวางหมบานตางๆ ผานตวแทนหมบานซ! งสวนมากจะเปน ผใหญบาน ผชวยผใหญบาน และชาวบาน เขามาเปนแกนนาหลกในการดาเนนการของกลม และจะนาแนวคด นโยบาย หรอกจกรรมตางๆ ของกลมลงไปประชาสมพนธใหกบชาวบานในหมบานของตนใหยดถอปฏบตตามตอไป แตการตดตอเช!อมโยงกนของหมบานตางๆ ไมไดครบถวนสมบรณ ยงมบางหมบานท!ไมไดเขามารวมกบหมบานอ!นๆ อยางเตมท! และไดรบขอมลเก!ยวกบกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนไมตรงกน โดยลกษณะดงกลาว สอดคลองกบ Starkey (1997: 18) ท!ไดกลาวถงลกษณะของการเช!อมโยงกนขององคกรภายในเครอขาย โดยท!ไมมองคกรท!เปนศนยกลางของเครอขาย ซ! งลกษณะแบบน� ถอไดวาเปนเครอขายท!สมบรณแบบในทางทฤษฎ แตไมเหมาะสมในการนาไปใช เน!องจากไมมองคกรท!เปนศนยกลางของเครอขายในการอานวยการในดานตางๆ ใหกบสมาชกในเครอขาย น อ ก จ า ก น�ลกษณะท!บางหมบานขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดไมไดตดตอเช!อมโยงแลกเปล!ยนขอมลกบหมบานอ!นๆ อยางเตมท! และการตดตอเช!อมโยงกนของหมบานตางๆ ของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนท!ไมครบถวนสมบรณน�น สอดคลองกบ ทพวรรณ หลอสวรรณรตน (2556: 437) ซ! งอธบายถงลกษณะโครงสรางขององคกรเครอขายท!ถกกาหนดจากความเหนยวแนนของความสมพนธในเครอขาย (related embeddedness) ในระดบองคกร โดยพจารณาวาเครอขายมความเหนยวแนนหรอออนแอ (strong/weak tie) ตาแหนงความใกลชดในเครอขาย (closure) และปฏสมพนธในเครอขาย (embeddedness interactions) และสอดคลองกบ Burt (อางถงใน ทพวรรณ หลอสวรรณรตน, 2556) กลาววา การท!แตละกลมมงทากจกรรมของตนเองโดยไมสนใจกลมอ!น คอ การมหลมในโครงสรางระหวางคน 2 กลมของเครอขาย ซ! งหากในเครอขายมสมาชกบางคนท!มหลมจะไมมประสทธภาพในการไดมาซ! งขอมล 6.2.3 ปจจยท�สนบสนนการมสวนรวม

ผลการวจยพบวา ปจจยท!ทาใหองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดประสบความสาเรจมากกวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน คอ ระบบการบรการจดการขององคกร และความชดเจนของผนาองคกร ซ! งสอดคลองกบ ธนา ประมขกล (2544) ท!กลาววา ไมวาในเครอขายใหญหรอเลก สมาชกมากหรอนอย การจดการจะคงเปนหน! งในปจจยสาคญ ของความสาเรจขององคกรเสมอ โดยเฉพาะเครอขายท!มพ�นฐานสมาชกหลากหลาย มารวมกนโดยอสระ ไมถอการส!งการเปนกลไกหลกน�น การจดการจะมความสาคญย!งข�น และสอดคลองกบ สม

167

พนธ เตชะอธก (2540: 3) ท!กลาววา การบรหารจดการ ถอเปนเร!องช�ขาดความเขมแขงขององคกรชาวบาน การจดการท!มประสทธภาพ จะตองประกอบไปดวย 1) การตดสนใจรวมกน สมาชกตองมความรสกเปนเจาของ มความตระหนกรวมตดสนใจ ไมปลอยใหเปนการตดสนใจของผนาฝายเดยว 2) โครงสรางและบทบาทหนาท! การแบงบทบาทหนาท!ควรแบงใหเปนตาแหนงท!มเน�อหางานใหปฏบตจรง 3) สถานท!และวสดอปกรณเพ!อเปนศนยกลางในการประชมการจดกจกรรมการเกบวสดอปกรณและใชประโยชนอ!นๆ สาหรบชมชน 4) กฏกตการวมกน ซ! งถอเปนขอตกลงรวมกน เพ!อเปนแนวทางปฏบต 5) การส!อสารระหวางผนากบสมาชกองคกร การส!อสารมความสาคญมาก ชวยใหเกดการรบร เขาใจและรวมมอกนมากข�น 6) การควบคมตรวจสอบ ตองมการควบคมตรวจสอบอยางสม!าเสมอ เพ!อใหมการรบรกนอยางโปรงใส โดยเฉพาะดานการเงน นอกจากน� ยงพบวา การมความชดเจนในตวผนาองคกรขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด สามารถเพ!มศกยภาพใหกบองคกรไดเปนอยางมาก ท�งในสรางการยอมรบ และการตดตอเช!อมโยงขอการสนบสนนจากหนวยงานอ!นๆ ภายนอก ซ! งสอดคลองกบ สมพนธ เตชะอธก (2540: 3) ท!กลาววา ผนาถอเปนผกมความอยรอดขององคกรชมชน หากผนาไดรบการยอมรบ มบารม มความสามารถ ปฏบตด สรางความสามคคและคดถงสวนรวมจรงๆ กจะสามารถนาพาองคกรไปสความเขมแขงได แตกไมควรปลอยใหการตดสนใจเปนของผนาฝายเดยว และยงสอดคลองกบ สมพนธ เตชะอก และคณะ (2540: 121) ท!จาแนกองคประกอบหลกขององคกรชมชนท!จะทาใหองคกรชมชนสามารถดารงอยไดจะตองประกอบไปดวย การมอดมการณรวมกน การมเปาหมายและวตถประสงครวมกน การมผลประโยชนรวมกน มผนา และมการบรหารจดการองคกร ในระดบพ�นฐาน กลาวคอ การมการตดสนใจรวมกน และมโครงสราง บทบาทหนาท! เปนรปแบบมาตรฐาน น!นคอการมคณะกรรมการดาเนนงานขององคกร

