Warszawa 2010

Zabójstwo Zabójstwo wielokrotnewielokrotne

Profi lowanie kryminalneProfi lowanie kryminalneKacper GradońKacper Gradoń

5

Książka poświęcona pamięci Profesora Lecha Falandysza,który zachęcił mnie do zmierzenia się z fascynującą przygodą,

jaką jest praca naukowa.

6

7

Spis treści

Od autora ..................................................................................................................................... 11

Słowo wstępne ............................................................................................................................ 17

CZĘŚĆ I. PROBLEMATYKA DEFINICYJNA ...................................................................... 19

Rozdział 1. Formy dokonania przestępstwa zabójstwa w świetle polskiego kodeksu karnego ..................................................................................................... 21

Rozdział 2. Formy zabójstwa wielokrotnego ....................................................................... 241. Wprowadzenie .................................................................................................................. 242. Zabójstwa zawodowe (zabójstwa na zlecenie) ............................................................ 243. Zabójstwa dokonywane przez terrorystów .................................................................. 254. Kategoria „zabójców państwowych” ............................................................................. 255. Zabójstwo masowe ........................................................................................................... 26

Rozdział 3. Zabójstwo seryjne ................................................................................................. 38

Rozdział 4. Typologia kryminologiczna zjawiska zabójstwa seryjnego (motywacja sprawców).............................................................................................................. 43

1. Wprowadzenie .................................................................................................................. 432. Ogólna charakterystyka typologii motywacyjnej modelu Holmesów .................... 433. Omówienie poszczególnych kategorii motywacyjnych według typologii

Holmesów .......................................................................................................................... 463.1. Zabójcy seryjni wizjonerzy ..................................................................................... 463.2. Zabójcy seryjni misjonarze ..................................................................................... 483.3. Seksualni zabójcy seryjni dążący do zaspokojenia żądzy ................................. 503.4. Zabójcy seryjni ukierunkowani na emocje .......................................................... 593.5. Zabójcy seryjni ukierunkowani na komfort ........................................................ 603.6. Zabójcy seryjni ukierunkowani na dominację .................................................... 62

Rozdział 5. Typologia kryminalistyczna zjawiska zabójstwa seryjnego (organizacja przestępstwa) ....................................................................................................... 65

1. Zagadnienia typologiczne ............................................................................................... 652. Zabójca zorganizowany – opis przypadku ................................................................... 71

8

Spis treści

3. Zabójca niezorganizowany – opis przypadku ............................................................. 724. Podsumowanie typologii organizacji przestępstwa .................................................... 73

CZĘŚĆ II. ANALIZA KRYMINOLOGICZNA FENOMENU ZABÓJSTWA SERYJNEGO ............................................................................................................................... 77

Rozdział 1. Teorie psychologiczne dotyczące zjawiska ...................................................... 79

Rozdział 2. Teorie psychiatryczne dotyczące zjawiska ...................................................... 991. Wprowadzenie .................................................................................................................. 992. Psychozy i schizofrenia .................................................................................................. 1003. Rozszczepienie osobowości i dysocjacja ..................................................................... 1014. Zaburzenia neurotyczne ................................................................................................ 1025. Psychopatia ...................................................................................................................... 1046. Parafilie ............................................................................................................................. 1077. Zaburzenia identyfikacji płciowej, homoseksualizm i dysfunkcje seksualne ....... 1118. Problematyka uzależnień ............................................................................................... 112

Rozdział 3. Teorie socjologiczne dotyczące zjawiska ....................................................... 114

Rozdział 4. Teorie biomedyczne dotyczące zjawiska ........................................................ 1311. Wprowadzenie ................................................................................................................ 1312. Podejście ewolucyjne ...................................................................................................... 1323. Podejście neurologiczne ................................................................................................. 1334. Podejście biochemiczne .................................................................................................. 1355. Podejście genetyczne ...................................................................................................... 137

Rozdział 5. W stronę kryminologii kulturowej...? ............................................................ 141

CZĘŚĆ III. ANALIZA KRYMINALISTYCZNA FENOMENU ZABÓJSTWA SERYJNEGO ............................................................................................................................. 155

Rozdział 1. Początki profilowania kryminalnego – rys historyczny ............................. 157

Rozdział 2. Profilowanie kryminalne – przegląd współcześnie wykorzystywanych metod ..................................................................................................... 165

1. Klasyczne profilowanie według modelu FBI ............................................................. 1651.1. Etap pierwszy. Zbieranie danych dla celów profilowania ............................... 1661.2. Etap drugi. Organizacja i integrowanie danych dla celów dalszego

procesu decyzyjnego .............................................................................................. 1681.3. Etap trzeci. Ocena przestępstwa .......................................................................... 1701.4. Etap czwarty. Budowa profilu kryminalnego .................................................... 172

