» ديباچه«

-بسمه تعالى و له الحمد تقريبا سه سال پيش هيأت محترم انجمن آثار ملّى بر اين شدندجشن قمرى  1371 كه هزارة ميالد حكيم شهير ايرانى شيخ رئيس ابو على سينا را بسال

.بگيرند .و احترام است-جشن گرفتن نوعى از تجليل

.و اديب است-و سپس رياضى دان-و پزشك، -فيلسوفنخست -ابن سيناهاند، نزد همخدمتگذار نوع مردم-كه صرف نظر از ملّيّت ايشان، -و پزشكان، -فيلسوفان

-كه گوى سبقت را از همكاران خويش ربوده، و در فلسفه-البته ابن سينا-اند. كس محترمكه با-ر ملت بهمان درجهو ه-نزد هر قوم-خدمات بزرگى انجام داده است، -و پزشكى،

.شهرت و احترام دارد-و تمدّن، آشنائى دارند، -دانشدامن و در-كه ستاره ناميده ميشد) پا بعرصة زندگى گذارده، -ابن سينا از مادرى ايرانى (

:و بزبان مادرى خود (يعنى-او پارسى آموختهو سهلالناتلى المازندرانى تا ابو نزد استادان ايرانى از ابو عبد اللّه -پارسى) سخن ميگفته،

-و بدرجة استادى مسلّم -مسيحى جرجانى (منسوب بگرگان) و جز اينان دانش آموختهو-و اميران ايرانى: از خوارزمشاهيان -و وزيران-و معلّمى مطلق رسيده، و نزد پادشاهان

دولةال و عالء-و پسر او سماء الدوله-و شمس الدولة ديلمى-ابو الحسين سهيلى-وزيرشانو غير هم-كاكو

و افاضة دانش بفرزندان-زيسته و از حمايتشان برخوردار بوده؛ و هم در ايران بنشرمىو ابن ابى صادق-و عمر خيام -و ابو عبيد جوزجانى-مانند بهمنيار آذربايجانى-ميهن خود

هرشو در همين كشور در -تا زندگانى خويش را بپايان رسانيده. -نيشابورى مشغول بوده.و ظاهرا در همة عمر از مرز كشور ايران بيرون نرفته است -همدان بخاك سپرده شده،

.آيد كه شيخ جز تازى و پارسى، بزبانى ديگر آشنا نبوده استو از قرائن بدست مى

معاصر خويش، بيشتر بزبان تازى-با وجود اينكه ابن سينا هم مانند دانشمندان ايرانىميهنان پارسى زبان خود را پذيرفته، و آنان رالوصف خواهش همتأليف كرده است، مع ا

مند ساخته، و كتب و رسائلى چند بزبان پارسى پرداختهنيز از معلومات خويش بهرهكه اهمّ آنها دانشنامة عالئى است دانشنامة عالئى با حذف بخش علوم رياضى يك-است

ت، و بار ديگر قسمتى از آن دركه اكنون ناياب اس-بار در هند چاپى مغلوط شده بود .كه ناقص است-طهران بچاپ رسيده بود

.اغلب چاپ نشده، و نسخ خطّى آنها هم كم است-اما ساير تأليفات فارسى شيخ

كه همّت گماشته بودند باالستحقاق جشن هزارة ابن سينا را-فلهذا: بر انجمن آثار ملّىو-و چاپ-وى را با دقت كامل، تصحيحكه نخست آثار فارسى -نمودبپا كنند، الزم مى

-انديبنصتا هموطنان شيخ كه فارسى زبان و از دريافتن كتابهاى عربى بى-نشر كنند، دل تا از صميم-نيز از خوان دانش وى نصيبى ببرند، و مقام ارجمند او را بهتر بشناسند،

در جشن

داشته از مهمترين موضوعاتى بوده است كه استادان دانشكدة الهيّات پاريس را مدّتها بهعلى رغم توجّه شديد اروپائيان به آثار فلسفى ابن سينا و .1خود مشغول داشته است

هاى علمى اهل تسنّن موجبحث و فحص در مطالب آن، در عالم اسالم خاصّه در حوزهبه جايى كه سنّت فلسفى او را شومى روزگار محسوب شديدى بر عليه او برخاست، تا

و كذب ابن سينا را حتّى4و خوانندگان آن را بيمار خواندند3و شفاى او را شقا2داشتند

Liber كتاب الشفاء در التينى به اشتباه.  35 - 31 مقدّمة كتاب الشفاء، المنطق، المدخل، صص )  1 sufficientiae خوانده شده. براى آگاهى بيشتر رجوع شود به مقالة دالورنى M. T.

d'Alverny هاى آثار ابن سينا در قرون وسطى در مجلّةتحت عنوان: يادداشتهايى دربارة ترجمه .F به نقل از كتاب ارسطو و اسالم تأليف پيترز AHD اسناد تاريخ انديشه و ادب قرون وسطى

E. Peters )،مهدوى يحيى دكتر آقاى مقالة همچنين و  105  ص ،.) م  1948 دانشگاه نيوريوكص. ش ه  1361 ، 5  شمارة هشتم سال آينده مجلّة در كه »ديگر هزارة به اىهزاره از«: عنوان تحت

.است شده چاپ  386 - 302 ابيات زير ناظر به همين معنى است: قد ظهرت فى عصرنا فرقة ظهورها شوم على العصر ال تقتدى)  2 

ص اليونانية، التراث از نقل به ، 716  ص ، 1 فى الدّين اال بما سنّ ابن سينا و ابو نصر المقرى، ج 153خليفة اللّه لدين الناصر ترعيب به  633 شهاب الدّين ابو حفص محمّد بن عمر سهروردى متوفّى ) 3 

رشف النّصائح االيمانية فى كشف ترجمة. بنمايد شقا را سينا ابن شفاى تا شد آن پى در عبّاسى، . 82 الفضائح اليونانية، ص

ابيات زير ناظر به اين معنى است: قطعنا االخوة من معشر بهم مرض من كتاب الشفاء و ماتوا ) 4 على دين رسطالس و متنا على مذهب المصطفى صون المنطق و الكالم عن المنطق و الكالم، ص

 5 .