168

6.3 ปญหาเก�ยวกบการมสวนรวมขององคกรเครอขายภาคประชาชน

6.3.1 องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด

ปญหาเก!ยวกบการมสวนรวมขององคกรเครอขายภาคประชาชนในองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มประเดนท!สาคญดงน� 6.3.1.1 ปญหาดานความขดแยง

เร!มต�งแตชวงการดาเนนการคดคานโครงการปลกปาสาธตของชาวบาน โดยในขณะน�นชาวบานบางสวนยงมความตองการท!จะใหมโครงการน� ดาเนนการในพ�นท!ตอไป เพราะทางเจาของโครงการไดมการจางแรงงานจากในพ�นท!ใหเขาไปทางานดวย ชาวบานสวนหน!งตางพากนมองวาเปนอกชองทางหน!งท!จะสรางรายได กลบไมไดมองถงผลกระทบท!เกดข�นกบปาชมชนของตนเอง อาจเพราะชาวบานสวนมากเปนคนยากจน หาเชากนค!า เม!อมชองทางการหารายได มการสรางอาชพกมกจะมองถงเร!องปากทองของตนเองมาเปนอนดบแรก ความขดแยงทางความคดน� รนแรงข�นจนเกดการปะทะกนระหวางชาวบานจากหมบานเดยวกนเอง สงผลใหตองมการพดคยทาความเขาใจ และการเรยกรองใหผผนาชมชนเขามาแกไขปญหาความขดแยง ซ! งการท!ชาวบานมความคดเหนท!ขดแยงกนน� ยอมสงผลตอการเขามามสวนรวมกบกจกรรมท!ทางองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดกาลงดาเนนการอย 6.3.1.2 ปญหาดานงบประมาณและการสนบสนนจากหนวยงานภายนอก

งบประมาณและการสนบสนนจากหนวยงานภายนอก นบวาเปนปญหาและอปสรรคในการดาเนนงานขององคกร กลาวคอ ภายหลงมการจดต�งองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดอยางชดเจน ในระยะแรกน�นงบประมาณสวนใหญมาจากการบรจาคจากชาวบานดวยกนเอง ยงไมมหนวยงานใดๆ เขามาสนบสนน แมภายหลงกมแนวโนมท!ดข�น เร!มมความชวยเหลอจากหนวยงานภาครฐ แตกยงขาดความตอเน!อง ซ! งพบวาปจจบนองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด มกจกรรมโครงการหลายอยางท!ยงขาดงบประมาณมาใชดาเนนการ เชน สถานวทยชมชนคนรกปา ขณะท!ผวจยลงพ�นท!เกบขอมล คล!นวทยดงกลาวเกดปญหาในเร! องกระแสไฟฟา กาลงไฟฟาไมเพยงพอตอการใชงาน อกท�งเคร!องสงสญญาณกชารดทรดโทรมไปตามกาลเวลา จงจาเปนตองระงบการออกอากาศไวช!วคราว เน!องจากยงไมมงบประมาณมาซอมแซม ซ! งจากการสอบถามชาวบานผดแล งบประมาณท!จะมาซอมแซมคอนขางสง นอกจากน� วสดอปกรณตางๆ ท!หนวยงานภาครฐเคยสนบสนนมาต�งแตในอดตกทรดโทรมไมสามารถใชงานได เชน

169

อปกรณในการดบไฟปา ถงดบเพลง และวทยส!อสาร เปนตน ปญหาดงกลาวทาใหกจกรรมตางๆ ท!ทาใหชาวบานเกดการมสวนรวมท!องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดต�งใจจะดาเนนการเปนอนตองชะงกลง 6.3.1.3 ปญหาดานความแหงแลง

ความแหงแลงของพ�นทปาชมชนโคกหนลาดเปนปญหาหน! งท!สงผลตอวถชวตของคนในชมชน เน!องจากแหลงน� าในพ�นท!น�นมนอย สวนมากเปนแหลงน� าตามธรรมชาตเลกๆ มความต�นเขนมาก และมน� าเฉพาะชวงฤดฝน ในชวงหนารอนจะแหงแลง เม!อแหลงน� าตามธรรมชาตไมสามารถใชประโยชนได พชผกตางๆ ท!ชาวบานเคยปลกเปนอาหาร หรอบางกนาไปขายท!ตลาดเพ!อสรางรายไดกไมสามารถปลกไดอยางเตมท! เน!องจากขาดน� าในการเพาะปลก ทาใหชาวบานตองซ�อหาจากตลาดเพ!อเปนอาหาร รวมไปถงความอดมสมบรณของผนปากลดนอยลง ของปาหรอพชพนธตางๆ ท!ชาวบานเคยเขาไปเกบนามาขายกลดลง กระทบตอรายไดและเศรษฐกจของครอบครว 6.3.1.4 ปญหาเก�ยวกบชมชนรอบปา