Pierwszy filtr kontrolny: sprawdzenie profilu ................................................... 1741.5. Etap piąty. Praca dochodzeniowo-śledcza ......................................................... 174

Drugi filtr kontrolny: nowy materiał dowodowy ............................................. 175

9

Spis treści

1.6. Etap szósty. Aresztowanie podejrzanego ........................................................... 1751.6.1. Przypadek pierwszy .................................................................................... 1751.6.2. Przypadek drugi .......................................................................................... 179

2. Model profilowania autorstwa Holmesów ................................................................. 1842.1. Dwie typologie podpalaczy .................................................................................. 1852.2. Typologia sprawców zgwałceń ............................................................................. 1862.3. Typologia sprawców przestępstw pedofilskich ................................................. 1882.4. Analiza geograficzna w modelu Holmesów....................................................... 1892.5. Analiza wiktymologiczna w modelu Holmesów .............................................. 190

3. Model profilowania autorstwa Keppela ...................................................................... 1913.1. Typ dominacyjno-asertywny ................................................................................ 192

3.1.1. Dynamika przestępstwa ............................................................................. 1923.1.2. Forma zabójstwa .......................................................................................... 1923.1.3. Profil sprawcy ............................................................................................... 1923.1.4. Przykład ........................................................................................................ 193

3.2. Typ dominacyjno-zapewniający ......................................................................... 1933.2.1. Dynamika przestępstwa ............................................................................. 1933.2.2. Forma zabójstwa .......................................................................................... 1943.2.3. Profil sprawcy ............................................................................................... 1943.2.4. Przykład ......................................................................................................... 194

3.3. Typ gniewno-odwetowy ....................................................................................... 1953.3.1. Dynamika przestępstwa ............................................................................. 1953.3.2. Forma zabójstwa .......................................................................................... 1953.3.3. Profil sprawcy ............................................................................................... 1963.3.4. Przykład ......................................................................................................... 196

3.4. Typ gniewno-ekscytacyjny ................................................................................... 1973.4.1. Dynamika przestępstwa ............................................................................. 1973.4.2. Forma zabójstwa .......................................................................................... 1973.4.3. Profil sprawcy ............................................................................................... 1983.4.4. Przykład ......................................................................................................... 198

3.5. Robert Keppel i system H.I.T.S. ............................................................................ 1984. Model profilowania autorstwa Turveya ...................................................................... 200

4.1. Komponent I – Analiza śladów ............................................................................ 2024.2. Komponent II – Analiza wiktymologiczna i ocena ryzyka .............................. 2034.3. Komponent III – Analiza cech miejsca przestępstwa ....................................... 2034.4. Komponent IV – Charakterystyka nieznanego sprawcy przestępstwa ........ 204

5. Model profilowania autorstwa Cantera ...................................................................... 2066. Profilowanie kryminalne w Holandii ......................................................................... 215

Rozdział 3. Profilowanie geograficzne, GIS i analiza kryminalna ................................ 2191. Wprowadzenie ................................................................................................................ 2192. Profilowanie geograficzne ............................................................................................. 219

2.1. Typ miejsca zdarzenia w systemie profilowania geograficznego modelu Rossmo ....................................................................................................... 222

10

Spis treści

2.2. „Kulisy celu ataku” w systemie profilowania geograficznego modelu Rossmo ....................................................................................................... 222

2.3. „Styl łowiecki sprawcy” w systemie profilowania geograficznego modelu Rossmo ....................................................................................................... 223

2.4. Platforma komputerowa Rigel ............................................................................. 2252.5. Zastosowanie profilowania geograficznego ....................................................... 2262.6. Profilowanie geograficzne w Wielkiej Brytanii – opinia praktyka ................. 227

3. Systemy Informacji Geograficznej – GIS ..................................................................... 2294. Analiza kryminalna ........................................................................................................ 240

CZĘŚĆ IV. ZINTEGROWANY MODEL PROFILOWANIA KRYMINALNEGO ....... 249

Rozdział 1. System profilowania kryminalnego w Polsce .............................................. 251

Rozdział 2. Fotografia kryminalistyczna dla celów profilowania kryminalnego ....... 255

Zakończenie .............................................................................................................................. 285

Aneks .......................................................................................................................................... 289

Bibliografia ................................................................................................................................ 343

11

Od autora

Niniejsza książka1 poświęcona jest zjawisku seryjnego zabójstwa i wspierającej pracę wykrywczą policji metodzie profilowania kryminalnego. Jednym z celów, jakie postawiłem przed sobą przygotowując tę publikację, było udzielenie prostej i możliwie obiektywnej odpowiedzi na pytanie o istotę fenomenu wielokrotnego morderstwa i rolę profilowania w ściganiu sprawców przestępstw. Oba te zagadnienia są od lat przedmiotem społecznej fascynacji, a wokół nich narosło bardzo wiele nieporozumień, których źródłem są przede wszystkim rozmaite popkulturowe mity.