و وقاحت را تا جايى2و كتاب شفا را در مأل عام سوزاندند1در دم واپسين ياد كردندو اين در حالى است كه در3رساندند كه ابن سينا را از جمله مخانيث دهريّه خواندند

كردند. مير داماد استرآبادى او راهاى علمى تشيّع از او با جاللت و بزرگى ياد مىحوزهخواند و به شريك بودنمى 5و رئيس المشّائيّة من فالسفة االسالم4رئيس فالسفة اإلسالم

و از7خواندو صدر الدّين شيرازى او را شيخ الفالسفة مى6كندبا او در رياست افتخار مىشفاى او و تحصيل شاگرد او، بهمنيار بن مرزبان، به عنوان كتب اهل فن استناد

8. جويدمى

مهمترين بخش كتاب الشّفاء بخش الهيّات است. در كتب فلسفة اسالمى از الهيّات تعبيربه علم ما بعد الطبيعة و فلسفة اولى و علم الهى شده است. وجه تسميه به الهيّات آن

ة اين علم شناخت خداوند و فرشتگان اوست و ما بعد الّطبيعه از آناست كه ثمره و نتيجگيرد و هر چندجهت است كه در معرفت، پس از شناخت طبيعيّات محسوسه قرار مى

كه در وجود قبل از طبيعت است و اين علم فلسفة اولى است، براى آنكه معرفت مبادىن مبادى هستند از اين علم به دستاى كه وسايل شناخت آاوليّه و صفات عامّه و كليّه

علم الهى نيز تعبير ديگرى از الهيّات است. در هر حال به هر اسمى كه خوانده9. آيدمى

صدق اللّه العظيم و كذب ابن«ابن نجاء االربلى آخرين سخنى كه هنگام مرگ گفت اين بود: ) 1   226 بغية الوعاة، ص » سينارشف النصائح االيمانية فى كشف الفضائح ) 3  . 555 الكامل فى التاريخ، ذيل حوادث سال ) 2 

. 25 اليونانية، ص . 8 السبع الشداد، ص )5.  487 قبسات، ص ) 4 مير داماد با تعبيرات: الشريك الرياسى، الشريك الرئيس و الشريك فى الرئاسة از او ياد كرده ) 6 

. 487 است. قبسات، ص ص )7 الغيب، ج )8 . 507مفاتيح العقليّة، ج )9 . 337 ص، 4االسفار . 3 ص، 3المعتبر،

آيد و فيلسوفان اسالمى از يعقوبترين اجزاء فلسفه به شمار مىشريفشود اين قسم از بن اسحاق كندى گرفته تا صدر الدين شيرازى و باالخره حاج مال هادى سبزوارى دربارة

ترينترين و عالىگويد كه شريفكندى مى .اندفضيلت و شرافت اين علم سخن گفتهة آن شناخت خدا كه علّت هر حقّى استقسم فلسفه همان فلسفة اولى است كه به وسيل

شود؛ از همين جهت فيلسوف اتمّ و اشرف آن كسى است كه احاطه به اين علمحاصل مى1. اشرف داشته باشد، زيرا علم به عّلت اشرف از علم به معلول است

صدر الدين شيرازى دربارة الهيّات گويد كه آن برترين علم به برترين معلوم است، برترىتراه نيس -همچون ساير علوم-اين علم بدان جهت است كه يقينى است و تقليد را در آن

حق تعالى و صفات فرشتگان مقرّب وو برترى معلوم آن از اين روى است كه معلوم آن بندگان مرسل و قضا و قدر و كتب و لوح و قلم اوست در حالى كه معلوم در ساير علوم

گويد كهو در جائى ديگر مى2اعراض و كميّات و كيفيّات و استحاالت و مانند آن استاين علم آزاد است و نيازمند و متعلّق به غير خود نيست و ساير علوم به منزلة بندگان و

رسد و همةاند، زيرا موضوعات علوم ديگر در اين علم به اثبات مىخادمان اين علماند زيرا كه در اخذ مبادىه و خادم علم الهىدانشمندان از آن جهت كه دانشمنداند خانواد

3. علوم و كسب ارزاق معنوى خود بدو نيازمند هستند

اللهى اّلذي له الرئاسة الكبرىسيّما العلم ا«گويد: حاج مال هادى سبزوارى دربارة آن مىاهميت علم االلهى يا الهيّات و 4 »على جميع العلوم و مثله كمثل القمر البازغ فى النّجوم

قسمت از كتاب شفاى ابن سينا موجب شد كه اين كتاب مورد توجّهاستوارى و اتقان اين دانشمندان قرار گيرد و شروح و حواشى و تعليقات فراوانى بر آن نوشته شود كه از ميان

:توان از آثار زير نام بردمهمترين آنها مى

. 4 تعليقه بر الهيّات شفا، ص ) 2 . 98 كتاب الكندى فى الفلسفة االولى، ص ) 1 . 36 شرح غرر الفرائد يا شرح منظومة حكمت، ص ) 4 . 5 پيشين، ص ) 3 

ابن رشد كتابى به نام فى الفحص عن مسائل وقعت فى العلم االلهى فى كتاب الشّفاء- 1 عالمه حلّى كتابى به نام كشف الخفاء فى شرح الشفاء تأليف- 2  .البن سينا نوشته است