ชม ชนรอบ ปา โค ก หนลา ด เ ปนพ� น ท! อย ใก ลกบ ตว เ ม องจงหวดมหาสารคาม ทาใหกระแสทนนยมไดเขามากระทบกบชวตความเปนอยของคนในชมชนอยางหลกเล!ยงไมได การดาเนนชวตของคนกเปล!ยนไปตามยคสมย คนหนมคนสาววยทางานในชมชนเลอกท!จะไมประกอบอาชพเปนเกษตรกร จงออกไปหางานทาในตวเมอง คนในหมบานสวนมากจงเปนวยกลางคน และคนเฒาคนแก ท!คอยดแลท!นาของตนเอง ทาใหความสนใจท!จะเขามามสวนรวมกบกจกรรมขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดของคนวยหนมสาวลดนอยลง แกนนาและสมาชกองคกรมแตคนเฒาคนแก จงทาใหองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาดใหความสาคญกบการมกจกรรมท!เก!ยวของกบการปลกฝงแนวความคดดานการอนรกษปากบเยาวชนรน นกเรยน นกศกษามากข�น

170

6.3.2 กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ปญหาเก!ยวกบการมสวนรวมของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มประเดนท!สาคญดงน� 6.3.2.1 ปญหาดานการบรหารจดการองคกร

ปญหาหลกของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน คอ การท!ชาวบานยงไมไดใหความสาคญกบการบรหารจดการความเปนเครอขายของตนเองอยางเปนระบบ ยงขาดกระบวนการการมสวนรวมเพ!อการจดโครงสรางการบรหารงาน การระบอานาจหนาท! บทบาทของสมาชก และการสรรหาคนเขามาทาหนาท!ในสวนตางๆ อยางเปนทางการ โดยกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนยงคงใชวธการทางานรวมกนแบบไมเปนทางการ ผนาชมชนและชาวบานใชการพดคยขอความชวยเหลอ ขอความรวมมอกนโดยตรง ทาใหการมสวนรวมในการดาเนนงานของกลมน�น ยงไมถอวาเปนกระบวนการการมสวนรวมของคนในชมชนอยางแทจรง 6.3.2.2 ปญหาดานผนาองคกร ปจจบนกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ยงไมมผนาท!เปนประธานของกลมอยางชดเจน การดาเนนการน�นอาศยกลไกการทางานในระดบหมบาน โดยใหผนาชมชน ท�งกานนและผใหญบานของแตละหมบานเปนหลกในการดาเนนกจกรรมการเคล!อนไหวตางๆ ของกลม นอกจากน�กลมยงไมมการประสานงานในระดบตาบลหรอในระดบองคกรอยางเปนทางการ และบางหมบานกยงไมทราบขาวสารเก!ยวกบการจดต�งกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนอยางชดเจน มเพยงแคการดาเนนการในระดบหมบาน ขอความรวมมอใหชาวบานในพ�นท!ของตนเองชวยกนรบผดชอบดแลปองกน แกไขปญหาตางๆ ภายในพ�นท!ปา 6.3.2.3 ปญหาดานการมสวนรวม

การดาเนนงานของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ยงใหความสาคญกบกระบวนการการมสวนรวมของชาวบานในพ�นท!ในลกษณะการประชาสมพนธใหทราบและปฏบตตาม มเพยงชาวบานบางสวนหรอแกนนาในระดบหมบานท!เขารวมประชมเสนอขอคดเหน หรอรวมกาหนดนโยบายรวมกบผนาชมชน นอกจากน� ยงพบวา การมสวนรวมอกอยางท!ถอวาปญหาและอปสรรคในการดาเนนงานของกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน คอ การประสานงานในภาพรวมระดบตาบล เก!ยวกบการดาเนนงานภายใตกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ชาวบานสวนใหญยงรบทราบขอมลขาวสารเก!ยวกบการรวมกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนไมตรงกน

171

6.3.2.4 ปญหาดานกจกรรมและการเรยนร

กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนยงไมมรปแบบกจกรรม รวมถงการสรางการเรยนรและการสรางจตสานกเก!ยวกบการอนรกษปาท!เปนรปธรรมชดเจน มเพยงการบอกกลาวและขอความรวมมอกนระหวางชาวบานดวยกน สวนใหญกจกรรมท!เกดข�นในหมบานจะเปนโครงการท!เกดจากหนวยงานภายนอกเขามาจดกนเอง เชน โครงการปลกปาของศนยมชย โดยมชาวบานมารวมเพยงสวนหน!งเทาน�น ลกษณะดงกลาวทาใหกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนยงขาดกระบวนการการเรยนรท!ใหชาวบานรวมกนกาหนดรปแบบกจกรรมของกลมอยางชดเจน การดาเนนการสวนมากเนนไปท!การปองกนปาจากการบกรก การลกลอบตดตนไม ซ! งอาจเปนเพราะวากลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโนยงรเร!มรวมกลมกนไดไมนาน และยงขากกระบวนการบรหารจดการในหลายๆ ดาน จะเหนไดวา ปญหาท!พบในองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด และกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน มลกษณะท!แตกตางกน ท�งปญหาจากภายในตวองคกรและปญหาจากภายนอก โดยปญหาขององคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด จะเก!ยวกบงบประมาณในการดาเนนงานกจกรรม โครงการตางๆ ขององคกร และวสดอปกรณท!เส! อมโทรมไปตามกาลเวลา ไมสามารถใชงานได ซ! งจะเปนปญหาท!เกดภายหลงการจดต�งองคกรและดาเนนงานมาไดแลวชวงหน!ง แตกลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน ถอวายงอยในชวงของการรเร!มจดต�ง จงยงขาดปจจยในหลายๆ ดานท!จะทาใหกลมสามารถดาเนนงานไดอยางย !งยนตอไปในอนาคต