Można przyjąć, że od 1991 r. świadomość społeczną zdominowały dwa takie mity – mit seryjnego mordercy postrzeganego jako „geniusza zbrodni”, oraz mit „profilera” – genialnego policjanta, zdolnego przenikać dusze i umysły psychopatycznych krymina-listów. Cezura, jaką jest rok 1991, nie jest przypadkowa, bowiem właśnie wtedy masową wyobraźnią zawładnął niezwykle wpływowy film w reżyserii Jonathana Demme’a, pt. Milczenie Owiec. Obraz ten i będąca jego pierwowzorem, opublikowana w 1988 r. powieść Thomasa Harrisa (oraz preludium do niej, jakim była mniej znana książka tego autora pt. Czerwony Smok), stały się źródłem dwóch archetypów: doktora Hannibala Lectera (po-pularnego symbolu wielokrotnego zabójcy) i Agenta Specjalnego FBI, Jacka Crawforda (który to – wraz ze swą książkową współpracowniczką, agentką Clarice Starling – stał się w powszechnym odbiorze ikoną „Mindhuntera” – „łowcy umysłów”2, specjalisty będacego jedyną nadzieją na przerwanie serii dramatycznych zbrodni).

Hannibal Lecter jest – z popkulturowego punktu widzenia – doskonałym symbolem: mówiący biegle kilkoma językami erudyta, przystojny i szarmancki finansista i naukowiec, ponadprzeciętnie inteligentny arystokrata, a zarazem koneser zbrodni – trudno o wi-zerunek bardziej przemawiający do wyobraźni, od tego, który pokazuje nam w swych powieściach Harris3. Podobnie rzecz ma się z Jackiem Crawfordem, którego postać została zbudowana niczym amalgamat prawdziwych agentów FBI i prekursorów nowoczesnego profilowania kryminalnego, Roberta Resslera, Johna Douglasa i Roya Hazelwooda, któ-rzy – nota bene – byli konsultantami merytorycznymi zarówno Harrisa, jak i Jonathana

1 Książka jest adaptacją rozprawy doktorskiej przygotowanej w ramach realizacji grantu promotorskiego Mini-sterstwa Edukacji i Nauki Rzeczpospolitej Polskiej (grant nr 1 H02A 012 30), przy wsparciu stypendiów Rządu Kanady (Canadian International Development Agency).

2 Por. np. Jenkins, 1994, s. 70–74. Określenie to (mindhunter) stosowane jest w anglosaskiej literaturze zamiennie z terminem „profiler” (oznaczającym specjalistę do spraw profilowania kryminalnego).

3 Por. Leyton, 2003, s. 38–40.

12

Demme’a. Crawford uosabia te cechy, które odcisnęły niezatarte piętno na powszechnym image’u pracowników Federalnego Biura Śledczego: jest doskonale wykształcony, niezwy-kle przenikliwy, elegancki i opanowany. Ta sama cliché wykorzystywana była w większości amerykańskich filmów i seriali telewizyjnych – czego najlepszymi i najbardziej znanymi przykładami jest Miasteczko Twin Peaks według koncepcji Davida Lyncha z centralną postacią nieskazitelnego Agenta FBI, Dale’a Coopera4, oraz serial Z Archiwum X według pomysłu Chrisa Cartera, gdzie głównymi bohaterami są Fox Mulder i Dana Scully – eks-perci FBI zajmujący się zjawiskami paranormalnymi.

W swojej książce staram się demistyfikować te archetypy5. Prawdziwi seryjni mor-dercy6 nie są bowiem (jak sugeruje to Harris) geniuszami zbrodni, którzy – cytując opisy postaci Lectera – słuchają Wariacji Goldbergowskich J.S. Bacha w wykonaniu Glenna Goul-da, spożywając ludzką wątrobę, popijaną rocznikowym Chianti7. Stereotyp jest zresztą bardzo szkodliwy, ponieważ – jak pisze Elliott Leyton – „gloryfikując i uprawomocniając deformacje ludzkiej psychiki, popularne thrillery mogą poprowadzić najmniej stabilnych emocjonalnie młodych ludzi w kierunku, którego wcale byśmy nie chcieli”8. Zdecydowanie mniej szkodliwym, choć błędnym przeświadczeniem jest symbol dysponującego nieosią-galnymi dla większości ludzi zdolnościami i intuicją „profilera”. Philip Jenkins zauważa: „trudno o bardziej pociągający symbol, niż genialny i heroiczny mindhunter, zwalczający najdzikszych wrogów społeczeństwa, a zarazem nigdy nietracący pierwiastka humanizmu, który pozwala mu na głębokie współczucie ofiarom koszmarnych zbrodni”9.

