zdravko gagovic, crnogorski ikonostasi i njihovi tvorci

�

Zdravko GagovićCRNOGORSKI IKONOSTASI i njihovi tvorci

REPUBLIČKI ZAVOD ZA ZAŠTITUSPOMENIKA KULTURE - Cetinje

�

Zdravko GagovićCRNOGORSKIIKONOSTASI i njihovi tvorciIzdavačREPUBLIČKI ZAVOD ZA ZAŠTITUSPOMENIKA KULTURE - Cetinje

Za izdavačaĐorđije Vučurović

UrednikPredrag Malbaša

RecenzentiProf. dr Rajko VujičićAnđe Kapičić

Kompjuterska obradaAleksandar-Saša Samardžić

Lektura i indeks imenaMilenija Vračar

KorekturaNada Gagović

Prevodilac rezimeaVesna Vučković

CrtežiZdravko Gagović

Tiraž500 primjeraka

ŠtampaŠtamparija Obod - Cetinje

Cetinje 2007.

CIP - Каталогизација у публикацијиЦентрална народна библиотека Црне Горе, Цетиње

7.046(497.16)

ГАГОВИЋ, Здравко Crnogorski ikonostasi i njihovi tvorci / Zdravko Gagović. - Cetinje : Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, 2007 (Cetinje : Obod). - 144 str. : ilustr., crteži ; 29 cm

Slika autora. - Tiraž 500. - Bilješka o autoru: str. 144. - Napomene: str. 109-121. - Summary: Montenegrin Ikonostases and Their Masters. - Registar.

а) Иконостаси - Црна ГораCOBISS.CG-ID 11460368

�

CRNOGORSKIIKONOSTASI i njihovi tvorci

Cetinje, 2007.

Zdravko Gagović

�

Naviknuti da sa novom umetnošću večito bežimo od tipičnog i tradicionalnog, postajemo postepeno nesposobni da osetimo lepote dugovekih stilova, skoro izvanvremenskih i uvek internacionalnih, u kojima su se stolećima taložili: rutina, kontinuitet i formula.

Svetozar Radojčić

O ikonostasima ab ovo1: -Izlazeći iz tajnog života i bogosluženja po katakombama, atrijumima i privatnim kućama (basilica privata), nakon Milanskog edikta o toleranciji, 313. godine, kada je hrišćanstvo izjednačeno u pravima sa drugim religijama, Crkva je morala osmisliti prostor za vršenje svojih ritualnih čini. Hrišćanski propisi nalažu da se neki liturgijski obredi vrše samo u crkvi, u prisustvu vjernika, pa je shodno tome oblikovan njen prostor. Za osnovni tip preuzet je oblik rimske bazilike sa tribunom2 na kojoj je smješten oltar3 i sveštenici. Tako uspostavljen tip crkve, od IV vijeka, čini veći prostor za vjernike (naos) i svetilište sa oltarom. Hrišćanski oltar je časna trpeza, stol Gospodnji (mensa Domini) i na njemu se vrši glavni dio bogosluženja – Sveta Liturgija. Ona je srce i vrhunac svih bogosluženja i svih Svetih Tajni Crkve. Oltar i polukružna ili poligonalna apsida (konha) oko njega, od prvih dana hrišćanstva, odijeljeni su od prostora za vjernike oltarskom pregradom od drveta, kamena ili metala (cancelli). Prvobitna konstrukcija ovih oltarskih pregrada sa stubovima, arhitravnom gredom (kosmits) i parapetnim pločama, nije sadržavala ikone. Otvori na njima bili su zatvoreni zavjesama (katapetazma). Od samog početka nad časnom trpezom se formira natkrovlje na stubovima (ciborij, tabernaculum) u obliku tornja, kupole, piramide ili baldahina.

Sudeći prema istorijskim podacima, razvoj hrišćanstva u ovim krajevima može se pratiti od samih njegovih početaka. Već krajem IV vijeka, u ondašnjem Praevalisu ili Prevalitani, crkvena organizacija je bila ne samo dovršena nego i razgranata4. To potvrđuju i istina ne tako brojni ostaci crkvenih građevina iz tog i nešto poznijeg doba. Ranohrišćanske bazilike iz Duklje i Doljana su najveća nalazišta kamene dekorativne plastike, među kojim su najznačajnije parapetne ploče koje su omeđavale oltarski prostor. One u Doljanima, već lišene antičke stilizacije, varvarizovane su i naturalističke dekoracije. Sličnih karakteristika su fragmenti oltarskih pregrada nađenih na Prevlaci kod Tivta5 i ranohrišćanskoj bazilici u temeljima manastira Podlastva.6

Medijevalni svijet nije bio mnogo izdašniji, pa je našem vremenu ostavio samo mali broj fragmenata crkvenog namještaja. Sazdan na ruševinama antike, iznurene sopstvenim krizama, varvarskim seobama, mijenjanjem etničke strukture stanovništva; i sam opterećen potresima tla i događaja, ovaj novi svijet stvara sopstvenu umjetnost. Dešava se gubljenje

KAMENE OLTARSKE PREGRADE

�

Zdravko Gagović

volumena, dekompozicija ljudskog lika, nesposobnost materijalizacije pojedinih motiva, svođenje na plitki, dvopovršinski reljef s minimalnim plasticitetom. Nasuprot volumenu, prevlast je dobila linija. Na čistoj, ravnoj pozadini, plete se bogati ornament koji obrazuje dvočlana ili tročlana, a ponekad i četvoročlana traka, uvijek podjednako odvojena od osnove7. U geometrijski preplet često je utkana predstava zvijeri, ptice, lista ili cvijeta, a ponekad i kakav stari simbolični motiv, no i to je podređeno strogim zakonima linearnog izraza. Da bi se u potpunosti razumio novi način izrade kamenog namještaja predromanike, treba uzeti u obzir, da su ovi pleteni ukrasi najčešće bili obojeni. Hromatska obrada je pojačavala izrazitost motiva, odvajajući preplet od ravne pozadine, približavajući se koloristički mozaiku iz kojeg crpi pouke i motive.

Izrazit primjer tako shvaćene umjetnosti je oltarska pregrada sa ciborijem, otkrivena u bazilici na Martinićkoj gradini8. Obilje fragmenata omogućilo je njenu rekonstrukciju u muzeju u Danilovgradu, tako da danas predstavlja najobuhvatniji prikaz predromaničkih oltarskih pregrada u nas. Početak IX vijeka ostavio nam je fragmente ciborija iz Ulcinja i parapetne ploče i ciborija iz crkve Sv. Tripuna u Kotoru9. Načinom obrade i ljepotom stilizacije izdvaja se nešto kasnija parapetna ploča iz crkve Sv. Stefana u Sušćepanu iznad Herceg-Novog. Karakteriše je vješta stilizacija grifona10 u gornjem, i floralnog ornamenta u donjem dijelu. Opervažena je trostrukom prepletenom trakom. Bogatstvo prepleta i zoomorfnih elemenata karakteriše i prevlačku parapetnu ploču. Centralni motiv predstavlja lava u pokretu sa dvostruko savijenim repom i isplaženim jezikom. Iako tipološki srodna sa ulcinjskim i kotorskim ciborijem (lav je stilizovan na isti način), druge analogije je dovode u sličnost sa plastikom XI vijeka, pa se hronološki tako i svrstava11.

Jedinstven primjer predromaničke skulpture u nas, s kraja XI ili početka XII vijeka, predstavlja parapetna ploča iz crkve Sv. Tome u Kutima iznad Herceg-Novog12. Na ploči je prikazana kompozicija - dva andjela obožavaju krst. Ispod kraka centralno postavljenog krsta i okrenutih glava ka njemu, postavljena su dva orla raširenih krila. Na gornjoj gredi, u upletenoj lozici, ukomponovane su ptice i životinje stilizovanih pokreta. Geometrijska ornamentika, karakteristična za raniji period je gotovo iščezla i u trostrukom prepletu ukrašava samo krst. Anđeli su predstavljeni u poluprofilu, uz diskretan pokret tijela, blago nagnutih glava. Nabori na odjeći su dobro izvedeni. Iako je osnovna koncepcija predstavljanja anđela još uvijek primitivna, otklon od frontalne predstave je otklon od predromaničkih i nagovještaj romaničkih shvatanja. Za predromaniku je još čvrsto vezana razrogačenim očima, svojstvenom elementu njenih antropomorfnih dekoracija.

Eho primorske predromanike, kao stilsko zakašnjenje, nalazimo u crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju13. Dijelovi dvije parapetne ploče, ostaci arhitravne grede i zabata, omogućavaju sagledavanje cjelokupnog izgleda ove oltarske pregrade. Izrazita predromanička kukolika spirala karakteriše dekoraciju arhitravne grede i fragmenta zabata, dok je ranoromanička lozica, takođe pod uticajem Primorja, odlika jedne parapetne ploče. Druga

�

Crnogorski ikonostasi i njihovi tvorci

Martinićka gradina, detalj oltarske pregrade

Rekonstrukcija oltarske pregrade sa Martinića gradine prezentovana u muzeju u Danilovgradu

�

Zdravko Gagović

Parapetna ploča iz crkve Sv. Stjepana u Sušćepanu

�


Parapetna ploča sa Prevlake

�0

Zdravko Gagović

Djelovi oltarske pregrade crkve Sv. Tome u Kutima

��


Rekonstrukcija oltarske pregrade crkve Sv. Petra u Bijelom Polju

��

Zdravko Gagović

Rekonstrukcija prvobitnog izgleda parapetne ploče Bogorodičine crkve Crnojevića manastira

��


je rađena po uzoru na vizantijska shvatanja, sa motivima trouglova u horizontalnim redovima. Gornji dio ploče završen je formom stilizovanih krstova, sa srcolikim listovima na kracima i u međuprostorima.

Hiljadugodišnja istorija kamenih oltarskih pregrada u nas, završava se onom iz Bogorodičine crkve, Crnojevića manastira na Cetinju. Istina, prije nje sačinjena je ona iz manastira Morača, ali saznanja o njenom obliku i načinu izrade imamo samo iz literature14: “Današnji kameni zidić na tom mjestu samo je pokušaj iz 1936. godine” - da se obnovi njen oblik. Više od dvjesta godina nakon Morače, na Cetinju, zbjegu crnogorske države, renesansno raspoloženi Ivan Crnojević formira posljednju kamenu oltarsku pregradu kod nas15. Bogato profilisana parapetna ploča, rad dubrovačkih ili kotorskih16 majstora, kasnije ugrađena u apsidu nove manastirske crkve i danas je simbol crnogorske državnosti. Centralni dio ploče čini orao raširenih krila u vijencu od lovorovog lišća, sa okvirom od zupčastih štapova - sa spoljne i uvijenim užetom - sa unutrašnje strane.

U drugačijim kulturnim i istorijskim uslovima, u zaseoku sela Zagrađe, pod Sokolom Šćepana Kosače, a iznad Šćepan-Polja, u crkvi koju mještani zovu manastir stvara se drugačiji tip zidanih oltarskih pregrada, pseudo-ikonostasa sa fresko - dekoracijom17. Zidana od kamena i freskopisana, ova visoka oltarska pregrada XV vijeka donosi nove oblike i sadržaje. Uklapa se u bogatu arhitekturu unutrašnjosti crkve sa brojnim arkadama, koje se sa zidova produžavaju na oltarsku pregradu, gdje su arkade iznad vijenca, pa se dobija oblik plitkih niša. Središnja niša je mnogo veća i završava se šiljatim lukom. Očigledno je u njoj nekada bilo poprsje Hrista, a u četiri niše oko njega, vjerovatno četvorica jevanđelista. U donjoj zoni oltarske pregrade, ispod vijenca, nalaze se troja vrata sa polukružnim lukovima. Između njih je po jedna velika plitka niša sa lukovima u kojima su bile freske prijestonih ikona – Hrista i Bogorodice.

Manja i jednostavnijih oblika, bez dekorativnih arkada, je oltarska pregrada crkve Sv. Đorđa, manastira Podmalinsko18 u okolini Šavnika. Nedaleko od njega, u ostacima crkve Uspenja Bogorodice u Pošćenju, doskoro su se mogli naći ostaci zidane oltarske pregrade19. Završetkom XV vijeka, završava se i pojava zidanih i živopisanih oltarskih pregrada u našim krajevima. Istina, trista godina docnije, njihovi anahroni odjeci desiće se u okolini Cetinja, u crkvi Sv. Nikole na Očinićima, crkvi Sv. Petra i Pavla na Vrelima i crkvi Sv. Jovana Krstitelja u Blacama. No, o njima kasnije, u okviru vremena kojem pripadaju. I u grbaljskom selu Pobrđe, u crkvi Sv. Jovana Bogoslova, nalazi se u opeci zidana oltarska pregrada iz druge polovine XIX vijeka. Davno ostala bez freskopisa, ona je danas u fazi obnove.

Ostavština poznoantičkih i srednjovjekovnih poimanja arhitekture, pa i oltarskih pregrada, odraza društvenih, političkih, samim time i umjetničkih shvatanja jednog vremena, završava se na samom kraju XV vijeka. Padom jednog dijela Evrope, Balkana, pa i crnogorske države pod vlast Turske, prekinut je kontinuitet sa razvojem umjetničkih shvatanja Zapada i Istoka. Sa krajem Vizantijskog carstva, nestankom države Ivana

��

Zdravko Gagović

Crnojevića i njegovog renesansnog poimanja svijeta, padom države Kosača; na ovim prostorima na značaju će dobiti jedna druga umjetnost – umjetnost ratovanja. Odbrana Države i odbrana Hrišćanstva, ukinuće kontinuitet umjetničkog stvaralaštva, i nakon jednog vijeka, vratiće se uzorima nestale Vizantije. Zapad je, još ranije, stvorio svoja pravila bogosluženja, ukidajući oltarske pregrade, zadržavajući oltar i ciborij iznad njega, kao suštinu svog obraćanja Bogu. Pravoslavlje će jos dugo čekati da svoje shvatanje, proizišlo iz otpora nastalim vremenima, ostvari izgradnjom novih crkava, obnovom starih i formiranjem novog tipa oltarske pregrade – ikonostasa20.

Oltarska pregrada u “manastiru” iznad Šćepan polja

��


IKONE I IKONOSTASI

Jedinstveno hrišćanstvo, u svojim počecima, pokazujući odbojnost prema starim paganskim običajima obožavanja idola, nije priznavalo nikakve slike ni skulpture. Teolozi tog vremena davali su prednost apstraktnom poimanju Boga, koji ostaje u domenu ideja, odričući mogućnost njegovog prikazivanja posredstvom čula. Čak je slikarima koji prihvate hrišćanstvo zabranjivano da se bave svojom profesijom, jer je mogućnost stvaranja novih idola smatrana opasnom po novu vjeru. I mediteranski svijet, sa jakom likovnom tradicijom, dugo je odolijevao zahtjevima nove religije, odričući se potpuno umjetnosti. Prve slike hrišćanstva nastale su iz narodnog (paganskog) vjerovanja, da se poštovanje prema živoj ličnosti prenosi i na njen portret. Odužujući se dobročinitelju, ili produžavajući prisustvo odsutnog, hrišćani su počeli da se služe slikama. Te prve likovne predstave, suprotstavljene crkvenim dogmama, nijesu bile svete slike kojima se klanjalo na određenom mjestu, već znaci pouke, ilustracija spasenja, izbavljenja od smrti, priče o životu u Hristovom carstvu, koje je vjernicima obećano poslije smrti21.

Edikt iz 313. godine, pored prihvatanja hrišćanstva, bitno je promijenio pogled na umjetnost nove religije. Prihvativši istorijske okolnosti, rimski običaj poštovanja i prikazivanja imperatora, potrebe i mogućnosti uticaja na pagane putem likovnih predstava, kao i javnog obavljanja obreda, zvanična crkva je priznala ulogu umjetnosti u životu hrišćana, znači i slika koje uzdižu kult Hrista i Imperatora. Sa druge strane, slikarstvo prati napore Crkve pri okupljanju i poučavanju vjernih i preobraćanju pagana. Suprotno shvatanju teologa, ostvarena je potreba vjernika da čulima prime utisak i u svojoj mašti dočaraju postojanje svetih ličnosti od kojih su očekivali pomoć. Vjerni, a i preobraćeni pagani, slike Hrista, pa i svetitelja, doživljavaju kao da imaju natprirodnu moć. Uvjerenje da moć svetaca (svetitelja) preko portreta produženo djeluje, uticalo je da se Crkva dugo nije opirala paganskom tumačenju slike. No, novonastala praksa je još dugo osporavana na crkvenim saborima (Elvira - današnja Granada u Španiji, prva decenija IV vijeka), pa i zabranjivana. Eusevije, episkop iz Kesarije u Maloj Aziji (umro 339. godine), čija se vjera zasnivala na apstraktnim pojmovima, upozorava sestru cara Konstantina Velikog, Konstanciju, koja ga moli da joj pribavi neku sliku Hrista, da Bog, iako ima dvije prirode, ljudsku i božansku, ne može biti naslikan, pošto mrtve boje ne mogu da izraze duhovnu suštinu Logosa (slova), poređujući prirodu Boga sa svjetlošću22: “Kako bi onda, neko od ljudi, uspio da učini nemoguće ? Kako bi neki čovjek mogao da naslika tako divni i tako nerazumljivi oblik, ako se još može nazvati oblikom, ta duboka suština, tako duhovna? Sem ako se ne bi, na način svojstven paganima bez vjere, naslikalo nešto što uopšte ne liči, odnosno, ako bi se našao slikar paganin, koji slika potpuno drugačije… ko bi, dakle, bio sposoban da proizvede odbljesnute i blistave zrake, takve uzvišenosti, takve slave, bezdušnim i

��

Zdravko Gagović

mrtvim bojama, nesigurnim potezima… zar zaboravljaš Božiju zapovijest, kojom se zabranjuje da se rade slike - kako onoga što je na nebu, tako i onog dolje na zemlji… Zar to nije odbačeno u cijelom svijetu i prognano daleko iz crkava?” - S druge strane, pojedini teolozi (Vasilije Veliki, 330-379. godine), nijesu vidjeli opasnost od ikonopoklonstva, obrazlažući narodno vjerovanje da: Čast ukazana slici, pripada prvobitnom uzoru23.

Lapidarnost ove definicije slike, kao nosioca Božije volje, poslužila je ikonopoklonicima da 843. godine, na Sedmom vaseljenskom saboru uspostave poštovanje njenog kulta. Slika je shvaćena kao posrednik između posmatrača i onoga kome je počast ukazana. Sa druge strane, bio je to i obračun sa protivnicima religiozne slike24. Sama Vasilijeva definicija postala je podloga za hrišćanske teoretičare, koji su tražili objašnjenje za odnos prema naslikanom Hristu. Slika je objašnjena prisutnošću natprirodnog: u vidu legendi, pronađena su razna objašnjenja, ali su najviše uspjeha imale priče o nerukotvorenoj ikoni Hrista, nastaloj u neposrednom dodiru sa njegovim likom25. Za lik Bogorodice, poslužio je njen portret koji je po predanju izradio sam jevanđelista Luka26. Potreba za što više slika, zbog gradnje velikog broja crkava, stvara vjerovanje o samoumnožavanju prvobitne slike, gdje ona sama stvara svoju kopiju27. Tako stvoreni pralikovi Hrista i Bogorodice, postali su vera icon i obaveza budućim slikarima za njihovo vjerno reprodukovanje. Sličnost sa prauzorom je i produžavanje čudotvornih svojstava slike28. Stvoren je dogmat o poštovanju svetih slika - ikona29. Tu slikarskoj radoznalosti nije bilo mjesta.

Ikonopisci u vizantijskoj umjetnosti nijesu smatrani za prave tvorce ovih duhovnih slika30. Oni su bili samo posrednici koji su omogućili da se uspostavi duhovna komunikacija između onih koji vjeruju i ličnosti sa ikona, posrednici odabrani blagoslovom i Božijom voljom, između vjerujućih hrišćana i Svetog božanskog svijeta31, anonimni uzvišeni posrednici koji objektiviziraju teološku ideju crkve. Pravim autorima ikona smatrani su njihovi naručioci. Tradicija izobražavanja svetih ikona, ograničavala je zografima slikanje svjetovnih ili nekih drugih slika. Smatralo se, naime, ako je neko nadaren, a to je Božiji dar, onda nije smio biti zloupotrijebljen u druge svrhe32. A jedina svrha ikone je duhovno pokretanje vjernika i preobrazba posmatrača. Zato je u vizantijskom slikarstvu dominirala kategorija uzvišenog. Ono nije bilo realističko i nije imalo za cilj vjerno reprodukovanje prirodnih likova i svijeta koji ih okružuje. Ljepota nije bila svrha zbog koje su vjekovima stvarane ikone. Ljepota je bila atribut svojstven prvenstveno materiji i načinu njene obrade.

Jednostavnost vizantijskog obrasca, težnja ka apstraktnom idealu, ka prototipu, uslovila je da su slikari ikona, da bi - služeći se ljudskom figurom, objasnili prizor, uklanjali sa svojih slika realan opis prostora, produhovljavali figure, izdižući ih, oslabađajući ih oblina, težine, obasjavajući ih odbljeskom (svjetlošću) zlata, cinobera ili okera sa pozadine33. No, iako je stvarao iz tradicionalnog nasljeđa, anonimni slikar je živio i stvarnost svoje epohe. Ponavljanjem shematizovanih prethodnih

��


uzora, mnogi majstori unose i svoj izraz, “direktni, nehotični, svoj živi osjećaj, koji je starim figurama i kompozicijama davao novu unutrašnju osvijetljenost”34. I dugovjeki, izvanvremenski stilovi doživljavaju mijene, jer i na bezbroj puta naslikanoj Bogorodici sa Hristom, svaki slikar je unio svoju sliku, svoju misao, svoja osjećanja, svoju viziju o vjeri i životu, svojim bojama i ponovio vječitu temu na svoj način, u svom vremenu35. Sklad apstraktne forme i produhovljenih ljudskih oblika, koji nose religioznu pouku, najuspješnije je ostvaren krajem XI vijeka u punom procvatu Vizantije. Ova uzvišena, ozbiljna, duboko spiritualna i religiozna umjetnost komnenskog stila u doba Paleologa doživljava renesansu.

Estetika vizantijske umjetnosti, posebno slikanja ikona, mijenja se pred kraj XII vijeka, i - do svog završetka u XV vijeku, nosi ljudskija obilježja. Pozajmicama helenizma, stvaraju se klasicističke i plastičnije forme likova u pokretu i jasnije određenom prostoru. On je produbljen arhitektonskim kulisama. Umjetnici dobijaju veću slobodu, izlaze iz anonimnosti i stavljaju prve potpise na stvorena djela. Bio je to i posljednji jak uticaj na okolne zemlje.

Propast Vizantije i pad Carigrada u turske ruke 1453. godine, označio je i kraj vjekovima formiranog estetskog uzora. U izmijenjenim društvenim uslovima, zadovoljavajući nove ukuse naručilaca iz mediteranskog podneblja, pod uticajima renesanse, italo – grčki slikari na Kritu mijenjaju suštinu ikone, unoseći, makar na njenim sporednim djelovima ili na odjeći ktitora, mnoge odlike svog vremena. Uvođenje pejzaža, stvarnog odnosa čovjeka i prirode, neuspjeli su pokušaji spajanja dvije u biti suprotstavljene ideje i narušili su ideal svete ikone. No, potreba slikanja ikona na osnovu novih saznanja, ali sa ikonografskim rješenjima preuzetim od vizantijskih majstora, traje do današnjih dana.

Epoha stvaranja ikona je i epoha stvaranja ikonostasa. Obnovom Sv. Sofije u Carigradu, Justinijan omogućava umjetnicima da izraze hrišćanske ideje upravo na oltarskoj pregradi, koja postaje nosilac najvažnijih slika. Istina, o ovoj raskošnoj oltarskoj pregradi iz 563. godine znamo samo iz opisa savremenika36. Vremenom, sve veći broj ikona nalazi svoje mjesto u crkvama. Neke su visile na horosima ili analojima, neke na kamenim oltarskim pregradama, a neke na posebnim nosačima, koji su se do XIV vijeka nazivali ikonostasima. Tek kasnije se ovaj naziv prenio na oltarsku pregradu. Pobjedom ikonoborstva i prihvatanjem ikone, u suštini se mijenja odnos prema oltarskoj pregradi, granici koja dijeli naos, namijenjen vjernima i oltar namijenjen posvećenima, simboličkoj granici materijalnog i duhovnog, ovozemaljskog i onozemaljskog. Posebno je oltarskim pregradama davalo značaj poštovanje ideja koje su u Carigradu potvrđene kao pravovjerne, a koje su obavezivale da se jedan dio liturgijskog obreda obavlja iza oltarske pregrade i carskih dveri. Vjerovatno se time asociralo sjećanje na pustinjačku izolaciju svetitelja iz rane faze hrišćanstva.37 Postavljanje ikona na oltarske pregrade, moralo je donijeti i određeni program ideja: Deizis, kao osnovna slika molitve zastupnika ljudskog roda, Bogorodice i sv. Jovana, pred Hristom Sudijom zauzima središnje mjesto. Ikonostas ukazuje mogući put u carstvo

��

Zdravko Gagović

nebesko, gdje vlada Hristos, kome molbe za vjerne upućuju Bogorodica i sv. Jovan. Na kamenim oltarskim pregradama VIII i IX vijeka, zaštitnici pojedinaca (ktitora) i zaštitnici ljudskog roda, obraćaju se Hristu i mole za spasenje svojih štićenika. Osnovna slika Deizisa sa tri figure (Trimorfon), mogla je kasnije biti proširena parom anđela, jevanđelistima ili nizom apostola (Veliki Deizis ili Deizis s činom), pa i figurom mučenika ili svetitelja kojeg je ktitor crkve izabrao kao ličnog zaštitnika ili patrona. Ikonostas u suštini simbolizuje osnovnu ideju hrišćanskog učenja o mogućem spasenju vjernih. Proroci su Hristovo carstvo nagovijestili, apostoli propovijedali i oni uvode pobožne u mistični svijet obećanog carstva. Na donjem dijelu ikonostasa, sa lijeve i desne strane carskih dveri postavljaju se prijestolne ikone Bogorodice i Hrista, a desno od Hrista ikona patrona crkve. Na carskim dverima se obično slikaju Blagovijesti. Izgleda da su već od X vijeka, kao nov red ikona nad Deizisom, ikonostas krasile i scene Velikih praznika38. Sve slike na pregradi natkriljivao je krst, kao simbol Hristove žrtve, koja je omogućila spas ljudima.

Deizis, prijestolne ikone, carske dveri i krst, sve su to djelovi oltarske pregrade koja skriva tajni dio liturgije, prema obredu utvrđenom u Carigradu. Ukrasi na parapetnim pločama sa prikazima grifona, lavova i drugih zoomorfnih elemenata, gube se sa oltarskih pregrada, jer služe za ukras i ljepotu39 i dobijaju novu formu i sadržinu. Kada su se na srednjovjekovnim kamenim oltarskim pregradama u Crnoj Gori pojavile prve ikone ne znamo, ali vjerujemo da se to desilo dosta kasno, na oltarskoj pregradi Sv. Tome u Kutima. Prolazak kroz vrijeme nije nam ostavio bilo kakav podatak o prerastanju kamenih oltarskih pregrada u ikonostase. Na to će se kod nas čekati do samog kraja XVI i početka XVII vijeka, kada će se formirati novi tip oltarskih pregrada.

��


ZLATNI VIJEK IKONOPISA I IKONOSTASA U CRNOJ GORI

Restauracija vizantijskog pogleda na umjetnost, desiće se u onom dijelu države Crnojevića koji je prvi pao pod tursku vlast pred nadiranjem sultana Mehmeda II Osvajača40. Prije toga, Crnojevići su izgubili Primorje kojim su zagospodarili Mlečići. Satjerana u brda, podlovćenska Crna Gora, zbog političke i oružane konfrontacije prema Porti i Sultanu, dugo će biti smatrana durulharbom (prebivalištem rata)41 i neće manifestovati potrebe za umjetnošću. Istina u onim oblastima Crnogorskog primorja pod vlašću Mletaka, a pod ingerencijom cetinjske Mitropolije, obnavljaju se pravoslavni manastiri42, ali bez inovativnih oznaka koje bi zavređivale pažnju. U sjevernom dijelu Crne Gore, koji je uživao filurdžijske povlastice i unutrašnju samoupravu, što znači relativnu slobodu, trebalo je da protekne više od stotinu godina, pa da počne obnova zapustjelih i izgradnja novih hramova. Tome je doprinijela i odluka Sultana da 1557. godine izda ferman o obnovi Pećke patrijaršije43. Uz fantastičnu titulu patrijarh svega Ilirika postavljen je Makarije Sokolović, brat ili sinovac Mehmed - paše Sokolovića, koji je dobio hatišerif da obnovi sve manastire i crkve44.

U vrijeme ubrzane obnove, našom zemljom kruže samouke graditeljske i zografske grupe, koje su obnavljale porušene i zapustjele bogomolje i slikale ikone, prije intuicijom i naivnim umijećem, prevazilazeći neukost snagom vlastitog duha. One su nedostatak umjetničkog i zanatskog obrazovanja nadoknađivale privrženošću autentičnim oblicima kulturne tradicije, koju su najčešće imitirale45. Snabdjeveni slikarskim priručnicima, ovi putujući mali zografi46 obnavljaju veliki broj živopisa širom Crne Gore, dokazujući da taj prividno mrtvi organizam u sebi još ima života, raznolikosti i prilagodljivosti. Ta umjetnost, odavno odvojena od stvarnosti i prirode, raspolagala je bogatim iskustvom i pored toga što je često, kreativnom nemoću, nedosljedna svojim idealima. No, među ovim anonimnim zografima, bilo je onih koji su se nametnuli i izdvojili, i- snagom svog ubjeđenja i darom slikara, izdigli do umjetnika. Njihov izlazak iz srednjovjekovne anonimnosti i sve češće potpisivanje djela je i posljedica promijenjenih shvatanja o njihovoj ulozi u društvu.

Godine obnove, zbližavanja sa vlastitom prošlošću, učinile su da su, “usljed posebnih prilika i relativne slobode, na teritoriji Crne Gore, slično Kritu, koji je u mnogo boljoj situaciji, budući da je tokom XVI i XVII vijeka pod dominacijom Venecije, izbjegao Turke – stvoreni povoljniji uslovi za razvoj umjetnosti nego u drugim južnoslovenskim oblastima. Tako se dogodilo da se u Crnoj Gori okupe najbolji domaći majstori, koji su nastavljali tradiciju, slikali freske i ikone koje ih, sudeći po onome sto se očuvalo, svrstavaju među vrhunske stvaraoce toga doba”47. “U umjetnosti Crne Gore, bio je XVII vijek zlatno doba njenog ikonopisa, jer

�0

Zdravko Gagović

je tada brojem ikonopisaca i njihovim kvalitetima, Crna Gora bila ispred ostalih balkanskih oblasti”48.

Apstraktna forma, strogo definisane vizantijske ikone, pune kalupa, gotovih rješenja, tradicionalne discipline, gdje je dogmi podređeno sve, do apsurda, doživljava svoju renesansu upravo u vrijeme turske vladavine u pravoslavnim enklavama (Sveta Gora) i izolovanim manastirskim središtima (manastir Morača). Za razliku od grčkih pravoslavnih središta, gdje je slikanje ikona uveliko pod uticajem italijanske renesanse, još od kad je Giotto preveo grčko slikanje na latinsko49, u svetogorskoj slikarskoj radionici XVII vijeka, a posebno moračkoj, formiranoj gotovo u isto vrijeme, stvaraju se definicije posebnih osobina novih ikona i ikonostasa, poštujući ideje i ikonografske osnove ponikle u Vizantiji. U vrijeme ugroženog pravoslavlja, ikona je morala imati didaktičku ulogu. Sa jedne strane opasnost od prozelatizma i unijaćenja, a sa druge strane od islamizacije - ugrožavanja autentičnog duha pravoslavlja, značilo je i sputavanje estetskih dimenzija crkvene umjetnosti i njenog likovnog osavremenjavanja50. Postvizantijska umjetnost u novim nacionalnim okvirima nastavlja da odražava zajedničke osnovne principe.

Radionice formirane u okvirima manastira, sa slikarima sveštenicima i monasima i rijetko ponekim grešnim laikom, stvarale su stroga pravila rada, ponašanja i izobražavanja svetih ikona. Stvaraju se brojni priručnici, koji odražavaju suštinu izrade ikona, detaljno opisanih tehnoloških postupaka, pa i ponašanja slikara. U jednom od njih, Dionisije upućuje: “Onaj ko je htio da se posveti, morao je prvo da vježba prostoručno crtanje. Ukoliko bi pokazao talenat, privodio se u hram, pred ikonu Hrista i Bogorodice Odigitrije; tu je nad njim obavljen čin molbana, sa specijalnom molitvom i jektenijem, u kojem crkva izražava želje za uspjeh u radu budućeg slikara. Po obavljenom činu molitve, kandidat je pušten da počne crtati tačno, razmjere i karakteristike svetih likova dugo i marljivo. Tako će dobro naučiti zanat, što sam iskusio sa svojim učenicima”51. Još ranije je Cennini savjetovao budućim ikonopiscima: “Vi koje nježnost duha nosi do ljubavi prema vrlinama i vi koji se opredjeljujete za umjetnost, počnite time što ćete obući novo odijelo: ljubav, vjeru, poslušnost i strpljivost. Najranije što možete, stavite se pod vođstvo jednog majstora i učitelja i napustite ga što najkasnije možete”52. “Svoj život treba tako da urediš, kao da studiraš teologiju, filozofiju ili neku drugu nauku, upotrebljavajući umjereno jelo i piće. Dva puta na dan je dosta jesti … Staraj se da izbjegavaš da opterećuješ ruku, kao da bacaš kamenje, tegove od gvožđa, i bilo koju drugu stvar koja škodi ruci i čini da ona drhti”53. Poslije detaljnih opisa tehnologije, slikaru se saopštava kako se slika Hrist: “Bogoljudno tijelo Gospoda našega visoko je tri rifa. Glava malo naklonjena. Lice izražava krotkost. Pravilne lijepe njegove obrve, sastavljene su, oči prijatne, nos pravilan, boja lica pšenična, kosa na glavi valovita i malo smeđa a brada nije sasvim crna. Prsti njegovih prečistih ruku, dugi su i pravilni. Uopšte, liči na svoju Majku u kojoj je sebi stvorio živo i savršeno ljudsko biće”54.

Ikona naslikana u ikonopisačkoj radionici, uz poštovanje svih strogih

��


pravila, dobija svoj teološki završetak osvećenjem. Ona se odnosi u crkvu i poslije osvećenja ulazi u red svetih utvari, postaje sakralni predmet i dobija svoju duhovnu vezu sa svojim pratipom. Osvećenje ikone vrši se svetom vodom i čitanjem molitve koja se nalazi u knjizi Dopolniteljni trebnik. Postoje molitve - kako za svaku ikonu ponaosob, tako i one za osvećenje čitavog ikonostasa. Dotrajale ikone stavljaju se na vatru za loženje pri spravljanju svetog mira.

Crkva je u odbranu tradicionalne ikone, kao otpor zapadnim uticajima slijedila primjer Rusije, gdje je patrijarh Nikon 1654. godine, pobuđen uvođenjem novina, naredio da se takve ikone iznesu iz domova i crkava, da se svecima tako naslikanim iskopaju oči, aludirajući na moguću kaznu, koja čeka slikare koji ne budu poštovali starinu55. Ideologiji ruske crkve morao se pridružiti i sam car, presuđujući da je prvi umjetnik sam Bog, da je stvarajući čovjeka, stvorio ga prema svom obrazu. Tako je praobraz čovjeku sam Bog, zato je ikona –podražavanje. U našim krajevima, nemajući iza sebe autoritet cara ili zemaljskog vladara, problem konkurencije grčkih i venecijanskih radionica, čije su ikone u XVI i XVII vijeku preplavile naše prostore, riješen je stavom da ikone mogu raditi samo pravoslavni majstori. Propisi u Krmčiji bili su veoma strogi, pa čak i “ako jeste izobražavanje na ikoni, prema liku i vješto, njima se ne treba klanjati, ako su djelo nevjerničkih ruku”56.