6.4 ขอเสนอแนะ การศกษาคร� งน� ผวจยมขอควรพจารณาและเสนอแนะดงน� 6.4.1 ขอเสนอแนะเชงนโยบาย การดาเนนโยบายหรอโครงการพฒนาใดๆ กตาม ท�งจากหนวยงานภาครฐหรอเอกชน ควรคานงถงวถชวตของคนในชมชนท!จะเขาไปดาเนนการ โดยเฉพาะนโยบายหรอโครงการพฒนาท!จะเก!ยวของกบทรพยากรธรรมชาตและส!งแวดลอมของชมชน ซ! งรปแบบของนโยบายหรอโครงการพฒนาควรจะเกดจากการมสวนรวมในการระดมความคดเหนของชาวบานดวย เพ!อใหเกดประโยชนตอชมชนอยางแทจรง ซ! งการพฒนาในลกษณะดงกลาวยอมจะทาใหเกดความย !งยน และสรางประโยชนสขแกชมชน

172

นอกจากน� หนวยงานภาครฐควรรวมกบภาคประชาชนในการจดการพ�นท!แหลงทรพยากรธรรมชาตของชมชนรวมกน โดยเฉพาะพ�นท!ท!เปนแหลงทรพยากรธรรมชาตท!จาเปนตอชมชน โดยรฐมบทบาทเปนผสนบสนนชวยเหลอ ท� งดานองคความรและเทคโนโลยท!ชมชนตองการ และรวมปองกนโดยผานการใชกฎหมายขอบงคบตางๆ 6.4.2 ขอเสนอแนะดานการบรหารจดการองคกร 1) การทางานขององคกรเครอขายภาคประชาชน ควรเนนกระบวนการการมสวนรวมในการระดมความคดของสมาชกและชาวบานในชมชนเพ!อจดทากจกรรมหรอโครงการท!เกดข�นจากความตองการของคนในชมชนอยางแทจรง ท�งเพ!อการแกไขปญหาตางๆท!เกดข�นในชมชนและการพฒนาศกยภาพในดานอ!นๆ นอกจากน� กระบวนการการมสวนรวมยงสามารถสรางความเขมแขงใหกบชมชน สรางจตสานกใหชาวบานรสกวาตนเองเปนเจาของชมชน และมสวนรวมกบองคกรเครอขายภาคประชาชนในหมบานของตนเองอยางชดเจน 2) องคกรเครอขายภาคประชาชนควรสรางเครอขายการทางานรวมกนกบองคกรเครอขายภาคประชาชนอ!นๆ ในพ�นท!ใกลเคยง ใหสามารถประสานความรวมมอ และเปนกาลงสาคญในการอนรกษทรพยากรธรรมชาต การสนบสนนกจกรรมท!สามารถเพ!มศกยภาพขององคกรและบคลากรภายในองคกร การของบสนบสนนชวยเหลอจากหนวยงานภายนอก การรวมกนผลกดนโครงการตางๆ แมกระท�งการแลกเปล!ยนเรยนรรวมกนระหวางองคกรเครอขายภาคประชาชนดวยกนเอง เพ!อใหองคกรเครอขายภาคประชาชนน�นสามารถแกไขปญหาและบรหารจดการทองถ!นของตนไดอยางมประสทธภาพมากย!งข�น 3) ในการทางานขององคกรเครอขายภาคประชาชนควรสงเสรมใหเกดการมสวนรวมจากภาคสวนอ!นๆ ในสงคม เชน หนวยงานภาครฐ สถาบนการศกษา องคกรพฒนาเอกชน (NGOs) และหนวยงานเอกชน เปนตน เพ!อใหองคกรเปนท!ยอมรบในสงคม สงเสรมใหการดาเนนกจกรรมขององคกรไดรบการสนบสนนจากภาคสวนตางๆ ซ! งจะเปนแรงผลกดนสาคญท!จะทาใหการดาเนนงานขององคประสบความสาเรจย!งข�น 4) องคกรเครอขายภาคประชาชนจาเปนตองมการสรางผนารนใหม เพ!อสบสานเจตนารมณเก!ยวกบจตสานกรกษและหวงแหนพ�นท!ปาสาธารณะในชมชนของตนเอง และใหการดาเนนงานขององคกรสามารถดาเนนการตอไปไดอยางย !งยน 5) ควรมการสรางแนวทางและรปแบบการทางานท!ชดเจน รวมถงตองกาหนดโครงสรางบทบาทหนาท!ของคณะกรรมการฝายตางๆ และรปแบบการจดการองคกรอยาง

173

เปนทางการ เพ!อใหเกดประโยชนตอการจดทาแผนกจกรรม การสนบสนนชวยเหลอจากหนวยงานภายนอก และการเช!อมโยงกบองคกรเครอขายภาคประชาชนอ!นๆ 6.4.3 ขอเสนอแนะในการวจยคร5งตอไป