Przedstawione wyżej problemy są szczególnie istotne obecnie, kiedy to – w dobie postępującej globalizacji podobne kulturowe archetypy trafiają (dzięki filmom i mass-mediom) na podatny grunt w praktycznie każdej społeczności. A. Appadurai komentuje podobne trendy w następujący sposób: „Media elektroniczne oznaczają nowy zwrot w funkcjonowaniu środowiska, w obrębie którego »nowoczesne« i »globalne« to zwykle dwie strony tej samej monety. (...) Z powodu mnogości form występowania i niebywałego tempa, w jakim zdołały się wedrzeć w sferę codziennych rutynowych czynności, media elektroniczne dostarczają materiału do konstruowanych przez ludzi wyobrażeń o sobie, stanowiących swego rodzaju projekt społecznej powszedniości”10.

4 Fenomenowi Twin Peaks i zjawisku „mitu Agenta FBI” poświęcono wiele opracowań naukowych, z których najbardziej kompleksowe to Full of Secrets. Critical Approaches to Twin Peaks (por. Lavery, 1995). W Polsce zagadnieniem tym zajął się Krzysztof Sawicki (praca magisterska pt. Analiza zjawiska filmu kultowego napisana w 2002 r. w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. dr hab. Aldony Jawłowskiej).

5 Autentycznym sprawcom daleko też (choć tu różnica w stosunku do sytuacji rzeczywistej nie jest już tak radykalna) do innego zabójcy przedstawionego w Milczeniu owiec, czyli „Buffalo Billa” – obłąkanego i odrażającego mordercy, szyjącego kombinezon ze skór uprowadzonych kobiet (por. Gradoń, Czerwiński, 2001, s. 362).

6 W niniejszej książce używam określenia „morderca” i „morderstwo” jako figury stylistycznej, pozwalającej na uniknięcie zaburzających płynność wypowiedzi powtórzeń. Oczywiście nie w każdym przypadku musi się to wiązać z opisem kwalifikowanej formy zabójstwa (określanej potocznie terminem „morderstwa”). Jest to raczej zabieg formalny – na wzór angielskiego murder, killing i homicide (do tej problematyki wracam w rozdziale poświęconym kryminologii kulturowej).

7 Postać Lectera rysowana jest w ten sposób w całym cyklu powieści Harrisa i w filmach, które stały się ekra-nizacjami tych książek.

8 Leyton, 2003, s. 38.9 Jenkins, 1994, s. 74.10 Appadurai, 2005, s. 11.

Od autora

13

Czytelnikowi należy się wyjaśnienie przyczyn, dla których w niniejszej książce skon-centrowałem się praktycznie wyłącznie na anglosaskiej (a nawet: amerykańskiej) teorii i doświadczeniach związanych z zabójstwem wielokrotnym i profilowaniem nieznanych sprawców przestępstw. Powody takiego stanu rzeczy są liczne, ale najważniejsze z nich związane są z faktem, że zdecydowana większość znanych i opisanych sprawców mor-derstw seryjnych działała na terytorium Stanów Zjednoczonych11. Przytłaczająca część światowej literatury diagnozującej ten fenomen, dotyczy sytuacji amerykańskiej. Podobnie rzecz ma się z profilowaniem kryminalnym, które nie tylko ma swoje źródło w Ameryce, ale i rozwija się w sposób najbardziej dynamiczny w tym właśnie kraju. Alternatywne modele profilowania czerpią w znacznym stopniu z doświaczeń amerykańskich, a jeśli powstają w innych krajach (jak Wielka Brytania, Kanada czy Holandia), to swój rozwój zawdzięczają głównie ekspertyzie i finansowaniu różnorakich instytucji akademickich i rządowych bazujących w USA12.

Zabójstwa seryjne są bardzo charakterystyczne dla amerykańskiej rzeczywistości. Niektórzy badacze – zwłaszcza kulturoznawcy – uważają, że przemoc jako taka jest im-manentną cechą tego kraju. R. Wade przytacza w swoim artykule13 słynną i prowokacyjną tezę członka ruchu „Czarnych Panter”, S. Carmichaela, który mawiał, że „przemoc jest tak amerykańska, jak ciasto z wiśniami”. Analizująca kulturę amerykańską australijska badaczka Sara Knox nazywa morderstwo „opowieścią o życiu we współczesnej Ameryce” i podaje liczne przykłady z literatury europejskiej (przede wszystkim brytyjskiej), mającej świadczyć o tym, że w opinii zewnętrznych obserwatorów „zabójstwo jest typowo ame-rykańskim przestępstwem“14. Mark Seltzer określa kulturę amerykańską mianem „kultury rany” (wound culture) pisząc, że jest to „kultura w której uzależniająca przemoc staje się publicznym spektaklem, w którym przecinają się ścieżki osobistych pragnień i publicznych fantazji”15. Wszyscy wymienieni wyżej naukowcy podają, że wielokrotne zabójstwo jest najbardziej charakterystyczną dla Ameryki manifestacją owej kultury przemocy.