غياث الدين منصور دشتكى شيرازى كتابى بنام مغلقات الهيّات الشفاء به- 3  .كرده استسيّد احمد علوى عاملى، شاگرد و داماد مير داماد، كتابى- 4  .رشتة تحرير در آورده است

- 5 .مفتاح الشفاء و العروة الوثقى فى شرح الهيات كتاب الشفاء نگاشته استتحت عنوان صدر الدين شيرازى چنانكه ياد شد تعليقاتى بر الهيّات شفا دارد كه همراه با شفا به

مالّ مهدى نراقى نيز شرح االلهيّات من كتاب -6   1. صورت چاپ سنگى طبع شده است2.  الشفاء را به رشتة تحرير درآورده است

اين قسمت يعنى بخش الهيّات شفا مورد توجّه اروپائيان قرار گرفته است كه آنان بهمتن عربى و ترجمة فرانسوى بخش .اندبردارى كردههاى گوناگون از آن بهرهصورت

متن و پراگ در م  1956 باكوش در دو جلد، در روانشناسى (كتاب النفس) شفا را، يانقديمى ترجمة. است كرده منتشر) انگلستان( آكسفورد در الرحمن فضل را آن عربى

آن جديد انتقادى چاپ و ايتاليا ونيز در م  1508  در بار نخستين براى نيز آن التينىربارةنى، كتاب دالتي سيناى ابن« عنوان زير جلد دو در فانريت سيمون كوشش به ترجمهنظريات دربارة اىمقدمه همراه م  1972  و  1968 هاى در لوون سويس در سال» روان

است. چاپ انتقادى جديد ترجمة التينى شده منتشر وربكه. ج از سينا ابن روانشناسى كوشش سيمون فانريت، باشفا نيز به » الهيات«

براى آگاهى بيشتر از شروح و حواشى در ترجمه و تلخيص شفا رجوع شود به فهرست ( 1 كتاب مقدّمة و  174 - 172 هاى خطّى مصنفات ابن سينا از دكتر يحيى مهدوى صفحه نسخهصفحة پژوه،دانش تقى محمّد از) ش ه  1364 تهران،( سينا ابن الضالالت بحر فى الغرق من النجاة

.بعد به  75 مهدى محقّق) از روى نسخه به خطّ مؤلّف تصحيح و در سال-اين كتاب به كوشش نگارنده ( . ( 2 .است شده نشر و چاپ اسالمى مطالعات مؤسّسة وسيلة به ش ه  1365 

) گيردمى بر در را  5 - 10  مقاله ، 2  ج و  1 - 4  مقاله ، 1 اى از وربكه در دو جلد (ج مقدمه  1.  است يافته انتشار سويس لوون در م  0198  و  1977  هاىسال در

كه آن از مهمترين آثار ابن سينا و توان گفت امّا كتاب قانون در علم پزشكى كه مىآيد. اين كتاب كه از نظر اشتمال آن بزرگترين هدية او به علم و تمدّن بشرى به شمار مى

هاى گوناگون و كيفيّت درمان آنها يك دائرة المعارف بزرگ علم پزشكى بر بيمارىته قرار گرفشود بيش از هر كتاب ديگر مورد توجّه اهل علم به ويژه پزشكان محسوب مى

هاى گوناگون از آن صورت گرفته و شروح و تعليقات متعدّد بر آن نوشته شده و ترجمهتوانيم از بقراط و جالينوس و در جهان اسالم از على است. پيش از ابن سينا در يونان مى

بن ربّن طبرى صاحب كتاب فردوس الحكمه و محمّد بن زكرياى رازى صاحب الحاوى و ى بن عباس اهوازى صاحب كامل الّصناعة الطبيّة به عنوان بزرگترين المنصورى و عل

پزشكان نام ببريم؛ ولى ابن سينا در قانون همة مميّزات علمى آنان را مورد توجّه داشته و پس از او شايد بتوان فقط از كتاب فارسى ذخيرة خوارزمشاهى نام برد كه جنبة دائرة

ى را از فرق تا قدم بيان كرده و براى درمان آنها انواع هاى انسانالمعارفى داشته و بيمارىدر .روش معالجه را از خوردنى و نوشيدنى و وارد كردنى و ماليدنى معرفى كرده است

اى نزد پزشكان معروف است كه در پشت مقايسه ابن سينا با حكيمان پيش از خود جمله :ودشهاى ارجوزة طبيّة ابن سينا ديده مىجلد يكى از نسخه

پزشكى معدوم بود. بقراط آن را از عدم به وجود آورد و سپس مرده بود، جالينوس آن «را زنده كرد و بعد از آن كور شد و حنين بن اسحاق آن را بينا كرد و بعد از آن در شهرها

عالّمه قطب الدين » . آورى نمودمتفرق گرديد و محمد بن زكرياى رازى آن را جمعپزشكى ناقص بود و ابن سينا آن را كامل «بايد گفته شود كه: شيرازى گفته است: و

 2 .  »ساخت

. 7 مقدّمة شرح ارجوزة طبّية ابن سينا، ص ) 2  . 6  ص ، 2 دائرة المعارف بزرگ اسالمى، ج ) 1 

پرداختند، از جمله مرحومدوستان گرامى ما كه خود پزشك بودند و به تاريخ پزشكى مىآبادى در تاريخ طبّ ايران و دكتر حسن تاج بخش در تاريخ دامپزشكىدكتر محمود نجم

نون پرداخته و مميّزاتو پزشكى ايران هر يك به سهم خود به تحليل محتوايى كتاب قااند كه كوشش آنان مأجور باد. دانشمندان غربىو نوآورى آن را به تفصيل بيان داشته