Eto, u takvom ambijentu počinje formiranje slikarske radionice manastira Morača. Njen rodonačelnik bio je, najplodniji slikar svog vremena, pop Strahinja iz Budimlje57. Rođen je 1548. godine, na spoju periferija Istoka i Zapada, u Budimlji kod Berana. Dugi i stvaralački plodan život okončao je, po svemu sudeći, 1632. godine u selu Hvojnica kod Gackog58. Slikarstvo je vjerovatno učio u slikarskoj radionici obližnjeg manastira Šudikove. Ovaj slikar, bez značajnih prethodnika i nastavljača, stilski definisan uticajima Istoka i Zapada, tipičan je predstavnik odlazećeg vijeka. U punoj stvaralačkoj zrelosti angažovan je od monaškog bratstva manastira Morača, da otpočne izradu novog ikonostasa, 1599. godine. Biće to, po svemu sudeći, jedine ikone koje je izradio u tridesetogodišnjem (ili dužem) zografskom radu. Prije dolaska u Moraču, pop Strahinja je iza sebe imao islikane brojne freske širom Crne Gore. Prvi put se sa njegovim radom susrećemo, kada po nalogu igumana Teodora i vojvode Milije, završava živopis manastira Sv. Arhanđela na Tari, avgusta 1591. godine. Slijede živopisi priprate Sv. Trojice Pljevaljske 1592. godine i naosa i oltarskog prostora 1594. i 1595. godine, te živopis crkve Sv. Spasa u Dragovoljićima kod Nikšića59. Nakon moračkih ikona, radiće gornju zonu živopisa priprate manastira Piva, 1603. i 1604. godine, i živopis manastira u Podvrhu 1613. i 1614. godine. 1616. godine vraća se u Moraču zbog islikavanja proskomidije. U poznim godinama, zajedno sa Jovanom-Kozmom, živopiše manastir Gradište, 1619. i 1620. godine i, konačno, 1622. godine, gornje zone crkve u Jeksi kod Rijeke Crnojevića. Živopisanje u Jeksi je prekinuo, kao i ranije živopisanje pivske priprate, ili zbog nedostatka sredstava, ili nesporazuma sa ktitorima, jer je izgleda “bio prgav, naprasit starac, koji se lako svađao sa naručiocima”.60

��

Zdravko Gagović

Dobrog teološkog obrazovanja, uzorne pismenosti, velikog zanatskog iskustva, ovaj plodni slikar je ostavio širom Crne Gore veliki broj fresaka, sigurnog slikarskog postupka, ali i izvjesne rustičnosti i neuglađenosti. Sigurnim, naglašenim crtežom, stvarao je svetačke figure sa tankim vratovima, glavama većim nego što bi trebalo, četvrtastih lica, niskog čela, krupnih očiju i stilizovanih ušiju. Razlike u svetačkim likovima, istovjetnih glava, postizao je različitim islikavanjem kose, brkova i brada. Svetačka odjeća je bez mnogo detalja i ne baš brižljivo obradjena, ali sa dobrim odnosom prema tijelu, logičnim i opravdanim. Figure smještene u shematizovani pejzaž, slikane su čistim i usklađenim bojama, ali istina, ne bogatom paletom. Sa svim vrlinama i manama, pop Strahinja iz Budimlje, kako se potpisivao na brojnim djelima, bio je jedan od najznačajnih i najcijenjenijih slikara svog doba.

Angažovanjem Georgija Mitrofanovića61, iz svetogorske slikarske radionice, Morača definiše i svoj stav prema novom vremenu. Iste 1616. godine, kada pop Strahinja slika freske proskomidije, Georgije Mitrofanović nastavlja radove na moračkom živopisu. Nije to bila samo smjena generacija, već i promjena pogleda na umjetnost. Vaspitan na tradiciji atonskih radionica, iako još nije izgradio vlastiti stil, Mitrofanović, držeći se opštih rješenja svetogorske ikonografije, manifestuje dobar zanat, korektan crtež i sigurnu tehniku. Moračke freske Georgija Mitrofanovića stilski su identične dverima iz hilandarskog muzeja, tačno datiranim u 1616. godinu. To su i prvi njegovi sačuvani radovi. Zadovoljno radom na živopisanju crkve, manastirsko bratstvo ga angažuje da izradi Veliki Deizis za ikonostas, čija se izrada odužila. Nakon završetka moračkog ikonostasa, Mitrofanović će do 1620. godine - kada se vraća u Hilandar, oslikavati živopise u Dobrićevu, Zavali, te izraditi Deizisni čin za Žitomisljić i jednu ikonu za Sv. Trojicu kod Pljevalja.

Siromaštvo podataka o životu Georgija Mitrofanovića, učinilo je da o njemu kao ličnosti ne znamo gotovo ništa. U kratkom periodu koliko možemo pratiti njegov rad, od 1616. do 1622. godine62, uočljivo je da je veoma brzo stekao istaknute lične osobine slikara, koje ga svrstavaju u najveće umjetnike s početka XVII vijeka. Glave njegovih svetaca izgledaju gotovo kao portreti. “Proporcije figura, u početku nezgrapne, bilo da su svetitelji kratki ili izduženi, usaglašene su na kraju s klasičnim razmjerama”63. U slikarskom sazrijevanju, njegova se paleta mijenjala - od jakih kontrasta svijetlog i tamnog do njihovog umekšavanja, od tamnog ka svijetlom koloritu, od oporosti do lirizma. Od svojih savremenika, najviše se oslanjao na grčka, posebno kritska iskustva.

Hilandarski sabrat Georgija Mitrofanovića, Jovan, kod nas češće nazivan Kozma64, u manastir Moraču dolazi na samom kraju tridesetih godina XVII vijeka. No, prvi put ga u našim krajevima sretamo u manastiru Gradište u Paštrovićima, gdje 1620. godine pomaže popu Strahinji pri živopisanju crkve Sv. Nikole. Da li je, prije toga, u Morači pomagao Georgiju Mitrofanoviću, pri duborezanju i pozlaćivanju Velikog Deizisa, ne znamo65. Poslije Gradišta, nastavlja živopisanje pivske priprate 1626. godine, dvadeset i dvije godine nakon što je pop Strahinja otpočeo isti

��


posao. Po živopisanju priprate, 1638. i 1639. godine, slijedeći ljepotu Longinovih ikona, ali i nadmašujući je, Jovan-Kozma oslikava i duboreže pivski ikonostas. Dolaskom u Moraču, u vrijeme kad umjetnost živopisanja gubi životne sokove, svestran poput renesansnih majstora, ostavlja posljednje odjeke stare vizantijske umjetnosti. Od 1. maja do 24. septembra 1639. godine, kada je crkva u svoju krasotu odjenuta, kako sam kaže, Jovan-Kozma oslikava Sv. Nikolu. Vjerovatno slijedeći želje naručilaca, prilagođene novoj političkoj klimi66, među svetačkim figurama slika sv. Tripuna, sv. Srđa i Vakha, pa i sv. Sebestijana, gotovo nepoznatog pravoslavnoj ikonografiji. Ubrzo nakon toga, od proljeća do rane jeseni 1642. godine, oslikava paraklis sv. Stefana, gdje mu za ilustraciju, pored Djela apostolskih, služe i apokrifni, od crkve nepriznati tekstovi.67 Konačno, 1644. i 1645. godine, Jovan - Kozma u Morači radi dvije, po svemu najljepše ikone - od turskih osvajanja naovamo. Jedna od njih, ikona sv. Save Srpskog i njegovog oca Stefana, sa scenama iz Savinog života, u potpunosti je sačuvana, a od druge je sačuvan samo bogati ram, za koji će kasnije u XVIII vijeku, Gavrilo Dimitrijević oslikati novu ikonu.

Vinova loza, grozdovi i tipična izvijena vreža, preuzeta iz svetogorskih uzora, te zapadno shvatanje cjeline, složena konstrukcija rama, duboke profilacije i bogate pozlate, u svemu podsjeća na poznorenesansne ili ranobarokne, tzv. zlatne oltare iz katoličkih crkava, koji na Istoku nemaju pandana68. U slikanju scena su korišćeni Mitrofanovićevi predlošci, prema tekstu književnika Teodosija, iz hilandarske trpezarije, što “doprinosi tvrdnji da se iza Kozme krije Jovan”69. Na njoj su i pet zagonetnih slova С I З П Г koja su izazvala različita tumačenja. Nakon tri ikone oslikane za Nikoljac i minijatura jednog psaltira (sada u Novom Sadu), Jovana- Kozmu posljednji put susrećemo u Podvrhu iznad Bijelog Polja, gdje kao glavni majstor, sa učenikom Radulom radi ikonostas.

Ako prihvatimo da je još 1605. godine radio u Hilandaru, “jer je njegova, nema nikakve sumnje, i velika nepotpisana ikona sv. Nikole u poprsju, koja visi u jednoj od soba”70, onda je stvaralački rad Jovana-Kozme trajao punih 60 godina. Za to vrijeme je, posebno u Crnoj Gori, ostavio najznačajnija djela umjetnosti XVII vijeka, umjetnosti koja se najčešće nespretno naziva postvizantijskom. Kod nas se rijetko hvali slikarstvo turskih vremena. Za majstore tih stoljeća više se traže izvinjenja i koja oprezna pohvala njihovih ambicija71. U to, čvrsto saliveno slikarstvo, ukalupljeno i strogo, koje je neshvaćeno i toliko puta potcjenjivano kao neuspjela imitacija velikog stila srećnih vremena, Jovan-Kozma je unio čulnost svetiteljskih likova kasnog XIV i XV vijeka. Uticaje zapadnog slikarstva nije crpio iz kritskih ili uopšte grčkih radionica, već direktno sa italijanskih istočnika.

Talentovan iluminator i dobar poznavalac književnosti, Jovan – Kozma je i odličan rezbar i pozlatar, pa i konstruktor ikonostasa, izvrstan crtač, snažan kad oblikuje volumen, suptilan kad postavlja zvonke i jedre kolorističke odnose hladno zelenih tonova za zatamnjene dijelove lica i toploružičastih za osvijetljene, sa vješto formiranim prelazima.

��

Zdravko Gagović

Lica njegovih svetitelja spadaju u najljepše islikane likove XVII vijeka. Volio je da raskošno ornamentiše odjeću, kao i da rastopljenim zlatom obasja oblike nakita ili ogrtača. Na arhitektonskim kulisama u pozadini kompozicija, uočljivo je poznavanje perspektive, posebno vidljivo na više puta ponovljenoj predstavi manastira Morače. Djelo Jovana-Kozme je jedan od posljednjih uzleta freskopisa i ikonopisa, i nedostižan uzor njegovim podražavaocima.

Iznjedren u bjelopoljskom kraju negdje oko 1625. godine, grešni zograf Radul72, ikonopisačko iskustvo produbljuje kao Jovanov-Kozmin pomoćnik, prilikom izrade ikonostasa u crkvi Sv. Nikole u Podvrhu iznad Bijelog Polja, 1665. godine. Pored rada na ikonostasu, tu slika i dvije ikone i potpisuje jednu od njih, onu posvećenu patronu crkve sv. Nikoli. Crpeći pouke od ostarjele slikarske veličine, koristeći njegove predloške, mada nema talenat dostojan prethodnika, Radul brzo postaje cijenjen i poštovan zograf. Iako laik, sudeći prema potpisima na njegovim djelima, iz kojih se vidi da su nastala povelenijem patrijarha kir hadži- Maksima, stiče se utisak da je bio zvanični slikar Pećke patrijaršije73. Pored značajnog broja ikona u Morači, Bijelom Polju, Peći i Sarajevu, Radul živopiše crkve Sv. Jovana u Crkoležu kod Istoka i kapeli Sv. Nikole u Pećkoj patrijaršiji. Kod nas ga susrećemo ponovo u živopisu pećinske crkvice u Ostrogu, crkvi Sv. Trojice u Praskvici i crkvi Sv. Nikole u Drenoštici kod Bogetića. Godine 1680. u Svetoj Trojici mu pomaže njegov učenik i pomoćnik Dimitrije. Pokušavajući da vrati slikanju fresaka posustalu snagu, prilagođavajući format kompozicija veličini crkve, pokazujući teološku učenost, ovaj strpljivi zograf, koristeći “minuciozan i prostudiran crtež s nešto naglašenijim grafizmom u strogo definisanim formama”, ostvaruje “harmoniju cjeline postignutu skromnim slikarskim sredstvima”74. Te osobine, i ponekad blagonaklonost nauke, svrstavaju neka njegova djela, kao npr. poprsje sv. Nikole u Drenoštici, u najbolja ostvarenja XVII vijeka u nas75. U svakom slučaju, zograf Radul - bolji kao ikonopisac nego freskist, najveći je umjetnik druge polovine XVII vijeka. Njegova umjetnička snaga će gotovo dva vijeka, preko učenika Dimitrija, uticati na ikonografsku umjetnost u Boki, pa i širom Crne Gore. Carske dveri iz Žitomislića, takođe ocijenjene kao najljepše u XVII vijeku, kroz risansku ikonopisačku radionicu, doživjeće bezbroj manje ili više uspjelih replika.

Slikarstvo zografa Radula, te sve njegove vrline i mane, možda najbolje reprezentuje ikona sv. Luke sa žitijem, naslikana u manastiru Morači. Posežući za apokrifnim tekstovima, poput svog velikog prethodnika, izbjegao je da prikaže sveca na uobičajen način. U centralnom polju ikone, jevanđelista Luka je prikazan dok, prema apokrifnom zapisu, slika Bogorodicu sa Hristom. Slikajući lik svetitelja koji se bavi istim poslom Radul je 1672. godine nadmašio sebe. Stvorena je tipična žanr scena, koja bi mogla da nosi naziv slikar u ateljeu. Svaki detalj na njoj je odlično naslikan. Slabosti je Radul pokazao tek u malim scenama po obodu ikone, koje ilustruju život jevanđeliste Luke. Čak i tamo gdje je, koristeći uzore sa velike ikone Jovana-Kozme, slikao manastir Moraču, pokazuje manje poznavanje perspektive i slikarskog talenta uopšte. Dugo je ova

��


ikona pripisivana moračkom jeromonahu Avesalomu Vujičiću, drugom Radulovom pokrovitelju, pored patrijarha Maksima. Razlog tome je tekst sa istina, neke druge Radulove ikone na kojoj piše da ju je sapisao Avesalom Vujičić. Vujičić, koji je u Morači imao sasvim drugu djelatnost i vjerovatno nije ni poznavao zanat rukodjelisanja ikona, ostao je zabilježen po svom boravku u Rimu u cilju pripajanja manastira Morača katoličkoj crkvi. To je bio i razlog da ovu ikonu, dok je pripisivana Avesalomu, jedan dio naučne javnosti nije sa entuzijazmom prihvatao76.

U manastiru Morača, Radul susreće Dimitrija77, koji mu postaje učenik i dugogodišnji pomoćnik. Rođen u Mioskoj78, u neposrednoj blizini manastira Morača, u kući đeda Davida i babe Ljiljane, od oca Bosna i majke Danice79, Dimitrije će, slijedeći Radulove pouke, postati najznačajniji predstavnik postvizantijske tradicije u Boki pa i širem području Crne Gore. “Teško da se u našem poznijem slikarstvu može naći tako čvrsta veza i skoro doslovna likovna interpretacija, kao u slučaju Radula i Dimitrija. To upućuje da je Dimitrije dugo vremena proveo sa ovim majstorom, bilo kao učenik ili pomoćnik. Njega je kao nadarenog učenika, Radul mogao voditi prilikom radova na raznim mjestima, te ga je tako doveo i u manastir Praskvicu”80. “I najsvestranije analize pojedinih djela dovode u nedoumicu”81 pa ni mi nećemo uzeti sebi za grijeh, ako - u atribuciji Deizisa i donjih zona ikonostasa u Dubočici82, uputimo na učitelja i sljedbenika. Komparacije nas na to obavezuju, pa će nam biti zadovoljstvo ako pobudimo inertnost nauke83. Iz značaja moračke slikarske radionice, o Dimitriju ćemo opširnije govoriti tek kad doseli u Risan sa zvanjem – daskala.

Šest najznačajnijih stvaralaca XVII vijeka, šest moračkih umjetnika: Strahinja, Georgije, Jovan-Kozma, Radul, Dimitrije, te još jedan Georgije o kojem ne znamo ništa sem da je potpisao monumentalni krst iz 1607. godine u manastiru Morača, tvorci su četiri najznačajnija ikonostasa balkanskog pravoslavlja, po kojima se ovaj vijek zove - zlatnim. Njima treba pridružiti brojne zografe, rezbare, pozlatare, učenike i pomoćnike o kojima nam istoriografija nije ostavila sjećanje, ili njihova skromnost, proizišla iz suštine pravoslavnog vjerovanja da je umjetnost –podražavanje, nije pobudila potrebu da ostave traga svom imenu.

Tama proteklih vjekova je iznijela na svjetlo samo one umjetnike čija je vjera u sopstveni talenat prevazišla tajanstvenost i ogromnost umjetnosti kojom su se bavili. Nije ih u tome spriječila ni oporost i opšta koncentrisanost same ikone, umjetničkog djela u kojem trijumfuje odmjerenost.

Istina, i pored činjenice da je moračka slikarska radionica XVII vijeka okupila najveći broj značajnih slikara, bogatstvo riznica manastira Pive, Nikoljca, Sv. Trojice Pljevaljske, pa i drugih manastirskih središta, upućuje da se i u njima odvijala značajna ikonopisačka djelatnost. Duhovna moć, data od Boga pojedincima, da zamišljeni svijet učine vidljivim, i pored ponavljanja stereotipnih šablona, imitiranja i oponašanja, posljednji put se u XVII vijeku ispoljava i kao individualni kreativan čin, koji naredni vjekovi neće imati snage da ponove.

��

Zdravko Gagović

IKONOSTAS MANASTIRA MORAČA

Na samom kraju XVI vijeka, tačnije 1599. godine, počinje izrada jednog od najljepših ikonostasa balkanskog postvizantijskog svijeta. Željom manastirskog bratstva, a novcem patrijarha Jovana84, pop Strahinja dobija zadatak da između 1. septembra 1599. godine i 31. avgusta 1600. godine, izradi donju zonu ikonostasa. U tom periodu nastale su velike prijestolne ikone: Hrist sa apostolima, zatim carske dveri sa predstavom Blagovijesti i Nedremanog oka iznad njih, te ikona arhanđela Mihaila sa trinaest scena anđeoskih javljanja. U to vrijeme nastala je, po svemu sudeći, i ikona crkvene slave Uspenja Bogorodice, koja nije Strahinjin rad. Ne znamo ni što je bilo sa ikonom Bogorodice sa prorocima, koja je kao pandan Hristu sa apostolima morala postojati na ikonostasu. Naglašeno stroga i ikonografski određena ikona Hrista je odličan Strahinjin rad. U širokom okviru naslikani su apostoli koje povezuje izvijena vreža. Na centralnom dijelu gornjeg oboda ikone naslikana je predstava Hristos Starac danima, a na donjem prorok Ilija, što nije uobičajeno, ali zbog njegovog kulta poštovanog u Morači - jeste opravdano. Na carskim dverima su predstavljeni Bogorodica i arhanđel Gavrilo, suzdržanih pokreta, vješto postavljeni u zlatan fon. Pri slikanju je uočljiv linearizam, posebno pri formiranju draperija, sazdanih od gusto postavljenih linija, bez volumena. Sve to je smješteno u diskretno duborezani ram, u plitkom reljefu kružnih formi povezanih trakama, u saglasju sa predstavama koje uokviruje. Iznad glava Bogorodice i arhanđela Gavrila, postavljen je po jedan cvijet u duborezu, sasvim u skladu sa arhitektonikom dveri i slikanim dijelovima. Isti duborezni motiv je i na naddverju, čiji čipkasto opervaženi ram definiše kompoziciju Nedremano oko. Ova predstava pokazuje i određene mane, posebno u smještanju scene u prostor, pa je usnuli Hrist skoro istisnuo Bogorodicu i anđela. Najzanimljivija ikona ovog ansambla je arhanđel Mihailo sa scenama anđeoskih javljanja. Na njoj je arhanđel Mihailo predstavljen stamenom figurom raširenih krila. Sama predstava arhanđela, i pored monumentalnosti i spretnog postavljanja u prostor, ipak nema svježinu Strahinjinih fresko - dekoracija. Centralnu figuru arhanđela - Mihaila okružuju dvanaest, pretežno starozavjetnih, scena anđeoskih javljanja. Pripovijedanju sklon Strahinja, što impresionira njegove naručioce, ponekad dozvoli sebi da, van ikonografskih uzusa, neke scene prokomentariše savremenim saznanjima, pa u likovnom komentaru “Jevrejske opsade Jerihona, uz arhanđela i Isusa Nevina na konju, i Jevreja koji sviraju trube, vide se i dva vojnika koji iz pušaka pucaju na Jerihon”.85 Pored Strahinjinih ikona, u donjoj zoni ikonostasa - u zoni prijestolnih ikona, nalazi se i ikona Uspenja Bogorodice, koja izmiče definiciji i datovanju. Rukopis njenog anonimnog majstora, stilizovanih oblika, odsječnog i ponegdje grubog crteža, te likova iznenađujuće finoće, znači spoj dekorativnosti i prefinjenosti. To je ikona majstora kojeg je izdvojila od ostalih - anonimnost, neusiljenost i originalnost. Pored ikona za ikonostas, Strahinja je u isto vrijeme u Morači rukodjelisao još neke ikone, pa i dvojne za horos, od kojih nam je proteklo vrijeme ostavilo samo tri.

��


Ikonostas manastira Morača

��

Zdravko Gagović

Apostol Mihailo i anđeoska čuda (detalj)

��


Detalj deizisne ploče ikonostasa manastira Morača

�0

Zdravko Gagović

Umjetnički dometi popa Strahinje i njegovog anonimnog rezbara, donijeli bi moračkom ikonostasu sasvim drugačiju formu i dimenzije, da im se umjetničkim stavom nije suprotstavio majstor Georgije krstar, kako sebe potpisuje autor monumentalnog krsta. Konačni izgled krst je dobio između maja 1606. i avgusta 1607. godine,86 takođe novcem patrijarha Jovana, donoseći novo shvatanje unutrašnjeg uređenja crkava. Istina - prvi monumentalni krst sa oslikanim raspećem, croce dipinta, uokviren duboreznim pozlaćenim ramom, stvoren je gotovo dvije godine ranije u manastiru Piva. No, Georgije krstar nije imao namjeru da ponovi renesansnu jednostavnost, eleganciju i vitkost pivskog, već je, koristeći se snagom rezbarskog umijeća, stvorio oko svog krsta bogatstvo oblika i cvjetnih motiva, koji - ukomponovani u elemente okvira ili slobodni u prostoru, igrom formi i šupljina, tame gornjih dijelova crkve i odsjaja zlata, odaju utisak bogatstva. Tome doprinosi raznolikost elemenata rezbe samog krsta sa četiri rozete na krajevima, te kitnjasti likovi anđela i heruvima, oruđa za mučenje - koplje i štap sa sunđerom, te bezbroj stilizovanih listova palmete, što se susreće ponekad u islamskoj umjetnosti. Tu su, sa lijeve i desne strane krsta, takođe u bogatom ramu, ikone Bogorodice i apostola Jovana, koje je kao i Raspeće oslikao anonimni slikar oskudnog talenta. Raznolikost elemenata i njihova često nepovezana igra dovode ponekad do pomiješanih utisaka: raskoši sa jedne i suzdržanosti -zbog raznolikosti i nepovezanosti, sa druge strane.

Prauzore ovim monumentalnim krstovima možemo tražiti u velikim slikanim Raspećima, koja se širom Dalmacije javljaju još od XIV pa do XVI vijeka, i koja su takođe smještena iznad oltarskih prostora. Nalazimo ih na Korčuli, u Trogiru, Zadru i Splitu. Posebno na ona iz Dubrovnika i okoline, kao što je veliko raspeće Paola Venezijana u crkvi Dominikanskog manastira, podsjećaju novouspostavljena u našim hramovima. Dublje u istoriji i ova dalmatinska Raspeća, naći će korijene u ranijim italijanskim, rasprostranjenim u Toskani i Umbriji. A ova najranija, nastala su pod uticajem vizantijske likovne koncepcije, u prelaznom periodu od vizantijske umjetnosti ka romanici. Tako se vizantijska umjetnost, preko obala Jadrana, još jednom vratila u unutrašnjost Balkana.

Raspeće, zapravo njegova evoluirana forma, koja stoji na dvjema sučeljenim aždajama, simbolima pobijeđenog zla (Apokalipsa, XII, …7, 8, 9…)87, predstavlja novi model krstova, zmajevski krst, nad pravoslavnim ikonostasima. Spojile su se na njemu latinska racionalnost i grčki misticizam. Maniera latina i maniera graeca. U pravoslavnom svijetu je stvoren uzor svih ikonostasa, njihova buduća definicija. Istina, za konačan izgled čekaće se dolazak Georgija Mitrofanovića, da u Morači stvori novi Veliki Deizis.

Asketa, hilandarski monah i zograf Georgije, dobija gotovo nemoguć zadatak- da spoji raskoš moračkog krsta i smirenih formi Strahinjine donje zone ikonostasa. Između 1. septembra 1616. i 31. avgusta 1617. godine88, mireći suprotnosti, Mitrofanović, na raskošno duborezanoj ploči oslikava Veliki Deizis – Dvanaest apostola sa Hristom, Bogorodicom i Jovanom Pretečom u sredini. Stameni apostoli u širokim prijestolima su okrenuti

��


prema Hristu, tako da se glavama prikazanim pod različitim uglom postiže dinamika ove, inače statične, kompozicije. No, hvaleći deizisnu ploču čija je forma, od dvije nepovezane cjeline, dovela do najljepšeg balkanskog ikonostasa, zapravo mislimo na onog anonimnog rezbara, koji je znanjem i umijećem od nje učinio umjetničko djelo. Donji dio, arhitravna greda, ispunjena je floralnim elementima, do tada nekorišćenim u rezbarstvu. Vještina izrade čini da cvjetovi i lišće djeluju ubjedljivo iako su upleteni u ornament. Sve je rezano plitko, da bi se uskladilo s diskretnim reljefom dveri i naddverja. Gornji dio rezan je raskošnije, sa stilizovanim palmetama, usklađenim sa bogatstvom ornamentike krsta. Na oba kraja ploče, u formi trouglova okrenutih prema gore, postavljena su dva dekorativna elementa čije je bogatstvo ornamentike puni odgovor raskoši krsta. Središnji dio ploče je ispunjen sa trinaest arkada u nizu, za svakog apostola po jedna, sa širom središnjom za Hrista, Bogorodicu i Jovana Preteču. Arkade u dubokom reljefu počivaju na stubovima, od kojih je svaki drugi tordiran. Templon sa deizisnom kompozicijom i apostolima, te arkadama, impresionira tehničkom obradom i bogatom pozlatom. Dostojno velikog majstora. Bilo bi dostojno i talenta Jovana- Kozme.

Veličinu svog talenta, Georgije Mitrofanović je u Morači pokazao još jednom, slikajući takođe u periodu 1616-1617. godine ikonu Bogorodice sa prorocima, koja je izgleda na ikonostasu zamijenila Strahinjinu. Potpisujući se na njoj, Mitrofanović je pokoljenjima ostavio i ime njenog priložnika - Vuksana. Time je konačno, poslije sedamnaest godina htjenja i rada, završen ikonostas koji nosi epitet najljepšeg na Balkanu. Očuvan u izvornom obliku,89 ovaj ikonostas impozantnih dimenzija (4,80 x 9,30 m), impresionira i svojom tehničkom obradom. Pored lica, utisak solidnosti ostavlja i naličje koje nam pokazuje čitav konstruktivni sistem. Masivne drvene grede podupiru ovaj ogromni, teški ikonostas, prema čijim graditeljima osjećamo divljenje. Tako je široka daska templona, dužine gotovo pet metara, istesana iz jednog borovog komada. Sve na ovom ikonostasu ukazuje na vrhunske umjetničke domete, uz solidnost zanatske obrade, namijenjene da odoli vremenu i zemaljskim razarajućim djejstvima.

IKONOSTAS MANASTIRA PIVA

Oslikavanje živopisa priprate manastira Piva, Jovan –Kozma je završio 1626. godine. Time je manastirska crkva Uspenja Bogorodice zaokružila svoj bogati freskopisni ukras. Trebalo je završiti monumentalni ikonostas, čija je izrada počela više od pola vijeka ranije. Još 1573. godine, na početku zidanja svoje zadužbine, ktitor kir Savatije je poručio ikone od tada najboljeg domaćeg slikara Longina, “koga je svakako upoznao u Peći, još kao jerođakon patrijaršije i potom egzarh patrijarha Makarija”90. Longin je prije slikanja ikona za Pivu iza sebe imao plodan stvaralački rad. Iznjedren u patrijaršijskoj radionici, gdje je dobio prve slikarske pouke, prvi put radi živopis u priprati 1561. godine. Radio je na oslikavanju Bogorodičine

��

Zdravko Gagović

crkve u Studenici 1568. i 1569. godine. Nakon toga radi u Mileševi. Slijede freske priprate u Gračanici, 1570. godine, te Sv. Nikole Dabarskog, 1571. godine. Iskustva stečena u živopisanju crkava, kao i ona stečena tokom boravka u Palestini, Longin pretače u pivske ikone. Rad na spravljanju boja kod njega izaziva kožnu bolest ruku91, što ga ne sprečava da ostvari svoja možda najbolja djela. Slikarski sazreo, svestrano talentovan, dobar poznavalac književnosti, i sam pisac i prepisivač knjiga, pa i ispravljač grešaka u književnim tekstovima, Longin će kasnije u Dečanima 1593. godine napisati autografski tekst Akatist prvomučeniku Stefanu, koji smo ranije pomenuli kao moguću inspiraciju Jovanu - Kozmi, pri živopisanju paraklisa sv. Stefana. Longin je imao snagu ne samo da podražava, već i da kreira likovne predloške.

Sa sviješću o talentu književnika i slikara i shodno svom renesansnom duhu, Longin - iako možda i nije bio najveći umjetnik XVI vijeka, ostavio je najviše podataka o sebi. Suštinski vezan za starije uzore, Longin stvara autohtono djelo. Plastični oblici, naglašeni i tvrdi, snažni kontrasti u linijama i bojama, u njegovom slikarstvu se dosta mehanički ponavljaju. Proporcije figura su izdužene, sa ponekad nejasnim odnosom odjeće prema tijelima. Svetački inkarnat, bogato izdiferenciran, odlikuje se svjetlošću i svježinom koja nadilazi XVI vijek. Ponekad, neuobičajenom snagom svog talenta, izazove na konfuzne ocjene92.

Longin je za budući ikonostas manastira Piva, napravio tri ikone: Bogorodice sa Hristom i prorocima, Hrista sa apostolima i Uspenje Bogorodice sa poprsjima tri sveta meloda. U sebi svojstvenim, poetičnim tekstovima, ostavio nam je o tome zapis koji se proteže kroz sve tri ikone. Istina, različiti podaci, ponekad zasnovani na nadmudrivanju ili turskih vlasti ili ruskih darodavaca, dovode i do drugačijih mišljenja, pa i do pretpostavke da su ove ikone prenesene iz Mileševe, 1782. godine93.

Ako se uzmu u obzir neke činjenice, ipak ćemo ostati pri tvrdnji da su Longinove ikone rađene za pivski manastir: kada se uporede sa otvorima na ikonostasu, može se zaključiti da su oni formirani prema postojećim ikonama. “Osim toga, Jovan - Kozma, glavni majstor ikonostasa, slika te iste godine, hramovnu ikonu Uspenja Bogorodice, prema Longinovoj ikoni, preuzimajući potpuno sa nje slikarsko rješenje i kompoziciju, što takođe potvrđuje da su 1638. i 1639. godine Longinove ikone bile u Pivi, odnosno da nijesu donijete tek 1783. godine, skoro sto pedeset godina poslije izrade ikonostasa”94.

Vjerovatno u istom periodu Longin je za budući pivski horos napravio ikone slikane sa obje strane95: Rođenje - Krštenje, Blagovijesti - Sretenje, Vaskrsenje Lazarevo - Ulazak Hrista u Jerusalim, Raspeće - Vaskrsenje, Vaznesenje - Duhovi, Rođenje Bogorodice - Vavedenje i Smrt Bogorodice - Preobraženje. Nakon Pive, oslikava dio fresaka i ikonostas u manastiru Lomnici, 1577. godine, ikone u Velikoj Hoči, 1577. i 1578. godine, te desetak ikona u Dečanima.

Natpis u naosu crkve otkriva vrijeme nastanka živopisa i krsta nad ikonostasom96. Iz njega se vidi da, pisanje hrama poče junija 19. 1604.

��


Ikonostas manastira Piva

��

Zdravko Gagović

godine… a svrši se 1605, mjeseca avgusta 1. dan 2. ljeta. Sije ljeto i krst svrši se. Sve zaslugom igumana kir Simeona sa bogoljubim inocima, a u vrijeme patrijarha kir Jovana i mitropolita kir Leontija. Po željama izrečenim u natpisu, pominjemo ih97, ali pominjemo i anonimnog tvorca monumentalnog Raspeća, koje po mnogo čemu nosi primat u stvaranju zmajevskih krstova nad balkanskim ikonostasima. Ovaj vitki krst, zadivljujuće skladnih proporcija, počiva na dva sučeljena zmaja, koji na repovima nose ikone Bogorodice i apostola Jovana. I Raspeće i ikone su kvalitetno urađeni i prate likovnost živopisa u naosu, pa ih je vjerovatno oslikao neki od zografa koji su freskopisali crkvu. Sam krst ima bogat ram formiran iz dvije paralelne trake. Duž čitavog krsta teče mrežasti dvočlani preplet98, koji je i sam u dvostruko širem ramu sazdanom od stilizovanog lišća i vreža. Na spoju kraka krsta nalaze se četiri, a na svakoj rozeti kojom se krst završava, tri polulopte na kojima je po jedan stilizovani cvijet. Sa onima raspoređenim na krstu i ispod glava aždaja, ukupno dvadeset dva cvijeta, od kojih nijedan nije ponovljen. Dekoraciju pivskog krsta upotpunjuju, slobodno u prostoru, između njegovih kraka postavljeni sunce i mjesec, a sa donje strane dva anđela.

