ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ45minut.kz – 45minut.org

Ұстаздарға арналған басылым редакциясы

«БІЛІМ ЖАСТАН....»

Оқушылар шығармашылығының топтама жинағы

Редактор: Нағиев Ізгілік Байдрахманұлы

Алматы, 2015

УДК 37.0

ББК 74.00

Б 94 БІЛІМ ЖАСТАН....:Оқушылар шығармашылығының топтама жинағы/Редактор І.Б. Нағиев – Алматы, 2015. – 50 б.

Б 94

ISBN 978-601-7579-14-2

«Нұрлы жол» - «Мәңгілік елге» бастау алған сара жол, болашақтың басты бағдары,жаңа істер бастамасы. Бұл тіркестің өзінде терең ассоциациялық мән бар. Бұл —дағдарыс кезеңінен шығу жолы, инфрақұрылымдардың дамуы, жаңа жолдардың салынуы,экономикалық серпілістің жалғасы, әлеуметтік әл-қуаттың артуы.

Жер бетінде қанша ел болса, әр елдің мәдениеті, салт - дәстүрі мен білім беружүйесі болады. Біздің мемлекетіміздің де білім беру саласына көптеген өзгерістеренгізілуде. Жаңа заман – қай кәсіпте болмасын жаңашылдықты талап етеді. Бастымақсат – жас ұрпақтың сапалы білімді игеруі. Оқушыларды таңдандыру, қызықтыру үшінәрбір сабақ жаңалық болуы керек. Сондықтан, мұғалім үнемі ізденісте, жаңашыл жәнеәрқашан білімін жетілдіріп, жаңа әдіс – тәсілдерді меңгеруге тиіс.

Білім саласы мен кәсіпорын мамандары арасындағы байланыс ғылым, білім жәнеөндіріс ықпалдастығының арта түсуіне қызмет етеді. Ал басты басымдылық ретіндеадам капиталы, тәжірибелік білім мен біліктілікке инвестиция салынатын болады.Өйткені, заманауи маманға оның білімі, кәсібилігі, оқып-білуге деген қабілеттілігі құндықасиетке баланады.

УДК 37.0ББК 74.00

ISBN 978-601-7579-14-2

© Нагиев И.Б., 2015

2

Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі»КММ 1«Б» сынып оқушысы Садетхан Айдар

Жоба жетекшісі: бастауыш сынып мұғалімі Маждай Алма

Тақырыбы: «Менің мысығым» Мақсаты: Ата – бабаларымыздың салт – дәстүрімен ырымдары өте көп. Солардың бірі мысыққа қатысты сөздерді

оқушы бойына сіңіру. Мысықтың пайдасын және құпия сырларына тоқталу барысында оқушылардың ой-өрісін арттыру. Үлкен мысықтарға да құрмет көрсете білуге тәрбиелеу.

Міндеті: Мысықтың арғы тегіне үңілу. Үлкен мысыққа тоқталу. Денсаулыққа пайдасын айта кету және өз денсаулығына тоқталу. Олардың құпия сырларымен танысу.

Өзектілігі: Мысықтың пайдасын және құпия сырларына насихаттау.Күтілетін нәтиже: Бастауыш сынып оқушылары мысықтың денсаулыққа пайдасын, олардың құпия сырларын ұғынады. Кіріспе.1. Үй мысығы – арғы тегі жабайы мысық тұқымдас жануар болып табылатын үй жануары.2. Дала мысығын қолға үйрету осыдан 9500 жылдай бұрын басталған.3. Археологиялық зерттеу барысында 2001 жылы Кипр аралынан осыдан 9500 жылдай бұрын иесімен бірге жерленген

мысықтың қаңқасын тапқан. Үй мысықтарының отаны осы Кипр болған. Негізгі бөлім.Мысықтардың денсаулыққа пайдасын айта кету. Мысықтың тілегі денсаулық. Статистикаға сүйенсек мысықты жақсы көретіндер өз қатарластарынан он жылдай ұзақ өмір сүреді екен. Ғалымдар

мысықтың көптеген ауруларды жеңілдетуге сеп болатыны, тіпті жазылып кетуге әсері барын айтады. Мысалы ағылшын ғалымдары үйде мысық ұстау арқылы инфарктің қайталап соғуын алты пайызға дейін төмендетуге болатынын айтқан. Науқас қожайынның жанынан тәулік бойы кетпей, ас – суға қараудан да бас тартып, тіпті оның ауруын өзіне қабылдап, шейіт болып кеткен мысықтар да болған.

Мысықты тізеңізге қойып немесе құшақтап, сипап отыру арқылы бойыңыздың біраз сергіп қалғанын байқайсыз.Желкеңіз құрысса, оны 3-5 минутқа мойын орағыш ретінде ұстауға болады.2.2 Мысықтардың өмір сүру циклін үшке бөлуге болады.

1. Балалық. 2. Орта жас. 3. Кәрілік. Балалық және кәрілік кезеңдері орта жасқа қарағанда өте қысқа болады. Өмірінің соңына дейін мысықтың организімінде көптеген өзгеріс болады. Мысықтың бойындағы көптеген аурулар болады, оны тез емдету керек.

3.Зерттеу бөлімі. Терісі мен жүнін зерттеу. Тері ауруы көп кездеседі. Кәрі мысықтардың әлі кете бастаған соң өз - өзіне қарау оларға қиындық туғызады. Жүннің

түсуі де жиілейді. Жуылмаған кір жүніне шыбын үйір болады. Кәрі мысықтың оларды қуып тұруға шамасы да жетпейді. Жүннің түсуі көбінесе жүнді жалай бергеннен немесе көңіл – күйдің жоқтығынан болады. Сондықтан да мысықтарды күнара жуындырып, тарап тұрғанда жүндеріне зақым келмейді. Оларға күтім көрсеткен ұнайды. Күтіп баптаған соң ол өзі де күтініп жүруге үйренеді. Кәрі мысықты жуындырған соң сүртпей жылы бөлмеге кептіру керек. Мен өз мысығымды жуындырып, терісін таза ұстауға көмектесемін.Аптасына 2 рет жуындырамын.

Өсе келе мысықтың есту қабілеті кеми түседі. 14 жаста ғана белгілі болады. Кәрі мысықтың есту қабілеті емделмейді. Жасы келе көру қабілеті де төмендейді. Есту қабілеті жақсы дамыған мысық, көзінің көрмейтінінен қорықпайды. Көру, есту қабілеттері сыр бере бастаса, оның мұрты, құйрығы, қолындағы жүндері арқылы қозғалады. Оған жақсылап тамақ берукерек. Мен өзімнің мысығымды үнемі тамақтандырамын.

Тісі, аузы туралы айтсақ. Кәрі мысықтың тісі жиі ауырады. Ол ауыздың иісі болғандықтан, сілекей аққаннан болады.Ондай мысық тамақты нашар ішіп, арықтай түседі. Бос тістерді жұлғызу керек. Кәрі мысықта 30 тіс болады. Адамдарға қарағанда 2 тісі кем болады. Иттерден 12 – сі аз болады. Олар тамақты адамдар сияқты шайнамайды.

Ауыз қуысының ауыруын ең алғаш оның тамақ ішуден бас тартуынан сезуге болады. Ауыз қуысының ауыруынан тағы ауызынан жағымсыз иіс шыққаннан сезеді. Бірде менің мысығым тамақ ішуден бас тартты. Сол кезде біз мал дәрігеріне көрсеттік.Ол кісі емдеген соң мысығымның тәбеті ашылып, тамақ іше бастады.

Қорытындылау. Ғалымдардың көп жылдық зерттеу нәтижесінде, мысықтар тұқымына қарай әртүрлі ауруды емдеу шипагерлігі әралуан екендігін байқаған.

1)Ұзын жүнді мысықтар- невропотологияда, ұйқысыздықта,шаршау мен әлсіздікте.2)Тықыр жүнді мысықтар – жүрек қан тамыры ауруына емші.3) Жүні ұзын емес, бірақ өте қалың мысықтар – бел омыртқа және буын ауруларына емші.4) Түгі өте тықыр немесе түксіз мысықтар – бүйрек пен бауыр, асқазан ауруларына, іш қатуда. Өз жобамды мына өлең жолдары мен аяқтағым келеді.

Әдебиеттер тізімі Қазақ энциклопедиясы Ай сайын өсіп келемін. Әбілдақызы Қ. Алматы, 2004 жыл

3

Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ 3 «В» сынып оқушысы Эркинбек Әсел

Жоба жетекшісі: Өзін – өзі тану пәнінің мұғалімі Маждай Алма Тақырыбы: «Қазақтың ұлттық бас киімдері және олардың ерекшеліктері» I. Кіріспе Қазақ халқының қол өнері көне заман тарихымен бірге дамып, біте қайнасып келе жатқан бай қазына. Оның бір ұшығы

туысқан Орта Азия халықтарының және орыс халқының қол өнерімен де ұштасып жатыр. Қол өнерінің басты бір саласы – киім тігу. Ерте заманнан күні бүгінге дейін өзінің қадір – қасиетін жоймай, қол өнерінің озық үлгісі ретінде ғана емес, әрі әсем, әрі ыңғайлылығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан қазақтың ұлттық киімдері әлі де аз емес. Олардың кейбіреулерін ескінің көзі қарттар күнделікті киіп жүрсе, енді біреулерін қыз ұзату, келін түсіру тойларында ойын – сауыққапайдаланады (қалыңдыққа сәукеле кигізу), сондай – ақ көпшілігі театрлардың арнаулы тапсырысы бойынша тігіліп жүр.

Киім – адам денесін ауа райының, қоршаған ортаның зиянды әсерінен қорғайтын бұйым. Олардың бәрі де адамдардың ақыл – ойы мен эстетикалық талғамының еңбегінің жемісі. Негізінен, қазақ киімдерін кеңінен зерттеу Қазан революциясынан кейін ғана қолға алынды. Қазақ киімнің барша сымбаты мен ою - өрнегінде, әрбір әшекейінде халқымыздың тарихының, ой – дүниесінің қайталанбас көрінісі бар. Ол – біздің ұлттық мәдениетіміз.

II. Негізгі бөлім2.1. Ұлттық бас киімдер және олардың түрлері.Қазіргі заман бас киімдері біздің қазақ халқымыздың ұлттық бас киімдерінің үлгісімен, формасына негізделіп пішіліп,

тігілуде. Бұған дәлел ретінде қазіргі жастарымыз сән үлгісімен мерзімге лайық бас киімдерді киюде. Мысалы, қыстық тымақ, бөрікті әртүрлі аңдар терісінен тігілген бас киімдер жиі кездеседі. Қазіргі заманғы экономикалық жағдайлар, жеңіл өнеркәсіп салаларында қызмет ететін үлгілеушілерге жаңа талаптар қоюда. Кәсіпорын тиімділігі көп жағдайда, өнімнің көркемдік және құрылыстық шешімдеріне тікелей байланысты болып келеді. Тұтыну тауарлары нарығында бәсекелестіктің күшеюіне байланысты, шығармашылық еңбектің тиімділігін көрсетуге талпыныс артты. Ол жаңа шешімдер іздеуді рационалды ұйымдастыратын бірқатар әдістер, тәсілдер және әдістемеліктер жасап, ойлау қабілетін белсендіре, адамның шығармашылық қабілеттерін толық жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Қазақтың ұлттық бас киімі екі топқа бөлінеді.

1. Ерлердің бас киімдері.2. Әйелдердің бас киімдері.Бұларға мынандай киімдер жатады. Ерлердің бас киімдері: Башлық, бөрік, далбай, жалбағай, жекей тымақ, күлпара,

қалпақ, құлақшын, малақай, мұрақ, тақия, тымақ, шалма.Әйелдердің бас киімдері:Бергек, бөрік, жаулық, желек, кимешек, күндік, орамал, қарқара, сәукеле, тақия, шәлі.Тақия – Шығыс халықтарына тән бас киімнің түрі. Жеңіл, дөңгелектеп тігілетін бас киім. Ұлттық өрнегіне, тігілуіне

қарай әртүрлі болады. Тақияны тіккенде бір түсті матадан (сәтен, шұға, барқыт т.б.) таңдаса, төбесі төрт сай немесе дөңгелек, үшкір төбелі етіп тігіледі. Ерлерге арналған тақияның кестелісі де, кестесізі де кездеседі. Жиегі қолмен немесе машинамен сырылады. Қыздарға арналған тақиялар әртүрлі жіптермен кестеленеді. Соның ішінде аса сәндісі, көркемі – бүлдіршін қыздар киетін үкілі тақия. Ол биіктігі 10 – 15 см мөлшерінде дөңгеленіп тігілген, жалпақ төбесіне үкі тағылатын жеңіл бас киім. Айнала жиегіне ою салынып, түрлі асыл тастармен көмкеріледі. Оны жас қыздар ұзатылғанға дейін киеді. Ұзатылған қыз – қыз ғұмырдың белгісі – тақиясымен «сыңсу» айтып қоштасады.

Сәукеле – қызды ұзатқанда киетін бас киім. Сәукелені қыз ұзатылғанда күйеу еліне киіп бару үшін тіктіреді. Сәукеле арнайы басылған ақ киізден немесе арасына қыл салынып сырған матадан жасалып, сырты қымбат матамен (барқыт, атлас, шұға) қапталып, шетін құндыз, кәмшәт терісімен айналдыра тігіледі. Сәукеленің төбесіне, өн бойына алтын, күміс, маржаннан әшекей тағылып, алтын жібек жіппен кестеленеді. Сәукеленің төбесіне жібектен желек тағылып оған үкі қадайды.

Тымақ – аңның немесе малдың терісінен тігілетін қыстық бас киім. Тымақты ішік сияқты тігілген терісіне байланысты : түлкі тымақ, елтір тымақ деп аталады. Тымақ төрт сайлы, биік төбелі, суықтан қорғайтындай етіп тігіледі. Тымақтың екі құлағы және мойынды жауып тұратын артқы етегі болады.

Түлкі тымақ – оның маңдайы мен құлақтарының ішкі жағына түлкі терісі тігіледі де, сырты мақпалмен, пүлішпен немесебасқа асыл маталармен сырылып тысталады. Тымақтың төбесі төрт немесе алты сай (бөлек) үшкір (үш бұрыш) киізден құралып, шошақ болып келеді.

Кимешек – жасамыс (егде) әйелдер киетін бас киім. Кимешек ақ матадан немесе ақ жібектен тігіледі. Ол басты, кеудені, иық пен арқаны жауып тұрады. Кимешектің кеуде жағын, бет жаулықтарын көмкеріп кестелейді.

Бөрік – қазақтың ертеден келе жатқан бас киім. Бөрік қыстық бөрік (жүн немесе мақта салып тігіледі), жаздық бөрік болып екіге бөлінеді. Бөрікті қыздар да, ер адамдар да киеді. Аңның терісімен немесе қымбат матамен тысталады. Аңның терісіне қарап оларды құндыз бөрік, кәмшәт бөрік, түлкі бөрік деп атайды. Қыздар киетін бөріктің төбесі төрт сайлы болып келеді және үкі тағылады, асыл тастармен көмкеріліп, күміс теңгелерден салпыншақ тағылады. Қазақта әшекейлі, үкілі бөрікті сал – серілер де киген.

Айырқалпақ – ерлердің киізден тігілген жеңіл бас киім. Айырқалпақ жұқа етіп басылған ақ киізден тігіледі. Айырқалпақ төрт бөліктен тұрады. Қалпақтың төбесіне қара не басқа түсті шашақ тағып, төбесінің төрт сайы әр түрлі жібек жіптермен кестеленеді. Ақ киізден тігілген айырқалпақ әрі жеңіл, әрі салқын, әрі сәнді болып келеді.

Малақай (құлақшын) – ерлердің салқында киетін бас киімі. Оны құндыз, бұлғын, сусар, жанат, түлкі, қарсақ, суыр т.б. аңдар мен құлын бұзаудың терісінен, қозы мен лақтың елтірісінен тігіледі. Малақай маңдайдан, екі құлағы мен төбесінен және артқы құлағынан тұрады. Малақай әрі жылы, әрі сыпайы бас киім. Малақайды ерлермен бірге әйелдер де киеді.

2.2. Бас киімдерге байланысты ырымдар мен тыйым сөздерБас киімді іліп қояды, кез – келген жерге тастай салмайды, астыға салып отырмайды. Олай жасаса, еркектіктен

айырылады. Қыз бала басына ақ, қара орамал тартпауға тиісті. Ақ – жаулықтың, қара – қайғының белгісі. Жалаңбас отырып ас – су әзірлемейді. Бас киімнің төбесін басып кимейді, оны айырбастамайды, ешкімге сыйламайды, сатпайды. Тек сыйлыққа киілмеген жаңа бас киім алып беруге болады.

4

Тымақ ол қасиетті бас киім болып саналады. Оны айырбастамайды, аяқ тигізбейді. Қазақта шала туған баланы тымаққа салып асырайтын дәстүр бар. Біреуге бас ұрғанда да аяғына тымағын тастайды. Тымақ тастап кешірім сұрау бітімге шақырудың ең үлкен белгісі.

III. ҚорытындыҚызына қазағымның сән береді,Кисе бөрік серіге ән береді.Киесі ұлтымыздың бас киімде,Сәбиіне кигізіп әлдиледі.

Әдебиеттер тізімі.1. Энцоклопедия «Қазақтың ұлттық бас киімдері» авторы; Айша Галимбаева.

* * * * * * *

Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі»КММ3 «в» сынып оқушысы Нурболат Динара

Жоба жетекшісі: Маждай Гулмариа

Тақырыбы: Қазақтың ұлттық сусыны қымыз Қазақтың ұлттық сусыны қымыз. Қазақ үшін дастарханның ырысын келтіретін береке бастауы, дәулет пен

мырзалықтың белгісі ғана емес, әрі сусын дертке шипа, жанға қуат беретін асы. Ешқандай сусын қымызбен тең келе алмайды. Ол бие сүтінен ашытылады. Оның алғашқы ашытқысын қымыздың қоры дейді. Қымыз жылқы терісінен тігілген сабада не болмаса ағаш күбіде ашытылады. Қымыз ашытылатын ыдысқа қойдың сүр қазысын немесе жылқының сүр жанбасының жұлынды сүйегін салса, қымыз майлы әрі жұмсақ болады. Әдетте қымыздың өзінен де май шығады, ол бетінде қалқып жүреді. Бие сүтінде қант көбірек болады. Оны жаңа сауған сүттің дәмін татып білуге болады. Қымыздың құрамына кіретін түрлі заттардың бәрі де адамның бойына жақсы сіңеді. Халық арман еткен сол қымыз қазір де елдің қалаулы тағамы болып, көптің сүйсініп ішетін сусыны болып келеді. Бие басына күніне орта есеппен 10- 12 литр сүт сауылады, кейбір биелер 15- 17 литрге дейін сүт береді. Биелерді 7 – 8 ай саууға болады. Сонда бие басынан 1500 – 2000 литрге дейін сүт алынады. «Сауын саусаң бие сау, боз қырау түспей суалмас» деген мақал тегін айтылмаған. Жылқының жайылымы мен суаты сапалы болып, күтімі келіссе бие сауудың биеге де құлынға да зияны болмайды. Қымыз туралы әңгіме болғанда биология ғылымдарының докторы профессор З.С.Сейітов былай дейді. Бұл сусын көптеген халықтарға ерте кезден – ақ белгілі. Оның түп тамыры – сонау скифтерге дейін барады. Қазақ халқының бір ғасырлық тарихын басынан кешірген Жамбыл Жабаев ақын атамыз: ...Үйірілген сары алтындай сары қымыз,

Ауруға –ем, сауға – қуат, дәрі қымыз Елімнің баяғыдай сүйген асы. Шығаршы тағы нең бар кәрі қымыз - деп жырлаған екен. Бұның өзі қымыздың қасиеті мен бірге оның түрлерінің көп екенін аңғартады. Қазақта маусымына

қарай қымызды уыз қымыз, жазғы қымыз, күзгі, қысқы қымыз деп атаған. Солардың негізгі түрлері мыналар: Уыз қымыз – бұл бие сүтінің уыз дәмі таралған кезде ашытылған қою қымыз.Сары қымыз - жаз ортасындағы шөп әбден пісіп, буыны қатқан кездегі қымыз.Түнемел қымыз – мол қордың үстіне сүт қышқылы арнаулы торсықта сақталып, екі тәулік сапырылған, пісуі жетілген

қымыз.Құнан қымыз – үш тәулік бойы ашытылады. Бал қымыз – бал, қант секілді тәтті қосып жуасытқан қымыз.Дөнен қымыз - бес тәулік ашытқан қымыз.Асау қымыз – бесті қымыздан да күшті қымыз.Жуас қымыз – баяу ашыған немесе саумал қосқан қымыз.Қорабалы қымыз – мол қордың үстіне күн сайын сүт құя отырып, бірнеше күн жинаған қымыз .Сірге жияр қымыз – күзді күні бие ағытарда соңғы қымыз бірнеше күн жиналады.Қымыздың денсаулыққа пайдасыҚазақ халқы үшін төрт түліқтін осалы жоқ. Дегенмен ілгері заманда жылқы мен түйенің адам үшін атқаратын қызметі

өте жоғары бағаланатын. «Жылқы- малдың патшасы, түйе- малдын қасқасы» деген мақал сол кезде туған болатын. Мереке қуанышта, қайғы- қасіретте, басқа түскен ауыр күндерде де бұл түліктер адамның жан серігі, айырлмас досы болған. Барлық түліктен де жылқы өсіру жеңіл. Жылқы бағып-қағуда артық шығын шықпайды, етіде сүтіде өте арзанғатүседі. Жылқы малы қазақ халқы үшін аса қадірлі тағам .Жылқының бір қасиеті-сүтінде. Бие сүтінен қымыз ашытады.Қазақтың ертедегі көшпелі өмірінде ауруға ем болып, сауға қуат берген осы қымыз. Бие сүтінде қант көбірек болады, оны жаңа сауған сүттің дәмін татып білуге болады. Қымыздын құрамына кіретін түрлі заттардың бәрі де адамның бойына жақсы сінеді .Бие сүтінде «С» витамині мол болады. Сондықтан оның емдік қасиеттері, әсіресе түберкулез ауруынан емдеу үшін айрықша жоғары. Сондықтан да түберкулезді қымызбен емдейтің ең алғашқы курорт 1858 жылы Самара қаласының маңында ашылған екен. Оны ұйымдастырушы В.Толстиков деген дәрігер «қымыз асқазанды ыстап, адамның өзін әлдендіреді, оның тәнін жаңғыртады»- деп жазған екен. Халық арман еткен сол қымыз қазірде елдің қалаулы тағамы болып, көптің сүйсініп ішетін сусыны болып келеді. Қымызда адам организміне қажетті элементтердің барлығыда табылады. Сонымен қатар бие сүтінің құрамында витаминдер мол болады.

Қымыз организмге жан-жақты әсер етеді. Қымыз жүйке ауруларына бірден- бір ем, өйткені оның құрамына В витаминімен бірге В2, В12 витаминдері бар. Қымыз организмге жан- жақты әсер етеді. Ол ас қорыту органдарының, жүрек - қан тамырлары апаратының жүйке системасы мен басқа органдардын қызметін жақсартады. Қымыздын әсері бүкіл организмді өзгертеді. Физиологиялық және биохимиялық процестер күшейіп зат алмасу қалпына келеді.

Қымыздын құрамында сүт қышқылы бар. Соған орай тағамның құрамындағы белоктардың, майлардын әртүрлі қанттардын жақсы қортылуына ықпал жасайды. Қымыз ішкенде тәбеттің ашылатының білеміз. Өйткені химиялық

5

құрамы өте күрделі. Сүттің тағамдылық құндылығы онда белоктардын, майдын және көмірсулардың ғана емес сондай –ақ адам үшін маңызы бар витаминдердің болуына байланысты. Бие сүтінде адамның денсаулығына керекті барлық витаминдер бар. Қымыздың сапасы негізінен ашытқысына байланысты. Қазіргі кезде қымызды құрғақ күйінде жақсырақсақталатындығы аңықталып отыр. Сабаға құйылып ашытылған қымыздын сапасы өте жоғары болады. Халқымыз қымыздың өте майлы болғанын жақсы көреді. Кейде ондай қымызды қазымен қосып арнайы емге пайдаланады.

- қуанышта - қуанышта,«»Қымыздың адам денсаулығына келтірер емдік қасиеттері мол. Оның емдік қасиетін фармакалогиялық химиялық

дәрі-дәрумендермен, минералды сулармен және де басқа қышқыл сүттермен еш салыструға келмейді. Себебі олар динамикалық, биологиялық препараттардын қатарына жатады ал қымыз болса табиғи таза сусын Оның құрамында табиғи дәрумендермен, майлар, белоктар мол. Қымыз С дәруменіне өте бай. Ал дәруеменді тұрақты пайдаланған адамның иммунитетті күшейеді, ол адам әсте ауырмайды. Қымыздын құдіретін осы екеуімен сипаттаса да жетіп жатыр, бірақ оған қоса бие сүтінде лактоферин атты ақуыз түзіледі.

Қымыздың әсерінен асқазан сөлінің бөлінуі жақсарады, астын қортылуы жақсарады. Қымыз ішкен адамның бойында сергектік пайда болады. Дәрігерлер қымызды безгек ауруына және жөтелге қарсы ішуге ұсыныс жасайды. Қымызбен емделгенде қан құрамындағы гемоглобин эритроцит көбейеді.Тамырдын соғуы жиілеп, қан айналымы жылдамдайды. Қан тамыры жұмысы мен жүрек соғысы жақсарады.

Қымыздын осындай емдік қасиеттерін зерттей келе мен өз отбасыма тәжірибе жасап көрдім.Бірінші әке-шешемнің бір апта бойы бас және қан қысымын ауырған күндерін жазып отырдым. Сосын бір апта екі

мезгіл әке-шешеме қымыз беріп отырдым. Үшінші аптада тағыда ауырған күндерін жазып отырдым. Сосын ауырған күндерін салыстырдым. Менің сонда байқағаным қымыз ішпеген күндері көбірек ауырды да ішкен күндері аурулары азайғаның білдім. Бұдан қортындылай келгенде қымыздын адам денсаулығына көбірек әсері бар екенін байқадым. Сондықтанда тек қана ата-бабаларымыздың ізімен ұлттық тағамдарымызды бойымызға, ұлттық құндылықтарымызды жанымызға азық етейік, ағайын.

Қорытынды Бұл тақырыпты зерттеген кезде, мен мынадай тұжырымға келдім.Қазақтың ұлттық сусыны қымыз. Қазақ халқы үшін тек дастарханның береке келтіретін асы емес, дертке шипа

жанға қуат беретін асы екеніне көз жеткізе білдім. Сонымен қатар қымыз ешқандай сусынмен тең келе алмайды.Қазақ халқы жылқы малының атқаратын қызметін өте жоғары бағалайды. Жылқы малдын патшасы деп тегін айтпаған. Себебі жылқының бір қасиеті сүтінде екенін біліп бағалаған. Қымыздын құрамына кіретін түрлі заттардың бәріде адамның бойына шипа және қуат болып сіңетінін білген. Халық арман еткен солқымыз қазірде елдің қалаулы тағамы болып, көптің сүйсініп ішетін сусыны болып келеді. «Сауын саусан бие сау, бозқырау түспей суалмас» деген қазақ мақалы тегін айтылмаған. Қазақтың ертедегі көшпелі өмірінде ауруға ем болып, сауға қуат берген осы қымыз. Сондықтан осы ұлттық сусынымызды қадірлеп, болашақта жарата білсек, қымыздың пайдасы іске асқандығы жоба арқылы зерттелді. Бұл тақырып әлі де әрі қарай зерттеледі.

* * * * * * *Қарағанды облысы «Осакаров кентінің №1 орта мектебі» КММ

6 «В» сынып оқушысы Садетхан ЕңлікЖетекшісі: қазақ тілі әдебиеті пәнінің мұғалімі

Габдуалиева Жанна Болатовна

Такырыбы: Сұлының емдік қасиетіКіріспе

«Біле білген білімді » Халық даналығы «Өсімдік өмір кепілі» деген қағиданы ұстана отырып өсімдіктердің емдік қасиеттерін зерттеуге бел будым. Менің бұл

тақырыпты таңдауыма жетекшім мен анам ықпал етті. Өзім кішкентайымнан бөлме өсімдіктерін өсіріп, күтіп, баптауды ұнататынмын. Ес білгеннен бері оқыған - түйгенімнің арқасында тек бөлме өсімдіктері ғана емес, жалпы өсімдік атауының адам өміріне, олардың денсаулығына тигізетін пайдасы, қасиеттері қызықтыра бастады.Қоршаған ортаның адамдарға тигізетін әсері орасан зор екендігі белгілі. Соның ішінде дәрілік өсімдіктердің адам өміріне тигізетін маңызы зор екеніне ешкім күмән келтіре алмас.

Зерттеудің өзектілігі: Туған жерде өсетін дәрілік өсімдіктердің құпиасын аша, зерттей отырып, адамзат қауымын өзін қоршаған табиғат аясын қорғауға және оны аялай білуге шақыру. Табиғат әлемінің адамдарға берер нәрі мол екеніне көз жеткізу.

Зерттеу мақсаты. Сұлы өсімдігін зерттей отырып емдік ерекшеліктерін тиімді пайдалану және насихаттау . Зерттеудің міндеттері: Туған өлкеде өсетін өсімдікті зерттей отырып, олардың адам, қоғам өміріндегі маңызын ашу. Бұл

өсімдіктердің таптырмайтын емдік көзі екенін дәлелдеу. Олардың өсетін жерлерін, өсу ерекшеліктерін анықтап, қоршаған ортаны таныту, олардың адам өмірінің арашасы екеніне көз жеткізу.

Зерттеу жұмысының әдістемесі: - Ғылыми - әдебиеттерге шолу жасау; - Тәжірибелер жүргізу; - Дәрігерлермен емделушілер арасында сауалнамалар жүргізу; 1.Негізгі бөлім.1.1. Сұлының тарихы Ауыспалы егісте бидайдан, отамалы, бұршақ дақылдарынан кейін егіледі. Жылу сүйгіштігіне қарай ерте көктемде,

топырақтың тұқым сіңірілетін тереңдігі 5-7°С-қа жылыған кезден бастап себеді. Вегетация кезеңі - көктеуі, түптенуі, түтік шығаруы, масақтануы, гүлденуі, дәнінің толып, пісуі 70-95 күнге созылады. Өнімнің түсім мөлшері сұлының ауыспалы егіс жүйесіндегі орны, топырақ өңдеудің сапасы, минералды тыңайтқыштардың түрлері мен мөлшері, оларды топыраққа ендіру

6

тәсілдері мен себу мерзімі, өскіндерді зиянкестер мен аурулардан қорғау сияқты маңызды технологиялық жағдайларға байланысты.

Сұлы - астық тұқымдас дәнді дақылдарға жататын бір жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Қазақстанда 7түрі бар. Ең маңыздысы - екпе сұлы(Avena sativa). Екпе сұлының өзінің үш түрі бар: жайылма түрі(grex. var. diffusae) -гүлшоғырының сыпыртқысы кең жайылған және дәнінің қауызы бар, біржалды түрі(grex. var. orientalis) - гүлшоғырының сыпыртқысы қысыңқы, дәнінің сыртында қауыз бар, ашық дәнді түрі(grex. var. nudae) - дәнінің қауызы жоқ.

Сұлының дәрілік қасиеті өте ерте кезден белгілі болған бір жылдық өсімдік. Оны қолдан егіп өсіреді. Мал азығы ғана дақыл емес, адамдардың тағамдық қорына кіретін, кірген де таблетка дәрілерден қалыса қоймайтын дақыл.

Сұлының қолданылуыАҚШ ғалымдары сұлы мен жүгері өнімдерінің венерологиялық ауруларға қарсы емі бар екенін анықтады. Бұл дәнді

дақылдардың емдік қасиеті – олардың құрамындағы аргинин аминқышқылында. Сұлының дәрілік қасиеті өте ерте кезден белгілі болған бір жылдық өсімдік. Оны қолдан егіп өсіреді. Мал азы ғана дақыл емес адамдардың тағамдық қорына кіретін, кіргенде де таблетка дәрілерден қалыса қоймайтын дақыл.

1.Асқазан –ішек жолдарының ауруларына бір стакан сұлыны 5-7 рет сумен жуып 500 грамм суға салып жартысы қалғанша ақырын қайнатады, әбден піседі. Осы кезде екі ас қасық бал қосып, тағы үш минут қайнатып жылыдай ас алдындаосыны үшке бөліп ішеді.

2. Бір стакан сұлыны бірнеше дүркін тазалап жуып, бір литр тазартылған суға салып, 12 сағат бұқтырып қоядыда жарты сағат жабық ыдыста ақырын қайнатады. Осының сыртын жылы орап, тағы 12 сағат бұқтырады. Осыдан соң сүзіп таза ыдысқа құйып аладыда тазартылған немесе қайнаған сумен алғашқы көлеміне жеткізеді. Осы судан әр жолы 100 грамнан ас алдында күніне үш рет ішеді. Бұл асқазанды ғана дұрыстап қоймай , бауыр ауруына да, панкреатитке де пайдалы.

3. Сусамыр сырқатына бір стакан сұлу дәнін бір литр қайнап тұрған суға салып, төрттен бірі кеткенше ақырын қайнатып, сүзіп жарты стаканнан күніне 3-4 ретішеді.

4. Бір стакан сұлыны жуып-тазалап, ылғандандырып жылы жерге жаймалап қояды. Екінші тәулікте ол көктей бастайды. Тағы жақсылап жуып, кептіріп ұнға айналдырып, суық су құйып, илейді де, үстінен ыстық су құйып, 2 минут ақырын қайнатады. Бұл кисель сияқты болады. Осыдан піскен бетінде стакандап ішеді. Түн асып қалғанда ішуге болмайды.

1.2. Сұлының емдік қасиетіАстық дақылдары еліміздің ең негізгі егін шаруашылық саласы болып табылады. Астық дақылдарының

артықшылығы ешқандай артық зат қалдырмайды. Егіншілік саласындағы ең еңбегі мен зейнеті көп жұмыс. Астық дақылдарының ішіндегі сұлы тұқымдасының өкілі сұлы өсімдігі халық арасында емдік шөп ретінде жиі пайдаланылады. Сұлы өсімдігінің өнімділігін жоғарылату үшін бұл өсімдіктің өзге будандармен будандастырылған жаңа кез-келген қайшылықтарға төзімді

сұрыпты алу қажетттілігі ғылыми-зерттеуші мамандар арасындағы қызығушылықты оятты.Сұлы өсімдігін ежелден туберкулезге, мешел ауруларына сонымен қатар, ұсақ қантамырлар мен балалардың

ішінің өтуі,қызуы көтерілуі, тершеңдік пайда болған жағдайда сұлының сабаны мен тұқымының ботқасы пайдаланылған. Бұл өсімдіктің емдік қасиеті маусым мен шілде айларынд жиналып алынған өсімдік сабаны мен тұқымында жиі кездеседі.

Қазіргі кезде, ғылыми зерттеу институттарында селекциялық материалдарды зертханалық тәсілдер арқылы бағалау кеңінен қолданылады. Сынаққа алынған үлгілердің дәндерін арнайы құтыларда өсіреді, өскіндік және түптену кезеңдерінде тат ауруының уредоспораларымен қолдан заладайды. Өсімдіктерге шыны цилиндрлерін кигізіп қалыпты температура мен ылғалдылықты қамтамасыз етеді. Күнделікті екі-үш мезгіл құтыдағы өсімдіктерді сумен бүркеп тұрады. Арада 4-5 тәулік өткенен кейін тат ауруының алғашқы елгілері көріне бастайды. Танаптағыдай, төзімді сұрыптардың жапырақтарында хлороздық немесе некроздық дақтар, ал төзімсіз сұрыптардың жапырақтарында уредоспоралы пустулалар дамиды.

Биохимиктер бұл дақылдың мұндай бірегей қасиеттері онда кремнидің өзге дақылдардан сан есе көп болатынан біледі.

Кремни зат алмасуда, сүйек пен тістің нығаюында басты рөл атқарады.Сұлының адам ағзасына әсері зерттеу нәтижесі.Тәжірибе №1Сұлының адам ағзасына пайдасы.Зерттеу әдісі: Қайнатылған сұлының суын ішу.Мақсаты: Жағдайын қадағалауУақыты: 14-24 қыркүйек 2014 жыл Зерттеу барысы: 2 ас қасық бал қосып, тағы 3 минут қайнатып, жылыдай ас алдында осыны үшке бөліп ішеді.Қорытындысы: Жағдайы жақсыҰсынылады: Сұлы адам ағзасын жақсартады.Күнделікті қолдану арқылы асқазан жақсарды. Тәжірибе № 2Темекіден бас тартқыңыз келсе 2 литрлік банкінің жартысына жуылған сұлыны салып, толтыра су құйыңыз. Ақырын

отта30 минут қайнатыңыз. Осы судан сұлыны сүзіп алып тастаңызда суға 2 ас қасық қырмызыгүл салып, 8 сағат жылы орап қойыңыз. Тағы да сүзіп, жылыдай күніне 2 стаканнан ішіп, екі аптаға созасыз.

Тәжірибе № 3Қуық ауруына: бір стакан аршылған сұлыны 1 литр қайнап тұрған суға салып, жартысы қалғанша ақырын қайнатып,

үстіне екі стакан қайнаған жылы сүт қосып, тағы 20 минут ақырын қайнатады. Дәрі дайын. Осыдан әр жолы бір стаканнан күніне 3 рет ішеді. Бір емделу барысы 15 күн.

Тәжірибе № 4Бір килограмм сұлыға 10 литр су құйып, 2 литр қалғанша ақырын қайнатады. Осыған бір килограмм бал, 100 г тұзы жоқ

сары май құйып арластырып тағы да 10 минут ақырын қыздыра қайнатып, барып суытады. Осыдан әр жолы бір ас қасықтан күніне 3 рет жейді. Бұл бауыр қатып, немесе гепатит болып ауырғанда қабылдайтын дәрі.