همچون ادوارد براون و الگودواولمان و ديتريش نيز فصلى از كتابهاى خود را كه در تاريخونانهاى علمى كتاب قاند؛ اختصاص به ابن سينا و بيان برجستگىطبّ اسالمى نگاشته

.انددادهكتاب قانون در قرن دوازدهم ميالدى به وسيلة جرارد كرمونانى به فرمان اسقف اعظم

نخستين براى ايتاليا ونيز در  1486 طليطله) به زبان التين ترجمه شد و در سال -تولد و (و گرفت قرار اروپايى دانشمندان دست در و شد چاپ  1593 و سپس در رم در سال بارو اليپزيك و فرانسه مونپوليه و لوى سن هاىدانشگاه در درسى كتابهاى جزو زودى به

ىپزشك دانشجويان و استادان دست در قرن چند براى بلژيك لوون و آلمان توبينگنو چاپ تاشكند در م  1960 - 1954 هاى ترجمة روسى كتاب در طى سال.گشتمى

صورت شرفكندى الرحمن عبد مرحوم وسيلة به كه آن فارسى ترجمة و گشت منتشردسترس در و شد چاپ  1363  سال در مجلّد هفت در سروش انتشارات وسيلة به گرفت،

.گرفت قرار علم اهلمطبعة در ق ه  1394  سال در و تهران در ق ه  1395 متن عربى كتاب قانون در سال

حكيم مرحوم. شد چاپ هند لكنهو در نامى چاپخانة در ق ه  1324  سال در و مصر بوالقپژوهشهاى و طبّ تاريخ مؤسّسة رئيس و همدرد دانشگاه رئيس و مؤسّس الحميد عبددر كه را اىنسخه آن در و ساخت منتشر مجلّد پنج در را قانون  1981  سال در طبّى

مؤلّف خط به اىنسخه روى از هجرى  618 ة اياصوفيه موجود است و در سال كتابخانچاپ بهترين اين و كرد مقابله موجود چاپى نسخة چهار با و داد قرار اصل شده، نوشتهمجلد چهار در چاپى  1987 / 1408  سال در آن از پس كه چند هر آيد،مى شمار به قانون

يروت منتشر شد كه مزيّت آن به اينب در الدين عزّ مؤسّسة وسيلة به

نام داروهاى مفرد و مركب و نام هاى گوناگون است كه جلد چهارم اختصاص به فهرست .هاى يونانى و فارسى داردپزشكان و اوزان و مكاييل و نباتات و حيوانات و واژه

هايى نظامى عروضى در مقالة طبّ از چهار مقاله پس از آنكه پزشك را به خواندن كتاب همچون فصول بقراط و مسائل حنين بن اسحاق و مرشد محمد بن زكرياى رازى و هداية

ر پايان كند دالمتعلمين اخوينى بخارى و اغراض الطّبية سيد اسماعيل جرجانى توصيه مى :كند و دربارة آن چنين گويداز قانون ياد مى

و اگر خواهد كه ازين همه مستغنى باشد به قانون كفايت كند. سيّد كونين و پيشواى »ر شكم گور خر است اين همة شكارها د» كلّ الصّيد فى جوف الفرا«فرمايد: ثقلين مى

همه كه گفتم در قانون يافته شود با بسيارى از زوائد و هر كه را مجلّد اوّل از قانون معلوم باشد از اصول علم طبّ و كلّيّات او هيچ بر او پوشيده نماند؛ زيرا كه اگر بقراط و جالينوس

كتاب ى درينزنده شوند روا بود كه پيش اين كتاب سجده كنند و عجبى شنيدم كه يك .بر بو على اعتراض كرد و از آن معترضات كتابى ساخت و اصالح قانون نام كرد

.نگرم كه مصنّف چه معتوة مردى باشد و مصنّف چه مكروة كتابىگوئى در هر دو مىچرا كسى را بر بزرگى اعتراض بايد كرد كه تصنيفى از آن او به دست گيرد، مسألة

 1 .  »نخستين بر او مشكل باشدهاى ديگر مورد توجّه و عنايت بخش داروهاى مفرده از كتاب قانون بيش از بخش

استخراج و با تعاريف هر يك هاى مختلف نام آن داروها دانشمندان بوده است و به صورت :از آنها به صورت مستقل چاپ شده است. از جمله

قاموس القانون فى الطّبّ البن سينا در اين كتاب نام داروهاى مفرده به صورت الفبائى - 1 همراه با معادل انگليسى آنها آورده شده است. اين كوشش كه به وسيلة ادارة تاريخ طبّ

وو تحقيق طبّى در دهلى ن

. 71 چهار مقالة نظامى عروضى، ص )1 

حيدرآباد در العثمانّيه المعارف دائرة وسيلة به م  1967 / 1387 صورت گرفته، در سال .است شده چاپ دكنكتاب االدوية المفردة و النباتات در اين كتاب داروهاى گياهى از روى چاپ قانون كه- 2 

قرار تفصيل و شرح مورد و شده استخراج گرفته صورت ميالدى  1593 در رم در سال .است شده چاپ المعارف دار مكتبة وسيلة به م  1983 / 1403  سال در بيروت در و گرفته

االدوية المفردة فى كتاب القانون فى الّطبّ اين كتاب كه به وسيلة دانشمندى گمنام- 3 دانشگاه در  192 اى خطّى از آن به شمارة به نام سليمان بن احمد تدوين شده و نسخه

ادهد تطبيق القانون كتاب اصل با االعسم االمير عبد مهنّد وسيلة به بوده موجود بغداد .است شده چاپ بيروت در االندلس دار وسيلة به م  1984 / 1404  سال در و شده

