НАСТАВНА ТЕМА бр. 12 НАСЛЕДУВАЊЕ

НАСТАВНА ЕДИНИЦА бр. 1

КАКО СЕ ПРЕНЕСУВААТ НАСЛЕДНИТЕ ОСОБИНИ КАЈ ЖИВОТНИТЕ

Дата: 15.05.2012 О.У. “Песталоци“ - Скопје

Наставник: Нетка Димоска

2. ДА СЕ ПОТСЕТИМЕ:

КОИ СЕ ЗАЕДНИЧКИ ОСОБИНИ ЗА СИТЕ ЖИВИ ОРГАНИЗМИ?

1. ЖИВОТНИТЕ ПРОЦЕСИ:- Исхрана- Дишење- Движење- Реагирање на средината- Приспособување кон животните услови- Растење- Развивање- Размножување2. ОРГАНИЗАЦИЈАТА:2.а. Едноклеточни организми (сите животни функции се вршат во

една клетка)

2.б. Повеќеклеточни организми (поседуваат различни нивоа на организација)

- Клетки Ткива Органи Органски системи Организам

3. КЛЕТОЧНАТА ГРАДБА:Сите живи организми (растителни и животински) се изградени

од клетки.

3. КАКО ШТО ВЕЌЕ ЗНАЕМЕ – РАЗМНОЖУВАЊЕТО Е ЕДНА ОД ОСНОВНИТЕ БИОЛОШКИ ОДЛИКИ НА СЕКОЈ ЖИВ ОРГАНИЗАМ. СО РАЗМНОЖУВАЊЕТО СЕ СОЗДАВААТ ПОСТОЈАНО НОВИ ПОКОЛЕНИЈА КОИ ЛИЧАТ НА СВОИТЕ РОДИТЕЛИ. НА ПРИМЕР ОД ЕДНОКЛЕТОЧНОТО ЧЕВЛИЧЕ (PARAMECIUM) СЕ ДОБИВААТ ИСТИ КЛЕТКИ-ЌЕРКИ, ОД РИБАТА – РИБИ, ОД ЖАБАТА – ЖАБИ, ОД ГУЛАБОТ – ГУЛАБИ, ОД ВОЛКОТ – ВОЛЦИ, ОД ЛАВОТ – ЛАВЧИЊА (СЛ.1. –ЛЕВО) И ОД НОСОРОГОТ – НОСОРОГЧИЊА (СЛ.2. – ДЕСНО) ИТН. ПРИТОА ЧЕСТОПАТИ НА СИТЕ НИ СЕ ИМА СЛУЧЕНО НЕКОЈ ДА НИ РЕЧЕ ДЕКА ЛИЧИМЕ НА НАШАТА МАЈКА ИЛИ НА НАШИОТ ТАТКО. И НАЈВЕРОЈАТНОНО СЕКОЈ ОД ВАС СЕ ИМА ЗАПРАШАНО ЗОШТО ИМА ОЧИ КАКО НЕГОВИОТ ТАТКО, УСТА КАКО НЕГОВАТА МАЈКА, НОС КАКО НЕГОВИОТ ДЕДО ИТН. СИГУРНО СЕКОЈ СЕ ИМА ЗАПРАШАНО , КАКО ТИЕ ОСОБИНИ МУ СЕ ПРЕНЕСЕНИ ОД РОДИТЕЛИТЕ.