Қорытынды

7

Денсаулылғымыз мықты болуы үшін батпандап кіріп,мысқылдап шығатын ауруды дәрісіз-ақ үй жағдайында айналадаөсетін дәрілік өсімдіктермен-ақ емдеп жазуға болады. Дәрілік өсімдіктермен айналысу денсаулығымызды сақтауғакөмектеседі, отбасының қаражатын үнемдейміз, табиғат байлығын қорғауға да атсалысамыз. Міне, осындай емдік қасиетібар өсімдіктерге оқушылар кішкентайынан мән беріп, өз игілігіне қолдана білсе, шипаны алыстан іздемейді. Дәрілікөсімдіктерді пайдалану денсаулықты сақтаумен бірге қазіргі нарықтық заманда отбасылық қаражатты үнемдеугекөмектеседі. Дәрілік өсімдіктер жанға шипа, дертке дауа болады.

Сұлы өсімдіктер ішінде ең көп тарамағаны. Өзінің әсемдігімен көздің нұрын алады, гүлдеуі өте сирек, бірақ тажұмыс жазу барысында ұққаным өсімдік көптеген пайда әкеледі. Мен өз сыныптастарымның арасында осы өзімніңжұмысыма байланысты сауалнама жүргіздім. Сұлыны сыныптастарымның арасында кеңінен насихаттадым. Ерте заманнандәрілік өсімдіктердің қасиетін ата-бабаларымыз білген. «Аурудың жақсысы жоқ, дәрінің тәттісі жоқ» дегендей қазіргізаманда химикат дәрілер көбейіп жатыр. Олардың адам ағзасына тигізетін зияны көп. Өсімдік адам үшін азықтың қайнаркөзі. Дәрілердің барлығы өсімдіктерден алынады. Аурудың алдын алуға емдеу үшін дәрілік өсімдіктердің маңызы өте зор.Осы жұмысымды әрі қарай жалғастырамын.

Қолданылған әдебиеттер:1.Тәрбие хрестоматиясы 2.Білімділер порталы.3.Жарты ғасырдың алтын коры 1-том. 2007 Алматы4.Халық медицинасы. Халық газеті

* * * * * * *Қарағанды облысы Осакаровка ауданы

«Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ3 «В» сынып оқушысы Қадырбекұлы Еркетай

Жоба жетекшісі: бастауыш сынып мұғалімі Маждай Гулмариа. Тақырыбы: «Жердің сәні Бурабай» Кіріспе.«Табиғат- тал бесігің » дегендей. Біздің ұлан байтақ қазақ жерінің табиғат ерекшеліктерін бір сөзбен айтып жеткізу

мүмкін емес. Табиғаты алуан түрлі. Табиғи ортаның алуан түрлілігі, тірі ағзалардың көп түрлілігінен кем түспейді. Табиғаттың адам үшін маңызы шексіз. Кең байтақ қазақ елінің табиғаты-адам денсаулығының, қуанышының қайнар көзі.

Табиғат тылсымына бір сәт көңіл аударып, оған мән беретін болсақ, өзара үйлесім тапқан алуан түрлі құбылыстардың біртұтастығын байқайсың. Табиғат тылсымын түсiнген адам қоршаған әлемдi құрметтеуге, сырын ұғуға құштар болады.

Табиғаттағы арайлап атқан таң, қызарып батқан күн, жүйткіген бұйра бұлттар, сан құбылған сағым, жарқыраған құйрықты жұлдыз, барқыт түндегі елестер, әнші құм, биші қайың тәрізді құпия сырлы тылсым дүниеге толы болып келеді. Осынау таңғажайып құбылыстар – табиғаттың ең тамаша сыйы. Табиғат суреттері адам жанын нәзік сезімге бөлеп, бүкіл өмірді көз алдыңа жайып салады.

Республикамызда көптеген демалыс орындары бар.Алматыда «Сарыағаш» демалыс орны.Павлодарда «Қазақстан –Сібір» шипажайы бар.Облысымызда «Мойылды Санаторийі» бар. «Ақ бұлақ» шипажайы, «Санатори Жосалы», «Санатори Қорғалы», «Изумрудный» шипажайы, «Алтын Қорғалы» шипажайы, «Жартас» шипажайы, «Ақсу Жабағалы» шипажайы. «Жезқазғандық» шипажайы т.б

«Күңіреніп ойлағанда Алаш жайын,Жырлаймын алты Алаштың Абылайын» деп ақын Мағжан атамыз жырға қосуы тегін емес екен. Мағжан Жұмабаев

атамыз жырына қосқан бұл өлке өткен ғасырларда өмір сүрген тұлғалардың есімдерімен тығыз байланысты Негізгі бөлім.

3.1 «Жердің сәні Бурабай» Кең далам көркің қандай араладым Баға жетпес байлығын бағаладым Бурабай жер сұлуы әсем орман Таңданып табиғатқа ән арнадымМен сіздерге бүгін еліміздің жер жәннаты атанған әсем Бурабай туралы айтпақпын.. Ақмола облысына қарасты Көкшетау қаласынан 90 шақырым жерде туристік маңызы бар әсем Бурабай

орналасқан. Бурабай ауданының орталығы- Щучье қаласы. Қала 1939 жылы құрылған Онда қырық мыңға жуық халық тұрады.

Абылай хан басқарған Орта жүз қазақтары мекендеді. Хан ордасы орналасты. Тау қырлары, орман шоғырлары қақтығыстардан қорғануға ыңғайлы еді.

Қазіргі уақытта Абылай хан алаңында ұлы қолбасшының құрметіне биіктігі 37 метр болатын монумент орналасқан.Өз дәуірінде хан сол жерде кеңес құрған. Осы жерде оның ұрпақтары –Қасым сұлтан,Кенесары, Наурызбай туып өскен.

Қазіргі уақытта курортты белдем аумағында 83-ке жуық санаторий, 25-тей демалыс үйлері, туристік базалар, 16 балаларды сауықтыру орталықтары жұмыс жасап, онда жылына 40 мыңға жуық адам демалады.

Оқжетпес- етегінен шыңына дейін 300 метр биіктікті құрайтын пирамида тәріздес жартас. Оқжетпес тауы туралы көптеген аңыздар бізге жетті. Атақты саяхатшы Шоқан Уәлиханов осы өлкеге байланысты аңыздардың 15 түрін жинаған екен. Ғалым көптеген аңыздардың жазбаша нұсқасын қалдырып кетті. Соның бірін еске түсірсек, шапқыншылық заманда тұтқынға түскен қалмақ қызы жартастан (ескі атауы Әулиекөл, қазір Қайранкөл ) көлге секіріп кетеді. Сұлудың құлап түскен жеріне таңғажайып Жұмбақтас жартасы пайда болған екен.

Адамша көлбеп жатқан үлкен тау «Жеке батыр»деп аталады.Денесі биік жота, дулыға киген таудай басы ап –анық алыстан көрінеді. Сақалы төсін жапқан, қырықтар шамасындағы ер жігіт ұйықтап жатқан секілді екен .

2000 жылы «Бурабай» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі құрылды.Бурабай курорты аймағының дамуы Елбасының жеке қадағалауында. Өйіткені 2008 жылдың он бесінші қаңтарында

«Бурабай » арнайы экономиқалық аймағын құру туралы Президент жарлығына қол қойған. Щучье көлінің жағалауында

8

әлемдік деңгейдегі туристік ойын сауык кешені құрылатын болды. Жобаны іске асыру 7 кезеңге бөлініп, 2021 жылға дейн іске асырылады. Қазіргі заман талабына сай қонақ үйлер, тұрғын үй, ойын-сауық , сауда орталықтары, мейрамханалар, спорт базалары, клубтар салынады.

3.2 Бурабай көлінің беткейлерінде өскен қарағайлы – қайыңды ормандар қайталанбас ландшафт құрайды . Көлдің ең басты қорегі –Сарыбұлақ өзені.

Көлге одан баска үш бұлақтан су келіп құяды. Бұл бұлақтардың ірісі Иманбұлағы.Ол бастауын Көкшетау қыратының шығыс беткейінен алады. Аудан аумағымен Аршалы, Жолболды, Қайрақты, Кеңашы өзендері,

Арғалы , Жаңасай, Сарымсақты сонымен қатар аты жоқ бірнеше бұлақтар ағып өтеді. Бұл өзендер мен бұлақтар уақытша ағын көздері болғандықтан, көктемгі қар ерігенде және нөсер жауын суларымен де толысады . Аудандық су көздері халықты сумен қамтуға, қажеттіліктерге және балық шаруашылығына пайдаланылады. Судың сапасы бұл жердегі көлдерде көптеген тіршілік көздерінің өмір сүруіне септігін тигізеді .

Олар оңғақ, шабақ, мөңке,алабұға, шортан, табан, балық, көксерке, сазан, тұқы, таутан. Бурабай ежелден өзінің бірегей деқайталанбас табиғатымен, емдік қасиеті бар климатымен , сонымен қатар ежелгі бай тарихымен әйгілі .

Белгілі әнші, Ақын сазгерлер Біржан Қожағұлұлы, Ақан сері , атақты балуан,әнші, композитор , ақын Нұрмағанбет Баймырзаұлы (Балуан шолақ), халық композиторы,белгілі әнші Ыбырай Сандыбайұлы (Үкілі Ыбырай) . т.б. Көкше Өңірінде туып - өскен халық әншілері, ақындары бүкіл шығармашылығын Бурабайдың бауырында одан әрі өрістеткен.

Балшық ресурстарынан Мейбалық көлінде емдік сулар және Балпашсор көлінде шипалы балшық жақсы таралған.Бурабайдың табиғаты қымбат және жартылай қымбат әртүрлі тастарға бай. Бұл жерде яшма, турмалин, аметист, тау

хрусталін кездестіруге болады . Бурабай – сансыз көп көлдердің мекені. Ең терең көл Жеке- Батыр жотасының шығыс баурайында орналасқан- Щучье көлі, оның ені 3 км -ден артық, ал тереңдігі 18 метрге дейін жетеді. Көлде алабұға, шортан, шабақ балықтары бар.

Аталған көл Бурабай курортының теміржол станцияасы орналасқан аудан орталығы, Щучинск қаласының жанында. Бурабай- демалатын, қайықпен катамаранмен жүретін сүйікті орын. Егер көлдің айналасынан өтсең Громовой көлінің бастауында иілген ағаштар атауын айтып тұрғандай «билеп тұрған» шоқ- қайың табиғат ескерткішін көруге болады.Көлдің шығыс жағы кұмды жаға, шомулаға, демалуға арналған жайлы орын . Көкшетау қыратының орталық бөлігін Көкшетау тауыалып жатыр . Күннің, судың және желдің әсерінен миллиондаған жылдар ішінде олар аңдармен, ертегі кейіпкерлерімен ұқсастығын анықтауға болатын нысандарға йе болды. Мысалы, Оқжетпес тауының шыңы өз нысанымен жатқан пілдің бейнесін бейнелейді. Оның етегінен Көгілдір шығанағынан18 метр биіктікте Жұмбақтас тауы көтеріледі. Ол әр жағынан қараған кездешашы жалбыраған қыздың, әйелдің және кемпірдің бетін көруге болатындығымен қызықты. Бурабай және Үлкен Шабақты көлдерінің арасынан керемет көріністі тамашалауға болады. Ол жерден Көкшетау тауы көрінеді, Бурабай, Жеке-Батыр, Оқжетпес таулары көзге шалынады.

3.3 Жайнаған жаз. Қызғалдағы құлпырған дала.Жап-жасыл алқап. Иісі жұпар аңқыған ауа.Арқаның осындай көркем жері Бурабайда демалу бақыты шілде айында бұйырды.

Көкшенің Үлкен көл жағасында, қарағайлы орманның ішінде екен. Жатын орын, ойнайтын аула іші таза, дәмді тамақтар- бәрі жайнап қайтумызға әсер етті.

Бурабайдың барлық жерлерін аралап, көптеген экскурсиялар жасадық.Буратас, Абылай хан алаңы, Оқжетпес шыңы, Айнакөл, Жұмбақтасқа бардық. Әсем табиғаттың ғажайып қайталанбас

көріністері таң қалдырып,қызықтырды. Бурабай кентіндегі Абылай хан мұражайын араладық. Мұражайдағы жәдігерлер-батыр сауыты, дулыға, қылыш, найза семсер, шоқпар,тағы басқалары батырларымыздың бейнесін елестетті.Өз қиялымның түбінде сол заманға саяхат жасап, өр тұлғалы батыр болуды армандадым.

3.4 Бурабай өңіріндегі шөгіп жатқан буралар бейнесі, әр тасы, әр биігі- Тәңірдің сыйлаған тамаша сыйлықтары . Жер жәннатының көркемдігі туралы сипаттамалар бес ғасыр бұрыңғы ақын -жыраулардың өлеңдерінде молынан ұшырасады .Мәселен Шортанды көлі жайлы «Қарағайдың басынан шортан шалған» деген сөз қалған . Демек, су айдынының шортандары шоршып, өте жоғары секіретін болғанға ұқсайды. Өкінішке орай бүгінгі күні Бурабайды айнала коршаған тұйық көлдердің, атап айтқанда, Үлкен және Кіші Шабақты, Шортанды, Қотыркөл, Жөкей, т.б. көлдерінің суы лайланып, тартылуда.

Қорытынды.Тілсіз табиғаттың тылсымын түсініп, оны аялау, қорғау және көркейту – әрбір адамның міндеті әрі борышы. Себебі,

табиғат пен адам – егіз ұғым.1910 жылы қымызбен емдеу санаторийінің ашылуына байланысты қаланған. 1939 жылдан кент. Оның төңірегінде

көптеген денсаулық сақтау мекемелері ұйымдастырылған. Мұнда Қазақстандағы ең ірі “Бурабай” курорты орналасқан. Одан басқа балалар санаторийі, әскери санаторий және демалыс үйі, медициналық жабдықтар жөндеу шеберханасы, орман шаруашылығына, жалпы білім беретін мектептер, музыкалық мектеп, мәдениет үйі, кинотеатр, табиғаттану музейі, т.б. мекемелер бар.

Менің жеңісім Менің Бурабайдағы саяхатым Тірі бәрі. Б.Жақып.Сурет көріп туған жер келбетінен,Табиғат бесігінде тербетілем. Жел жүгіріп барады су бетімен,Су жүгіріп барады жер бетімен.Қалықтайды ақша бұлт көкті қармап,Тұрақ таппай қаңғырып кетті қаңбақ.Ұшып жүріп әуеде неше айналып,Дала төсін қыран құс өтті барлап.Қайың, емен, тал, терек тың-тыңдайды,Лағыл сәуле бұлақта жылтылдайды.Бір сәт аспан алқасы – Алтын Күнді,

9

Кең дүниенің көзінше бұлт ұрлайды.Жолаушылар – Табиғат, Адам, Уақыт,Келеді жер ғаламды аралатып.Білдіргісі келгендей тірі екенін,Тау да тасын қояды домалатып. Ақ шуаққа қыраттар жылынады,Жапырақтың жан сырын гүл ұғады.Қозғалыс бар үздіксіз, сондықтан даТіршіліктің бәрі ояу, тірі бәрі. Әдебиеттер тізімі.Бурабай туралы кітапОрталық Қазақстан газеті «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия/ Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы»

* * * * * * *Қарағанды облысы Осакаров ауданы Осакаров кентінің №1 орта мектебінің

3«б»сынып оқушысы Жеңіс Нұразим Жоба жетекшісі: Бастауыш сынып мұғалімі

Садвакасова Кулайым Айтбаевна

Тақырыбы: «Сапалы су-адам денсаулығының басты кепілі.»КіріспеТабиғатта су үш түрлі: сұйық, қатты және газ тәріздес бу күйінде кездеседі. Су –

тіршілік көзі. Тіршілік құбылыстарының бәрі судың қатысуымен жүреді.Су- табиғаттағыең көп таралған зат болсада бүгінгі өмірде ауыз су ғаламдық мәселе болып отыр. Су жершарының 2/3 бөлігін алып жатқаны мен, ауыз су қоры өте аз. Тірі және өлі табиғаттажүретін түрлі процестер мен құбылыстардың адам тіршілігіне жұмсалатын заттардыңішінде судың маңызы зор. Қазіргі таңда ауыз су мәселесі тек қана біздің еліміздіңпроблемалық жағдайы емес, барлық әлем проблемасы болып табылады Адамдар менжануарлардын организміне еніп, су онда болатын зат және энергия айналымына тікелейқатысады. Көптеген процестер тек сулы ортада ғана жүре алады. Халық санының өсуінеорай күнделікті жұмсалатын ауыз судың мөлшеріде артуда. Сондықтан табиғатты қорғау, әсіресе су байлықтарын қорғау-мемлекеттік үлкен маңызды мәселенің бірі болып саналады. Сусыз бір күнде өмір сүре алмасымыз аңық. Судың бүкілжер бетінде жататын барлық құбылыстарда атқаратын қызыметі ерекше және адамзат тіршілігіндегі мәні зор. Судың еркінқолданылуы ысырапшылықпен қолдану кесірінен экологиялық апаттардың кездесуі аз емес. Оған әлемдегі ең үлкенкөлдердің бірі Арал теңізінің суалғандығы айқын дәлел. Жер бетіндегі тіршілік үшін экологиялық таза судын алатын орныерекше.Ауыз су тазалығы және оның сапасының сақталуына әрқайсымыздың қаншалықты қатысымыз бар екенің әр адамбілу қажет. Табиғат тепе –теңдігі табиғаттың міндетті заңдылығы, оны оқып- үйрену, танып білу әрбір адамның жоғарысаналы экологиялық мәдениетті қалыптасқан тұлға екендігінің белгісі.Сусыз жер бетінде өсімдік өспейді, жануарлартіршілік ете алмайды.Өсімдік топырақтағы қоректік заттарды суда еріген ертінді күйінде ғана сіңіре алады. Су табиғаттағыбарлық тіршілік атаулының құрамына кіреді.Сондықтан сусыз өмір жоқ.Халық арасында «Суда отырып та шөлдеп өлугеболады», деген нақыл сөз бар. Судың адам өміріндегі жалпы әлемдік деңгейдегі алар орны ерекше. Адам денсаулығынапайдалы тұзды минералдардың 80 пайызы ауыз су арқылы ағзаға келеді. Зат алмасудың күрделі процесіндеауыз су бастыроль атқарады. Ауыз судың қатысумен организмде физикалық және химиялық реакциялар жүреді. Су өте ғажап минералдесек қателеспейміз. Сапалы су- адам денсаулығының басты кепілі. Сондықтан мұзды катырып еріген су табиғатттын бізгеберген керемет таңғажайып құбылысы.

Еріген судың құрамыЕріген су табиғатта пайда болған су. Ол өте таза, ең жоғары жасалған және оның құрамы өтежеңіл, хлор, тұз, зиянды заттар сақтамаған таза мөлдір су. Еріген су ол көбіне мұзды күйінде табиғатта болады. Егердеадам денсаулығы мықты, сау және сұлу да энергиялы күшті болу үшін еріген суды ішу керек. Оның ерекшелігінің қасиетіосында. Еріген судың құрамында биологиялық процесс адам организімін қалпына келтіріп өзі жасартады.Біз бірінші жайсумен еріген судың ерекшелігін салыстырайық, жай су адам организіміне өте ауыр араласып, қиын алмасу жүреді. Ал ерігенсу адам организіміне жеңіл, жұмсақ сіңеді. Өйткені оның құрамындағы заттар адам организіміне сәйкес. Ол үшін суреттегісулардың түрлерін қарайық. « жүз рет айтқанша, бір рет көрген артық» деген сөз бар. Суретте бөтелкедегі және суқұбырынан келген су, еріген су түрлерін салыстырайық. Біз білеміз адам организімі 80 % судан тұратынын. Бұл адаморганындағы су еріген су. Сондықтан бізге мынадай сұрақтар туады. Қандай су адам организміне пайдалы болады? Адаморганизміндегі су еріген суға жақын болғандықтан бізге еріген суды ішуге пайдалы. Еріген су ол өте жоғары саплысу.Құрамында мүлдем зиянды заттар жоқ. Хлоридалар, тұздар және қоспалар жоқ, ласталмаған таза су.Ол мұздан еруіненпайда болғандықтан, ол алдын- ала қатыру керектігі талапетіледі. Еріген су мұз күйінде болған да сапасы артады.

Еріген судың денсаулыққа пайдасы.Мұздың еру барысында пайда болған су жоғары физиологиялық белсенділігі бар екені анықталады: өсімдіктердің өсуін

жылдамдатады, әр түрлі ағзалардың тіршілік әрекетіне ықпал етеді, әсіресе қысқы ұйқыдан кейін. Ауыл тұрғындарыныңбайқағандары, қар ери бастағаннан бастап, үй жануарлары еріген суды іше бастайды. Еріген су жиналған жерлерде егін дежақсы шығады.Егерде сіз әдемі, сұлу болғыныз келсе еріген суды ішініз. Еріген судын ғажайып қасиеттері бар. Ол адамденесіндегі биологиялық процестерді тез өрбітіп , организмдегі клеткаларды тез қалпына келтіріп, оларды жақсартады.Осындай халық кағидаларын білгеннен кейін мен тәжірибелер жасап еріген судын пайдалы екенің білдім.

1-тәжірибе:Мысалы бір түрлі гүлді алып үш ыдысқа отырғыздым оларды үштүрлі сумен суғарып отырдым. Біріншісінкрандағы сумен, екіншісін бутулкадағы минералды сумен , үшіншісін еріген сумен суғарып отырдым. Сол кезде ең жақсыөскен еріген сумен суарған гүл болды. Бұдан еріген судын өсімдікке де жақсы әсері бар екенің байқадым .

10

Еріген судың пайдалылығы баршаға мәлім. Су ағзадағы барлық тіршілік процесстердің ажыралмайтын элементі, жәнеоның тазалығы сол процесстердің сапасына әсер етеді. Үнемі таза еріген суды пайдаланатын адамдардың, мысалы таутұрғындарының, өмір жасы әлде қайда ұзақ болады

Қазіргі заманда әрбір адам суды қатыруға барынша мүмкінділігі бар. Ертеде тоңазытқыш болмағанның өзінде атабабаларымыз мұзды көбірек жинап қамыстын астына сақтап ішуге пайдаланған. Апа әжелеріміз еріген суды шаштарынжууға қолданған себебі мұздын суы шашты жұмсартып өсуіне қолайлы екенің білген . Менің отбасым бірнеше жыл бойыішуге еріген суды қолданып келеді.Осакаровкаға келгенде біз судын өте нашар екенің байқадық. Бұл жердін суы ащы жәнетұзды . Шайға суды қайнатқанда шәйнектің ішіне қалын накин тұрғаның көресін, Бұндай су адам организміне өте зиян.Менің жасаған тәжірибелерім арқылы еріген су тазартылған су екенің байқадым. Еріген суды қайнатқаннан кейіншәйнектің ішіне накип тұрмайды таза болды. Сондықтан мен сіздерге ұсынарем сіздер еріген суды ішуге қолданғанжөн.Оны дайындау қиын емес ең бастысы адам денсаулығына пайдалы.Таза еріген судың биологиялық белсенділігібойынша көптеген зерттеулер. Жүргізілген. Донецк медициналық институтының қызметкеріөз зертеулерінде еріген судыкөптеген ауруларға пайдасы бар екенің дәлелдеп көрсетті. Мысалы: атеросклероз ауруға, иголяфия жасауға, тұмауауруларына , бронхит, пневмония дертін жеңілдетеді. Еріген су адам ағзасының инфексияларға қарсы тұруына көмекжасайды.

Еріген судын басқа сулардан айырмашылығы.Сол үшін мен мына екінші тәжірибемді жасап адам организміне қалай әсер еткендігін көріп байқадым.Ол үшін мен

мұздатқышқа суды эмал кастрюлге қатырып қойдым . Мұз ерісе су болатыны бәрімізге аян. Ыдыстын ернеуіндегі қатыптұрған мұз мөлдір және таза бұл ең жеңіл су. Түрлі қоспалардан тұратын ауыр судын қатуы ұзағырақ болады да , мұздыортасына қарай жинайды. Бұндай суды мұздың түсіне қарап ажыратуға болады, ол ақшыл көбіктенген түсте болыпқатады.Еріту кезінде таза мұзды бөліп алу керек. Ол үшін қатқан мұз кесегінің ортасына ыстық суды құймау керек. Ерігенсуды өзгеріске ұшыраған кристалдық құрылымы жадында тұрған кезінде бірден ішу керек. Мұздын еру барысында пайдаболған су жоғары физиологиялық белсенділігі бар екені аңықталады. Адам экологиясы Украин институтының директорыпрофессорМ.Л.Куриктің мәліметтері бойынша таза еріген су адам ағзасын сауықтырады, иммунитетті жоғарлатады деген.

Қортынды Қазіргі заманда әрбір адам суды қатыруға барынша мүмкіндігілігі бар. Ертетеде тоңазытқыш болмағанның өзінде ата

бабаларымыз мұзды көбірек жинап қамыстын астына сақтап ішуге пайдаланған.Апа әжелеріміз еріген шаштарын жууғақолданған, себебі мұздын суы, шашты жұмсартып өсуіне қолайлы екенің білген. Осындай халық қағидаларын білгенненкейін мен тәжірбилер жасап еріген судын пайдалы екенін білдім. Мысалы бір түрлі гүлді алып үш ыдысқа отырғыздым,оларды үш түрлі сумен суарып отырдым.Біріншісін крандагы сумен, екіншісін бутылкадағы минералды сумен, үшіншісінеріген сумен суғарып отырдым. Бұдан еріген судын өсімдік те жақсы өскен, еріген сумен суарған гүл болады. Меніңотбасым бірнеше жыл бойы ішуге еріген суды қолданып келеді. Осакаровкаға келгенде біз судын нашар екеніңбайқадық . Бұл жердін суы ащы және тұзды . Шайға суды қайнатқанда кейін шәйнектің ішіне қалың накип тұрғыныңкөресін , Бұндай су адам организіміне өте зиян. Менің жасағам тәжірибелерім арқылы еріген су тазартылған су екеніңбайқадым . Еріген суды қайнатқаннан кейін шәйнектін ішіне накип тұрмайды таза болады. Сондықтан мен сіздергеұсынарем сіздер еріген суды ішуге қолдаған жөн. Оны дайындау қиын емес ең бастысы адам денсаулығына пайдалы.Еріген суды эмал ыдысқа суды құйып мұздатқышқа саламыз. Суға кішкене мұз тұрғаннан кейін оны бұзып қатырғандұрыс . Су әбден қатқасын оны алып ерігенше бөлме жылуына ұстап содан кейін ішкен жөн . Бұл дайын суды 5 сағаткөлемінде ғана пайдалану керек.Сонымен қатар еріген суды бет әжімін кетіруге де пайдалануға болады, күнде жатаралдында бетті еріген сумен сүртіп отыру керек сонда адам бетіндегі әжім азаяды.Осындай қасиеттері мен еріген суды мен«Сапалы су-адам денсаулығының басты кепілі.» деп айтар еді.

ТІРШІЛІКТІҢ ҚАЙНАР КӨЗІ СУ ДЕГЕН.

ДЕНСАУЛЫҚПЕН,ӨМІРГЕ ДӘРУ БЕРГЕН.ТАБИҒАТТА СУ МЕН ӨСІП ӨНЕДІ.

АЯЛАЙЫҚ СУ АТАУЫҢ КИЕЛІ.

Пайданылған әдиебеттер тізімі. Балаларға арналған геграфиялық жылдық күнделік ( Глобус) (Балалар әдиебеті) баспасы Ленинград 1968 жыл. ( Почемучка) энциклопедиясы, (Педагогика) баспасы 1987 жыл. (Ол кім, бұл не) энцеклопедиясының 1 томы, (Педагогика) баспасы, Москва 1990жыл.

* * * * * * *Қарағанды облысы ,Осакаровка кентінің

№1ОМ 3«б» сынып оқушысы Темирханов АбдуллаЖоба жетекшісі бастауыш сыныптар мұғалімі

Садвакасова Кулайым Айтбаевна

Жұмыстың тақырыбы: «Ара балы дертке дәрі»Кіріспе Жұмысшы бал арасының гүлді өсімдіктердің шырынынан өңдеп шығаратын өнімі – қоймалжың, тәтті сұйықты бал деп

атайды. Және де бал арасынан фармацевтика, электротехника, авиация өнеркәсіптерінде пайдаланылатын органикалық зат –балауыз алынады. Аралардан прополис (ара желімі), ара уы, гүл тозаңы, биологиялық белсенді заттары бар және емдік әсеріөте күшті сүт дайындалады. Бал арасының тіршілігін бақылау адамды табиғатты жақсырақ білуге, байқағыштыққа, еңбексүйгіштікке баулиды.

Ара – ара патшасы, еркек ара, жұмысшы ара деп үшке бөлінеді. Жұмысшы араның дене тұрқы кішілеу, өңі қара, басы, кеудесі және жонында сұрғылт сары нүктелері болады. Басы үш бұрыштылау келеді. Басында үш жай, екі күрделі көзі болады. Аузы үлкен, бал жинауға қолайлы, кеуде жағы үш буынды, орта буыны үлкен келеді. Екі жұп жарғақ қанаты бар. Үш жұп аяғының тозаң жинайтын себеті болады. Қарын жағы дөңгеленген конус тәрізді, сауыр жағында қара сары түсті 1-4ке дейін келген қара белдеулер бар. Құйрығында үшкілдеу безі және шанышқы инесі болады.

11

Бауыр жағында төрт түп балауыз пластинкасының ішіндегі балауыз безі балауыз бөліп шығарады.Ара топтасып тіршілік етеді. Ара үйірі бір ғана ара патшасы мен бірнеше жүздеген еркек арадан және он мыңдаған

жұмысшы аралардан құралады. Ара патшасының бірден бір міндеті – жұмысшы араларға гүл тозаңын және бал жинату, балауыз шығарту, ұя салдыру, балапан құрттарды, ара патшасын, еркек араны бағу, ұяны тазалау сондай – ақ, қорғау міндетін атқарады.

Араның бөліп шығаратын балауызы, улы сұйықтығы, балы дәрілікке жасалады.Жинау мен өңдеу – жаз және күз айларында омарта ішіне жиналған балды алу әдістері бойынша сауып алады. Дәрілікке

жасалатын балды отқа жылытып, сұйылған сүзгіден өткізіп әзірлейді. Бал ақ және сарғылт түсті болады. Жаз, күз мезгілдерітұнық өсімдік майы тектес сұйықтау болып, қыс мезгілінде қоюланып, шекер өңдес іріткі кристаллға айналады. Балы – тәтті, дәмді, усыз болады.

Негізгі бөлім 1.1 Ара балы дертке дәрі Ара балының басты ем болатын аурулары мен оны емге қолдану тәсілдеріне келсек, емдік қасиеті ерте кезден белгілі

болып, түрлі ауруларға қарсы әркім өзінше пайдаланып келген суық тигенде, бауыр, өкпе, бүйрек, асқазан, ішек, жүйке ауруы, сондай-ақ қан қысымынң көтерілуі сияқты дерттерге шипа. Оны көпке созылып, асқынып кеткен жарақатқа да жағуға болады. Соған орай балды кейбір ауруларға қалай пайдалануға болатыны туралы қысқаша мәлімет ұсынамын. Бұл тәсілдерді ата-бабаларымыз байырғы заманнан пайдаланған.

1. Балаларға суық тигенде, тұмауратқан кезде балды ыстық сүтке немесе лимонның шырынына қосып, науқастан әбден айыққанша ішкен дұрыс. Ол үшін бір стакан ыстық сүтке бір шай қасық бал және сары май қосып ішеді.

2. Асқазан, ішек ауырғанда. Асқазан, ішек науқасына шалдыққан, не қышқылы аса көбейіп немесе керісінше азайып кеткен адамдардың да балды ем ретінде пайдаланғаны жөн.

3. Бал жараға да ем. Жараға жағатын дәріні 60 гр балға бір шай қасық балық майын қосып, жақсылап араластырып жасайды.

4. Бал күйген жерге де пайдалы. Күйікке балды күніне екі рет жағып отыруы керек. Жараға жағатын дәріні 60 гр балға біршай қасық балық майын қосып, жақсылап араластырып жасайды.

5. Жүрек ауырғанда. Бал жүрек ауруы бар адамдарға да таптырмайтын ем. Оны белгілі бір мөлшерде анардың шырынына қосып та ішеді.

6. Бауыр ауырғанда. Балды бауыр және өт жолы ауыратын адамдар көбірек пайдаланады, оны белгілі бір мөлшерде ақ ірімшікке, сәбізге, лимон шырынына қосып, жеген дұрыс.

7. Үйреншікті іш қатуға балды жылытып, араластырып, қайнаған сумен екіге бөліп күніне 2 рет ішеді.8. Асқазанның он екі елі ішек жарасына балдан 60 гр. шикі қызыл мия тамырынан 9 гр.мандарин қабығынан 6 гр-ды суға

лайықты мөлшерде жоғарыдағы дәрілерді қосып, қайнатып самасын сүзіп, бір күнде үш рет ішеді.9. Улы жәндіктер шаққанда, шиқан, сыздауық шыққан-да, балдан, ұзын сарымсақтан тиісті мөлшерде алып, жаншып,

балға араластырып жараға таңса, жараның аузын шығарады. Сыздап ауырғанды басады, қабынуын қайтарады.10. Ауызға ауыздық, қотыр шыққанда, қас бояу жапырағы, бал екеуін қосып жаншып, әзірлеген дәріні ауызға салып

сорады. Сонымен бірге қотырға жағады.11. Тістің түбін бекемдеп, тісті ағартуға бал мен уксусты қосып тісті 3-4 рет жуса, тістің түбі бекемделеді, тіс аппақ

болады.12. Құлақ ауруларына: сиыр сүтіне, омырау сүтіне, ешкі сүтіне, бұлар болмағанда жұмыртқаның ағына балды

араластырып жылытып, құлаққа тамызса, әртүрлі құлақ ауруларын жазады.13. Құтырған ит қапқанда, улы жәндіктер шаққанда, апиыннан уланғанда, зірәні қайнатып, қайнатпасына бал қосып

ішкізсе, уытты қайтарады, ауырғанды басады.14. Қан қысымы өрлегенде зығырдан 50 гр. балдан 60 гр-ды 220 гр. қайнаған суға қосып күніне екі рет ішсе қан қысымын

төмендетеді.15. Мәйітті бір мезгіл сақтауға тура келсе бүтін денесін балменен тегіс сылап қойса мәйіт тиісті уақытқа дейін

бұзылмайды.16. Ұйқысыздықтан құтылу үшін жасалатын әртүрлі ем бар. Солардың ішіндегі ең тиімдісі – бал жеу. Жатар алдында 1

шай қасық балды 1 стақан жылы суға араластырып ішсе, жүйкеге жайлы әсер етіп, тез ұйықтауға көмектеседі. 17. Жөтелді басу үшін пияздың сөліне бал, сары май, не қойдың майын қосып ішкен дұрыс.18. Балды, әсіресе, бауыры және өт жолы ауыратын адамдар көбірек пайдаланады. Оны белгілі бір мөлшерде ақ ірімшікке

(творог), сәбізге, лимон шырынына қосып жеген дұрыс. 19. Балықтың майына қосылған бал асқынған жарақатты оңай жазады. 20. Аузы уылған адам бал жесе тез айығатыны белгілі. 21.Өкпе ауруына шалдыққан кісі күніне 100-150 грамм бал жеп отыруы керек. Оны қой-дың іш майына ерітіп, ішуге

болады. 22. Бал жүрек ауруы бар адамға да таптырмайтын ем. Оны белгілі бір мөлшерде анардың (гранат) шырынына қосып та

ішеді. Қатарынан бір-екі ай үзбей ішкен ауру адамның жағдайы әжептәуір жақсарады.23.Кеудесі жиі қысылып, жүрек соғуы нашарлаған адамға да бал жақсы көмектеседі.Қатарынан бір-екі ай үзбей күніне 50-

140 грамға дейін бал жеген адамның жағдайы ежептәуір жақсарады.24. Бал мен шоколадтың салмақ тастауға да өзіндік пайдасы бар. Қоңыр шоколадтың какаосының құрамында майды

ыдырататын элементтер болса, бал жағып жасалған массаждың қан айналымын жақсартатын қасиеті бар. 25. Бал ағзаның қалыпты қызмет атқаруына үлкен септігін тигізеді.1.2 Ара балының бөлінуі Негізінен, ара балы бір шырынды және көп шырынды болып бөлінеді.Бір шырынды бал – тек өсімдіктердің бір түрінен ғана жиналған шырын. Оны өсімдіктердің түріне қарай – қарақұмық

балы, жөке ағашының балы деп, неше түрлі атайды.Көп шырынды бал – өсімдіктердің бірнеше түрінен жиналған шырын. Оны табиғи бал беретін өңірлерге байланысты дала

балы, тау балы, бақ балы деп ерекшелейді.Табиғи балдың түрлері

12

Өмірде табиғи балды ажырату оңай емес. Қантты бал араны қант шырынымен қоректендіру арқылы алынады.Сатушылар оны табиғи балға араластырып сатады. Бұл орайда табиғи, жасанды балды ажыратуға ешқандай анализ

көмектеспейді. Жасанды балдың құрамында қант, қант крахмалы, ұн, желім, гипс болады. Оның кейбірін үй жағдайында анықтауға мүмкіндік бар. Ол үшін бір стақан қайнаған су аласыз да оған балды араластырасыз (Бір стақан суға жарты стақан бал). Сол кезде тұнбаның төменгі жағында немесе бетінде механикалық қалдықтар шыға келеді. Ол –балдың құрамында крахмалдың бар екендігінің айғағы.

Гүлдейтін қанша ма өсімдіктер бар болса, сонша ма балдың түрлері бар. Біз енді солардың бастыларын атап айтсақ.Түйебұршақ (донник) балы бірінші сортты балға жатады. Ақ немесе ашық – янтарь түсті болып келетін хош иісі бар

балдың бұл түрі глюкозаға бай. Шайқурай (кипрей) балы мөлдір жасыл сары түсті сұйық бал. Жөке (липа) балы жақсы сортқа жатады. Сары жасыл түсті балдың бактерияға қарсы қасиеті бар. Шабындық (луговой) балы бірінші сортты балға жатады. Сары қоңыр немесе алтын түсті балды шабындықтағы түрлі

гүлдерден алады. Таңқурай (малина) балы ақ түсті болады. Жоғары сортқа жататын балдың бұл түрі өте пайдалы.Қарақұмық (гречишный) балы қою қызыл немесе қоңыр түсті болады. Жоғары сортқа жататын бұл балдың ерекше иісі

бар. 1.3 Ара балы халал . Бал үнемі адамзат баласының құрмет тұтатын тағам түрлерінің бірі болып табылады. Аспандық кітаптарда, атап

айтқанда, Құран Кәрім, Інжіл, Таурат, үнді діни кітаптары, сондай-ақ Греция мен Римнің ежелгі жазбаларында бал арасы өте пайдалы да еңбекқор жәндіктердің бірі ретінде суреттелген. Ара балы күш-қайрат беретін және шипагерлік қасиетке ие зат деп атаған.