اهمّيّت و ارزش قانون بدان پايه بوده كه دانشمندان بسيار آن را مورد شرح و تفسير قراركردند و براى نشان دادندادند و مدرّسان آن كتاب به شروح و تفاسير آن مراجعه مى

ين شيرازى در كتاب شرح كليّات قانوناهمّيّت قانون كافى است به آنچه كه قطب الدّالتحفة السّعدية) آورده، مراجعه نمائيم تا ببينيم تا چه اندازه در قرن هفتم اين-خود (

كتاب از نظر علما و دانشمندان و اطبّا مهم بوده است. قطب الدّين در آغاز كتاب آشنايى :كندخود را با طبّ و كتاب قانون چنين بيان مى

خاندانى بودم كه به صناعت پزشكى مشهور بودند و آنان با دم عيسايى و دستمن از «پرداختند. در آغاز جوانى، به تحصيلموسايى خود به عالج مردم و اصالح مزاج آنان مى

اين فن و فراگيرى مجمل و مفصّل آن شايق شدم؛ شب بيدارى را بر خود واجب و راحتىنكه كتابهاى مختصر در پزشكى را فرا گرفتم وو خواب را بر خود حرام ساختم تا آ

هاى متداول را مشاهده كردم و در همة مطالبى كه به پزشكى وابستهدرمان

ها تحت ارشاد و راهنمايى پدرم، امام همام است، ممارست نمودم و همة اين كوشش ط زمان وضياء الدّين مسعود بن مصلح كازرونى بود كه در اين فن به اجماع اقران، بقرا

جالينوس اوان خود بود. وقتى من در پزشكى به حدس صائب و نظر ثاقب در درمان در مقام پزشك و چشم -خدايش رحمت كند-بيماران مشهور شدم، پس از وفات پدرم

پزشك، در بيمارستان مظفرى شيراز به خدمت پذيرفته شدم؛ در حالى كه بيش از يست سال به همان سمت باقى ماندم و گذشت و مدت بچهارده سال از عمر من نمى

براى آنكه به غايت قصوى و درجة عليا در اين فن برسم به خواندن كتاب كليات قانون ابن سينا نزد عم خود، سلطان حكيمان و پيشواى فاضالن كمال الدين ابو الخير بن

مصلح كازرونى، پرداختم و سپس، آن را نزد شمس الدين محمد بن احمد حكيم كيشى و شيخ شرف الدين زكى بوشكانى كه هر دو مشهور به مهارت در تدريس اين كتاب

هايى است كه در اين فن بودند، ادامه دادم. از آن جا كه اين كتاب از دشوارترين كتاب هاى غريب و اسرارنگاشته شده است و مشتمل بر لطايف حكمى و دقايق علمى و نكته

نه كه بايد از عهدة تدريس و تفهيم كتاب عجيب است، هيچ يك از مدرسان آن گوهايى هم كه بر كتاب نوشته شده بودند، وافى و كافى براى رسيدن آمدند و شرحبرنمى

به مقصود نبودند؛ زيرا شرح امام عالمه فخر الدين محمد بن عمر رازى فقط جرح بعض بودند، بود، نه شرح كل و كسانى هم كه از او پيروى كرده و بر كتاب شرح نوشته

همچون امام قطب الدين ابراهيم مصرى و افضل الدين محمّد بن نامور خونجى و ربيع الدين عبد العزيز بن عبد الواحد جيلى و نجم الدين ابو بكر بن محمد نخجوانى، بر آنچه فخر الدين گفته بود، چيزى نيفزوده بودند تا اينكه به جانب شهر دانش و كعبة حكمت

نصير خواجه-يّة قدسيّه و درگاه سنيّة زكيّة فيلسوف استادى نصيرى (و حضرت عليّه بهالدين طوسى) روى آوردم كه او برخى از دشواريها را گشود و برخى ديگر، باز بر جاى

ماند؛ زيرا، احاطه به قواعد حكمت در شناخت اين كتاب كافى نيست، بلكه شخص بايد ممارست در قانون عالج در تعديل

باشد. سپس، براى هدف خود، به خراسان و از آنجا به عراق عجم و عراق عرب مزاج داشتهو سپس به بالد روم مسافرت كردم و با حكيمان اين شهرها و پزشكان اين بالد بحثها و

دانستند فرا گرفتم؛ هر چند هاى كتاب داشتم و آنچه را آنان مىگفتگوها دربارة دشوارىها بود. ناچار، دست كمك به سلطان كتاب بيش از دانستههاى كه در بالد روم نادانسته

ى به او نوشتم كه در اين باره انامه  681 مصر، ملك منصور قالوون دراز كردم و در سال مرا مدد رساند. در نتيجه، به سه شرح كامل از كلّيّات قانون دست يافتم كه نخستين، از

ابى الحزم قرشى معروف به ابن نفيس و فيلسوف محقّق عالء الدين ابو الحسن على بن دومين، از طبيب كامل يعقوب بن اسحاق سامرى متطبّب و سومى، از طبيب حاذق ابو

ايى هالفرج يعقوب بن اسحاق متطبّب مسيحى، معروف به ابن قف بود و نيز، به كتابجم ل نهاى سامرى به ايرادهاى طبيب فاضديگر مربوط به قانون برخوردم، از جمله: پاسخ

الدين ابن المفتاح بر برخى از مواضع كتاب و نيز، تنقيح القانون هبة اللّه ابن جميع يهودى مصرى كه ردّ بر شيخ است و برخى از حواشى عراقيّه كه امين الدوله ابن تلميذ بر حواشى كتاب قانون نوشته است و نيز، كتاب امام عبد اللطيف بن يوسف بغدادى كه گفتار ابن