Ikonostas u Uspenskoj crkvi je morao da čeka još trideset i četiri godine da bi dobio konačnu formu. Ili, šezdeset i četiri godine nakon što je Longin islikao ikone za njega. Jovan - Kozma je još za vrijeme prvog boravka u Pivi, prilikom živopisanja priprate imao priliku da doživi prostor, kao i domete Longinovih ikona i monumentalnost krsta. Zatekao je tu u manastirskoj crkvi i Bogorodičino kolo koje je visilo iznad amvona, noseći Longinove dvostrane ikone Velikih praznika99. Jovan - Kozma, 1638. godine počinje sazdanje templa, da bi ga završio na sv. Trojicu 1639. godine, pri patrijarhu kir Pajsiju i mitropolitu kir Vasiliju. I poče se pri igumanu kir Vasiliju, a svrši se pri igumanu Teodosiju i pri eklisijarhu kir Gerasimu Ivan Vojvodikju. I semu bist ktitor i nastojatelj jeromonah Teodor Drovnjak i jeromonah Misail100… Poštovalac Longinovog talenta, Jovan - Kozma slika za pivski ikonostas nedostajuće ikone: sv. Đorđa, jednu od najljepših ikona naših prostora i sv. Savu i Simeona, kasnije 1645. godine ponovljenu na moračkoj oltarskoj ikoni. Pored toga, kao omaž velikom prethodniku, radi repliku Uspenja Bogorodice, gotovo u svemu prema originalu, uz blagu dozu nadmetanja. U gornjem dijelu, na arhitravu templona, takođe inspirisan ikonama sa horosa, umjesto uobičajenog Deizisa, slika Dvanaest praznika. Sve ikone su smještene u bogati duborezni ram. Odnosom slikanih površina i bogatstvom rezbe, sa štedrom pozlatom i utkanim renesansnim elementima, ovaj dosljedno osmišljeni ikonostas, rasporedom i oblikom arkada i otvora za ikone, donosi nova, originalna rješenja. Ikonostas je postavljen na kamenim parapetnim pločama, sačinjenim po ugledu na moračke. Ikone donje zone su uokvirene sa sedam stubova, bogato dekorisanih cvjetnom rezbom i kapitelima koji nose arhitravnu gredu. Sama, široka arhitravna greda, meko rezana, bogatog euharističnog motiva, vinove loze, grozdova i tipično izvijene vreže, u skladnom prepletu, stvara utisak raskoši. Sa gornje i donje strane je niz maslina i perli, tipičnog renesansnog motiva, koji se naizmjenično ponavljaju. Dvanaest ikona Velikih praznika, nad

��


��

Zdravko Gagović

Detalj duboreznog i pozlaćenog ikonostasa manastira Piva

��


arhitravnom gredom, uramljene su stubićima sa cvjetnim motivom, i skladno formiranim bazama i kapitelima. Nad ikonama su arkade, sa bogato rezbarenim floralnim elementima, čiji se krajevi oslanjaju na konzolicama. Luk završava red bisera. Templon nad arkadama je rezan na gotovo istovjetan način kao i arhitravna greda, osim što je u njegov bogati preplet euharističkih motiva utkan poneki zoomorfni element. Između stubova koji uramljuju ikone, a nad carskim dverima, postavljen je nadvratnik, u bogatom pozlaćenom duborezu, sa velikim duplim cvijetom ispupčenog prašnika, i ukrasom razvrežale loze sa lišćem i grozdovima. Naddverje bočnih dveri, nešto uže, rezano je na isti način, ali umjesto grožđa ima jednostavni floralni motiv. Time je Jovan- Kozma završio rad na pivskom ikonostasu. Ne znamo da li je u to vrijeme izradio i carske dveri, jer su današnje, naknadno postavljene, djelo daskala Dimitrija. Iz natpisa na njima se vidi da su, 1709. godine, bile namijenjene crkvi Sv. Nikolaja, negdje u Pivi101. Profilisane jednostavnom rezbom dvočlanog prepleta koji teče njihovim obodom, i to onog istog prepleta sa pivskog krsta, nose scenu Blagovijesti, slikanu tvrdim crtežom, suhim izrazom i naglim kolorističkim prelazima. Iznad Bogorodice i arhanđela Gavrila, u polukružnim poljima su prorok Solomon i prorok David. Iznad lučnih završetaka, nemajući snage za kvalitetan duborez, Dimitrije slikarski imitira rezbu pupoljaka i stilizovanih listova.

Hrišćansko pravoslavlje je u pivskom ikonostasu dobilo možda svoj najreprezentativniji primjer. Radila su ga tri vrhunska majstora, renesan-snih poimanja života, koje je od suštine renesanse dijelilo stotinak godina i – dogma. Namjerno smo definisali pojam kao renesansno poimanje života. Umjetnost je uvijek ograničena dogmom. Ona nije dozvolila Longinu, nije dozvolila tvorcu pivskog krsta, ni Jovanu-Kozmi, da stvore, da prate renesansu - ona je kroz njih samo odjekivala. Jedino je dozvolila Jovanu –Kozmi da se služi renesansnom tekovinom – perspektivom. Imao je on tehničke mogućnosti i umjetnički nerv, no dogma je zahtijevala da ostane u reminiscencijama Vizantije. A njegov ikonostas, čudno usklađenih renesansnih prepleta i vizantijskih euharističkih motiva, precizne plitke rezbe, sa igrom pozlate i srebrnih akcenata, te cinober podloge obojenog drveta i inventivno oslikanih svetačkih lica i figura i danas, po definiciji, otvara put u mistični svijet obećanog carstva.

Ikonostas je, zajedno sa hramom, nasilno preseljen, kada su umirali pivski potoci i kada je rijeka prestala da teče102. I pomagali smo u tome. Impozantnih dimenzija (5, 40 x 9, 30), gotovo istih kao morački, oporavljen još tada u radionicama Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture sa Cetinja, predstavlja, po našem možda pristrasnom mišljenju, najljepši sklad postvizantijskog ideala i umjetnosti odabranih blagoslovom Božijim.

IKONOSTAS CRKVE SV. NIKOLE U PODVRHU

Klisura Đalovića vjekovima, tačnije od 1606. godine, krije crkvu Sv. Nikole. A crkva - smještena na omanjem platou iznad klisure, a pod

��

Zdravko Gagović

Vrhom, iza svoje neupadljive spoljašnosti, u impresivnoj unutrašnjosti skriva živopis oslikan rukom popa Strahinje iz Budimlje od 1613. i 1614. godine. Od vremena kada je molitva bila posljednji zavičaj, pa do sredine dvadesetog vijeka, krila je mnoštvo ikona, knjiga, pa i vrijedno i rijetko Jevanđelje Divoša Tihoradića103. Danas krije jedan od najljepših ikonostasa sazdanih na Balkanu. Zabit ovoga kraja, te radoznalost civilizovanog svijeta, učinili su da je njegovu ljepotu spoznalo više ljubitelja starina Pariza i Evrope uopšte, nego naših104.

Od živopisanja crkve, do izrade duboreznog pozlaćenog ikonostasa, proteklo je gotovo pola vijeka. Tvorcu i glavnom majstoru ikonostasa u Podvrhu bio je to posljednji, a njegovom učeniku i pomoćniku Radulu prvi poznati rad. Na ikonostasu, tačnije na njegovom naddverju je natpis iz kojeg se vidi da kemer sagradi i popisa jeromonah iguman Stefan 1665. godine trudom i platom Despine Peičinove iz Ćićića… Za razliku od prethodna dva ikonostasa -napravljen je u jednom dahu, i djelo je jednog - glavnog majstora, Jovana –Kozme. Usklađen sa bogatom unutrašnjošću crkve i dimenzijama trijumfalnog luka, čini njen najljepši ukras. Ikonostas počiva na mirnim površinama donjih partija, sa prijestolnim ikonama Bogorodice sa Hristom i Hrista Pantokratora sa malim poprsjima Bogorodice i Jovana Preteče (Deizis). Lijevo je stojeća figura sv. Đorđa i Hrist kao Anđeo Velikog Savjeta, a desno, takođe u stojećem položaju, ikona Jovana Preteče. Neobične dimenzije ikona koje flankiraju ikone Bogorodice Odigitrije i Hrista Pantokratora, čine sklad donje zone ikonostasa. Po svemu sudeći, a imajući u vidu njegov slikarski rukopis sa potpisane ikone sv. Nikole, takođe iz 1665. godine, oslikao ih je Radul, poštujući predloške velikog učitelja. Središnji dio donje zone pripada carskim dverima. Načinom obrade i slikarskog rada, sasvim je sigurno, starije su od ikonostasa105. Iz natpisa na njima vidi se da ih je priložio monah Atanasije, no nema godine njihovog nastanka. Na čitavoj površini dveri naslikane su krupne stojeće figure Bogorodice i arhanđela Gavrila. One počivaju na dobroj pozlati sa ugraviranim oreolima u formi ornamenta stilizovane palmete. Skala tonova, od okera do skoro crnih, i siguran, širok potez ukazuju na kvalitetnog slikara. Naddverje, sa kompozicijom Nedremanog oka, uokvirenom, duž bočnih i sa gornje strane, pozlaćenim tročlanim mrežastim prepletom, dok je donja, lučno zasvedena strana ukrašena ornamentom vezanih kopči. Krajevi luka se oslanjaju na konzole sa rezbom stilizovanog cvijetnog motiva. Sama kompozicija Nedremanog oka, dobro smještena u prostor, sa vješto raspoređenim figurama Hrista, Bogorodice i anđela, upućuju na Jovanovo - Kozmino majstorstvo. Naddverje se načinom obrade veže za deizisnu ploču, skladno ukomponovanu cjelinu oslikanih djelova i duboreza. Ona ponavlja oblik i kvalitet moračkog Deizisa. Dvanaest apostola i centralno postavljena ikona Deizisa su možda najbolji Jovanov - Kozmin rad. Ispoljilo se u njoj višedecenijsko iskustvo velikog majstora. Ikone su smještene pod vezanim arkadama, ukrašenim renesansnim motivom dvostruke dijamantske trake106. Sve arkade su istih dimenzija, osim centralne koja je skoro dvostruko šira, i počivaju na tordiranim kolonetama sa jednako obrađenim bazama i kapitelima. U lučnom

��


Ikonostas crkve Sv. Nikole u Podvrhu

�0

Zdravko Gagović

Detalj deizisne ploče ikonostasa crkve Sv. Nikola u Podvrhu

��


prostoru arkada, a iznad predstava apostola, postavljena je po jedna polulopta sa duboreznim stilizovanim cvijetom. Svetitelji u arkadama počivaju na bogato izrezbarenoj arhitravnoj gredi. Plitka, meka rezba arhitravne grede ponavlja floralni motiv sa pilastara velike moračke ikone, poštujući i ritam u kojem se pojavljuje veliki dupli cvijet. Templon nad arkadama završava trostruka mrežasta traka, a međuprostor između arkada i ove trake ispunjava duboko rezani floralni element. Ponavljajući oblik moračke deizisne ploče, Jovan - Kozma je napravio, ili ponovio, još jedno remek djelo. Besprijekorno oslikani apostoli i Deizis, smješteni u majstorski izvedeni duborezni okvir, sa bogatom pozlatom i srebrnim akcentima na crveno obojenoj pozadini, čine sazvučje harmonija koje je mogao da sazda samo najveći umjetnik XVII vijeka.

No, punu raskoš svog talenta, Jovan –Kozma je pokazao tek stvarajući veliko Raspeće. Krst, kao što je već uobičajeno, počiva na dvjema sučeljenim aždajama, izvanredno stilizovanim i majstorski rezanim, sa velikom rozetom u obliku dvostrukog cvijeta ispod uzdignutih aždajinih glava. Sa strane krsta, a nad aždajinim repovima, počivaju ikone Bogorodice i sv. Jovana u bogatim ramovima. Centralno mjesto, iznad blago izvijenih aždajinih krila, pripada krstu sa izvanredno oslikanim Raspećem. Na sva četiri kraja krsta je prošireni dio, formiran od preklopljenog kruga i kvadrata, što je ostavilo prostora majstorstvu Jovana-Kozme da oslika simbole jevanđelista: anđela, simbol jevanđeliste Mateja, orla, simbol jevanđeliste Marka, krilatog lava, simbol jevanđeliste Jovana i vola sa knjigom, kao simbol jevanđeliste Luke107. I krst sa Raspećem i ikone sa Bogorodicom i sv. Jovanom su uramljeni u čipkasti ram, koji je Jovanovo-Kozmino majstorstvo moglo sačinjiti, ali se nije mogao naći majstor njegove snage da tu čaroliju ponovi u nekom budućem ikonostasu.

Arhitektonika ikonostasa, minuciozno izvedena rezba, te konačno, izvanredno oslikane ikone, čine jednu od najljepših cjelina postvizantijske umjetnosti. Iako skromnijih dimenzija (2, 30 x 4, 40 m) od moračkog i pivskog, u skladu sa dimenzijama crkve, ovaj ikonostas zrači monu-mentalnošću. To je posljednji naš susret sa Jovanom- Kozmom, koji je obilježio XVII vijek, zlatni vijek ikonografije u Crnoj Gori. Njegovog pomoćnika Radula, sretaćemo još dugo na području Crne Gore. Ikono-stas, konzerviran davne 1970. godine108, danas je ugrožen agresivnošću puhova109, kojih ima u velikom broju na području Podvrha, a koji skačući po crkvi ruše njegove ukrasne dijelove.

IKONOSTAS MANASTIRA DUBOČICA

Izradom krsta sa Raspećem, 1622. godine, pri igumanu Ananiju, otpočelo je formiranje posljednjeg našeg ikonostasa XVII vijeka110. U ambijentu crkve sagrađene 1565. godine i živopisane u isto vrijeme trudom malih putujućih zografa a podvigom igumana Pavla. Ne znamo što se nakon toga dešavalo, ali već 1600. godine, u svom bjelovarskom zimovniku sultan Mehmed izdaje naređenje prijepoljskom kadiji, da dozvoli obnovu manastira Dubočice111. Sve ovo, prema turskom zakonu, da se ne

��

Zdravko Gagović

Ikonostas manastira Dubočica

��


Naddverje sa ikonostasa crkve Sv. Nikole u Podvrhu

Naddverje sa ikonostasa crkve Sv. Nikole u Dubočicu

��

Zdravko Gagović

odstupa od starih dimenzija crkve, zatečenih osvajanjem ovih krajeva. Znači, izrada krsta je otpočela dvadeset i dvije godine nakon obnove crkve 1600. godine. Anonimni majstor, u formi i sadržaju pokušava da slijedi raskoš moračkog Raspeća. Ponavlja se već ustaljena koncepcija zmajevskog krsta, sa ikonama Bogorodice i sv. Jovana na repovima aždaja, i centralno postavljenim krstom sa Raspećem. Kraci krsta, na potkovičastim završecima nose po jednu rozetu. Na središnjim djelovima rozeta, postavljen je po jedan, a na spojevima krakova četiri stilizovana cvijeta. Ram krsta i ikona, kao i ostali ukrasni elementi, rezani su duboko, tako da prave otvore, ali plasticitet reljefa je plitak i ne tako ubjedljiv. No, brojni dekorativni elementi koji okružuju rozete krsta, te visoko iznad kraka postavljeni sunce i mjesec, anđeli u nivou spoja bočnih ikona i repova aždaja, kao i bogato dekorisano oruđe za mučenje, ipak ostavljaju utisak raskoši. Nažalost, slikarstvo Raspeća i ikona Bogorodice i sv. Jovana nije dospjelo do naših dana.

Ikonostas je, nakon izrade krsta, čekao punih šezdeset godina, da bi 1682. godine, pri igumanu Teodosiju, dobio svoju konačnu formu. Središnji dio donje zone pripada carskim dverima. U ramu od dvočlanog mrežastog prepleta, ne pretjerano vješto rezanog, smještene su Blagovijesti, sa krupnim stojećim figurama arhanđela Gavrila na lijevom i Bogorodice na desnom krilu. Sa figurama, bolje slikanim nego smještenim u prostor dveri, sasvim su dobar slikarski rad. Na lučnim završecima, nalazi se po jedan dosta nevješto rezan cvijet, koji ne može izdržati poređenje sa majstorstvom i suptilnim plasticitetom moračkih dveri. Naddverje iznad carskih dveri je do detalja ponovljeno sa ikonostasa u Podvrhu. Rezba bočnih i gornjeg tročlanog prepleta, smještaj scene Nedremanog oka u prostor, te konačno način oslikavanja sasvim su na tragu Jovanovog- Kozminog predloška, i, uz izvjesnu tvrdoću u crtežu, sa dosta pouzdanosti se može pripisati Radulu. Lijevo od carskih dveri smještena je prijestolna ikona Bogorodice sa prorocima, a desno ikona Hrista sa apostolima. Desno od Hrista je dopojasna, dosta oštećena ikona Jovana Preteče, a do nje, do nečitljivosti oštećena ikona sv. Nikole. Upoređenjem ikona Bogorodice i Hrista sa do sada poznatim njihovim ikonama i - pored činjenice da u pojedinim fazama, posljednja Radulova i početak Dimitrijevog bavljenja ikonopisom, razlikovanje njihovog rada predstavlja nerazrješivu enigmu, usuđujemo se da ustvrdimo da su pretežno - Dimitrijev rad. Na Radulovim predlošcima, kako i dolikuje odnosu - glavni majstor i pomoćnik. Dosta pažljivo oslikana lica, svijetlog inkarnata i dosta tamnijih, tvrdih sjenki, grafički prikaz odjeće, jaki kontrasti, srebrni oreoli, mogu se uporediti sa najboljim Dimitrijevim radovima, sa početka osamdesetih, znači odmah nakon završetka ikonostasa u Dubočici, koji se danas nalaze u crkvi Sv. Petra i Pavla u Risnu.112

Kemer nad bočnim dverima, ni stilski ni načinom obrade, ne može se pripisati vremenu nastanka ikonostasa i rad je nekog od kasnijih Dimitrijevića. Veliki Deizis ikonostasa u Dubočici najljepši je njegov dio. Koncepcija deizisne ploče, sa petnaest polja namijenjenih Deizisu i dvanaest apostola, narušena je u nekom kasnijem vremenu kada je, iz

��


nama nepoznatih razloga, otkinut jedan od apostola (prvi sa lijeve strane). Tako, današnja deizisna ploča ima četrnaest ikona, od kojih tri središnje predstavlja Deizis, a šest sa desne i pet sa lijeve strane apostole. Tri centralne ikone, istih formata, predstavljaju Hrista u sredini, Bogorodicu na lijevoj i Jovana Preteču na desnoj strani. Sve ikone počivaju na uskoj arhitravnoj gredi, čija je jedina dekoracija dvočlana prepletena traka i natpis o gradnji ikonostasa. Iznad ovako shvaćene arhitravne grede, formiran je niz od petnaest (14) jednakih arkada, koje zasvođuju ikone i počivaju na jednostavnim stubićima. Same arkade su dekorisane jednostavnom plitkom rezbom floralnih elemenata, sa po jednim stilizovanim cvijetom između njih. Lukove arkada završava red bisera. Templon nad arkadama, sa trostrukom prepletenom trakom ima nešto bogatiju dekoraciju, koju dopunjuje još jedna nezavisna izlomljena traka iznad prepleta. U samom slikarstvu Deizisa i apostola, uočljiv je Radulov rukopis i, van svake sumnje, je njegov rad.

Ostavština XVII vijeka našeg ikonopisa završava, po svemu sudeći, posljednjim Radulovim radom i posljednjom Dimitrijevom pomoćničkom ulogom, prije konačne selidbe za Risan. Ikonostas u Dubočici, istina nema umjetničku snagu prethodnih, ali zaokružuje značajno poglavlje u crnogorskoj ikonografiji, definiše zalazak zlatnog vijeka ikonografije u nas.

Na samom kraju ovog vijeka, tačnije u devetoj deceniji, stvaralaštvo vezano za crnogorske manastirske sredine pod turskom vlašću, posustaje u velikom metežu koji je nastao na Balkanu austrijsko-turskim ratom. Susjedna, srpska, umjetnost završava u haosu Velike seobe. Stari balkanski svijet, još pod dubokim defanzivnim konzervativizmom pravoslavlja, nije spreman ni na pouke novih obnova Hilandara, koji je pao pod uticaj jedne posebne pravoslavne duhovnosti u kojoj odjekuju shvatanja istočno pravoslavne teologije, njegovane u Kijevu, pod uticajem baroka. Uostalom, Hilandar je svoje uticaje usmjerio na novonastalu crkvenu organizaciju, Karlovačku mitropoliju, prilagođavajući se pravoslavlju iseljenom na tuđi posjed, u Austriju. Podlovćenska Crna Gora je još uvijek durulharb, sa presahlim potrebama za umjetnošću.

��

Zdravko Gagović

RISANSKA IKONOPISAČKA RADIONICA

Oslabljena beskrajnim ponavljanjima, presahlih sokova, svedena na slikare-zanatlije koji su se potpisivali kao zografi, postvizantijska umjetnost će složeni proces raskidanja sa balkanskim nasljeđem doživjeti kroz anahronizam risanske ikonopisne radionice. U Risnu, koji je tu na kraju vijeka, 1684. godine, prešao iz turskih u mletačke ruke, znači pod blagom vlašću pravednog principa, gdje pitanje vjere stoji bolje nego drugdje, pa i prava grčkih crkava113. I pored toga što i pod vlašću Mletačke Republike postoje ograničenja pri obnovi i gradnji hramova, gotovo ista kao u vrijeme turske vlasti, buđenje nacionalne svijesti, oživljavanje sjećanja na stara carstva, sa listama koje počivaju na “klasičnim imenima Makedonije i Ilirije. Listine se pečate falsifikovanim pečatima starih kraljevina, javljaju se sačuvani ljetopisi starih vladara: Komnena, Crnojevića, Dukađina, potomaka hercega Kosače. Sa izmišljenim grbovnicima u ruci dokazivalo se Zapadu da su balkanski hrišćani imali svoj Imperium Illyricum, koji je obuhvatao Makedoniju, Iliriju, Bosnu, Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju, Bugarsku, Srbiju, Rašku i Primorje, da oni, predstavnici balkanskih naroda, s kojima razgovara napuljski vicekralj, nijesu seljaci i pučani, nego plemeniti koljenovići, potomci principum, ducum, marchiorum, vicecomitum equitum et nobilium totius Illiriae”114. Istina, ove relativno povoljne uslove za obnovu pravoslavnih hramova, kratkotrajno će narušiti mletačko-turski rat od 1715 do 1718. godine, no on će Boki donijeti duži period mira. I konfrontacije karlovačke i cetinjske Mitropolije za jurisdikciju nad pravoslavljem u ovim krajevima, riješene su na taj način što su Venecijanci tolerisali uslovna prava koja su dukalom od 4. juna 1718. godine priznali cetinjskom mitropolitu Danilu, a koja su se odnosila na pitanja crkvene jurisdikcije nad podanicima u Boki.115

Stvarali su se tako povoljni uslovi da na samom početku osamdesetih godina XVII vijeka, Dimitrije kojeg smo već sreli u Morači, Praskvici i, po svemu sudeći, u Dubočici, ali sada već sa titulom daskala, u Risnu formira ikonopisačku radionicu. Vjeran zakašnjelim oblicima postvizantijskog ikonopisa, blizak ukusu najšireg sloja poručilaca, nudi staro majstorstvo, odano zagledano u drevna iskustva kasnovizantijskih erminija. Uz probuđenu nacionalnu svijest, vraćanje uzorima ovdje je bilo i pitanje rodoljubivosti i vjerske privrženosti. U umjetnosti, uz Dimitrija, mletačka ortodoksija od Boke stvara zonu branjene tradicionalne likovnosti. U ovakvom ambijentu izograf Dimitrije Daskal, ili Miter Dascalo, deto Pizaz116, radi brojne ikone, ikonostase i živopiše seoske crkve. Posao mu je, po svemu sudeći, dobro išao, pa je u Risnu ubrzo imao casa di muro coperta di coppi117.

Tragajući za prvim Dimitrijevim djelom u Risnu, nameće se zaključak da je to ikona Isusa Hrista iz 1680/1681. godine118, znači iz vremena dok je još radio sa Radulom u Praskvici. Vjerovatno ga je ta narudžba

��


i opredijelila da odmah nakon rada na ikonostasu u Dubočici napusti Radula i formira svoju radionicu u ambijentu bogospasaenago mesta Risna. Ubrzo poslije toga, 1683. godine, ruka Dimitria oslikava ikonu Bogorodica sa Hristom, takođe danas u crkvi Sv. Petra i Pavla u Risnu. Slijedi, 1689. godine, deizisna ploča, čiji dijelovi se danas čuvaju na ikonostasu crkve Sv. Luke u Kotoru119, freske Sv. Đorđa u Šišićima, 1699. godine120. 1703. godine izrađuje carske dveri za ikonostas male savinske crkve.121 Pored Radulovih carskih dveri iz Žitomislića, savinske predstavljaju najljepši primjer našeg poznijeg duboreza, i o njima ćemo opširnije govoriti u okviru ikonostasa male savinske crkve. Nakon savinskih dveri, Dimitrije, 1704. godine, oslikava freske u Sv. Petki na Luštici. Iz natpisa se vidi da su nastale u vrijeme pri patrijarhu pećkomu kirie kir haži Arseniju… koji… gonjenja radi antihristova pride v predel nemačkie zemlje i tamo prebivae do inia – i pri vladici skenderiskim i primorskim i Črni Gori cetinska mitropolita kirie kir Danil122… Iz natpisa se dalje vidi, da poče se pisat rukoju mnogo grješna i diakona učenago Dimitria. U istoj crkvi radi i ikonostas. Od 1704. do 1713. godine, u Boki ne susrijećemo nijedan njegov rad. Vjerovatno, sada već sa reputacijom solidnog zanatlije, radi u Pivi i Morači. Znamo da je već 1709. godine radio ikonostas u, danas srušenoj, crkvi Sv. Nikole u Gornjem Kruševu. Carske dveri sa ovog ikonostasa, danas čine dio pivskog, a tri prijestolne ikone dio riznice. Na angažovanje u Pivi svakako je uticao mitropolit hercegovački Savatije Ljubibratić - Ruđić, po čijem je nalogu radio i savinske dveri. Iz opširnog natpisa na ikoni Uspenja Bogorodice iz 1713. godine, vidimo da je tada boravio u Morači.123 Pored značajnih podataka o Dimitrijevom rodoslovu, iz ove ikone saznajemo da je u stanju da u ikonografiju unosi određene novine. Već smo kod živopisanja crkve Sv. Petke bili u prilici da učenog đakona optužimo za neukost razmještaja scena u prostor crkve, a on na moračkoj ikoni pokazuje kakve je sve uticaje u međuvremenu pretrpio. Tako u dvanaest scena koje okružuju Uspenje: scena u kojoj tri mudraca sa Istoka prinose Bogorodici darove, znači izdvajanje ove scene iz Rođenja, što je svakako pod uticajem Zapada124; scena Bogorodice Životonosnog istočnika, prototip ove kompozicije u nas125, pod uticajem je grčkog slikarstva, a Pokrov Bogorodičin ukazuje na ruske uticaje. Pored toga, prikaz Vasilija Ostroškog, u jednom od pet medaljona na donjoj gredi bogatog okvira ikone je najraniji prikaz ovog svetitelja126. Učeni đakon Dimitrije je time pokazao da s pravom nosi epitet koji je sam sebi dodijelio. Ako tome dodamo da je on kod nas uveo prototip predstave sv. Hristofora kao kinokefalosa, moramo prihvatiti da je svoju teološku učenost u međuvremenu izgradio. Bogati ram za ikonu Uspenja Bogorodice izradio je njegov sin Gavrilo, pojednostavnjujući, shodno svojim mogućnostima rezbe, elemente rama Jovana-Kozme, sa moračkih bočnih oltara. Zadržao je elemente vreže sa grožđem i korintske kapitele na kolonetama sa strane, dok su ostali elementi uprošćeni. Ima razloga da se vjeruje da je Dimitrije 1714. godine oslikao i ikonu krilatog Jovana Preteče127, za ram koji je 1645. godine izradio Jovan - Kozma, no mi ćemo je radije pripisati Gavrilu.

Asketski život manastirskih sredina nije dugo zadržao Dimitrija, i već 1716. godine, u oduvijek vjerski tolerantnoj Boki, živopiše staru katoličku

��

Zdravko Gagović

crkvu Sv. Eustahija.128 Posljednji i, sasvim sigurno, najznačajniji njegov rad “s kojim se završava viševjekovna tradicija slikanja religioznih pouka na svježem malteru, pouka koje imaju likovnih vrijednosti i unutrašnje ljepote”129, je živopis crkve Sv. Nikole u Pelinovu iz 1717. i 1718. godine. Misija Dimitrija Daskala time je završena. Počivajući na probuđenom nacionalnom biću bokeljskog puka, kojem nije bila potrebna viša kultura, te neizgrađenom ukusu naručilaca, koji su postavljali svoje zahtjeve, njegujući umjetnost posustalih umjetničkih snaga, Dimitrije je otvorio put sinovima: Gavrilu, Rafailu, Danilu i Đorđu130, koji su po njemu ponijeli prezime - Dimitrijević. Oni će, njegujući tradiciju, uprošćenim i osiromašenim jezikom, nevještim crtežom, tvrdom linijom, bojom lišenom finoće prelaza, hladnim maslinastozelenim ili ciglacrvenim tonovima, gotovo monohromno postavljenim, sa akcentima intenzivno plave ili crvene, iznenađujuće sirovog zvuka, stvarati svetačke figure, frontalno postavljene, trouglastih glava, lica sa naglim prelazima svijetlog inkarnata u tamnu sjenku, grafički iscrtanih draperija. Skoro dvjesta godina će trajati ta “priprosta iskrenost, ponekad neočekivana naivnost, ponekad nebrižnost u radu, improvizacija koja se dešavala pod četkom i slučajno”131. “Prefinjenost, spiritualnost i teološka učenost visoke umjetnosti, u vrijeme turske okupacije, postepeno je primila shematične, retardirane oblike, koji su jasno svjedočili da je davno prošlo zlatno vrijeme njihove prvobitne, izvorne snage i cvjetanja. Vezanost za tradiciju pretvorena je na kraju u nemoćno epigonstvo, u zografsko djelanje sa naslijeđenim slikarskim priručnikom u ruci, koji je razrješavao samo osnovne zadatke i ikonografske dileme. Iza te umjetnosti više nijesu stajale obrazovane mecene, već prostosrdačno, seljačko društvo”132…

Sin i prvi učenik Dimitrijev, Gavrilo, kratko se bavio ikonopisom. Jedina njegova poznata djela su: ram ikone Uspenja Bogorodice, koju je oslikao Dimitrije, te ikona Jovana Preteče, rađena takođe u Morači, za ram velike oltarske ikone iz 1645. godine. Gavrilo je, po svemu sudeći, nakon rada na ikoni Jovana Preteče ostao u moračkom kraju, svojoj djedovini, gdje se bavio učiteljskim poslom133. Danil, drugi sin Dimitrijev, oslikao je crkvu Sv. Nikole u Glavatima, no nakon njenog rušenja nemamo tragova o dometima ovog zografa. Treći sin Dimitrijev, Đorđe, već ima bogatije ikonopisačko iskustvo. Prvi njegov potpisani rad je ikona-čitulja Sima Milutinova Tomanovića134 u manastiru Savina iz 1740. godine. Oslikao je brojne ikonostase po selima u Grblju pa i crkvi Sv. Spasa u Lastvi135. Iz ugovora sa seljanima vidi se i cijena izrade ikonostasa od deset cekina: pet za rezbareni krst sa Raspećem, a pet za dveri, prijestolne ikone i Deizis136.

Atribut najtalentovanijeg Dimitrijevog sina, svakako i najplodnijeg, nosi Rafailo. Rođen je u Risnu oko 1700. godine. Već 1729. godine ga susrijećemo u manastiru Piva, gdje je rukom Rafaila pisara oslikana ikona sv. Nikola i sv. Tri jerarha. U bogato izrezbarenom, pozlaćenom okviru, sa četiri medaljona na bazi, ova ikona, poklon mitropolita hercegovačkog Aksentija, plaćena je - kako se vidi iz natpisa - dvanaest cekina u zlatu137. Iz ovog se naslućuje da je Rafailo bio na cijeni već kao mlad ikonopisac,

��


jer je za samo jednu ikonu, istina sa bogatim ramom, dobijao više novca nego Đorđe za čitav ikonostas. Druga ikona, nastala takođe u Pivi, prikazuje sv. Jovana Krstitelja sa krilima, i uokvirena je scenama žitija iz 1742. godine. Nakon Pive, 1747. godine Rafailo radi ikonostas u crkvi Sv. Petke u Podmainama koji, nakon požara (1869. godine) za vrijeme ustanka protiv Austrougarske, nije dospio do naših dana. Za istu crkvu, ruka smirenago Rafaila Dimitrijevića zografa oslikava jedan antimins. Godine 1750, za ikonostas male savinske crkve, slika prijestolnu ikonu Uspenja Bogorodice, možda svoj najbolji rad, napominjući u potpisu, ne bez ponosa, da je naslikana grešnom rukom Rafaila Dimitrijevića Zografa koji je poslije grčkih zografa peti zograf slovenskog jezika138. Gavrilovi su, vjerovatno, i Nedremano oko i krst sa Raspećem u istoj crkvi. Iz iste je godine, a i istog kvaliteta, ikona Deizis, iz Meštrovićeve zbirke. Jedini do danas sačuvani Rafailov ikonostas je onaj iz 1751. godine, sačinjen u crkvi Sv. Georgija u Radovanićima. Nakon njega radi ikonostas u Dobrićevu, crkvi Sv. Georgija u Lješevićima, 1752. godine, Roždestva Bogorodice u Zabrđu na Luštici, 1754. godine i templo sa Prazničnim ciklusom u crkvi Uspenja Bogorodice na Njegušima, 1756. godine. Rafailove figure, za razliku od Dimitrijevih, imaju plemenitije proporcije, glave su dobile normalniji odnos prema tijelu, inkarnati su znatno svjetliji, izrazi smireniji, gotovo uzdržani. Po Rafailu, najboljem slikaru porodice Dimitrijević, sljedeća generacija ove zografske porodice nosiće prezime - Rafailović.

Manje talentovan od prethodnika, Petar Rafailović svoje slikarstvo oslanja na njihovim ikonografskim obrascima, ali i rustičnijim rješenjima i disproporcijama figura. Godine 1770. radi ikonostas crkve Sv. Stefana u Vraćenovićima grbaljskim, crkvi Sv. Lazara u Mrkovima, 1771. godine i u manastiru Banja kod Risna, 1775. godine139. U Narodnom muzeju u Beogradu, nalaze se osam ikona koje se pripisuju Petru140, od kojih je jedna, na kojoj su sv. Nikola, sv. Sava i sv. Sava Osvećeni, od 6. jula 1771. godine, potpisana. Ova ikona naglašenog crteža, sa karakterističnim završecima nosa i načinom crtanja bora, oslikana hladnim okernosivim i bijeloljubičastim tonovima, i oštro suprotstavljenim mrkocrnim sjenkama, bolja je od njegovih ostalih radova. Po kvalitetu se izdvaja ikona Bogorodice Odigitrije u Muzeju za umjetnički obrt u Zagrebu.141 Iako najplodniji slikar svog vremena, Petar nakon 1784. godine seli i potpuno se nastanjuje na Krfu, gdje mu gubimo trag.142 Petrov brat Vasilije radi pretežno za vladiku Petra I. Prvi njegov potpisani rad je ikona Bogorodice sa Hristom iz crkve Sv. Ilije u Petrovcu, iz 1776. godine. No, po svemu sudeći, prije toga je radio dveri u Banji i Sv. Luki u Kotoru. Vasilije, 1782. godine radi ikonostas u manastiru Brčeli, 1785. godine ikonostas u crkvi Sv. Jovana u Građanima, 1795. godine ikonostas crkve Sv. Nikole u Gradištu u Paštrovićima, te konačno 1799. godine ikonostas u crkvi Sv. Tome u Kutima. Vasilije kao slikar predstavlja znatan pad u odnosu na svoje prethodnike. Obiluje zakašnjelim baroknim dekorativnim elementima. Mnogo bolja su njegova duborezna djela, gdje je sasvim na tragu zanatskog umijeća rodonačelnika ove porodične radionice- Dimitrija. Na to upućuju posebno dveri manastira Banja, one u crkvi Sv. Luke, te Sv. Nikole u Gradištu, kao i desno krilo carskih dveri u Narodnom muzeju

�0

Zdravko Gagović

na Cetinju.143 Karakteriše ih plitki duborez precizne izrade, stilizovane vreže, palmete, krinovi i krupni cvjetovi. Kasnije ćemo, u poglavlju o ikonostasima, detaljnije opisati ikonostas crkve Sv. Nikole u Gradištu.