Інжіл ара балын молшылық пен нығметтің символы деп есептейді. Құранда да ара балы Алланың шапағаты ретінде аталып өтілген. Құранның бір сүресі – «Нахл» деп аталады. Ол бал ара деген мағынаны береді. Алла тағала Құранда балды адамдарға шипа сыйлаушы зат ретінде таныстырады.

Зерттеу орталықтарындағы зерттеушілер бал құрамында кездесетін басқа бір элементті табуға тырысуда. Олар бал құрамындағы құдай берген сансыз қасиеттерді іздестіруде.

Ислам Пайғамбары (с.) бал жайлы былай дейді: "Алла тағала балдың бойына береке жинады. Ол әр түрлі ауруларды емдей алады. 70 пайғамбар Алла тағаладан оның пайдасының қаншалықты ұзаққа созылатынын сұраған".

Алла тағала «Нахл» сүресінің 68-69 аяттарында осы құнды зат туралы былай дейді: "(Мұхаммад ғ.с.) Раббың араға: "Таулардан, ағаштардан және лапастардан ұялар жинап ал!"деп нұсқады. Жаратылыс қабілет берді. "Сонан соң әр түрлі өсімдіктер же де Раббыңның қолайластырған жолына түс!" Араның ішінен түрлі түсті бал шығады. Онда адам баласы үшін шипа бар. Шынында мұнда да ойлайтын қауым үшін әлбетте ғибрат бар."

Құран бойынша, араның тіршілігі және оның адамға сыйлық ретінде берілгені көкірек көзі ашық адамға Алла тағаланың құдіретінің белгісі болып табылады.

Бұл аяттарда Алла тағала адамдардың көңілін балдың әр түрлі түсіне аударады да, оны "әр түрлі түске ие сусын" деп суреттейді. Балдың түсі араның қай гүл, қай өсімдікке қонғанына байланысты әр алуан болып келеді.

Қорытынды Аралар - аса пайдалы жәндіктер. Емдік қасиеті мол тағам түрлерінің ішінде табиғи балдың алар орны ерекше. Халық

медицинасы бал арқылы ем қабылдауды осыдан 4000 жыл бұрын білгенді. Грек елінің ұлы ғалымы Пифагор «Ұзақ өмір сүрудің себебі - балды жиі қабылдағаннан» десе, әлемге әйгілі медицина ғалымы, жазушы Абу ‘Али Ибн Сина

«Егер жастық шағыңды сақтап қалғың келсе, балды жиі же!» - деген екен.Ара балының химиялық құрамы шырын жинаған өсімдіктердің түріне, ол өскен топыраққа, сол жердің ауа-райының

жағдайына және балдың түрлеріне тығыз байланысты болады екен.Гүл балының құрамында 12-13 пайыз су, 0,4 пайыз белок, 0,3 пайыз күл, көмір сутегі, глюкоза, жүзім қанты, сахороза,

мальтоза, т.б. бар. Және де В3, В5, А, С, Н, Е, К дәрумендері, минералды тұздар, ферменттер, сондай-ақ, химиялық элементтер (калий, кальций, фосфор, хлор, күкірт, натрий, темір, марганец, мыс, т.б.) кездеседі. Бұлардан басқа алма, жүзім,қымыздық тә-різді қышқылдар да болады . Ара балының сапасын, негізінен, хош иісі, дәмі, түсі, тығыздығы, ылғалдығы, қоректік, жабысқақтық қасиеттері арқылы анықтайды. Ара балының қуаты жоғары. Оның 1 келісі 3150 кал қуат береді. Ара балы адам ағзасын дәрумендермен, белокпен, ферменттермен тағы да басқа тіршілікке қажетті заттармен байытып, қамтамасыз етеді. Балды құрғақ, жақсы желдетілген бөлмеде 5 градустан 10 градусқа дейінгі температурада сақтайды. Балды тоңазытқышта сақтауға болмайды екен.

Американдық ғалымдардың айтуына қарағанда, араның балымен көптеген ауруларды емдеуге болатыны белгілі болды. Румыния дәрігерлері «катарка» деген көз ауруымен ауратын адамдарды балмен емдеген. Соның нәтижесінде бірнеше жылда, бал қабылдап емделген 2094 науқастардың 2002-сі дерттерінен толық жазылған екен. Польшалық дәрігерлер бал арқылы көптеген тері ауруларын жаздыртуға болатынын мәлім етті.

Қолда бар заттың қадірін біліп , дұрыстап тұтына білейік!

Пайдаланған әдебиеттер:1.Бала тәрбиесі журналы 2010ж [8]2. Ерке журналы 2009ж [7]3. Жәрдем газеті 2010ж [ 4]

13

Циолковский атындағы №84 жалпы орта мектебінің 4 «Д» сынып оқушысы

Орымбек Нұрсұлтан Асанұлы

Ғылыми жоба тақырыбы: “Өсімдік ағаштарының емдік қасиеттері”Бөлімі: “Қоршаған ортаны және адам денсаулығын қорғау”Ғылыми жобаны орындаған: Орымбек Нұрсұлтан АсанұлыЖетекшісі: Бастауыш сынып мұғалімі: Исраилова Флора Асанбаевна

Егер сен дастархан басынан аш тұрсаң, онда сен тойдың,егер тойып тұрсаң,

онда сен күшті болдың,егер әбден тойып тұрсаң,онда сен уландың. Полль Брегг

1.Кіріспе2.Ағаштардың емдік қасиеттері3.Ағаштар қай кезде күш бере алады.4. Жеміс-жидектер мен көкөністер5. Қорытынды.Табиғаттың бір бөлшегі саналатын ағаштардың адамға өмірлік жағымды энергия сыйлайтынын және адам бойындағы

жағымсыз энергияны өзіне сіңіріп алатынын көпшілігіміз біле бермейміз.«Жапырақ-жүрек жас қайың, жанымды айырбастайын» деп Мұқағали ақын жырлап кеткендей, ағаштар да жаны бар

тіршілік иесі. Ежелгі жазбалардың бірінде «Адамдар мен ағаштарды ежелден достық пен туысқандық сезімбайланыстырған. Ата-бабаларымыз жаһан далада өсіп тұрған жалғыз ағаштың түбіне отырмаған, қонбаған. Бейбіт басындаөсіп тұрған ағашқа да тиіспеген. «Қосарланып, қатар біткен ағашты кеспеген, олай етсең, қосағыңнан айырласың», - депырым еткен. Ғасырлар бойы өсіп тұрған діңі жуан бәйтеректің қурап түскен бұтағына да құрметпен қараған. Оған жетіғасыр болған «Әулие ағашты» мысалға келтіруге болады.

Ертеде көптеген халықтарда дүниеге бала келгенде дереу ағаш егетін салт болған. Ол ағаш әлгі сәбиге ғана арнап егіледі.Егер сәби науқастанса , кейін өсе келе ауырған жағдайда да әлгі өзінің ағашына апарып, емдейтін болған.

Жеміс, көкөністі жуып жеуТұрмыста жеміс – жидектерді жуу арқылы ластан, адам ағзасына зиянды микроорганизмдерден құтыла аласың. Саяжайда

өсіп тұрған жемісті сабағынан үзіп алып, жумаған күйде жеудің өзі зиянды. Сенбесеңіз, сол жемісті шағын ыдыста аздағансумен жуып, оны микроскоппен қарап көріңіз, ішінен адамның іш ауруын да, басқа да сырқаттарды туғызатын құж – құжқаптап жатқан құрттарды (микробтарды) көресіз.

Жалпы, жеміс – жидектерден ауруға, түрлі зиянкестерге қарсы бүркілген түрлі улы химикаттардан жақсылап жуу арқылығана арылуға болады. Шетелден әкелінген жемістерді арнайы сабынды суда щеткамен жуып, соңынан таза сумен мұқиятшаю қа-жет. Мамандар басқа мемлекеттерден әкелінген жемісті балаларға берер алдыңда 1 сағаттай салқын суға салыпқоюға ақыл – кеңес береді. Сонда оның құрамындағы зиянды заттар суға шығады. Ал мұндай алманың қабығынмүмкіндігінше, аршып жеген дұрыс.

Жеміс ағашын отырғызу – сауапҰлық Пайғамбарымыз Мұ-хаммед (с.ғ.с.) адамдардың жеміс ағашын отырғызып, жемісін игілікке жаратуын құптап,

қолдаған. Ол бұл орайда өзінің хадис шәрібінде былай дейді: «Егер мұсылман кісі жеміс ағашын отырғызып, одан адам,хайуанат, немесе құстар дәм татса, көлеңкелесе, мақшар күніне дейін садақатты сауапқа қалады».

Р/с Ағаш түрі Қандай қасиеті бар?1 Емен Ол адамның иммунитетін, рухын көтеріп, ойына керемет ой қосады.2 Шетен Жақсы донор болып саналады. Адамға жақсы көңіл-күй, тың күш, жұмсақ сезім сыйлайды.

Бұл ағаш – отбасындағы бақыт пен тыныштықтың символы. Сондықтан ертеде үй маңынаотырғызған.

3 Терек Түзу теректің энергиясы түзу болады. Оның көмегімен бас және омыртқа ауруынанқұтылуға болады деп есептеледі. Ол үшін ауырған жерге бір айдай терек тақтайшасын қоюғакеңес беріледі.

4 Арша Бұл ағашы емдік қасиеті қазақ баласы үшін таңсық емес. Ауырған адамды, үйді, аршаныңисімен аластап тазалайды. Етті қымыз пісетін сабаны аршаның түтіні бірден-бір ем саналады.

5 Қайың Қайың ағашы жұрттың бәріне көмектесе бермейді. Қайың тек өзін еркелететін, өзіне ғашықжандарға ғана жомарттығын көрсетеді. Ақ қайың – ақ ару дейтініміздей, қайың ежелден нәзікжандардың символы, әйел аналарға көп көмектеседі. Қайың шырынын ішу денсаулыққа өтепайдалы саналады.

6 Үйіңкі Бұл ағаштың биоалаңы өте күшті. Сондықтан кез келген адам үйіңкіні батыл құшақтайберуге болады.

7 Қызылтал Адам бойындағы құрыс-тырысты, бас ауруын жазады делінеді. Ағаштар арнайы уақтында аса пайдалы күш бере алады.

Үйіңкі Жүйке кернеуін азайту үшін таңғы 7 мен 10 арасында баруға болады. Бұл кезеңде ағаштыңбиоэнергиясы аса пайдалы.

Шетен Күндізгі 11-ден 13 аралығы. Оның міндеті – ағзаны тазарту. Көктерек Пайдалы уақыты 14 пен 17 сағат аралығы. Қозу мен стресті алады. 10 минуттан артық

тұрмаңыз. Жүрек айнуы мен бас айналуы ықтимал.

14

Жөке Уақыты 2 мен 6-ға дейінгі кезең. Күші жұмсақ, одан жылылық пен тыныштықты сезінеаласыз.

Ақ терек Уақты 15 тен 18-ге дейін. Күші тегіс. Оны біраз уақыт құшақтасаңыыз шаршағандығыңызбасылады.

Қайың Пайдалы кезеңі 5-тен 9-ға дейін. Қайыңның күші жұмсақ тыныштандырады, стресті алады.Қарағай Барлық кезде пайдалы. Ол күйзеліспен жақсы күреседі.Талшын Пайдалы уақты түнгі 1-ден 5-ке дейін.Бойыңызға күшқуат береді.Өзіңізді еркін сезінесіз.Емен Уақыты 21 ден түңгі 3-ке дейін.Жүйке ауруларымен күреседі.

Бірақ естеріңізде болсын, тек сау ағаштарды ғана құшақтаңыздар.Арнайы уақытында жақындап ағаштан өмірлік күшті артығымен беруін сұрау керек.«Жеміс-жидектер» бөлімінде

1 Алма Бүйректі тазартады, асқорту жүйесін жақсартады.2 Өрік Қан көбейтеді, тері және шашқа жағымды әсері бар. Қатерлі ісік

ауруларының алдын-алуға көмектеседі.3 Банан Жүрекке және бұлшық ет жүйесіне, шаршағанға және іш өткенге өте

пайдалы.4 Шие Минерал және дәрумендер қоры.5 Апельсин Суық тию, тұмау, жарақат алу, жүрек және сал ауруларынан сақтайды.6 Мандарин Инфекциялармен күресуді жеңілдетеді.7 Жүзім Бүйректердің жұмысын жақсартып, жүрек соғысын реттейді. Бауырды

тазалайды.8 Алмұрт Жүрек және қантамырының саулығын және физикалық жұмыс істеу

қабілетін арттырады.

Сіздерге тілерім: Ешқашан ауырмаңыздар! Дұрыс тамақтанып жүріңіздер! Жеміс-жидек,көкөністерді күнделікті пайдаланыңыздар! Жақсы іс істеңіздер!!

Пайдаланылған әдебиеттер. А.А.Иващенко. Қазақстан өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы. Алматы. 2002. А.Асанова. Сыр бойы өсімдіктер әлемі.2012 ақпан. Қ. Ахметов. Өсімдіктер сыр шертеді 2010 ж. «Айқын» газеті 01.03.2012.

* * * * * * * Циолковский атындағы №84 жалпы орта мектебінің

4 «Д» сынып оқушысы Умирбай Бейбіт Калжигитқызы

Ғылыми жоба тақырыбы:“Көкөністердің емдік қасиеті”Бөлімі: “Қоршаған ортаны және адам денсаулығын қорғау”

Ғылыми жобаны орындаған: Умирбай Бейбіт КалжигитқызыЖетекшісі: Бастауыш сынып мұғалімі: Исраилова Флора Асанбаевна

І.Кіріспе1. “Көкөністердің емдік қасиеті”ІІ.Негізгі бөлім2. Көкөністердің құрамы 3. Көкөністердің емдік қасиеті 4. Көкөністердің пайдасы 5. Көкөністердің өсіру технологиясы ІІІ.Қорытынды1. Көкөністер туралы жинақтаған зерттеулер және оның нәтижесі ІV.Пайдаланылған әдебиеттер.

АннотацияОңтүстік Қазақстан облысы Шымкент қаласы №84 Циолковский атындағы жалпы орта мектебінің бастауыш сынып

мұғалімі Исраилова Флораның жетекшілігімен ізденуші 4„Д” сынып оқушысы Умирбай Бейбіт “Көкөністердің емдікқасиеті” тақырыбындағы ғылыми жобасы.

Жұмыстың мақсаты: Көкөністердің емдік қасиеті, оның пайдасы адам денсаулығы үшін маңызды емдік қасиеттерін дұрыспайдалану және тамақтану мәселелерін қарастыру.

15

Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:Тағамдар ретінде қолданылатын өнімдердің құрамындағы көкөністердің адам денсаулығы үшін маңызын көрсететін,

дұрыс тамақтану және салауатты өмір салтын ұстанатын жеке тұлға қалыптастыру.Зерттеудің теориялық мәнділігі:

Адам ағзасына қажетті заттардың өз мөлшерінен аз болуы нәтижесінде туындайтын ауруларды зерттеу мақсатындадүниетану пәндерін кіріктіріп, дәрігерге жүгіне отырып, жүзеге асырылады.

Зерттеудің практикалық мәнділігі:Дүниетану пәніне жүйелі теориялық материал ұсынылады.

Зерттеудің жаңалығы мен нәтижесі:-Көкөністің адам ағзасына әсері және оның емдік қасиетін түсіндіру.

-Тағамдық өнімдерді байытып,тағам құрамына жетіспейтін микроэлементтерді, дәрумендерді қосу.-Мектепте, халық арасында насихат жұмыстарын жүргізу. Өйткені олар өсіп келе жатқан ұрпаққа жеткізушілер.

ПІКІР Жоғарыда аты аталған тақырып бойынша ғылыми жетекші Исраилова Флора мен ізденуші Умирбай Бейбіт бірлесе

отырып ауқымды жұмыстар жүргізілген. “Көкөністердің емдік қасиеті” деген бұл ғылыми еңбекте ізденуші өзінің табиғатқадеген қызығушылығын, бойындағы талантын, ойлау қабілеті мен ізденіс шеберлігін көрсете білген Ғылыми зерттеу

жұмысы оқушыға шығармашылық қабілеттерін арттыру барысында білімін тереңдетуге мүмкіндік береді. Ғылыми – зерттеу жұмыстың міндеттері орындалған, ізденуші өзі қосқан үлестерін дәлелді түрде көрсете білген .Ізденуші Умирбай Бейбіт жаста болса ғылыми зерттеу жұмысын орындау барысында қойылған мақсатқа жеткен және

жақсы теориялық білімін, практикалық дағдыларын көрсете білген.Ғылыми зерттеу жұмысы сапалы, әрі өз дәрежесінде жазылған

Тақырыбы:“Көкөністердің емдік қасиеті ”Жұмыстың мақсаты:Көкөністерді үй жағдайында және медицинада емдік қасиетін зерттеу.Жұмыстың міндеті:

Берілген тақырыпта материалдар жинақтау көкөністер туралы емдік қасиетін зерттеу. Көкөністердің пайдасы туралы анықтау. Көкөністерді өсіру жолдарын анықтау. Жұмыстың практикалық маңызыДүниетану пәніне жүйелі теориялық материал ұсынылады

Зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығы-Көкөністердің адам ағзасына әсері және оның емдік қасиетін түсіндіру.

-Тағамдық өнімдерді байытып,тағам құрамына жетіспейтін микроэлементтерді, дәрумендерді қосу. Шипалы жемістер мен көкөністер Сырқаттан сауықтырып, жаныңды жасартадыКөкөніс дақылдарыОл – негізінен шырынды өнімдер, жапырақты өсімдіктер, тамыр-жемісті өсімдіктер, баданалар, т.б. Көкөністердің 80

тұқымдасының 600-ден астам түрі өсіріледі. 1. Жеміс – ұрықтылар: қызанақ, қияр, бұрыш 2. жапырақтылар: қырыққабат (капуста), салат, баданақ: пияз және сарымсақ 3. тамыр – жемісті өсімдіктер: сәбіз, қызылша, ақжелкен, шалғам.

Нақты деректер бойынша, біз 3 –мыңыншы жылдары – ақ Ежелгі Қытай, Мысыр, Ежелгі Грекия, Ежелгі Рим көкөністер өсірумен айналысқан.

Жеміс – жидектерде де, көкөністер де дәрумендерге, шипалық қасиетке, азық–түліктік құндылықтарға өте бай. Көктемде көкөніс жеу. Халқымыз көктемді – ұзынсары келген қараөзек шақ, жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер

шағы дейді. Бұл кезде адамдар бойында күзде жиналған дәрумендер қоры азаяды. Соған байланысты денеде ауруға қарсы тұру қабілеті кеміп, тұлабойда әлсіздік пайда болады. Сол себепті оған жол бермеу үшін дастарханда құнарлы тағамдармен бірге алуан түрлі көкөністерді, жеміс-жидектерді жеген жөн. Сапалы көкөністер болмаса, қалбырланған көкөністерді, тұздалған қырыққабатты, көк пиязды молынан пайдаланған абзал. Қараөзек шақта көк пияздың пайдасы өте жоғары. Оның 100 грамынан тәулікке қажеті С дәрумені табылады. Ашытылған қырыққабаттың 100 грамында 20 мг С дәрумені бар. Сүт өнімдерінің, қазы-қартаның, сүр еттің де көктемде пайдасы зор. Негізінен, жылдың барлық мезгілінде ересек адамдар үшін картопты қоспағанда, көкөністің күндік мөлшері 300 грамнан 400 грамға дейін болуға тиіс. Көкөніс пен жеміс орта және егде жастағы, әсіресе толығуға бейім адамдардың тамағында айрықша орын алғаны жөн.

“Картоптың емдік қасиеті ”Көкөністі қалай қайнатады?

С дәрумені бар көкөністі аз қайнатады. Және де оны алюминий ыдыста қайнатқан жөн.Тазаланған картопты суда көп ұстамайды. Су алғашқы жарты сағатта картоптың құнарлығының 40 пайызын жояды. Ұсақ кесілген картоп көп дәруменін жоғалтады.Көкөністі баяу отта, қақпағын жауып қайнатқан дұрыс. Ең пайдалысы – қабығын аршымай қайнату. Қайнап жатқан суға лимон қышқылын қосса, картоп 7 пайыз ғана дәруменін жоғалтады.Көкөністерді қайнатқанда, құрамындағы минералды тұздар азаяды. Картоп 20 пайыз тұз жоғалтады. Сондықтан, картоп мейлінше аз суда қайнатады.Жеміс – жидектен жасалған тағамдарды тамақ ішерден 1 – 1,5 сағат бұрын дайындау қажет. Үш сағат өткен соң картоптан жасалған сорпада 40 – 60 пайыз дәрумен қалса, алты сағаттан соң ізі де қалмайды. Жеміс – жидектерді шикі күйінде, әрі қабығымен жеу керек. Өйткені, ішкі бөлігіне қарағанда, қабығындағы дәрумен бірнеше есеге көп.

“Сәбіздің емдік қасиеті ”Көкөністі қайнатып пісіргенде, жемістің құрамындағы коратин бұзылады

Қайнатылған сәбізде коротин шикі сәбізге қарағанда екі есе аз болады.Қырыққабаттың ішкі бөліктерінен гөрі сыртқы қабықтарында коротин мен С дәрумені өте бай. Сол себепті, оны

16

қайнатқанда қабығын аршымай, жақсылап жуып қайнатқан жөн.Ол адамзат баласына біздің ғасырымызға дейін 2 мың жыл бұрын белгілі болған. Римдіктер оны дәмді тағам ретінде пай-аланған. Сәбіз авитаминозды (тағамда дәруменнің жетіспеуінен болатын ауру) жояды, ағзаның тұмауға қарсы тұруын күшейтеді, зат алмасуды жақсартады. Шикі сәбіз несепті айдаса, ондағы кобальд тұзы қан қысымын түсіреді, қанның қызылтүйіршіктері (эритроцит) мен гемоглобиннің түзілуіне қатысады. Сәбідің сары өзегі жүрек бұлшық етінің шаршағанын басады, шырынын жүрек инфарктінде ішуге белгілейді. Сәбіздің тор көздемшелері адам бойында Холестериннің шапшаң бөлінуіне мүмкіндік жасайды. Сәбізді оттегі және қуықтағы тасқа қарсы пайдаланады. Халық медицинасында сәбізді бұрыннан несеп айдау мен ішек құртына қарсы, қан аздыққа, әлсіреуге, ішек-қарын қызметінің бұзылуына қарсы ішу ұсынылады. Осы мағсатта сәбізді сүтке қайнатып та жейді.

“Асқабақтың емдік қасиеті ”Асқабақ.

1.Отқа немесе қайнаған суға күйіп жарақаттанғанда, асқабақ етін жаншып жараға таңса өте пайдалы.3.Өкпеге шығу шыққанда, асқабаққа 250 г сиыр етін қосып, суға пісіріп, тамақ орнына жейді. Май мен тұз қоспайды.4.Құртты түсіру үшін ішкі асқабақ етінен ересектерге 500 г, балаларға 350 г жегізді, 2 сағаттан соң іш айдайтын дәрі ішкізеді, сонда құрт түседі. Дәріні 2 – 3 күн ішеді.5.Таспа, сазан құрттарды түсіреді.6.Көкжөтелге ем болады.7.Тұқымының 1 келісін суға қайнатып, геморойды күніне 2 рет булайды.8.Балалардың жұтқыншағы ауырғанда емге қолданады.9.Жүрек әлсіздігінен жүдегенге шипа.

“Қант қызылшасының емдік қасиеті ”Қанды көбейту, қақырықты босату, сіңірлерді бекемдеу, денені қуаттандыру үшін пайдаланады.

Көк бауыр ауырғанға: қант қызылшасын сірке суымен, қышамен араластырып ішкізсе, көк бауырда-ғы бөгеттерді ашады.Бір жақ шеке ауырғанда, қол – аяқтың қалтырауына: қант қызылшасының суық балмен араластырып мұрынға тақса, ауру белгілері жеңілдейді.Құлақ ауырғанға: қант қызылшасы жапырағының суын сығып алып, балмен қосып қайнатып, жылы күйінде құлаққа тамызады.Шаштағы битті жоюға, қайызғақты кетіруге: жапырағының суымен шашты жуады.Іш кернесіне: қант қызылшасын қыша сірке суымен қосып қайнатып ішсе, ауырғанды басады.Адам ағзасындағы түрлі қоқыс – қалдықтарды, артық тұздарды қуады.Қызылша тұнбасы сәбіз, қияр шырыны қосылып әзірленеді.

“Қырыққабаттың емдік қасиеті ”Оны қалай жесе де пайдалы. Ашыған қырыққабат (капуста) тәбетті, асқазанның сөл бөлуін күшейтеді, ас қорытуды

жақсартады. Ашыған қырыққабатты ас қорыту жүйесінің бұзылуына (қыжылдау, құсу, кекіру, жүрек айну, ықылық ат) алдын алу үшін пайдаланылады. Ашыған қырыққабат семіруге,қарсы ем. Қырыққабат сөлі (бұзылмаған) асқазанның әлсіреуін, қарын, ұлтабар жарасын, өт қабының, бауырдың әртүрлі ауруларын, асқазан қабынуын, тоқ ішек жарасының қабынуын емдейді. Сары ауру мен көк бауыр ауруларына да қырыққабат сөлін ішу қажет.Қырыққабат шырыны асқазан сөліндегі қышқылдың көбейген кезінде, қарын ауырғанда қолданылады. Сапа болғанда, ауыз қолдырап, қабынып ауырғанда қырыққабат сөлін сумен араластырып, ауызды, тамақты шаяды. Бас ауырғанда, буын сырқырағанда ауырған жергеқырыққабаттың жас жапырағын жапсырса, ауруды басады. Қырыққабаттың құрамында асқазан жарасына ем болатын заттарбар. Шырыны бауыр ауруына ем. Оны ішкеннен кейін аурудың жанға батқаны азайып, бауыр қалпына келеді. Қырыққабат шырынының құрамындағы күкірт пен хлор, иод асқазан мен ішектің шырышты қабығын тазартады. Бұл үшін қырыққабат шырынын 100 грамнан күніне 3 рет ішу қажет. Оған сәбіз шырынын қосып ішсе, әсері одан да жақсы. Бұл үшін 100 грамм қырыққабат шырынына 200-300 грамм сәбіз шырынын қосады.

“Қиярдың емдік қасиеті ”Қияр.

3 қасық ұсақтап туралған жас қиярға 1 стақан қайнаған суды ыстықтай құйып, 2-3 сағат қойып, тұнбасын сүзіп алып, қалдығын сығады да 1 шай қасық балмен араластырады. Сосын бұл тұнбамен мақтаны шылап алып, таза жуылған бетті сүртсе, ол безеуден арылтады. Қияр.3 қасық ұсақтап туралған жас қиярға 1 стақан қайнаған суды ыстықтай құйып, 2-3 сағат қойып, тұнбасын сүзіп алып, қалдығын сығады да 1 шай қасық балмен араластырады. Сосын бұл тұнбамен мақтаны шылап алып, таза жуылған бетті сүртсе, ол безеуден арылтады.

“ Қызанақтың емдік қасиеті ”Қызанақ.Ол біріншіден, тағам ретінде өте пайдалы.оның құрамында қант, пектиндік, азоттық заттар, алкалоид, минералды тұздар

мол. Екіншіден, қызанақта А, В, В әсіресе, С дәрумені өте көп. Үшіншіден, жас қызанақ пен томат шырынының шипалық қасиеті жақсы. Асқазанжарасы бар адамдар жас томат шырынын ішуге тиіс. Томат шырыны ағзадағы тастарды да ерітеді. Қызанақ бауыр ауыратындар үшін де өте пайдалы. Ол каротин, калийге өте бай.

“Қызыл бұрыштың емдік қасиеті ”Қызыл бұрыш.

Ол адамның ғұмыр жасын ұзарта алады. Бұл ғалымдар ашқан жаңалық. Қызыл бұрыш линидтік алмасуды қалпына келтіріп,дұрыстайды, артериялық қысымды төмендетеді, ішек жолдарының микрофлорасын сауықтырады, жастың ұлғаюына байланысты болатын өзгерістерді тежейді.

“ Қауынның емдік қасиеті ”Құрамында қант (негізінен сахароза), белок, клетчатка, пектин заттары, ароматтық заттар, 20 мг пайыз С дәрумені, каротин (А провитамині) минералды тұздар бар. Қауынды 6-7 ай сақтауға болады. Қауын несепті көбейтіп, оны тазарта түседі. Ірің бөлінуін тоқтатады, бүйректі қыздырып, қуық жолдарын да тазартады, бүйректегі тасты шығарады.

17

“ Қарбыздың емдік қасиеті ”Оның асханалық сортының салмағы 16 келіге дейін жетеді. Құрамында (орташа есеппен) 89,5 пайыз су, 7 пайызға жуық

(кейбір сорттарында 12 пайыз) қант кездеседі. Әбден піскен қарбыз дәмді. Қарбызды дүкеннен, базардан сатып алған жөн. Өйткені онда санитарлық бақылау жасалады. Қарбыз да адам денсаулығына пайдалы.

“ Жүгерінің емдік қасиеті ”Жүгері.

Дәрілік шикізат ретінде шашағы пайдалы. Оны жүгері дәні жаңадан пісіп келе жатқанда жинап алады. Көлеңкеде кептіреді. Қарайып кеткен шашақтарын алып тастайды. Шашақты жинағанда дереу кептіру қажет. Жүгері шашақтары өт пен зәр айдайды. Медицинада және малдәрігерлік саласында бауыр, өт ауруларын емдеуге пайдаланады. Ол бүйректің, жүректің дұрыс істемеуі салдарынан болатын ісікті де қайтарады.

“Шалғамның емдік қасиеті ”Шалғам (редис).Барлық жерде өсіріліп, тамыр-жеміс пайда болысымен жинап алады, әйтпесе ағаш тәрізді қатайып кетіп, дәмін жояды.

Құрамында қант, су, азотты заттар, клечатка, 25 мг пайыз С дәрумені, өзіндік өткір иіс беріп тұратын эфир майы, фитонцидтер (микроорганизмге кері әсер ететін заттар), минералды тұздар бар. Ішек – қарын ауырғанда, бауыр, бүйрек және буын (подагра ауруымен сырқаттанатындарға шалғамды пайдалануға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер.1. А.А.Иващенко. Қазақстан өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы. Алматы. 2002.2. А.Асанова. Сыр бойы өсімдіктер әлемі.2012 ақпан.3. Қ. Ахметов. Өсімдіктер сыр шертеді 2010 ж.4. «Айқын» газеті 01.03.2012.

* * * * * * *БҚО , Казталов ауданы , Қараоба ауылы

Ғ.Қараш ат. мектеп - гимназияның2 «а» сынып оқушысы

Бекжан Гулжайнар РайымбекқызыСынып жетекшісі: Сармалаева Шынаргул Хамбаровна

Адамның көмегі Ерте, ерте ертеде бір жылқы далада жүріп, байқаусызда торға түсіп қалады. Тордан шыға алмай тұрғанда, оның қасына

түлкі келеді. Түлкі, түлкі маған көмектесші-деп өтінеді.Түлкі: -Менің саған көмектесетін уақытым жоқ, деп кетіп қалады.Жылқы тордан енді қалай шығамын деп мұңайып тұрғанда, бір қоян кез болады. Жылқы байғұс:

-Менің тордан шығуыма көмектес,-деп қоянға жалбарынады. Қоян да :-Мені қасқыр қуып келе жатыр,-деп алды-артынақарамай зытып кетеді. Жылқы енді тордан қалай шығамын деп тұрғанда, қасына бір Адам келеді. Жылқыны көрген Адамқалтасынан пышағын шығарып, жылқы тұрған торды кесіп жібереді. Жылқы Адамға үлкен рахметін айтып, екеуі біргеғұмыр кешуге келіседі.

Жылқы адамға көмекші болады. Адам жылқыны көлік ретінде пайдаланып, бақытты ғұмыр кешеді.* * * * * * *

Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданы, Ақсүмбе ауылы, С. Қожанов атындағы

жалпы орта мектебінің 10- сынып оқушысы Әбдіхалық Үкіліай Мейрамқызы

Жетекшісі: Қошқарова ӘлияАқбикеш мұнарасы

КіріспеТуған елін,кіндік қаны тамған жерін қай кезеңде де есіне алмайтын,алыста жүрсе де сағынбайтын адам жоқ шығар. Ауыл қазақтың алтын бесігі тереңінен айтсақ,күре тамыры.Ақсүмбе өзінің бай тарихымен,Ақбикеш мұнарасымен

белгілі қазақ тарихында өзгеше өлке.туған жерімнің қойнауы тарихқа толы,олай деуімнің себебі Ақсүмбе орта ғасырлыққала Ұлы Жібек жолының гүлденген дәуірінде Созақ қаласы аса ауқымды орталық болғанға ұқсайды,ал Созақ қаласы пайдаболғанда сөз жоқ оның үйелменді орталықтары Ақсүмбенің (Хендокор) бой көтергені анық жайт.Қаланы 1947 жылыархеологтар Е.И.Агеева,Г.И.Пацевич зерттеген.Қазіргі кездегі көрінісі тік төрт бұрышты төбе,биіктігі 1м,солтүстіктеноңтүстікке қарай 75 м,шығыс-батысқа қарай 60 м.Қара топырақ дуалмен қоршалған.Төрт бұрышында қарауылмұнараларының орны байқалады.Оңтүстік шығыс жағында бұрышта орталық қорғаны сақталған.Қала орнынанжинастырылған қыш ыдыстардың жасалуан қарап ғалымдар қала тұрғындарының Х-ХV ғасырда өмір сүргенін анықтады.

Ақсүме тарихында ғана емес,ел тарихында аты-жөні алтын әріппен жазылған С.Қожанов кішкене ғана осы ауылдадүниеге келген.

Әулиелі Ақсүмбенің көркін ашып,қадір қасиетін танытып тұрған періштелі Ақбикештің орны бөлек. Мені қызықтырғантуған өлкемнің тарихы соның ішінде «Ақбикеш мұнарасы»

1.1.Ақсүмбе орта ғасырлық қалаАқсүмбе көне қала орны О.Қ.О,Созақ ауданы,Қаратаудың теріскей жағында орналасқан.Ауыл аудан орталығы

Шолаққорғаннан (тарихта ұрасорған атымен белгілі) 190 шақырымдай шалғайда жатыр.Созақ өңірінің ең түпкіріндегі елді мекені.Ақсүмбеде қазір 75-тей отбасы түтін түтетеді.Жарты мыңнан астам тұрғыны бар.Ауыл деңгейінен салыстырғанда 200 метрден астам биік жотаның төбесінде орналасқан мұнара туралы орта ғасыр тарихшылары Хафиз Таныш,Мір Мұхаммед әл-Бұхари,Низам ад-дин Шами мен Шараф ад-дин Йаздидің қолжазбаларынан кездестіре аламыз.Ал кейінірек В.Тизенгаузен,В.Бартольд,В.Воронина,Ә.Марғұлан,К.Байпақов сынды ғалым-жазбагерлер бірқатар зерттеу мақалалар жазған.Сол жазбаларға сүйенсек,сонау ХІІІ ғасырда Моңғол қағаны Мөңкеге бара жатып жлай Ақсүмбеге түнеген армян патшасы Гетум І қарауылхананы көріп таң қалған.Азияны дүр сілкіндірген Әмір Темірдің өзі Ақбикешке келіп түнеген.Құран бағыштаған тарихшы Шараф ад-дин Йаздидің «Зафарнамасынан» оқи аламыз.Ол осы арадан Ақ Орданың

18

соңғы ханы Тоқтамысқа қарсы жорыққа атанған.Не керек,тарихта аты қалған ұлылардың талайының табаны Ақсүмбеге тиген.

Жазба деректер мұнарада төрт терезе болғандығын айтады.Өкінішке қарай қазіргі екі терезе ғана сақталған.Қалғандарытабиғат дүлейімен жуылып-шайылған.Жеті ғасырдан астам уақыт жойылып кетпей тұрған ескерткішті қалай құдіреттұтпайсың.Зерттеушіліердің айтуына қарағанда,о баста мұнараның биіктігі жиырма бес метрден асқан.Тап қазір 12 метрденсәл төмендеген.Жалпы іргетасының диаметрі 14 метр болса,бүгінде қалғаны 9 метрдей екен.

Ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан мұнараны ХІІ-ХІІІ ғасырға жатқызады.Атышулы археологтың жазуына қарағанда,осыарадағы Ақсүмбе кентінен кангюй-қаңлылардың өндірген керамикасына ұқсас қалдықтар табылған.Ал аңыздарда Ақбикешпен Ақсүмбенің аты көбінде қатар алады.Ақсүме тарихта «Хендахор» атымен белгілі қамал.Сүмбе сөзінің төркіні бізге дежат емес.Қыстың кезінде қар еріндісінен пайда болатын боғаттардағы үшкі мұздақты қазақ «сүмбе» -дейді.Найзаның үшкірбасында осылай атаған.Олкейін өзгере келе «сүңгң»-деген найзаға ұқсас қарудың түріне айналды.Мұнара да бұрынғыжобасында алыстан қараған адамға басы сүйірленіп келген сүмбеге ұқсауы әбден мүмкін.Сондықтан да Ақбикеш-Ақсүмбеаталуы қисынға келеді-ақ.Бұл

ескерткіштің-әскери қарауыл мұнарасы қызметін атқарғандығын байқау қиын емес.Өйткені, оның кірер есігіненбастап.бұрамалы –тапшекті баспалдағы алысты байқай алатын ойық –терезелерге алып барады.Ол арадан көз ұшындағыжазықты әлі күнге көруге болады.Демек,бұл ескерткіштің негізгі қызметі қарауылдықмұнара болуында жатқан секілді.Осыарады ертеректе өмір сүрген ата-бабаларымыз жаудың қимыл-әрекетін алыстан байқап отырған көрінеді.Сондықтан оныңқызметі сол кездерде ұшан-теңіз болғандығын аңғару қиын емес.Тарихшылардың жазуынша,орта ғасырда ҚаратауданҰлытауға дейін отпен белгі беретін тап осындай жеті мұнара тұрғызылған.Солардың арасынан уақыт пен қатал табиғаттыңдүлейіне шыдап,еңсесңн тіктеп тұрғаны осы ескерткіш қана екен.Соған қарап Ақбикешті қасиетті санамасқа негіз жоқ.Оныңғажайып тарихи ескрткішке айналуының сыры да осында жатыр.Ол талай шапқыншылық пен жорықтардың куәсі.Моңғол-татар шапқыншылығынан кейін бұл мұнараны «Ақ сағым» атапты.Моңғолша «Ақ сүмэ».Жалпы алғанда бастапқы атаукөп өзгеріске ұшырай қоймаған.Соған қарап аңыздардың түбінде шындық жатқанын сеземіз.