.ا در تنقيح القانون رد كرده استجميع رهنگامى كه اين شروح را بررسى و مطالعه كردم، حلّ بقية كتاب بر من آسان شد، چنان كه موضع اشكال و محلّ قيل و قال باقى نماند و اطمينان يافتم كه منابعى را كه گرد

تاب بر كشود. لذا تصميم گرفتم كه شرحى ام، نزد كسى ديگر در عالم يافت نمىآوردههاى كتاب را حل كند و نقاب از چهرة معانى آن بگشايد و اعتراضات بنويسم كه دشوارى

شارحان را پاسخ گويد و در اين شرح، لفظ متن را با شرح ممزوج ساختم تا آنكه اصل كتاب از زوايد و اضافات ممتاز باشد و گذشته از خالصة شروحى كه ياد شد، از اختيارات

بن تلميذ گردآورده است و بستان االطباء ابن مطران و فصول طبّيه كه حاوى رازى كه ا از مجلس شيخ استفاده شده است و ثمار المسائل الطبيّة ابو الفرج عبد اللّه

بن طيّب و اجوبة للمسائل كه ابن بطالن در دعوة االطباء آورده است و همچنين، از قراضةدر تشريح و شرح ابن ابى صادق نيشابورى بر طبيعيّات و نوادر المسائل و كتب جالينوس

منافع االعضاء جالينوس و خلق االنسان ابو سهل مسيحى استفاده كردم و اين كتاب رانزهة الحكماء و روضة االطباء ناميدم، كه موسوم به التّحفة الّسعدية است تا با اين اسم،

را ن سينا تحرير كتاب قانوندانيم ابچنانكه مى» تيمّن و با اين رسم تفأل جسته باشم.اى از آن را در رى و پايان آن را در همدان انجام داده و تادر جرجان آغاز كرده و پاره

مدتى مورد شناسايى و ارزيابى قرار نگرفته و بعد از نيم قرن از تأليف، به بغداد رسيده ويناته است. ابن سنيم قرن ديگر بر آن گذشته تا به قرطبه در دسترس اهل علم قرار گرف

خود در انديشة اين بوده كه شرحى بر كتاب بنويسد ولى اشتغاالت فراوان و مرگ زودهنگام او مانع از تحقّق اين خواست او شد و يكى از شاگردان او محمد بن يوسف ايالقىبخشى از كلّيّات قانون را مختصر كرده و آن را به نام الفصول االيالقية موسوم ساخته

را قانون كتاب  560 پس از آنكه برخى از دانشمندان همچون ابن تلميذ متوّفى است.ندان به آن جلب شد و شروح و حواشى و تالخيصىدانشم توجّه دادند قرار درسى كتاب

بر كتاب نگاشته گرديد كه گذشته از آنچه كه قطب الدّين شيرازى در آغاز شرح كلّيّات :كتابهاى زير نام ببريمتوانيم از قانون ياد كرده، مى

.ق  575 حواشى بر كتاب قانون از ابو جعفر عمر بن على بن البذوخ مغربى متوفى - 1 را آن كه  589 مختصر كتاب القانون از ابو نصر سعيد بن ابى الخير مسيحى متوفى - 2 

.است ناميده االقتضاب .ق  615 تعاليق كتاب القانون، كمال الدين مظفر بن ناصر الحمصى متوفى - 3 شرح الكلّيّات من كتاب القانون، قطب الدين مصرى ابراهيم بن محمد سلمى متوفى- 4  .ق  618 

اختصار الكلّيّات من كتاب القانون، رفيع الدين ابو حامد عبد العزيز الجيلى متوفى- 5.ق  641 1.  ق  586 شرح الكلّيّات من كتاب القانون، ابن القف كركى متوفى  -6 

هاى قانون همان بوده كه قطب الدّين شيرازى در دسترس داشته و آنمهمترين شرحمتوفى سامرى و  606  متوفى رازى فخر و  594 عبارت بود از شرح ابن جميع متوفى

. 687  متوفى نفيس ابن و  681 در شبه قارة هند و پاكستان كتاب قانون مورد پذيرش پزشكان و داروشناسان قرار گرفتو شروح و حواشى و تعليقاتى بر آن نگاشته گرديد كه پروفسور ظلّ الرّحمن همة آنها رادر طى كتابى كه ترجمة فارسى آن در كنگرة همدان به وسيلة انجمن آثار و مفاخر

.گردد، ياد كرده استفرهنگى عرضه مىرفته، شرحهايى كه در شبه قارة هندوستان مورد توجه و عنايت قرار گاز مهمترين شرح

كلّيّات قانون محمد بن محمود آملى است كه همراه با شرح حكيم على گيالنى كه جزء .اول آن به صورت سنگى به وسيلة چاپخانة كاشى رام در الهور چاپ شده است

هاىكند و پس از ياد كردن از شرحمؤلّف كتاب در آغاز اشاره به اهمّيّت كتاب قانون مىالدين خونجى و ابن نفيس قرشى، شرح قطب الدّين شيرازى را امام فخر رازى و افضلاجتمع عنده ممّا يتعلّق بكلّ الكتاب ما لم يجتمع عند أحد«نمايد: بدين گونه توصيف مى

-من األصحاب، و اشتغل ببسطه و حلّه و سعى فى استخراج لبّه من قشره. و الحقّ اّنهن مجمال و حلّ ما وجده ملغزا و بسط ما ظنّهقيّد ما كان مرسال و فصّل ما كا-رحمه اللّه

از ابن سينا كتابهاى فراوانى در» موجزا و بالغ فى رّد االعتراضات و سدّ أبواب المعارضات پزشكى باقى مانده كه براى آشنايى و دسترسى به آنها