СЛИЧНОСТА НА ПОКОЛЕНИЕТО СО СВОИТЕ РОДИТЕЛИ НАСТАНУВА КАКО РЕЗУЛТАТ НА ЕДНА ПРИРОДНА ПОЈАВА, КОЈА СЕ НАРЕКУВА НАСЛЕДУВАЊЕ. ПРЕКУ ПРОЦЕСОТ НА НАСЛЕДУВАЊЕ, ОСОБИНИТЕ НА ДВАТА РОДИТЕЛИ СЕ ПРЕНЕСУВААТ НА ПОКОЛЕНИЕТО. ОСОБИНИТЕ ШТО СЕ ПРЕНЕСУВААТ ОД РОДИТЕЛИТЕ НА НИВНИТЕ ДЕЦА СЕ НАРЕЧЕНИ НАСЛЕДНИ ОСОБИНИ. ЗНАЧИ СЕКОЈ РОДИТЕЛ МУ ПРЕДАВА НА СВОЕТО ПОКОЛЕНИЕ НАСЛЕДЕН МАТЕРИЈАЛ КОЈ Е ОДГОВОРЕН ЗА НАСЛЕДНИТЕ ОСОБИНИ. НАСЛЕДУВАЊЕТО Е НЕПОСРЕДНО ПОВРЗАНО СО КЛЕТКАТА, ОДНОСНО СО КЛЕТОЧНОТО ЈАДРО ВО КОЕ Е СМЕСТЕН НАСЛЕДНИОТ МАТЕРИЈАЛ.

4. ШТО ПРЕТСТАВУВА КЛЕТКАТА?Клетката е основна, структурна и функционална единица на сите живи организми. Секоја клетка

е самостојна целина која ги покажува сите карактеристики на живот независно од другите клетки.

КОИ СЕ СОСТАВНИТЕ ДЕЛОВИ НА

ЖИВОТИНСКАТА КЛЕТКА?

- Клеточна мембрана- Цитоплазма- И клеточни

органели :- Митохондрии- Јадро

Сл. 3. Составни делови на три вида на типични клетки (животинска, растителна и бактериска клетка)

6. ЈАДРОТО Е НАЈГОЛЕМАТА КЛЕТОЧНА ОРГАНЕЛА!ЈАДРОТО СОДРЖИ НАСЛЕДЕН МАТЕРИЈАЛ КОЈ Е ОДГОВОРЕН ЗА СИТЕ ПРОЦЕСИ НА КЛЕТКАТА, ПА И ЗА САМАТА ДЕЛБА НА КЛЕТКИТЕ (А ОТТУКА И ЗА РАЗМНОЖУВАЊЕТО НА ПОВЕЌЕКЛЕТОЧНИТЕ ОРГАНИЗМИ).

ВО ЈАДРОТО Е СМЕСТЕН НАСЛЕДНИОТ МАТЕРИЈАЛ. КОГА КЛЕТКАТА МИРУВА ОДНОСНО НЕ СЕ ДЕЛИ, ТОГАШ ОВАА НАСЛЕДНА ГЕНЕТСКА МАТЕРИЈА ИМА ИЗГЛЕД НА ТЕНКИ КОНЧЕСТИ СТРУКТУРИ СО ЗРНЕСТА ФОРМА – И Е НАРЕЧЕНА ХРОМАТИН (Сл.4). ХРОМАТИНОТ Е ИЗГРАДЕН ОД ЕДНА СЛОЖЕНА БЕЛКОВИНЕСТА МАТЕРИЈА, СОСТАВЕНА ОД ДЕЗОКСИРИБОНУКЛЕИНСКА КИСЕЛИНА – ДНК (ИЛИ DNA), ВО КОЈА СЕ СМЕСТЕНИ НАСЛЕДНИТЕ ОСОБИНИ. ОВИЕ НАСЛЕДНИ ОСОБИНИ, ХОЛАНДСКИОТ НАУЧНИК ЈОХАНСЕН ГИ НАРЕКОЛ ГЕНИ. СИТЕ ГЕНИ КОИ ГИ ПОСЕДУВА КЛЕТКАТА, ОДНОСНО ОРГАНИЗМОТ ПРЕТСТАВУВААТ ГЕНОТИП. ЗНАЧИ, ПОД ГЕНОТИП СЕ ПОДРАЗБИРА ЗБИР ОД СИТЕ ГЕНИ, ОДНОСНО ГЕНЕТСКИ ИНФОРМАЦИИ СОДРЖАНИ ВО КЛЕТКАТА. ПРЕД ДА ПОЧНЕ ДА СЕ ДЕЛИ КЛЕТКАТА, ХРОМАТИНОТ СЕ ЗГУСНУВА, ЗДЕБЕЛУВА И ФОРМИРА ХРОМОЗОМИ (Сл.4.).