Rzecz jasna, zabójstwo seryjne nie jest specyfiką wyłącznie amerykańską. Przypadki tego typu miały miejsce w wielu krajach świata – również w Polsce. Najbardziej znane z nich były opisywane w literaturze światowej (np. sprawa Zdzisława Marchwickiego16), a kilka innych doczekało się analiz naukowych i wzmianek w piśmiennictwie popular-nym (przykładowo casus Pawła Tuchlina zwanego „Skorpionem”). Problematyce profi-lowania kryminalnego z punktu widzenia praktyki polskiej poświęcono jak dotychczas stosunkowo niewiele miejsca. Wyróżnić należy książkę pt. Zabójcy i ich ofiary opracowaną w krakowskim Instytucie Ekspertyz Sądowych17 (poświęconą kryminologicznej analizie zjawiska zabójstwa i próbie przeniesienia doświadczeń brytyjskich i amerykańskich na

11 Por. np. Jenkins, 1994; Gradoń, Czerwiński, 2001.12 Przykładowo, pełny rozwój metody profilowania geograficznego (opisanej w niniejszej książce) i jej komercja-

lizacja nastąpiły dopiero podczas pracy jej autora, Kanadyjczyka Kima Rossmo, w waszyngtońskiej Police Foundation i w Center for Geospatial Intelligence and Investigation w Uniwersytecie Stanu Texas.

13 Wade, 1990, s. 32.14 Knox, 1998, s. 117.15 Seltzer, 1998, s. 253.16 Gradoń, 2003, s. 43–53.17 Gierowski, Jaśkiewicz-Obydzińska, 2003.

Od autora

14

grunt polski), oraz przygotowaną w Katedrze Kryminalistyki Wydziału Prawa i Admini-stracji Uniwersytetu Warszawskiego pracę Joanny Wodzyńskiej, dotyczącą profilowania psychologicznego18. Do chwili obecnej, poza wymienionym wyżej opracowaniem IES, jedynymi polskimi źródłami dotyczącymi pośrednio tej tematyki są: monografia pt. Kry-minologiczne i kryminalistyczne problemy zabójstw z lubieżności, autorstwa Tadeusza Hanauska i Juliusza Leszczyńskiego19 oraz Zabójstwo z lubieżności. Studium kryminalistyczno-procesowe autorstwa Józefa Gurgula20.

Ambicją autora niniejszej książki jest częściowe wypełnienie luki, jaka niewątpliwie istnieje w tym zakresie w polskiej literaturze kryminologicznej i kryminalistycznej. Oczy-wiście nie jest to opracowanie wyczerpujące przedmiotową tematykę, jednakże moim celem było zgromadzenie w ramach jednej publikacji naistotniejszych teorii dotyczących zabójstwa seryjnego oraz opisów praktyk wykorzystywanych współcześnie w ramach szeroko pojętego profilowania nieznanych sprawców przestępstw. Tematyka ta wymaga dalszych badań i studiów, w które należałoby zaangażować naukowców i praktyków reprezentujących możliwie szeroki zakres dyscyplin: prawników, kryminalistyków, kry-minologów, psychologów, socjologów, psychiatrów, medyków, kulturoznawców, etnolo-gów i (być może: przede wszystkim) policjantów. Mam nadzieję, że książka ta stanie się impulsem do środowiskowej dyskusji na temat wielokrotnego zabójstwa i możliwości wprowadzenia metod profilowania kryminalnego do praktyki działania polskiej policji.

Przygotowując pracę doktorską poświęconą tym zagadnieniom stanąłem przed licz-nymi problemami, spośród których brak polskojęzycznej literatury był najmniej istotny. Dzięki grantowi promotorskiemu Ministerstwa Edukacji i Nauki, trzykrotnym stypendiom Canadian International Development Agency, gościnności Memorial University of Newfo-undland w Kanadzie, University of Greenwich w Londynie, London School of Economics i University of Kent w Canterbury (w których to uczelniach prowdziłem badania przez blisko trzy lata), zdołałem zapoznać się z bardzo szerokim spektrum anglojęzycznego piśmiennictwa poświęconego interesującym mnie kwestiom. Znacznie poważniejszym problemem był dostęp do źródeł osobowych: procedura uzyskiwania zezwoleń właści-wych organów na przeprowadzenie wywiadów z osadzonymi w więzieniach sprawcami zabójstw wielokrotnych okazała się niezwykle czasochłonna i zakończyła się niestety fiaskiem. Dzięki bezcennej pomocy moich partnerów z kanadyjskich, brytyjskich, polskich i amerykańskich instytucji policyjnych mogłem na szczęście konsultować się ze specja-listami zajmującymi się zagadnieniami profilowania kryminalnego, których doświad-czenie, rady i sugestie stały się podstawą do przedstawionego przeze mnie w dysertacji doktorskiej i niniejszej książce zestawu wytycznych, mogących stać się w przyszłości podstawą do zbudowania w Polsce nowoczesnego systemu profilowania nieznanych sprawców przestępstw.