. 559  ص ، 1 مختصر تاريخ الطّبّ العربى، ج ) 1 

توان از فهرست قنواتى و يحيى مهدوى استمداد جست؛مىچنانكه پيش از اين ياد شد ولى مناسب است كه از ارجوزة ابن سينا در طبّ ياد كرد كه او در آن از ذوق شعرى خودكمك گرفته و مسائل پزشكى را براى سهولت يادگيرى متعلّمان و دانشجويان به سلك

.نظم در آورده استابن سينا براى آنكه نشاطى براى دانشجويان پزشكى به وجود آورد و حفظ مطالب آن رابر آنان آسان گرداند، همة ابواب پزشكى را به نظم در آورد. اين منظومه كه مشتمل بر

الّطبّ فى االرجوزة نام به جهت همين از و شده سروده رجز بحر در است بيت  1326 الميسّر للحفظ و«د اندلسى آن را با عبارت: رش ابن كه كتاب اين. است شده خوانده

كند مورد توجّه دانشمندان شرق و غرب قرار گرفت؛ چنانكهتوصيف مى» المنشّط للنّفسمتن و اروپا مهم شهرهاى در  1649  تا  1522 هاى ترجمة التينى آن شش بار طى سال

منتشر گرديد. بهترين و چاپ لكنهو در  1845  سال در و كلكته در  1829  سال در عربىچاپ ارجوزه چاپى است كه در آن متن عربى همراه با ترجمة التين قرن سيزدهم و

ملّى مركز كوشش به چاپ اين. است شده چاپ پاريس در  1956 ترجمة فرانسه در سال و حكومت الجزاير منتشر گرديده است. ابن سينا C. N. R. Sفرانسه عالى تحقيقات

:كندتعريف و تقسيم طبّ، كتاب خود را چنين آغاز مىدر سبب فى بدن عنه عرض من/ الطّبّ حفظ صحّة برء مرضو العلم فى ثالثة قد اكتمل/ قسمته األولى لعلم و عمل

دارى تندرستى و بهبود بخشيدن بيمارى كه از سبب و عرضى(پزشكى عبارتست از نگهگردد و علم آن در سه بخشبر بدن وارد آمده. تقسيم آغازين آن به علمى و عملى برمى

شود.) او در اين ارجوزه مانند ساير كتابهاى پزشكى اسالمى پس از تقسيمكامل مىها و اخالط و اعضا و قوىبيعيّات، يعنى اركان و مزاجپزشكى به نظرى و عملى به ذكر ط

اهپردازد و از عناصر ضرورى براى حفظ تندرستى يعنى هوا و خوردنىو ارواح و افعال مى

كند وو حركت و سكون و خواب و بيدارى و استفراغ و احتقان بحث مىها و نوشيدنى .نمايدىها و داروها و درمان آنها را بيان مانواع بيمارى

در اهمّيّت ارجوزة ابن سينا همين بس كه ابن رشد فيلسوف و پزشك اندلسى متوفىاز يكى وسيلة به ميالدى  1284  سال در شرح اين و كرده شرح را آن هجرى  595 

عربى نمت. است شده ترجمه التين زبان به فرانسه مونپوليه پزشكى دانشكدة استادانشده منتشر و چاپ قطر دانشگاه وسيلة به. م  1996 /ق. ه  1417  سال در رشد ابن شرحر مقدّمهد كه گرديد نگاشته سينا ابن ارجوزة بر ديگر شرح نه حدود رشد ابن از پس. است

.شرح ابن رشد نام نويسندگان آنها ياد شده استهاى ديگرى نيز به ابن سينا نسبت داده شده؛ ازگذشته از اين ارجوزة معروف، ارجوزه

جمله: ارجوزه در تشريح، ارجوزه در مجريّات طبّى، ارجوزه در فصول چهارگانه، ارجوزهها در كتاب مؤلّفات ابن سينا به وسيلة جورجدر وصيّتهاى پزشكى كه تفصيل اين ارجوزه

.قنواتى ياد گرديده استانونابن سينا هر چند كتابهاى مهم خود همچون شفا و نجات و اشارات را در فلسفه و ق

هاى اسالمى نوشت و همينو ارجوزه را در طبّ به زبان عربى يعنى زبان علمى حوزهو سار مسير الشّمس فى كّل«موجب گرديد كه آثار او در شرق و غرب عالم سير كند

، در عين حال او زبان مادرى خود را مغفول ننهاد و آثارى از او به اين زبان باقى» بلدةن آنها دانشنامة عالئى است كه مشتمل بر جميع اجزاى فلسفهمانده است كه مهمتري

شود. او اين كتاب را هنگام اقامت خوديعنى منطق و الهيّات و طبيعيّات و رياضيّات مى .در اصفهان نگاشته و به نام عالء الدّوله ابن كاكويه موسوم و به او تقديم داشته است

فارسى را در برابر اصطالحات عربى به ارزش اين كتاب در اين است كه شيخ مصطلحاتمگفتند زبان فارسى زبان علكار برده و ثابت كرده است كه بر خالف عقيده برخى كه مى

 1331 توان بيان و بررسى كرد. در سال نيست، با زبان فارسى هر گونه علمى را مى

مفراه ايران در سينا ابن المللى بين كنگرة مقدّمات كه قمرى  1371 مطابق با شمسىملى آثار انجمن وسيلة به عالئى نامة دانش جمله از سينا ابن فارسى آثار مجموعة شد،مى

.مة آنها ناياب استه اكنون كه گرديد منتشر و چاپاكنون كه كنگرة بين المللى ديگرى دربارة ابن سينا در همدان يعنى جايى كه چراغ