1) การศกษาวจยเก!ยวกบองคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวมในคร� งตอไป ควรมการศกษาความคดเหนจากภาคสวนตางๆ ท!มความเช!อมโยงกบดาเนนงานขององคกรเครอขายภาคประชาชนเพ!มเตม เชน สถาบนการศกษา องคกรพฒนาเอกชน (NGOs) หนวยงานเอกชน เปนตน ท�งน� เพ!อใหผลการศกษาวจยมรายละเอยดท!ชดเจนมากย!งข�น 2) การศกษาวจยเก!ยวกบองคกรเครอขายภาคประชาชนกบการมสวนรวมในคร� งตอไป ควรจะศกษาถงประเดนอ!นๆ นอกเหนอจากการมสวนรวม ซ! งมผลตอการดาเนนงานขององคกรเครอขายภาคประชาชน ท�งการนาไปสความสาเรจ หรอการศกษาหาสาเหตท!นาไปสความผดพลาด เพ!อนาไปสการสรางแนวทางตนแบบสาหรบการบรหารจดการองคกรเครอขายภาคประชาชนท!เหมาะสมตอไป

บรรณานกรม

กาญจนา แกวเทพ. 2538. เคร องมอการทางานแนววฒนธรรมชมชน. กรงเทพฯ: สภาคอทอลก

แหงประเทศไทยเพ%อการพฒนา. เกรยงศกด* เจรญวงศศกด* . 2543. การจดการเครอขาย: กลยทธสาคญสความสาเรจของการปฏรป

การศกษา. กรงเทพฯ: บรษท ซสเซส มเดย จากด. งามเนตร จรงสงเนน. 2538. องคกรชมชนเครอขายเพ อการจดการทรพยากรธรรมชาตในเขตพ.นท

ลมน.า: กรณศกษาองคกรชมชนเครอขายลมน.าแมราก-แมเลา ตาบลปาแป อาเภอแม

แตงจงหวดเชยงใหม. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สถาบนบณฑตพฒนบรหาร ศาสตร. จนทรนนท เหลาพนนา. 2546. ขบวนการสรางเครอขายการพฒนาองคกรชมชนของอาเภอแวง

ใหญ จงหวดขอนแกน. ภาคนพนธปรญญามหาบณฑต สถาบนบณฑตพฒน บรหารศาสตร.

จานงค แจมจนทรวงษ. 2553. การพฒนารปแบบการบรหารระบบเครอขาย เพ อสงเสรมคณภาพ

การศกษาในสถานศกษาข.นพ.นฐาน สงกดสานกงานเขตพ.นท การศกษา

กรงเทพมหานคร. วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย. จาเนยร โกมลวานช. 2553. ปจจยท มความสมพนธกบการมสวนรวมของกลมผใชน.าชลประทาน

ในเขตจดรปท ดนดานการบรหารจดการการใชน.า: ศกษากรณ โครงการสงน.าและบารง

รกษาพนมทวน อาเภอทามวงจงหวดกาญจนบร. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต มหาวทยาลยราชภฏกาญจนบร.

จรพล สนธนาวา. 2537. ส งแวดลอม' 37. เอกสารประกอบการสมมนาการอนรกษ

ทรพยากรธรรมชาตและส งแวดลอมของประเทศไทย คร.งท 5 แนวทางในการมสวน

รวมของประชาชนตอการจดการทรพยากรธรรมชาตและส งแวดลอม. กรงเทพฯ: กรมสงเสรมคณภาพส%งแวดลอม.

ฉกาจ ลอยทอง. 2552. เครอขายกบศกยภาพขององคกรปกครองสวนทองถ นรปแบบเทศบาลใน

ประเทศไทย. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร.

175

ชยณรงค เหลองวลย. 2549. รายงานการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวมโครงการเสรมสรางและ

พฒนาเครอขายชมชนนารองดานการระงบขอพพาท: จงหวดลาพน. เชยงใหม: คณะนตศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

ชนสคค สวรรณอจฉรย. 2549. เครอขายทางสงคม. มหาสารคาม: มหาวทยาลยมหาสารคาม. ดษฎ อายวฒน และคณะ. 2535. การมสวนรวมของชาวบานในงานวนศาสตรชมชน: กรณชมชน

หวยมวง. ขอนแกน: โครงการวจยวนศาสตรชมชน คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน.

ถวลวด บรกล. 2548. การมสวนรวม: แนวคด ทฤษฎและกระบวนการ. กรงเทพฯ: สถาบนพระปกเกลา.

ทชชวฒน เหลาสวรรณ. 2551. ภมปญญาบรณาการในการจดการปาชมชนเพ อการพฒนาท ย งยน:

กรณศกษาปาชมชนโคกหนลาด อ.เมอง จ.มหาสารคาม. มหาสารคาม: มหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม.

ทพวรรณ หลอสวรรณรตน. 2553. ทฤษฎองคการสมยใหม. กรงเทพฯ: บรษท ด.เค.ปรDนตDงเวลด จากด.

ทพวรรณ หลอสวรรณรตน. 2556. ทฤษฎองคการ มมมองตางกระบวนทศน. สมทรปราการ: บรษท ด.เค.ปรDนตDงเวลด จากด.

ธนา ประมขกล. 2544. เครอขาย. ศนยสงเสรมสขภาพเขต 6 ขอนแกน. วารสารการสงเสรม

สขภาพ และอนามยส งแวดลอม. 24, 3 (กรกฎาคม – กนยายน). นรนทรชย พฒนพงศา. 2547. การมสวนรวม หลกการพ.นฐาน และกรณตวอยาง. เชยงใหม: สร

ลกษณการพมพ. นฤมล นราทร. 2543. การสรางเครอขายการทางาน: ขอควรพจารณาบางประการ. กรงเทพฯ:

โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร. นกวจยประจาสถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยขอนแกน. 2540. องคกรชมชน: กลไกเพ อ

แกปญหาและพฒนาสงคม. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว).บรษท ปตท.จากด (มหาชน). 2550. องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด ปาชมชน โดย

องคกรชมชน เพ อชมชน. คนวนท% 20 มกราคม 2556 จาก http://pttinternet.pttplc.com/greenglobe/2544/community-02.html

เบญจวรรณ นาราสจจ. 2552. ประวตศาสตรภมปญญาอสาน. ขอนแกน: ศนยวจยพหลกษณสงคมลมนDาโขง มหาวทยาลยขอนแกน.