Mam wreszcie nadzieję, że moja praca stanie się krokiem w stronę wypełnienia postu-latu stworzenia kompleksowego i zintegrowanego modelu zabójstwa seryjnego. Postulat

18 Niepublikowana praca magisterska przygotowana pod kierunkiem prof. dr. hab. T. Tomaszewskiego w 2008 r., dostępna w archiwum Katedry Kryminalistyki WPiA UW.

19 Hanausek, Leszczyński, 1995.20 Gurgul, 1981.

Od autora

15

ten (do dziś niezrealizowany) został sformułowany przez uczestników pierwszej między-narodowej konferencji poświęconej zjawisku zabójstwa wielokrotnego („Serial and Mass Murder: Theory, Research and Policy”)21, która odbyła się w 1992 r. w Kanadzie. Uważam, że dobrym posunięciem byłoby inkorporowanie w zakres badań nad etiologią zabójstwa nowej dyscypliny, zwanej kryminologią kulturową. Moim zdaniem dorobek i metodologia etnologii i antropologii kultury mogą mieć kluczowe znaczenie w wyjaśnieniu przyczyn, dla których dochodzi do zabójstw – szczególnie tych, w przypadku których trudno jest ustalić związek między ofiarą i sprawcą, a motyw zbrodni pozostaje nieznany.

***

Chciałbym wyrazić swoją wdzięczność osobom, bez których ta książka nie mogłaby powstać. Przede wszystkim dziękuję Joasi za wielkoduszność i anielską cierpliwość, którą wykazywała przez ostatnie kilka lat. Dziękuję też moim Rodzicom za wszelką, niezastą-pioną pomoc.

Niezwykła cierpliwość i ogromna życzliwość cechowały Promotora mojej pracy dok-torskiej, prof. dr. hab. Tadeusza Tomaszewskiego, który obdarzył mnie ogromnym kredy-tem zaufania, inspirował, pomagał i stale motywował do działania. Nie wyobrażam sobie ukończenia tej pracy bez pomocy i wsparcia mojego Przyjaciela, profesora Elliotta Leytona, z którym (dzięki grantom badawczym Canadian International Development Agency) pracowałem przez rok w Memorial University of Newfoundland w Kanadzie. Dziękuję Kolegom i Koleżankom z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego – przede wszystkim prof. dr. hab. Piotrowi Girdwoyniowi, prof. dr hab. Monice Płatek i prof. dr. hab. Andrzejowi Zakrzewskiemu. Z wdzięcznością wspominam moich współ-pracowników z University of Greenwich w Londynie i z University of Kent w Canterbury – dr. Richarda Wilda i dr. Keitha Haywarda. Chciałbym też przypomnieć o wsparciu, jakie otrzymałem ze strony władz dziekańskich, a także Pani Barbary Grzywińskiej i Pana Macieja Broniarza z WPiA UW. Za cenne komentarze dziękuję recenzentowi mojej pracy doktorskiej, prof. dr. hab. Tadeuszowi Widle z Uniwersytetu Śląskiego.

W ukończeniu pracy doktorskiej i książki pomocne były też krytyczne uwagi prak-tyków; na szczególne wyrazy uznania zasługują: Krystian Wojciechowski z Komendy Wojewódzkiej Policji w Gdańsku, Urszula Cur z Komendy Głównej Policji, John House z Royal Newfoundland Constabulary, Ed Adach i Stacy Gallant z Toronto Police, Glenn Woods z Royal Canadian Mounted Police, Paula Mickiewicz z Centre for Forensic Sciences Prownicji Ontario, Mike King i Gregory Cooper z Federal Bureau of Investigation, oraz Rebecca Smith z London Metropolitan Police.

Źródłem inspiracji i energii byli dla mnie również moi Przyjaciele, którzy delikatnie sugerowali mi, że chętnie widzieliby już efekty mojej pracy – dziękuję przede wszystkim Krzysztofowi i Izie Sawickim, Beacie Samoraj, Bartkowi Noszczakowi, Piotrowi Lussa, Marcinowi i Ani Makowskim, Włodkowi Cywińskiemu z TOPR, Arkadiuszowi Czerwiń-skiemu. oraz całej grupie Projektu „C.S.I. Warsaw“ (szczególnie Agacie Bochińskiej, Kac-

21 Por. O’Reilly-Fleming, 1996.

Od autora

16

prowi Choromańskiemu, Michałowi Grabnemu, Elizie Jakubowskiej, Karolinie Majchrzak, Karolowi Osiakowi, Beacie Pludrzyńskiej, Paulinie Polak, Wojtkowi Rybackiemu, Łuka-szowi Świerżewskiemu, Magdzie Tomaszewskiej, dr. Pawłowi Waszkiewiczowi, Marysi Witewskiej i Kacprowi Woźniakowi), a także Expressowi O’Grady, Delfinie Święćkowskiej z Ambasady Kanadyjskiej w Warszawie, mojemu Bratu Jankowi i Zespołowi IV8.