Otklon od porodičnog shvatanja ikonografije, prihvatajući uticaj uvezenih italo-kritskih i ruskih ikona, učinili su Vasilijevi sinovi Đorđe i Hristofor Rafailović - Vasiljević. Vjerujemo da 1795. godine pomažu ocu oko izrade ikonostasa u Gradištu. Zajedno, Đorđe i Hristofor, rade ikonostase u crkvi Sv. Tekle na Ceklinu, 1816. godine, i crkvi Sv. Andreje u Dupilu. Đorđe sam oslikava, 1802. godine, ikonostase u Sv. Andreji i Sv. Neđelji u Zabrđu, te Sv. Nikole u Lješevićima grbaljskim, zatim 1803, 1804. i 1816. godine u Grblju za crkvu Sv. Jovana u Zagori, Sv Georgija u Gorovićima i Sv. Stefana u Vranovićima. Hristofor je do smrti 1860. godine ostavio potpis na mnogim ikonostasima, među kojima su onaj iz Sv. Georgija u Sutvari iz 1825. godine, Sv. Mihaila u Kovačima iz 1834. godine, te ikonostas Sv. Ilije u Petrovcu.144 Iako plodni ikonopisci, koji su napravili brojne ikone, od kojih se neke čuvaju u riznici Praskvice i privatnim zbirkama, njihov rad ima zanemarljivu umjetničku vrijednost, no ne možemo sporiti određeni kulturno - istorijski značaj.145 Hristoforovim sinovima Ivom i Jovom, o čijem radu ne znamo gotovo ništa, izumire nakon gotovo dva vijeka ikonopisačka djelatnost ove porodice.

Jedinstvene stilske karakteristike, oslonjene na Radulovim predlošcima, porijeklo, te konačno pripadnost Dimitrijevoj radionici, svrstavaju Maksima Tujkovića146 u risansku ikonopisnu radionicu, ili bokokotorsku ikonopisnu školu, kako je nauka obično naziva. Rođen u Gornjem Grblju, gdje i danas živi istoimeno bratstvo Tujkovići, Maksim se kao učenik priključio Dimitriju Daskalu, još 1699. godine, dok je ovaj živopisao crkvu Sv. Đorđa u susjednim Šišićima. Ostaje mogućnost da je to bilo i za Dimitrijevog rada na živopisu crkve Sv. Nikole na Pelinskoj rudini, 1718. godine.147 Njegov prvi rad bi moglo biti naddverje iznad carskih dveri Vasilija Rafailovića, kao i duborezni ukrasi oko Raspeća, iz 1708. godine148 u crkvi Sv. Luke u Kotoru. U svakom slučaju, prijestolne ikone: Isus Hristos sa apostolima i Bogorodica sa Hristom i prorocima, iz crkve Sv. Gospođe na Njegušima, iako bez potpisa, Tujkovićev su rad koji ukazuje na iskusnog slikara. Prvi potpisani rad, iz 1723 i 1724. godine, je ikonostas crkve Sv. Nikole u Nikoljcu kod Bijelog Polja. Potpis na podnožju Raspeća, gdje se obično potpisuje rezbar, iz kojeg se vidi da je rukodelac kaluđer Maksim Tujkovic ot manastir Cetinja, upućuje da je osim oslikavanja, sam rezao ikonostas.149 Nikoljački ikonostas je, izgleda, Tujković rezao u Kučima, na Kosoru.150 Talentovan i kao slikar i rezbar, postaje veoma tražen majstor. 1732. godine radi u Pećkoj patrijaršiji, pa i naddverje za crkvu Sv. Preobraženja u Budisavcima na Kosovu. Iz 1734. godine je, takođe potpisani, ikonostas u Staroj pravoslavnoj crkvi u Sarajevu. Godine 1738. cetinjski mitropolit Sava Petrović ga angažuje da izradi ikonostas za tek sagrađenu crkvu Sv. Trojice u manastiru Stanjevići. Nakon prelaska manastira u austrijske ruke, ikonostas je demontiran i prenešen u crkvu Sv. Jovana u Gornjim Poborima. I danas se na improvizovanom ikonostasu ove crkve nalaze dvije Tujkovićeve

��


ikone: Bogorodica sa Hristom i arhanđelima i ikona Sv. Trojice, patrona crkve u Stanjevićima.151 Ne znamo kada, ali sasvim sigurno, za neku crmničku crkvu radi bogato rezbareni ikonostas. U Gornjim Brčelima se danas čuvaju tri ikone, iste veličine, koje su nekad činile dio njegove deizisne ploče.152 Jedinstveni duborezni element arkada koje počivaju na plitkim konzolama, zanatski dobro izveden, predstavlja preplet stilizovanog lišća, cvjetova i puzavica, sa stilizovanim cvijetom u sredini. Donja lučno zasvedena strana ukrašena je redom bisera.

Osobenost Tujkovićevog slikarskog izraza “karakterišu stilizovana lica svetitelja, diktus uvojaka kose i brade, upadljivo naglašavanje očiju bijelim linijama u vidu poređanih zareza, te redukovan kolorit, samo su neke od odlika”153 ovog slikara. Najbliži Rafailu iz mlađih dana, i pored izvjesne likovne neoplemenjenosti, tvrdog crteža i zvučnih hromatskih odnosa, te izvjesne rustičnosti, inače opšte karakteristike risanske radionice, Tujković ima likovnu individualnost. Poslije Dimitrija, uz Vasilija, najbolji je rezbar ove radionice. Poseban afinitet ima prema naddverjima, pa ona u Sv. Luki, Nikoljcu154, Budisavcima, te ono iz Narodnog muzeja u Beogradu155, predstavljaju dobre, ali uprošćene verzije Radulovog naddverja iz Dubočice ili Jovanovog-Kozminog iz Podvrha. Uopšte, rezbareni djelovi ikonostasa ove radionice, Dimitrijeve dveri iz Savine, Vasilijeve iz Sv. Luke, Banje, Gradišta, te Tujkovićevi djelovi ikonostasa iz Nikoljca i Brčela, kao i njegova naddverja, predstavljaju uspjelo praćenje standarda koje je Radul uspostavio deizisnom pločom iz Dubočice i dverima iz Žitomislića. Karakteriše ih redukovana, plitka, skoro dvopovršinska rezba sa minimalnim plasticitetom, no bogatim prepletom voluta, palmeta, cvjetova sa ispupčenim prašnicima, dvočlanih ili tročlanih prepleta, tordirana užad, kvadrati ispunjeni floralnim elementima. Svijest da su bolji rezbari nego slikari, posebno na dverima, najvažnijem ukrasu njihovih ikonostasa, ostavlja malo prostora za slikanje Blagovijesti i obično po jedan mali medaljon na lučnom završetku dveri. Pozniji pripadnici risanske radionice, svi nakon Vasilija, nemajući snage ni umijeća, rezbarsku nemoć pokušavaju nadoknaditi imitiranjem duboreza ionako oskudnim slikarskim sredstvima.

Mletačka, a od 1797 do 1805. godine austrijska, te kratkotrajna francuska, u međuvremenu još kraća ruska, pa od 1814. godine ponovo austrijska vlast, nijesu bitno usporili rad risanske ikonopisne radionice. Nije to učinila ni povremena promjena jurisdikcije nad pravoslavnim življem u Boki. Za vrijeme postojanja, radionica porodice Dimitrijević-Rafailović, računajući tu i Maksima Tujkovića, te Iliju Petkovića koji joj se na kraju rada priključio, (ali imajući u vidu njegov značaj nijesmo imali razloga za pominjanje), izradila je oko sto ikonostasa i hiljade ikona.156 No, protok vremena, pomanjkanje brige, neznanje, promjena umjetničkih koncepcija, koja je staro zamjenjivala novim, učinili su da je do naših dana dospio samo jedan dio ovog bogatstva. Istina, veliki broj ikona se nalazi u muzejskim, privatnim i manastirskim zbirkama. Ostatak - dijelovi ikonostasa, teško oštećene ikone, crvotočne i nagrižene vremenom, često i neevidentirane, nalaze se po seoskim crkvama Boke, zaleđa, pa i širom Crne Gore. Gubeći

��

Zdravko Gagović

suštinu crkvene utvari, pretvarajući se u čistu estetsku kategoriju, danas se veliki dio nalazi u muzejskim zbirkama susjednih država, i veoma mali u Narodnom muzeju na Cetinju.

Društvena i crkvena nebriga, objedinjene, učinile su da je od stotinak ikonostasa, samo jedan, onaj Rafailov, iz crkve Sv. Georgija u Radova-nićima, kako smo to već saopštili, dočekao naše dane u izvornom obliku. Vasilijev ikonostas u Gradištu, izbjegavši igrom slučaja rušilačku stihiju zemljotresa iz 1979. godine, danas je uglavnom očuvan. Pored njih, opisaćemo ikonostas male savinske crkve koji, zbog specifičnosti firmiranja u periodu dužem od stotinu godina, ne dopušta da ispoštujemo dosadašnji princip hronološkog svrstavanja u vrijeme završetka formiranja. Isti princip nećemo poštovati ni kod nikoljačkog ikonostasa Maksima Tujkovića, koji je konačan oblik dobio radom Aleksija Lazovića. Spomenućemo i današnju postavku ikonostasa ove radionice iz crkve Sv. Stefana u Đenovićima.

IKONOSTAS RAFAILA DIMITRIJEVIĆA U RADOVANIĆIMA

O slikarskom radu Rafaila Dimitrijevića, najtalentovanijeg, petog zografa slovenskog jezika u porodičnoj radionici, već smo govorili. Od brojnih ikonostasa koje je oslikao, onaj u crkvi Sv. Georgija u luštičkom selu Radovanićima, dospio je do naših dana.157 Namijenjen maloj seoskoj crkvi, shodno platežnoj moći naručilaca, ovaj ikonostas jednostavne konstrukcije, bez bogatih ukrasa, kao recimo, Rafailove pivske ikone, sasvim pouzdano, potpisom na prijestolnoj ikoni Isusa Hrista, svjedoči autorstvo i godinu nastanka - 1751. Donja zona ovog jednostavnog ikonostasa, u središnjem dijelu nosi carske dveri jednostavne konstrukcije. Kompozicija Blagovijesti, oivičena crvenom bojom, savjesno oslikana, na lijevoj strani nosi arhanđela Gavrila, dobro smještenog u prostor. Desno krilo, kao što je uobičajeno, namijenjeno je Bogorodici. U lučnim djelovima dveri smještena su poprsja careva - proroka Davida i Solomona. Iznad carskih dveri nalazi se jednostavno koncipirano naddverje sa Deizisom. Figura Hrista, u tri četvrti, blagosilja Bogorodicu i Jovana Krstitelja. Drugo naddverje smješta kompoziciju Gostoljublje Avramovo. Prostor između bočnih i carskih dveri, smješta prijestolnu ikonu Bogorodice sa Hristom i arhanđelima. Postavljena na visokom prijestolu, Bogorodica u ruci drži dijete Hrista, dok oko nje stoje arhanđeli Gavrilo i Mihailo. Desno od carskih dveri je ikona Hrista na prijestolu u deizisnoj verziji, sa Bogorodicom i Jovanom Krstiteljem. U lijevom donjem uglu slikar svjedoči da je oslika ruka Rafaila zografa. Hramska ikona sv Đorđa, istih dimenzija kao i druge prijestolne ikone (50 x 83 cm.), nalazi se desno od ikone Hrista. Sv. Đorđe na bijelom konju ubija aždaju, koja je obavila rep oko zadnjih konjskih nogu. Ne pretjerano vješto komponovana ova, slikarski zahtjevna ikona ipak svjedoči o umjetničkoj hijerarhiji slikarske porodice Rafailović - Dimitrijević. Nad donjom zonom ikonostasa nalazi se deizisna ploča u jednom komadu. Centralni dio ploče zauzima Deizis,

��


a lijevo i desno su, kao što je uobičajeno - apostoli. Pozadina deizisne ploče je u pozlati - gornji dio, a donji slikan zeleno, dok su lažne arkade imitirane plavom bojom. Ikonostas ima već uobičajen završetak sa zmajevskim krstom i Raspećem na njemu. Sam krst, jednostavnih ukrasa, mnogo je skromniji od, takođe Rafailovog, Raspeća iz istog vremena, u maloj savinskoj crkvi. No i pored svih slikarskih nedostataka, i na jednostavnom ikonostasu crkve Sv. Georgija, uočava se siguran crtež, dobre proporcije, pa i koloristički senzibilitet, koji obijezbjđuje Rafailu atribut najboljeg u porodičnoj manufakturi. Kako se niko već dvjesta i pedeset godina nije bavio zdravljem ovog značajnog svjedoka naše prošlosti, crvotočina, ispucalost bojenog sloja, te svi problemi koje starost nosi - prijete njegovom uništenju.

IKONOSTAS VASILIJA RAFAILOVIĆA U GRADIŠTU

Barokna zakašnjenja su odlika ikonostasa Vasilija Dimitrijevića u crkvi Sv. Nikole u manastiru Gradište. Ovaj veliki ikonostas, nakon obnove iz osamdesetih godina prošlog vijeka, počiva na novoj oltarskoj pregradi.158 Njen središnji dio čine carske dveri, koje harmoniju bogatog duboreznog prepleta duguju savinskim dverima Dimitrija Daskala, sačinjenim gotovo vijek ranije. Raspoređen jednako na oba krila, multiplicirani floralni element sa cvijetom ispupčenog prašnika u sredini, teče obodom dveri, formirajući tako okvir kompozicije Blagovijesti. Sama kompozicija je nešto veća od one na savinskim dverima, no znatno jednostavnija, bez ispusta iznad njenih djelova, kao i bez nosećih stubića, znači u jednoj ravni. Najbolji su oslikani djelovi ovog ikonostasa. Lijevo krilo je, kao što je uobičajeno, namijenjeno arhanđelu Gavrilu, a desno Bogorodici. Iza jedne i druge figure su jednostavne, plavo obojene arhitektonske kulise. Lučni završeci dveri imaju nešto dinamičniji preplet, prateći zasvođenost dveri. Na oba lučna završetka, u korijenu, nalaze se dva medaljona sa poprsjima careva - proroka Davida i Solomona. Preklopni stubić na spoju lijevog i desnog krila dveri pokriva dvočlana mrežasta traka, jednostavnije formirana od savinske, sa završetkom u vidu krsta u kružnom okviru. Obodom dveri teče tordirano uže. Iznad carskih dveri, isto kao i nad bočnim na ulazu u protezis, nalaze se naddverja istovjetnog oblika, sa po tri medaljona. Nešto dinamičniji preplet, takođe sačinjen od floralnih elemenata, ovaj put prototip ima u Rafailovom, ponovo savinskom nadverju. Lučni završeci oba naddverja počivaju na konzolama jednostavnog floralnog ukrasa, a sam luk je zasveden mrežastom, dvočlanom posrebrenom trakom. Bočne dveri, bez ikakvog ukrasa, sa predstavom arhanđela Mihaila na plavoj pozadini, vjerovatno su sa nekog drugog ikonostasa. Prostor između bočnih i carskih dveri zauzima velika prijestolna ikona Bogorodice sa Hristom i prorocima smještenim u medaljonima. Desno od carskih dveri je ikona Hrista u deizisnoj verziji, sa stojećim figurama Bogorodice i Jovana Krstitelja, i po šest apostola lijevo i desno po njenom obodu. Na donjem dijelu ikone nalazi se šest svetiteljskih figura u tri četvrti, od kojih ona peta predstavlja sv. Hristofora u vidu kinokefalusa159.

Sv. Hristofor kao kivokefalus

��

Zdravko Gagović

Krst sa Raspeća sa ikonostasa male savinske crkve

��


Krst sa Raspećem iz crkve Sv. Nikole u Gradištu

��

Zdravko Gagović

Desno od ikone Hrista, do samog zida crkve je hramska ikona sv. Nikole, koju po obodu okružuje šesnaest scena iz života sveca. Slikarska neujednačenost, prijestolnih ikona u prvom redu, upućuju na zaključak da su na njima sarađivali Vasilijevi sinovi Đorđe i Hristofor160. Naivna jednostavnost, nedorečenost, te neujednačenost u slikarskom postupku, jasno govore o osjetnom umjetničkom padu u odnosu na prethodnike. Nešto povoljniji utisak stiče se na gornjim djelovima ikonostasa. Deizisna ploča iz jednog komada, bez duboreznih ukrasa, podijeljena je u petnaest polja. Tri središnja namijenjena su Deizisu, odnosno predstavama Hrista, Bogorodice sa lijeve i Jovana Krstitelja sa desne strane. Ostalih dvanaest polja pripadaju apostolima i međusobno su odijeljeni uskom zlatnom trakom, koja se spaja sa gornjim dijelom takođe zlatne pozadine.

Raspeće ikonostasa u Gradištu ponavlja koncepciju savinskog. Nad stilizovanim aždajama uzdiže se pojednostavnjeni krst sa Raspećem, uramljen zupčastim ramom. Tri kraka krsta nose po sedam ukrasnih duboreznih elemenata. Kao što je već uobičajeno, na repovima aždaja su ikone Bogorodice i sv. Jovana. Slijedeći pouke savinskog raspeća, kada je koncepcija u pitanju, Vasilije je pokušao igrom pozlaćenih i srebrnih elemenata u podnožju krsta, na rozeti između uzdignutih aždajinih glava, kao i na floralnoj dekoraciji lijevo i desno od repova aždaja, stvoriti raskoš i nadoknaditi nedostatke ipak lošije rezbe u odnosu na Rafailovu. I pored svih nedostataka, pogotovo kada je slikarstvo u pitanju, imajući u vidu kvalitet Vasilijeve rezbe na dverima, naddverjima, pa i krstu sa Raspećem, ikonostas crkve Sv. Nikole u Gradištu, predstavlja značajan segment naše kulturne baštine.

IKONOSTAS MALE SAVINSKE CRKVE

O ikonostasu male crkve Uspenja Bogorodice u manastiru Savina, zapravo o njegovom današnjem izgledu, mora se suditi na drugačiji način. Raznorodnost i međusobna vremenska udaljenost pojedinih njegovih dijelova, ilustruju raznolikost kulturnih uticaja na ovom tlu. Aktuelna postavka ikonostasa duguje svoj izgled trudu konzervatora da, nakon radova na živopisu, sedamdesetih godina prošlog vijeka, od dijelova manastirske riznice, crkva dobije reprezentativnu oltarsku pregradu.161 Na mirnoj, tamnocrvenoj, plišom obloženoj podlozi, postavljeni su dijelovi ikonostasa i ikona: carske dveri, dva naddverja, prijestolne ikone Bogorodice, Hrista, hramska ikona Uspenja Bogorodice, te krst sa Raspećem. U manastirskoj riznici nije se našla deizisna ploča koja bi upotpunila ikonostas, pa je ostao bez nje. I pored toga, kvalitet pojedinačnih elemenata i njihov međusobni odnos čini ga značajnim, kako sa umjetničkog stanovišta, tako i kao jedinstveno svjedočanstvo ukrštanja različitih kulturnih uticaja.

Tvrdoške dveri, kako ih često pogrešno nazivaju162, predstavljaju najstariji dio savinskog ikonostasa, no ne možemo znati kako je on izgledao u vrije-me kada su sazdane 1703. godine. Bogatstvo prepleta koje vodi porijeklo još od Jovanovih - Kozminih predložaka, prilagođeno mogućnostima

��


Carske dveri sa ikonostasa male savinske crkve

��

Zdravko Gagović

Radulove, te sada i Dimitrijeve rezbe, postalo je uzorom kvaliteta risanske ikonopisačke radionice. Dvopovršinski plitki reljef, proizišao iz objektivnih mogućnosti Dimitrija Daskala da tumači preplete osmišljene u Pivi, Morači i Podvrhu, približio se karakteru plitke predromaničke kamene plastike. Minimalni plasticitet i bogatstvo prepleta, dobre pozlate na crveno obojenoj podlozi, čine njihov osnovni kvalitet pa, uz Radulove dveri iz Žitomislića, predstavljaju najljepši primjer naše poznije rezbe. Osnovni dekorativni element čini vreža sa četiri afrontirana cvijeta, postavljena oko još jednog centralnog sa poluloptastim prašnikom. Ponavljanje ovog motiva po vertikali i horizontali, na oba krila dveri, čini skladan ram predstavama Bogorodice i arhanđela Gavrila iz Blagovijesti. Uske oslikane dijelove sa strane omeđavaju dva tordirana stubića, koji na svojim završecima nose kasete čiji je donji dio u obliku arkade ukrašene niskom bisera. Centralni motiv kasetiranog dijela su četiri simetrične volute sa suprotstavljenim pupoljcima i centralno postavljenim velikim cvijetom sa dva reda latica i ispupčenim prašnikom. Ispod oslikanih dijelova Blagovijesti su, kao pandan kasetama, dvije rozete u kvadratnom okviru i ponovo centralno postavljenim velikim cvijetom. Lučni završeci dveri su dekorisani istim motivom, ali u dinamičnijem prepletu vreža, koji prati nihov oblik. Na njima se nalaze dva mala medaljona sa likovima careva-proroka, Davida i Solomona. Preklop na spoju dveri je stubić dekorisan mrežastim prepletom sa poluloptastim ukrasima na jednakom odstojanju. Sa gornje i donje strane, preplet centralnog stubića završavaju pet prstenastih segmenata, od kojih je središnji ravan, a oni oko njega u dva reda- zupčasti. Preklopni stubić završava bogato rezbareni krst u duboreznom okviru. Obodom dveri teče tordirano uže, koje je na kružnom dijelu oivičeno nizom malih grozdova.

Oko tri medaljona sa predstavom Deizisa, na naddverju iznad carskih dveri, plete se bogata barokna floralna dekoracija. Autor ovog naddverja sa početka XIX vijeka je Aleksije Lazović. Drugo naddverje, iznad ulaza u protezis, po svemu sudeći je rad Rafaila Dimitrijevića iz sredine XVIII vijeka. U tri medaljona smještene su predstave Bogorodice i Nedremanog oka sa anđelima. Likovi i figure izvučeni su samo crtežom. Bogati biljni preplet, plitke rezbe, pokriva čitavu ploču. Donji lučni segment, koji počiva na dvjema konzolama, završava izlomljena traka sa niskom bisera.

Međuprostor između bočnih i carskih dveri namijenjen je prijestolnoj ikoni Bogorodice sa Hristom i dva himnografa sa svicima. Ova ikona, tipičan rad grčko-levantinskog kruga, oslikana je rukom Konstantina Kontarina 1703. godine163, što se vidi iz natpisa uz donji rub. Korektan je rad majstora pod jakim italo-kritskim uticajem. Bogorodica je postavljena na visokom baroknom prijestolu, sa Hristom u rukama, dok joj dva anđela prinose zapadnjačku krunu. Desno od carskih dveri je prijestolna ikona, većeg formata, koja predstavlja Hrista okruženog sa četiri jevanđelista. Rad je nepoznatog majstora iz 1757. godine164, takođe levantinskog kruga. Hrist je na njoj predstavljen takođe na baroknom prijestolu, ali sa školjkastim nadglavljem.

��


Pored ikone Hrista mjesto je našla ikona Uspenja Bogorodice, ona koju je 1750. godine izobrazio grešnom rukom Rafailo Dimitrijević, peti zograf slovenskog jezika, i svakako najbolji slikar risanske ikonopisne radionice. Vjekovno oponašanje starih predložaka, kroz shematizovane likove, bez volumena, sa jakim graficizmom, te tipične duboke sjenke oko očiju - što su karakteristike ove radionice, u Rafailovom slikarstvu, sa više osjećaja za kolorit i proporcije, rezultirale su sasvim korektnim djelom. Nije Rafaila uzalud, Ivan Kukuljević-Sakcinski, kao jedinog ikonopisca iz porodice Dimitrijević-Rafailović, uvrstio u svoj Slovnik.165

Atraktivnosti ovog ikonostasa uveliko doprinosi njegov završetak, veliki krst sa Raspećem, vjerovatno rezan kada i naddverje nad ulazom u oltar, i kada je oslikana ikona Uspenja Bogorodice. Znači, i Raspeće je vjerovatno Rafailovo djelo. I ovaj krst sa Raspećem, kao i svi značajni krstovi iz ove radionice, uzore ima u pojednostavnjenoj formi krsta iz Podvrha. Dvije sučeljene aždaje, korektno rezane, nose Raspeće. Između uzdignutih aždajinih glava nalazi se velika rozeta oko koje teče preplet voluta i pupoljaka. Bogati floralni element je lijevo i desno od aždajinih repova. Na njihovim krajevima su smještene ikone Bogorodice i sv. Jovana. Ikone na donjem kraju imaju potkovičasti završetak, a na gornjem dijelu je ponovljena, i formom i načinom rezbe, dekoracija iznad Blagovijesti na carskim dverima. Pored ikona, sa spoljašnjih strana, vertikalno su postavljena dva niza od po tri medaljona sa predstavama apostola. Prostor između njih je upotpunjen grozdovima i lišćem vinove loze. Završetke kraka krsta čini prošireni dio, dobijen preklapanjem kruga i kvadrata, a iz središnje rozete izlazi po jedan cvijet. Četiri jednaka cvijeta se nalaze i na spojevima kraka krsta. Oko proširenja na završetku kraka nalaze se po sedam segmenata, bogate dekoracije, koji zajedno čine krug. Iznad horizontalnih kraka nalaze se dva anđela, mjesec i sunce, a ispod dva heruvima. Duž krsta i ikona teče ram sačinjen od zupčastih elemenata. Samo Raspeće i ikone Bogorodice i sv. Jovana oslikani su sasvim korektno. Čitav krst je posrebren, što donekle umanjuje njegove estetske kvalitete.166

IKONOSTAS MAKSIMA TUJKOVIĆA U NIKOLJCU

Želja manastirskog bratstva da crkva Sv. Nikole dobije ikonostas dostojan uzora zlatnog vijeka, dovela je u Nikoljac najcjenjenijeg slikara i rezbara svog doba Maksima Tujkovića. Nikoljački manastir, značajan prepisivački centar, već je bio ukrašen bogatom fresko dekoracijom i imao brojne ikone. Ikonostas iz 1627. i 1628. godine, iz nekog razloga je stradao.167 Prihvatajući izazov, kaluđer Maksim Tujković ot manastira Cetinja, 1723. i 1724. godine je rukodjelisao najljepši ikonostas koji je risanska ikonopisna radionica, u svom gotovo dva vijeka dugom djelovanju, izradila. Kasnije popravke ovog ikonostasa, iz 1803. i 1804. godine, i konačno ona iz 1837. godine, koje je izveo Aleksije Lazović, donekle otežavaju sagledavanje njegove prvobitne ljepote, tako da će i naš opis početi od, pouzdano Tujkovićevog, krsta.

�0

Zdravko Gagović

Njegovanje postvizantijskog uzora, kada su u pitanju krstovi sa Raspećem, u radu risanske radionice, uvijek počinje njihovim prauzorom - krstom iz 1665. godine u Podvrhu. Memoriju na ovaj krst prenio je Dimitrije Daskal, još iz vremena dok je radio sa Radulom. Istina, njegov osnovni model mijenjan je gotovo do neprepoznatljivosti, uprošćavan platežnom moću seljana, i veličinom bokeljskih seoskih crkava. No, uvijek je čuvao elemente preklopljenog kruga i kvadrata na završetku kraka, često i proširenje na onom dijelu krsta gdje se slika Raspeće, kao i veliku rozetu između uzdignutih aždajinih glava, pa i bogatu floralnu dekoraciju, lijevo i desno od aždajinih repova. Zajednički im je i potkovičasti završetak bočnih ikona sa donje strane. Prvi put je Tujković imao na raspolaganju impozantnu veličinu trijumfalnog luka crkve, koji je mogao prihvatiti veliko Raspeće. Veće od onog u Podvrhu. Aždaje su koncipirane na isti način, sa velikom rozetom između uzdignutih glava, te takođe bogatim floralnim elementom sa strane repova. Ispod aždaja, a iznad Deizisa sa apostolima, Tujković je postavio dugačku ploču na kojoj dva anđela u uglovima nose svitak sa natpisom o sazdanju ikonostasa. Sama ploča sa natpisom, sa gornje strane je završena jednom pozlaćenom izlomljenom trakom, formiranom na isti način kao što je Radul završio deizisnu ploču u Dubočici. Na repovima aždaja postavljene su dvije ikone, Bogorodice i sv. Jovana, čiji smo istovjetan oblik prepoznali na Rafailovom savinskom krstu. Potkovičasti dio nosi ikone, koje sa gornje strane imaju u potpunosti ponovljeni oblik kasetiranog dijela iznad Blagovijesti na Dimitrijevim savinskim dverima. Znači, nad konzolicama koje nose lučni donji dio kasete, ukrašen biserima, formiran je ukras od četiri simetrične, u spiralu uvijene volute sa suprotstavljenim pupoljcima, i velikim cvijetom sa dva reda latica i ispupčenim prašnikom u sredini. Sami krst impozantne veličine, čiji kraci završavaju već pomenutim karakterističnim proširenjima, na čijim se središnjim dijelovima nalazi po jedan ispupčeni cvijet, isti kao i četiri na spojevima kraka. Oko proširenja na krajevima krsta postavljen je po jedan široki kružni dio, sačinjen iz sedam segmenata, bogato dekorisanih floralnom rezbom. Sa gornje strane kraka krsta postavljena su dva anđela, te sunce i mjesec iznad njih, a sa donje strane dva heruvima. Pored krsta smješteno je oruđe za mučenje, bogato dekorisano grožđem i lišćem vinove loze. Duž oboda krsta i ikona teče bogati ram, floralno dekorisan. Raspeće i ikone su oslikani sigurnim potezom i figurama sa, za Tujkovića karakterističnim, trouglastim glavama. Pored sličnosti sa Raspećem u Podvrhu, nikoljački krst nosi i razliku u načinu rezbe. Krst iz 1665. godine je rezan dubokim prodorom u strukturu drveta, te mekim i suptilnim formiranjem površinskog reljefa. To smo, opisujući ga, smatrali vrhunskom rezbom. Sedamdesetak godina kasnije, Tujkovićev krst, plitko rezan, no sa tvrđe definisanim formama sigurno je ispod kvaliteta svog uzora.

Osim krsta sa Raspećem, i deizisna ploča je pouzdano Tujkovićev rad. Sa donje i gornje strane ploča ima tročlani mrežasti preplet, koji omeđuje friz od trinaest polja namijenjenih ikonama Deizisa u sredini i apostola sa strane. Hrist u centralnoj ikoni sjedi u visokom prijestolu sa dopojasnim figurama Bogorodice i Jovana Preteče sa strane. I figure apostola su na

��


Ikonostas crkve Sv. Nikole u Nikoljcu

��

Zdravko Gagović

visokim prijestolima, a na mjestu oreola imaju srebrni okov, postavljen u nekom kasnijem vremenu. Ikone su međusobno odijeljene tordiranim stubićima u punom volumenu. Svaki stubac je podijeljen malom kockom zarubljenih ivica, čije su tri vidljive strane ukrašene poluloptom. Gornju trećinu deizisne ploče, što znači svako polje iznad ikona, čini niz arkada sa bogatim prepletom voluta iznad njih, jednakih onima nad ikonama oko krsta, preuzetih u potpunosti sa savinskih dveri. Jedina je razlika što su na deizisnoj ploči uvećane. Skladom i načinom obrade, Deizis i krst sa Raspećem nad njim, čine harmoničnu cjelinu i svrstavaju Tujkovića u najbolje majstore risanske radionice. Kasnije intervencije na ikonostasu, uklonile su carske dveri i naddverje iz njegovog tkiva, iako po kvalitetu nijesu ispod majstorstva gornjih zona. Srećom, oni su sačuvani i nalaze se u bogatoj manastirskoj riznici. Time završava Tujkovićev dio nikoljačkog ikonostasa.

Modni trendovi s kraja XVIII i početka XIX vijeka, i želja manastirskog bratstva da, pod uticajem estetike koju je propagirala Karlovačka mitropolija, ukrasi Tujkovićev ikonostas, angažovali su Aleksija Lazovića, da 1804. godine promijeni carske dveri. Još jednom, pred samu smrt 1837. godine, Aleksije radi na obnovi ikonostasa i daje mu konačan oblik. U ovoj obnovi donja zona ikonostasa u potpunosti mijenja formu. Iznad dveri on radi novo, barokno naddverje sa jednim medaljonom i kompozicijom Nedremanog oka. Upotpunivši tako carske dveri, izrađuje i nove parapetne ploče, gdje na plavoj podlozi sa crvenim okvirom slobodno islikava preplet crvenih ruža i zelenog lišća. U zoni prijestolnih ikona, Aleksije oslikava ikonu Bogorodice sa Hristom i ikonu Hrista u deizisnoj verziji. Red prijestolnih ikona upotpunjuje Krštenje Hristovo, lijevo od Bogorodice i Radulova hramska ikona sv. Nikole, desno od Hrista. Sve četiri ikone Aleksije je uramio uskim, ali bogato dekorisanim baroknim ramom.

Nježno plava osnova parapetnih ploča, raznolikost prijestolnih ikona, te barokne forme carskih dveri, naddverja i ramova, u suprotnosti su sa strogim postvizantijskim oblicima Tujkovićevog ikonostasa. Vezu sa njim čine ikone Krštenja i sv. Nikole. Ikona Krštenja je vjerovatno rad nekog od slikara iz prve polovine XVII vijeka. Debeo sloj oksidisanog laka, čađi i voska, dozvoljava jedino uočavanje dobrih proporcija, čvrste kompozicije i osnovnog slikarskog postupka, ali onemogućava analizu kolorističkih karakteristika i suptilnosti obrade inkarnata, pa samim time i određivanje autora ove, po svemu sudeći reprezentativne ikone svog doba. Ikona sv. Nikole iz 1677. godine je odličan Radulov rad. Centralni dio ikone čini predstava stojeće figure svetitelja u crvenoj odeždi, a oko nje je šesnaest scena iz njegovog života. U najboljem Radulovom maniru.

Estetske vrijednosti oslikanih dijelova ikonostasa, kao i njegovu pozlaćenu rezbariju, sakriva teško prozirni veo agresivnog djelovanja protoka minulih vremena. Pored toga, Aleksije Lazović je, koliko znamo, radio na restauraciji Tujkovićevog ikonopisa, možda i na ikoni Krštenja. Poznajući njegov običaj - da kod opravke oštećenog slikarstva ne poštuje originalno tkivo, već unosi svoj slikarski rukopis, do analitičkih

��


konzervatorskih radova i čišćenja oslikanih dijelova, bilo bi neumjesno donositi vjerodostojan sud o estetskim odlikama ovog slikarstva. Sa druge strane, crvotočina drvenih dijelova ugrožava samu strukturu ikonostasa, i bez hitnih mjera njegove zaštite, prijeti opasnost da će naša kulturna baština u najskorije vrijeme ostati bez ovog dragocjenog svjedoka našeg trajanja. Želeći da završimo priču o djelatnosti risanske radionice i umjetničkim dometima porodice Dimitrijević-Rafailović i Maksima Tujkovića, nameće se utisak o teškom stanju onoga što je ostalo od njihovog djela. Osim ikona i dijelova ikonostasa koji se nalaze u muzejskim postavkama, i koji samim time uživaju odgovarajuću zaštitu, najveći dio je rasut po seoskim crkvama - teško oštećen i nezaštićen. Ionako mali broj sačuvanih ikonostasa, seli se iz crkve u crkvu, često izložen oštećenjima i krađama, kao i nekritičkom izlaganju bez stručne evidencije. Nad njima se nadvila i nova opasnost - formiranje novih ikonostasa. Na mjesto starih, dolaze novi, drugačiji, no o tome nešto kasnije. I pored toga što smo ubijeđeni da je ikonostasu, po njegovoj suštini, uloga da omeđi prostor između naosa namijenjenog vjernima i oltara namijenjenog posvećenim, znači da čini simboličnu granicu materijalnog i nematerijalnog, ovozemaljskog i onozemaljskog, današnje vrijeme ga često pretvara u čistu estetiku. A ikonostas je čuvar svih Svetih Tajni Crkve, i njegovo pretvaranje samo u estetsku kategoriju bilo kakve muzeološke postavke - ukida njegovu svetost. Tako i postavka dijelova ikonostasa radionice Rafailović-Dimitrijević, iz obližnje zapustjele crkve Sv. Stefana, smještena na sjeverni zid crkve Sv. Spiridona u Đenovićima, iako u suštini predstavlja materijalnu zaštitu njegovog tkiva, predstavlja i gubitak njegove suštine.168 Koliko gubitak suštine ostavlja ljepote?