1.2. Ақбикеш мұнарасыБұл өңірге жолыңыз түсе қалса, көзіңізге ауылдан бұрын сонадайдан мен

мұндалаған мұнара шалынады. Бұл-Ақбикеш мұнарасы.Тарихқа көз жүгіртсек,Ақбикеш мұнарасы тұрған жер кезінде әйгілі қала болған көрінеді. Нағызқазақы атауы бар Ақсүмбе ауылы тарихи ескерткіштерімен де атымәлім.Мұнда Қаратаудың сілемдерін жағалай орналасқан биік төбенің басында12 ғасырда салынған Ақбикеш мұнарасы бар. Өзен аңғарының шығы берісіндеорналасқан мұнара тау етегінен 200 метр жоғары биік жотаның үстіндетұрғызылған. Жотаның төменгі қабатында негізгі бекініс орындарыорналасқан.Мұнараның ірге тасы текшетастан қаланып, одан жоғары ұшартөбесіне дейін қамкесектен жатық өрілген.Мұнараның басына бұрама әдіспенсоғылған басқышпен ғана шыға аласыз.Қарауыл қарайтын арнайы екітерезенің бірін солтүстікке қаратқан.Бұл жауды, Шу өзені жатқан (БұрынғыДешті Қыпшақ күткенін көрсетеді.Екіншісі оңтүстікке қараған.Жергіліктіаңыздарға сенсек, мұнараны жоңғар шабуылы кезінде салынғанғажориды..Бірақ тарихи деректерде мұнара Ақсақ Темір дәуірінен бастапайтылады. Әйгілі мұнара туралы аңыздардың бірнеше нұсқасы айтылады.Тарихи деректерде Ақбикеш мұнарасы Әмір Темірдің Тоқтамысқа қарсыжорықтарында Дешті қыпшақ даласын бақылап отыру үшін қарауылмұнарасы ретінде пайдаланылған делінеді. Көнекөздердің айтуынша, кезінде

мұнараның көлемі бойынша- ені 14метр, биіктігі 25 метр болған көрінеді. Жел мен жаңбырға мүжіліп, бүгінде оныңені-7 метр, биіктігі 11 метрге жетер-жетпес халде. Сан ғасырлар сорабынан мүжілмей бүгінге жеткен мұнараныңсыртқы кейпі толық сақталғанымен, мамандардың айтуынша, архитектуралық талаптарға сәйкес, реставрацияжұмыстарын жүргізуді қажет етеді. Қала орнын 1946 жылы академик Әлкей Марғұлан басқарған ОңтүстікҚазақстан археологиялық экспедициясы, ал 1947 жылы археологтар Е.Агеева, Г.Пацевичтер зерттеген. Төртбұрышында қарауыл мұнаралардың орны байқалады. Мұнара мен ішкі баспалдақтары жартылай бұзылған.осыуақытқа дейін құламай жеткен мұнараның сырын ауылдықтар былайша түсіндіреді:топырақты сүтке илеп,арасына тубиенің құйрығын салып илеген көрінеді.Алыстан көзге шалынатын бұл биік мұнараны жауды бақылау үшінтұрғызылған қарауылхана деген болжам айтылады.Көне тарихқа көз жүгірткен жан бұл мұнараның Ақбикешпенқатар,кейде Ақсүмбе деп те аталатына таңданыс білдіруі

мүмкін.Бірінші нұсқаға ойыссақ,Ақсүмбе аталатын ебебі қазақ найзаның ұшын «сүме» деп аталатыны белгілі.Сондай-ақ үй боғатына біткен мұз қиыршықтарды сүмбе деп те атайды.Алыстан көкке жаншылып,сүйірленіп тұрғансоң солай атауы да мүмкін. Ал екінші нұсқаға мән берсек ,мұнараның Ақбикеш атануы туралы сан салалы аңызкөп.Қайсысына құлақ түрсең де,шындыққа жанасымды сықылды.Ақсүмбе деген батыр қалмақтың Ақбикеш дегенсұлуын шапқыншылық кезінде еліне олжалап алып келіп,өзіне еріксіз жар етіпті-міс.Қатты қапаланған қыз құсаданқайтыс болғанға ұқсайды.Ақбикеш сұлудың ақтық сөзі «елімді сағынып,құсадан қайғырдым.Сүйегімді сонау биіктегімұнараға жерле.Рухым қарауылдың тесігінен туған еліме қарап жатсын» болған екен-міс.Батыр сұлуын сондажерлеген екен дейді.Содан Ақбикеш атанып кетсе керек...Ауыл адамдарының айтуынша,тағы бір аңызда ертеректеосы өңірде Ақбикеш есімді ержүрек әрі көріпкелдік қасиеті бар бір қыз өмір сүрген деседі.Ол қарауылханағашығып,көз жетер жердің бәрін барлап,жаудың қай жақтан тап беретінін алдын - ала біліп отырыпты.Осындай біржаугершілік шақта ел шетіне жау тиіп, Ақбикеш дұшпанмен шайқасып,мерт болады.»Батыр қызды еліардақтап,мұнараға жерлепті» деседі.Енді бір нұсқада көріпкелдік қасиеті бар қыз жау қолынан мерт болған соң,оныжерлеген жерге осы мұнараны салыпты деп те атайды.Бұл екі нұсқаның негізі бір секілді.XIII ғасырда армян

патшасы Гетум I моңғол қағаны Мөңкее бара жатып,жолай Ақсүмбеге түнеген екен,сонда ол қаруылхананыкөріп таңғалыпты деседі бір аңызда.Азияны дүр сілкіндірген Әмір Темірдің өзі Ақбикешке келіп түнеп, Құран

19

бағыштағанын тарихшы Шараф ад-дин Йаздидің «Зафарнамасында» жазылған.Ол осы арадан Ақ орданың соңғыханы Тоқтамысқа қарсы жорыққа аттанған...Дешті Қыпшақ даласының тарихында Ақбикеш мұнарасының алар орныерекше екені белгілі.

Қорытынды. Сырлы Созақ жерінде тарихтан сыр шертетін сан алуан жәдігерлер жетерлік.Тіпті сонау ғасырлардың

сорабынан аман өтіп,бүгінге жеткен құнды тарихымызды құрметтей алмай отырғанымыз бармақ шайнатады.Бір қазақжерінде ғана емес,бүкіл әлемге мәшһүр болған сол көненің көзі –Созақ ауданының Ақсүмбе ауылындағы Ақбикешмұнарасы.

Тарих бедерінде ойып тұрып орын алатын құнды дүниемізді қалай да сақтап қалыиыз қажет-ақ,әрине.Өткенніңөнегесі бгінгіге сабақ болуы тиісДешті Қыпшақ даласының тарихында Ақбикеш мұнараның алар орны ерекше екенібелгілі.Иісі қазақ жерінде мұндай тарихи жәдігерлер жоқтың қасы дейге де болады.Сондықтан да сақтап қалаалмасақ,бүгінгі ұрпаққа сын болары сөзсіз.Шынында да,қайталап айтсақ,Ұлы дала тарихының бір үзігіне айналғанескерткіш-мұнараның жеті ғасырдан астам сақталып тұруы кімді болмасын таңғалдыратыны рас.Сонықтанақсүмбеліктер өз ауылындағы тамаша сәулет ескерткішін сақтап қалуды билік органдарына құлаққағыс жасағанына дабіраз уақыт өтіпті.Өйткені,мұнда тарихта аты қалған талай тұлғаның болғандығы, өмір сүргендігі мәлім. С.Қожановтайқазақтың арда азаматының да кіндік қаны осы қасиетті жерге тамыпты. Дешті Қыпшақ даласының тарихында бұл араныңсалмақ үлесі айтарлықтай қомақты.Қазақ топырағында мұндай тарихи жәдігерлер көп емес, тіпті жоқтың қасы десе деболады.Сондықтан болар,аңызын есітіп,алыстан ат терлетіп тәу етіп келушілер көп-ақ.Бірі Ақбикеш аттыару,батыр,ержүрек анамызға бағыштап Құран түсірсе,енді бірі ата-бабаларымыздың әруағына арнап құрбандық шалыпжатады.Киелі,қасиетті орын санайды.Осының бәрінен хабардар ақсүмбелік ғалым ,ОҚМУ-дің доценті НариманНүрпейісов бірнеше жылдан бері Ақбикеш мұнарасының мұңын мұңдап,жоғын жоқтап жүр.Ал «Нұр Отан» ХДПОҚО филиалы төрағасының орынбасы Қалима Жантөреқызының тарихи ескерткішті сақтап қалып, келешек ұрпаққааман жеткізсек деген шырылын исі қазақ қолдауы керек-ақ.Бұдан сәл бұрынырақ нақтылай түссек 2006-2008жылдарға арналған облыстың «Мәдени мұра» өңірлік бағдарламасына Ақсүмбе әскери қорғаныстық және тәуетушілік сәулет ескерткіші ретінде енгізіліп , оған жөндеу және консервациялық жұмыстарын жүргізу үшін бюджеттенқаржы да бөлінген көрінеді. Бірақ сол кездері облыс

аумағында бірнеше елді мекенді су шайып кетуіне байланысты қаражат зәрулігі туындап,бұл іс қолға алынбайқалып қойыпты. Енді міне, қайта қозғау салынып жатыр. Қалай айтсақ та елдік және тарихи маңызы орасан ежелгіАқбикеш – Ақсүмбе мұнарасын сақтап қалу елдігімізге сын екенін ұмытпайық.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Нүрпейісов Н. Әулиелі Ақсүмбе –Періштелі Ақбикеш. Шымкент 20062.Сәрсен Б.С . Тәңірлік Топонимдер. Ордабасы 20103.Қазақстан ұлттық энциклопедисы. Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы. Алматы 1998.

* * * * * * *Научно-исследовательская работа

Тема: «Мусорные отходы в бытовых условиях»Талгат Малика Руфаткызы ученица 2 "Е"класса

сш №12 им.Ф ДосымовойНаучный руководитель: Бисенгалиева Шынар Жаугаштыевна

ОглавлениеВведениеПроблема мусорного загрязнения стала сегодня одной из самых важных экологических проблем. Эта проблема не только

моя, но и всего человечества. Однако для того, чтобы попытаться решить эту проблему, я в первую очередь задаю себевопрос: Какие отходы есть в нашем мусоре, которые выбрасываются моим папой каждый день. В результат моегомаленького исследования, выяснилось, что большая часть мусора составляют пищевые отходы, бумага, пластмассы инекоторые опасные материалы, о которых я расскажу позже. Эта задача является одной из задач, которую я поставила передсобой для рассмотрения.

Актуальность моей научно-исследовательской работы заключается в том, что в наше время проблемы экологии, аименно мусорных отходов выходят на первый план в любой деятельности, волнуют все большее количество людей, а нетолько экологов и ученых.

Проблема исследования – каким образом систематическая организованность покупки вещей влияет на количествоотходов в моем мусорном ведре.

Объект исследования – мусорные отходыЦель исследования – обосновать правильные пути решения в целях сократить мусорные отходы в бытовых условиях. Задачи исследования:1. Изучить историю возникновения мусора.2. Узнать, какие бывают виды отходов.3. Узнать, какую угрозу представляют эти отходы для человеческой жизни.4. Найти методы для эффективного снижения мусорных отходов.Гипотеза : После появления искусственных материалов, наши отходы, как выяснилось, остаются на свалках десятки и даже сотни

лет, отравляя нашу землю, воду, воздух, тем самым, вероятно, представляют угрозу человеческому здоровью. Меня этапроблема особо тревожит, потому что от одного только пластика каждый год в мире умирает сто тысяч морских животныхи миллион птиц, не говоря уже о человеческих жизнях.

Методы исследования:1. Изучение специальной литературы.

20

2. Обобщение и систематизация материала по данной теме. 3. Наблюдение и фиксация наблюдений.Глава 1.I. История возникновения мусорных отходовДля решения этой проблемы, я обратилась к прошлому. Как именно мусор или отходы начали быть неотъемлемой частью

нашей жизни? В начале 19 века в Англии произошла промышленная революция. После этой революции начали появлятьсяфабрики, где машинный труд использовались наравне с человеческим трудом. Эти же фабрики спустя всего лишь 2столетия превратились в огромные предприятия, на которых в настоящее время совершенно не применяется человеческийтруд — работают только машины. К примеру, в настоящее время мы, нынешнее поколение, не можем жить без телефонов,ноутбуков и планшетов. Такой технический прогресс- результат промышленной революции. К сожалению, этот прогрессобладает и недостатками, одним из которых является глобальное мусорное загрязнение планеты.

II. Вред мусорных отходов на планете ЗемляМне стало интересно, чем же, в действительности, может навредить мусор? Может быть, пластмассовый мусор, который

мы видим каждый день, и не раздумывая выбрасываем, абсолютно безвреден. На самом деле всё, в составе чего естьпластмасса или сходные с ней материалы (а это практически вся бытовая техника, автомобили, мебель — словом, всяобстановка среднестатистического дома или квартиры) наносит колоссальный вред природе. Вот несколько доказательств,которые я приведу:

1. Пластик, в отличие от всех природных материалов, может разлагаться миллионы лет, выделяя при этом в атмосферуразличные вредные вещества.

2. При сжигании (а именно так поступают с пластмассовыми отходами на большинстве свалок, чтобы освободить местодля новых отходов, образуются:

а) тяжёлые металлы, которые разрушают озоновый слой планеты;б) ядовитый дым, образующийся в результате сгорания пластмассы, попадает в лёгкие человека и животных,

проживающих в непосредственной близости от свалки, и наносит непоправимый вред здоровью;в) продукты разложения пластика поднимаются в атмосферу и в последствии выпадают обратно на Землю в виде

кислотных дождей.3. Любой мусор (не обязательно пластмассовый, однако более 60% мусора, производимого человечеством, содержит

пластик. Как становится ясно из вышесказанного, в последние десятилетия вопрос с мусором встал ребром — либочеловечество побеждает мусор, либо мусор уничтожает человечество.

Глава 2. 3 Виды мусорных отходов в бытовых условиях

Выяснив, что проблема неизбежно появилась и наносит колоссальный вред нашей планете и человеческой жизни, нужнопонять с какими отходами мы имеем дело на настоящий момент. Ранее перечислив некоторые отходы, предлагаю глубжерассмотреть этот вопрос.

Пищевые отходы -это остатки нашей пищи, которые мы употребляем каждый день. Они практически не наносят ущербприроде, используются в пищу разными микроорганизмами. Однако гниющие пищевые отходы являются рассадникамимикробов. Разлагаются они одну или две недели, в результате продуктами разложения выходят тела организмов,углекислый газ и вода. Не мало важным фактом является то, что такие отходы категорически запрещаются бросать в огонь,так как могут образоваться диоксиды.

Изделия из пластмасс наносят ущерб намного больше, чем нам. При захоронении таких пластмасс препятствуетгазообмену в почвах и водоёмах. Могут быть проглочены животными, что приведёт к гибели последних.

Наши отходы, как выяснилось, остаются на свалках десятки и даже сотни лет, отравляя нашу землю, воду, воздух, темсамым представляют угрозу человеческому здоровью. Меня эта проблема особо тревожит, потому что от одного толькопластика каждый год в мире умирает сто тысяч морских животных и миллион птиц, не говоря уже о человеческих жизнях.

Батарейки - очень ядовитый мусор. Каждый из нас наверняка пользовался в своей жизни батарейками. Пульты, часы,игрушки, телефоны, масса других вещей — в доме всегда есть что-то, что работает на батарейках. А они имеют свойствовырабатывать свой ресурс. В батарейках содержатся в небольших количествах цинк, уголь, оксид марганца.

Они ядовиты для многих организмов и конечно, ядовиты для человека. Однако все ли знают, что делать с отработавшимибатарейками? Выбросить в мусорное ведро вместе с остальным домашним мусором? Это неправильно! У нас в городеАтырау есть две компании, которые утилизируют батарейки и аккумуляторы иэто правильно! 4 Методы для сокращения пищевых отходов

Для того, чтобы сократить количество пищевых отходов, я придумала шестьпростых способов:2 Составлять список покупок, перед тем как мы с мамой собираемся вмагазин. 3 Обращать внимание на то, что находится в нашем мусорном ведре.Этот способ помог нам понять, какие продукты не стоит покупать в следующийраз. Так же мама начала хранить продукты в герметичных контейнерах, чтобыпредотвратить их порчу. 4 Распределить продукты в холодильнике. Мы помещаем в переднюючасть холодильника те продукты, которые через несколько дней будут уженепригодны. Организованный холодильник помог нам не только выбрасыватьменьше еды, но и спланировать следующие покупки. 5 Планировать свое меню на неделю. Это очень простой способ не закупать лишних ненужных продуктов. 6 Покупать только то, что нужно. Раньше мы покупали мешок картошки или моркови, и не задумывались о том,какую часть мы не успели использовать и какую в итоге выбросили. Сейчас все иначе.

21

7 Не выбрасывать остатки обеда или ужина. С помощью такого способа, мои родители научились брать с собой едуна работу в контейнере в качестве обеда.

Результат такого эксперимента выдался очень эффективным. Через неделю я убедилась, что такой образ жизни полезендля всей моей семьи. Этим методам я рекомендую придерживаться всех людей на этой планете.

ЗаключениеПроблема загрязнения планеты Земля мусором сегодня очень актуальна и останется таковой ещё очень долго —

до тех пор, пока человечество не изобретёт такие методы, которые позволят навсегда покончить с мусорнымзагрязнением нашей планеты. Пока же эти методы не изобретены, нам не стоит забывать о важности загрязненияприродой заполнением мусорными отходами и следовать моим инструкциям, которые позволят хотя бы чуть-чуть,но уменьшить количество мусора на Земле.

* * * * * * *Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы

« Алшын Меңдалыұлы атындағы орта мектеп » мемлекеттік мекемесі3 б сынып оқушысы Радик Ақжол АрдақұлыЖетекші: Ахметова Шаттық Өтешқалиқызы

Алшын Меңдалыұлы атындағы орта мектептің информатика пәні мұғалімі

Жоба атауы: Компьютердің бала ағзасына әсері және ғаламтордың зияныСекция: Информатика Аннотация

Жұмыстың өзектілігі: Біздің тәуелсіз ел болғанымызға 20 жылдай уақыт. Әрине бұл көп емес. Бүгінгі таңда еліміздіңорта және жоғары оқу орындарында сабақ үрдісіне жаңа ақпараттық технологияны пайдалану міндетке айналып отыр.Қазіргі біздің өмір сүріп жатқан кезіміздің ақпараттандыру заманы деп айтуға болатының екенің бәрі біледі. Компьютерсізосы кезде бірде-бір жұмыс орындалмайтын сияқты. Біздер технологияның өсуімен жетістіктеріне ат салысып күресудеміз.Әрбір ел болсын, өзінің ақпараттандырылған жақтарынан мақтан ұстап, әлемге жар салуда.

Бұлардың барлығы дерлік үлкен жетістіктер. Бірақ, біз адам балалары өзіміздің денсаулығымызды естен шығарғансияқтымыз. Өзімнің сыныптастарымды және мектеп оқушыларын бақлай отырып, оларды компьютерді пайдалануережелерін сақтай бермейтіндігіне көзім жетті. Информатика сабағында мұғалім компьютерде жұмыс істеу ережелерінсақтауды талап етіп отырғанымен, ал үй жағдайында ешқандай ережелер сақталмайды.

Сезімдік, нерв жүйесі ауруларына шалдығады.Интернетке жүгініп, үйреніп кеткен бала, яғни интернет арқылы хат алысып, сөйлесу - баланың айналасындағы адамдарменбетпе - бет сөйлесуіне де әсер етеді, сөйлеу мәдениетінен айырылады. Компьютерден бөлінетін ультра-күлгін сәулесі көзгекері әсер етеді. Ал одан сорақысы - ұлттық, адами қасиеттерге нұқсан келтіретін материалдардың интернет бетінен орыналуы. Қазірде шығарма, эссе жаза алмайтын оқушылар бар. Сондықтанда мен компьютерді дұрыс пайдаланбау зиянәкелетінін айтуды жөн көрдім.

Жұмыстың мақсаты:1. Компьютердің, ғаламтордың бала денсаулығына тигізетін әсерлерін зерттеп, айтып жеткізу.2. Оқушыларға жұмыс орнын дұрыс әзірлеуді үйрету.3. Ғаламтордың зиянынан сақтандыру шараларын айқындау

І. Кіріспе бөлімХХІ ғасырдың бастап еліміз жаһандық ақпараттандыру процесіне белсене кірісіп кетті. Бүгінде Қазақстан

қоғамында білімді ақпараттандыру ісі қарқынды жүріп жатыр. Компьютерді және басқа да ақпараттық технологиялардыпайдалану дағдысын меңгеру қазіргі өмірдің ажырамас бөлігі болып тұр. Кешегі Қазақстан Республикасының ПрезидентіН. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауындағы алдыңғы бағыттарының бірі - ақпараттық технологиялар саласықоғамның барлық салаларына етене еніп, компьютерлік сауаттылық 2015 жылы 90% - ға дейін өсуі керектігін атап өтті.Қазір адамдар қызмет орнында да, үйде де компьютермен жұмыс істей береді. Оның өмірімізге, кеңінен енгені соншалықты,бала біткен ойыншықпен емес, компьютермен ойнап, өзінің өміртанымын ғаламтордағы желі ішінде қалыптастырады.

Жасөспірім балалар компьютер алдында қанша уақыт отыру қажет, адамға компьютердің қандай зиянды әсері бар?Компьютере 1 - 2 сағаттан артық отырмайды. Жұмыс барысында мүмкіндігінше, 5 - 10 минут үзіліс жасап тұрады.Клавиатурадағы төмен диапазоннан тарайтын электромагниттік сәулелер саусақ арқылы ағзаға әсер ететін көрінеді.Нәтижесінде, компьютермен көп жұмыс істеген адам жүйке ауруына ұшырайды. Және де компьютердің алдында көп

22

отырғандар саусақ ауруларына да шалдығады. ІІ. Зерттеу бөлімі

Компьютерлік сырқат белгілеріБіздің Алшын Меңдалыұлы атындағы орта мектеп, Маңғыстау ауданындағы үлкен мектептердің бірі. Бұл мектепте 1200

- дей бала білім алады. Информатика сабағы 1 - ші сыныптан бастап өтіледі. 1 - 11 сынып аралығында 500 бала дәріс алады.Мен өз сыныбымдағы, мектептегі информатика сабағын өтетін оқушыларының компьютерді қалай, қай мақсаттапайдаланатының, немен айналысатының, денсаулыққа қалай әсер ететінің зерттеу мақсатында келесі сауалнаманы алудыжөн көрдім.

3 сынып оқушыларынан алынған сауалнама сұрақтары: кесте 1

р/с сұрақтар жауабы1 Компьютерде жұмыс істеу мүмкіндіктерің бар ма?2 Компьютерлік клубтарға жиі барасыз ба?3 Бір күнде қанша сағат компьютердің алдында отырасыз?4 Компьютерде немен айналысасыз?5 Компьютерде жұмыс істеуді басқа жұмыстармен ұштастырасыңдар

ма?6 Компьютерде жұмыс жасауда қанша уақыт аралығында үзіліс

жасайсыңдар?7 Үйіңізде компьютер бар ма?8 Арнаулы компьютер үстөліңіз бар ма?9 Арнаулы компьютер орындығыңыз бар ма?10 Жарық саулелері компьютерге қай жақтан түседі?11 Компьютерде жұмыс істеген кезде көзіңіздің, басыңыздың ауырғаны

байқала ма?

Бұл сауалнамаға қатысқан 75 оқушының жауаптарын зерттей келе нәтижиелерді келесі кестеге түсірдім: кесте 2

Сұрақтар Жауап нұсқалары (%)Компьютерде

жұмыс істеу мүмкіндіктерің барма?

Үйде бар Достарымның үйінде бар

Мүмкіндік жоқ

Компьютерде жұмыс істеуге ықыласым жоқ

85% 9% 5% 1%

Бір күнде қанша сағат компьютердің алдында отырасыз?

6 сағат 4 сағат 2 сағат 1 сағат 6 сағаттанартық

5% 40% 40% 11% 4%

Компьютерде немен ойнайсыз?

Ойын ойнаймын

Агентте достарыммен сөйлесемін

Ғаламторда ақпарат іздеймін

Әр түрлі бағдарламалармен жұмыс жасаймын

Барлықнүсқалардыорындаймын

30% 23% 15% 7% 25%

Компьютерде жұмыс істеуді басқа жұмыстармен ұштастырасыңдар ма?

Тамақ жеумен

Теледидар көрумен

Телефонмен сөйлесу

Басқа жұмыстарменұштастырамын

Басқажұмыстарменұштастырмаймын

8% 2% 30% 40% 20%Компьютерде

жұмыс жасауда қанша уақыт аралығында үзіліс жасайсыңдар?

Әр 20 мин сайын

Сағат сайын Тамақ ішкенде

Бұлшық еттерімді демалдыру үшін

Жұмыстыүзбеймін

8% 10% 2% 30% 5

Осы кестені талдай келе, компьютер көптеген оқушылардың үйінде бар екенін және олардың компьютерде жұмысжасаудың қарапайым ережелерін сақтамайтынына көз жеткізуге болады. Сонымен қатар, оқушылар көп уақытын кітапоқумен емес, ғаламторға кіріп түрлі ойындар ойнап, агентке кіріп, уақытын тиімсіз өткізуде. Демек, Интернетті қажетінеқарай, шамамен пайдалана білу мәдениетін қалыптастыру да көп ойланатын дүние.

Осы сауалнамадан кейін, мен біздің мектеп медбикесіне келесі сұрақты қойдым: оқушылардың қаншасының көруқабілеттілігі нашарлады? Соңғы кезде оқушылар арасында қандай науқастар көбеюде?

кесте 3Оқу жылы Оқушы саны

2013 – 2014 47

23

2014 - 2015 74

Бұл кестеде жыл сайын көру қабілеті төмен балалардың саны көбеюде. Және де, 300 оқушының 16 – сы сколиоз(омыртқаның қисаюы), 35 - і тыныс алу жолдарымен ауратыны белгілі болды.

Сонымен компьютермен жұмыс істегендегі көздің қызметі басқа жұмыстардан - оқу, теледидар көруден де ауыр болады.Оған организмге статистикалық күш түсіретін және қимылды азайтатын олардың тұрақты отырып істеуін қоссақ, өскелеңбалаға оның дамуын тежейтін біраз қиындық туындайтыны белгілі шығар.

Негізінен, компьютердің алдында отырып, жұмыс істейтіндердің шағымданатын сырқат белгілері екі топқа бөлінеді: 1. Көздің көру қабілетінің нашарлауы. 2. Бастың желке тұсының (қарақұсының), мойын мен иық, жауырын, білектің ауыруы. Көру қабілетінің нашарлауы оның

бұлдырап, анық көрмеуі, өзіне түскен салмақтан күйген тәрізді ашып, қызаруы. Көздің барлық көру қабілеті белгілерінбіріктіріп, мамандар оны компьютерлік көру қабілетінің синдромы деп атайды. Дәрігерлердің айтуынша, компьютерліккөру қабілетінің синдромдары уақытша рефракцияның нашарлауына немесе күшеюіне, қарама - қарсылықсезімталдығының, сезіну қабілетінің әлсіреуіне әкеліп соқтырады. Жалпы, бейне монитордың, жазу столының, отыратынорындықтың, тағы да басқаларының орналастырылуы дұрыс болуға тиісті.

Монитор мен клавиатураның зияны Компьютерден шығатын электромагниттік сәуленің адам ағзасына зиянды екендігі жөнінде көптен бері айтылып

келеді. Алайда бұл барлық компьютерлерге тән емес. Қазіргі компьютерлерге қарағанда ертеректе шыққандары қауіпті.Олардың арасындағы айырмашылық өте үлкен. Кейінгі жылдары шығарылған компьютерлер өз құрылысына қарай үштүрге бөлініп келді: « ақ », « сары », « қызыл » болып. « Ақ » құрылысты компьютерлер АҚШ-та, Жапонияда және БатысЕуропа елдерінде шығарылғаны. Олар сапалы да қауіпсіз. « Сары » құрылысты компьютерлер Азия елдерінде( Гонконг, Тайвань ) жасалынғаны. Сапасы өте жоғары емес. « Қызыл » құрылысты компьютерлер өзіміздің шеберлердіңқұрастырғандары. Зиянды сәулені көбірек бөлетіні де осылар.

Компьютер менің сыныптастарымның арасында қаншалақты танымал? Адамдар уақытын компьютерге қаншалықты жұмсайды? Адамға компьютердің әсерін оқушылар қалай

түсінеді?Біздің сыныпта зерттеу барысында мынандай жұмыстар өткіздік, содан соң осындай шешімге келдік. Сыныпта 24 оқушы бармыз, сыныптастарымның ішінде:

14-і ойын ойнауды өздерінің хоббиі деп санайды. 24-тен 4 сыныптастарым бір жұмада 1 рет ойнайды. 24-тен 7 сыныптастарым анда-санда ойнайды. 24-тен 2 сыныптастарым кем дегенде 1 сағат ойнайды. 24-тен 11 сыныптастарым 2 сағаттан астам ойнайды.

24-тен 19 сыныптастарым жеке компьютерлері бар, қалғандары достарына және туыстарына барады.24-тен 13 сыныптастарым компьютерлік ойындардан кейін рахаттанады, 4-і шаршайды, 3-нің көзі аурады, 4-і ойыннан

кейін ашуланшақ болады.Ал компьютерлік ойындарға келетін болсақ, ер балалардың көбі атыс және жарыс ойындар ойнайды, қыз балалар үйрету ойындарына жақынырақ. Сыныпта Quest — логиқалық ойындарды 6 пайыз оқушы қолданады.Sport- жарыстар және спорттық ойындармен 33 пайыз оқушылар ойнайды. 3D-skooter — атыс ойындарға 35 пайызы әуестенеді.Үйрету — саяхат, ізденуге ынталандыратын ойындарды 26 пайызы қолданады.Бұдан шығатын нәтиже балалардың көбі атыс және спорт ойындарына жақын екендігі.

Ғаламтор және бала денсаулығы Халықаралық денсаулық сақтау ұйымының дәлелдеуінше, бүкіләлемдік ғаламтор желісі жеткіншектерге физикалық,

психологиялық жағынан айрықша зиянды. Ең алдымен, баланың көру қабілеті төмендейді, себебі, бұлшық еттеріқатаймаған жасөспірімнің көздері шаршайды. Сондай-ақ, компьютер алдында көп отыру жас балдырғанның омыртқасүйегін зақымдайды. Қозғалыссыз отыру, қолмен ғана бірыңғай жұмыс істеу, содан ағзаға салмақ түсуі баланың жүйкеқызметін бұзып, мойнына тұз бен суықтың жиналуына ( остеохондроз ) әсер етеді. Және де жамбас сүйектің үнеміқозғалыссыз қалуы қабынуы ( простатит ) мен тоқ ішектегі тамырдың кеңеюі (геморрой) ауруына ұшыратады. Британдықбиологтар арнайы зерттеу жүргізе келіп, мынандай қорытынды жасап отыр: « Әлеуметтік желілерде үнемі отыру миқызметіне де кері әсер етеді, гормональдық тепе -теңдікті бұзады, иммунитетті нашарлатады, мұның бәрі адамның жүйкесімен ой-санасына белгілі бір мөлшерде ауыртпалық түсіреді

Ғаламтордың зиянынан сақтандыруЖастарды ғаламтордың зиянынан сақтандыру үшін кез келген ата-ана баласына оны пайдаланудың шарттарын айтып

түсіндіруге, ондағы ақпараттардың үнемі шындыққа жанаспайтынын, оған сын көзімен қарау қажеттігін, ол ақпараттардыкітаптағы, энциклопедиядағы ресми газет-журналдардағы ақпараттармен салыстырып, қабылдау керектігін ескертуге тиіс.Және де ғаламтордағы зорлық - зомбылыққа, қылмысқа, жыныстық бұзылуға тәрбиелейтін бағдарламалардан, діншілдік,нәсілшілдік туралы ақпарттардан сақтандыру – ата - аналар мен ұстаздардың да негізгі міндеттерінің бірі. Осы орайда естеболатын бір жағдай, он жасқа дейінгі балалар ата - анасы рұхсат берген сайттарға ғана енуге тиіс

Ғаламтордың пайдасы

Шығармашылық қабілетін дамытуға айқын мүмкіндіктер береді. Танымдық іс - әрекеттері күшейіп, өзіндік жұмыстарды тез орындау мүмкіндіктері артады. Электронды оқулық арқылы оқушы көптеген қосымша материал ала алады, осы алған мәліметтерін компьютерден көргендіктен есінде жақсы сақтайды, өз бетінше жұмыс жасау қабілеті қалыптасады.

Ұялы телефонды мектепте ұстаудың қажеті бар ма?Ұялы телефонды мектеп ішінде қолдану ережесі

24

Жалпы ереже1. Ұялы телефон оқушының өз меншікті заты болып табылады.

2. Оқушылардың меншікті заттарын мектеп әкімшілігі өз жауапкершілігіне алмайды.3. Ұялы телефонды сабақ үстінде кедергі жасамауын қадағалау.Сабақ кезінде1. Сабақ үстінде ұялы телефонды міндетті түрде өшіріп немесе дыбысын басып қою қажет.2. Сабақ кезінде оқушылар ұялы телефонды ақпарат алмасуға, калькулятор, фотоаппарат немесе видиокамера ретінде қолдануға тиым салу.3. Оқушыларға мектеп ішінде наушниктермен және плейермен жүруге тиым салу.4. Ұялы телефон парта үстінде, оқушылардың қолдарында және ашық жерлерде тұруына тиым салынады.5. Мұғалім сабақ кезінде оқушыдан ұялы телефонды өз жауапкершілігіне алуға, оны сақтауға құқығы жоқ.

Үзіліс кезінде1. Оқушыға қауіпсіздік мақсатында ұялы телефонын қараусыз қалдырмауы ескертілсін.2. Оқушы ұялы телефонын қажетті шұғыл жағдайда ғана қолдануға рұқсат етіледі.3. Мектептегі қатаң тәртіпті сақтау мақсатында мұғалім оқушыдан ұялы телефон мен плейерді ала алады, тек ата - анасы немесе оның орнын ауыстыратын адамдар міндетті түрде хабардар болуы тиісҰялы телефонның қандай зияны бар? Ғаламтор мен ұялы телефондағы агенттің бала психикасына әсері

Бүгінде « maіl. Ru » қызметіне жүгінбейтін адам аз. Әсіресе жастар арасында « агентшілердің » қатары күн санап көбейіп келеді. « Maіl. Ru » компаниясының деректеріне жүгінсек, «м - агент» қызметін айына 9 миллион адам пайдаланады, ал оған бір уақытта 2 миллионнан аса адам қосылады екен. Компьютерді былай қойып, енді қалта телефонынаеніп алған бұл байланыс желісінің тиімділігі айтпаса да түсінікті. Бірақ оның зияны жоқ деп айта аламыз ба? «Агентте» сағаттап отыратын адамдардың денсаулығында қандай өзгерістер болуы мүмкін? Интернет - тәуелділік» ұғымы 1990 жылы пайда болды. Мамандар тәуелділіктің бұл түрін техникалық құралдардыңнегізіндегі спецификалық – эмоционалды «наркоманияға» жатқызады Ресей психологтарының мәліметтері бойынша компьютерлік ойын ойнайтын адамдардың 10 - 14% оған тәуелді болады екен. Бұл тәуелділік кез – келген шақта пайда болуы мүмкін, алайда жасөспірімдер оған әлде қайда бейімдірек болып табылады. Себебі жасөспірімдер дара ерекшеліктеріне сәйкес, кез келген жағдайға тез бейімделгіш болып келеді. Бірақ жасөспірім қандай да болмасын іс - әрекетке түрткі арқылы барады, яғни оның белгілі бір іс - әрекетке баруына өзіндік мотив әсер етеді. Интернет – тәуелділігінің қалыптасуы біртіндеп жүреді.Берілген тәуелділіктің қалыптасуының кезеңдерін бөліп көрсетуге болады:* 1. Жеңіл қызығушылық кезеңі.* 2. Қызығушылық кезеңі.3. Тәуелділік кезеңі.4. Құштарлық кезеңі.* Ғаламтор мен ұялы телефондағы агентке тәуелділіктің апаратын жолы:* Зорлық - зомбылық* Қылмыс* Жыныстық бұзылу* Діншілдік* Суицид* Жүйке жүйесінің тозуы* Әртүрлі аурулар (денсаулыққа зияны)

Ғаламтордың зиянынан сақтандыру Жастарды ғаламтордың зиянынан сақтандыру үшін кез келген ата - ана баласына оны пайдаланудың шарттарын

айтып түсіндіруге, ондағы ақпараттардың үнемі шындыққа жанаспайтынын, оған сын көзімен қарау қажеттігін, ол ақпараттарды кітаптағы, энциклопедиядағы ресми газет - журналдардағы ақпараттармен салыстырып, қабылдау керектігін ескертуге тиіс. Және де ғаламтордағы зорлық - зомбылыққа, қылмысқа, жыныстық бұзылуға тәрбиелейтін бағдарламалардан, діншілдік, нәсілшілдік туралы ақпараттардан сақтандыру – ата-аналар мен ұстаздардың да негізгі міндеттерінің бірі.

ІІІ. Қорытынды

ХХІ ғасырдың басы адамзаттың индустриялық эрадан информациялық ерекшеленеді. Осыған байланыстыинформацияны ала білу, оны өңдеу және күнделікті істе пайдалану өркениетті дамудың қажетті шарты болып табылады.

Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған мәселелерді дұрыс шешкенде ғана компьютер сияқты қуатты құрал көмегіменоқушылардың білімін жетілдіру мен оқу сапасын арттыруға болады. Қай халықтың, қай ұлттың болсын толығып өсуіне,рухани әрі мәдени дамуына басты ықпал жасайтын тірегі де, түп қазығы да – мектеп. Қазақ мектептерінің білім деңгейінкөтеру және онда ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы оқу-тәрбие үрдісін тиісті деңгейге көтеру, мектепұстаздарының, басшыларының, педагогикалық ұжымның жүйелі жұмыстарының нәтижесінде ғана жүзеге аспақ.

Менің зерттеулерімнен, бақылауымнан кейін келесі шешімге келдім:1. Көптеген оқушылардың көру қабілеті төмендейді. 2. ЭЕМ - да жұмыс нормасын түгелдей дерлік қолданушылар біле бермейді.3. Көзге және қол үшін арналған жаттығуларды ДК - де жұмыс жасағанда, үзіліс жасауды сирек орындайды.4. Оқушылардың көбінің үйінде арнайы компьютерлік үстел мен орындықтары жоқ 5. Сабақта компьютерді қолданудың, көбеюінде дәлелі (оқушылар қатарынан 2 - 3 сабақ жұмыс істей алмайды).

25

Мен оқушылардың денсаулығын сақтау үшін төмендегі ұсыныстар қажет деп санаймын:

1. Шаршауды болдырмау үшін көзге арналған жаттығулар жасау, жұмыс орны ыңғайлы, оқушы жасына сай реттелгенсапалы бағдарламаларды қолдану қажет.

2. Басқа пән мұғалімдері информатика пәнінің сабақ кестелерін есептей келе компьютерді қолдану керек.3. Қамтамасыз ету бағдарламасында арнайы бағдарлама болуын, сергіту сәтін, динамикалық үзіліс жасау кестесін құру

керек.4. Компьютермен жұмыс нормасын міндетті түрде сақталуын оқушыларға қажеттендіру.5. Ата - аналар ғаламтор балаларына қауіпсіз болсын десек оны үнемі жаңа бағдарламалармен жабдықтап, спамфильтр

орнатып, қауіпсіздік туралы ақпараттарды біліп отырулары керек. 6. Балаларының ғаламтордағы компьютерлік ойындарға тәуелділігін тексеріп, сол бойынша тиісті шаралар қолданып

отыру.7. Кәмелетке жасы толмаған балалардың енуге ата - анасының мүмкіндігі болуға тиіс. Ол ең бірінші, сол баланың

қауіпсіздігі, бақытты болашағы үшін қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. WIKIPEDIA. Ашық энциклопедия. Компьютер зияны. Алматы, 2013 ж, 182 бет2. « Ана тілі » газеті, 1 шілде 2014 жыл. Компьютер баланың қасы ма, досы ма?3. « Алтын орда » газеті, 28 қазан 2012 жыл. Компьютерге таңылған ұрпақтың денсаулығы құлдырап барады.4. « Қазақ үні » газеті, 6 сәуір 2014 жыл. Ғаламторға қамалған жастар.

* * * * * * *Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы Аққұм бекеті

Негізгі білім беретін №221 Аққұм мектебі 6-сынып оқушысы Ережеп Мерей

Айналайын ақ әжем

Аман болсын басыңыз,Ағармасын шашыңыз.Шөбере сүйіп әлі де,Жүзге жетсін жасыңыз.Айналайын ақ әжем,Нұрға толсын жүзіңіз.Аман-есен арамызда,Күліп-ойнап жүріңіз

Астана

Қазағымның бас қаласы-Астана,Қазағымның жас қаласы-Астанана.Көркейіп өрлей берсін биіктерге,Жайнай берсін қазағымның аспаны.Мен өзіңмен әрдайым мақтанамын,Өскеніңе күн сайын шаттанамын.Қазағымның төрінен орын алған,Орны бөлек мен үшін бас қаланың.

Елім менің

Елім менің-жүрегім,Елім менің-тірегім.Іздегенім,мақсатым,Туған жердің тілегі.Туған жерім-Аққұмым,Қуанышым,шаттығым.Жанаты деп жанымның,Сені іздеп тапты кім.

Өмір

Өмірдің бергенін бағалай біл,Басыңа қонған бақты бағалай біл.Жамандықты жолатпа маңайыңа,Жақсылықтың нұрына саялай білАлла берген өмірді бағалай біл,Өмір- теңіз, сол жолды саралай біл.

, жамиғат, Алланың ақ жолыменАяғың жеткен жерді аралай біл.

Махамбет атаға

Білімді,ойы терең,тілге шешен,Әділ жан,ақылға бай,ақын да сен.Халқының қамын ойлап көз ілмеген,Жау жүрек, қайсар мінез,батыр да сен.

Батыр ең Исатайға серік болған,Ер едің берген сертке берік болған.Жете алмай арманыңның ақ таңына,Қапыда жау қолынан мерт болған.

Ақын батыр-ардақ тұтар асылым,Тарихқа айналдырған өз ғасырын.Сен туралы қалам тербеп,мен кетсем,Арындатып тасқын судай тасыдым.

Бар өмірін күресуге арнапты,Халық оны құрметтепті,қолдапты.Бақ,дәулетті қойып соңғы орынғаҚазақ жерін қызғыш құстай қорғапты.

Ұрпағыңмын, мен өзіңнен үлгі алған,Қалам алып өзіңе арнап жыр жазған,Ұландарың болашақтың қамын жеп,Болса деймін дәл өзіңдей қаһарман.

Гүл

Гүлдер неткен тамаша,Көз тоймайды қараса.Иісі жұпар аңқыған,Желмен бірге толқыған.

Көбелектер жүр ұшып,Шырын алып гүл құшып.Гүлден- гүлге қонады,Дала нұрға толады.

* * * * * * *

26

Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы Аққұм бекеті Негізгі білім беретін №221 Аққұм мектебі

7-сынып оқушысы Мақаш ТоқтарБесік жырыАл, бөпешім, жата ғой,Тәтті ұйқыға бата ғой.Жылы жүрек, аппақ ай, Күн секілді ата ғой.

Қарақаттай көздерің ,Түсініксіз сөздерің.Қызыққа сен тоймайсың,Күніменен ойнайсың.

Жылы төсек, бесігің,Атыңа сай есімің. Түніменен тербейін,Мол болсыншы несібің.

Жаманшылықтан кет балам, Жаманды жақсы ет балам.Күніменен тер төгіп, Мақсатыңа жет балам.

Жаман істі жасама, Бөлек жүрме тасада.Еңбекпенен нан тапшы, Адал бейнет жаса да.

Мектеп

Екінші үйім- мектебім. Өзіңнен өсіп көктедім.Ұстаздың үні- сөзісің, Білімнің қайнар көзісің.

Тәуелсіз Қазақстан

Тәуелсіз қазақстан – менің жерім, Кең байтақ, ұлы дарқан, асқар белім.Мен сенімен мақтанам, Қазақстан, Аты шыққан дүбірлі қазақ елім.

Ер жігіттер , қаршадай аруларым,Жамандарға сермеген қаруларын.Осындай батырлары қадір тұтып, Теңдікті тарту еткен бауырларым.

Ұлттар мен ұлыстардың мекені бұл, Әр үйде шаттықболар туылса ұл. Қиын кезде өз елін қорғайтындар, Қазақ елі болмайды ешкімге құл.

1991 тәуелсіз күн, Тәуелсіздік тойланып күні мен түн. Қадір тұтып осындай батырларды, Өлеңге қоспағаным өзіме мін.

* * * * * * *Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы

Негізгі білім беретін №221 Аққұм мектебіОрындаған:8-сынып оқшысы Машрап Нұрдос Кенжебайұлы

Жетекшісі: Бердіқожаева Меруерт Өмірзаққызы қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Тақырыбы: Сырнай сазды әнші, ақын Нартай

Мақсаты: Тәуелсіздігін қолына ту етіп ұстаған әрбір қазақ азаматы өз мәдениеті, дәстүрі, әдет-ғұрпы, тарихын жан-жақты танып, өзінің қандай өнерлі халықтың ұрпағы екенін мақтан тұта білуі керек.

«Мәдени мұра » бағдарламасын іске асыру бойынша Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзініңбаяндамасында: «Көп ғасырлы мәдениеттің тіршілігі топырақта тыныстап жатса, тарихи өткені шырынменқоректенсе, сонда ғана ұлттық жаңғырту орын алады» дей, келіп, «Әрбір мемлекеттің өркениеттілігін оның мәденимұраға деген көзқарасына қарай танып- бағамдауға болады. Демек, қазақчстанның мәдениет саласындағымемлекеттік саясатына екі түрлі міндет жүктеледі: бірі- өзіндік этникалық мәдениетті дамыту мен қолдауғабағытталған шаралар еншенін нығайту, екінші жағы – төл мәдениетті оңтайлы өрістете отырып, жалпы адамзатмәдениетіне ену үшін тиімді жағдай жасау».

Ақын өскен орта«Сырдың елі- жырдың елі» дейді. Балқы Базар , Қорқыт, Тұрмағамбеттер шыққан топыраққа Алла Нартайдай жыр

алыбын туғызыпты. «Алуан- Алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады» дейді аруақты бабаларымыз. Рухани өмірдегі сондай сәйгүліктер- халқымыздың ортасынан дара шыққан жазушылар, ақындар, жыршы- термешілер, жыраулар. Қазақхалқы ондай ерен жүйріктерге әманда бай болған. Солардың бірі- бірі емес бірегейі, артында мол мұра қалдырған«сегіз қырлы, бір сырлысы» ақиық ақыны, талантты композиторы күміс көмей әншісі, замана бұлбұлы нартайАлыпқашұлы Бекежанов. Нартай қазақтың ақындық , әншілік даңқын шығарған. Белгілі халық ақыны, әрі композитор-әнші ретінде көзі тірісінде-ақ халық сүйіспеншілігіне бөленген. Нартай Бекежанов 1890 жылы наурыз айыныңішінде Қызылорда облысы Шиелі ауданы , «Коммунизм» колхозына қарасты (қазіргі Нартай Бекежанов ауылы)«Бестам» деген жерде орта шаруа отбасында дүниеге келген. Әкесінің аты-Алыпқаш, Бекежан- үлкен атасы.

Он жасынан ән салып, өлең айта бастайды. Бай - молдаларды шенеген “Сараң байға”, “Мырзалық емес”, барымта,әмеңгерлікті әшкерелеген:“Жесір дауы”, жалшыларды батылдыққа, қайсарлыққа шақырған өлеңдер шығарды.

Елге қызмет (өнер баспалдағы)Ақындық жолда жүргенде Нартай Абай, Шөже, Әбубәкір Кердері ,Майлықожа, Мәдәлі, Құлыншақ, Құлан, Мұса,

Құлтума, Орынбай, Ақмолда, Мәшһүр Жүсіп тағы басқа ақындық шеберліктерінен үйреніп, кейін өзін солардың ізінжалғастырушы ретінде жырлайды:

Бағамды көрсететін өлеңменен,Не пайда «Мен пәленмін»дегенменен.Ілгергі өтіп кеткен ақындарша,Істейін бір қызмет төбемменен.

27

Абайға арнауНартай 1945 жылы Алматыда өткен ұлы ақын Абайдың 100 жылдық тойында Абай туралы жырын төгіп, М.Әуезов

С.Мұқановтардың ыстық лебіздеріне кенеледі.Мақтасаң қанша Абайды- тұрады да,Көл дария көркем сөздің бұлағы да.Ен сөз естушіні еліттіріп,Жанға жай жылы тиген құлағыңа.Абай ақын жол тапқан жаңа арнаданЕкшеп, елеп, әр сөзді жанарлаған.Жызып өлең артында мұра етіп,Асыл сөзді қаптаған, қанарлаған.Мұндай сөз қазақ бұрын таба алмаған,Көзіне көрінгенді өлең етіп,Өрісі онша ұзап бара алмаған.Арылтып қазақ сөзін көп былықтан,Алып күш бір арнаға салып шыққан.Атасы әдебиеттің Абай ақын,Қастерлеп, қазақ халқы ұлық тұтқан.

Мәскеу сахнасындаЖасы ұлғайып қалған ақын- әншінің өміріндегі зор белес- 1949 жылы мамыр айында Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті

мен өнерінің екінші онкүндігіне қатысуы еді.1936 жылғы онкүндікті ұлы Жамбылдың ашқаны белгілі. Ал мынаонкүндікті кімге аштырамыз дегенде , Ілияс Омаровтың ұсынысымен басшылар Нартайға тоқталыпты. Шашубай менКенен де Нартайды қолайлаған көрінеді.

Армысың, астанамның жұртшылығы,Төгілсін сендерге арнап ақын жыры.Біз келдік Қазақстан даласынан,Елімнің небір дүлдүл, жайсаң гүлі.Майысқан ортамызда биші де бар,Бал тамған саусағынан күйші де бар.Әнші мен ақындардың сөздеріненТыңдасаң зейін қойып, сусын қанар.Өнер шыңыНартай Бекежанов - қазақтың халық поэзиясының тарихында өзіндік дара шығармашылық ерекшелігімен

мәңгілік ақындық екінші өмірін жасап кеткен үлкен тұлға Оның шығармашылығы- қазақтың халық поэзиясытарихындағы суырыпсалма, төкпе (импровиза-торлық) ақындық , әншілік , жыршылық , композиторлық қасиеттердітолық тұтастай сіңірген қыры мол сан салалы мұра. Қазақстанның барлық атыраптарындағы ақын- жыраулар даНартайды ұстаз тұтып, оның суырыпсалма, төкпе ақындықты, орындаушылық (әншілік, жыршылық) композиторлықтытұтас меңгерген дәстүрін жалғастырды.

Мысалы, қазақ поэзиясының алыбы ұлы Жамбыл:«О,Нартай, шешен таңдай , қасқа маңдай,Сөзің тәтті, дәмді екен шекер балдай.Жүректі сілкіндіріп бір ояттың , Сарғайып Күншығыстан атқан таңдай»,-деп Нартай жырларының эстетикалық қуатына баға берген.

Халық ақыны Айманкүл Тәжібаева (Әбділлә Тәжібаевтың анасы) Нартайдың халықтық , қоғамдық өнерінжоғары бағалаған:

Нареке, жұртым сүйген нарым едің,Жасыңнан жыр суына қанып едің.Атанып ақындардың ағасындай,Тайқымай талай топты жарып едің ....Төккендей үннен інжу, тілден маржан,Керегін келелі елдің тауып едің.Ақындар айтысында Н. Баймұратовпен,Қ. Байболовпен өнер сайысына түсті. Ақын халық әндерін шебер орындаумен

қатар өзі де әндер (“Толқын”, “Нартай сазы”, “Өсиет терме”) шығарды. Нартай өмірінің соңғы кезеңіне дейін өткір идеялыққұрал өнер мен мәдениетті дамыту жолында күресті.

Ақын өнеріне берілген баға «Нартай тек өлеңнің ұйқасын ғана қумайды.Сөздің салмағына көп зер салады. Ол- үдей шабатын ақын» ,-деп,

ақындық шеберлік сырларын көрсетеді. Бұл туралы академик А.Жұбанов : «Отызыншы жылдардан бастап, біздіңмәдениетіміз өсіп, республиканың жер-жерлерінің қатынастары күшейе бастағанда Нартайдың әні де, өлеңі де кең өрісалды. Бұрынғы тек «Сыр бойының Нартайы » енді «бүкілқазақстандық» ақын болып кетті»,-деп көрсетті.

Сөз баста, ақын Нартай , тебіреніп,Отырсын тыңдағанның көңілі еріп,Бас қосқан ақындардың жиынындаСөзімнің баға бергін жөнін көріп.Кешегі өтіп кеткен сұм заманда Қадірлі не сөздерім кетті кеміп.Дүниеге қайта туып көзімді аштым,Отырмын қазір, бағым, сені көріп.

28

Нартайдың көрмедегі орындау шеберлігі туралы «Правда» газетінің 1939 жылғы 8 тамыздағы нөмеріндеВ.Городинский деген автордың «Народное творчество Казахстана деген мақаласында айрықша үздік баға берілді«...бесспорно самым интересным было выступление акына Бекежанова нартая. Он исполнил большую песню вернее ,целую песенную сюиту) «Праздник Родины», аккомпанируя себе не на традиционном инструменте акынов – домбре , а нагармонике(так называемого восточного или азиатского строя). Бекежанов действительно пленил москвичей тонкиммастерством продуманностью исполнения. Здесь нет и следов какой – либо внешной виртуозности.

Аудитория с наприяженным вниманием прислушивалась к пению Бекежанова. Можно сказать, что мелодия песни иголоспевца служили переводчиками текста и произошло то,что бывает доступно только выдающимся художникам,- публикавсе, что хотел сказат певец».

Әлем сахнасындаОл Алматыда өткен Бейбітшілікті сақтаушылардың 1951 жылғы 20қыркүйектегі , 1954 жылғы 19 қыркүйектегі

кеңестерінде бейбітшілік туралы жырмен жар салды:Астанам-бейбітшілік босағасы,Бір тілек, бір мақсатта дос арасы.Соғысты болдырмаймыз бірлікпененСоғысты кім ойласа- елдің қасы.Бейбітшілік –халықтың сүйген досы,Қорғаушы сол досына ұлы күні.Дүниеден құрысын соғысшылар,Жер жүзінде халықтың тілегі осы,-деп өмірінің соңғы жылдарына дейін жырлап өткен ақын шығармашылығы мәңгілік

мұра болып қала береді.Шығармашылық шыңыИығында сырнайы , қолтығында домбырасы бар Нартай жүрген жерінің бәрінде халықты сән- салтанатқа , ән мен

жырға , думанға бөлеп, өнерге шөліркегендерді сусындатып,айызын қандырды.Сырнайын ақын Нартай қолына алсын,Жаңғыртып аспан астын әнге салсын.Құбылтып, құйқылжытып толғағанда,Шарықтап туған жерге даусым барсын. Достарым Кремльде күндей күліп,Қазақтың ән- күйіне құлақ салсын.Батырлар майдандағы даусымды естіп, Еміреніп туған елін есіне алсын.-деп өлең құдіретін аспандата дәріптесе,Түйремеп пе еді дұшпанынЫрғай сапты сүңгі боп,Махамбеттің қаламы?Көңілден шыққан әуездің Жібектен салқын самалы.Қырылмаппа еді хан, сұлтан Махамбеттің жырынанТура келіп ажалы.Уа, ақындар, ақындар,Махамбетше жырлаңдар,Қалсын десең егер де,Батыр баба садағы,- деп дауылпазақын Махамбеттің жырын өткір сүңгі, керулі садаққа теңейді.Ақын мұрасы мен ізбасарларыКомпозитордың «Нартай әні», «Өздерің білер Нартаймын», «Алтын көкем», «Толқын», «Серпін», «Базарым өтіп бара

ма?», «Бейбітшілік», «Аққайық жалған» , «Жеңіс жыры», «Жаса, Қазақстаным!» сияқты толып жатқан сырлы да сиқырлы,жүрек тебірентерлік, құлаққа жағымды әндері бар. Не пайда, осы әндердің бірде-бірі ақынның өз аузынан , өз үніменкүйтабаққа , не үнтаспаға жазылып алынбаған. Солай бола тұрса да, Нартай әуендері қалың қазақ арасына кеңінентарап кеткен. Нартай әндерін нақышына келтіріп орындып келген , кеңінен насихаттаған марқұм Әбілаш Әбуов ,Мұхамеджан Рүстемов, Арзулла Молжігітовтар болса, кейінгі буындары әнші ,ақын,Құрманбек Бекпейісов, жыршы-термеші Інжу Таспанбетова, Інжу Төленова, Ақмарал Ноғайбаева,Мұхамедәлі Бекпейісов және Шиеліде өткен «Әнеркесі- Нартай» республикалық байқауынан соң Астана , Алматы, Шымкент,Ақтау,Қызылорда қалаларынан әншілерқатары көбейіп келеді. Әншілігімен қатар бұрын ел арасында белгісіз болып келген күйшілік өнері де бұл күндекөпшілікке балқашбай Жүсіповтың орындауында таныла бастады.

Ақынға құрмет Шалқыған шабыт, төгілген тер еленбей қалған жоқ. 1939 жылы оған «Көркемөнерге еңбегі сіңген қайраткер»

құрметті атағы беріліп, ал республикамыздың 25 жылдығының торқалы тойында «Құрмет белгісі» орденіменмарапатталды. Мұнан соң 1950 жылы нартайдың «Домбыра сазы» деген өлең жинағы жарыққа шықты. Ал 1932 жылы«Өсиет» атты өлеңдер, айтыстар, дастандар жинағына алғысөз жазған Әбділда Тәжібаев «Жақсылар шарапаты бүкілқауымға жететін , барлығымызды жарылқайтын, жарататын сарқылмас қазына екен ғой »деп тебіренеді.

Ақын жайлы ғылыми еңбектер мен көркем шығармаларКомпозитор Тасбергеновтың «Сыр саздары»аттыпоэмасының нкегізгі желісі Нартай әндерінің әсем мотивіне

құрылса, жерлесіміз Мұхамеджан Рүстемов 1983 жылы «Жалын» баспасынан «Нартай» атты деректі повесін жарыққашығарды. Сондай-ақ жазушы Оразбек Бодықов «Бұлбұл» атты ғұмырнамалық повесть жазып, онда ақын өмірін жан-жақты көрсетіп , өз деңгейінде оқырманына жеткізе білсе, филология ғылымдарының докторыТемірхан Тебегеновкезінде нартай Шығармаларынан кандидаттық диссертация қорғаса, бүгінде ақын мұрасын терең зерттеп, кесек- кесекдүниелерді өмірге әкелуде. Академик –жазушы Әбділда Тәжібаев «батыр мен ақын» драмалық шығармасында нартай

29

мен Ыбырайдың достығын дәріптеп, дарматургОразбек Бодықовтың «Нартай» атты драмасында ақынның өнер өркенінжаюы жолындағы табанды күресі, жастық шағы жан-жақты, толыққанды түрде бейнеленеді. Сондай-ақ жазушы ОразбекСәрсенбаевтың «Топжарған» романы мен Қазақ ССР-інееңбегі сіңген әртісі Шайтұрсын Әбдібаевтың құрастыруымен«Ән еркесі» атты естелік кітаптар жарыққа шықса, жергілікті ақын Айдар Достияровтың «Нарекең нағыз дос екен»кітабы дүниеге келді.

Ақын мұрасыАл журналист Қуаныш Маханбетов нартай шығармаларын жинақтап, « Өздерің білер Нартаймын» кітабын

оқырманға ұсынды. Бұл тізімді жалғастыра берсек, танымал ақын- жазушыларымыз Асқар Тоқмағамбетов,ӘбділдаТәжібаев,Мұзафар Әлімбаев,Қуаныш Баймағанбетов,Төлеген Шопашев , Сейтқасым Сейтенов, Жақсылық Сәтібеков ,Мұқтар Құрманәлі, Манап Көкенов және т.б.Нартайды өз шығармаларына арқау етті. Алматы Мемлекеттік архивініңқұжаттары негізінде Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясы жарты сағаттық деректі кино түсірді.

Нартай әндерінің жинағынан тұратын күйтабақ Мәскеуден Нартайдың 100 жылдығына орай шығарылды. ОндаКәмшат Төленова, Балқашбай Жүсіпов, Әбілаш Әбуов ,Мұжамеджан Рустемовтардың орындауындағы Нартай саздарыбар. Соңғы технология жетістіктері болып саналатын дискіге нартай әндерін орындап жүрген Құрманбек Бекпейісов14 әнді ендіріп, халыққа таратып жүр.

Ақын аты өшпейді Өздеріңізге мәлім, Нартай Бекежановты мәңгіге есте қалдыру мақсатында облыс орталығында Нартай

Бекежанов атындағы драма театры ашылған. Ақынның туған ауылына есімі берілсе, Қызылордада , Шиеліде –бір көше,облыстағы барлық аудандарында көше аттары беріліп, ардақталды. Шиеліде ақын атындағы мектеп, оның алдындабюсті,Н.Бекежанов атындағы ауылда оның шығыс үлгісімкен салынған мұражайы, алдында ақынның тұлғасыбейнеленген ескерткіші бар. Қызылорда қаласында бұрынғы нарекеңориалды тақта ілінсе, Алматыдағы әсемкөшелердің біріне нартай есімі берілді. Бүгінде Нартай ақынның жолын жалғастырған ұл-қыздар аз емес. «Нартаймектебі», « Нартай сазы» ансамбільдері жұмыс істейді. Демек, әнші-Нартай, сазгер- Нартай, әртіс-Нартай, режиссер-Нартай, үгітші- насихатшы- Нартай, мәдениет майталманы ,сал, сері нартайесімі қашанда ұрпақтарының жүрегінде .оған дәлел халықтың ыстық ілтипаты мысқал да суымайды.

Биылғы жылы облыс әкімі Қырымбек Көшербаевтың қолдауыменен Нартай ақынның 125 жылдығына орай Нартайәндерінен республикалық байқау болып өтті. Биік дәрежеде өткен бұл өнер додасы кейінгі ұрпақтың ақынды,халқының біртуар ұлын ұмытпайтынына нақты дәлел болса керек.

Ұсыныстар: Жас буын өкілдеріне Нартай Бекежановты кеңінен насихаттаса. Мектеп кітапханаларында нартай Бекежановтың шығармалары мен электорондық оқулықтар көбейсе. Мектеп оқулықтарына Н.Бекежанов шығармалары енсе. «Абай оқулары» сияқты Нартай өлеңдерінен әндерінен «Нартай оқулары» өткізіліп тұрса.

Пайдаланылған әдебиеттер:

*Тарихы тұлғалар «Алматыкітап» баспасы 2006 ж* Сыр өңірі тарихы «Атамұра» баспасы 1998ж* Аманат «Фолиант»баспасы Н.Бекежанов 2009 ж*Диск «Нартай мұрасы» Құрманбек Бекпейіс*Сыр саңлақтары Б.Әбдіразақов, Қ.Ертасов «Өнер» баспасы 1985 ж

Аннотация«Сырнай сазды сырлы ақынғ әнші Нартай » атты ғылыми жобада жерлесіміз, әлі зерттеліп үлгермеген ақын Нартай

Бекежанов туралы тұщымды да толыққанды мәліметтер келтіреді.Жас зерттеуші жобада Нартай Бекежановтың өмір жолына , шығармашылығына тоқтала келе, оның жаңа бір

қыры- күйшілігін айтып, өзінше ой толғайды. Жобада зерек жас газет материалдарына ,ғылыми зерттеулерді , жинақтарды салыстыра отырып , Нартай Бекежановтың «сегіз қырлы, бір сырлы» екенін дәлелдеуге тырысады.

Нартай Бекежановтың шығармашылығының толық зерттеліп бітпегеніне тоқтала келіп, ұтымды ұсыныстар мен өз ой –пікірлерін шынайы жеткізе білген.

Бұл ғылыми жобада туған еліміздің төл перзентін қадірлеп, қастерлей білуге шақырады. Жобада шынайылық пен жанашырлық айқын сезіледі.

* * * * * * *

30

Алматинская область Илийский район село Акший ГКУ средняя школа № 8

Ученик 4 класса Мальсагов Давид Руководитель - учитель начальных классов Наталья Сергеевна Мальсагова

Введение Я очень люблю пироги и пирожки, а также домашний хлеб. Однажды я спросил у мамы: «Почему всё получается

таким воздушным, мягким и пышным?» Ответ меня удивил. Оказывается, все дело в дрожжах.Начиная эту работу, я задал себе такой вопрос: «Что мне известно о дрожжах?» И, подумав, понял что практически

ничего. И мне стало интересно, почему дрожжи, так часто встречающиеся в хозяйстве, заслужили внимание многих ученых.Что особенного в этих организмах?

Я считаю, что любое живое существо в этом мире по-своему интересно и каким-либо образом отличается от другихорганизмов.

Актуальность моего исследования: нужно много знать о тех продуктах, которые мы употребляем в пищу. Объект исследования: дрожжи. Цель исследования: узнать, что собой представляют дрожжи и какие условия необходимы для их роста.Для исследования мне предстояло решить следующие задачи: 1. Ознакомиться со свойствами дрожжей; 2. Ознакомиться с применением дрожжей; 3. Приготовить в домашних условиях хлеб и квас; Гипотеза: если дрожжи – это одноклеточные грибы, то так ли велика их польза.

Методы исследования: 1. Изучение литературы. 2. Работа с Интернет-ресурсами. 3. Практическая работа.4. Беседа с учителем биологии.4. Фотосъемка проведенных опытов.

I. Основная часть1.1 История открытия дрожжей Дрожжи, вероятно, одни из наиболее древних «домашних организмов». Тысячи лет люди использовали их для

выпечки. Дрожжи появились в Египте приблизительно пять тысяч лет назад. Велико было удивление человека, увидевшего как

тесто, забытое в горшке, стало подниматься, пузыриться и «дышать». Археологи нашли среди руин древнеегипетскихгородов жернова и пекарни, а также изображение пекарей и пивоваров.

Под микроскопом дрожжи впервые увидел Антони ван Левенгук в 1680г. в оптический микроскоп, однако, нераспознал их из-за отсутствия движения живых организмов.

Но только в 19 веке ученые поняли, что дрожжи - это грибы. Грибы особые, не образующие грибницы и живущие ввиде массы одноклеточных клеток. [1]

1.2 Распространение дрожжей Дрожжи широко распространены в природе, особенно там, где имеются сахаристые вещества (ягоды, фрукты, нектар

цветов, молочные продукты и т.д.). В естественных условиях дрожжи присутствуют на поверхности плодов винограда, часто они заметны как светлый

налёт на ягодах. Также дрожжи распространены в почве и природных водах. [2]1.3 Виды хлебопекарных дрожжей В хлебопечении используют пекарские дрожжи. Это высушенные активные дрожжи. Большинство из них продаются в

маленьких пакетиках. [3] Прессованные дрожжи Их также называют кондитерские. Это, как ни странно, живой продукт, который представляет собой большой комок

живых микроорганизмов. Они очень быстро портятся, и их следует хранить в морозилке. Прессованные дрожжи живут приблизительно две недели от момента их производства и распаковки, если они хранились

при температуре 23 °C. Активные сухие дрожжи Такие дрожжи представлены в виде круглых гранул. Их хранят в холодном сухом месте при температуре не выше 25

°C. Время жизни активных сухих дрожжей при комнатной температуре — около 2 лет с момента производства. Открытыедрожжи желательно хранить в герметичном контейнере в холодильнике, где они будут сохранять активность около 4месяцев.

Быстрорастворимые активные сухие дрожжи Такие дрожжи представлены в виде цилиндрических гранул. Хранить их лучше в прохладном сухом месте при

температуре не выше 25 °C. Время жизни быстрорастворимых дрожжей при комнатной температуре — около 2 лет с момента изготовления.

Открытые быстрорастворимые дрожжи можно хранить в герметичной упаковке в холодильнике, где они сохраняютактивность до 4 месяцев.

1.4 Применение дрожжей В последнее время эти грибы, богатые белком, стали применять во многих производствах. Дрожжи выращивают на

различных отходах (солома, кочерыжка кукурузы) и кормят сельскохозяйственных животных. [4] Из дрожжей получаютвитамины и различные вещества для химической и медицинской промышленности. С помощью дрожжей из различного

31

растительного сырья делают спирт, а это горючее, которым можно при необходимости заменить бензин в двигателяхвнутреннего сгорания.

Дрожжи используют в квасоварении, и при приготовлении некоторых видов напитков. [5]II.Практическая часть.

Узнав о дрожжах из различных источников, я решил провести несколько опытов, цель которых: узнать, что оказываетвлияние на рост дрожжей.

2.1 Опыт № 1 Для первого опыта, я взял 2 чашки. В первую чашку налил тёплую воду, положил сахар и дрожжи, в другую - налил

горячую воду и положил те же продукты. Обе чашки накрыл. Результат: через несколько минут оказалось, что в чашке с горячей водой дрожжи выпали в осадок, а в чашке с тёплой

водой поднялись, образовалась « шапка».Я сделал вывод: для процесса брожения необходим сахар и теплая вода. Горячая вода дрожжи «убивает». (Приложение

1) 2.2 Опыт № 2 Для второго опыта мы с мамой подготовили сахар, сухие дрожжи, воду, муку и замесили тесто. Половину теста мы

положили в тёплое место, а другую половину в холодильник.Результат: Спустя 1,5 часа в тёплом месте тесто поднялось, а в холодном месте нет. Из поднятого теста мы испекли

хлеб. Хлеб получился мягким и вкусным. Я сделал вывод, что на рост дрожжей повлияла температура воздуха. Тесто начало подниматься так быстро, как росли

дрожжи. Очень хорошо видны пузырьки, которые лопались. (Приложение 2)2.3 Опыт № 3 Мне также захотелось узнать, можно ли получить квас в домашних условиях. Для этого я взял кусочки ржаного хлеба.

Мы с мамой подсушили этот хлеб в духовке, нагрели воду до кипятка и залили хлеб. Потом дали остыть. Затем процедиличерез марлю, добавили дрожжи, сахар и перемешали, оставили на 10 часов. И вот вкусный и полезный напиток готов. Ведьквас, как продукт кисломолочного брожения, по действию на организм во многом подобен таким продуктам, как кефир,простокваша, кумыс. Полезен квас и для регуляции деятельности желудочно-кишечного тракта и сердечно - сосудистойсистемы. Он улучшает обмен веществ, препятствует развитию болезнетворных микроорганизмов, поднимает тонус,снижает усталость и повышает работоспособность.

Полученным напитком я угостил своих одноклассников. (Приложение 3)Заключение

Изучив литературу, я узнал много интересного. Люди пользовались дрожжами около пяти тысяч лет назад, а ученыеоткрыли их только в 19 веке. Наукой было доказано, что дрожжи – это одноклеточные грибы.

Также я узнал, что дрожжи применяют не только при выпечке хлеба. Они приносят пользу во многих отрасляхпромышленности: это и корм для животных, и лекарство для людей, и изготовление технического спирта для обслуживаниямашин. Еще, оказывается, дрожжи могут встречаться в естественных условиях – в водоемах, на различных ягодах.

Но, наверно, самое важное – это то, что дрожжи применяют в хлебопечении. А ведь это самое главное блюдо длячеловека. Я узнал, что существуют несколько видов хлебопекарных дрожжей. И практическим путем выяснил, какиеусловия нужны, чтобы хлеб на нашем столе был мягким, пышным и вкусным.

А еще я смог, использовав технологию приготовления кваса, приготовить этот полезный напиток. Я почти пересталпить газированные напитки. В нашем доме теперь мы пьём квас.

Собрав полученные знания и проведя опыты, я пришел к выводу, что моя гипотеза о полезности дрожжейподтвердилась.

Своей цели узнать, что собой представляют дрожжи, и какие условия нужны для их роста я достиг. О своём открытии я рассказал одноклассникам на классном часе.

* * * * * * *

Алматы облысы Іле ауданы Ақши ауылы «№8 орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен»КММ

6 «А» сынып оқушысы Абылқазы НұрасылҒылыми жетекшісі: бейнелеу өнері, сызу пәні мұғалімі

Кулиева Саян Узанкуловна

Тақырыбы: «Қазақтың ою – өрнегінің математикалық ғылыми деңгейдезерттеу. Эволиуентті спиралі»

Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен ою – өрнек өнері қайтажаңғырды. Тарихи материалды зерттеу және оны саралау қазіргі Қазақстандизайны мен өнерінің дамуына түрткі болды. Жаңа тәуелсіздік мемлекеттіңпайда болуы Қазақстанның мемлекеттік рәміздерін жасауды міндет етіп қойды.Қазақ халқының ою – өрнек өнері сәндік- қолданбалы өнерде ерекше жарқынкөрніс тапты.Киіз және мата кілемдер, былғары, ағаш және зергерлік бұйымдар мен киімдер алуан түрлі ою – өрнекпенәшекейленді. Қазақ халқында ою – өрнек екі сөзден құралып, ою – қию, ал өрнек – тікелей өз мағанасында қолданылады.Шеберлер ерекше бағаланып, олардың еңбектері ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырды. "Ою-өрнектер — халық өнерінің үлкенбір саласы. Ұлттық өнердің ерекшелігі осында. Халық арасында осындай өрнегімен әйгілі өнерлілеріміз көп. Қазақтың ою-өрнек өнерін ғылыми негізде зерттеу ісімен мамандар көптен бері шұғылданып келеді. Еліміздің этнограф-тарихшыларымен өнер зерттеушілері дайындаған еңбектерінде ою-өрнектің түрлері, атаулары, шығу тарихы туралы көптеген құндыдеректер жинады. Қазақтың ою-өрнек өнерінде кездесетін әртүрлі саздағы (мотивтегі) элементтер көп ғасырлар бойысұрыпталудан өтіп, әр шебердің өзінше өзгеріс ендіруінің арқасында бір түрден екінші түрге ауысып отырған. Ою

32

жасаушылардың творчестволық еңбегінің арқасында зооморфты саз өсімдіктер тектес сазға, геометриялық саздағыэлементтер — зооморфты, немесе өсімдіктер тектес сазға т.с.с. ауысып отырған. Бұл жағдай қазақ ою-өрнек өнеріндебірнеше элементтермен-ақ шахматтағыдай мыңдаған түрлі композициялық варианттарды жасауға болатындығыныңдәлелелі. Сонымен қатар қазақтың ою-өрнек элементтерінің керемет икемділік ерекшелігі де бар. Бір композицияныңішінде әртүрлі саздағы бірнеше элементтер бір-бірімен тұтаса бірігіп, бір бүтін аяқталған ою композициясын құрайды. Сурет өнері бері келе, мұсылман діні күшіне енген кезде Орта Азия, Қазақстанда біраз дағдарысқа ұшырады. Ендістилизациялы - абстактілі ою – өрнекпен бейнелеу дамыды.Айнала қоршаған ортаны, тіршілікті, табиғат құбылыстарын,ұшқан құс пен жортқан аңды, дала мен тауды, тіпті адам бейнесін де оюға айналдырып, қиял тереңінен ғажайып ертегідейөнер туындады.