Od autora

17

S³owo wstêpne

Wydawałoby się, że na temat przestępstwa zabójstwa i zabójców napisano już bardzo wiele; okazuje się jednak, że zwłaszcza problematyka wykrywalności sprawców zabójstw oraz ich kryminalistyczna identyfikacja w śledztwie ma jeszcze wiele pól do eksploracji. Jednym z nich jest zjawisko zabójstw seryjnych, które nie tylko wzbudza emocje spo-łeczne, ale wymaga także doskonalenia narzędzi wykrywczych, takich zwłaszcza jak profilowanie kryminalne.

Autor skutecznie zmierzył się z tym zadaniem, wybierając podejście interdyscyplinar-ne, niezbędne w tym przypadku wobec bogactwa problemów związanych z koniecznością badania motywów zabójców bądź ich modus operandi, jak też potrzebą opracowania taktyki organów śledczych prowadzących działania mające na celu ujęcie sprawcy. Szczególnie interesująca jest szeroko przedstawiona w książce komplementarna analiza kryminologicz-na i kryminalistyczna. W ramach tej pierwszej wykorzystano podejście psychologiczne, psychiatryczne, socjologiczne i biomedyczne dla opisania fenomenu zabójstwa seryjnego oraz zaproponowano typologię zabójców według podziału na tzw. sprawców zorgani-zowanych i niezorganizowanych. Natomiast w ujęciu kryminalistycznym dokonano przeglądu współcześnie wykorzystywanych metod profilowania kryminalnego, w tym stosowanych w USA, Kanadzie i Holandii. Ciekawym uzupełnieniem jest zarazem opi-sanie mało znanego w Polsce tzw. profilowania geograficznego, które dzięki postępowi technicznemu nabiera w ostatnich latach coraz większego znaczenia.

Istotne jest przy tym, że dr Kacper Gradoń nie ograniczył się jedynie do zreferowania problemu na podstawie dostępnych źródeł, bowiem teoretyczna analiza kryminologicz-no-kryminalistyczna posłużyła mu do przedstawienia w końcowej części książki własnej propozycji odnoszącej się do zbudowania w Polsce nowoczesnego i wieloczynnikowego systemu profilowania nieznanych sprawców przestępstw. Na tle obecnie stosowanych metod profilowania Autor przedstawił postulaty i zasady, jakim powinien odpowiadać taki współczesny system, który nazywa zintegrowanym modelem profilowania krymi-nalnego.

Cała praca ma wysoki walor teoretyczny, została bowiem oparta na bogatych źródłach naukowych oraz analizie kazuistyki światowej, obejmującej ocenę wielu przypadków za-bójstw seryjnych. Jednocześnie jest jednak opracowaniem w dużym stopniu empirycznym, co zresztą, tak jak w przypadku innych prac kryminalistycznych, stanowi o jej wysokiej przydatności dla praktyki śledczo-sądowej. Autor wykorzystał tutaj swoje doświadczenie zawodowe oraz wyniki rozmów z najwybitniejszymi specjalistami z dziedziny profilo-

18

wania i funkcjonariuszami organów ścigania zajmującymi się wykrywaniem sprawców zabójstw. W szczególności w najszerszym możliwym zakresie oparł się na doświadczeniach praktyki amerykańskiej, kanadyjskiej i angielskiej.

Dlatego oddawana do rąk Czytelników, unikalna ze względu na swoją treść i sposób ujęcia tematu, książka powinna być przydatna nie tylko dla praktyków – policjantów, prokuratorów bądź funkcjonariuszy innych organów ścigania, ale też dla prawników, w tym sędziów, prokuratorów, adwokatów, którzy muszą umieć ocenić dowody zebrane w toku ustalania podejrzanego o zabójstwa seryjne. Na pewno będzie też interesująca dla niespecjalistów, gdyż porusza problemy nie wymyślone przez scenarzystów filmów kryminalnych, ale pokazuje rzeczywiste zawiłości śledztw w sprawach o zabójstwa.