IKONOPISNA RADIONICA PORODICE LAZOVIĆ

Ne računajući kratke, nemušte barokne izlete posljednjih izdanaka porodice Dimitrijević-Rafailović, od Vasilija naovamo, baroknu umjetnost, istina oslonjenu na postvizantijsko nasljeđe, u unutrašnjost Balkana pa i Boku, donosi ikonopisačka djelatnost porodice Lazović. U vrijeme kada umjetnošću Evrope već uveliko vlada klasicizam, u srce Balkana stiže umorni barok, i to onim zaobilaznim južno-ruskim putevima, preko Karlovačke mitropolije, koja nam je ponudila njegovo otkriće. No i tamo, slično otporu ruske crkve iz sredine XVII vijeka, “pojaviće se 1743. cirkularno pismo patrijarha Arsenija IV Šakabente, u kojem se on na neuobičajeno oštar način obračunava sa neiskusnim bogomazima,”169 koji su se usudili sprovoditi vizantijsko-barokne simbioze. Ipak, barokna posustalost je konačno sa Lazovićima stigla i kod nas, mada ne znamo koliko je u tom baroku ostalo od one barokne univerzalnosti. Između postvizantijske umjetnosti i baroka, ortodoksija nikada nije imala snage ni zamaha da, ostavivši ono prvo, dosegne ovo drugo. Ipak, u suštini i pored baroknih elemenata, kada se odmakne od domena zanatstva na šire polje umjetničkog stvaralaštva, i djelo Lazovića je odraz duboke konzervativnosti pravoslavlja.

��

Zdravko Gagović

O Lazovićima postoje brojni, u suštini protivurječni podaci. Za datum rođenja Simeona Lazovića, rodonačelnika ove porodične radionice, uzima se 1754. godina.170 No, neka novootkrivena djela iz 1764. godine, pomjeraju godinu rođenja za desetak godina ranije171. U svakom slučaju, rođen je u Bijelom Polju, u kući Milića. Gdje je učio slikarski zanat ne znamo, ali je prvo njegovo poznato djelo ikonostas u Sirogojnu na Zlatiboru iz, kako smo već rekli, 1764. godine. Živio je i radio pretežno u Novoj Varoši, pa je ostavio brojna djela u okolini i Starom Vlahu. Preduzimljivost i pokretljivost ovog slikara svještenika, koji je svoja brojna djela - ikone i ikonostase potpisivao kao pop Simo, svještenojerej Simo, Lazarević ili Bjelopoljac, oduzelo bi nam prostora, pa ćemo sačekati njegovo doseljenje u Boku, početkom devedesetih godina XVIII vijeka. Protivurečni podaci o vremenu izgradnje ikonostasa u Sv. Trojici172 Pljevaljskoj ne ostavljaju nam mogućnost da procijenimo da li je nastao prije doseljenja i izrade ikonostasa za veliku savinsku crkvu. Istina, znamo da je na molbu arhimandrita Milentija Mihailovića i igumana Avakuma Miloševića, preuzeo obavezu da oslika ikonostas i izradi krst. 1795. godine Simeon potpisuje ugovor, da za veliku crkvu manastira Savina kod Herceg-Novog, zajedno sa sinom Aleksijem, izradi ikonostas. 1808. godine radi ikonostas u Ćeliji Piperskoj. Najznačajnije djelo, ponovo zajedno, Simeon i Aleksije ostvaruju u Dečanima, gdje rade dva velika ikonostasa. Pored toga, 1813. godine, takođe u Dečanima, Simeon obnavlja brojne ikone, izrađuje prijestolne na velikom ikonostasu posvećenom sv. Dimitriju, i 1814. godine konačno završava ikonostas u sjevernom paraklisu. Po starom zapisu, 1817. godine, kada bi gladna godina: pšenična brašna oka groš, tako i kukuruzno… Mlogo muke podnijesmo, i gladi, stoka polipsa od gladi i te godine umrije pop Simo. Ali, otkrivanje nadgrobnog spomenika ovog svještenika-slikara na nikoljačkom groblju, gladnu godinu pomjera u 1814. godinu. Sa nadgrobnog biljega jasno se vidi da je ovaj iliriko rasijski obščiji zograf, umro 6. jula 1814. godine, i da je sahranjen pored oca Lazara Milića.173

Školovanje je Aleksije Lazović, Simeonović ili Popović, kako se umio potpisivati, otpočeo radeći sa ocem Simeonom. Rođen 1774, već 1795. godine, radi sa ocem savinski ikonostas. No, radoznalost i svestraniji likovni temperament, upućuju ga na zapadne izvore, pa u njegovoj bogatoj zaostavštini sačuvanoj u Nikoljcu možemo naći studije i crteže ruku, nogu, stopala, glava, aktova sa zabilješkama o pravoj mjeri za risanje. Crteži lava Sv. Marka, fasade palate Uffizi, crteži dijelova ornamenata, Vasarijevih dijelova arhitekture, studije Botticiellijevih glava, upućuju na boravak u nekoj, najvjerovatnije venecijanskoj radionici.174 Sačuvani su u Aleksijevoj zaostavštini i paradni duždevi portreti, koji su najvjerovatnije služili da, prerađeni, budu predložak za pravoslavne svetitelje. Posjedovao je Aleksije i grafičke listove koje je rezao J. V. Baumgartchner, kao i amsterdamsko izdanje Acta Apostolorum, ilustrovano crtežima Maartena van Haamskercka. Spreman je bio Aleksije da na Balkan donese umjetnost Evrope, i to ne zaobilaznim putevima.

��


Ćud balkanskog pravoslavlja ipak je tražila povratak rukopisnim erminijama monaško-atonskog tipa. Zato se Aleksije vratio klasičnom poimanju ikone, zanatski i tehnološki ispoštovane tradicije, pa se njegov rad ne može odvojiti od očevog. Na kraju, odnos pravoslavnih naručilaca prema ikoni vidi se iz ugovora o izradi ikonostasa koje su Lazovići potpisivali sa crkvenim opštinama, gdje se insistira na tehničkoj korektnosti i zanatskom dijelu posla.175 Prilagodljiv, poput oca, poznajući ukus sredine, brzo postaje veoma cijenjen majstor, pa dobija brojne narudžbine. Kako smo već rekli, prvi samostalni rad su mu carske dveri u crkvi Sv. Nikole u Nikoljcu. U isto vrijeme, 1803. i 1804. godine radi veliki ikonostas u crkvi Sv. Sergeja i Vakha u Podima kod Herceg - Novog. Nakon toga, 1805. godine radi ikonostas u crkvi Sv. Nikole u Baošićima. Radi veliki broj ikona u Hercegovini, Dečanima, Studenici i Starom Vlahu. Dospijeva do Sarajeva i Šibenika, 1824. godine, gdje naredne dvije radi veliku plafonsku sliku na platnu, sa predstavom Apoteoze Bogorodice, kao i veliki broj ikona. 1826. godine je ponovo u Crnoj Gori, gdje za manastir Reževiće oslikava šest ikona, a četiri godine kasnije radi čitav ikonostas. Posljednjih godina života obnavlja freske i ikone, od Savine do Nikoljca, gdje umire 1837. godine.

Umjetnički dometi Aleksija Lazovića bili su vema cijenjeni u vremenu kojem je pripadao, pa je i on kao i Rafailo Dimitrijević, našao mjesta u knjizi Slovnik umjetnikah jugoslovenskih, koju je 1858. godine, u Zagrebu izdao Ivan Kukuljević-Sakcinski. I Aleksijev sin, školovan u Italiji, čije je ime zabilježeno kao Lazzaro Allexievich Pittore176, nastavio je ikonopisački posao, no očigledno bez nekog uspjeha. Sačuvana je samo jedna njegova ikona u manastiru Banja kod Priboja, iz 1838. godine. Iste godine, jedan natpis iz Budimlje ostavlja mogućnost o radu u tom kraju. Poslije mu se gubi svaki trag. Od ukupnog djelovanja slikarske radionice Lazović, danas su u Crnoj Gori sačuvana samo tri ikonostasa: ikonostas Velike savinske crkve, onaj u Sv. Trojici kod Pljevalja, te Aleksija Lazovića u crkvi Sv. Sergeja i Vakha u Podima.

IKONOSTAS VELIKE SAVINSKE CRKVE

Ikonopisačka djelatnost risanske radionice bila je usmjerena uglavnom na izradu ikona i ikonostasa za seoske crkve. Rijetko kada su dobijali priliku da, kao Maksim Tujković u Nikoljcu, rade za neku veću crkvu. Posebno posustale snage posljednjih Rafailovića nijesu bile dorasle novim potrebama crkve. Zatekli smo Vasilija 1795. godine, dok u Gradištu, udružujući oskudni talenat sa sinovima, radi ikonostas, unoseći poneku baroknu pouku. Na uvođenje barokne raskoši, Boka je ipak morala čekati dolazak popa Simeona i sina mu, Aleksija Lazovića. Čekalo se njihovo nadahnuće da novu, monumentalnu, u eklektičkom duhu sazdanu crkvu Uspenja Bogorodice, preobraze u baroknu građevinu. Te iste, 1795. godine, 2. jula, Lazovići sa arhimandritom Inokentijem Dabovićem i bratijom sklapaju ugovor o izradi ikonostasa.177 Obavezali su se otac i sin da izrade templo, vjerno i dobro, sa svom voljom duševnom i tjelesnom,

��

Zdravko Gagović

��


Carske dveri sa ikonostasa velike savinske crkve

��

Zdravko Gagović

potruditi se bez svakog licemjerja šo najbolje uzmognu i najljepše uznadu, koje će biti: dobro, lijepo, i nerušimo, to este, pregrada ili templo meždu oltarjem i crkovju, su troje dveri i pročeja, kako je osnovato i istadurato, visina i širina ot torace do vrha krsta, a širina od zida do zida unutrene. Oblega se pop Simeon šo goćuže nailviše i tvrdo, da će se potruditi, kolurima, cvjetovima, obrazami pozlatmi, ispuniti, utvrditi i pozlatiti, kako će biti za oukrašenije, i viđenije, radi Boga i presvetog Uspenia Božie matere. A manastir da mu ima dobaviti ot Venecie zlato, razlike kolure i pročeja na svoje spenze Toliko pop Simeon da ima svoj alat koji mu potrebuje, i tverdo se obećava daće s pomoći Boga i djeve Bogorodice, sve ispuniti lijepo i tverdo:Templo i obraze i među dveri; više apostole, prazdnike, proroke i proča; sa temeljitim pojmom i načinom, i kad bude lijepo dospjeveno templo rečeno sa njegovijem obrazima i ukrašeniem, da ima dati manastir Savina višerečenome g. popu Simeonu, taliera mletačkie četiri stotine i sedamdeset i dva vs. № 472; i za bolno vjernost biće ovo pismo potpisano od obje strane i proča Inokentia arhimandrita sa bratiom potvrđuem kako piše. Pop Simeon ikonopisac sa svoim sinom Aleksiem potvrđuem kako piše i proča. Na poleđini ugovora je uredno vođena evidencija o isplatama, u više rata. Na kraju saznajemo da je 30. septembra 1797. godine posao oko izrade ikonostasa okončan i da je pop Simo podmiren za sve.

Čvrst i jasan ugovor, očigledno ispunjen na obostrano zadovoljstvo, donio je manastiru Savina novi tip ikonostasa na ovim prostorima. Pripada, po razuđenosti, visokim ikonostasima koji su se pod uticajima iz Ukrajine, razvili na području Karlovačke mitropolije od sredine XVIII vijeka. Preko Atosa, ovi ukrajinski ikonostasi su osvojili širi prostor Levanta, i konačno dospjeli u unutrašnjost Balkana. Njihovo bogatstvo ikonopisa moralo je nadoknaditi tematiku izumrle fresko - dekoracije. “Primajući tematiku crkvenih zidova i dodavajući nove teme barokne teološke učenosti, pravoslavni ikonostasi su postepeno pretvoreni u visoku pregradu, koja je svojom raspričanom tematikom postala sastavni dio barokne pobožnosti”.178 Podrazumijevalo je to i uvođenje izrazito katoličke ikonografije, posebno razvijanjem tipično barokne, marijanske pobožnosti Zapada, gdje je kult Bogorodice ilustrovan brojnim scenama. Čak i scene iz Hristovog života, npr. Molitva u Getsomanskom vrtu, Hristos poučava u hramu, Nevjerstvo Tomino, Nolli me tangere, su tipično katolička tematika, pod uticajem nove barokne umjetnosti Karlovačke mitropolije.

Ikonostas u Velikoj crkvi svoje ikonografsko bogatstvo donosi u šezdeset i šest ikona, raspoređenih u šest zona. No, i pored ikonografskih predloža-ka zapadnog porijekla, pop Simo je u suštini slikar konzervativnih shvatanja. Važnija mu je zanatska dorađenost, poštovanje crteža i slikarske forme, nego barokna ustalasanost pokreta, ljubav prema beskraju i kontrastima. U slikarstvu popa Simeona, pa i Aleksija, barokni povjetarac može ustalasati samo detalj, djelić svetiteljske odežde, no stamene figure samo prividno stoje na oblacima, inače su još čvrsto na balkanskom, postvizantijskom tlu. Barokizacija ortodoksije je težak i spor proces, sputavan zahtjevima klijentele, koja ipak istrajava na tradicionalnim oblicima. Ne treba zaboraviti da četiri velike prijestolne

��


ikone nijesu radovi Lazovića, već kvalitetni, ruski radovi, u baroknom stilu XVIII vijeka. Lazovići nijesu ni ugovarali izradu prijestolnih ikona, jer je Savina već imala četiri prijestolne ikone, koje joj je nešto ranije, 1788. godine poklonila porodica Stratimirović.179 Zašto su one izmještene iz ikonostasa i zamijenjene drugim, takođe ruskim, ne znamo.

Svijet zapadnjačke, barokne umjetnosti, nije uspio pretvoriti istočno-pravoslavnu ikonu u baroknu sliku. Nijesu tome doprinijeli ni uticaji Serenissime, zapravo njeni pritisci su ojačali retardirana umjetnička shvatanja kasne Vizantije. Barokne oblike, u suštini više nego slikarstvo, unosi oltarska pregrada. Iako nema onu prozračnost podunavskih pregrada, već je racionalnih, tvrđih crta, oltarska pregrada odaje utisak raskoši. Dekorativnost joj je sazdana na plitkoj rezbi stubova i dekorativnih elemenata, nešto bogatijim arhitravnim gredama, od kojih je ona treća dekorisana glavama jedanaest anđela, isprepletenih vrežama i lozicama, grozdovima, dvostrukim ružinim cvjetovima, stubićima sa korintskim kapitelima, sve već poznato sa duboreznih ikonostasa XVII vijeka. “Očigledna je nemoć mašte da se izrazi snagom, bujnim prepletima, punoćom forme koja odražava unutrašnju napetost i dinamizam”.180 Osnovni utisak raskoši, osim dimenzija i spratnosti, čini pozlata duboreznih elemenata, u kontrastu sa međuprostorima obojenim plavo ili crveno. Nije poznato ko je majstor duboreza savinske oltarske pregrade. Prema usmenom predanju, pretpostavlja se da je rad dubrovačkog majstora Pavla Paskvalija, onog istog za kojeg postoji zapis da je, septembra 1787. godine, sa dvojicom pomoćnika došao da načini vrata i baladur. Majstor koji je napravio hor u crkvi, čije je pročelje oslikao Aleksije Lazović, i čija je ustalasanost baroknih linija već potisnula strogu linearnost velikog ikonostasa181, koji nakon konzervacije i danas blista punim sjajem.

IKONOSTAS CRKVE SV. SERGEJA I VAKHA U PODIMA

Tradicionalna umjetnost izrade ikona i visoka oltarska pregrada, diskretno odijevena u barokno ruho, ostvarena na savinskom ikonostasu, očigledno su ostavili dobar utisak, pa je Aleksije, već 1803. i 1804. godine, - dobio zadatak da oslika ikonostas za crkvu Sv. Sergeja i Vakha u Podima, nedaleko od Herceg - Novog. Iste godine kada oslikava horsku balustru za Savinu.182 U najljepšoj crkvi XV vijeka, romaničkih arhitektonskih oblika, prostor za postavljanje oltarske pregrade je bio značajno manji, no to nije spriječilo Aleksija da ponovi osnovni oblik savinske, sa rasporedom šezdesetak ikona u šest redova. Bolji slikar od oca, izbjegava njegove nedostatke: zografsku suvoću, površinski obrađene likove, često slab crtež, trudeći se da ostvari plasticitet likova. Njegove kompozicije bolje smještaju figure u prostor. No, i pored toga, njihovo djelo je srodno, i u opštem utisku predstavlja neodvojivu cjelinu. I repertoar scena je veoma sličan savinskom, osim što Aleksije, izlazeći u susret željama naručilaca, očigledno sa moreplovačkom tradicijom, ispod samog krsta, u najvišoj

�0

Zdravko Gagović

zoni ikonostasa, u centralnom polju slika ikone sv. Nikole i sv. Spiridona, svetitelja zaštitnika pomoraca. Prijestolne ikone Bogorodice i Hrista, u skorije vrijeme su zbog oštećenosti zamijenjene novim. Srećom, i one Lazovićeve, u stojećem stavu, sačuvane su i nalaze se u crkvi, gdje čekaju stručnu obnovu.

Oltarska pregrada, iako prati opšti izgled savinske, siromašnije je dekorisana, što je, po svemu sudeći, zavisilo od ekonomske moći naručilaca. Ionako strogo kontrolisana barokna umjetnost Lazovića, izgubila je zamah, pojednostavnjujući dekoraciju lukova, kapitela, stubovi bivaju uprošćeni. Jedina igra koja je još zadržala snagu je ona koju čini smjenjivanje zlatom dekorisane rezbe i plave podloge. No, kvalitet i ove osiromašene rezbe, upućuje na još jednu saradnju sa Pavlom Paskvalijem, rezbarom savinskog ikonostasa. U svakom slučaju, radom na ovom ikonostasu, Aleksije je stekao ugled, koji će mu u narednih nekoliko godina na Primorju, od Baošića do Reževića, obezbijediti nove poslove. Nažalost, od ovih ikonostasa su očuvani samo dijelovi. I na ikonostasu u crkvi Sv. Sergeja i Vakha, pored zanatske korektnosti u izvođenu, vrijeme je ostavilo tragove.

IKONOSTAS MANASTIRA SV. TROJICA KOD PLJEVALJA

Manastir Sveta Trojica u Vrhobreznici, iznad Taslidže, današnjih Pljevalja, vjekovima je bio jedno od najznačajnih pravoslavnih sjedišta sjevernog dijela Crne Gore. Od samog nastanka, početkom XVI vijeka, postaje značajan skriptorijum i iluminatorski centar, pa su osim desetina knjiga koje su sačuvane u manastirskoj biblioteci, trojički dijaci-monasi ispisali i one što se danas nalaze u Beogradu, Novom Sadu, Pragu, Beču, Minhenu, Petrogradu, i ko zna gdje na ovoj planeti. Posebno je trojički skriptorijum bio na glasu sredinom XVII vijeka, kada su knjige koje je ispisivao monah Gavrilo, rodom od Šćepan - Polja, ili kako je sam zapisao, iz međurječja tarskog i pivskog, ukrašavali Jovan - Kozma, i još jedan slikar zlatnog vijeka naše ikonografije, Andrija Raičević. Pored rukopisa, Manastir čuva i vrijedne inkunabule Crnojevića štamparije: Oktoih iz 1494. i ostatke Molitvenika iz 1495. godine, kao i druge štampane dragocjenosti. Osim bogate biblioteke, Sv. Trojica ima i veoma bogatu riznicu, te konačno i bogatu zbirku ikona. Za nju je radio Longin, znamo da je radio i Georgije Mitrofanović, postoji mogućnost da je ikona sv. Nikole - Radulova. Često je pored iluminacije rukopisa, u Manastiru radio ikone jeromonah Andrija Raičević, blagopodvižni, blagočestivi i blagosloveni zograf, iz Toca u Hercegovini. Nije isključeno da je zanat učio od Jovana-Kozme.183 Na to upućuje sličnost sa Jovanovim-Kozminim slikarstvom, iako mu nedostaje njegova sočnost. No, određeni uticaji ruskog i kritskog slikarstva upućuju i na boravak u Hilandaru. “O oltaru glavne crkve manastira Hilandar obješena je o zid jedna mala ikona sv. Sergeja i Vakha”184, koja se pripisuje ovom slikaru. Znajući za veliko Raspeće u manastiru Blagoveštenja Rudničkog, takođe odličan rad Andrije Raičevića, i njegovu vezanost

��


Ikonostas crkve Sv. Trojice Pljevlja

��

Zdravko Gagović

za Sv. Trojicu, teško je vjerovati da je crkva čekala na svoj ikonostas do početka XIX vijeka i dolaska popa Simeona Lazovića. Posebno, ako znamo da je oko 1600. godine dobila veliki, raskošni horos i skupocjena vrata u koštanoj intarziji, kao uostalom i drugi crkveni mobilijar, sačuvan do današnjih dana. Znamo i da je pop Strahinja iz Budimlje, na razmeđu vjekova, tačnije 1595. godine završio oslikavanje crkve. Što je bilo sa starim trojičkim ikonostasom?

Ljubavlju prema tradicionalnim vrijednostima, manastirsko bratstvo, tačnije arhimandrit Milentije Mihailović i iguman Avakum Milošević, obojica iz Pljevalja, kako smo već rekli, angažuju najznačajnijeg ikonopisca svog vremena, popa Simeona Lazovića. Na Gavrilovom mineju iz 1633. godine, ostalo je pribilježeno da je on došao sopisivati i izobraziti templo krsta.185 Vrijeme je učinjelo da je danas veoma teško suditi o dometima Lazovićevog rada. Zaprljanost, još od onog požara iz 1859, promjene u obnovi 1895. godine,186 te posljednje intervencije sa početka prošlog vijeka, onemogućavaju kvalitetnije sagledavanje, i ostavljaju mogućnost samo grubog pregleda, kao i mogućnost greške u ocjenama. U svakom slučaju, nećemo pogriješiti ako zaključimo da konzervativnost sredine nije omogućila popu Simu izradu visokog tipa ikonostasa, poput onog u Savini, ili Aleksijevog u Sergeju i Vakhu.

Estetika trojičkog velikog krsta sa Raspećem, zasniva se na postvizantijskim uzorima XVII vijeka. Posebno onog u Podvrhu. Kako je već uobičajeno, krst počiva na dvijema sučeljenim aždajama, koje su se na savinskom krstu, izgleda privremeno izgubile. Istina, novo vrijeme je njihovu formu učinlo dinamičnijom, sa dvostruko savijenim repovima. Između aždajinih glava i korijena krsta uočava se još jedan par krila, koja bi mogla pripadati anđelima (?). Iznad zmajevih repova postavljene su ikone Bogorodice i sv. Jovana, u bogatom ramu, te lijevo od Bogorodice, manja i jednostavnije dekorisana ikona sa mironosnicama, a desno od Jovana, vjerovatno centuriona Longina. Centralni dio čini krst, sa završecima kraka u formi preklopljenog kruga i kvadrata. Površina krsta je proširena na mjestu gdje je naslikano Raspeće. Na završecima kraka naslikana su četvorica jevanđelista. Iznad krsta su veliko sunce i mjesec, a sa strana, od korijena krsta na gore, oruđe za mučenje dekorisano u renso obliku.187 I krst i ikone imaju bogate okvire, sa lepezastim ukrasima na završetku kraka. Deizisnu ploču ikonostasa, od prijestolnih ikona odvaja nova, duborezana arhitravna greda, nedefinisane rezbe, bez završne obrade. Samu ploču, sa ikonama Deizisa i apostola, dekoriše niz od trinaest arkada na stubićima koji uramljuju oslikane dijelove. Trojički templon nosi još jedan niz ikona, nešto visočijih, sa prorocima i središnjom predstavom Krunisanja Bogorodice, takođe ispod arkada. O rezbi i slikarstvu ovog dijela ikonostasa, gotovo je nemoguće govoriti. Oslikane površine su, kao što smo već rekli, pokrivene debelim, gotovo neprozirnim slojem oksidisanog laka i čađi. Duborezni dijelovi, nekada pozlaćeni, u skorije vrijeme su premazani industrijskom, tečnom “pozlatom”, koja je sakrila suptilnost formi i fakture, ostavljajući samo nagovještaj oblika, ispod debelog sloja koji je oksidacijom dobio zelenu boju.

��


Po svemu sudeći, donji dio ikonostasa, onaj ispod arhitravne grede, nije Lazovićevo djelo, i vjerovatno je proizvod obnove iz 1895. godine.188 “Prijestolne ikone u najnižem redu su pozne i bezvrijedne, a prikazuju Preteču kako krštava Hrista, Bogorodicu, Hrista i Gostoljublje Avramovo - Svetu Trojicu.”189 I carske dveri, sa Blagovijestima i prorocima-carevima su produkt iste obnove. Posebno je zanimljiv oblik naddverja, sa čudnim, trolisnim prelomljenim gotičkim lukom u Tudor varijanti. Parapetne ploče su obnovljene kada i arhitravna greda, na samom početku našeg vijeka. Stilski nedefinisane rezbe, bez završne obrade, strukturom natur hrastovine, utiču na stilsku konfuziju ovog značajnog ikonostasa. Opšti utisak, uzrokovan zapuštenošću i naknadnim neukim intervencijama, posebno debelim slojem oksidisale “pozlate” je krajnje negativan, jer je nemoguće sagledati baroknu rezbu i pozlatu. Slikani dijelovi su zaprljani do nečitljivosti, a drveni dijelovi nagriženi crvotočinom. Tek nakon analitičkih konzervatorskih intervencija biće moguće izvršiti pouzdaniju analizu ovog, u svakom slučaju značajnog, svjedoka djelatnosti porodične radionice Lazovića. Njenim gašenjem, 1837. godine, umjetnost izrade novih ikonostasa barokiziranih formi, posebno na Primorju, moraće se zadovoljavati putujućim zografima iz levantinskih ili venecijanskih radionica.

��

Zdravko Gagović

��


POČECI IZRADE IKONOSTASA U PODLOVĆENSKOJ CRNOJ GORI

Obnova, ili tačnije, izrada ikonostasa u podlovćenskoj Crnoj Gori tekla je veoma sporo. U vjekovnoj borbi za Državu, nije bilo vremena ni novca i za mnogo važnije stvari. Hrišćanstvo i sloboda se ovdje nijesu dokazivali sjećanjima na propalu Vizantiju, već neprestanom vojnom spremnošću i ratnim podvizima. Istina, crnogorske vladike, oslanajući se na umijeće risanske ikonopisačke radionoce, izrađuju poneki ikonostas, no to je prije eksces nego stvarna obnova. Govoreći o Dimitrijevićima-Rafailovićima naveli smo gotovo cjelokupnu njihovu djelatnost u podlovćenskoj Crnoj Gori. Još vladika Danilo angažuje Maksima Tujkovića za izradu ikonostasa u crkvi Sv. Neđelje na Njegušima. Vladika Sava, rukom Rafaila, izrađuje templo u crkvi Uspenja Bogorodice, 1756. godine, takođe na Njegušima, i naručuje od cetinjskog kaluđera Maksima Tujkovića ikonostas za novu crkvu Sv. Nikole u Stanjevićima. Vasilije povremeno radi za Petra I, ikonostase u Brčelima, 1782. i crkvu Sv. Jovana u Građanima, iste godine. I Vasilijevi sinovi, Đorđe i Hristofor izrađuju ikonostase u Sv. Tekli na Ceklinu i crkvi Sv. Andreje u Dupilu, 1816. godine. Do Njegoševog doba, to je gotovo sve o čemu postoje zapisi ili materijalni tragovi.

Tri pseudo-ikonostasa, nastala u Njegoševo doba, oko 1840. godine, pokazuju ekonomsku nemoć crnogorske države, nedostatak majstora i, konačno, ne suviše veliku potrebu za ukrašavanjem crkava. Već smo, govoreći o zidanim i freskopisanim pseudo - ikonostasima nastalim u Pivi i okolini Šavnika, obećali priču o anahronizmu tri ikonostasa u okolini Cetinja. Ne želeći upoređivati monumentalnost zidanog ikonostasa u manastiru pod Sokolom sa ovima, svodeći pojavu na suštinu, desila se ista stvar. U nedostatku sredstava i majstora, napravljene su imitacije ikonostasa.190 U malim, jednostavnim crkvama: Sv. Jovana Krstitelja u Blacama, Sv. Petra i Pavla na Vrelima i Sv Nikole u Očinićima,191 izrađeni su ikonostasi na taj način što se ozidala oltarska pregrada sa dva otvora: za carske dveri i protezis. Pregrada je malterisana i freskopisana, imitirajući klasične drvene oltarske pregrade. Nećemo se baviti opisom sva tri ikonostasa, već smo odabrali onaj u crkvi Sv. Nikole u Očinićima. Onaj u Blacama je u nekom naknadnom vremenu prekrečen, vjerovatno zbog oštećenja živopisa.192

IKONOSTAS CRKVE SV. NIKOLE U OČINIĆIMA

O živopisanju ovog ikonostasa svjedoči natpis pored vrata u naosu crkve koji kao vrijeme nastanka određuje 1841. godinu. Naos je od oltara odijeljen ozidanom pregradom od poda do svoda crkve. U centralnom dijelu je ostavljen lučni otvor za carske dveri i do njega nešto manji, takođe lučni otvor, za bočni ulaz u oltar. Nevješto slikarstvo se trudi da ostvari iluziju drvenih ikonostasa. U nivou sokla oslikana je predstava

��

Zdravko Gagović

sv. Đorđa na konju, u momentu kad ubija aždaju, dok je drugo polje prazno. Ornamentika koja definiše kompoziciju i odjeljuje donje zone ikonostasa od prostora za prijestolne ikone je grubih izlomljenih linija. Zona prijestolnih ikona počinje Bogorodicom sa Hristom u stavu Orante sa uzdignutim i raširenim rukama, što je scena koja se obično slika u polukaloti apside. Poprsje Hrista je na uobičajenom mjestu, a do njega predstava sv. Nikole, patrona crkve. Obje figure su u identičnom stavu sa zatvorenim knjigama u lijevim rukama, dok desnima blagosiljaju. Sve tri prijestolne ikone su omeđene nevješto iscrtanim i oslikanim razgrnutim zavjesama. Iznad prijestolnih ikona je friz od dvanaest još nevještije oslikanih apostola. Predstavu završava iluzija zmajevskog krsta sa Raspećem i Bogorodicom i sv. Jovanom. Naivan crtež, loše poznavanje zanata, živ kolorit, te hronološka podudarnost, upućuju na autora ove fresko - dekoracije, nekoga od Hristoforovih sinova, Iva ili Jova. Neko od njih je obrisao prašinu sa Dimitrijevih slikarskih priručnika i prihvatio se zaboravljenog umijeća oslikavanja fresaka. Posjlednji put. I pored svih mana, anahronosti, i na kraju lošeg slikarstva, sva tri pseudo- ikonostasa zaslužuju više brige, kao svjedoci snalaženja u teškim vremenima.

Majstorstvo izumrle umjetnosti izobražavanja ikona i izrade ikonostasa, počelo je nedostajati i u podlovćenskoj Crnoj Gori. Potrebe Crkve, nedostatak i najosnovnijih crkvenih utvari, nedostatak zografa, natjerali su knjaza Danila da uporno od ruske vlade traži knjige, ikone, te da mu pošalju zografa, no - po svemu sudeći - bez uspjeha. Negdje u to vrijeme manastirska crkva na Cetinju uspijeva da dobije ikonostas zalaganjem nekog putujućeg grčkog zografa, na što upućuju signature na ikonama na grčkom jeziku.193 Stvari se počinju mijenjati tek dolaskom na vlast knjaza Nikole. Konačno, prve godine njegove vladavine, 7. oktobra 1860. godine, stiže odgovor ruske Imperatorske vlade na zalaganje pokojnog Gospodara Crne Gore, gdje se dozvoljava da se dvojica mladih crnogoraca upute u Sv. TrojicuSergejevsku Lavru, da se obuče za ikonopisanje i sve što je potrebno za crkveno bogosluženje.194 Kako nemamo nikakvih naknadnih informacija, pretpostavljamo da su mladi Crnogorci bili više zainteresovani za druge, životnije ciljeve. Učvršćenjem Nikoline vlasti sjajnim vojnim pobjedama, pripremaju se uslovi za zvanično priznavanje državne samostalnosti. Činjenice je morao priznati i ostali slobodni svijet. Velike sile - posebno. Oživljava i potreba za definisanjem društvenog sistema, reformi u školstvu i unapređenju crkvene organizacije. Crkva se reformiše i dijeli na eparhije. Osniva se Konsistorija - savjet okružnih crkvenih vlasti, koji preuzima upravljanje crkvenim poslovima. Podrazumijeva to i ona najsitnija pitanja, sve do određivanja ikonografije i rasporeda ikona na budućim ikonostasima. Sve pod budnim okom Gospodara. Poboljšava se položaj sveštenika i povećava njihov broj. Počinje izgradnja i obnova crkava. U Nikolino vrijeme izgrađene su 163 nove i obnovljeno 112 starih crkava. Narastaju potrebe za njihovim ukrašavanjem i izradom novih ikonostasa. Nedostatak zografa i majstora za njihovu izradu konačno rješava mitropolit Ilarion Roganović, upućujući poziv braći Đinovski, već afirmisanim zografima iz Makedonije da dosele u Crnu Goru. Poziv ih je zatekao u Novom Pazaru, gdje su već formirali ikonopisačku radionicu.