Халық шеберлері адамның қайғысын да, қуанышын да ою – өрнек арқылы жеткізіп отырды. Сондықтан да халықбұл өнерді қазіргі күнге дейін қастерлейді әр үйдің төрінен орын алатын ең асыл байлығы болып саналады.

«Мүйіз» тектес ою-өрнектің полярлық координатасыҚозғалмайтын О нүктесінің жазықтықта бір қалыпты бұрыштық жылдамдықпен (v) қозғалатын m нүктесі полюс

деп, ал бағытталған түзуді поляр деп есептесек, онда Архимед спиралінің полярлық координатадағы теңдеуі: P=a түрдеболады. а=v\\ тұрақты шама.Архимед спиралі бірінші < 0 мәніне,екінші > 0 мәніне сәйкес екі тармақтан тұрады.ᾶ ᾶ ᾶ

Көрші екі тармақтан радиусы-векторы бойынша алынған ара қашықтығы барлық тұрақты шама болып,ол A( +2)-ᾶa=2a

Айырмасына тең болады. (1 сурет)Физика мен сызу пәнін байланыстыра отырып сызу практикасында машиналар мен механизмдердің жекелеген

элементтердің тұрпатында, сондай –ақ құрыылыс элементтерінің құрылымында жазық қисық сызықтар кездеседі.Бұлқисық сызықтарды орындалу әдісіне қарай екіге бөлінеді: олар шеңбер доғаларынан құралатын қораптық қисықтаржәне нүктелер бойынша тұрғызып, контурын сызбаүлгімен сызатын сызба үлгілік қисықтар көп кездеседі.МысалыОвоид – бір симметриялы осі бар овал.(2 сурет) Овоид негізгі шеңбердің диаметрімен немесе радиусымен беріледі.Осышеңберге қарсы тағы бір радиус жүргізетін болсақ онда бізде бір овоид шығады.Енді осы овоидтың төменгі жағынанкері қарай полярлық координата жүргізіп,екі ості диаметрді немесе радиусты бір-біріне қоссақ бізде мүйіз тектес ою-өрнек шығады,бұның радиусы 20о тең болады,шығып тұрған овоид немесе мүйіз тектес ою-өрнектің радиусы 40 о теңболады.(3 сурет)

2 сурет 3 сурет Халық шеберлері мүйіз өрнегінен сан қилы мәнерлермен құбылта,бірінші элементке екінші,үшінші элементтерді

қосып,толықтырады да,құлпырған әдемі де мазмұнды композиция жасайды.(4 сурет)

4 сурет

Бастапқы кезде осы орайды шығару үшін x;y осін сызып,координаталар жүйесін қарастырамыз.Орай –бірнешецентрден шығатын әртүрлі радиусты бірнеше доғадан құралатын пішіні спиральға ұқсас жазық қисық сызық.Осыорайға жанама доғалар жүргізіп,бастапқы жүйесіне қосқан кезде бастапқы қалпына келеді.Осы кезде мүйіз тектес ою-өрнектің полярлық координатасы арқылы шығады.Енді келесі бөлігін x осінің оң жағына (сол жағындағы сөздердіқайталап айту керек.) X осінің оң және сол жағы y осін қаттырақ басып сызсақ қазақтың ұлттық ою-өрнегі дәлелденеді.(5 сурет)

5 сурет Сәндік - қолданбалы өнер Сәндік – қолданбалы өнер дегеніміз эстетикалық мәні жағынан маңызды әрі көркем түрде өндірісте немесе

қолмен бұйымдар жасау. Сәндік -қолданбалы өнер эаттарды көбіне ұлттық нақыштармен көзге түседі. Осы арқылы бізхалқымыздың ерекшелігін көре аламыз. Әрбір зат тек әшекей ретінде ғана қолданылмайды. Сондай – ақ шебер өзініңдүниетанымын, өмірдегі құбылыстар туралы көзқарасын білдіріп, эстетикалық талғамы мен шеберлігін көрсете алады.Халықтың қолданбалы өнерінен үйренеріміз көп, ол әмбебап, өзіндік ерекше қасиетке ие өнер.Бұл қасиетті қазақ

33

өнерімен таныс емес шетелдіктер де бір қарағанда түсініп,бағалайды.Халық өнерінде графикалық, сәндік өнердіңсызықтық,түстік шешімдері және бейнелеудің жазықтықта орналасуының орынды мысалдары көрініс тапқан.Ою-өрнек нақыштары қолды жаттықтыруға, суретшінің ойын, қиялын ұштауға таптырмайтын құрал-әдіс,тамаша-мектеп.Ою-өрнек суретшінің қолының икемін,әсем қимылдауын, сызықтың әдемі де айқышты болып сызылуынқалыптастырады.

«Тұйық» оюы ел қорғаған батырлардың иығы мен қалқанына, аузы дуалы билердің жауырын тұсына тұйық оюысалынған.Тұйық оюы бақыттың, достықтың, шексіздіктің,мәңгіліктің айғағы.

«Тоғыз төбе» –ең көне ою түрі.Айша бибі күмбезінің кірпіштерінде кездеседі. «Өркеш»- түйенің өркешін бейнелейді.Береке, бірлікті, көбеюді білдіреді. «Қос мүйіз»-қойдың,сиырдың, ешкінің мүйізін бейнелейді. «Ырғақ» ,«ілмек» деп аталатын оюларды да қосмүйіз дейді. «Жыланбас» немесе «жылан» –бабаларының тақиясына көз тимесін деп тағатын ою.Жыланның бейнесін білдіреді. «Қостұмарша» –эстетикалық тұрғыдан элемент ретінде қолданылады. «Тіс» немесе «ит тіс»–аңның, малдың тісіне ұқсас. «Таңдай» –малдың таңдайының бедерін бейнелейді.Киімнің жағасына , кимешекке салынды.Түркі тілдес

халықтардың барінде бар. «Итқұйрық»-киіз бұйымдарында,сүйек пен ағаштан жасалған заттарда кездеседі. «Тұмарша»-бойтұмар ретінде тағылады.Киізден жасалынған заттарда кездеседі.Ұшбұрыштіл –көзден сақтау үшін

бойтұмардың сырты ретінде қолданылады.Халқымыздың шебер оюшы болуы,оюдың астарында үлкен ой жасыруы арман мен мақсатқа жету ниетінен

туындаған.Халқымыз жазу,сызу болмаған заманда өнермен армандай білген халық және сол арманы орындалып,ұрпағы қазіргідей кең заманда өмір сүруде.

Өркениетті қоғам мен құқықтық мемлекеттің гүлдене түсуі өскелең ұрпақтың рухани байлығы менмәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктігі мен білімділігін талап етеді.Осыған орайҚазақстан Республикасының білім беру мен тәрбиелеу саласында түбегейлі жағару жағдайы –бүгінгі таңда халықтыңдәстүрлі өнер түрлерін жинақтап,зерделеуде оның айналасындағы тәлім-тәрбие, мол тәжірибе негізіндежасөспірімдерді тәрбиелеу қажеттігін тудырады.Сондай қажеттіліктің бірі –халықтың қол өнері оның ішінде ою-өрнекөнерінің тәлім-тәрбие мүмкіндіктерін қазіргі ұрпақ, тәрбиесінде тиімді пайдалана білу болып табылады.

Бұл мәселенің нәтижелері жүзеге асуы жасөспірімдерді қазақ ұлттық ою-өрнек өнері бойынша толықбілім сапасы және оны оқушылардың тәрбиесіне пайдалана алу іскерлігі мен қабілетін қажет етеді.Оныңүстіне қазақ ұлттық ою-өрнек өнері өзінің бай тарихы,терең мазмұны.Сан қилы ерекшеліктері мен болашақазаматтарға,рухани,эстетикалық,эмоционалдық,интеллектуалдық тұрғыда әсер етіп,оларды тұлғалық жәнесапалық қасиеттерін дамыта түсетін сөзсіз.Өйткені жоғарыда көрсетілген мүмкіндіктері мен басқа қазақұлттық ою-өрнектерді қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің барлық түріне қатысады.

* * * * * * *Алматы облысы, Іле ауданы, Ақши ауылы

«№8 орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен» мемлекеттік коммуналдық мекемесінің

4 сынып оқушысы Жексембай Жансая Елжанқызы Ғылыми жетекшісі: Мухамеджанова Кулсара Умиржановна

Ғылыми жобаның тақырыбы: Қазақтың асыл мұрасы – «Киіз үй»Бағыты: дүниетану, экологияСекция: бастауыш сынып.

Кіріспе.Қазақ ұлтының киіз үй мәдениетінің тарихы біршама арыдан бастау алады. Тігуге, жығуға

және көшіруге қолайлы мұндай киіз үй қазақтың кейінгі 2000 жылдан асатын тарихының«Тасқа айналған ескерткіші» дерлік. Тарихи жазбаларға сүйенсек, қазақ ұлтының арғытектерінің бірі – үйсіндер, міне осы киіз үйде отырған. Б.з.б 105 жылы Үйсін күнбиінеұзатылған Хан династиясының Шижүн ханшасы «Аққу әні» деген өлеңінде:

«...Дөңгелек үй, туырлық там орнына, Ет жеп, айран ішеді ас-суына...» - деп жазады. Киіз үй қазақтың дәстүрлі үй үлгісібаламасымен-ақ жұртшылықтың өндіріс және тіршілін болмысын аян етіп, қазақ ұлты өмірінің мәйегін шоғырландырған,күшті нышандық және терең мәдениеттік мән алады.

2.1 Киіз үйдің мәдениеті мен тарихы Киіз үй – «Атамыз – Алаш, керегеміз - ағаш», «Киіз туырлықты, ағаш уықты қазақпыз» деп, аталы сөз айтып

қалдырған ата-бабаларымыздың негізгі баспанасы. Киіз үй – тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі, тіпті оған көршілеселдердің де тұрақ – мекені. Солай бола тұрса да, оны қастерлеп ұстап, ғасырдан ғасырға оның мән-маңызын өзгертпейжеткізген біздің қазақ халқы екенін әрдайым мақтанышпен айтамыз.

Демек, қазақ киіз үйі мен моңғол киіз үйінің парқы:1. Үй ағаштарының жасалуы ұқсамайды.2. Сыртқы жамылшыларының пішіліп, жабылуы (үзік, туырлықтарының) ұқсамайды.3. Сыртқы пішіні ұқсамайды.4. Бау-шу, өрнектері, ішкі жиһаздалуы ұйқаспайды. Сондықтан сырттай көргенде-ақ киіз үйдің тігілу пішінінен қазақ киіз

үйі мен моңғол үйін айқын парықтауға болады.Киіз үйдің пайда болуы қола дәуіріне яғни заманымыздан бұрынғы 3-ші мың жылдыққа саяды. (қ.с. энцеклопедиясы 5

том, 456 бет). Киіз үй ықылым замандарды басынан кешіргендіктен, оның даму барысын дөп басып айту өте қиын. Алайдакиіз үйлердің алғашқы нұсқасы – «күрке» болды.

34

Күрке – сырықтардың басын буып жасаған алғашқы баспана. Сырықтардың басын шіліктермен бұрап буғаннан кейін,мосыға ұқсас тікейтіп тұрғызып, ара-арасына сырық қосып, күрке ағашының қатарын молайтып, орнықты әрі сырықтардыңарасының жиі болуын қамтамсыздандырған. Сыртына шөп-шалаң, қамыс жапқан, кейін қамысты тоқып жапқан.

3. Киіз үйдің түрлері мен құрылысы.

Киіз үйдің қазақы және қалмақы деп аталатын екі түрі бар. Қазақы үйлер дөңгелек, толық күмбезді болады да, қалмақытүрінің төбесі шошақтау келеді. Қазақы үйлер пайдалануына, сән-салтанатына қарай бірнеше түрлерге бөлінеді. Мысалы,қара үй (үш қанат), қоңыр үй (4 қанат), боз үй (5 қанат), ақ үй (6 қанат), ақ ала орда (8 қанат), ақ орда (12 қанат),ақшаңқан (18 қанат), алтын үзік (24 қанат), алтын орда (30 қанат) деп аталатын түрлері бар. Сол сияқты көшіп қонуға,уақытша паналауға немесе шаруашылық, жұмыс ретіне бейімделген үй түрлері болады. Олар: қос, абылайша, күрке, кепе,итарқа, жаппа, жолым үй, ас үй, қалқа деп аталады.

Жаңа үй болған жас шаңырақты «отау» дейді.

Киіз үйдің іші төрт бөлімге бөлінеді:Киіз үйдің іші төртке бөлінеді. Жүк жиналған үй ортасы "төр'" деп аталады. Төрдің шеті ошаққа тіреледі. Тор жағы үлкен

адамдар мен қонақтарға арналады. Содан соң оң босаға (үйге кірген кісінің оң қол жағы) үйленбеген ұлдың не ұзатылмағанқыздың орны. Сондықтан қазақтар ұзатылмаған қызды әкесінің оң босағасыңда отырған қыз дейді.

Есiк пен төрКиiз үйдiң есiгi әдетте шығысқа қаратылады. Бұл — күннiң сәулесi үйге бiрiншi түссiн дегендi бiлдiредi.Есiкке қарама-қарсы бетте — төр. Төрдегi адам есiкке қарап отырады. Егер ол малдас құрып отырса, оның әкесi жоқ деп

есептеңiз. Әкесi тiрi адам малдас құрмайды. Отырудың өзiнiң осындай таңбалық мәнi бар.

Қазан-ошақШаңырақты көтергенде бақанның екiншi ұшы тиген жерге, яғни үйдiң дәл ортасына ошақ орналасады.Ошақ орналасқан соң, қазан асылады. Ал қазан асылған соң мiндеттi түрде оған бiрдеме құйылуы керек.Қазанның бос тұруы жаман ырымға саналады. Құт деген түсiнiктi сарқа құйып алатын символдың басы осы — қазан.

Оның бiзге жеткен керемет үлгiсi — Түркiстандағы Тайқазан. Қазақтың қазанды қатын-баламен бiрге атайтыны да осыданкелiп шығады. Қайда көшсе де қазанын тастамайтын ғұрып бүгiнгi күнге дейiн жалғасып келедi.

3.1 Киіз үйдің бөліктері.Киіз үй негізгі үш бөліктен құралады.1. Үйдің сүйектері (шаңырақ, уық, кереге, есік, сықырлауық, босаға, маңдайша, табалдырық)2. Киіздері ( түндік, үзік, туырлық, ши есік, ши)3. Бау-шулары (баулары мен басқұр арқандары).Шаңырақ Шаңырақ – киіз үйдің ең жоғарғы бөлігі. Киiз үй — ғаламның моделi. Бүкiл ғалам мен адам арасын

байланыстырушы. Рухани мәдениет ретiнде қарастырсақ, киiз үй баспана ғана емес арғы әлеммен байланыстырып, қаскөйрухтардан қорғайтын киелi орын. Қазақ үйдiң киесi шаңырақтан бастау алады.

Шаңырақ — қасиеттi. Шаңырақ — күннiң символы. Шаңырақ көтерiлiп жатқанда ешкiм сөйлемейдi. Өйткенi ұлы iсатқарылып жатқанда үнсiздiк орнауы тиiс. «Жетi уық шаншылғанша жетесiз ғана сөйлейдi» деген сөз осының дәлелi.Шаңырақтың төрт күлдiреуiшi — төрт тарапты бiлдiредi. Уықтарды күннiң шашырандысы деп ұғыңыз.Ертеректешаңыраққа үрлеген қарын байлап қоятын болған. Оның мәнiсi, құт құйылады деп есептеген.

Шаңырақ бірнеше бөлшектерден тұрады:

Шаңырақ 1 – тоғын, ол шаңырақтың негізі.

Қатты ағаштан жасалып, өрнектеледі. 2– күлдіреуіш. Сәмбі талынан иіліпжасалады. Әр иінде 3 күлдіреуіштен 8-ге дейін болады. 3 – беріктік. Олкүлдіреуіштер ыдырап кетпеу үшінорнатылады, өрнектеледі. 4 –шаңырақтың көзі. Оған уықтың қаламыкіріп тұрады. Тоғын мен беріктіктішаңырақтың ішкі жағынан өрнектейді.Ауқаттылар күміспен, сүйекпен,мүйізбен әшекейлейді.

Киіз үй керегесіКереге киіз үйдің негізін құрайды. «Керегең кең болсын» деген тілек осыдан шыққан. Өйткені үйдің берік болуы, кеңдігі

осы керегеге байланысты. Кереге құрайтын ағаштарды желі, оның ұзынын ерсі, қысқасын сағанақ, балашық деп атайды.Желілердің басы мен аяғына әдімілік үшін ойып, сызықтар (ыру) жүргізеді. Желілерді тесіп түйенің мойын терісі немесеөгіздің бас терісінің сірісі (қайыстары) арқылы көктейді. Керегенің басы мен аяқ жағы сәл шалқайтыла, ал ортасы дөңестеужасалады. Дайын керегені қанат деп атайды, яғни 18 қанат үйде 18 кереге болады.

Керегені құрайтын әрбір ағашты «желі» дейді. Желінің ең ұзынын керегенің «ерісі» (3) деп, одан қысқалауын «балашық»(2), ең кішісін «сағанақ» (1) деп атайды.

35

КерегеСонда бір қанат кереге 14 ерістен, 9 балашықтан, 9 сағанақтан құралады. Желілердің қиылысқанынан пайда болған торды

«көз» деп атайды. Ал оны көлеміне қарай «желкөз», «торкөз» деп екі түрге бөледі.

УықУық - кереге мен шаңырақты ортасын қосатын незгі бөліктің бірі. Уық алақан, иіні, қары және қаламы деген атаулардан

тұрады. Киіз үйдің кеңдігі керегесіне, ал биіктігі уықтың ұзындығы мен қысқалығына байланысты болады.Уық саны үйге жайылатын кереге басының санына тең. Оған қосымша сықырлауық есіктің үстіне байланатын қысқалау

келген 4-5 маңдай уық болады. Онын ұзындығы есіктің биіктігіне байланысты.

УықИілген уықтың бойында бірнеше атаулы бөліктер

бар. Уықтың керегеге байланатын ұшын «доғалай»(1) дейді. Доғалайды тесіп, қайыстан уықбау (5)тағады. Уықтың иілген жерін иіні (2) дейді. Шаңырақпен иіннің арасын уықтың қары (3) деп атайды. Алшаңырақтың көзіне қадайтын ұшын қаламы (4) депатайды, оны төрт қырлы етіп ұштауды қаламдаудейді, мұндай уық берік болады, әрі ауып, қисайыпкетпейді. Уықбау жіптен есіледі. Уықтың иінінің ішкібетін шеберлер бедерлеп өрнек салады немесеарнайы өрнектелген сүйек жапсырады. Қанат санынақарай уықтың саны да, ұзындығы да өсе береді.

Киіз үй есігіКиіз үйде есік екеу болады: киіз үйдің ағаш есігін сықырлауық дейді. Ол киіз үйдің ішіне қарай ашылады. Есік бірнеше

бөліктен тұрады. Олар: маңдайша, екі босаға, табалдырық пен екі жақтау.

Киіз үйдің есігі – «Сықырлауық»Киіз үй есігінің құрылысы: 1-маңдайша;

2-босаға; 3 -сықырлауық; 4-жақтау; 5-табалдырық.

Сықырлауықты тақтайдан жасайды.Шеберлер киіз үйді сәулетіне қарай оюлыөрнектермен, өрнектелген сүйекпенжапсырмалап әшекейлейді.

Сықырлауықты әшекейлеуге«қошқармүйіз», «түйемойын», «дөңгелекжапырақшалар», «түйетабан»,«шырмауық» сияқты бедер-өрнектерқолданылады. Бедерлі шегелермен,желіммен сүйекті жапсырмалайды.

36

3.2 Киіз үйдің киіздері

Киіз үйдің сыртқы жабдықтары – күн сәулесін және тамшы өткізбеу, жылу сақтау қызметін атқарады. Оларды пісірген ақшаңқан киізден пішіп, ою - өрнектермен безендіреді.

Туырлық – керегенің іргесінен уықтың ортасына дейінгі жерді, үзік кереге басынан шаңырақ шеңберіне дейінгі аралықтыжауып тұрады. Киіз есік – сықырлауықты жауып, шаңырақ арқылы өткізіп байланады. Киіз есіктің сыртқы киіз, ортасы ши,астары жарғақ теріден жасалады. Түндік – шаңырақты, киіз есікті туырлық шетін бастыра жабылады. Түндіктің төрт бұрышына түндік баубайланады. Түндікті ық жақтан қайырып ашады, әйтпесе жел көтеріп, желпіп кетуі мүмкін.

Кереге мен туырлық арасынан айналдыра тұтылатын шилер туырлықты кереге көгінің жылуынан қорғап, киізүйдің сырт пішінін жұмырлай түседі. Қой жүнін бояп, әшекейлеп орау арқылы тоқылған шиді шым ши деп атайды. Шикейде тамақ қоятын сол жақ босағаға да тұтылады

3.3 Киіз үйдің бау-шулары

Киіз үйдің сүйегін бір-бірімен ұластыру мақсатында бау-құрлар қолданылады. Таңғыш – екі керегенің сағанағын (жігін) кіріктіріп таңатын өрнекті жіңішке құр. Бас арқан – керегенің басын сыртынан бастыра орап таңатын қыл – арқан. Үйдің барлық ауырлығын ұстайтын, беріктігін

сақтайтын бас арқан. Сәндік үшін бас арқан тұсынан және кереге басы туырлықты қажамас үшін басқұр жүргізіледі.Басқұр – киіз үйдің ішін безендіру үшін, әр туырлықтың кереге басына үйкелмеу үшін уық пен керегенің түйіскен жерін

сыртынан бастырып тағатын, өрнекті жалпақ құр. Шалма – уықтарды ығып кетпеуі үшін шалмалап байлайтын құр. Желбау – өрнекті, төгілме шашақты құр, шаңыраққа төрт жерден байланып, керегеге асылады, киіз үйге сәндік жиһаздық

сипат береді.Оның негізгі міндеті – дауыл кезінде шаңырақты салмақпен басып тұру. Үзік бау – үзіктің екі жиегінен екі немесе үш жерден айқастыра тартып керегеге байлайтын жалпақ терме бау. Бел- бау – туырлықтың керегеге тығыз жатуы және жел көтеріп кетпеуі үшін сыртынан бастырып буатын қыл арқан.

4. Киіз үйді тігу және жығу.Халық ұғымында киіз үйді құрастыру «тігу», қайта бөлшектеу «жығу» деп аталады. Тігу үшін алдымен керегелерді

бір-біріне қосып, оның екі жағын есік босағасына таңғыштар арқылы бекітеді. Есік шығыс жаққа қаратылады. Кереге басынбас арқанмен орай тартып, маңдайшаның екі жақ басына мықтап байлайды. Үйдің берік тұруы, оның салмағы осы басарқанға түседі. Сондан соң бақан арқылы шаңырақ көтеріліп оның жан-жағынан уық шаншылады. Қазақ салтындашаңырақты еркек адам көтереді. Уық тегіс шаншылып біткеннен кейін, ірге киіз жабылады. Оның биіктігі жарты метрдей,онымен үй айнала орала жабылып, түсіп кетпес үшін әр жерінен керегеге байланады. Ірге киіз желді күні шаң, топырақтан,қыста суықтан қорғайды.

5. Киіз үйге байланысты ұғымдар Ұлттық ұғымда киіз үй және оның әрбір құрамдас бөлшегі қасиетті деп саналады. Соған орай ата-бабаларымыз өрбір

затқа лайық ұлықтау, теңеу, бейнелеу сияқты ойлы ұғымдармен бірге тәрбиелік мәні бар қағидалы, қанатты сөздер дешығарған.

Ол қанатты сөздер шаңырақтан басталады. Шаңырақ – киелі мүлік. Атадан балаға мұра болып келе жатқан үйдіқара шаңырақ деп кұрметтейді.

Керегеге байланысты сөздер де көп. «Керегең кең болсын!» деген бата – үйің кең, қонағың көп, берекелі үй болдеген сөз.Біреу ақталу үшін: «Керегенің көгін жейін», деп қарғанады. Біреу масқараға ұшырап, ұятқа қалса, ол туралы«Керегеге таңылды», - дейді. Ештеңе бермеймін дегенді сеспен айтқысы келген адам: «Керегесін итіне қомдасын!», - деп зілтастайды. Күш көрсететіндер: «Керегесін кертемін», - дейді.

Бақан арқылы қазақ мықтылықты меңзейді. «Бақандай бес жігіт» дегені қарулы мықтылықты ұқтырса, «барымдыкиіп, бақанымды таянып» дегені әзірленіп, күтініп отырымын дегенін білдереді.

Қазақ түндік арқылы көп жайды аңғарды. «Түндігің түтінді болсын» деген ақ батада ырыс, береке деген мағынабар. Жас әйел түндігін ерте ашса оның шаруақор, пысық екендігі, басқа үлкен үйлердің түндігін ашса, әдептіліг көрінеді.Салақ, жалақау әйелдерді «Түндігі кеш ашылатын келін»,- деп теңейді. Ал «Түндігі ашылмай қалды», - деген сөз сол үйдіңадамдарының барлығының қайтыс болып кеткендігін білдіреді.

Киіз үйдің есігіне байланысты айтылатын ұғымдар өте көп. Әркім өз үйін алтын босағам деп дәріптейді. «Есіккөрген», - деген ұғым күйеуден қайтып келген әйел дегенді білдіреді. Күйеудің алғаш келуін «Есік көре келді», - дейді.Оның «Босаға аттар», деген ырымы да бар. «Табалдырық аттады» деген өте жақсы сөз «Келін болып түсті», дегендісыпайылап, құрметтеп айтқаны. «Босағаны керме, табалдырықты баспа», деген тыйымдар әдептілікке шақырады. Бөтен үйдеудің орнына жат босаға деген ұғымды қолданады. Ұзатылатын қыздар оң жақтан аттанарда:

«Алтын да менің босағам, Аттап та шығам деп пе едім»,-деп қоштасады. Кіріп келе жатқан бала табалдырыққа сүрініп жығылса, оны жақсы ырым деп жориды. Ши де астарлы сөздің бір айғағы ретінде қолданылады. «Ши жүгіртті» - «Түртпектеді», «Құтырта түсті», «Одан әрі

ұшындырды» дегенді білдірсе, «Шыққан қыз шиден тысқары» деп, тұрмысқа кеткен қыздың өз үйіне көп келе бермегеніжөн екенін ескертеді.

6. Қорытынды.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы – күн сәулелі уықтарын қос мүйізді, қанатты пырақтар

бейнесі көмкерген шаңырақ бедерлі, күрделі сәулеткерлік туынды. Киіз үй - дүниетаным құралы. Көшпелі халықтың барлық жағынан үйлесімді баспана үлгісін жасап шығаруы –

асқан шеберліктің көрінісі. Қазақ халқының барша өнер түрлері киіз үй құрылысына қатыстырылған. Текеметтегі оюлар,басқұрлардағы өрнектер, жиһаз бетіне салынған айшықты бедерлердегі күн мен аспан денелері, өсімдік дүниесі менжануарлар әлемі қазақтың қоршаған әлем мен табиғаттағы үйлесімді сұлулық туралы таным – түсінігін білдіреді.

37

Киіз үйдің кереге, уық, шаңырақ бөліктері әлемнің үш қабатын бейнелесе, іші кеңістіктігі төрт – сый құрмет орны,ошақ – жылу көзі. Киіз үйдің негізгі қызметінің мәні – үй иелерінің жан саулығымен денсаулығын қамтамасыз етіп, ырысынарттырып, өркенін өсіріп, берекесін сақтау.

Киіз үй – қара шаңырақ - ұрпақ жалғастығы, дәстүр сабақтастығы, өсіп-өну, ырыс-құт ұғымдарымен тығызбайланысты.

Киіз үй — көшпенділердің тез жығып, шапшаң тігуге, яғни көшіп-қонуға ыңғайлы үйі.Көшпенділердің киіз үйі — тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын.

Сондықтан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол оңайлықпен

бұзылмайды. Қазақстан жер сілкінісінен зардап шеккен елдерге шатырдың орнына киіз үйлер апарып жүр.7. Пайдаланылған әдебиеттер.

1. Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-92. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN: 9965-17-272-3. Қазақ халқының тұрымыс мен

мәдениеті. – Алматы. «Алматыкітап» ЖШС, 2006. Кенжеахметұлы С. 4. Оқулық: Өзін-өзі тану. Алматы: «Бөбек». ҰҒПББСО, 20105. Оқулық: Қазақстан Туымен тұғырлы, Елтаңбасымен еңселі, Әнұранымен айбарлы. Алматы. 2006

* * * * * * *

Алматы облысы, Іле ауданы, Ақши ауылы «№8 орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен» МКМ

4 «А» сыныбының оқушысы Жұмабек ЕлдосЖетекшісі Манасова Разия Айдарбековна

Тақырыбы: «Түйе - төрт түліктің төресі»Секция: ЭтномәдениетҒылыми жетекшісі: Д.А.Қонаев атындағы көлік және құқық гуманитарлық университетінің доценті Г.Е.Абикенова

КіріспеТүйелер — сіңіртабандылар отряд тармағына жататын сүтқоректі ірі жануарлардың бір туысы. Түйелер шөлге де, қатты

аязға да төзімді, күшті көлік малы. Мұның екі түрі бар: қос өркешті түйе — негізгі өсірілетін жерлері: Қазақстан,Қырғызстан, Өзбекстан, Астрахан, Сталинград, Саратов және Чита облыстары, бұрынғы КСРО-да мұның Астрахан түйесі,Қазақстан түйесі, Монғол түйесі деп аталатын негізгі үш тұқымы өсіріледі;

Бір өркешті түйе — Түркіменстанда, көбінесе Тәжікстанда, Өзбекстанның оңтүстік аудандарында және Қазақстанныңкейбір жерлерінде өсіріледі. Ең көп өсірілетін жері — Қарақұм. Қоспақ түрлеріне, пайдалануына қарай: аруана, желмая, нардеп аталады. Түйенің еті мол, жүні биязы болады.

Түйенің сүті, еті, жүні пайдаланылады. Сүтінен емдік қасиеті бар шұбат, май, сыр, дайындалса, еті тағамға қолданылады,ал жүнінің 85% таза, өте бағалы түбіт.

I Негізгі бөлімI.1 Халық өміріндегі түйенің рөлі

Ертеде түйелі көш «сахараның салтанаты» деп аталған. Ежелгі Қытайдан Жерорта теңізіне дейінгі керуен жолыныңтарихы түйе түлігімен тікелей байланысты. Төрт түліктің бойында болатын жақсы қасиеттердің бәрі түйе малының бойынантабылады. Ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерінде түйеге қатысты теңеу сөздер, даналық нақылдар, мақал-мәтелдер көптепкездеседі.

Бұл ой-тұжырымдар түйенің тіршілік ерекшеліктерін айқын аңғартады. «Түйесі бардың - киесі бар», «Көтерем дептүйеден безбе - салтанатың емес пе? Тебеген деп биеден безбе - қос қанатың емес пе?». Түйе түлігін қастерлеп «ұлық» депте атайды. Түйешіні «ұлық баққан» деп құрметтеп, оған көпшілік жиналған жерде төрден орын берген. Кейбір аймақтардатүйені «кәуіс» деп атайды. Түйе түлігіне арналған аңыздар бойынша шығарылған күйлер де ел арасына кеңінен таралған.Сүгірдің «Бозінгені», Ықыластың «Желмаясы», Тәттімбеттің «Бозінгені» және т. б.

Түйені алғаш жүк тасымалдау мақсатында көш көлігі ретінде үйреткен. Ерте замандардағы ел мен елдің арасындағысауда-саттық түйелі көш керуендері арқылы жүргізілген. Тарихи деректерде Самарқан саудагерлерінің сапарға Жібек жолыарқылы 30 мың түйемен шыққандығы жазылған.

Ертеде қазақ даласында түйесі көп адамдар аз болмаған. Ертеректе Ақтөбе өңіріндегі Сортаңды, Шақытты жерлерінжайлаған Қара деген кісінің 3 мың түйесі болған. Түйенің ең басты қасиеті – оның шөл далаға бейімділігі. Шыжығанаптапта күніне 80-90 км жол жүруге түйеден басқа еш түліктің шамасы келмейді. Көлеңкенің өзінде 50 градусқа дейіныстық құмда ең мықты деген машиналардың өзі әрең жүреді. Ал түйе болса, ең төзімді көлік иесі. Міне, сондықтан ол адамбаласына күні бүгінге дейін пайдасын тигізіп келеді. I.2. Түйе түрлері

Айыр өркешті түйеҚазақстанда қолға үйретілген айыр өркешті түйенің қолтұқымы көбірек кездеседі. Оны кейбір аймақтарда «айыр түйе»,

Арал мен Каспий аралығының тұрғындары «түс түйе» деп атайды. Айыр өркешті түйенің жабайы түрі «қаптағай» депаталады. Айыр өркешті түйенің ұрғашысын - «іңген», еркегін - «бура» дейді. Айыр өркешті түйе ғылыми тілде «бактриан»деп аталады. Оның денесі ірі, салмағы 450-690 килоға дейін жетеді. Қазіргі кезде айыр өркешті түйенің қолға үйретілген үшқолтұқымы бар. Олар - қалмақ, қазақ және монгол қолтұқымдары. Қазақстанда көп өсірілетіні қазақтың айыр өркештітүйесі. Ол құрғақ далалы, шөл-шөлейтті жерлердің табиғи жағдайларына жақсы бейімделген. Аңызақ ыстыққа, үскірік аязғатөзімді келеді. Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстанның кейбір аудандарындаөсіріледі.

38

Сыңар өркешті түйеСурет № 1Сыңар өркешті түйені ғылыми тілде «дромадер» дейді. Қазіргі кезде қолда аруана деп аталатын қолтұқымы өсіріледі.

Жабайы түрі жойылып кеткен. Оның жалпы аты - «нар». Ұрғашысы - «мая» немесе «аруана», еркегі - «үлек». Сыңарөркешті түйе ыстыққа төзімді, бірақ қатты аязға шыдамайды. Орта Азия мен Қазақстан жерінде ғасырлар бойы халықтықсұрыптау әдісімен өсіріліп келеді. Қазір түйені көлік ретінде пайдаланудан гөрі, еті, самалы, шұбаты және шудасы үшінөсіру пайдалы. Мамандардың пікірі бойынша, бір түйенің беретін өнімі 15 қойдың беретін өніміне тең.I.3. Түйе өнімдері

СүтіТүйе сүтінің майлылығы сиыр сүтінен әлдеқайда жоғары және қою болады.. Оның құрамында адам ағзасына қажетті

нәруыз, витаминдер мол. Жаңа сауылған сүтті саумал, - деп атайды. Оны жылыдай қабылдаса, адам иммунитетін көтереді.Күш-қуат артып, еңбекке деген қабілеті артады. Сауылған сүт суытылып, оған қымыран косылады. Арнайы күбіде піскілепшұбат дайындалады. Шұбат өкпе, асқазан, ішек ауруларына бірден-бір шипа, қанды толықтырады. Шұбаттың радиацияғақарсы әсері болатыны да анықталған.

ШудасыТүйенің шудасы да қымбат бағаланады. Оны буын, құяң, бүйрек ауруларына және радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде

пайдаланады. Шудадан бағалы тоқыма бұйымдар жасалады.Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып,

түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан бөлінген судыпайдаланады.I.4. Қазақстандағы қазіргі кездегі түйе шаруашылығы

Қазір Қазақстанда түйе шаруашылығын дамытуға көптеген игі шаралар қолға алынуда. Алматы облысы Іле ауданындағыөзіміздің Ақши ауылында «Сыдық-Бекет» шаруа қожалығында 3 мыңдай түйе өсіріледі. Шаруашылықтағы мыңдай інгенсауылып, өнімдері халық қажетін өтеуде. Түйе шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді мол беретін саласы. Қазіркейбір шет елдерде түйе шаруашылығын өркендетуге ерекше көңіл бөлінуде. Қазақстанда түйе шаруашылығын дамытужолында аянбай еңбек етіп жүрген ғалым - Асылбек Баймұқанұлы.

Түйенің ұрғашылары 3-4 жаста, буралары 5-6 жаста жыныстық жағынан толық жетіледі. Сыңар өркешті түйенің буаздықмерзімі – 13 ай, айыр өркешті түйенің буаздық мерзімі 14 айға созылады. Түйе екі жылда бір рет боталайды. Ботасы нәзік,ерекше күтімді қажет етеді, күніне 6-7 рет емеді. Бота анасын 18 айдай еміп жетіледі. Түйе 30-35 жыл жасайды.

Түйені қазақ осы шыдамдылығына қарай,төрт түліктің төресі деп атаған.I.5. Түйе малының емдік қасиеттеріТөрт түліктің бірі – түйе малының адам денсаулығына тигізер пайдасы зор екенін көпшілік біле бермейді. Сол үшін екі

өркешті жануардың емдік қасиеттері туралы мағлұмат бергенді жөн көрдім.Түйе еті сортаңдау әрі дәмді болады. Денені қуаттандырады. Әсіресе, оның жілік және өркеш майлары мен сүтінің емдік

қасиеті мол. Оттықпаған ботаны сойып, мәйегіндегі уызды алып, күніне аз мөлшерде бір рет жесе, ерлердегі белсіздікжоғалып, қалпына келеді.

Қол-аяқтың буыны ісінгенде, түйе шудасын ерітілген тұзға немесе сірке суына шылап таңады. Күніне бірнеше ретжаңалап тұрады. Мұны «сорботқа» деп атайды.

Түйенің бақайшақ майын алып, оған түбіт жүнін шылап, бала көтере алмай жүрген әйел жатырының мойнына қойса, шипа болады.

Балалар шетпе болғанда, түйенің жілік майын жылытып, оны қарақұйрықтың терісіне жағып, баланың кіндігіне таңады. Жылу өткеннен кейін баланың іші босап, мазасызданғанын қояды. Түйенің түбітін күйдіріп, күлін ұнтақтап, қан аққан жерге сепсе, қан тыйылады. Тек сепкеннен кейін бірнеше минут

қана басып тұру керек.Қорытынды

Түйе сүтқоректілер класының көнтабандылар отрядына жататын, күйіс қайыратын жануар.Түйелер мен таутайлақтардың башпайларында мүйізді тұяқтары болмайды. Тұяқтың орнында башпайларының ұшында

ғана доғаланып, қисық біткен кішкене тырнақ өседі. Табаны жалпақ және астыңғы жағы сүйелді, жұмсақ көнмен қапталған.Сондықтан бүл жануарларды көнтабандылар деп атайды. Түйенің кеудесінде, тізесі мен тілерсегінде сүйелді, сірілі, түксізтықыр жерлері болады. Түйе шөккен кезде сүйелді жерлері ыстық құмның әсерін сезбейді. Осыған байланысты түйе ыстыққұмда шыдай шөгіп жата береді.