Сл.4. ИЗГЛЕД НА ХРОМАТИН И ХРОМОЗОМИ ВО ДВЕ СОСЕДНИ КЛЕТКИ

Сл.5. Хроматин, и неговата згусната т.е. кондензирана форма наречена хромозом.

Слика 6. Електрон микроскопска фотографија на хромозоми во јадро на клетка.

Слика 7. Хромозоми во јадро на телесна клетка од човек – припадник на женски пол.

Сл.8. Електрон микроскоп-ска фотографија на хромозомите X и Y кои го одредуваат полот кај човекот (во случајот имаме машки пол)

10. ЗА ДА СЕ ПРЕНЕСАТ НАСЛЕДНИТЕ ОСОБИНИ, ПОТРЕБНО Е ДА НАСТЕНЕ ПОЛОВО РАЗМНОЖУВАЊЕ.

При половото размножување, новиот организам се развива од оплодената јајце клетка која се нарекува зигот. Зиготот всушност претставува првата телесна клетка на новодобиениот организам со полово размножување. Во зиготот се наоѓаат наследните фактори (материи) од двата родители. Во еден организам, сите телесни т.е. соматски клетки имаат ист број на хромозоми. Половите клетки т.е. гамети (сперматозоиди кај машкиот пол и јајце клетки кај женскиот пол) имаат двојно помалку хромозоми.

На пример, телесните т.е. соматските клетки кај човекот содржат 23 пара или вкупно 46 хромозоми во своето јадро. Додека пак, половите клетки кај човекот (X и Y сперматозоидите и јајце клетката), содржат само 23 хромозoми. При спојување на машката и женската клетка, бројот на хромозомите се удвојува. Значи оплодената јајце клетка – зигот има 46 хромозоми (по 23 хромозоми од двата родители – од сперматозоидот на таткото и од јајце клетката на мајката).

12. РАЗЛИЧНИТЕ ВИДОВИ НА ОРГАНИЗМИ ИМААТ РАЗЛИЧЕН БРОЈ НА ХРОМОЗОМИ ВО ЈАДРАТА НА СВОИТЕ ТЕЛЕСНИ КЛЕТКИ.

НА ПРИМЕР:- КОЊСКАТА ГЛИСТА ИМА 2 ХРОМОЗОМИ- ВИНСКАТА МУШИЧКА ИМА 8 ХРОМОЗОМИ.- КОЗАТА ИМА 60 ХРОМОЗОМИ- СРНАТА ИМА 70 ХРОМОЗОМИ- РИБАТА ИМА 100 ХРОМОЗОМИ- А НЕКОИ ВИДОВИ НА ПРАЖИВОТНИ ИМААТ И ДО 1600 МАЛИ ХРОМОЗОМИ

ХРОМОЗОМИТЕ го добиле своето име од двата грчки збора (chroma – “обоено“ или хрома – боја , сома – тело) Ако ги набљудуваме хромозомите со електронски микроскоп, ќе видиме дека тие претставуваат спирално извиткани ленти (зони) во кои се наоѓаат гените. Всушност во тие хромозоми е сместен наследниот материјал т.е. гени. ГЕНИТЕ претставуваат носители на наследните особини, или поинаку кажано, во генот се запишани наследните особини. Најчесто еден ген е одговорен за една особиа, но може и повеќе гени да бидат одговорни за една особина.

Најчесто, видливите или истакнатите особини кои ги наследуваме од едниот родител (од таткото или мајката) се нарекуваат ДОМИНАНТНИ ОСОБИНИ, а гените кои ги носат таквите особини се нарекуваат ДОМИНАНТНИ ГЕНИ. Особините кои не се истакнуваат или не се видливи надворешно се нарекуваат РЕЦЕСИВНИ

ОСОБИНИ, а пак гените кои ги носат таквите особини се нарекуваат РЕЦЕСИВНИ

ГЕНИ. Рецесивните гени не се изгубени, тие можат да бидат пренесени на втората генерација (пр. од родители – преку деца – на внуци).