��


IKONOPISAČKA RADIONICA BRAĆE ĐINOVSKI

Nedostatak zografa u Crnoj Gori je riješen doseljenjem braće Đinovski u Podgoricu. Porijeklo ove porodice je u Galičniku, Debarski okrug u Makedoniji. Otac Krsto je bio vema poštovan majstor kopaničar, koji je uticao na sinove, pripremajući ih za zografsku djelatnost. Najstariji Krstov sin, Panajot (1841-1886), kažu, bio je najtalentovaniji zograf među braćom. Sa četrnaest godina, pune tri naredne, uči zanat kod poznatog majstora iz Galičnika - Đurčina Frčkovskog, potomka čuvene zografske porodice Negri.195 Sa sedamnaest godina odlazi u Karlovo u Bugarsku, gdje radi za mnoge hramove. Panajot prepisuje Izobraženij oružij iliričeski (Stematografiju) Hristofora Žafarovića, koja je - pored njegovih grafika - nepresušan izvor barokne ikonografije. No, ubrzo ovaj talentovani zograf doživljava nesreću, padom sa skele, pa ga povreda onemogućava u zografskim poslovima. Sa porodicom seli u Vranje i bavi se sakupljanjem narodne poezije, prikaza narodnih običaja, kao i leksikografijom. Panajot je umro mlad, u četrdeset i petoj godini. Teofil (1846-1894) i Vasilije (1848-1924) bave se kamenorezačkim radovima, kao i ikonopisom i freskopisom. Najmlađi brat, Aleksandar (1851-1894), zanimao se za fotografiju i rezbarstvo. Ubistvo nekog Arnauta, i strah od krvne osvete, tjeraju braću na selidbu u Vranje, gdje ubrzo stiču ugled dobrih i vrijednih majstora. 1870. godine, trojica braće Đinovski su ugledni građani Novog Pazara, o čemu svjedoči natpis na ikonostasu koji su izradili za crkvu Sv. Nikole. Aleksandar je otvorio uglednu fotografsku radnju. Tu, u Novom Pazaru, zatiče ih poziv mitropolita Ilariona Roganovića, da dođu u Crnu Goru. Ubrzo, 1872. godine, tri brata: Teofil, Vasilije i Aleksandar dolaze u Podgoricu i otvaraju ikonopisačku radionicu. U podjeli poslova, Vasilije koji je po svemu sudeći učio ikonopisanje u Rusiji, oslikava ikone, a Teofil i Aleksandar duborežu oltarske pregrade. No, po potrebi, zbog sve većih narudžbi i Teofil se prihvatao slikarske četkice. Vrijedan rad je učino da ubrzo u Balšića ulici stiču poveću kuću. Iz jednog pisma, koje je Vasilije uputio Mitrofanu Banu, vidi se da su braća Đinovski, od 1864. do 1902. godine oslikali i izradili 110 ikonostasa. Od toga u Crnoj Gori, prije oslobođenja pet196, a nakon toga 90, ili do 1910. godine - 95. Poslije smrti braće, 1894. godine, Vasilije nastavlja ikonopisačku djelatnost uz pomoć srednjeg sina Milivoja (1883-1921), koji je takođe izučio ikonopisački zanat u Rusiji.197 U izradi oltarskih pregrada povremeno im pomaže Petar Čolanović, takođe ikonopisac iz Podgorice. Aktivan rad ikonopisačke radionice braće Đinovski i kasnije Vasilija sa sinom Milivojem, uz Čolanovićevu pomoć na stolarskim i rezbarskim poslovima, traje do 1914. godine. Za četrdeset i dvije godine, prema istraživanjima, iz nje je izašlo 110 ikonostasa i brojne ikone.

U svom dugom životu i radu “Vasilije je bio interesantna ličnost, koja je cio životni vijek živjela od slikarstva i za slikarstvo. Živio je u harmoniji sa sobom i sa okolinom, poštujući pravila koja su se odnosila na sve one koji su se zanimali za slikanje ikona”.198 Kao ugledan žitelj Podgorice i Crne Gore, učestvuje u društvenom životu. Crnogorka, br. 1, od 10. januara

��

Zdravko Gagović

1885. godine, javlja da je za prvo izvođenje Balkanske Carice, izradio dekor. Glas Crnogorca, br. 2, od 5. januara 1891. godine, obavještava da je Vasilije, u Podgorici, režirao tragediju Boj na Kosovu. Bio je Vasilije član podgoričkog odbora za proslavu 400-godišnjice Obodske štamparije. Bez ikakvog koristoljublja, iz čistog patriotizma, prihvata da bude imenovan u podgorički pododbor Komiteta za Balkansku izložbu u Londonu, 1907. godine. Od crkvenog opštinskog odbora za Podgoricu, većinom glasova, biran je za počasnog članatutora crkve Sv. Đorđa. Takvu počast mogao je da zasluži samo čovjek koji uživa “ugled i respekt, čovjek koji je morao, osim duhovne da ima i tjelesnu čistotu.”199 Prihvatio je Vasilije da upravlja crkvom pored koje su sahranjena njegova dva brata, sa kojima je, ne tako davno, 1881. godine, izradio njen ikonostas. U pripremama za veliki jubilej, pedesetogodišnjicu vlasti Nikole I, 1910. godine, i njegovog proglašenja za kralja Crne Gore, u uređivanju Cetinja za doček velikog broja domaćih i stranih gostiju, za uređenje cetinjskih crkava, Mitropolijat angažuje provjerenog ikonopisca Vasilija Đinovskog, ukazujući mu koliko cijeni njegov rad. Cetinjski vjesnik br. 55, od 7. jula 1910. godine, obavještava javnost: “Na poziv Konsistorija na Cetinje je došao g. Vasilije Đinovski, naš poznati ikonopisac da izvrši popravke ikona u ovdašnjoj manastirskoj crkvi i u dvorskoj kapeli. Svoj posao u manastirskoj crkvi je, na opšte zadovoljstvo završio i od večeras je započeo rad na dvorskoj kapeli.” Te godine je Vasilije, oslikao i freske na ulazu u manastir, sa prikazom Hrista na vanjskoj i sv. Petra Cetinjskog na unutrašnjoj strani. Za višedecenijski, požrtvovan rad na ukrašavanju crnogorskih hramova “Njegovo Visočanstvo odlikuje g. Vasilija Đinovskog, živopisca iz Podgorice, V stepenom Danilovog reda”, kako javlja Glas Crnogorca od 14. novembra 1894. godine. Nešto poslije toga, 1900. godine, Vasilije je dobio diplomu i Orden ruskog imperatorskog grafičkog društva.200

Đinovski: Teofil, Vasilije, Aleksandar i Milivoje, kroz podgoričku ikonopisačku radionicu, izradili su oko 110 ikonostasa. Hronološki prikaz tog rada na najvećem broju njih izgledao bi ovako:201 crkva Sv. Nikole- Vukovci, 1872/73; crkva Sv. Nikole- Vranjina, 1873; crkva Sv. Nikole- Riječki Grad, 1876; crkva Sv. Georgija- Meterizi, 1876/77; crkva Sv. Dimitrija- Ugnji, 1877; Vlaška crkva- Cetinje, 1878; crkva Sv. Đorđa- Podgorica, 1881; crkva Sv. Nikole- Češljari, 1882; crkva Sv. Nikole- Prevlaka, 1882.; crkva Sv. Đorđa- Srpska, 1882, crkva Sv. Ilije- Kosijeri, 1883.; crkva Sv. Nikole- Začir, 1883.; crkva Sv. Mihaila- Dupilo, 1883; crkva Uspenja Bogorodice- Dodoši, 1884; crkva Sv. Paraskeve- Gradac, 1884; crkva Sv. Paraskeve- Progonovići, 1884; crkva Sv. Đorđa- Gornji Ceklin, 1885; crkva Sv. Nikole- Zabes, 1885.; crkva Sv. Nikole- Njive, 1885.; crkva Sv. Nikole- Popratnica, 1885; crkva Sv Nikole- Buronje, 1886.; crkva Sv. Paraskeve- Vrba, 1886; crkva Sv. Đorđa- Utrg, 1886; freske na ulazu u Cetinjski manastir, 1886.; crkva Sv. Bogorodice- Gluvi Do, 1887.; crkva Sv. Mihaila-Orasi, 1887; crkva Sv. Đorđa- Stijena Piperska, 1887; crkva Sv. Nikole- Rvaši, 1889; crkva Sv. Nikole- Relezi, 1889; crkva Sv. Đorđa- Beri, 1890; crkva Sv. Ilije- Ilinski Do, 1890; crkva Sv. Save- Krajnji Do, 1890; Crkva Sv. Dimitrija- Kruševac, 1890; crkva Sv. Dimitrija- Kolašin, 1891; crkva Uspenja Bogorodice- Kom, 1891; crkva Sv. Trojice- Donji

��


Ostrog, 1892; crkva Sv. Mihaila- Petpovići, 1892; crkva Sv. Spiridona- Đenovići, 1892; crkva Sv. Vasilija Ostroškog- Zupci, 1892; crkva Sv. Jovana Krstitelja- Boljevići, 1892; crkva Sv. Nikole- Boljevići, 1892; crkva Sv. Đorđa- manastir Ždrebaonik, 1893; crkva Sv. Blagovještenja- Glizica, 1893; crkva Sv. Dimitrija- Ljubotinj, 1893; crkva Uspenja Bogorodice- Tomići, 1893; crkva Sv. Trojice- donji Ostrog, 1893; crkva Preobraženja Hristovog- Žabljak, 1895; crkva Sv. Đorđa- Bogetići, 1895; crkva Sv. Spasa- Bokovo, 1896; crkva Sv. Nikole- Pelev Brijeg, 1896.; crkva Vaznesenja Hristovog- Ubli, 1897; crkva Sv. Jovana Krstitelja- Kosor, 1897; crkva Sv. Petra Cetinjskog- Spuž, 1897; crkva Sv. Stefana- Fundina, 1897; crkva Rođenja Bogorodice- man. Kosijerevo, 1898; crkva Sv. Nikole- Glavati, 1898; crkva Sv. Trojice- Blatina, 1898; crkva Sv. Nikole- Bjeloši, 1899; crkva Sv. Đorđa- Glavati, 1899; crkva Sv. Nikole- Vignjevići, 1900; crkva Sv. Nikole- Mataguži, 1900; crkva Sv. Nikole- Godinje, 1900; crkva Sv. Đorđa- Martinići, 1900; crkva Sv. Vasilija Ostroškog (dveri)- Nikšić, 190.; crkva Sv. Nikole- Dubova, 1902; crkva Sv. Paraskeve- Grbavci, 1902; crkva Sv. Paraskeve-Krusi, 1902; crkva Sv. Đorđa- Raičevići, 1903.; crkva Sv. Nikole- Dugi Do, 1903.; crkva Sv. Stefana- Zagora, 1903.; crkva Sv. Dimitrija- Buronje, 1904.; crkva Sv. Đorđa- Šabani, 1904; crkva Sv. Ilije- Velja Gora, 1905; crkva Rođenja Bogorodice- Dobrska Župa, 1905; crkva Sv. Paraskeve- Parci, 1905; crkva Sv. Nikole- Drušići, 1906; crkva Sv. Save- Frutak, 1906; crkva Sv. Paraskeve- Mahala, 1906; crkva Sv. Đorđa- manastir Bijela, 1906; crkva Sv. Preobraženja- Lovćen, 1906; crkva Sv. Dimitrija- Bijelo Polje (Zeta), 1906; crkva Sv. Nikole- Orja Luka, 1907; crkva Sv. Tome- Gornji Brčeli, 1907; crkva Sv. Vavedenja- Gornji Ostrog, 1907; crkva Sv. Mihaila- Podmalinsko, 1908; crkva Sv. Save- Erakovići, 1908; crkva Sv. Vaznesenja Hristovog- Kralje, 1908; crkva Rođenja Bogorodice- Ćelija Piperska, 1909; crkva Rođenja Bogorodice- Đinovići, 1909; crkva Sv. Nikole- Orahovo, 1909; crkva Sv. Mihaila- Sotonići, 1909; crkva Sv. Jovana Krstitelja- Sotonići, 1909; crkva Sv. Nikole- Donji Brčeli, 1910; crkva Sv. Đorđa- Lješkopolje, 1910; crkva Sv. Mihaila- Crkvine (Kolašin), 1910; crkva Sv. Vaznesenja Hristovog- Mrke, 1911.; crkva Sv. Atanasija- Mijokusovići, 1911; crkva Sv. Đorđa- Brijege, 1911; crkva Sv. Vaznesenja Hristovog- Bukovik, 1912; crkva Sv. Vrači- Slatina, 1912; crkva Sv. Simeona- Slatina (Popovići), 1914. i crkva Sv. Bogorodice- Gornji Brčeli. Pored toga, sledeći ikonostasi nijesu datovani: - crkva Sv. Trojice- Goljemadi; crkva Sv. Nikole- Donji Kokoti; crkva Sv. Vrači- Stanisaljevići; crkva Sv. Nikole- Gornja Selca i crkva Sv. Marka-Novo Selo. Najveći dio ovih ikonostasa pretrpio je značajna oštećenja.

Estetika slikarstva braće Đinovski, zapravo Teofila i Vasilija koji su radili ikone, počiva na poznobaroknom shvatanju koje se razvija pod uticajem Karlovačke mitropolije. No, sasvim sigurno, u zamrlu umjetnost ikonopisanja unose novi polet i nova shvatanja. Sigurnim i korektnim slikarskim postupkom, sa dosta pozlate, Đinovski su slikali stamene svetiteljske figure, lijepih, harmoničnih lica, nježno islikanih inkarnata. Položaj tijela i pokreti, uvijek su dobro odabrani i jasno definisani. Njihove svetiteljske figure, tamnog kolorita, su od krvi i mesa, a lica nemaju idealizovane i tipizirane fizionomije. Draperije uvijek imaju logičan i

�0

Zdravko Gagović

suptilan raspored. Slikarstvo je od prvog do posljednjeg rada zadržalo solidan kvalitet. Ikonografija braće Đinovski je u suštini jednostavna i zavisila je od novouspostavljenog rasporeda, a uvijek je donosila ili odobravala Konsistorija. Podrazumijevalo je to uvođenje ikona sv. Vasilija Ostroškog Čudotvorca i sv. Petra Cetinjskog Čudotvorca. Prvi put se na crnogorskim ikonostasima javlja predstava Tajne večere, u centralnom polju iznad arhitravne grede. Lijevo i desno su apostoli. Iznad njih, među prorocima i episkopima, takođe u centralnom polju, mjesto je našla kompozicija Rođenja Bogorodice ili sv. Trojica. Ikone su rijetko slikane na drvetu ili platnu, već braća Đinovski uvode novi materijal, bakarni ili pocinčani lim.

Nova forma visokih ikonostasa, koja je davno zavladala pravoslavnim svijetom, čini osnovni elemenat oltarskih pregrada podgoričke radionice braće Đinovski. Iznad arhitravne grede su mjesta za dva reda ikona, te zmajevski krst iznad njih. Oltarske pregrade su uvijek rađene od najbolje borovine, sa kvalitetnom rezbom koja počiva na najboljim tradicijama mijačke rezbe. Osjećajući strukturu drveta, raskošnom rezbom floralnih elemenata, palmeta, loze i lišća akantusa, te umješnim profilisanjem stubova, konzola, ramova ikona i krsta sa Raspećem, uz dobru pozlatu, ove oltarske pregrade ostavljaju utisak raskoši. U početku njihovog rada, drvena osnova je uvijek bojana u sivu, bijelu ili zelenu boju, a ramovi, kapiteli i ostali dekorativni dijelovi, dobro rezani i pozlaćeni davali su utisak kvaliteta. Na kasnijim ikonostasima, rezba sve više potiskuje obojane dijelove, pokrivajući često čitavu pregradu. Ukupan rad ove radionice ilustrovaćemo opisom dva ikonostasa, onog u Vlaškoj crkvi iz 1878. godine, te ikonostasa u crkvi Sv. Nikole u Donjim Brčelima iz 1910. godine.

IKONOSTAS VLAŠKE CRKVE NA CETINJU

O sazdanju ikonostasa u crkvi Rođenja presvijetle Bogorodice, poznatije kao Vlaška crkva, ostavljen je zapis na arhitravnoj gredi: Izvolenijem oca i pospješenijem sina i sovršenijem svetoga duha, izobrazi se ovaj hram roždestva presvijetle Bogorodice, dozvolenijem blagovjernoga Gospodara i kneza Nikole I. Blagoslovom visokopreosvještenoga Mitropolita Ilariona, trudom i troškom pravoslavne parohije Donjokrajske 1878. godine.202 A 1878, godina zvaničnog priznanja crnogorske državnosti, značajna je i za tek otpočetu obnovu ikonostasa. Ostavili su tvorci ovog ikonostasa i natpis o svom radu, diskretno, uz samu donju ivicu dveri: Ovo templo je izrađeno od braće Teofila, Vasilija i Aleksandra Krstovići Daskalovići Đinovski Živopisci i Rezbari od Galičnika, nahija Debarska. Masivna, ravna konstrukcija oltarske pregrade, svijetlosivo obojena, nosi dekorativne floralne motive pozlaćenog duboreza. Centralni dio donje zone ikonostasa zauzimaju carske dveri. Na njihovim krilima, kao što je uobičajeno, smještene su ikone arhanđela Gavrila i Bogorodice. Iznad i ispod polukružnih segmenata koji formiraju površinu oslikanih djelova, duborezana je floralna ornamentika, ista kao i na polukružnim završecima dveri. I donja ivica dveri ima duboreznu

Ikonostas Vlaške crkve Cetinje

��


ornamentiku. Iznad trolisnog luka naddverja, u uglovima, nalaze se duborezane i pozlaćene anđeoske glave. Lijevo od carskih dveri je prijestolna ikona Bogorodice sa Hristom, a desno ikona Hrista. U ramu obje ikone, u uglovima iznad trolisnog luka, duborezana su dva buketa ruža. Bočne dveri, oslikane gotovo na čitavoj površini, nose velike ikone - lijevo arhiđakona Stefana, a desno arhanđela Mihaila. Gornji, lučni završeci bočnih dveri dekorisani su floralnom rezbom. Na kasetiranim dijelovima, ispod Bogorodice i Hrista, u najnižoj zoni su ikone sv. Vasilija Ostroškog i sv. Petra Cetinjskog. Bočne dveri, prijestolne ikone i carske dveri su odijeljene sa šest pozlaćenih stubova, sa bazama i kapitelima koji nose arhitravnu gredu. Ova jednostavna, kasetirana arhitrava, nosi natpis o sazdanju ikonostasa. Iznad nje su formirana dva reda ikona. Središnja ikona u donjem redu je predstava Tajne večere, a u jednako uramljenim ikonama, ali manjeg formata, sa obje njene strane su po četiri dvojne predstave proroka, apostola i jevanđelista. Središnja ikona gornjeg reda je Rođenje Bogorodice, a lijevo i desno, šesnaest svetiteljskih figura, u osam ikona, takođe u jednostavnim, pozlaćenim ramovima. Iznad templona formirano je proširenje, konveksnog lučnog završetka sa gornje strane, sa centralno smještenim tondom sv. Trojice i floralnim prepletom sa bokova. Nad proširenjem je postavljen krst sa Raspećem i serafimima sa dobro rezbarenim i pozlaćenim krilima. Sa strane proširenja smještene su dvije dobro stilizovane i rezbarene aždaje, koje na glavama nose ikone Bogorodice i sv. Jovana. Vješto oslikane ikone, dobra konstrukcija pregrade, te sklad obojenih i rezanih, pozlaćenih dijelova, postali su uzorom pri naručivanju novih ikonostasa. Konsistoriju su stizali zahtjevi iz mnogih parohija za izradu novih, “s tim da ikone budu na cingu, a izrada da bude kao u ovdašnjoj Vlaškoj crkvi”. Na ovom značajnom ikonostasu su u toku konzervatorski radovi.

IKONOSTAS MANASTIRA DONJI BRČELI

Godinu dana prije velikog jubileja, pedesetogodišnjice vladanja i krunisanja knjaza Nikole I, Mitrofan Ban je naručio ikonostas za crkvu Sv. Nikole u manastiru Donji Brčeli, uz uslov, da pozlata bude čista, ikone da budu od bakra, drvenarija od borovog drveta: kako loza, korniši i cio drvorez da se pozlati, istovjetnono izradi ikonostasa crkve Sotonićke, i sve to za 22. 000 kruna. Đinovski je obećao da će posao završiti i postaviti na svoje mjesto do praznika sv. Nikole, 9. maja 1910. godine. Da je dogovor ispoštovan svjedoči natpis na oltarskoj pregradi iz kojeg se vidi da Ovaj ikonostas je sazdan povodom pedesetogodišnjeg srećnog proslavljanja vladanja Njegovog Kraljevskog Visočanstva Kneza Nikole I, i sa blagoslovom Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita Mitrofana Bana. Završi se 30. maja 1910. godine. Ikone V. Đinovski. Ovaj raskošni ikonostas, obogaćene ikonografije, ima ukupno četrdeset i sedam ikona. Na bogato rezbarenim carskim dverima, pored Blagovijesti, mjesto su našla i četiri tonda sa jevanđelistima. Bočne dveri, kako je uobičajeno, imaju ikone arhiđakona Stefana i arhanđela Mihaila. U najnižoj zoni, ispod prijestolnih ikona

��

Zdravko Gagović

��


su velikomučenik Đorđe, sv. Vasilije Ostroški, sv. Petar Cetinjski i velikomučenik Dimitrije, u jednostavno profilisanim ramovima, na plavoj pozadini. Na mjestu za prijestolne ikone, osim Bogorodice sa Hristom i Hrista, ovaj put sa lijeve strane je ikona patrona crkve sv. Nikole, a desno od Hrista, sv. Jovan Preteča. Sve ikone su u bogatim ramovima, koje čine rezbareni, pozlaćeni stubići sa kapitelima, te bogatom dekoracijom iznad trolisnih lukova. Ispod bogato dekorisane arhitravne grede je pomenuti natpis o sazdanju ikonostasa. Iznad grede, u središnjem dijelu je već ustaljena ikona Tajne večere, a desno i lijevo po šest ikona apostola i jevanđelista. Sve ikone odijeljene su bogato profilisanim stubićima, a iznad njih su arkade sa raskošno rezbarenom površinom iznad lukova. Gornji red iznad arhitravne grede, pored šest ikona proroka i arhiepiskopa ima, kako je i tražio Mitrofan Ban, sedam ikona Velikih praznika: Rođenje Hristovo, Sretenje, Krštenje, Vaskrsenje u centralnom dijelu, većeg formata, te Cvijeti, Preobraženje i Vaznesenje. Ikonostas završava krst sa Raspećem u bogatom ramu, koji počiva na dvjema dvoglavim aždajama i ikonama Bogorodice i sv. Jovana, kao i dva serafima. Ikone su dobro oslikane, sa, za Vasilija neuobičajeno svijetlim koloritom, i određenim poteškoćama sa oslikavanjem i kompozicijom scena Velikih praznika. Nešto slabija rezba i beskrajno multipliciranje istog floralnog elementa, donekle umanjuju raskoš ovog ikonostasa. Da li su presahle stvaralačke snage Vasilija Đinovskog? Uostalom, on je potpisao samo ikone. Ikonostas je osamdesetih godina konzerviran u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture na Cetinju i danas dostojno brani rad Đinovskih.

��

Zdravko Gagović

IMPORTOVANI IKONOSTASI

Doprinos ikonopisačke radionice braće Đinovski na ukrašavanju obnovljenih i novosagrađenih crnogorskih hramova bio je ogroman. I pored velikog broja sazdanih ikonostasa, oni ipak nijesu mogli zadovoljiti sve potrebe. Tek stasali domaći ikonopisci, malobrojni i oskudnog talenta, uspijevaju da naprave poneki ikonostas za seoske crkve. Zadovoljavanje naraslih potreba mitropolit Mitrofan Ban pokušava ostvariti stalnim molbama na rusku adresu: …”ako vaša cijena bude prihvatljiva za nas, mi bi kod vas naručili 50 ikona za ikonostase, to jeste za hramove.” Na taj način su uvezeni ikonostasi, izrađeni u ruskim radionicama za jedan broj crkava: Sv. Nikole na Čevu, rad Konstantina Loginoviča-Barkova; crkvu Sv. Paraskeve u Dobrskom Selu, crkvu Sv. Nikole u manastiru Vranjina203; dvorsku kapelu na Ćipuru i crkvu Sv. Nikole u Ulcinju. Stigao je i jedan poljski ikonostas za potrebe vojske.204 Ovi ruski ikonostasi su, bez izuzetka, dobro izrađeni visoki ikonostasi, proizvod radionica, znači najčešće bezimenih majstora. Reprezentativan primjer takvih ikonostasa je onaj na Ćipuru. Opisaćemo i monumentalni ikonostas crkve Sv. Vasilija Ostroškog, čudan spoj rada levantinskih, ruskih i domaćih snaga.

IKONOSTAS DVORSKE KAPELE NA ĆIPURU

Raskoš i ljepotu, ovaj bogato dekorisani ikonostas, izrađen u najnovijem ruskom stilu duguje nekoj petrogradskoj radionici.205 Centralno mjesto donje zone zauzimaju carske dveri, sa kompozicijom Blagovijesti i četiri ikone jevanđelista. Floralni preplet zaboravljenog baroka plete se oko oslikanih dijelova dveri. I jedno i drugo krilo dveri sa gornje strane ima trolisni završetak. Preklopni stub, dekorisan uvijenom pantljikom, sa gornje strane završava krstom. Prijestolne ikone, u stojećem stavu, počinju ikonama arhanđela Gavrila i Bogorodice sa Hristom sa lijeve, i Hrista i arhanđela Mihaila sa desne strane carskih dveri. Ikone su odijeljene stubovima, čija je osnovna dekoracija u donjoj trećini mrežasta, a iznad duboko profilisana pantljika. Kapiteli geometrijske forme, sa polukružnim segmentima na donjoj strani i po jednom palmetom na čelu, nose arhitravnu gredu bogate profilacije i jednostavne geometrijske dekoracije. Prvi red iznad arhitravne grede, u centralnom dijelu, čitavom širinom carskih dveri smješta ikonu Tajna večera, a sa strane su po dvije dvojne ikone sa predstavama apostola. Središnja ikona u gornjem redu je sv. Trojica, a sa strana, ukupno četiri dvojne ikone sa prorocima. Ikonostas završava krst sa Raspećem na uzvišenom dijelu iznad templona. Odmah uz Raspeće su klečeće predstave Bogorodice i sv. Jovana u momentu dok upućuju molbe za vjerne. Lijevo i desno od uzvišenog dijela su otvorene knjige sa Deset božijih zapovijesti. Ikone, zanatski veoma dobro izvedene, u maniru ruskih radionica, sa bogato graviranom i pozlaćenom pozadinom ostavljaju utisak raskoši. Tome

��


��

Zdravko Gagović

doprinosi i oltarska pregrada, besprijekorno izrađena. Igrom svijetlo obojenih i dobro pozlaćenih dijelova, duboke profilacije, i stubovima koji odjeljujući ikone idu od poda do posljednje zone ikonostasa, što ističe njegovu visinu, stvorena je impresivna cjelina. Nažalost, zub vremena i nebriga su ostavili traga, pa je neophodno obaviti njegovu konzervaciju.

IKONOSTAS CRKVE SV. VASILIJA OSTROŠKOG U NIKŠIĆU

U zamahu izgradnje hramova, želeći da ovjekovječi uspomenu na posljednji crnogorsko-turski rat, knjaz Nikola I je zamislio da sagradi saborni hram u Nikšiću. U slavu crnogorskog i hercegovačkog oružja koje je oslobodilo ovaj kraj. Projekat u vizantijskom stilu izradio je ruski profesor Preobraženski.206 Radovi su otpočeli 1891. godine, pod rukovodstvom crnogorskog inženjera Marka Đukanovića, sa korčulanskim majstorima. Odstupajući od projekta, i u unutrašnjosti i spoljašnjosti, te dogradnjom zvonika, radovi na izgradnji najvećeg hrama u Crnoj Gori završeni su avgusta 1899. godine. Istina, u natpisu nad ulaznim vratima je drugi datum: Ovaj sveti hram posvećen je u ime svetog Vasilija Ostroškog Čudotvorca, a sjećanja radi na sve pravoslavne ratnike crnogorske i hercegovačke što za vjeru i otačestvo pogiboše. Podiže blagovjerni Gospodar Nikola I Petrović Njegoš Knjaz Crnogorski, ljeta gospodnjeg 1895. godine. U natpisu se ne pominje da je Ruski sveti sinod za njegovu gradnju izdvojio 75. 000 rubalja.

Gradnja hrama još nije bila završena, a iz Grčke je stigao poklon, bogataša i patriote Andreja Singra iz Atine. Izrađena u nekoj od levantinskih radionica, bogata oltarska pregrada od plemenitog bijelog grčkog mermera, postala je najljepši ukras crkve. Jednostavnost klasicističkih oblika i besprijekorna izrada osnovne su njene odlike. Ispust pročelja, namijenjen carskim dverima, uramljen je sa dva vitka stuba sa korintskim kapitelima, nad kojima je polukružni lučni završetak. Sama tijela ovih stubova i središnji dio kaseta ispod otvora za četiri prijestolne ikone su od sivog mermera, što, u odnosu na bijelu masu pregrade daje sklad formi i oblika. Prostor za bočne dveri i prijestolne ikone takođe je odvojen stubovima čiji kapiteli nose arkade. Na proširenjima spojeva lukova je po jedna anđeoska glava, besprijekorno klesanog lika i krila. Iznad dobro osmišljene arhitravne grede, na ispustu središnjeg dijela, su mjesta za tri ikone Velikih praznika, a lijevo i desno je prostor za friz sa dvanaest otvora za ikone, odvojene takođe stubovima zasvedenim lukovima, sa po jednom anđeoskom glavom na proširenjima. U punoj harmoniji oblika, ritma i kvaliteta obrade. Na ispustu središnjeg dijela, iznad prostora namijenjenog ikonama Velikih praznika, nalazi se široki ram za Tajnu večeru, zasvođen segmentnim lukom, a iznad njega je timpanon sa krstom.

Atraktivnost oltarske pregrade iz Grčke morala je dobiti puni smisao u odgovarajućim ikonama. Iste, 1899. godine, u Crnu Goru dolazi Uroš Predić (1857-1953), radi pregovora sa Gospodarom o izradi ikona.

��


Carske dveri na ikonostasu crkve Sv. Vasilija Ostroškog u Nikšiću

��

Zdravko Gagović

Slikarstvo ovog značajnog vojvođanskog slikara, sa bečkim iskustvom, zbog njegove težnje renesansnoj slici, vjerovatno bi dalo novom ikonostasu puni smisao. Umjetnički živeći u nesporazumu sa vremenom i uživajući značajnu materijalnu sigurnost, te suočen sa siromašnom crnogorskom kasom, Predić ne prihvata posao. Negdje u to vrijeme, ipak radi jedan drugi crnogorski ikonostas, za crkvu u Pavinom Polju, nadomak Bijelog Polja. Nezadovoljni Gospodar je potrebe za ikonama ostvario u nekoj od ruskih ikonopisačkih radionica. Tamo je, u akademskom maniru, zanatski dobro, sa bogatom pozlatom pozadine, anonimni ruski slikar oslikao dvadeset i četiri ikone. Dvije, malog ovalnog formata, namijenjene carskim dverima, sa predstavama arhanđela Gavrila i Bogorodice, te ikone arhiđakona Stefana i arhanđela Mihaila za bočne dveri. Prostor za prijestolne ikone popunjen je stojećim predstavama sv. Petra Cetinjskog i Bogorodice sa Hristom, lijevo od carskih dveri, te Hrista i sv. Vasilija Ostroškog - desno od njih. Iznad arhitravne grede, u središnjem dijelu, nalaze se tri ikone Velikih praznika i dvanaest apostola, u frizu od po šest, sa strane. Iznad Velikih praznika, a ispod timpanona je velika ikona Tajne večere. Ni umjetnička sterilnost ikona nije umanjila ljepotu smirenih klasicističkih formi oltarske pregrade.

Raskošan izgled i besprijekorna izrada carskih dveri, djelo su ruku Vasilija Đinovskog. Istina i ovom poslu su prethodili pregovori i nezadovoljstva. Na traženu cijenu od 600 fjorina za rad i 200 za pozlatu, Mitrofan Ban odgovara Vasiliju: “Cijena koju ste dostavili za dveri je toliko pretjerana, da je ne smijem kazati Gospodaru, zato što pretpostavljam da bi je odbio, i u tom raspoloženju možda bi naredio da se naruči u Rusiji, što bi meni, zbog vas, bilo mnogo žao.”207 No, na kraju, i pored konstatacije: “Mnogo mi je žao da se vještina omalovažava u današnje vrijeme”, Vasilije za 250 fjorina i 200 za pozlatu, prihvata izradu dveri. Po sopstvenom kazivanju, za puna četiri mjeseca neprekidnog rada, stvorio je dveri izvanredne ljepote. Svjestan kvaliteta svog rada, piše Mitrofanu Banu: “Slobodno mogu da vam kažem, da mojim rukama nije izrađen ljepši rad”… “Drugi ne bi mogao da ih izradi kao ja!” I zaista, napuštajući stilizovane floralne elemente, Vasilije je po prvi put napravio arabesku geometrijskih oblika, zaista dostojnu ovog, najljepšeg ikonostasa novijeg vremena, u svakom slučaju- najmonumentalnijeg. Snaga rezbe i bogatstvo formi potisnuli su u drugi plan slikarstvo koje ove dveri nose.

��


IKONOSTASI DOMAĆIH IKONOPISACA

Stalna potreba za izradom novih ikonostasa na razmeđu XIX i XX vijeka, uslovila je angažovanje malobrojnih domaćih ikonopisaca. I pored velikog angažovanja, radionica braće Đinovski nije mogla zadovoljiti sve veće potrebe. Nijesu tu prazninu mogli popuniti ni importovani ikonostasi. Pored neukosti i oskudnih likovnih kvaliteta, često naivnosti u slikarskom izrazu, angažovanjem domaćih ikonopisaca, moralo se nastaviti osposobljavane za službu tek obnovljenih crkava. Većih ambicija nego znanja i vještine, i oni su dali svoj doprinos, ne ostavljajući previše podataka o svom radu. Jedva poneki potpis ili inicijal, na osnovu kojeg možemo donekle pratiti njihove aktivnosti. Na osnovu podataka koje su o svom radu ostavljali Đinovski, možemo pratiti jedan dio angažovanja Petra Čolanovića. Bolji rezbar nego ikonopisac, Čolanović je radio oltarske pregrade za Vasilija. Korektno izvedene pregrade, rađene po Vasilijevim crtežima su one u manastiru Kom, crkvi Sv. Nikole na Pelevom Brijegu, Sv. Đorđa u Martinićima, Sv. Đorđa u Raičevićima i Sv. Nikole u Dugom Dolu. Njegova je oltarska pregrada u manastiru Bijela kod Šavnika, kao i ona u Gornjim Brčelima. Najbolji njegov rezbarski rad je oltarska pregrada u Preobraženjskoj crkvi na Lovćenu. Stekavši iskustvo i ugledajući se na Vasilija, radi i čitave ikonostase. Njegovi su ikonostasi u Đurđevim Stubovima, crkvi Sv. Đorđa u Gusinju, manastiru Brezojevica, te onaj u crkvi na Medunu. Vjerovatno i onaj u manastiru Dobrilovina. Iz jednog dokumenta Konsistorija nikšićkog208, vidi se da su Petru pomagali ikonopisci Vaso i Marko, njegovi sinovi, no ne možemo znati koliko je njihovo učešće u izradi ikonostasa. Pregrade za Vasilija Đinovskog, u kolašinskom kraju radi i Maksim Bojović.209 Sin poznatog graditelja- stolara Todora iz sela Sedobre nadomak Mileševe, Maksim prvenstveno izvodi stolarske radove, pokrivajući crkve šindrom i klisom. U prvo vrijeme radi u Pljevljima, na konacima manastira Sv. Trojica. Pokrivao je klisom i manastir Dobrilovinu i Pivu. Krajem XIX vijeka doseljava u kolašinsko selo Blatinu, gdje formira radionicu. Po svemu sudeći, posjedovao je uvjerenje od Crnogorske mitropolije, kao majstor drvorezac, da mu se može obratiti za izvođenje zanatsko-stolarskih radova. Za Đinovske je izradio oltarske pregrade u crkvi Sv. Trojice u Blatini i Sv. Dimitrija u Kolašinu. Njegova je oltarska pregrada u crkvi Sv. Arhanđela Mihaila u Štitarici. U radu su mu pomagali sinovi Risto i Dušan. Njegov učenik Sava Žugić je potpisao oltarsku pregradu u crkvi Sv. Ilije u Gornjoj Morači, a, po svemu sudeći, radio je i one u crkvi Uspenja Bogorodice u Mrtvom Dubokom i Jovana Krstitelja u Mioljici. No, Maksim i Sava rade isključivo oltarske pregrade, za njih je ikonopisački rad nedokučiva vještina. Vaso Vujičić iz Dolova je majstor ikonostasa u crkvi Sv. Nikole na Grahovu i vjerovatno u crkvi Sv. Jovana Krstitelja u Klenju. Onaj na Grahovu je korektan rad, sa duborezanom pregradom po uzoru na poznobarokne visoke oltarske pregrade. U podgoričkom kraju

�0

Zdravko Gagović

ikonostase rade Blažo i Marko Vujović. Blažov ikonostas je onaj današnji sačinjen 1930. godine, na Vranjini. Karakteristikama njihovog rada blizak je i Labud Vukašević. U okolini Podgorice, gdje su uglavnom djelovali, malo se toga sačuvalo do današnjih dana.