Түйенің дене тұрқы ірі. Оның салмағы 700-800 кг, мойны иір және ұзын. Денесінің әр жерінде ұзын шудалы жүндеріболады. Құрғақ далалы, шөлейтті және шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Сондықтан халық түйені «шөл далакемесі» деп атайды.

Қолда өсірілетін түйелердің арғы тегі - жабайы түйелер. Түйе бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Айыр өркештітүйенің қолға үйретілген жері - Орта Азия. Сыңар өркешті түйенің қолға үйретілген жері - Африка өңірі.

Қазіргі кезде сыңар өркешті жабайы түйе жойылып кеткен. Айыр өркешті жабайы түйе Монғолияның Гоби шөлінде ғанасақталған. Түйені - төрт түліктің төресі, киелі түліктің бірі деп есептеген. Түйенің пірін - «Ойсылқара», кей жерде «Қаусыл-қазы» деп атайды.

Түйе сүтінің майлылығы сиыр сүтінен әлдеқайда жоғары. Оның құрамында адам ағзасына қажетті витаминдер өтекөп.Шұбат өкпе,асқазан,ішек ауруларына, радиацияға қарсы әсері анықталған.

Шудасы-буын ,құяң, бүйрек аурларына таптырмас ем.

Пайдаланылған әдебиеттер.

4. Түйе – төрт түліктің төресі. – «Алматы кітап» 1995 ж.5. Қазақ совет энциклопедиясы. «Ол кім? Бұл не?» 1986 ж. ІІІ том 252 бет6. Шаңырақ: Үй тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы 1990 ж.

39

7. Республикалық «Балдырған» балалар журналы № 10 2013 ж.8. Алматы облыстық «Жетісу» газеті № 11 2013ж.9. «Мөлдір бұлақ» балалар журналы № 12 2012 ж№10. Отырар. Энциклопедия. Алматы «Арыс» баспасы 2005ж.

* * * * * * *Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі»КММ

3- сынып оқушысы Мейрғалы Нұрдәулет Жоба жетекшісі: Маждай Гулмариа

Тақырыбы: «Абылай ханның қамқа тоны»

«Мәдениет – ұлттың бет-бейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл-ойы, парасаты. Өркениетті ұлт, ең алдымен, тарихымен, мәдениетімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тұлғаларымен, әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді-кішілі үлесімен мақтанады. Сөйтіп, тек өзінің ұлттық төл мәдениеті арқылы ғана басқаға танылады.» Н.Ә.Назарбаев

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауының Қазақстанның әлемдегібәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында белгіленген алтыншы басымдықта «Біз қазақ халқыныңсан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралықкелісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз» делінген. Жалпыға ортақ осы міндетті іске асыруелімізде қолға алынды.

Егеменді еліміздің біз сияқты жас жеткіншектерін өлкеміздің мәдени мұралары қатты қызықтырады. Сондай құнды қазынаның бірегейі атадан қалған асыл мұра – Абылай ханның қамқа тоны.

Абылай ханның қамқа тоны ел мәдениетіндегі елеулі жәдігердің бірі екендігі белгілі. Әйгілі қамқа тон турасында әуелі ой салған белгілі жазушы-ғалым Ақселеу Сейдімбек. Ол Абылайдың қамқа

тонының бүгінде кімнің қолында, қай жерде екенін айтып, құнды деректер берген болатын. Ақселеудің осы дерегіне сүйеніп, Абылай ханның тонын күні бүгінге дейін көзінің қарашығындай сақтап келген Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданында тұратын Хамзе Сәтжанов екені анықталған.

Оның немере ұрпағы Хамзе Сәтжановтың айтуынша, Абылай хан дүние саларда ата салтымен оның қамқа тоны бел баласы Уәлиге тиген. Уәли дүниеден озғанда, аманаты бойынша шапанды әйелі Айғаным Байдалы бидің иығына жабады.

Ақселеу Сейдімбектің айтуы бойынша, кезінде тонның соңына түскен адамдар көп болғанға ұқсайды. Халқымыздың үлкен азаматы Ебіней Арыстанұлы Бөкетов те арнайы барып көрген, қолына ұстаған екен. Бірақ ала алмаған.Байдалы бидің тікелей ұрпағы, белгілі қайраткер Дүйсен Қасейінов те Мәдениет министрі болып тұрғанда бірнеше рет барған. Ала алмаған, бермеген екен.

Байдалы Бекшеұлы қазіргі Қарағанды облысы, Сарысу өзенінің бойында, Айдахарлы аталатын таудың бөктеріндегі Жалпаққора деген қыстақта (бұрынғы «Дружба» совхозы ) деректерге сүйенсек 1727 жылы дүниеге келген. Бұл ауыл 2002 жылдан бастап Байдалы би ауылы деп аталады.

Жастайынан мұсылманша оқыған, сауатты адам болған. Жас кезінен бастап, халқының ақындық-шешендік өнерінен тәлім алған. Өз заманының ақылды, білімді, парасатты азаматы

дәрежесіне жеткен. Байдалы би қазақтың көрнекті қоғам қайраткерлерінің бірі, білікті би, ойшыл ақын, атақты шешен, кезінде Абылай

ханның тікелей аылшысы болған адам. Шиеленіскен ел дауы, жер дауы, жесір дауы - Байдалы алдынан шешім тауып отырған. Абылай хан асқан шешендігіне, ақылды кеңесіне дән риза болып, «сегіз биім, сегіз бидің ішіндегі семіз биім» деп атағанда оның дене бітіміне емес, ақыл-парасатына, шешендік тапқырлығына қарап айтса керек. Өзге билер Байдалы билігіне тоқтаған. Тіптен, Абылай ханның өзі де оның сөзін жерге тастамаған. Ел ішінде «Абылай аспас сары бел» деген қанатты сөз бар.

Байдалы бидің әкесі Бекшеден тараған ұрпақ Бекше руы деп аталады. Бекшелердің бұрынғы замандағы қыстаулары Атасуөзенінің бойы, Айдаһарлы, Қушоқы, Берекетті деп аталатын таулар.Ал, жайлаулары ерте кезде Сарысу бойынан басталып сонау Ерементау, Көкшетау, Қызылжарға дейін созылған. Жайлауда отырғанда қайтыс болған Байдалының Шілдерті өзенінің бойына жерленуі содан. Ал Байдалы бидің бейітіне келсек, Қарағанды-Ертіс каналы Шідерті өзенінің бойымен өтті де баяғы жайлау тегіс су қоймасының астында қалды. Жалғыз-ақ Байдалы бейіті орналасқан төбе арал болып су ортасында тұр. Оның басына тәуеп ететіңдер қайықпен қатынайды. Байдалы ұрпағы рулы ел. Абылай аспас сары бел атанған бабамыздың ұлағатты сөздері ұрпақтан – ұрпаққа ұласа береді.

Біз жазғы демалыста Байдалы бидің ұрпағы, Абылай ханның қамқа тонын «Назарбаев орталығына» тапсырған, оны көзінің қарашығындай сақтап келген Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданының тұрғыны Хамзе Сәтжанов деген ақсақалмен кездесуге арнайы барған едік. Хамзекеңнің айтуы бойынша, Абылай хан дүние салғанда ата салтымен қамқа тоны бел баласы Уәлиге тиген екен. Уәли бертінде нашарлап, әл үстінде жатқанда әйелі Айғанымға:

– Байдалы би әкемнің оңқайы еді. Мені би өз қолымен жөнелтсе деп едім. Бірақ Байдалыдан дерек жоқ. Жаманатын да естігеніміз жоқ. Тірі болса жасы биыл тоқсан төртте. Мен туралы суық хабар естісе, бір келіп бата оқитын шығар. Келсе күтіңдер. Ханның сарайына, халыққа адал қызмет еткен адам еді.

Сыйлап, құрметтеп, қайтарында Көксырғанақты астына мінгізіп, әкемнен қалған қамқа тонды иығына жабыңдар, –деп аманат еткен екен.

Жылан жылы 1821 жылы Уәли хан қайтыс болды. Тоқсан төрт жастағы Байдалы Көкшетауға жете алмады. Ханордасы Құланөтпеске келіп қонды хабарды естіген Байдалы би жақын жердегі қонысты жайлап отырған Айғанымға көңіл айтып, Уәли ханға дұға жасайын деп атқа қонып, Айғанымның жайлауына келеді. Байдалы кетерде Айғаным Көк сырғанақдейтін атты мінгізіп иығына торқа тон жауып шығарып салады.

Жылқы жылы 1822 жылы мамыр айының аяқ кезінде Байдалы бидің ауылы Шідертідегі жайлауына келіп қонды. Шідерті өзені Тиын тамы деген жерден бастау алып солтүстікке қарай ағады да Өлеңті өзенімен түйіседі. Бұл екі өзеннің

40

арасы 30 шақырымдай. Екі өзен де Ақкөл - Жайылмалы деген жерге жетіп су аяғы құрдым жерге сіңеді. Шідерітті өзенінің күн шығыс жақ жағасында Анай деген биік шоқы бар.

Солтүстігіндегі көш жолында Боқтықопа деген бейіт бар. Шідерті жайлауын Қуандық, Сүйіндік, Қанжығалы іргелес отырып жайлады. Қаржас руының Талас дейтін атасынан тараған ауылдар Байдалы бидің жайлауымен жапсарлас. Би балаларын шақырып алып көрген түсін өзі жорып, өсиетін айтты.

-Алланың аманатын тапсыратын мезгіл жетті. Менің сүйегімді Қыстаудағы қорымға сүйреп әуре болмаңдар. Шідерті өзенінің жағасындағы ана биік төбенің басына қойыңдар. Қуандық, Сүйіндік, Қанжығалы балаларының құты болған жайлауда жатайын. Кедеймін кейіншектемей менің асымды беріңдер.

Аттың бас бәйгесіне Айғаным жапқан Уәли ханның торқа тонын атаңдар. Кімнің аты келсе де торқа тон ошақ басында қалар,- деп сөзін аяқтады да жатып қалды. Балаларының сөзін тыңдаған жоқ. Байдекең жүк артқан түйе үстінде ырғақтап кетіп бара жатқандай тағы да түс көріп жатқан секілді. Бір сәт кәлима келтіріп өз иманын өзі айтып дұғаны аяқтағанда тас қараңғы тұмаққа кіргендей болды. Одан кейін ештене сезген жоқ. Жарықтықтың кәлимасы айтылып болғаннан кейін ақтық демі таусылған еді.

1822 жылы Шідерті жайлауында Байдалы би тоқсан бес жасында көз жұмды, өзі өсиет еткен төбенің басына жерледі.

Байдалы бидің басына күмбездеп мола тұрғызып, келер жылы Ақмоладағы жайлауда ас берді. Анар деген жерде бір үлкен көл бар. Сол көлді жағалай Алтай-Қарпықтың 30-40 ауылы қонып, 200 жерошақ қазып асқа сойылған малдың етінасқан. Бәйгіге 500 ат шапты. Бірінші болып Байдалының немере туысы Аралбай Жоламанның Мәме деген баласының Жәнгелді жаратқан Алқарагер деген аты бәйгіден келді. Мәме:

- Бәйгімді беріңдер ,- деп ойқастап тұрып алды. -Әй, Мәме, саған аты келді деген даңқ та жетеді.Сен де Байдалының бір баласысың. Әкеннің торқа тоны ошақ басында

қалсын . Өсиеті солай еді ғой. Оны құлағыңа ілмегенің бе? Байдекеңнің қарғысының қате кетпейтінін білмеуші мең, аруаққашет болып жүрме ,-депті асты басқарып жүрген Алтай –Қарпықтың игі жақсылары. Бірақ оған көнбей Мәме бәйгісін алады.

Байдалы бидің асынан кейін Алқарагер ас-тойда қанша ат қосылса да алдында келеді де, қарақшыдан өтпей қалша қарап тұрып алатын болған.Мәмеден Жидебай, одан Әділбек,одан Тоқан,Тоқаннан Сәтжан туады. Шабандоз – Х.Сәтжановтың атасы екен. Ол – 92 жасында қайтыс болады. Ұрпаққа аманат болып қалған тон ол кісіден Хамзенің әкесінің қолына тиіп, сол әулетте сақталған.

Тонның астары қиылған, соғысқа аттанғандар, әртүрлі қиындыққа ұшырағандар ырым қылып кезінде кесіп ала берген екен. Бір қуанарлығы, жауырынындағы астары қайшы тимей сол қалпында сақталыпты. Тонның жібек астарын біз Үндістан, Қытай, Түркия, Өзбекстаннан да іздестірдік, бірақ табылмады. Мамандардың айтуынша, бұл кезінде Бұқарада қолдан тоқылған үлбіреген жұқа жібек мата екен.

Сандықта ұзақ жылдар жатып, бүктетіліп, қыртыстанып, түгі түскенімен, қамқа тон жаман сақталмаған. Белгілі халық шебері Жайлаубаева Тұрсынкүл Абылайдың қамқа тонын бастапқы қалпына келтірген.

Тарихты да, елдікті де, асыл мұраларды да сақтайтын сол халықтың өзі. Ел аман, жұрт тыныш болса, асылдарымызбіртіндеп шыға береді, табыла береді деп сенемін.

Назарбаев орталығының» Қасиет залына қойылған оны көзінің қарашығындай сақтап келген Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданының тұрғыны Хамзе Сәтжанов деген ақсақал.

Елді елең еткізген оқиға туралы осы істің басында болған мемлекет және қоғам қайраткері М.Жолдасбековтың мерзімді басылымдарда сұхбат беріп, мақалалар жариялаған болатын.

Қорытынд Қазақ халқының ұлы ханы болған Абылай ханның өміріне, тарихына шолу жасап, тың деректермен таныстым.

Әртүрлі деректерді саралай келіп өзімді қызықтырған көптеген сұрақтарға жауаптар таптым. Байдалы бидің ұрпақтарымен кездесіп, таныстым. Қазақ жері әрқашан көне жәдігерлерге бай, тарихы қызықты халықтардың бірі. Сол көне жәдігерлердің бірегейі Абылай ханның қамқа тоны. Бұл тонның тарихы мені қатты қызықтырды. Қамқа тонды осы уақытқа дейін сақтап келген адамдармен кездесу мен үшін үлкен мәртебе болды. Олардың айтқан әңгімелері тарихымыздың бір бөлігі деп білемін.

Бұл біздің келер ұрпаққа қалатын мәдени жәдігерлерінің бірі.Осы тақырыпты алғандағы мақсатым қазіргі заманда көптеген адамдар біле бермейтін мұралардын бірін болсада насихаттап, деректер жинап оны көрсету. Міндеттері ол Абылайхан туралы айтып көрсету. Байдалы би туралы мағұлмат беру. Абылай хан қамқа тонының тарихына тоқталу.Менің ойымшамен осы жобамның арқасында жасөспірім жәнежеткіншек ұрпаққа мәдени мұрамыздын біріментаныстырып ол туралы деректерге тағы жинақталғанқосымша ақпарат қосып өз үлесімді қосам..

Тарихтың өткені мен бүгіні халқымыздың жүріпөткен жолы, басынан кешкен оқиғалары болашақұрпаққа үлкен сабақ болады.

Себебі, тарихты білу арқылы болашақтыболжаймыз, бүгінгі мен ертеңгі күнге баға береміз. Өзтарихынан нәр алмаған ұрпақ мәңгүрт болады.Сондықтан біз көрсеткен цифрлық көрсеткіш тександық өлшем ғана емес, ол - бір халықтың тағдыры.

Қазақ халқы өзінің ата жұртында отырып өзана тілінен, ұлттық ерекшелігінен, өзініңмемлекеттігін сезінуден айырыла жаздаған осынауқауіпті қара сызықты алғаш рет аттаған еді. Енді, міне,халқымыздың жадынан шықпаған нәубет қасіретін тәуелсіздігімізді алғаннан бері ата мекенінен еріксіз ауып кеткенқандастарымыздың өздері болмаса да, ұрпақтары қайтып оралуда.

41

Ұсыныстар:o Байдалы би туралы деректерді жүйелеу.o Абылайдың қамқа тоны туралы жиналған мағлұматтарды тарихта қалдыру мақсатында аудандық, облыстық газет-журналдарына мақалалар беру.

Әдебиеттерге шолу

Байдалы биден қалған нақыл сөздері мен толғаулры әртүрлі жинақтарда : 1927-1928 жылдары Қазан баспасынан шыққан Сулыжәдит, Унслхадит деген кітапта « Бұл заманда не ғарып, ақ қалалы боз ғарып , қадірін біліп ұқпаса ,дүрлі гауһар сөз ғарып» деп басталатын толғаулы , басқа да нақыл сөздері басылған .

«Ел аузынан» , «Сөз тапқанға қолқа жоқ», «Шешендік сөздер», «Қазақтың 100 би-шешені», тағы басқа жинақтарда , С.Сейфуллиннің шығармалары мен Қазақ Совет энциклопедиясында жаоық көрген . Жазушы Мағзұм Тиесов «Байдалы-би » деген кітап жазған.

Асан Жұмадилдиннің 1999 жылы «Байдалы-би» деген деректі хикаясы кітап болып шыққан.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:1. Жумаділдин А. « Байдалы-би» Дерекнама – Алматы: Кенже Пресс-Медиа, 1999ж.2. Кәренов Р. Байдалы би. Азия-Транзит №7 2002ж.

3. Абылай ханның қолқа тоны және Байдалы би. Астана, Күлтегін, 2007 ж.* * * * * * *

Қарағанды облысы Осакаровка кентінің №1ОМ 3«б» сынып оқушысы Сейтов Рахат

Жоба жетекшісі бастауыш сыныптар мұғаліміСадвакасова Кулайым Айтбаевна

Зерттеу жұмысының тақырыбы: «Қазақтың қасиетті қара домбырасы»

КІРІСПЕ Домбыра, мұнша шешен болдың неге? Күй толған көкірегің шежіре ме? Сыр қозғап ғасырлардан жөнелесің Саусағым тиіп кетсе ішегіңе, – деп жуырда ғана мерейтойы тойланған халқымыздың белгілі ақыны Қасым

Аманжолов ағамыз жырлаған екен. Олай болса сол «домбыра » сөзі нені білдіреді екен? Қазақтың ұлттық аспабы – домбыра қандай мағынаны береді? Белгілі зерттеуші Хайролла Жүзбасовтың пікірінше

«домбыра» сөзі «дөп бұра», «дәл бұра», «дем бұра» деген сөздердің тізбегі арқылы жасалған. Ахмет Жұбановтың болжамы бойынша «домбыра» сөзі арабтың «дүнбаһ и бурра» тіркесінен, яғни «қозы құйрық

»деген сөзінен қалыптасқан араб сөз тіркесінен пайда болған. Шындығында да, домбыраның шанағы қозының құйрығы сияқты аяқталады.

Тағы бір болжамды этнограф Ерік Көкеев еңбектерінен білуге болады. Ғалымның пікірінше , «том» деп түюлі жұдырық немесе қолдың саласы айтылады. Кейіннен бұл түбір ұяңданып «домға» айналған, «быра» тіркесі бір нәрсені шерту, тарту, дыбыс шығару деген мағына береді. Яғни «домбыра» сөзі «қолдың саласымен немесе бес саусақпен шекті шерту»деген мағына береді.

3.1 Домбыраның тарихы Домбыра - қазақ халқының ең кең тараған екі ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы. Ол – қазақтар өмірінде

маңызды орын алатын, өзіндік музыкалық сипаты бар аспап. Алғаш эпикалық дәстүр шеңберінде жыр, толғау, термелерді сүйемелдеуге қолданылған . Домбыра кейін аспаптық шығарма – күй жанрының қалыптасуына ықпал еткен. Қазіргі кезде Домбыра жеке әнді сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтық-фольклорлық музыкада, классикалық шығармаларды орындауға қолданылатын, мүмкіндігі кең музыкалық аспап болып табылады. Қазақ даласының әр өңірінде кездесетін Домбыралар жергілікті жер жағдайына, тұрмыс-салты мен дәстүріне, ән, жыр, күй мектебі мен әр өнерпаздың орындаушылық мәнеріне, аспапшы шеберлердің ісмерлігіне байланысты әртүрлі пішімде дамытылып, өзгеріп отырған. Ән, жыр айтуға арналған Домбыраның пернелері 8 – 9, әрі кеткенде 14 – 15-ке жетсе, күй Домбырасына 20-дан астам перне тағылады. Олардың құлақбұрауы да қажетіне қарай (кварта, квинта) өзгертіледі. Домбыра, негізінен, екі ішекті және кейде үш ішекті болып келеді. Домбыра тартуда қағыстардың түрлері өте көп. Мысалы, «сермеп ойнау», «іліп қағу», «шертіп ойнау», т.б. Домбыра құрылысы бірнеше бөліктен тұрады: басы, құлақтары, пернелер, мойын, шанақ, бетқақпақ, ілгек және ішектер. Сондай-ақ, оның көптеген қосымша бөлшектері бар (тиек, кемер ағаш, тұжым ағаш, бастырма, ойық, қалқа, түйме, өрнек, желкелік). Домбыра тиегі үш түрлі болады (шайтан тиек, негізгі тиек, табалдырық тиек). Домбыра дыбыс өткізгіштігі жоғары қарағай, дыбыс жаңғырту қасиеті бар тұт, қатты жынысты үйеңкі, емен секілді киелі ағаштардан, негізінен, екі түрлі әдіспен – құралып немесе ойылып (шауып) жасалады. Құрама Домбыралардың шанағы жұқа тілшелерден құралып жасалса, бітеу Домбыра тұтас ағаштан ойылды. Домбыра аспабы халықтық кәсіби өнердің туып-қалыптасуына, өркендеуіне негіз болған. Байжігіт, Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Сейтек, Қазанғап, Сүгір, Тоқа, т.б. даңқты күйшілердің төкпе, шертпе күй дәстүрлерінің тууы, дамуы осы Домбыра аспабымен тікелей байланысты. Олардың дәстүрін, мұрасын бүгінгі күнге жеткізген Дина Нұрпейісова, Ә.Хасенов, Науша, Махамбет Бөкейхановтар, Т.Момбеков, М.Хамзин, Қ.Жантілеуов, С.Балмағамбетов, Л.Мұхитов, т.б. сияқты Домбырашылар болса, қазіргі майталман орындаушылар – Қ.Ахмедияров, У.Бекенов, Р.Ғабдиев, С.Шәкіратов, Б.Ысқақов, Б.Тілеуханов, А.Үлкенбаева, А.Райымбергенов, т.б.

1934 жылы Халық аспаптар оркестрінің (Қазақ мемлекеттік халық аспаптар оркестрі) құрылуымен байланысты Домбыраның прима, альт, тенор, бас, контрабас сияқты түрлері дүниеге келді.

1990 – 2000 жылдары аспап жасаушы-қолөнерші шеберлердің республикалық «Үкілі домбыра» сайыстары өткізіліп, соның ықпалымен Домбыра аспабы жаңаша зерттеу, даму, жетілу бағытына бет түзеді.

42

Шоқпарұлы С., Ділманов Ж., Тұрдығұлов С., Кенжеғараев, т.б. Домбыра жасаушы шеберлер шоғыры пайда болды. Олар дамытып, жетілдіріп жасаған Домбыралар сырт нұсқаларына, бөлшектері мен ішек сандарына, дыбыс ерекшеліктеріне, дыбыс ауқымына және басқа да қосымша ерекшеліктеріне қарай «үш ішекті», «кең шанақты», «қуыс мойын», «бүктемелі», «желбезекті», «тұмар», «қос шанақты» немесе «қос мойын», «үшем», т.б. деп аталып, халықтық-аспаптық музыка дәстүрін байыта түсуде. Домбыра тектес аспаптар Орта Азиядағы түркі халықтарының барлығында дерлікбар. Мысалы, башқұртта «думбыра», қырғыздарда «қол қомуз», түріктерде «саз», «уд». [1]Мазмұны

XIX ғасырда қазақ халқының тұрмысында анағұрлым кең тараған музыкалық аспап екі ішекті домбыра болатын. Егер бұрынғы заманда көне аспаптар ән, жыр, ертегі-аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана қолданылған болса, енді домбыра жеке шығарма орындауға арналып, күрделі аспаптардың қатарына қосылды.

Әр түрлі ескерткіштерге, сондай-ақ этнографтардың жазып қалдырған еңбектеріне жүгінсек, домбыра және өзге халықтардың осы тектес аспаптары тіпті сонау орта ғасырларда белгілі болған екен. Мысалы, Әбу Насыр әл-Фарабидің еңбектерінен тамбур аспабы жайында оқимыз. Өзбектердің домбыраға өте ұқсас екі ішекті дутары алғаш рет әл-Хусейнидің «Музыкалық канон» деген трактатында ауызға алынды. Орыстың халық аспабы домбыра XIV ғасыр жазбаларында кездеседі. Оның бастағы түрі мен құрылысы қазақтың домбырасына ұқсайды. Осындай аспап аттарының ұқсастығы да олардың түпкі шығу тегі бір екенін көрсетсе керек.

Өткен жүз жылдықта ұлы халық композиторы Құрманғазымен бірге Дәулеткерей, Тәттімбет, Сейтек, Байсерке, Қазанғап секілді саңлақ күйшілер дүйім жұртты аузына қаратқан еді. Бұлар

бармағынан бал тамған майталман домбырашы болуымен бірге нелер бір ғажап күй де шығарған шын мәніндегі өнер иелерітін. Солардың арқасында домбырада тартылатын күйлердің музыкалық формасы үздіксіз жетілдіріле түскен-ді. Домбыраның техникалық мүмкіндіктері артқан сайын домбыра тарту өнері де едәуір өрге басып, байи түсті.

Осы өткен ғасырларда белгілі болған даулеткер күйшілер, домбырада ойнау өнерінің шеберлерінің өнерін бүгінгі ұрпақ сүйіп тыңдап, әрі қарай жалғастыруда, жалғастырып қана қоймай қызығушылық танытып, зерттеу жұмыстарын жүргізіп отыр.

Домбыра халқымыздың тарихи өмір жолымен тығыз байланысты.Ол халық әндерін сүйемелдеуге және күйлер тартуға қолданылады.Атақты күйшілер Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей және Дина өздерінің терең тебіреністі күйлерін осы домбырамен шығарған. Қазақ халқының көне музыка аспабының бірінен саналатын бұл домбыра күйші-композиторлардың күмбірлеген «көмейі», боздаған «үні» мен сұңқылдаған «тіліне» айналып отырған.

Домбыра жүрегіммен үндес едің, Өзіңмен сырласымдай тілдесемін. Бабамнан қалған мұра сен болмасаң, Өнердің не екенін білмес едім,- деп ақын Мұқағали Мақатаев айтқандай қазақ халқының күйлері мен жыр-

дастандары кейінгі ұрпаққа осы домбыра арқылы жеткен.Халық өмірінің сыр- шежіресіндей күй төккен домбыра бұл күнде нағыз профессионалды ұлт аспабына айналып отыр.

Домбыра — екі ішекті, 9—14 пернеге дейін болатын шертпелі аспап. Домбыраның ішегі, пернесі ешкінің, қойдың ішегінен жасалады. Домбыраның қазақта көптеген түрі болған. Негізі көп тарағаны екі түрі. Бірінің кеудесі томпақ та, ал екіншісінікі ұзынша текше. Томпақ кеуделі домбыра, негізінен, батыс аймақта, ал шығыста жайпақ домбыра көп таралған. Домбыраның осы формаларының өз ішінде әр түрлі пішіндері де кездеседі. Домбыраның кейде үш ішекті түрі де кездеседі.

3.2. Домбыраға байланысты аңыз-әңгiмелер. «Ертеде бiр хан қызының кедей жiгiтпен көңiл жарастырғанын сезiп қалады да жiгiттi дереу дарға астырады. Екi қабат

болып қалған қыз мезгiлi жетiп босанады. Оны аңдыған мыстан кемпiр егiз баланы көз көрмес, құлақ естiмес, алыс жерге апарып, жап-жасыл үлкен бәйтерек басына ұлды батысқа, қызды шығысқа қаратып iлiп кетедi. Сәбилердiң көз жасы тамған бәйтерек солады, жүрегi тоқтаған нәрестелермен бiрге ағаш та қуарады. Қаңқу әңгiме халық арасында жата ма, оны естiген ана егiзiн iздеп, жолға шығады. Жолдан шаршаған ана ағаш түбiне келiп, демалады. Құлағына күмбiрлеген сарын естiледi. Қайдан шығатын әуен екенiн бiлгiсi келiп ағаш үстiне шығып тыңдаса, жаңағы бәйтерек сынып кетедi. Ағаштың түбiнен басына дейiн iшi қуыс екенiн көредi. Екi басында бұтақтан-бұтаққа керiлiп қалған iшектердi көредi. Екi iшек самал желмен тербелiп, одан әуен шығады екен. «Егiз құлынымнан қалған жұрнақ осы болар» деп сол ағаштан аспап жасап алады. Батысқа қараған iшегi бостау, шығысқа қараған iшегi қаттылау керiлген екен. Қазақтың мәдениет және өнертану ғылыми-зерттеу институтының акустика және музыкалық технология лабораториясының меңгерушісі Жұмагелді Нәжімеденов, ұлттық үннің еуропалық үннен ерекшелігін алғаш рет компьютер арқылы шкала диапозонында дәлелдеген. Өнер зерттеушісі «Домбыраның қоңыр үні» деп аталатын ғылыми еңбегінде домбыраны геометрия, физика, математика, химия, тарих, археология, музыкатану ғылымдары тұрғысынан жан-жақты саралап береді.

Қазақтың қасиетті кара домбырасынан шыққан әрбір күй табиғатпен тығыз байланысты. Домбыра шертілгенде қазақтың кең – байтақ сахарасы, сұлу табиғаты , самал желі мен үрлеген бораны, көлдегі аққуы көз алдымызға келеді. Бұл – қазақ күйінің ерекшелігі.Қалай десең де домбырадан қазақтың қалпын, жүрегін, дала иісін, табиғаттың құбылыстарын, өзіндік ерекшеліктерін аңғарамыз.

Ал енді Ілияс Жансүгіров «Күйші » поэмасында Кене ханды іздеп келіп төгілген әсем өрнектерімен былай деп , тартымды бейнелейді.

Алатау,Алтай, Арқа, Қырды,Сырды, Аралап қоныс таппай күй зарланды.- өлең жолдарында табиғаттың бір сыры ашылады. Бір сыр дегеніміз-қазақ күйінің, домбыраның үнінің табиғат құбылысына тең келуі бізге қазақтың

қара домбырасынан шыққан әр күмбірдің табиғатпен тығыз байланысын ұғындырып, Асан қайғының Желмаяға мініп Жерұйық іздегеніндей , алып күй қазақ даласын аралап, қоныс таппай зарланады.

Ақын осы поэмасында : Аңқылдап алтын жүрек домбырадан Құйып тұр жазғы жылы жауындай боп,-дейді. Ақынның «алтын жүрек» домбыра деп алғаны

аспаптың асылдығын. Күйшінің мәңгілік соғып тұрған жүрегі іспетті тамаша жеткізеді. Күйді адамша аңқылдатып, домбыраны алтын жүрекке балап, құйып тұрған жазғы жылы жауынға теңеп эпитетті, метафораны қолданған. Шынында да, домбыраның үні мен табиғаттың сыры, адамның көңіл- күйі бөлінбейтін ұғымдар екені дәлелденді.

43

Екі ішектің бірін қатты , бірін сәл- сәл кем бұра, Нағыз қазақ – қазақ емес. Нағыз қазақ – домбыра ! – деп Қадыр Мырзалиев жырға қосқан . Домбыра - қазақтың бас аспабы. Ұрпақтан – ұрпаққа бабамыздың көзіндей аманатқа қалдырылып , осы уақытқа

дейін қылы қисаймай жеткен халқымыздың көне мұрасы. Көне аспаптардың ішінен ұзақ сақталып келе жатқаны да осы домбыра.Біздің ақын – жазушыларымыз домбыра жайлы көп толғаныстар ,құнды пікірлер жазып қалдырған. Солардың біразына тоқталар болсақ:

...қалың қазақ елі тартқан сыбызғыдағы салқын саз, қобыздағы қоңыр күй , Домбыраның да екі шекті ғана емес , әдейі күйге арналған үш шекті тіліне оралған көп күйлердің ескі – жаңасы , тегіс- тарих үшін елеулі бұйым.

Мұхтар Әуезов.Қазақтың ән әуездерінің тамаша бір қасиеті – оның шын жүректен шыққан эмоциялық сезімталдығы мен сезгіштігі. Борис Владимирович Асафьев Үйден алыс шыққанда мен екі нәрсені аманат қалдырам,Бірі, ұлым, өзіңсің,Екіншісі – домбырам ... деп, Жұмекен Нәжімеденов ақындық жүрегінің Домбыраға деген махаббатын білдіреді .Ұл

баласын ұрпағым деп, ал домбыраны қазақ жұртының көзіндей аманат етіп қалдырып , өз ұлымен тең санайды. Домбыра тақырыбына көптеген ақындар өз туындыларын арнаған, осы туындылар әр түрлі болса да, қазаққа деген ортақ мінезді көреміз. Әр ақын өз стилімен жырласада, ой өрісі мен сезімі бір.

3.3. Домбыраның адам көңіл – күйіне әсері. Есік қағам мен ылғи асыққаннан кешігіп,

Қағам сонда күйменен махаббаттың есігін.Кекіліңнен сипамас бұрын сонда мен сенің

Сипап көрем домбыраның қос шегін.Бұл жерде ақын өз халқының символы – домбыра бәрінен қымбат екенін аянбай жырлайды, сүйінген немесе күйінген

сәтте ақынның қамқоры домбыра болатынына көзіміз жетіп отыр. Сонымен бірге көптеген күйлер мен әндер адамның көңіл күйін сергітіп , сағныш сазын берсе, ал көптеген әндер мен күйлер шаттыққа , шалқыған әсем де биік әуендермен астасып , осылардың бәрінде де, домбыраны үні мен сазы, дыбысы бірге айтылып,бірге әсерлеп жатады.

Мысалы: Құрманғазының «Кішкентай » күйі Исатай бастаған шаруалар көтерілісіне арналған. Қолбасшы бастағанұлт – азаттық көтерілістің қару күшімен басылуы, рулардың ұзақ уақыт қудалануы Құрманғазының қанаушы тапқа деген көзқарасын өзгертіп, қолындағы қаруын халық игілігіне жұмсауына себеп болды. Шығарманың басы баяу басталып, одан соң шалқып, шарқып, өткір шертіле түседі.Соңында алдыңғы сарын қайта оралады. Бұдан халықтың көңіл – күйі, арман – мүддесі, күйініші , сағынышы, өкініші, қайғы – мұңы бір арнаға түсіп, бір ғана қазақтың қара домбырасынан күй болып төгіліп, біздің заманымызға тарих болып жеткендігін көреміз.

Халық ақындарының ішінде Мұқағали Мақатаев мұңы мен шаттығының бәрі домбырада екенін үлкен эмоциямен жеткізеді.

Домбырам , қоңыр қазым, аққуымсың! Арманым , мұңым, сырым , шаттығымсың! -деген өлең жолдарында, поэзиядағы домбыра бейнесі ашыла

түседі. Аңызда да айтылғандай домбыра адамның көңіл күйін дәл басып , қуанышты да , қайғыны да сенімен бөліседі.Мысалы: аңыз әңгімеге жүгінсек домбыраның шанағындағы тесіктің пайда болуы, осының дәлелі емеспе. Баласының хабарын ала алмаған қаһарлы ханға ешкім батып,баласының өлімін естірте алмағанда, домбыра ғана ханға қайғылы қазаны естірткен. Жазаны домбыра алып, домбыраның шашағына қорғай құйылып , осыдан шанақта тесік пайда болған. Осы жағдайларды, материалдарды саралай келіп , мен практика жүзінде , іс жүзінде көзбен көріп, қолмен ұстап , оқушылардың өздерінің көңіл – күйлеріне қалай әсеріне бақылау жұмысын жүргіздім.

3.4. Бақылау жұмысын былай ұйымдастырдым: Сыныпқа оқушыларды дөңгеленте отырғызып , орталарына 3 «б» сынып оқушысы Бағдатова Толғанайды шақырып ,

домбырамен қазақтың халықкүйі «Қыз ақ желең» күйін тыңдадық. Осы жұмыстан алған әсерлерін әр оқушы былай жазады. Оқушылардың алған әсерлері туралы жазған пікірлері. Мен Толғанай тартқан күйден бір жақсы әсер алдым. Сол күйді тыңдағанда мен демалып, өз бойымды еркін ұстап,

талаптанып қалдым. Күй адам психологиясына өте үлкен әсерін тигізеді. Мен көз алдыма Қазақстанның кең – байтақ жерін елестеттім. Қыран құстай бүкіл кең – байтақ жерді көрдім. Бостандық пен еркіндікті сездім.

Әдебиеттер тізімі: «Жеті қазына ». С.Кенжахметұлы .1-кітап. Алматы «Ана тілі» 2003 жыл Халық тағылымы. Ә .Табылдиев 1992 жыл Қазақ этнопедогогикасы. Алматы .1999 жыл

* * * * * * *

44

Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі»КММ4 «в» сынып оқушысы Эркинбек Медет

Жоба жетекшісі: Маждай Алма

Тақырыбы: «Қазақтың киелі сандары. Жеті саны» Кіріспе

Ғылыми жобаның негізгі мақсаты:1. Халық қазынасының тереңіне бойлап, қасиетті сандар жайында мағұлматтарды көпшілік қажеттілігіне жарату. 2. Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін таланты мен дарындылығын, өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрінгенін, қасиетті сандарға ерекше тәрбие көзі ретінде пайданағанын дәлелдеу. Осы сандардың қасиеттілігі неде екенін айқындай отырып, сан есімдер ретінде бір жүйеге келтіру.