176

ประพนธ วรรณบวร. 2543. การมสวนรวมของสมาชกสภาองคการบรหารสวนตาบลในการ

ดาเนนงานองคการบรหารสวนตาบล: กรณศกษาจงหวดนครราชสมา. โครงการศกษาคนควาดวยตนเอง (ศศ.ม.) บณฑตวทยาลยมหาวทยาลยขอนแกน.

ประเวศ วะส. 2541. ชมชนเขมแขง ทนทางสงคมของไทย. หนงสอชดชมชนเขมแขง ลาดบท% 1. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนเพ%อสงคม และธนาคารออมสน.

ประเวศ วะส. 2542. เศรษฐกจพอเพยงและประชาสงคม. กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช. ปฤถา พรหมเลศ. 2549. การประสานเครอขายทางสงคมในการปองกนอทกภยในเขตลมน.าปง

ตอนลาง. วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต มหาวทยาลยรามคาแหง. ปารชาต วลยเสถยร และคณะ. 2546. กระบวนการและเทคนคการทางานของนกพฒนา. พมพครD งท% 2. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย. ปารชาต สถาปตานนท และชยวฒน ถระพนธ. 2546. ส อสารกบสงคมเครอขาย เอกสารประกอบ

การฝกอบรมหลกสตร 3 “การสรางเครอขายท มพลง” สถาบนชมชนทองถ นพฒนา. กรงเทพฯ: สถาบนการเรยนรและพฒนาประชาสงคม.

พระมหาสทตย อาภากโร. 2547. เครอขาย: ธรรมชาต ความร และการจดการ. กรงเทพฯ: โครงการเสรมสรางการเรยนรเพ%อชมชนเปนสข (สรส.).

พทกษ สพร และจกรกฤช เชDอชมสข. 2553. ชาวบานทวงคนปาชมชนหนองโน. คนวนท% 22 มกราคม 2556 จาก http://horapool.igetweb.com/index.php?mo=14&newsid=206276

มงคล ดานธานนทร และคณะ. 2536. ปาชมชนในประเทศไทย: แนวทางการพฒนา เลม 3

ปาชมชนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. กรงเทพฯ: สถาบนชมชนทองถ%นพฒนา. มงมตร บญเขตการ. 2550. กระบวนการสรางเครอขายการพฒนาโดยใชแนวคดเศรษฐกจพอเพยง

หมบานไหมคณธรรม อาเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน. ภาคนพนธปรญญามหาบณฑต สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร.

ระว ถาวร. 2551. ปาชมชน ความม นคงแหงชวตทามกลางความเปล ยนแปลงและภาวะโลกรอน. กรงเทพฯ: แผนงานสนบสนนความรวมมอในประเทศไทย ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก.

ระว ถาวร และคณะ. 2551. ปาชมชน: กระบวนการเรยนรในการจดการทรพยากรอยางมสวนรวม

ของสงคมไทย. กรงเทพฯ: ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก. รงโรจน เพชรบรณน. 2546. เครอขายภาคประชาชนในการปองกนและแกไขปญหาการทจรต

คอรปช น. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

177

วสนต กเกยรตกล และคณะ. 2544. รายงานการวจยเร อง องคกรเครอขายชมชนตาบลบาโงยซแน

อาเภอยะหา จงหวดยะลา. ยะลา: สานกงานเกษตรจงหวดยะลา. วชย แสงศร. 2552. การศกษาวเคราะหและพฒนารปแบบการบรหารจดการเครอขายสถานศกษา

ในเขตพ.นท ชนบทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วระศกด* เครอเทพ. 2550. เครอขาย: นวตกรรมการทางานขององคกรปกครองสวนทองถ น. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย.

สมพนธ เตชะอธก. 2540. องคกรชาวบาน. กรงเทพฯ: เจรญวทยาการพมพ. สมพนธ เตชะอธก. 2553. การพฒนาระบบองคกรชมชนและเครอขายทางสงคมเพ อแกไขปญหา

ความยากจน. วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต มหาวทยาลยนเรศวร. สมพนธ เตชะอธก และคณะ. 2537. ศกยภาพและเครอขายผนาชาวบาน คมอและทศทางการ

พฒนาผนาชาวบานเพ อแกปญหาในชนบท. กรงเทพฯ: เจรญวทยการพมพ. สมพนธ เตชะอธก และคณะ. 2540. การพฒนาความเขมแขงองคกรชาวบาน. กรงเทพฯ:

เจรญวทยาการพมพ. สมพนธ เตชะอธก และคณะกรรมการประสานงานองคกรเอกชนพฒนาชนบท. 2540. NGOs

อสาน: ทางเลอกแหงพลงการปล ยนแปลง. กรงเทพฯ: คณะกรรมการประสานงานองคกรเอกชนพฒนาชนบท (กป.อพช.) ภาคอสาน.