نظارت دانشگاه بو على سيناى همدان و زندگى ماّدى او خاموش گشت تحت اشراف و- 2 فناورى، و تحقيقات علوم، وزارت- 1 انجمن آثار و مفاخر فرهنگى با مساعدت و حمايت:

استاندارى- 4 اسالمى، ارشاد و فرهنگ وزارت- 3 اشت، درمان و آموزش پزشكى،بهد وزارتكل ادارة- 7 كشور،  6 دانشگاه پيام نور منطقه - 6 فرهنگستان علوم پزشكى،- 5 همدان،شد دانسته مناسب شود،مى برگزار همدان فرماندارى- 8 همدان، اسالمى ارشاد و فرهنگ

ر انتساب برخى از آنها به شيخ مورد ترديد است،د چند هر فارسى مجموعة اين كههمزمان با چاپ كتابهاى ديگر و مجموعة مقاالت كنگره چاپ و منتشر شود و در اختيار

:قرار گيرد. اين مجموعه عبارتند ازاهل علم - 4  عالئى دانشنامة منطق- 3  عالئى دانشنامة طبيعيّات- 2 الهيّات دانشنامة عالئى - 1 

لغت در رساله پنج- 7 رسالة جودّيه - 6 رسالة نفس - 5 ترجمة فارسى اشارات و تنبيهات ظفرنامه- 9  موجودات سلسلة كيفيت و حقيقت در رساله- 8  قرآن سور از برخى تفسير وو سينا ابن نامةجشن- 13  طبيعيّات قراضة- 12  المعزّمين كنوز- 11  شناسىرگ- 10 

األسئلة و االجوبة- 14 هم به اين مجموعه اضافه گرديده است: عربى كتاب دو اينها بر عالوهشرح- 15 (پرسش و پاسخ ميان ابو ريحان و ابن سينا و دفاع فقيه معصومى از ابن سينا)

الهيّات كتاب شفا از مالّ مهدى نراقى از روى نسخه به خط مؤّلف. گذشته از كتابهاى يادهاىشده قرار است كه شرح كليّات قانون ابن سينا از قطب الدّين شيرازى بر پاية نسخه

خطّى كتابخانة بو على همدانى و كتابخانة بادليان اكسفورد در همين مجموعه چاپ و.منتشر گردد

داند اين ابتكار دانشگاه بو على همدان را در زنده گردانيدن نامدر پايان بر خود الزم مىكوشند او راو آثار اين حكيم و طبيب بزرگ ايرانى در اين برهة از زمان كه ديگران مىبه خود منسوب دارند، تبريك بگويد و توفيق اولياى اين كنگره را كه اكنون

على ابو بزرگداشت روز يعنى  1383 آن هستند تا در آغاز شهريور اندركار مقدّماتدست.و كرمه تعالى بمنّه. است خواهان بزرگ خداوند از گردد برگزار پزشك روز سينا،

منابع و مĤخذ .م  1981 االسفار العقليّة، صدر الدّين شيرازى، بيروت، . 1  .ق ه  1326 بغية الوعاة، سيوطى، قاهره، . 2  .ش ه  1347 ترجمة تاريخ الحكماء، قفطى، تهران، . 3  .م  1964 . /ق ه  1365 ترجمة تاريخ حكماء االسالم، بيهقى، دمشق، . 4 ترجمة رشف النّصائح االيمانيّة فى كشف الفضائح اليونانيّة، به اهتمام نجيب مايل . 5 

. 1365 هروى، تهران، .ابن سيناجوامع علم الموسيقى، . 6  .م  1909 . /ش ه  1327 چهار مقاله، نظامى عروضى، ليدن، . 7  . 1368 تهران، ، 2 دائرة المعارف بزرگ اسالمى، زير نظر سيّد كاظم بجنوردى، ج . 8  .ق ه  1317 السّبع الشداد، ميرداماد، چاپ سنگى، . 9  .ش ه  1348 تهران،شرح غرر الفرائد يا شرح منظومة حكمت سبزوارى، . 10 صون .Hant 12 . 263 شرح كليّات القانون، قطب الدّين شيرازى، بادليان، شمارة . 11 

.المنطق و الكالم عن المنطق و الكالم، تحقيق على سامى النشار، قاهره .ش ه  1356 قبسات، مير داماد، تهران، . 13  .الكامل فى التّاريخ، ابن االثير . 14 .ق ه  1369 الكندى فى الفلسفة االولى، رسائل الكندى الفلسفية، قاهره، كتاب . 15  .م  1950 / 1974 المباحثات، ابن سينا، در كتاب ارسطو عند العرب، عبد الرحمن بدوى، قاهره، . 16 

.م .ش  1371 . /ق  1413 المباحثات، ابن سينا، قم، . 17  .م  1984 السّامرّائى، بغداد،مختصر تاريخ الطّبّ العربى، كمال . 18 

، Temkin Owseiمطالعاتى دربارة طبّ اسكندرانى در دورة متأخر، تمكين . 19 مجّلة تاريخ

.م  1935  سال ، 3 پزشكى، شمارة .ق ه  1353 المعتبر، ابو البركات بغدادى، حيدرآباد، . 20  .ش ه  1363 مفاتيح الغيب، صدر الدّين شيرازى، تهران، . 21  .م  1996 مقدّمة شرح ارجوزة طبّية ابن سينا، انتشارات دانشگاه قطر، . 22  .م  1952 مقدّمة كتاب الشفاء، المنطق، المدخل، قاهره، . 23  .م  1910 منطق المشرقيين، ابن سينا، قاهره، . 24  .م  1976 نزهة االرواح، شهرزورى، حيدرآباد، . 25