Өзектілігі: Заман өзгергенмен халықтың сенімі, құпиялылыққа құштарлық сезімі өршімесе өшпейді. Бұл қоғамда болған, бола береді де. Ендеше халық ойын түсініп, ата-бабадан келе жатқан қасеитті сандарға үңіліп, құпиясын түсіне білу қашанда өзекті мәселенің бірі болып қалмақ. Мақсатқа жету жолында алға қойылған міндеттер:- киелі сандарды зерттеген еңбектерді оқып, талдау;- зерттеуші ғалымдарды анықтау, салыстыру жұмыстарын жүргізу;- жиналған материалдарды бір жүйеге келтіру;- маңыздылығын анықтау;- электронды нұсқасын әзірлеу. Зерттеу жұмысының кезеңдері:І – теориялық. Көтерілген мәселе төңірегіндегі әдебиеттермен танысу. Сайт, интернеттен қарау. ІІ – бекіту. Алынған мәліметтерді жүйелеп, түзетулер енгізу, нәтижеге байланысты дайындау.

Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы:Жиналған материалдар жалпы білім беретін мектептерде оқытатын қазақ тілі мен әдебиетік оқу , дүниетану пәндерінде аймақтық компонент ретінде оқуларына мүмкіндік береді. Қызығушылығын ояту мақсатында қызықты грамматика ретінде қолдануға болады. 1. Киелі сандар сыры туралы«ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» деп Елбасының халыққа арнаған жолдауында атап көрсетілгендей, ұрпағы білімсіз елдің келешегі де бұлыңғыр екені баршаға аян. Әрбір мемлекет, әрбір ұлт өз өкілінің білімі мен бойындағы ерекше қасиеттері, таланты мен дарындылығы, өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрініп, басқаларға қарағанда оқ бойы озық тұратынымен бағаланады. Өз ұлтының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін бойына ана сүтімен, әке қанымен сіңірген әрбір ұрпақ осы заман талабына сай біліммен қаруланса, ел келешегі еңселі, мәртебесі биік, арманы асқақ, елдің мерейі үстем болмақ.

Ұлы ғалым Пифогор: «Әр сан өзіндік ерекшелікке ие» деген екен. Ғалымдардың бұл тұжырымдарына сену - сенбеу әркімнің өз еркінде. Басқа ғылымдар мен дін қағидаларының да болжамдарға сай келе бермеуі мүмкін. Дейтұрғанмен, әр санның адам өмірінде белгілі бір маңыз екенін жоққа шығара алмаспыз. 1. 1 Киелі сандардың қасиетіҚазақ киеге үлкен мән берген халық. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп қастерлеген. Сондай-ақ қазақ халқының өмірінде түрлі мәнді ерекше сипат бере отырып жиі қолданылатын сандар тізбегі көп. «3, 7, 9, 40» сандар тізбегін өзіміздің салт-дәстүрімізден, ырым - тыйымдарымыздан, нақыл сөздерімізден, мақал-мәтелдерімізден анық көруге болады. Біз бүгін сандар әлеміне саяхат жасаймыз. Бұл саяхатта біз көптеген сандардың сырларын ашып, олардың қасиеттерінің пайда болу кезеңін тамашалаймыз. Жан жағымызға қарасақ сандар тек қана математика емес, тағы басқа көптеген ғылымдарда маңызы зор. Қарап отырсақ, осы қарапайым 10 цифр болмаса, біз телефон да соға алмаймыз. Жалпы таным проблемасымен байланысты ескілікті наным-сенім түрлерінің тілдік көріністері, әсіресе сан атауларымен келген тұрақты сөз оралымдарында өте көп кездеседі. Байырғы кездерде халық әр алуан құбылысқа нәзік бақылау жасай келіп, олардың ортақ қасиеттері мен сипаттарын санмен түйіп, санамалап айтып отырған. Наным-сенімге қатысты «киелі ұғымдар» негізінде пайда болған құбылыс. Сан атауы сәбидің ана құрсағында болу уақытымен байланысты ерекше қолданысқа ие болған. Сандар адам баласының ертедегі өмірінде уақыт өлшемі, көлемдік өлшемі жағынан ерекше қызмет атқарған. Мысалы, о

45

баста бескүндік апта, бертін келе жеті күндік апта болған. Сан есімдердің фразеологиялық бірлік жасаудағы деңгейі бірдей емес. Біріншіден, есептік сан есімдер жиі қолданылады. Екіншіден, сан атаулының бәрі бірдей қолданылмайды. Атап айтсақ, ерекше мәнде қолданылатын «төрт», «жеті», «тоғыз», «қырық» сандары. Сан есімдердің ішінде кейбір сандар сандық мәнімен қатар басқа мағынада қолданылуымен ерекшеленеді. Бұндай жағдай, әсіресе осы сандардың тұрақты тіркестерде, аңыз-әңгімелерде, жыр-дастандарда, салт-дәстүрлерде және басқа дүниетанымға байланысты қолданылғаны көзге анық түседі. Сонымен бірге бұл құбылыстың тарихы да арыда жатқаны байқалады. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 сандарының қадір-қасиетін біле отырып, әрбір сан жайлы ой толғанысын тудыру, білімге құштарлықты оятады. Қазақ халқының киелі сандарын оқи отырып, сандар мен олардың сырларын терең ұғындыру арқылы өз бойымызға сіңіріп, әрі қарай дамытамыз. Ал осы киелі сандар жай сандар қатарынан да орын алады. 2. Киелі сандарының зерттелуіСоңғы ширек ғасырда түркі халықтарының сан есімдері жөнінде бірталай еңбектер жазылып, диссертациялар қорғалды. Мәселен, академик В. А. Гордлевскийдің «Түркі тіліндегі елу сан есімі» атты арнайы еңбегі бар, Автор түркі халықтарының сан есімдерін өзіне дейін зерттеген В. В. Радлов, Н. Я. Марр, В. В. Бартольд сияқты академиктердің пікірлерін зерттеуінің негізіне алады. Бұл еңбектерде жалпы сандардың білдіретін ұғымдары, олардың адамның қоғамдық санасымен байланысы қаралады. 2. 1 . Сандар сөйлейдіҚазақ халқы тілге бай. Әр сөзін талдай білген, әр сөзіне мән берген халық. Қазақ үшін әр сөздің ғана емес, әр санның өзіндікқасиеті, шариғатқа қатысы, тәрбиелік мәні, саналы орны болған. Расында қазақ бір санынан бастап, әр санның қадірі мен қасиетін салмақтап, өзіне тән ерекшелігін саралай білген, орнына, маңызына сай қолданған. Әр санда өзіндік ие болатынын мақсаты мен мағынасы болатынын сезе, түсіне білген. Ал 7 саны өте киелі. 7 жаста бала мектепке барады. Жеті күн: дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі. Жеті амал: тоқсанның кіруі, киіктің матауы, мұздың қатуы, айдын тоғамы, үркердің батуы, қарашаның батуы, күннің тоқырауыЖеті қазына: ер жігіт, сұлу әйел, берен мылтық, , ақыл, білім, жүйрік ат, қыран бүркіт, жүйрік тазыЖеті жоқ: Аллада бауыр жоқ, таста тамыр жоқ, аспанда тіреу жоқ, жерде өлшеуіш жоқ, тасбақада талақ жоқ, аққуда сүт жоқ,жылқыда өт жоқЖеті жұт: құрғақшылық, мал қырылу, өрт, оба, соғыс, топан су, зілзалаЖеті ата: әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, туажатЖеті құбылыс: күншығыс, күнбатыс, түстік, терістік, аспан әлемі, жер орта, жер астыЖеті жетім: Тыңдамаған сөз жетім,Киюсіз тозған бөз жетім, Иесіз қалған жер жетім, Басшысы жоқ ел жетім, Аққу-қазсыз көл жетім, Жерінен айырылған ер жетім, Замандасы қалмаса –Бәрінен де сол жетім. Жеті нәрсені жүйкені тоздырады:1. Ең жеген нан. 2. Зімәдан болған жан. 3. Боямалы тән. 4. Нашадан бұзылған қан. 5. Темекінің түтіні. 6. Арақтың жұтымы. 7. Ақшалы ойынның ұтымы. Мөлдір тауындағы жеті әулие аналар:1. Шүміш әулие ана. 2. Мария әулие ана. 3. Рахима әулие ана. 4. Гульфайруз әулие ана. 5. Зәуре әулие ана. 6. Хадиша әулие ана. 7. Райнаму әулие ана. Жеті ғашық:1. Ләйлі – Мәжнүн. 2. Фархад – Шырын. 3. Таһир – Зухра. 4. Арзу – Камбар. 5. Уәлик – Ғарра. 6. Уәки – Күлшаһ. 7. Жүсіп – Зылиқа. Жан-жүйені жадырататын жеті жәйіт:1. Әкімдердің шарапаты. 2. Ғұламалардың шариғаты. 3. Байлардың салауаты. 4. Кедейлердің қанағаты. 5. Үлкендердің ұлағаты. 6. Жастардың инабаты. 7. Азаматтардың ар-ұяты. Жеті ата:1. Тек ата. 2. Түп ата. 3. Баба. 4. Арғы ата. 5. Ата. 6. Әке. 7. Бала. Жігіттің жеті қазынасыЖүрдек аты –жігіт қаны, қанатыҚыран бүркіт – қарым күші, қуаты. Құмай тазы - бастан берік сенімі, Ақ мылтығы – сөнбес оты, серігіАлмас кездік – жігіт сусы, һәм мысыАу жылымы – амал, айла, әдісіҚара қақпан серті себі тірліктіңОсы жеті қазынасы жігіттіңПейіш сегіз түрлі нәрседен тұрады:3. Зерттеу тұжырымыСандарды зерттеуге жаңа бағыт тұрғысынан келген ізденістерге тоқталатын болсақ олардың - бір, екі, үш, төрт, жеті сан атауларының символдық мәні ғаламдық модель туралы көне мифологиядан бастау алады;- жеті, тоғыз, қырық сан атауларының символдық қасиеті магия өнерінің тууымен бірге қалыптасқан;- сандар алғашында ерекше қолданылып, соның барысында, кейіннен сиқырлы сандар, киелі сандар, тұрлаулы сандар

46

ретінде семантикалық жағынан дамыған;- сандар жүйесінде қалыптасқан қазақ ескіліктерінің пайда болуы ұлттық танымға сай о бастағы сандарға тағылған ерекше қасиет пен жұмбақ ұғымдарға байланысты;- қазақ тіліндегі бір, екі, үш, төрт, тоғыз, он екі, қырық сандары адамзаттық жалпы дүниетаным жүйесіне негізделген. Сан құдіретіне қатысты мына жайды да айта кетуге тура келеді. Қазақтың жаңа жылы Наурыз айынан басталады. Наурыз көжеде 7 түрлі тағам бар. Сондай-ақ 13 жас бірінші мүшел, 25 жас екінші мүшел, 40 жасы кемел жас, - деп есептеледі. Ертегілерде «Қырық уәзір» айтылады, оның үстіне «Ханда қырық кісінің ақылы бар», «Қырық кісі бір жақ – қыңыр кісі бір жақ», «Қырқында – қыры кеткен» деген аталы сөздер бар. ҚорытындыҚазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін таланты мен дарындылығын, өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрінген. Қасиетті сандар арқылы тәрбие берген салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалу. Сонымен қатар бұл киелі сандар жай сандар теориясына қатысы бар ең маңызды, қызықты және түсінікті нәтижелер жинақтау арқылы салыстырып көрсету. Қазіргі жастардың қасиетті сандар туралы білетіндіктеріне көз жеткізу үшін мынандай жұмыстар жүргіздім. 1- жұмыс. Сынып сағатында сыныптастарымды өз жобаммен таныстырдым. Білетін қасиетті сандары санаулы ғана екен. Өзжобамдағы сыныптастарым білмейтін қасиетті сандармен таныстырдым, түсінік бердім. Қасиетті сандар туралы деректер жинауға құлшыныс білдірді. Қатысқан 4 «В» сыныбы, барлығы 20 оқушы.

Қолданылған әдебиеттер тізімі1. Уәлиев Н. Жұмбақ сандар 2. Киелі сан есімдер әлемі

3. Қырық қазына. Ә. Доспамбетов. Алматы 4.Алдамұратова Т.А. «Математика» Алматы «Атамұра» 2001 ж.

* * * * * * *

ШҚО Үржар ауданы Мақаншы ауылы«Мақаншы орта мектеп- бақша» КММ

4 «Б» сынып оқушысы Жұмабай Бақдәулет НұрланұлыЖетекшісі: Байрбаева Лаура Бакаевна

Мақтанышым- Мақаншым

Отан. Осы бір сөзде қаншама мағына бар десеңізші?! «Отан оттан да ыстық», «Отан үшін отқа түс, күймейсің»,«Отансыз адам- ормансыз бұлбұл» деген сияқты мақал- мәтелдер де бар. Отан дегеніміз ол біздің туған жеріміз. Отан дегенбіздің отбасымыз- ана, әке, ата, апа, іні мен бауыр, апайымыз бен қарындасымыз. Отан біздің мектебіміз, ұстаздарымыз,достарымыз.

Менің туған жерім Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы, Мақаншы ауылы. Мақаншы ауылы шекаралықаймақ. Қытай елімен шекаралас жатырмыз. Ауылға кіре бергенде Жайтөбені көруге болады. Қалаға қыдырып кетіп,қайтадан келе жатқанда Жайтөбе көрінсе ерекше бір сезім билейді. Ауылыма сағына ораламын. Отанға деген сүйіспеншілікосы шығар. Ауылымызда саябақтар көп. «Жеңіс», «Қабанбай» және бірнеше балалар саябағы бар. Маған балалар саябағыұнайды. Достарыммен бірге саябақта ойнағанды ұнатамын. Ауылымызда Әсет Найманбай атындағы мұражай бар. Бізсыныбымызбен мұражайға барып Әсет атамыздың өмірбаянымен, шығармашылығымен танысып, ұстаған, қолданғанзаттарын өз көзімізбен көрдік. Сондай- ақ ауылымызда «Балалар шығармашылық үйі» бар. Мен де үйірмелерге қатысып, әртүрлі заттар, мүсіндер жасауды үйрендім. Біз сынып болып Мәдениет үйіндегі би үйірмесіне бірінші сыныптан бастапқатысамыз. Аудандық «Жауқазын» фестивалінің екі дүркін лауреаты атандық. Біз Алакөл көлімен мақтана аламыз.Алакөлдің суы шипалы. Жылда Қазақстанның түпкір- түпкірінен көлге түсуге қаншама адам келеді. Тіпті шет елдерден декеледі екен. Мен өзімнің туған жерімді мақтан етемін.

Мақтанышым- Мақаншым,Туған жерім, мекенім.Алыстасам сенен шын,Тез сағынып кетемін.

* * * * * * *

ШҚО Үржар ауданы Мақаншы ауылы «Мақаншы орта мектеп-бақша» КММ

4 «А» сынып оқушысыЫдрышова Еркежан Дауренқызы

Жетекшісі: Корпебаева Шынар Каликаримовна

«Кітап – адамға өмірлік дос, таусылмас азық»Артық ғылым кітапта, Ерінбе оқып көруге – деп, Абай атамыз айтқандай, мен кітап

оқығанды өте жақсы көремін. Кітап адамның өмірлік досы. Кітаптан біз білім аламыз, албілім қай кездеде қажет. Білімсіз ештеңе істей алмаймыз. «Кітапты оқи берген адамның көзі ашылады»-, деген сөзді үнемі апамнан естіп отырамын. Осыдан үш жыл бұрын мектеп табалдырығын аттағанда білімнің көзі әліппемен сауатымызды ашқан едік. Міне,қазір қалаған кітабымызды оқи аламыз. Әр кітапты оқыған сайын ішінен маржан тізбелеп сол оқиғаның ішінде жүргендей сезінемін өзімді, кейде. Жақын уақытта мен

Шыңғыс Айтматовтың «Ақ кеме» повестін оқыдым. Аталған шығармада Момын атаның және оның немересінің бастан кешкен оқиғалары жаныма аяушылық сезім оятты.Момынға күйеубаласының көрсеткен қорлығы да оңай

47

болмады.Немересінің жетім екенін сезінбесін деп атасының немересі үшін балаша елпілдеуі де ерекше ой тудырады. Баланың ақ кемені кие тұтуы арманы асқақ бала, адал жүрегі сол кеме үшін теңізде жүзу үшін балық болып кетемін деп қайта оралмаған баланың өзенге ағып кеткені бойымда бір қимастық сезім оятты. Повесттің соңында автордың «сенімен қоштаса отырып, маған сенің армысың ақ кеме, бұл мен гой келіп тұрған мен гой деген сөзіңді қайталау ғана қалды», - дегені оқып отырған кез келген оқырманына жас ұялататыны белгілі.

«Кітап – әр адамның өмірлік досы» - деген Мұхтар Әуезов. Кітап – адамның досы, ақылшысы. Кітап оқу – рухани байлық. Барлық білім кітапта.

Кітап –адам өмірінде маңызды роль атқарады. Ол елді, жерді сүюге, талапты, кішіпейіл болуға, мейірімділікке, төзімділікке баулиды. Кітап жаман әдеттерден аулақ болуға үйретеді. Одан ақыл-кеңес, тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге аламыз. Кітап-біздің рухани жан-азығымыз.

Білім алар көп адам,Жақсы нәрсе жоқ одан.Қызыға кеп оқимын,Кітапты көрсем жаңадан.Мен әртүрлі кітаптар оқыдым. Ол кітаптар: «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш Баян Сұлу», «Шыны таудағы ханша», «Етікші

мен Эльфтер», «Құс тұмсық патша», «Ұйқыдағы сұлу», «Су перісі», «Ақшақар». «Қыз Жібек» кітабын оқи отырып мен Жібектің инабаттылығын, тәрбиелігін, ақылдылығын, сұлулығын білдім. «Қозы

Көрпеш Баян Сұлу» кітабынан екі ғашықтың бір-біріне деген махаббатын, адамдардың мінез-құлқының қандай болатындығын түсіндім. Қиял ғажайып ертегі кітаптарды оқи отырып адамдардың қиялының жүйріктігін түсіндім.

Кітап та алма ағашы,Жемісін біздер теретін.Тәтті алмаға балашы,Кітабыңның әр бетін, - деп Мұзафар Әлімбаев атамыз жырлағандай әдеби кітаптар мен оқулықтар маған білім көзі,

рухани тәрбие. Оқығаның, тоқығаның көп болса жеңбейтін жау, алынбайтын қамал жоқ деп ойлаймын. Дана халқымыз «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады» деп бекер айтпаса керек.

Кітабың сенің, құралың,Жағар білім шырағың.Баса алмайсың ешқашан,Онсыз алға бір адым.Кітабыңды құрметте,Күтіп ұста кірлетпе.Кішілерге табыс ет,Дақ түсірмей бір бетке – дегендей, Әр бала кітапты қадірлеп, таза ұстап білімін алуы керек. Кітапты қазір көп адамдар заман талабына сай аудио баспамен

тыңдайды. Біраз адамдар кітап оқудан алшақтап барады, өздеріне қажетті ақпаратты интернет жүйесінен тауып алып керекті ғана мағұлматтарын алады. Ал өз басым кітап оқыған дұрыс деп ойлаймын. Себебі, кітап оқығаннан кейін ой түйіп қорытынды жасап, есте сақтау қабілетің артады. Сонымен бірге өз талғамыңды қалыптастырады. Кітап адам баласының сан ғасырлық ақыл – ойының жемісі, тарихы мен тағылымының алтын сандығы. «Кітап дегеніміз – алдыңғы ұрпақтың артқы ұрпаққа қалдырған рухани өсиеті. Кітап оқудан тиылсақ, ой ойлаудан да тиылар едік» - деген еді Ғабит Мүсірепов.

«Кітап – адамға өмірлік дос, таусылмас азық» екендігін әр бала сезінсе екен деймін. Себебі, еліміздің ертеңі - біздің қолымызда. Ең алдымен біз толыққанды дені сау, жан -жақты, білімді болуымыз шарт. Ал білімді болу үшін, кітапты көп оқуымыз керек. Кітап арқылы тарихымызды, әдебиетімізді танимыз.Ұлы даламның ұлықты ұрпақтарына ұлттық рухани қазынамызды сақтап, мәңгі құрметтейік дегім келеді.

* * * * * * *Қарағанды облысы Осакаровка кентінің №1ОМ

3«б» сынып оқушысы Қойшыбай АрмандосЖоба жетекшісі бастауыш сыныптар мұғалімі

Садвакасова Кулайым АйтбаевнаТақырыбы: Шұбаттың емдік қасиетті

Кіріспе.Түйе –төрт түліктің төресі.Ауыр жүк арытылып, алыс сапарға жегілсе де мыңқ етпейтін маңғаз жануардың қадірін

көшпелі жұрт қатты білген. Айрықша күтімді қажетсінбейтіндіктен «кедейдің малы»атанған жануар табиғи жайылымды тезқоңданады.Әрі оның сүті мен шұбатты медицина тарапынан емдік сусын ретінде мойындалғаныда белгілі.Көзін тауып,өңдей білсе ,жүні де өнеркәсіпте таптырмайтын шикізат.Міне, осындай пайдасы мол мал тек әлемде санаулы мемлекеттерде ғана бар.Соның бірі біздің елімізде .Алайда, түліктің төресі түйені өсіріп,оның өнімдерін ұлттық брендке айналдыра алмай отырғанымыз да шамбайымызға бататын шындық. Бұл тұрғыда мемлекет тарапынан кешенді бағдарлама жасалып, осы саладағы ұсақ-түйек шаруашылыққа барынша нақты қолдау көрсетілмесе бүгінгідей мысықтабандаумен ұзаққа бармайтынымыз белгілі.

Түйенің пайдалы жақтары көп қой.Бір ғана сусынының өзі неге тұрады. Көптеген ауруларға мыңнан бір ем. Сүтінен шұбат дайындап,құрт қайнатады. Шипалық қасиеті мол, дәмі тіл үйірер шұбат сусынына бүгінде шетелдіктер аса қызығушылық танытып отырғаны белгілі.Көптеген Азия елдері әрі тағам,әрі киімге шикізат,дертке дауа ретінде пайдаланатын түйе сүтінің емдік қасиеттері күннен күнге ғалымдарды таңғалдыруда.

Ғалымдар шұбатпен өкпе құрты, бауыр ауруларын, холециститті ,өт жолдарының бітеліп қалуын емдеуге болады дегендіайтады.Осыған орай шұбатты әлемдік нарыққа шығару үшін ғалымдар өнімді кептіру,құрғақ сүт ұнтағы және таблетка түрінжасау технологиясымен де айналысуда. Алайда шұбаттан жасалған өнімдерді әлемдік нарыққа шығарып,ұлттық брендімізгеайналдыру үшін қыруар қаржы,көлемді инвестиция қажет екені анық. Ал,әзірге Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сауықтыратын медициналық сусын деп бағалап отырған шұбаттың пайдасын ескергендер саны саусақпен санарлықтай.

48

Шипалы қасиеті мол дәмі тіл үйірер шұбат сусынына бүгінде шетелдіктер аса қызығушылық танытып отырғаны белгілі. Көптеген Азия елдері әрі тағам, әрі киімге шикізат дертке дауа ретінде пайдаланатын түйе сүтінің емдік қасиеттері күннен-күнге ғалымдарды таң қалдыруда.

Шұбаттың емдік қасиетті Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылыми академиясының академигі Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты тамақтану академиясының директоры Төрегелді Шарманов шұбатпен өкпе құрты ,бауыр ауруларын ,холиститцитті, өт жолдарының бітеліп қалуын емдеуге болады дегенді айтады. Ұзақтығы 6 сағатқа созылатын бұл процесс шынымен де жаңалыққа толы.Өйткені, қатырылып, вакуммен ауасын сору нәтижесінде түйе сүтінен жасалып шыққан таблеткаларды жарты жылға дейін сақтауға болады.Ал,кәдімгі шұбат аптадан артық сақтауға келмейді. Яғни тәжірибе барысында мамандар шұбаттың 1 литрінен 87 грамм құрғақ сүтін алған. Демек,бұл-1 шай қасық құрғақ шұбаттан 100 грамм сапалы, барлық емдік қасиеті сақталған шұбат шығады деген сөз.Сондай-ақ 1литр түйе сүтінен 40 дана таблетка алынады. Әр таблеткадан 100грамм шұбат алуға және оны әлемнің кез-келген жеріне тасымалдауға болады. Осыған орай шұбатты әлемдік нарыққа шығару үшін ғалымдар өнімді кептіру, құрғақ сүт ұнтағы және таблетка түрін жасау технологиясымен де айналысуда. Алайда шұбаттан жасалған өнімдерді әлемдік нарыққа шығарып,ұлттық брендімізге айналдыру үшін қыруар қаржы қажет еткені анық. Емдік қасиетті ежелден белгілі шұбат қазақтың дәстүрлі сусындарының бірі жанға дауа шипалы ,нәрлі сусын .Алуан түрлі ауруға ем ретінде пайдаланылатын сусын адам ағзасына жеңіл қорытылады. Академик Асылбек Баймұхановтың басқаруымен ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Дастанбек Баймұханов ғылым кандидаты Мүсәтіллә Тоқанов және Болат Тоқанов құрамына енген ғалымдар тобы түйе сүтінен балқаймақ және шалап айыруды жүзеге асыруды. Дайындалған балқаймақта майлылығы 15 пайызға дейін жеткен. Ал, спирт1 пайыз мөлшерінде .жоғарыдағы әзірленген шұбат өнімдері балаларды тамақтандыруға өте қолайлы әрі өт жолдарына бірден-бір ем. Барлық жастағы адамдар денесіне жара шыққанда оны ем үшін ішсе болады.Ұмытшақтық,сусамыр ауруына шалдыққандар да пайдалана алмақ. Бір сөзбен айтқанда ,түйенің сүтінен дайындалатын сусынның шипалық қасиетті өте мол.Мүсәтолла Тоқановтың ғылыми еңбектеріне жүгінсек ,түйе сүтінен әзірленген шұбаттың табиғи иммундық қасиеті өте жоғары. Сондықтан оны тыныс алу, авитаминоз, қант диабеті,(шұбатта көп мөлшерде инсулин болады) өкпе туберкулезі,қан аздылық,гастрит, калит,ағзаны әлсірететін өзге ауруларды емдеп, алдын-алатын қуатқа ие.оның үстіне шұбатта ағзадағы зат алмасуға қажет деген фосфор кальций магний тұздары өте көп. Оның үстіне сиыр сүтіне қарағанда шұбатта А, В, В, С және Д витаминдері үш есе көп,ал казин аз болады. Түйе сүтіндегі көп мөлшердегі лактоза қанты-миды, жүйке жүйесін қоректендіреді. Бүгінгінің басты мәселесі –шұбатты ұзақ мерзімде сақтау болып отыр. Көктем,жаз мезгілдерінде мол болатын шұбатты имуниттет төмендейтін күз, қыс кездерінде табу қиын.Шұбаттың құрамындағы микро организмдер үнемі өсіп-өніп, ашыту процесіне белсене араласатындықтан ,сусынды ұзақ мерзімге сақтау әзірге мүмкін болмай отыр.Өзгеден бұрын өз кәсіпкерлеріміз бен фермерлеріміз түйе шаруашылығына ден қойса, халқымыздың денсаулығы да жақсарып, экономикамыз да ілгерлей түсер еді... Шұбатты экспортқа шығарып, қазақтың брендіне айналдыру үшін тер төккен ғалымдардың айтуынша ,табиғи шұбаттың таблеткалы түрі, құрғақ түйе сүті, йогурт, балқаймақ және шалап секілді жаңа әдістермен алынған өнімдер әлем нарығына шықса, теңдесі жоқ ұтымды тауар белгісіне айналары сөзсіз.Егер бұл іс жүзеге асса әлемдік нарықта шұбаттан мұнайдан түсетін кірістен кем емес пайда табуға болады деп есептейді мамандар. Қалай десек те, қымыз бен шұбатты әлемдік деңгейге алып шығуға біздің ғалымдардың шамасы жетеді. Бұл үшін біздің елде экономикалық мүмкіндік мол. Бар гәп-жанашырдың болмауында. Сондықтан, мемлекет осыған көп көңіл бөлсе дейміз... -Түйе сүтінің қышқылтым дәмі бар.Біртекті қоймалжың сұйықтық араластырғанда қатты көпіріп ,өзіне тән дәмімен айрықшалана түседі. Әсіресе ,қос өркешті қазақ түйелерінің сүті емдік қасиетімен құнды саналады. Шұбатты дайындау барысында микрофлор аштқысының көмегімен түйе сүтінде күрделі биохимиялық өзгерістер жүреді; сүт қанты ыдырап ,сүт қышқылының , спирттің және көмірқышқылының жаңа заттары түзіледі. Сонымен қатар шұбат құрамында май, әр түрлі витаминдер мен тұздар көп болады. Түйенің сүті шұбат Қышқылдық 18 % 28%Майлылық 4,3% 4,3%Лактоза 2,75% 1,32%Құрғақ заты, майдың 8,2% 6,6%Минералды заттар 0,86 % 0,75%Этил спирті 1,1%Аскорбин қышқылы 5,6 % 4,8%Адам ағзасындағы В1,В12,және С витаминдеріне деген тәуліктік қажетін қанағаттандыра алады екен.Дәстүрлі сусынмен қатар ,ішек, бауырды тазалап, өт жолдарының жұмысын жақсартады.Қышқыл бөлуді тездетіп, асты жылдам қорытуға септігін тигізеді. Айран мен сүтке қарағанда тиімділігі анағұрлым жоғары болады екен. Сондықтан, шұбат емдік қасиеті үшін жиі қолданылып жүр. Қымыз және сиыр сүтінен жасалатын өнімдерге қарағанда, шұбаттың құнарлы заттары көп.Қорытынды Шұбаттың - адам денсаулығына қажетті құндылық екеніне көз жеткіздім. Бұл сусынның емдік , тұрмыстық пайдасы бар екенін білдік. Қазіргі заманда жастардың көбі осы сусынды, оның денсаулыққа пайдалы екеніне білмейді. Өз сыныптастарымнан шұбаттың емдік қасиеттері туралы сыныптастарымнан сұрастырғанда ,біреуіде білмей шықты.Тәрбие сағатында өз жобаммен таныстырдым. Өз отбасым да , құрбыларымда осыған көз жеткіздім. Менің ойымша , шұбат Отанымыздың ұлттық бренді мәртебесіне лайықты.Себебі қазіргі кезде адамдар кока-кола, спрайт, пепси-кола сусындарын пайдаланғанша неге шұбатты , сыраханалардың орнына неге шұбатханалар ашылмасқа. Дәріханалардан дәрі алғанша тұңғыш рет Шымкенттен шыққан шұбаттың таблетка түрін неге пайдаланбасқа.Шұбатты экспортқа шығарып, қазақтың брендіне айналдыру үшін тер төксек табиғи шұбаттың таблетка түрі, құрғақ түйе сүті,иогурт, балқаймақ және шалап секілді жаңа әдістерімен алынған өнімдер әлем нарығына шықса,теңдесі жоқ ұтымды тауар белгісіне айналар еді. Егер бұл іс жүзеге асса,әлемдік нарықта шұбаттан мұнайдан түсетін кірістен кем емес пайда табуға болады.

49

МАЗМҰНЫ

1. Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ 1«Б» сынып оқушысы Садетхан Айдар Жоба жетекшісі: бастауыш сынып мұғалімі Маждай Алма Тақырыбы: «Менің мысығым»

2. Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ 3 «В» сынып оқушысы Эркинбек Әсел Жоба жетекшісі: Өзін – өзі тану пәнінің мұғалімі Маждай Алма Тақырыбы: «Қазақтың ұлттық бас киімдері және олардың ерекшеліктері»

3. Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ 3 «в» сынып оқушысы Нурболат Динара Жоба жетекшісі: Маждай Гулмариа Тақырыбы: Қазақтың ұлттық сусыны қымыз

4. Қарағанды облысы «Осакаров кентінің №1 орта мектебі» КММ 6 «В» сынып оқушысы Садетхан Еңлік Жетекшісі: қазақ тілі әдебиеті пәнінің мұғалімі Габдуалиева Жанна Болатовна. Такырыбы: Сұлының емдік қасиеті

5. Қарағанды облысы Осакаровка ауданы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ 3 «В» сынып оқушысы Қадырбекұлы Еркетай Жоба жетекшісі: бастауыш сынып мұғалімі Маждай Гулмариа. Тақырыбы: «Жердің сәні Бурабай»

6. Қарағанды облысы Осакаров ауданы Осакаров кентінің №1 орта мектебінің 3«б»сынып оқушысы Жеңіс Нұразим Жоба жетекшісі: Бастауыш сынып мұғалімі Садвакасова Кулайым Айтбаевна. Тақырыбы: «Сапалы су-адам денсаулығының басты кепілі.»

7. Қарағанды облысы ,Осакаровка кентінің №1ОМ 3«б» сынып оқушысы Темирханов Абдулла Жоба жетекшісі бастауыш сыныптар мұғалімі Садвакасова Кулайым Айтбаевна. Жұмыстың тақырыбы: «Ара балы дертке дәрі»

8. Циолковский атындағы №84 жалпы орта мектебінің 4 «Д» сынып оқушысы Орымбек Нұрсұлтан Асанұлы. Ғылыми жоба тақырыбы: “Өсімдік ағаштарының емдік қасиеттері” Жетекшісі: Бастауыш сынып мұғалімі: Исраилова Флора Асанбаевна

9. Циолковский атындағы №84 жалпы орта мектебінің 4 «Д» сынып оқушысы Умирбай Бейбіт Калжигитқызы Ғылыми жоба тақырыбы:“Көкөністердің емдік қасиеті” Жетекшісі: Бастауыш сынып мұғалімі: Исраилова Флора Асанбаевна

10. БҚО , Казталов ауданы , Қараоба ауылы Ғ.Қараш ат. мектеп – гимназияның 2 «а» сынып оқушысы Бекжан Гулжайнар Райымбекқызы. Сынып жетекшісі: Сармалаева Шынаргул Хамбаровна. Адамның көмегі

11. Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданы, Ақсүмбе ауылы, С. Қожанов атындағы жалпы орта мектебінің 10- сынып оқушысы Әбдіхалық Үкіліай Мейрамқызы. Жетекшісі: Қошқарова Әлия. Ақбикеш мұнарасы

12. Научно-исследовательская работа Тема: «Мусорные отходы в бытовых условиях» Талгат Малика Руфаткызы ученица 2 "Е"класса сш №12 им.Ф Досымовой Научный руководитель: Бисенгалиева Шынар Жаугаштыевна

13. Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы « Алшын Меңдалыұлы атындағы орта мектеп » мемлекеттік мекемесі 3 б сынып оқушысы Радик Ақжол Ардақұлы. Жетекші: Ахметова Шаттық Өтешқалиқызы, информатика пәні мұғалімі. Жоба атауы: Компьютердің бала ағзасына әсері және ғаламтордың зияны

14. Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы Аққұм бекеті Негізгі білім беретін №221 Аққұм мектебі 6-сынып оқушысы Ережеп Мерей. Өлеңдер жинағы

15. Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы Аққұм бекеті Негізгі білім беретін №221 Аққұм мектебі 7-сынып оқушысы Мақаш Тоқтар. Өлеңдер жинағы

16. Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы Негізгі білім беретін №221 Аққұм мектебі Орындаған:8-сынып оқушысыМашрап Нұрдос Кенжебайұлы. Жетекшісі: Бердіқожаева Меруерт Өмірзаққызы қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі. Тақырыбы: Сырнай сазды әнші, ақын Нартай

17. Алматинская область Илийский район село Акший ГКУ средняя школа № 8 Ученик 4 класса Мальсагов Давид Руководитель - учитель начальных классов Наталья Сергеевна Мальсагова. «Что мне известно о дрожжах?»

18. Алматы облысы Іле ауданы Ақши ауылы «№8 орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен» КММ. 6 «А» сынып оқушысы Абылқазы Нұрасыл. Ғылыми жетекшісі: бейнелеу өнері, сызу пәні мұғалімі Кулиева Саян Узанкуловна. Тақырыбы: «Қазақтың ою – өрнегінің математикалық ғылыми деңгейде зерттеу. Эволиуентті спиралі»

19. Алматы облысы, Іле ауданы, Ақши ауылы «№8 орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен» мемлекеттік коммуналдық мекемесінің 4 сынып оқушысы Жексембай Жансая Елжанқызы Ғылыми жетекшісі: Мухамеджанова Кулсара Умиржановна. Ғылыми жобаның тақырыбы: Қазақтың асыл мұрасы – «Киіз үй»

20. Алматы облысы, Іле ауданы, Ақши ауылы «№8 орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен» МКМ. 4 «А» сыныбының оқушысы Жұмабек Елдос Жетекшісі Манасова Разия Айдарбековна. Тақырыбы: «Түйе - төрт түліктің төресі»

21. Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ. 3- сынып оқушысы Мейрғалы Нұрдәулет. Жобажетекшісі: Маждай Гулмариа. Тақырыбы: «Абылай ханның қамқа тоны»

22. Қарағанды облысы Осакаровка кентінің №1ОМ. 3«б» сынып оқушысы Сейтов Рахат. Жоба жетекшісі бастауыш сыныптар мұғалімі Садвакасова Кулайым Айтбаевна. Зерттеу жұмысының тақырыбы: «Қазақтың қасиетті қара домбырасы»

23. Қарағанды облысы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі»КММ. 4 «в» сынып оқушысы Эркинбек Медет. Жоба жетекшісі: Маждай Алма. Тақырыбы: «Қазақтың киелі сандары. Жеті саны»

24. ШҚО Үржар ауданы Мақаншы ауылы «Мақаншы орта мектеп- бақша» КММ. 4 «Б» сынып оқушысы Жұмабай Бақдәулет Нұрланұлы. Жетекшісі: Байрбаева Лаура Бакаевна. Мақтанышым- Мақаншым

25. ШҚО Үржар ауданы Мақаншы ауылы «Мақаншы орта мектеп-бақша» КММ. 4 «А» сынып оқушысы Ыдрышова Еркежан Дауренқызы. Жетекшісі: Корпебаева Шынар Каликаримовна. «Кітап – адамға өмірлік дос, таусылмас азық»

26. Қарағанды облысы Осакаровка кентінің №1ОМ 3«б» сынып оқушысы Қойшыбай Армандос Жоба жетекшісі бастауыш сыныптар мұғалімі Садвакасова Кулайым Айтбаевна. Тақырыбы: Шұбаттың емдік қасиетті

50