Prof. dr hab. Tadeusz Tomaszewski Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji Katedra Kryminalistyki

Słowo wstępne

19

CZÊŚÆ I

PROBLEMATYKA DEFINICYJNA

20

21

Rozdzia³ 1

FORMY DOKONANIA PRZESTÊPSTWA ZABÓJSTWA W ŚWIETLE POLSKIEGO KODEKSU KARNEGO

Zabójstwo wielokrotne (w tym zabójstwo seryjne, będące centralnym tematem niniejszej książki), nie jest przez prawodawstwo polskie traktowane jako wyodrębio-na kategoria czynu. Polska systematyka kodeksowa dotycząca przestępstwa zabójstwa kształtuje się nastepująco22:

Artykuł 148 § 1 k.k.23 mówiący o podstawowej formie zabójstwa stwierdza: „Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności”.

Artykuł 148 § 2 k.k. wylicza formy kwalifikowane czynu, wymieniając zabójstwo dokonane:

1) ze szczególnym okrucieństwem,2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,4) z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych

i przewidując sankcję kary pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, kary 25 lat pozbawienia wolności albo kary dożywotniego pozbawienia wolności.

Z kolei art. 148 § 3 k.k. mówi, że karze określonej w § 2 podlega ten, która jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabój-stwo.

Treść artykułu 148 § 2 wymienia formy kwalifikowane zabójstwa, które możemy odnieść zarówno do zabójstwa pojedynczego, jak i wielokrotnego, natomiast treść ar-tykułu 148 § 3 nie odnosi się do wszystkich możliwych form zabójstwa wielokrotnego (jak zauważa Zbigniew Lasocik, mamy tu do czynienia jedynie z zabójstwem masowym i zabójstwem popełnionym w warunkach powrotu do przestępstwa24). W rzeczywistości, w praktyce spotykane są inne formy wielokrotnego zabójstwa, które z prawnokarnego

22 Celem tego rozdziału nie jest przedstawienie wykładu z zakresu prawa karnego materialnego, a jedynie przybliżenie zbioru przepisów Czytelnikowi, który nie jest prawnikiem.

23 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.).24 Lasocik 2003, s. 127.

22

punktu widzenia można analizować jedynie poprzez odesłania do innych rozdziałów kodeksu karnego – przykładowo:

Rozdziału XVI k.k. (Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne) – a w szczególności:

• Art. 118 § 1 („Kto, w celu wyniszczenia w całości albo w części grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o określonym światopoglą-dzie, dopuszcza się zabójstwa albo powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu osoby należącej do takiej grupy, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności“);

• Art. 120 („Kto stosuje środek masowej zagłady zakazany przez prawo międzynaro-dowe, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 10, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności“);

• Art. 123 § 1 („Kto, naruszając prawo międzynarodowe, dopuszcza się zabójstwa wobec: 1) osób, które składając broń lub nie dysponując środkami obrony poddały się, 2) rannych, chorych, rozbitków, personelu medycznego lub osób duchownych, 3) jeńców wojennych, 4) ludności cywilnej obszaru okupowanego, zajętego lub na którym toczą się działania zbrojne, albo innych osób korzystających w czasie działań zbrojnych z ochrony międzynarodowej, – podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności“).

Rozdziału XX k.k. (Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu) – a w szczególności:

• Art. 163 § 1 („Kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać: 1) pożaru, 2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu, 3) eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących, gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”);

• Art. 166 § 1 („Kto, stosując podstęp albo gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu, przejmuje kontrolę nad statkiem wodnym lub powietrznym, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12“);

• Art. 166 § 2 („Kto, działając w sposób określony w § 1, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3“);

• Art. 166 § 3 („Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności“).

Część I. Problematyka definicyjna

23

oraz:Rozdziału XXI k.k. (Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji) – a w

szczególności:• Art. 173 § 1 („Kto sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrz-

nym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10“);

• Art. 173 § 3 („Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12“).

Niektóre elementy zabójstw wielokrotnych mogą ulec swoistemu wzmocnieniu poprzez powiązanie ich (z perspektywy prawnokarnej) z czynami określonymi w:

Rozdziale XXIII k.k. (Przestępstwa przeciwko wolności) – a w szczególności:• Art. 189 § 1 („Kto pozbawia człowieka wolności, podlega karze pozbawienia wolności

od 3 miesięcy do lat 5“);• Art. 189 § 2 („Jeżeli pozbawienie wolności trwało dłużej niż 7 dni lub łączyło się ze

szczególnym udręczeniem, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10“);

• Art. 191 § 1 („Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmu-szenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3“).i Rozdziale XXV k.k. (Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności)

– a w szczególności:• Art. 197 § 1 („Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną

osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10“);

• Art. 197 § 2 („Jeżeli sprawca, w sposób określony w § 1, doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5“);

• Art. 197 § 3 („Jeżeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia określonego w § 1 lub 2, działając ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12“).

Rozdział 1. Formy dokonania przestępstwa zabójstwa w świetle polskiego kodeksu karnego