สรพฒน ลาภจตร. 2550. ปจจยท สงผลตอการตดสนใจมสวนรวมของประชาชนในการสนบสนน

การบรหารงาน องคการบรหารสวนตาบล อาเภอวารนชาราบ จงหวดอบลราชธาน. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

สลาภรณ นาครทรรพ และปกรณ จรงสงเนน. 2537. ภมปญญากบการแกปญหาส%งแวดลอม. วารสารการศกษาแหงชาต. (ม.ย.-ก.ค.): 37-54.

สภางค จนทวานช. 2553. วธการวจยเชงคณภาพ. กรงเทพฯ: สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. เสร พงศพศ. 2548. เครอขาย ยทธวธเพ อประชาคนเขมแขง ชมชนเขมแขง. กรงเทพฯ: โครงการ

มหาวทยาลยชวต สถาบนการเรยนรเพ%อปวงชน สถาบนสงเสรมวสาหกจชมชน. สานกงานสงเสรมและสนบสนนวชาการ 1-12. 2547. รายงานการศกษาเร อง โครงการศกษา

รปแบบการเสรมสรางเครอขายพฒนาสงคมและสวสดการ. กรงเทพฯ: กรมพฒนาสงคมและสวสดการ.

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. จลสารปาเพ อชวต Forests for Life. 5, 1 (กรกฎาคม).

178

องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2549. โครงการจดต.งศนยการเรยนรส งแวดลอม

ชมชนอยางย งยน ปาชมชนโคกหนลาด จงหวดมหาสารคาม. ม.ป.ท. องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2554. หนงสอประวตศาสตรปาโคกหนลาด. ม.ป.ท. อนงค พฒนจกร. 2535. การมสวนรวมของสตรในการพฒนาทรพยากรปาไม กรณศกษาหมบาน

หวยมวง จงหวดขอนแกน. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต มหาวทยาลยขอนแกน. อนชาต พวงสาล และอรทย อาจอ%า. 2541. การพฒนาเคร องช.วดคณภาพชวตและสงคมไทย.

กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย. อนรกษ นยมเวช. 2554. บทความเก ยวกบการพฒนาการเมองและการมสวนรวมของประชาชน.

กรงเทพฯ: สานกการพมพ สานกงานเลขาธการวฒสภา. อวยชย วะทา. 2549. บทบาทขององคกรชมชนในการอนรกษปา: กรณศกษาปาชมชนโคกหนลาด

อาเภอเมองและอาเภอแกดา จงหวดมหาสารคาม. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต มหาวทยาลยราชภฏมหาสารคาม.

อจฉรา ปราคม. 2550. ผลกระทบของโครงสรางเครอขายทางสงคมตอภาวะสขภาพของสมาชก

ชมรมสรางสขภาพ: กรณศกษา จงหวดพษณโลก. วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต มหาวทยาลยนเรศวร.

อชชา เขตบารง. 2549. การบรหารจดการคณภาพส งแวดลอมทองถ น กรณศกษากระบวนการ

จดทาแผนและการมสวนรวมของชมชนในการจดการปาชมชนโคกหนลาด อาเภอ

เมอง จงหวดมหาสารคาม. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต มหาวทยาลยมหาสารคาม. เอกวทย ณ ถลาง. 2541. ภมปญญาชาวบานส ภมภาค: วถชวตและกระบวนการเรยนรของชาวบาน

ไทย. นนทบร: โครงการกตตเมธ มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. Kilduff, M. and Tsai, W. 2003. Social Networks and Organizations. London: SAGE. Segerman-Peck, M. L. 1991. Networking and Mentoring a Woman's Guide. London: Piatkus

Books. Starkey, P. 1997. Networking for Development. London: International Forum for Rural

Transport and Development.

ภาคผนวก

ภาคผนวก ก

แบบสมภาษณ

181

แบบสมภาษณผใหขอมลหลกของการศกษา

การสมภาษณแตละคร� งน�น ผวสยจะมชดคาถามหลกเปนแกนในการสมภาษณ แตไมไดจากดเฉพาะคาถามเหลาน� เทาน�น กลาวคอ ขอคาถามท0ผศกษาเตรยมไปเปนเสมอนธงในการสรางคาถามมากกวาเพราะตองปรบถอยคา หรอคาถามไปตามสถานการณในการสมภาษณ อยางไรกตามตองไดขอมลสาคญ ซ0 งไดแกขอมลเก0ยวกบประเดนดงน� 1. ประวตความเปนมาของชมชน

- ชมชนน� มอายประมาณก0ป มประวตความเปนอยางไร ใครเปนผกอต�ง เพราะอะไรจงมากอต�งชมชนท0น0 - ชาวบานอพยพมาจากท0ไหน การกอต�งเปนหมบานทากนอยางไร - มการดแลปกครองกนอยางไร มใครเปนหวหนาหรอผนา ทาหนาท0อยางไรบาง - ในอดตปาของชมชนมสภาพเปนอยางไร และปจจบนมสภาพเปนอยางไร - ปามประโยชนตอชาวบานและชมชนอยางไร ชมชนมการใชประโยชนในลกษณะใด - ชาวบานมกฎเกณฑในการดารงชวตอยกบปาหรอไมอยางไร - ชาวบานมพธกรรม/ความเช0อหรอไม และมการปฏบตตามอยางไร

2. ท0มาและการรวมตวเปนองคกรชาวบาน เปนอยางไร

- ชาวบานมการรวมกลมกนหรอไมอยางไรในการใชประโยชนจากปา - ชาวบานเร0มมการคดในเร0องของการรวมกลมต�งแตเม0อไร ใครเปนคนเร0มคด เน0องจาก