Vjerovatno najznačajnije slikarsko djelo u ovoj grupi ikonopisaca ostavio je Marko Đurov Vujović (1862-1910) iz Ćeklića.210 Kao stipendista knjaževske vlade, krajem XIX vijeka, uči pravoslavno crkveno slikarstvo u Rusiji. Po povratku dobija Svjedočanstvo Mitropolije crnogorske, br. 44, Cetinje 15. januara 1897. godine, sa preporukom da mu se može povjeriti rad na ikonostasima i ikonama, koje rečeni Vujović izrađuje bojom na drvetu ili cingu. U početku se bavi izradom portreta, a od 1900. godine, kada na Cetinju otvara ikonopisačku radionicu, do iznenadne smrti 1910. godine, radi brojne ikonostase. Njegovi su ikonostasi u crkvi Sv. Petra Cetinjskog u Bobiji i Sv. Jovana Krstitelja u Mioljici iz 1901. godine. 1903. godine radi ikonostas za crkvu Sv. Ilije u Gornjoj Morači i crkvi Sv. Spasa na Grahovcu. U Malocucama je 1905. godine, kada radi i za crkvu Sv. Petra Cetinjskog u Belosavama kod Vilusa. U crkvi Sv. Ilije u Veljem Dubokom, radi ikonostas 1906. a u Sv. Arhanđelu Mihailu u Smokovićima na Ljubotinju, 1907. godine. Vujović isključivo radi ikone jer mu je rezbarski zanat nepoznat, pa su njegove oltarske pregrade samo uprošćeni stolarski radovi, osim u rijetkim slučajevima, kada angažuje kvalitetnijeg stolara, kao u Sv. Iliji u Gornjoj Morači, gdje oltarsku pregradu potpisuje Sava Žugić. Najkvalitetniji slikarski rad su mu ikone u crkvi Uspenja Bogorodice na Resni kod Cetinja. U jednostavnu, bolje rečeno prostu, oltarsku pregradu smještene su malobrojne ikone. Na njima su vidljive sve vrline koje mogu proizići iz oskudnog talenta. Koristeći ruske ikonografske predloške i skromno iskustvo portretiste, Vujović je u realističkom maniru, stvorio više svetiteljskih likova iznenađujuće svježine, krupnih očiju životnog sjaja. Nema tu pralika, već svakodnevna ljepota prolaznika. Možda nas je prerana Vujovićeva smrt uskratila za kvalitetnija dostignuća slikara - portretiste.

Akademska umjetnost, kroz rijetke njene predstavnike u Crnoj Gori, dala je svoj obol opštoj obnovi ikonostasa. Mihailo Vrbica, jedan od prvih školovanih crnogorskih slikara, radi jedan ikonostas na rodnim Njegušima.211 Znamo da je oslikao i jedan u Zaječaru. Rođen 1871. godine, slikarsko obrazovanje stiče kao stipendista knjaževske vlade u Rusiji, gdje 1896. godine završava umjetničku školu, a 1910. slikarsku akademiju. Ovaj više puta odlikovani ratnik u ratovima protiv Turske, kao slikar značajan po portretima i pedagoškom radu, sigurno neće biti zapamćen kao ikonopisac. Umro je u Beogradu 1937. godine. Mnogo zanimljiviju pojavu u izradi ikonostasa predstavlja rad naivnih seoskih majstora. U okolini Šavnika naišli smo na dva izvanredna primjerka carskih dveri, u crkvi Sv. Arhanđela Mihaila u Petnjici i crkvi Sv. Nikole u Kosoriću, iz 1875. godine. Istina, ikonostasi nijesu sačuvani, ali njihove dveri predstavljaju lijepe primjere narodnog rezbarstva. Tvorac ovih dveri, pred kraj XIX vijeka, koristeći forme narodne umjetnosti, zagledan u barokna dostignuća svog vremena, stvorio je svoj naivni, seoski barok.

��


Duboka rezba i tvrdi oblici stilizovanih floralnih elemenata, živo obojeni, sa ugrađenim komadićima ogledala, daju ovim dverima nesvakidašnji izgled. Tome doprinosi i draž naivnog stvaralaštva na slikanim dijelovima Blagovijesti. Početkom XIX vijeka zamire ikonopisačka djelatnost. Ratovi i novo vrijeme, u neskladu sa religioznim životom, uslovili su njeno potpuno zamiranje. Dugo će Crna Gora čekati na nove ikonostase.

��

Zdravko Gagović

IMPORTOVANI IKONOSTASI U BOKI

U nedostatku domaćih majstora, pravoslavna Boka, od Debelog Brijega do paštrovskog Kufina, morala je zadovoljavati svoje potrebe za ikonostasima, naručujući ih u Levantu ili Veneciji. Brojne radionice na grčkim ostrvima, pod vlašću Venecije, posebno na Kritu, rade ikonostase za pravoslavni svijet. Sklanjajući se pred osmanlijskim nadiranjem, veliki broj grčkih slikara, pisaca, intelektualaca i plemstva bježi u Veneciju. Venezia, la Serenissima Regina dell & Adriatiko, u kojoj cvjetaju trgovina i kultura, prihvata izbjegle Grke i ostale pravoslavce, pružajući im zaštitu, i pomaže njihov otpor osvajaču, angažujući ih i kao stratiote. Još 1498. godine, formira se Bratstvo Grka u Veneciji, okupljenih oko crkve Sv. Đorđa Grčkog. Okupljajući značajne Grke i ostale pravoslavce, ovo bratstvo u svom okrilju formira slikarske radionice i druge kulturne institucije, utičući i na umjetničke stavove Venecije. Kako je slavni Visarion, arhiepiskop Nikeje, 1498. godine govorio: Venetiae quasi alterum Bizantium. Naš poznati štampar Božidar Vuković, sa vojvodskom titulom dobijenom od španskog kralja Karla V, a pod imenom koje nosi u Veneciji, Dionissio della Vechia, bio je ugledni član Bratstva Sv. Đorđa Grčkog. To je bila kulturna klima u kojoj djeluju slikarske radionice koje izrađuju ikone i ikonostase za pravoslavni mediteranski svijet, izvozeći mu poznobaroknu ili klasicističku umjetnost.

Značaj ovih radionica za obnovu crnogorskih ikonostasa u krajevima pod vlašću Austrije, bio je veliki. Levantinski majstori, kao i oni venecijansko-grčki, pružaju zanatsku solidnost i korektno slikarstvo. Umjesto baroknih formi koje su Lazovići uveli pod uticajem ukrajinskog baroka uvezenog preko podunavlja, javljaju se nove, poznobarokne ili klasicističke, direktno sa levantinskih ili venecijanskih izvorišta. Ikonostasi u Toploj, crkvi Sv. Rize Bogorodice u Bijeloj, Sv. Petra i Pavla u Risnu, crkvi Sv. Gospođe u Radovićima, Sv. Petra u Mažićima, te oni na širem području Budve, ponudili su nove forme i sadržaje. Osim ikonostasa naručenih u levantinskim i venecijanskim radionicama, javljaju se i oni koje su izradili putujući majstori sa grčkih ostrva. Oni su ostavili makar trag o svom imenu i porijeklu, pa ćemo o nihovim radovima i govoriti.

IKONOSTAS CRKVE SV. TROJICE U BUDVI

Već 1833, četiri godine nakon što je Aleksije Lazović, poslije izrade ikonostasa u Reževićima, napustio Primorje i vratio se u Nikoljac, svoje duhovno središte, u Budvu dolazi putujući zograf Naum Zetiri, sa ostrva Milosa. Tu, u crkvi Sv. Trojice, sagrađenoj 1804. godine, radi raskošni ikonostas i horsku balustru. Bogate forme ovog ikonostasa, nakon obnove početkom XX vijeka, pretrpjele su izmjene, pa možemo jedino opisati njegov današnji izgled.

��


��

Zdravko Gagović

Ravna, bijelo obojena drvena pregrada ispod arhitravne grede, dekorisana jedino plitkim kasetama, proizvod je te obnove. Na njenom središnjem dijelu mjesto su našle carske dveri, vjerovatno starije od ikonostasa, po svemu sudeći sa kraja XVII ili početka XVIII vijeka.212 U bogatom, barokno koncipiranom i dobro rezanom floralnom prepletu, smještene su predstave Blagovijesti i careva-proroka. Na trojičkim dverima one su, istina, zamijenile mjesta, pa su na onom dijelu gdje smo navikli da vidimo Blagovijesti, u ramu sa gornjim trolisnim završetkom, oslikani carevi-proroci, Solomon i David. Iznad njih u dva medaljona malog formata, oslikani su arhanđel Gavrilo i Bogorodica. Predanje porijeklo ovih dveri vidi negdje u sjevernoj Albaniji.213 Bočne, Zetirijeve dveri su lijep primjer rezbe i slikarstva. Na čitavoj njihovoj površini, u bogatom ramu baroknih floralnih elemenata, plitko rezanih i dobro pozlaćenih, oslikane su stojeće figure arhanđela Gavrila i arhanđela Mihaila. Iznad bočnih i carskih dveri su istovjetna naddverja, plitke floralne rezbe na plavoj pozadini. Prijestolne ikone Bogorodice sa Hristom i Hrista, u bogatim srebrnim okovima iz 1852. godine, dar su Georgija Madžarovića.214 Lijevo od Bogorodice je ikona Jovana Krstitelja, a desno od Hrista, hramska ikona sv. Trojice. Sve četiri prijestolne ikone su u bogato ukrašenim rezbarenim ramovima.

Arhitravna greda, takođe plitke rezbe, no bogatog floralnog prepleta i, dobre pozlate na plavoj podlozi, nosi dva reda ikona. Pod bogato dekorisanim nizom od trinaest arkada, koje nose isto tako dekorisani stubići, smještene su ikone Velikih praznika i sv. Trojice u sredini. Drugi red ikona u istovjetnim arkadama, su predstave apostola u visokim prijestolima, raspoređene oko središnje - Hrista Pantokratora. Templo završava bogati preplet koji ponavlja dekoraciju arhitravne grede. Nad ikonostasom je postavljen krst sa velikim slikanim Raspećem i predstavama jevanđelista na proširenjima trolisnih završetaka. Duž oboda krsta teče bogati, duborezni ram, a u njegovom korijenu je natpis kojim Naum Zetiri potvrđuje autorstvo i godinu sazdanja ikonostasa, arapskim brojevima – 1833. Raspeće počiva na sučeljenim aždajama, koje nose ikone Bogorodice i sv. Jovana. Zetirijevo slikarstvo je bliže postvizantijskom nasljeđu nego baroknim formama. Koncepcija oltarske pregrade, takođe je duboko u postvizantijskom shvatanju, osim što su renesansni ili svetogorski prepleti dobili barokiziranu formu.

Ćudi umjetničkih shvatanja sa početka dvadesetog vijeka, po svemu sudeći, nijesu našle razumijevanje za Zetirijevo slikarstvo, pa je Marko Gregović, preko starih ikona, na platnu napravio nove slike svetaca. Izmijenjena je tada i donja zona oltarske pregrade. Očigledno je nerazumijevanje novog vremena za postvizantijska shvatanja bilo veliko, pa je masnom farbom prekriveno i Zetirijevo slikarstvo na horskoj balustri.

Estetske vrijednosti ovog značajnog ikonostasa ponovo je iznio na vidjelo trud konzervatora Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture sa Cetinja. Osamdesetih godina prošlog vijeka ikonostas je konzerviran, dobijajući današnji izgled. Gregovićeve slike su sačuvane sa namjerom da nađu mjesta u nekoj budućoj postavci u prostoru crkve. Masna farba, koja

��


je pokrivala slikarstvo horske balustre je uklonjena, pa je crkvi Sv. Trojice vraćen još jedan dio izgubljene prošlosti. Ikonostas i horska balustra su lijep primjer rada levantinskih radionica. O nihovom majstoru ne znamo ništa osim imena, koje nam je ostavio potpisujući se ispod krsta.

IKONOSTAS MANASTIRA PRASKVICA

Nikola Aspioti, drugi putujući zograf, ovog puta sa Krfa, dolazi na Primorje gotovo trideset godina nakon Zetirija. Šezdesetih godina radi brojne ikonostase od Dubrovnika do Gradišta. Aspiotijev je ikonostas u pravoslavnoj crkvi Sv. Blagovještenja u Dubrovniku. Klasicističke forme ikonostasa u Toploj i u crkvi Sv. Đorđa na Njegušima, takođe su plod njegovih ruku. Jednostavne forme oltarskih pregrada u crkvi Sv. Petke, manastira Podmaine, crkve Sv. Neđelje u Donjim Poborima, kao i u crkvi Sv. Jovana, ostvarila je njegova radionica. Na sačuvanom dijelu izgorjelog ikonostasa iz crkve Sv. Spasa, ispod Ostroga i Sušnjaka, pored podataka o sazdanju, 1860. godine, nalazi se i podatak o tvorcu, u italijanskoj transkripciji- Nicola Aspiotti.215 U crkvi Sv. Jovana Preteče u Stanišićima, pored Aspiotijevih ikona, 1900. godine su se nalazile i one kaluđera J. Katurića iz 1875. U crkvi Sv Gospođe, prema brdu Košljun, Aspioti je takođe radio ikonostas. Za obije crkve na Brajićima, Sv. Nikole i Sv. Dimitrija, ikonostase je sačinjela njegova radionica. Ikonostasi u Praskvici iz 1863. i Gradištu iz 1864. godine su vjerovatno posljednji koje radi u okolini Budve.

Obnovljena 1847, na temeljima Balšine crkve iz 1413. godine, crkva Sv. Nikole u Praskvici je čekala do 1863. da dobije jedan od najljepših ikonostasa barokne dekoracije u Boki. U svojoj osnovi ovaj ikonostas ipak ima klasicističku koncepciju. Na četiri bazisa, između direka su skutovi sa ovalnim otvorima za ikone. Na direcima počiva osam vitkih stubova sa korintskim kapitelima, koji odjeljuju prostore za carske, dvoje bočnih dveri i četiri prijestolne ikone. Otvori za dveri sa gornje strane imaju stroge polukružne završetke. Raspored otvora za velike prijestolne ikone je takav da po jedna nalazi mjesto između zidova i bočnih dveri, te još dvije između bočnih i carskih dveri. Sve strogo, jasno i čvrsto postavljeno, da na osam kapitela prihvati široku, bogato profilisanu arhitravnu gredu. Na njenom središnjem dijelu, iznad carskih dveri, je golub u letu, sa zracima oko njega.

Gornji dio ikonostasa, sa dva reda ikona, od arhitravne grede odjeljuje uski pojas koji dobro imitira sivi mermer. Prvi red, namijenjen ikonama, čini sedam ramova: četiri uža, zasvođena polukružno i tri šira sa ovalnim zasvođenjem, koji se naizmjenično smjenjuju, tako da je mjesto za središnju ikonu šire. I ovdje su prostori za ikone odijeljeni sa osam stubića, čiji kapiteli nose sljedeću arhitravnu gredu, sa centralno postavljena dva anđela koji nose krst. Nad njom je postavljen sljedeći red okvira za ikone, po istom rasporedu. Templon završava na isti način profilisana greda, na čijem središnjem dijelu su ovaj put dva anđela u letu, sa Nerukotvorenim ubrusom između njih. Nad templonom je uzdignuti dio sa većim

��

Zdravko Gagović

Ikonostas crkve Sv. Nikole Praskvica

��


pravougaonim ramom u njemu, i bočnim otvorima za ikone, u zastorasto postavljenom simsu. Nad uzvišenim dijelom postavljen je krst, sa dva profilisana anđela okrenuta prema njemu, i četiri rama za ikone. Čitava ova konstrukcija, u potpunosti klasicističkih, čistih formi, tek treba da dobije diskretnu baroknu presvlaku. Preko čvrsto definisanih oblika Aspioti je ispleo finu mrežu plitke štukature, diskretnih barokiziranih floralnih elemenata, definisanih uskim bordurama. Bogatom i kvalitetnom pozlatom, različitih nivoa obrade - od mat fakture do visokog sjaja, sa srebrnim akcentom Nerukotvorenog ubrusa, stvorena je suptilna igra dobre osnove i čipkaste dekoracije, čija igra sjenki i svjetla, zlatnih odsjaja i oslikanih površi, daje utisak plemenitosti forme i ideje koju oličava.

Grandioznost baroknih formi, beskonačnost oblika, usiljenost pokreta i teatralnost, nijesu našli mjesta na ovoj oltarskoj pregradi. Njene forme su ipak uravnotežene. Tek na dverima barokna igra dobija zamah. Na carskim je još uvijek ograničena čvrstim pravougaonim ramom i ovalnim okvirom za ikone. Između ove dvije geometrijske forme, Aspioti je ispleo diskretni preplet voluta i floralnih motiva. Puna snaga barokne igre usmjerena je na bočne dveri i prostor sa strana krsta iznad templona. Iluzionistički prepleti formi i oblika, simetrično postavljeni, tek ovdje manifestuju snagu čija će pretjeranost i usiljenost čitavoj oltarskoj pregradi dati barokni smisao.

Raskoš ove oltarske pregrade dopunjuju ikone. U ovalnim ramovima na carskim dverima smještene su ikone dva arhiepiskopa bez signatura. U gornjem dijelu dveri smješteni su car Konstantin i carica Jelena, lijevo i desno od krsta. Na bočnim dverima, takođe u ovalnim okvirima, smještene su ikone sv. Save i sv. Arsenija, arhiepiskopa srpskih. U ovalnim ramovima na skutima ikonostasa smještene su ikone iz djela i čuda Hristovih. Zona prijestolnih ikona počinje stojećim prikazom Jovana Krstitelja, između zida i bočnih dveri. Na prostoru između bočnih i carskih dveri, lijevo je predstava Bogorodice sa Hristom, a desno ikona Hrista. Desno od bočnih dveri je sjedeći prikaz sv. Nikole, patrona crkve. Iznad arhitravne grede, u središnjem ramu nalazi se ikona Tajne večere, a oko nje šest ikona Velikih praznika. Središnja ikona drugog reda je predstava sv. Trojice, a lijevo i desno su šest dvojnih ikona sa predstavama dvanaest apostola. Iznad templona, na uzvišenom dijelu je nesignirana ikona, vjerovatno Večera u Emausu, a sa strana, na zastorastom dijelu simsa, scene iz djela i čuda Hristovih. Iznad uzvišenog dijela nad templonom, postavljen je krst sa oslikanim Raspećem i simbolima jevanđelista na trolisnim završecima, u bogatom ramu. Lijevo i desno od Raspeća, na uzvišenom dijelu, postavljena su dva anđela, okrenuta prema Hristu, u stavu molitve. Iza njihovih krila su ikone Bogorodice i sv. Jovana i vjerovatno, nesignirane predstave Marije Magdalene i Longina.

Umjetnički eklekticizam Aspiotijevog rada, u saglasnosti sa dobom u kojem je živio i željama naručilaca, stvorile su djelo dostojno vremena. Uzvišenost vizantijske umjetnosti, te kasnije njenih odjeka kroz postvizantijsku definiciju, zamijenila je postbarokna patetika. Upućeno na zapadnjačke predloške, zanatski korektno, sa pokretom i gestom

��

Zdravko Gagović

koji je uvijek dobro odmjeren i sračunat da definiše suštinu prikazanog, koloristički uzdržano, ovo slikarstvo je posljednji pokušaj da se ikoni sačuva prvobitna uloga.

Brigom o Aspiotijevom djelu nauka se nije ozbiljno bavila. Preko najvećeg dijela onoga što je stvorio u našim krajevima, posebno u okolini Budve, prelazilo se gotovo ćuteći. No, ljepota ikonostasa u Praskvici, traži ozbiljnija izučavanja i valorizaciju onog što je ostalo od njegovog rada. Ipak, konzerviran i dobro očuvan, ikonostas crkve sv. Nikole, svjedoči o posljednjem pokušaju očuvanja kulturnih domašaja pravoslavnog hrišćanstva.

Od Aspiotija naovamo, na Primorju zamire ikonopisačka umjetnost. Nova država i nova crkvena organizacija povjeravaće izradu ikona i ikonostasa školovanim slikarima. Gotovo dva milenijuma izrade svetačkih slika, ovdje završavaju Aspiotijevim pokušajem traženja nove forme ikone. Nova umjetnička praksa, oslonivši se na savremeno slikarstvo, u prvom redu realizam, proizvodiće njene surogate. Zaboravivši duhovnost pravoslavnog uzora, suštinu oslanjanja na pralik, umjetnik realizma stvaraće umjesto ikona- slike sa religioznom sadržinom. Od uzvišenosti, preko patetike, umjetnost izobražavanja ikona završava u ćorsokaku XX vijeka.

��


IKONOSTASI ŠKOLOVANIH BOKELJSKIH SLIKARA

Školovani bokeljski slikari, pred kraj XIX vijeka preuzimaju izradu ikona i ikonostasa na Primorju. U nedostatku ikonopisaca, u dosluhu sa novim ukusom naručilaca, oni u maniru svojih umjetničkih shvatanja stvaraju religiozne slike. Prvi se u tom poslu angažovao Anastasije-Anastas Bocarić, začetnik moderne likovne umjetnosti u Crnoj Gori. Ovaj slikar, rođen u Budvi 1864. godine,216 ili u Draču oko 1875. godine,217 uči slikarstvo u Solunu ili Atini, gdje završava slikarsku akademiju. Po završetku školovanja radi na Cetinju, kao dvorski slikar- portretista. Radi ikonostase u Spiču, te ikone- religiozne slike u Prčanju, Budvi i na Cetinju. Malo se od njegovog ikonopisačkog rada sačuvalo. Anastas umire u Prčanju 1944. godine. Njegov brat Špiro, rođen je 2. XI 1878. godine u Budvi. Slikarstvo studira u Veneciji. Nakon studija vraća se u Budvu, gdje radi portrete, ikone i ikonostase za seoske crkve. I od njegovog rada u rodnom kraju malo što je sačuvano do današnjih dana. Ubrzo seli za Sarajevo, gdje radi gotovo trideset godina. Izradio je ikonostase u Ilijašu, Nišićima, Prači i Rogatici.218 I oni su gotovo uništeni u ratnom vihoru. Od 1929. godine bio je direktor Muzeja Vrbaske Banovine u Banjaluci, gdje je i poginuo jula 1941. godine.

Ćudljivi početak XX vijeka, na izradi ikonostasa u Boki angažuje još jednog Špira, ovog puta Đuranovića.219 Rođen 1864. godine u Đurićima, poslije srednje škole u Trstu, umjetničku akademiju završava u Kijevu. Povratkom u rodni kraj, prilagodivši se zahtjevima građanske sredine, radi znatan broj portreta bokeljskih građana. U svom kratkom umjetničkom životu oslikao je preko dvadeset ikonostasa, od kojih su najznačajniji oni u Đurićima, Krtolama, Jošici i Orahovcu. Gotovo u isto vrijeme kad i Bocarić i Đuranović, u Budvi djeluje još jedan školovani slikar, Marko Gregović.220 Rođen je u Petrovcu na Moru, 12. maja 1867. godine. Slikarsko obrazovanje je stekao u Beču, na tamošnjoj umjetničkoj akademiji. Po povratku u zavičaj intenzivno se bavi slikarstvom, posebno se zanimajući za pejsaž. Potrebe crkve za obnovom zadovoljava radeći brojne ikonostase u Budvi i okolini. Većina ih je danas veoma oštećeno, kao onaj u crkvi Sv. Krsta u Novoselju kod Petrovca. Kako smo već rekli, Gregović je preko Zetirijevih ikona na ikonostasu crkve Sv. Trojice u Budvi naslikao nove na platnu, zadovoljavajući novoformirani ukus sredine. Bolje očuvani njegovi ikonostasi su onaj u crkvi Sv. Stefana na istoimenome gradiću-ostrvu. Ikonostas Marka Gregovića, zamijenio je onaj Aleksija Lazovića u crkvi Sv. Trojice u manastiru Reževići. Jednostavna oltarska pregrada ovog ikonostasa u potpunosti ilustruje Gregovićev rad: na bijelo obojenoj podlozi, klasicističkih formi, mjesto su našle troje dveri. I carske i bočne nose bogatu baroknu pozlaćenu dekoraciju novog vijeka. Na carskim dverima mjesto su našle Blagovijesti, a na bočnim su slike sv. Save i sv.

�00

Zdravko Gagović

Arsenija, arhiepiskopa srpskih. Između bočnih i carskih dveri, na mjestu predviđenom za prijestolne ikone, u jednostavnim ramovima sa lučnim završetkom su stojeće figure Bogorodice sa Hristom i Hrista. Skuti ikonostasa, ispod prostora za prijestolne ikone, takođe imaju jednostavniju baroknu dekoraciju. Središnja slika u gornjoj zoni, iznad carskih dveri, u ovalnom okviru je predstava sv. Trojice, a lijevo i desno su predstave apostola, smještenih po tri u četiri slike. Iznad ovako shvaćene oltarske pregrade je uzdignuti polukružni dio koji nosi mali krst sa Raspećem.

Umjetnost izrade ikona i ikonostasa, koja je u Boki kroz Aspiotijev rad imala posljednji pokušaj očuvanja suštine, kako smo već rekli, radom školovanih slikara gubi smisao. Ne poznajući ikonografiju, još manje drevne ikonopisačke vještine, svi oni, bez razlike, umjesto ikona rade slike religiozne sadržine, utemeljene u realističkom slikarstvu. Umjetnost izobražavanja ikona zauvijek se izgubila.

�0�


NOVI MILENIJUM, NOVI IKONOSTASI

Hrišćanski, pravoslavni svijet Crne Gore, krajem devedesetih godina XX vijeka, krenuo je u novu obnovu crkava i ikonostasa. Decenijama zapretani vjerski život, lišen kontinuiteta, oslobođen stega, motivisan često razlozima koji nijesu u vjeri, u obnovu je ušao stihijski. Novi polet je angažovao sve one koji su imali ambicije i interese da daju doprinos: slikare amatere, naivce slikare i vajare, akademske slikare, monaške ikonopisačke radionice, novoformirane rezbarske radionice, nevješte monahe, fabrike namještaja. Rijetko kad struku i nauku. O izgledu ikonostasa odlučuju darodavci, sponzori, crkveni odbori, svi prema svojim željama, potrebama i ekonomskoj moći. Novi ikonostasi napravljeni su od lamperije, drveta, nekada pretenciozno rezanog, nekada mašinske obrade, napravljeni od mermera stilizovanih formi ili proizišlih iz nerazumijevanja predromaničke plastike i njenih prepleta. Oslikavaju se zidane oltarske pregrade XV vijeka i formiraju nove, oblika i formi bez utemeljenja u nasljeđu. Ne tako rijetko iz crkava se uklanjaju stari ikonostasi, značajnih vrijednosti, da bi bili zamijenjeni novim od lamperije.

Vjerujući darodavac, slikar amater, bez osnovnog poznavanja ikonografije, iz crkve Sv. Neđelje u Mojdežu iznad Herceg- Novog, uklanja ikonostas radionice Dimitrijević-Rafailović, i postavlja svoj, izrađen od lamperije, sa nevješto islikanim ikonama, neprimjerenog kolorita, oštrog sukoba boje i naivnosti oslikanih svetačkih likova, koji ostaju otporni na sve ikonografske analize.

Ambiciozni zograf kako se potpisuje Vladimir Kirišević, pod okriljem crkve, vraća se davno zaboravljenom zanatu freskopisanja, oslikavajući crkve Sv. Nikole u Ulcinju, Sv. Gospođe u Podostrogu, te Sv. Luke u Smokovcu iznad Risna. Slabo poznavanje zanata nadoknađuje provokativnošću novouspostavljene ikonografije, koja se obračunava sa neprijateljima njegove crkve. U sve tri crkve Kirišević formira novi tip oltarske pregrade, vjerujući da se vraća uzorima Vizantije. Zidane i freskopisane, ovakve oltarske pregrade, prostih oblika, živog neprimjerenog kolorita, u neskladu i sa tradicijom izobražavanja ikonostasa, neukog, često karikaturalnog crteža, posebno u crkvi Sv. Luke- u sukobu su sa suštinom ikonostasa.

Lišena predromaničkih prepleta, svedena na stilizovanu formu, shemu pretpostavljenih oblika oltarskih pregrada XIII vijeka, izrađena od mermera, ona u Bogorodičinoj crkvi u Voljavcu, odgovor je nauke na nove potrebe crkve. Njen autor, kao i autor rekonstrukcije crkve je beogradski profesor Jovan Nešković. Povratak Vizantiji, jednostavnim ikonostasima sa samih početaka, je i pokušaj radionice Čedomira Markovića iz Valjeva. Ikonostasi u crkvama XV vijeka, na Starčevoj gorici, manastiru Podlastva, te onaj u kapeli manastira Podostrog, proizvod su njegovih pokušaja da sačini oltarske pregrade novog vremena. Jednostavne forme, mašinske

�0�

Zdravko Gagović

Sv. Neđelja - Mojdež Sv. Luka - Smokovac

Bogorodičina crkva - Voljevac Ikonostas na Starčevoj Gorici

�0�


obrade drveta, pa i nedefinisane ornamentike gotovo isključivo na dverima i skutima, rezultiraju neodređenošću. Ikonama je ostavljeno malo mjesta, uglavnom prijestolnim, Bogorodice sa Hristom i Hrista. Rijetko, iznad uske i jednostavne arhitravne grede bez ikona, mjesto nađe mali krst sa Raspećem i predstave Bogorodice i sv. Jovana. Ikone na ovim novim ikonostasima, najčešće proizvod manastirskih radionica, kopije su poznatih ikona iz naših i svetogorskih radionica, manje ili više uspješno izvedene, bez umjetničkih uzleta.

Analiza raznolikosti novih ikonostasa, desetina napravljenih posljednjih godina, čini nemogućim uočavanje njihovih zajedničkih karakteristika. Sukob različitosti, stilskih odlika, potreba i mogućnosti, kao jedinu zajedničku crtu uočava kreativnu nemoć njihovih tvoraca. Novi ikonostas se izgubio u zbrci mogućih uzora, od predromaničkih, preko postvizantijskih, do neobaroknih i klasicističkih oblika. Zaboravljeni zanat i umjetnost odabranih blagoslovom i Božijom voljom, nepovratno su se izgubili između prauzora i novih pogleda na umjetnost. Primjeri koje smo naveli nijesu ni najbolji ni najgori. Oni su samo pokušaj da se postavi pitanje: Kuda idu ikonostasi trećeg milenjuma?

�0�

Zdravko Gagović

�0�


REZIME

CRNOGORSKI IKONOSTASI I NJIHOVI TVORCI

I minuše dva milenijuma od pojave hrišćanstva – religije ljubavi, i minu skoro hiljadu i sedamstotina godina, od kada se misterija obreda u oltaru izvedenog, parapetnim pločama zakloni, a pogled vjernika – na granici dva svijeta zaustavi.

Na hrišćanskom Istoku, niska pregrada između naosa – namijenjenog vjernima i oltara namijenjenog posvećenima, u postvizantijskom periodu je potpuno zaklonila oltar, i preoblikovala se u visoki ikonostas, ali ne kao efemerna pojava vezana za određeni period, već kao jasno definisana cjelina, održana do dana današnjih.

Retrospektivna analiza oltarskih pregrada vodi od ranohrišćanskih bazilika u Duklji i Doljanima, koje ujedno predstavljaju i najznačajnija nalazišta kamene dekorativne plastike kod nas.

Kroz srednji vijek, vodi nas plitki reljef i dvočlana, tročlana a ponekad i četvoročlana traka, uz pomoć koje se obrazuje geometrijski ornament, u koji je često ukomponovan lik zvijeri, ptice cvijet...

Kamene oltarske pregrade živjeće čitav milenijum, a svoje bivstvovanje okončaće u Bogorodičinoj crkvi manastira Crnojevića na Ćipuru.

S kraja XV i tokom XVI vijeka, odbrana države potiskuje umjetničko stvaralaštvo, čija će reinkarnacija krajem XVI i početkom XVII vijeka, kroz dodir sa starom umjetnošću,osim umjetničkih i religioznih zahtjeva, postati i osnovna pokretačka snaga umjetnosti. I dok Zapad ukida oltarske pregrade, zadržavajući oltar i ciborij iznad njega, pravoslavlje formira ikonostase, a XVII vijek postaje zlatni vijek crnogorskih ikonostasa i ikonopisa.

Izolovan od savremenih umjetničkih struja, ali ne potpuno neobaviješten o velikim umjetničkim slobodama epoha visoke renesanse, manirizma i baroka, i isto tako svjesni da je ta umjetnost prevashodno katolička, ovi umjetnici stvaraju ujedinjeni idejom o neprolaznoj ljepoti vizantijskog sti-la; kod njih, gotovo uvijek, tradicija apsorbuje i preobražava inovaciju.

Od rodonačelnika moračke slikarske radionice – popa Strahinje iz Budimlje, Georgija Mitrofanovića, te moračkog ikonostasa, preko Longina, Jovana – Kozme i pivskog ikonostasa, potom ikonostasa crkve Sv. Nikole u Podvrhu, konačno do ikonostasa manastira Dubočica, zaokruženo je stvaralaštvo velikih majstora i okončano zlatno doba crnogorskog ikonopisa.

Kraj XVII vijeka, obilježila je pojava risanske ikonopisne radionice porodice Dimitrijević – Rafailović, koja će zahvaljujući manje – više

�0�

Zdravko Gagović

darovitom potomstvu, trajati punih 200 godina. Sredinom XVIII vijeka, formira se ikonopisna radionica porodice Lazović sa kojom polako uplivava barokna umjetnost oslonjena na postvizantijsko nasljeđe, dok u vrijeme knjaza Danila, siromašna – podlovćenska Crna Gora, vapi za majstorima iz Rusije.

Druga polovina XIX vijeka – obilježena vladavinom knjaza Nikole, značila je i reformaciju crkve, te izgradnju i obnovu velikog broja sakralnih objekata. Ovaj period markirala je posljednja ikonopisna radionica porodice Đinovski iz Makedonije, sa poznobaroknim poimanjem umjetnosti. Ovi veoma plodni stvaraoci na ovim prostorima, ostavili su oko 110 oltarskih pregrada.

Kako se prilikom pisanja redova ove knjige autoru nametnulo poglavlje “Novi milenijum, novi ikonostasi”, dužan je podsjetiti da ikonostas, kao nosilac slikanog ikonografskog programa, stvaraoca uvijek obavezuje na poznavanje ikonografskih normi, i isto tako predložaka kojima se može služiti.

Na kraju, vjerujem, da će jedna impresija biti dovoljno deskriptivna da izrazi lični odnos prema temi, kojom sam se makar pokušao baviti: u enterijeru hrama- u jednoj tako mističnoj atmosferi, u kojoj plamen svijeća stopljen sa likovima svetitelja – punih magije, opčinjavanja i prevođenja u sferu duhovnog, svaki put iznova rađa se osjećaj strahopoštovanja.