สาเหตอะไร - ในการรวมกลมกนมใครเก0ยวของบาง จานวนเทาไร และมบทบาทอยางไร - มหนวยงานหรอองคกรใดเขามาในการรเร0มรวมกลมหรอไม หากม เปนไปในลกษณะใด

3. การมสวนรวมขององคกรชาวบาน

- มเง0อนไข/สาเหต อะไรบางท0สนบสนนใหคนในชมชนหนมารวมมอกบองคกรชาวบาน - ในองคกรชาวบานมการสรางระบบเครอขายในการรวมพลงเพ0อรวมกนหรอไม หากม

ระบบเครอขายน� มการจดต�งอยางไร มหนวยงานหรอองคกรใดเขามาเก0ยวของบาง มระบบการประสานงานและการตดตอส0อสารอยาง สามารถทางาน/ปฏบตงานไดอยางมประสทธภาพหรอไม - องคกรชาวบานมกระบวนการอยางไร ในการจดการปาชมชนของตนเอง

182

- องคกรชาวบานมกจกรรมอะไรบางท0ใหคนในชมชนเขามามสวนรวม - การมสวนรวมในกจกรรมตางๆ ของคนในชมชน เปนไปในลกษณะใด - คนในชมชนมสวนรวมในการตดสนใจ/รบรขอมลขาวสาร ในการดาเนนงานขององคกร

ชาวบาน หรอไม อยางไร - มการปรกษาหารอ หรอเปดพ�นท0ใหคนในชมชนรวมแสดงความคดเหน หรอไม อยางไร - ผลการดาเนนงานขององคกรชาวบาน บรรลวตถประสงคหรอไม อยางไร - องคกรชาวบานมปญหาอปสรรคอะไรในการดาเนนการบาง และแกไขปญหาน�นอยางไร

ภาคผนวก ข

รายช�อบคคลท�ใหสมภาษณ

184

รายช�อบคคลท�ใหสมภาษณ 1. องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหน

นายทองสวย อาจจลลา. ฝายประชาสมพนธ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายเสง0ยม ศรสงคราม. ชาวบานชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายเก�ง ยศอน. ประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายศรจนทร เยอจนทร. ฝายปลกปา องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายเสง0ยม อทยมา. รองประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายบญมา แสนทาว. ฝายดแลปองกน องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายจนด บญหวาน. สมาชกองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายประสทธE รงเรอง. รองประธานกลมอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายคาจนทร ตะนยศร. ฝายประชาสมพนธ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายทองมวน คงแสนคา. ฝายประชาสมพนธ องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายทองใบ จนทะแพน ฝายสวสดการ. องคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ. นางล0นทม อทยมา. สมาชกองคกรชาวบานอนรกษปาชมชนโคกหนลาด. 2555 (24 ธนวาคม). การสมภาษณ.

185

2. กลมอนรกษปาชมชนโคกหนองโน

นายสมนยา ศรแกว. ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท0 6. 2555 (20 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายอทย อทยกรม. สมาชกสภาองคการบรหารสวนตาบลหนองโน บานกดแคน หม 2. 2555 (20 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายประพศ แกวกลาง. ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท0 1. 2555 (20 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายทองด นามวชา. ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท0 5. 2555 (21 ธนวาคม). การสมภาษณ. พอป0น จกรณารายณ. ชาวบานตาบลหนองโน หมท0 1. 2555 (21 ธนวาคม). การสมภาษณ. นางพวงพะยอม แสงนา. ชาวบานตาบลหนองโน หมท0 6. 2555 (20 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายประมวล หนองส. ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท0 3. 2555 (21 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายชสน รตนเสนศร. ผชวยผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท0 7. 2555 (21 ธนวาคม). การสมภาษณ. นางพรรณ จกรณารายณ. ชาวบานตาบลหนองโน หมท0 6. 2555 (20 ธนวาคม). การสมภาษณ. นางฉลอง จนทรคง. ชาวบานตาบลหนองโน หมท0 6. 2555 (21 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายประเสรฐ กองรตน. ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท0 1. 2555 (20 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายสมนก เปาสง. ผชวยผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท0 7. 2555 (20 ธนวาคม). การสมภาษณ. นางชโยธร โยราช. พฒนากรประจาตาบล. 2555 (20 ธนวาคม). การสมภาษณ. นางมยร แกวศรจนทร. เจาหนาท0บรหารงานท0วไป องคการบรหารสวนตาบลหนองโน. 2555 (20 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายไกรษร สดาพล. ผชวยผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท0 2. 2555 (21 ธนวาคม). การสมภาษณ. นายเสนห คงอนทร. ชาวบานตาบลหนองโน หมท0 2. 2555 (21 ธนวาคม). การสมภาษณ. นางจระวรรณ ยะวร. ชาวบานตาบลหนองโน หมท0 6. 2555 (21 ธนวาคม). การสมภาษณ.

186

นายสวย กองการ. ผใหญบาน ตาบลหนองโน หมท0 2. 2555 (21 ธนวาคม). การสมภาษณ.

ประวตผเขยน

ช�อ นามสกล ศรณย เจรญศร

ท�อยปจจบน 140/5 ซ.ชยสนทร ถ.ชยสนทร

ต.กาฬสนธ อ.เมองกาฬสนธ

จ.กาฬสนธ 46000

ประวตการศกษา ศลปศาสตรบณฑต

(รฐประศาสนศาสตร)

เกยรตนยมอนดบสอง

มหาวทยาลยขอนแกน

ปท2สาเรจการศกษา 2552