Maja Ćetković, istoričar umjetnosti

�0�


SUMMARY

MONTENEGRIN ICONOSTASES AND THEIR MASTERS

Two millennia have elapsed since Christianity stemmed out as the religion of love; and it has been nearly one thousand seven hundred years since the mystery of rite presented upon the altar hid itself behind parapet stones shutting worshippers off right on the border between the two worlds.

In the Christian East during the post-Byzantine period the low partition between the nave intended for worshippers and the altar dedicated to the consecrated, completely sheltered the altar, taking the shape of a lofty iconostasis. It was not looked upon as an ephemeral element connected to a specific period of time, but rather as a clearly distinguished structure which has continued to exist up to the present.

The retrospective study of altar pieces starts with the early Christian basilicas discovered in Doclea and Doljani, which at the same time represent the most significant localities in our country where decorative stone plastic pieces were found. Throughout the Middle Ages we follow the development of bas-relief and the double, triple and sometimes even quadruple interlaced bands used to form geometrical ornament, often combined with the image of a beast, bird, flower or similar.

Stone altar pieces characterized the whole millennium to end up its life circle in Bogorodičina crkva (the Church of Our Lady) built next to the Crnojević Monastery at Ćipur.

Towards the end of the 15th century and throughout the 16th century the defense of the state held back artistic creativity whose reincarnation at the end of the 16th and the beginning of the 17th century, through contacts with the ancient art, apart from artistic and religious demands, became the basic driving force behind all artistic activities. While the western countries withdrew from using altar pieces, keeping the altar and the ciborium above it, the Orthodox Christianity created iconostases and made the 17th century the golden age of the Montenegrin iconostases and iconography.

Those craftsmen were isolated from the contemporary artistic movements, yet not absolutely unaware of the enormous artistic freedom of the High Renaissance, Mannerism and Baroque. Well aware of the fact that such styles primarily characterized the Catholic Church, they adhered to the same idea – the everlasting beauty of the Byzantine style. In almost all their works innovative features are transformed and absorbed by the tradition.

�0�

Zdravko Gagović

From the founders of the Morača painting school – priest Strahinja from Budimlja, Georgije Mitrofanović, the Morača iconostasis, monks Longin and Jovan-Kozma, the Piva iconostasis, the iconostasis at St. Nocola’s Church in Podvrh, we finally come to the iconostasis of the Dubočica Monastery to round up the iconographic opus of the great masters and see the end of the golden era of the Montenegrin iconography.

The end of the 17th century was marked by the Dimitrijević-Rafailović family icon painting workshop which operated in Risan for two hundred years kept up by its more or less artistically talented descendants. In the mid-18th century with the Lazović family workshop, the Baroque gradually penetrated, leaning upon the post-Byzantine heritage, while during Prince Danilo’s reign Montenegro was – impoverished and reduced to the area around the foot of Mt Lovćen – keen on engaging masters from Russia.

The second half of the 19th century marked by King Nicola’s sovereignty also brought in church reforms along with the construction and renovation of numerous ecclesiastical buildings. This period was distinguished by the work of the last icon painting workshop run by family Đinovski from Macedonia, who favored the late-Baroque aesthetic values. These highly prolific artists have left about 110 altar pieces.

Another issue that imposed itself upon the author of this book is tackled in the chapter “New millennium, new iconostases”. Here the author felt obligated to remind the readers of the fact that in order to create an iconostasis, a structure bearing painted iconographic composition, every craftsman had to deeply understand the iconographic standards and master the patterns he was allowed to use.

Finally, I am confident that this impression will serve to describe my perception of the topic my research attempts have been focused on: inside a temple – an atmosphere so full of mystery, where candle flames melt with images of saints – possessed by magic, enchantments and transitions into the spiritual sphere, each time a new feeling of veneration is born.

Maja Ćetković, Art Historian

�0�


NAPOMENE

1 Ab ovo (lat. Ab ovo- od jajeta) ispočetka, sasvim ispočetka- prema Horacijevoj aluziji na Homerovo insistiranje da se o Trojanskom ratu priča –ab ovo, to jest da se počne s Ledinim jajetom iz kojeg se izlegla Helena, umjesto da se izvuče samo jedan detalj, ne vraćajući se na njeno rođenje. (Ars poetika, 147)

2 Tribuna (prema lat. Tribunal), u rimskim bazilikama, odvojen povišeni prostor, obično polukružnog oblika na kojem su zasijedali visi magistrate.

3 Oltar (lat. Altare, alta ara) visoki žrtvenik uz koji se vrši vjerski obred. 4 Istorija Crne Gore, (grupa autora) Titograd 1967, str. 257: Kao prvi episkopi Skadra

pominju se u jednom pismu pape Siricija iz oko 392. godine Bas (Bassus) i njemu pridodat episkop Senecije.

5 Isto – str. 274: Nalazi nijesu otkriveni in situ, već su služili kao građa za nasipanje poda ispod katedrale XII vijeka.

6 Prilikom istraživačkih radova na crkvi manastira Podlastva 1984. god. (dijelom radova koji se odnose na arheologiju rukovodio je dr. Č. Marković), otkriveni su ostaci podnog mozaika i dijelovi parapetnih ploča u temeljima ranohrišćanske bazilike; rezultati istraživanja nijesu publikovani i nalaze se u RZZSK na Cetinju.

7 Gojko Subotić, Arhitektura i skulptura srednjeg veka u primorju, Beograd 1963. 8 Vojislav Korać, Martinići, ostaci ranosrednjovekovnog grada, Beograd 2001. 9 Istorija Crne Gore, str. 61 i 53; Pavle Mijović, Umjetničko blago Crne Gore, sl. 71 i 74. 10 Prema Enciklopediji Leksikografskog zavoda, Zagreb 1967. god…Grifon u

hrišćanstvu predstavlja simbol grešnih nagona ili Hrista; Prema Rajku Vujičiću, Studije iz crnogorske istorije umjetnosti, Cetinje 1999, str. 11 i 12 –Grifon, prema srednjovjekovnoj amblematici, srodan je simbolici lava i orla, što predstavlja udvostručenost njegove solarne prirode, srodan nebu i zemlji, simbol je dvojstva Hristovih priroda - ljudske i božanske.

-Grifon je čuvar oltara ili prijestola kao u Morači.

-Istorija Crne Gore, Titograd 1967. str. 311, 336, 378, 441. 11 J. Maksimović, Srpska srednjovekovna skulptura, Novi Sad 1971; P. Mijović. N. d., str.

120; Predrag Malbaša, Dva crnogorska manastira, Cetinje 2003, str. 16112 G. Subotić, n. d., str. 61; Istorija Crne Gore, str. 437; Dragoje Živković, Istorija

crnogorskog naroda, Cetinje 1989;P. Mijović n. d. str. 120.

-Parapetna ploča se danas nalazi u hercegnovskom Muzeju13 Ivan Zdravković, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963; Jovan Nešković, isto, - u članku je

objavljen fragment zabata; Istorija Crne Gore 2, Titograd 1970, sl. 50, 51, 52 i 53.; J. Maksimović, n. d., sl. 45, 46, 47. i 48. Dragoje Živković, n. d., str. 218; Rajko Vujičić, n. d. str. 238. – dopušta mogućnost, da fragmenti oltarske pregrade, zbog arhaične forme mogu pripadati nekoj starijoj građevini; Jovo Medojević, Crkve u bjelopoljskom kraju, Prijepolje 2000, str. 65, 66, 67 i 68.: U knjizi je data analiza fragmenata te djelimična rekonstrukcija oltarske pregrade prema Radivoju Ljubinkoviću, čije smo definicije koristili za izradu crteža njene idealne rekonstrukcije. Tipski ona se može odnositi na većinu predromaničkih oltarskih pregrada.

14 Sreten Petković, Morača, Beograd 1986. 15 Dragoje Živković, n. d., str. 411; Predrag Malbaša, n. d. str. 161.; Cetinje 1482-1982, (T.

Pejović), Cetinje 1994, str. 298. 16 Rajko Vujičić, n. d., str. 239.

��0

Zdravko Gagović

17 P. A. Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti IV, Cetinje 1994. str. 426; Istorija Crne Gore 2/2, Titograd 1970. str. 451 -Crkva je 2003. god. obnovljena i posvećena sv. Jovanu Krstitelju. Još u toku obnove otpočeli su radovi na novom živopisanju unutrašnjosti crkve i oltarske pregrade, van kontrole službe Zaštite, čime se uveliko narušavaju svojstva ovog kulturnog dobra. Crkvu živopiše monah-zograf Lazar Stojković.

18 T. Pejović, Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995.

- Do posljednje obnove manastirske crkve sredinom 80-ih, na zidanoj oltarskoj pregradi su bili vidljivi tragovi fresaka koji su uništeni nekontrolisanom obnovom. Crkvu živopiše isti slikar kao i crkvu pod Sokolom.

19 P. A. Rovinski, n. d., str. 427. 20 Ikonostas (grc. Eikon- slika i stas-položaj), nosač ikona21 Gordana Babić, Ikone, Zagreb 1980. 22 Gordana Babić, isto. 23 Gordana Babić, isto. 24 Gordana Babić, isto, str. 5; N. Brkić, Tehnologija slikarstva, vajarstva i ikonografija,

Beograd 1968: - Spisi koje su pristalice ikonoborstva napisali, odlukom Sedmog vaseljenskog sabora, bili su sklonjeni od javnosti. Deveto pravilo Sedmog vaseljenskog sabora glasi: “Sve detinjske basne i bezumne igre, i lažni spisi, moraju biti predani u Carigradsku episkopiju, da se spreme sa drugim jeretičkim knjigama. Nađe li se, pak, neko da ih krije, neka se svrgne ako je episkop ili prezviter ili đakon, i neka se odluči ako je svetovnjak ili kaluđer.” (Vidi Nikodim Milaš: Pravila)

25 Gordana Babić, n. d. str. 4; N. Brkić, n. d. str. 384. 26 N. Brkić, isto, str. 387; Enciklopedija likovnih umjetnosti, Zagreb 1962, str. 647-65627 Gordana Babić, n. d. str, 5. 28 Erminija ili pouka o slikarskoj umjetnosti, sastavljena od jeromonaha i živopisca

Dionisija iz Furne 1701-1733. god., Kijev 1868: “Mi se ne klanjamo bojama i umjetničkom izvođenju, kako kleveću neprijatelji naše crkve, već Gospodu našem Isusu Hristu koji je na nebesima, dakle poštovanje slike prelazi na pralik… Tako mi sa pravom slikamo svete slike i štujemo ih. A protivnicima i huditeljima ovakvog učenja – ANATEMA.

29 N. Brkić, n. d., str. 386: “Ne dopuštajući nikakve novine, mi čuvamo sva crkvena predanja, koja su se bilo kroz pismo, bilo bez pisma utvrdila; a jedno između takvih je živopisno crtanje, koje saglasno sa istorijom Evanđelske propovijedi, i služi potvrdom da je Bog Slovo, istinito a ne samo prividno postao čovjekom, i nama je to na korist. Jer one stvari, koje jedna na drugu ukazuju, očito je da se jedna sa drugom dokazuju. Pošto je to tako, stupajući kao po carskom putu, i slijedeći bogorecivome učenju svetih Otaca naših i predanju Posvudne Crkve (a znamo da u njoj Duh Sveti stanuje) sa punim pouzdanjem i marljivošću ustanovljavamo na ovaj način, kao slika časnog i životvornog Krsta, isto se tako imaju stavljati u svetim Božijim Crkvama, na sveštenim sasudima i odeždama, na zidovima i daskama, po kućama i na putevima, časne i svete slike, bilo one izvedene u bojama, ili mozaički, ili iz druge kakve prikladne materije i to slike kako Gospoda Boga i Spasitelja našega Isusa Hrista, toliko i neporočne Vladičice nase Svete Bogorodice, časnih Anđela i sviju svetih i blaženih ljudi, jer čim se oni na slikama vide, time će se življe kod dotičnih koji na njih gledaju uzbuditi uspomena i čeznja k njihovom prototipu, celivaće ih i odavati im razborito poštovanje, ali ne ono puno poklonjenje, koje po vjeri našoj pripada jedino Božanstvenoj prirodi, nego će im se odavati počast na onaj način, kao što se odaje slici časnog i Životvornog Krsta, svetim Evanđeljima i ostalim sveštenim predmetima, prinoseći im naime tamjan i svijeće, kao što je to u drevnih blagočestivih običaj bio. Pri čemu čast koja se odaje slici, prelazi na prototip njezin, i ko štuje sliku, štuje lice koje je na njoj naslikano. Takvim će načinom utvrditi učenje

��


Svetih otaca naših, to jest predanje Posvudnje Crkve, koja je od jednog do drugog kraja svijeta primila Evanđelje”.

30 Dragiša Milosavljević, Zaostavština slikarske porodice Lazović, Priboj 1990, str. 19. 31 Rajko Vujičić, Katalog Prvog međunarodnog bijenala male ikone, Sv. Stefan 2003. 32 Dragiša Milosavljević, n. d., str. 19. 33 Gordana Babić, n. d. 34 Svetozar Radojčić, Uzori i dela starih srpskih umetnika, Beograd 1975, str. 275. 35 Gordana Babić, n. d. 36 Gordana Babić, isto, str. 5. 37 Dr. Ivan Bach, Enciklopedija likovnih umjetnosti, Zagreb 1964. 38 Gordana Babić, n. d., str. 5. 39 Patrijarh Nićifor (805- 815)40 Dragoje Živković, n. d., str. 13: “Već na samom početku vladavine Stefana Crnojevića,

sultanova vojska osvojila je značajna pogranična uporišta u istočnom i jugoistočnom dijelu zemlje, kao sto su Brskovo (rudnik i trg), Budimlja, Nikolja, Bihor (1455). Godinu dana kasnije u njegove ruke pao je Medun – značajno strategijsko uporište prema Kučima (1456). Tokom dalje ofanzive Turci osvajaju Pljevlja (Teslidze = Kamenicu): već 1464. godine u njihove ruke je dospjela Podgorica (prvobitno nazvana Depedogen), koji se kao trajno naselje pominje tek od 1474. godine; odmah nakon Podgorice u turske ruke pada i Onogošt (1465). Izložena pojačanim napadima Turaka Crna Gora dalje gubi Drivast, Danj i Žabljak – prvu prijestonicu Crnojevića (1478); u turske ruke dospijevaju Risan (1481) i Herceg -Novi (1482)- oteti posljednjim Hercegovcima. Od nekadašnje relativno prostrane drzave Crnojevića ostao je faktički neosvojen samo brdsko planinski podlovćenski kraj, sa Cetinjem kao političkim i državnim sjedištem.

41 Dragoje Živković, n. d. str. 106. 42 Dragoje Živković, n. d.: Riječ je o Podlastvi u Grblju (XV v.), Podmajinama (XVI v.),

Gradištu, Banji kod Risna (XVII v.), Reževićima (XVIII v.) i drugim. 43 Enciklopedija Leksikografskog zavoda, Zagreb 1969. 44 Radovan Samardžić, Mehmed Sokolović, Beograd 1971. god. str. 14, 25, 107. i 108.;

Dejan Medaković, Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 73 i 74: I pored ovako iskazane islamske vjerske tolerancije, ovu čuvenu restauraciju obavljenu u vrijeme Mehmed- paše Sokolovića, 1557. god., treba posmatrati isključivo kao rezultat turskih imperijalnih interesa, kao dokument državnički i sa jasno zamišljenim posljedicama. Na ovaj način, čini se, dovoljno je jasno osvijetljeno i važno pitanje sa kakvim je teritorijalnim ambicijama izgrađivana jurisdikcija pećkih patrijarha, a uključivanje nesrpskih naroda: Bugara, Albanaca i Grka, u njihovu titulu iz koje proizilazi fantastična titula “patrijarh svega Ilirika”, omogućeno je od strane turskih vlasti u prvom redu prema vjerskom, a nikako prema etničkom načelu, pri čemu je pravni položaj ove titule legalizovan ne toliko na osnovu Šerijatskog prava, koliko na osnovu posebnih sultanskih hatišerifa…

45 Dejan Medaković, Srpska umjetnost u XVIII veku, Beograd 1980, str. 9 i 10. 46 Pavle Mijović, Enciklopedija likovnih umjetnosti I, Zagreb 1964, str. 498. 47 Anika Skovran, Umjetnicko blago manastira Piva, Cetinje, Beograd 1980, str. 28. 48 Sreten Petković, Enciklopedija likovnih umjetnosti II, Zagreb 1962, str. 656. 49 Cennino Cennini, Il libro dell’ Arte, Vicenza 1971. str. 5: “Il quale Giotto rimuto l’arte

del dipingere di greco in latino…”50 D. Milosavljević, n. d. str. 24.

��

Zdravko Gagović

51 N. Brkić, n. d., str. 387. 52 Cennino Cennini, n. d., str. 6: - CAPITOLO III – Come principalmente si de’ provedere

chi viene alla detta arte. – Adunque, voi che animo gentile sete amadori di questa virtu’ e principalmente all’ arte venite, adornatevi prima di questo vestimento: cioe’ amore, timore, ubidienza e perseveranza. E quanto piu’ tosto puoi, incomincia a metterti sotto la guida del maestro a imparare; e quanto piu’ tardo puoi, dal maestro ti parti.

53 Isto: - CAPITOLO XXIX – Come dei’ temperare tuo’ vita per tua onesta’ e per condizione della mano, e con che compagnia e che modo de’i prima pigliare a ritrarre una figura da alto. - La tua vita vuole essere sempre ordinata siccome avessi a studiare teologia o filosofija o altre scienze, cioe’ del mangiare e del bere temperatamente almen duo volte il di’, usando pasti leggieri e di valore, usando vini piccoli, conservando e ritenendo la tua mano, riguardandola dalle fatiche, come in gittare pietre, palo di ferro, emolt’ altre cose che sono contrarie alla mano, da darle cagione di gravarla...

54 Erminija... 55 Gordana Babić, n. d., str. 13; Dragiša Milosavljević, n. d., str. 16. 56 Dragiša Milosavljević, n. d., str. 19. 57 S. Radojčić, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955; S. Petković, Delatnost

popa Strahinje iz Budimlje, Starine Crne Gore I, Cetinje 1964; S. Petković, Crkva Jeksa kod Rijeke Crnojevića, Starine Crne Gore III i IV, Cetinje 1965-1966; S. Petković, Morača, Beograd 1974;A. Skovran, Umjetničko blago manastira Piva, Cetinje-Beograd 1980; S. Raičević, Spomenici stare župe Onogošt, Beograd 1992. i dr.

58 Prema S. Radojčiću, S. Petković u knjizi Morača, ne dovodi u sumnju prihvaćeni stav Lj. Stojanovića, koji je našao grobnu ploču iz 1632. godine u selu Hvojnica kod Gackog, protopopa Strahinje. Po S. Petkoviću, mogućnost da je umro tokom rada u Jeksi je sasvim proizvoljna.

59 Slobodan Raičević, n. d., str. 98. 60 S. Petković, Jeksa… str. 91. 61 S. Radojčić, n. d., str. 81; S. Petković, Morača...; V. J. Đurić, Hilandar, Beograd 1978;

A. Skovran, Ispitivanja i konzervacija manastira Morače, Zbornik zaštite spomenika kulture, Beograd 1960, str. 197-218.

62 S. Radojčić, n. d., str. 81, navodi se da na osnovu odnedavno publikovanog natpisa o smrti nekog Mitrofana 1622. godine, Lj. Stojanović dovodi u vezu sa Georgijem Mitrofanovićem. Po toj hipotezi Mitrofanović je umro 1622. godine. I pored toga što nemamo njegovih radova nakon te godine, ovo se ne može uzeti sa sigurnošću.

63 Vojislav J. Đurić, n. d., str. 158. 64 S. Radojčić, n. d, str. 88 – navodi se da je profesor Petar Đorđević, na moračkoj

ikoni potpis tajnom bukvicom pročitao kao KOZMA.; Zdravko Kajmaković, Kozma-Jovan, Zbornik za likovne umetnosti 13, Novi Sad 1977: predlaže čitanje teksta kao: S(apisa) J(ovan) Z(ograf) P(omeni) B(ože); V. J. Đurić, Hilandar …-tvrdi da je čitanje KOZMA pogrešno i da se radi o Jovanu iz Hilandara.; R. Vujičić, n. d. –misli da je Kajmakovićeva formula isčitavanja dosta problematična i kao hipoteza neubjedljiva. Odavno je uočena sličnost između Jovana koji je potpisao 1632. god ikonu sv. Petke u Hilandaru i slikara moračke ikone protumačenog kao KOZMA. Kako nauka još nije razriješila problem, i pored slikarevog vjerovanja zasnovanog na identičnosti “rukopisa”, mi ćemo do razrješenja, slikara koji radi u našim manastirima zvati Jovan-Kozma; Svetlana Rakić, Ikone Bosne i Hercegovine (16 – 19 vijek), Beograd 1998, str. 20.

65 Ikonostas u Podvrhu, nastao znatno kasnije, 1665. godine, a posebno duborezni elementi Velikog Deizisa, gotovo su identični sa moračkim, a pojedini elementi

��


pivskog ikonostasa imaju zajedničke stilske karakteristike, pa smo skloni da u njima vidimo istog autora.

66 S. Petković, Morača... str. 100: istina pišući o velikim oltarskim ikonama, Petković piše da ovo nije plod slučajnosti: “Upravo tih godina Moračani su skloni, bar na rečima da pristupe Uniji, sjedinjavanju sa katoličkom crkvom”, što se manifestuje i kroz spremnost da se prihvati običaj ukrašavanja hramova po ugledu na rimsku crkvu.

67 S. Petković, n. d. str. 93: Krajem XVI vijeka pećki monah Longin (sa čijim se djelima Jovan-Kozma upoznao u Pivi) najugledniji slikar svog doba, sastavio je pohvalnu pjesmu o prvomučeniku Stefanu, u kojoj takođe pored kanonskih koristi apokrifne tekstove.

68 S. Petković, n. d. 69 Vojislav J. Đurić, Hilandar, str. 162. 70 Isto, str. 16071 S. Radojčić, n. d., str. 272. 72 S. Radojčić, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955, str. 94; Gordana Tomić,

ELU, Zagreb 1966; Anika Skovran, Ikonostas crkve Sv. Nikole u Podvrhu i njegov tvorac, Zograf, Beograd 1972, str. 53-62; S. Petković, Morača...; R. Vujičić, n. d. na više mjesta.; S. Raičević, n. d. str. 100; Svetlana Rakić, n. d., str. 20; Zoran Rakić, Radul, srpski slikar XVII veka, Novi Sad 1998: Rakić prvi put pominje godinu Radulovog rođenja; Jovo Medojević, Crkve u bjelopoljskom kraju, Prijepolje 2000.

73 S. Radojčić, n. d. str,. 94. 74 R. Vujičić, n. d., str. 162. 75 Isto, str. 179. 76 S. Radojčić, n. d., str. 94: “Barokni Bernini nije imao što da kaže zapuštenom

moračkom monahu, koji je sav živio u prošlosti i maštao o starom plemstvu prije dolaska Turaka”.

77 Pavle Mijović, Bokokotorska slikarska škola I, Dimitrije Daskal, Titograd 1960.; P. Mijović, ELU 2, Zagreb 1968, str. 49; R. Vujičić, n. d. na više mjesta. Desanka Milošević, Ikone, Bokokotorska ikonopisna škola u narodnom muzeju, Beograd 1971; Svetlana Rakić, n. d., str. 21.

78 P. Mijović, u ELU 2, kao mjesto rođenja navodi Risan oko 1660. god. Drugi autori porijeklo izvode negdje iz “Stare Srbije”, “Makedonije”, “oblasti od Šare do Lovćena”, “oblast od Peći do Kolašina”. Nama je najubjedljivije tumačenje R. Vujičića, n. d., str. 182, koji kao mjesto rođenja pretpostavlja Miosku između Manastira Morače i Kolašina.

79 R. Vujičić, n. d., str. 180, i drugi autori, navode zapis sa jedne moračke ikone gdje se Dimitrije javlja kao priložnik u ime svoje i porodice.

80 R. Vujičić, n. d., str. 178. 81 R. Vujičić, n. d., str. 178 i 179 upoređuje: S. Radojčić, n. d., str. 94, za najbolje Radulovo

djelo navodi ikonu “Tri svetitelja” sa ikonostasa u crkvi Sv. Luke u Kotoru; P. Mijović, n. d., str. 75, istu ikonu atribuira Dimitriju.

82 Nauka se ikonostasom u Dubočici gotovo nije bavila pa, iz skromnosti konzervatora i iskustva slikara predlažemo ovo rješenje.

83 Naše skromno mišljenje ćemo obrazložiti kad budemo pisali o ikonostasu u Dubočici.

84 S. Petković, Morača... str. 57: Na ikoni Arhanđela Mihaila piše da je dar patrijarha Jovana.

85 Isto, str 59.

��

Zdravko Gagović

86 A. Skovran, Istraživanje i konzervacija manastira Morača, Zbornik... Beograd 1960, str. 210, navodi da je krst rađen od 1596 do 1607. god. Znači punih 11 godina; S. Petković, Morača... str. 57 to iščitavanje pripisuje grešci i navodi da je krst urađen 1606-1607. god.; A. Skovran, Tragovi uticaja Venecije na srpsku umjetnost XVI i XVII v., Glasnik zavičajnog muzeja, Pljevlja 2002, str. 34, svoje tumačenje iz 1960. da je krst rađen od 1596-1607 godine, pogrešno pripisuje S. Petkoviću i poziva se na njega.

87 ... 7 I nasta rat na nebu; Mihailo sa svojim anđelima zarati na aždaju. I aždaja i njeni anđeli zaratiše, 8 ali ne odolješe i ne nađe im se više mjesta na nebu. 9 I bi zbačena velika aždaja, stara zmija, zvana đavo i satana, koja zavodi sav svijet, ona bi zbačena na zemlju i njeni anđeli bijahu zbačeni s njom...

- Opširnije tumačenje simbolike zmaja u hrišćanstvu dobili smo ljubaznošću Maje Ćetković, istoričara umjetnosti pa joj se zahvaljujemo: - Zmaj je izjednačen sa zmijom, “starom zmijom”, moći zla, đavolom kušačem, neprijateljem Božijim; -Takođe predstavlja smrt i tamu, paganstvo i jeres. Zmaj sa repom svezanim u čvor prikazuje poraženo zlo, jer se smatra da mu je kao i škorpionu moć u repu. Poraz koji je arh. Mihailo nanio zmaju, je pobjeda Boga sunca nad Tamom; prilagođena hrišćanstvu kao poraz Sotonin.

88 S. Petković, Morača... str 5789 Ikonostas je 1987. god. konzerviran od strane Republičkog zavoda za zaštitu

spomenika kulture. Rukovodilac radova je bio Z. Gagović a rukovodilac ekipe konzervatora Živko Radović.

90 A. Skovran, Piva... Cetinje, Beograd 1980. str. 23; Svetlana Rakić, n. d., str. 17. i 39. 91 S. Radojčić, Majstori... str. 73: O bolesti ruku saznaje se iz teksta posvete na ikoni

Stefana Dečanskog 1572. god. Na osnovu teksta sami smo uspostavili dijagnozu, odnosno uzrok bolesti.

92 S. Radojčić, Uzori i dela... str. 269: “Dečanski slikar i pjesnik Longin, koji slika ikone pretrpane tekstovima i slaže stihove preopterećene slikama. Ta nama jedva shvatljiva težina dogme i definicije, koja leži u svakom potezu slikara i u svakoj riječi pisca, bila je tragično neprirodna i nehumana”.

93 A. Skovran, isto.. str. 23; Božo Đ. Mihailović, Manastir Piva, Cetinje 1966, str 15: “Sadašnje ikone prenešene su iz Mileševe 1782 god, kada je ono stradalo od požara i bilo opustošeno od Turaka”. A. Skovran, MP, str. 22: “Po predanju, ove ikone su prenijeli sa drugim stvarima u Pivski manastir mileševski kaluđeri koji su izbjegli poslije paljenja Mileševe 1782. god.; Arsenije Gagović, arhimandrit Pive, 4. avgusta 1813. god. moli ruski Sinod da njegovom manastiru dodijeli pomoć koju je nekad primala Mileševa. On svoju molbu potkrepljuje izjavom da se u Uspenjskom manastiru, tj. Pivi nalaze i čuvaju prestone ikone Spasitelja i Bogomatere, koje su sa drugim stvarima prenijete od bratije razrušene i opustošene Mileševe, kako su ga o tome uvjerila starija braća, nekadašnji mileševski kaluđeri”

U manastiru se zaista nalazi i gramata ruskog cara Aleksandra I, od 27. 10. 1816. god., koju je car, na molbu Arsenija Gagovića, izdao manastiru Piva sa 35 rubalja godišnje pomoći, upravo prenio sa manastira Mileševa, koji je 1782. god. bio opustošen i popaljen od Turaka”. - Pivski manastir je uživao gramatu i ruskog cara Petra Velikog.

Arsenije Joanovič Gagović –Ruđić, inače u rođačkim odnosima sa lozom Sokolovića-Ruđića koja je dala i patrijarhe i paše, u svojoj brizi za manastir, pišući i obilazeći ruskog cara, umio je da pretjera opisujući značaj Pive, pa tako piše, po prevodu prof. Dimitrijevića: “... Od davnog vremena imao sam namjeru i primio sam se da spomenutu školu osnujem na mome imanju koje mi je ostalo od predaka mojih, a ono je djelimično palo na moj dio, a djelimično sam kupovinom zadobio, kao što svjedoče tri turska originalna dokumenta, što ih uz ovo prilažem. Imanje ovo koje se zove Donje Kruševo, udaljeno je od pomenutog manastira Pive oko pola časa... prostire se u širinu i dužinu dva časa. Veoma je podesno i obilno u raznovrsnom

��


voću a ranije je tu vinograd bio. Pod samim vrhom ima dva izvora, koji nikad ne presušuju. Jedan od njih ima prijatnu vodu za piće, a drugi se može upotrebljavati za navodnjavanje gradina (bašta). Na ovom mjestu je bio mojih predaka zimnji dvorac, sa pridvornom crkvom sv. Nikolaja čudotvorca. Ali su se sada sve ove zgrade zbog drevnog vremena razvalile. Ovdje baš, Božjom pomoću i s pomoću sveuzvišenog monarha, namjeran sam osnovati spomenutu školu i obnoviti pokazanu crkvu Nikole čudotvorca, sjedinivši je pod jedan krov sa školom. Povrh ovoga, imanju još pripadaju dva imanja (dače, salaši, čifluci), koja su označena u više privedenim turskim dokumentima: prvo se naziva Gornje Kruševo, podesno za objelavanje usjeva, udaljeno od prvog oko osam vrsta (skoro što i kilometara), a ima prostranstva u dužinu i širinu oko osam vrsta. Drugo je imanje Žarkovo, sposobno za košenje sijena, veliko kao i Gornje Kruševo, od kojeg je udaljeno oko pet vrsta. Pored ovog dijela je pašnjak koji se produžuje do planine Durmitor, do same visine njegove, oko dvadeset pet vrsta. Sve ove komplekse žrtvujem u korist škole, sa kojih će, kad se dovedu u red, prihodi moći da izdržavaju oko 50 učenika siromašnih i siročadi...” -uz potpis knjazja Gagoviči izgleda malo pretjerano, ali nije ništa u poređenju sa ruskim prostranstvima. Za vrijeme svog posljednjeg boravka u Rusiji (1813-1817), Arsenije je od ruskog cara dobio i penziju “v vozdajanije zasluge jego” od 150 rubalja godišnje, koju je primao preko Luke Ivanova Ljesara, trgovca iz Odese.

94 A. Skovran, isto –str. 23. 95 Bojana Radojković, Riznica pivskog manastira, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963,:

Istina u tekstu se ne navodi autor, ali se nabrajaju ikone. 96 B. Đ. Mihailović, n. d., str. 7. i 8. 97 ... Vi braćo, koji budete poslije nas, pomenite nas koji smo se trudili o ovom pisanju

“fresko- slikanju”... 98 Ovaj preplet u vidu dvočlane ili tročlane trake, sa pivskog krsta prenijet će se i na

deizisnu ploču moračkog, postati sastavni element ikonostasa u Podvrhu i Dubočici, te sve ikonostase Risanske ikonopisne škole.

99 B. Đ. Mihailović, n. d., str. 48. Horos (Bogorodičino kolo) je sazdan 1611. god. 100 Isto, str. 14 – Prema natpisu na ikonostasu, u prepisu igumana Nikifora Simonovića,

Ljetopis manastira Pive (u rukopisu) str. 22 (nalazi se u manastiru Piva). 101 R. Vujičić, n. d., str. 207. i 208; B. Đ Mihailović, n. d., str 50. i 51: Hram svetog Nikolaja...

ikone, dveri, i krst trudom vse preosveštenago kire kir haži Savatija... stvori sebe... v ljet 7217, ot rodžestva Hristova 1709 –Ovo je Savatije Ljubibratić- Ruđić, mitropolit zapadnog dijela Hercegovine (do njegovog prelaska iz Trebinja u Herceg- Novi), a dveri biće da su crkve sv. Nikole koja je postojala nedaleko od Pivskog manastira i koju pominje Arsenije Gagović u svojoj molbi oberprokuratoru ruskog Sinoda, knjazu Galicinu, odnosno ruskom caru Aleksandru I, od 19. juna 1814. (Spomenik Srpske akademije nauka knj. 53. str. 112).

102 Između 1970. i 1982. god., manastir Piva je zbog potrebe izgradnje hidrocentrale Mratinje, prenešen na novu lokaciju. Tom prilikom je pored ikonostasa preneseno i 1250 m2 fresaka. Radove je izveo RZZSK sa Cetinja.

103 Petar Momirović i Ljupka Vasiljev, Ćirilične rukopisne knjige Cetinjskog manastira, Cetinje 1991. god. str. 21: vidi se da su ovu rijetku knjigu, septembra 1960. god. pronašle Jelica Đurić i Rajka Ivanišević.

104 A. Skovran, Ikonostas crkve Sv. Nikole u Podvrhu i njegov tvorac, Zograf, Beograd 1972. str. 54: Ikonostas iz Podvrha je predstavljao ondašnju našu zemlju na izložbi “Umjetnost na tlu Jugoslavije od praistorije do danas” u Parizu 1971. godine. Tom prilikom je konzerviran u ateljeu Zavoda, rukama D. Brajovića i Đ. Milanovića.; Jovo Medojević n. d.; Gordana Tomić, ELU 4, Zagreb 1966, str. 51.

105 A. Skovran, n. d. str. 61, pretpostavlja da su dveri pripadale crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju.

��

Zdravko Gagović

106 Neaga Graur, Stilovi u dekorativnoj umetnosti, Beograd 1981, str. 76. 107 A. Skovran, n. d.: Zamjena uobičajenih simbola jevanđelista, i to orla kao simbola

Marka i lava kao simbola Jovana je osobenost postvizantijskog slikarstva u Crnoj Gori i javlja se na više mjesta.

108 Ikonostas je pred izložbu u Parizu konzerviran u RZZK na Cetinju, rukama D. Brajovića i Đ. Milanovića.

109 Puhovi (Myoxidae), porodica sisara iz reda glodara. Nalik su na vjeverice, no građom su bliži miševima.

110 Dr Vladimir R. Petković, Pregled kroz povijesnicu srpskog naroda, Beograd 1950; Pavle Mijović, ELU 2, Zagreb 1962, str. 114 i T. Pejović, Manastiri Crne Gore... U literaturi postoje samo oskudni podaci o gradnji crkve i ikonostasa: V. Petković navodi 1565. godinu gradnje i živopisanja crkve, te 1622. god. izgradnje krsta i 1682. god. kao godinu oslikavanja donje zone ikonostasa; P. Mijović ponavlja godinu izgradnje i živopisanja crkve i pominje samo 1682. god izgradnje ikonostasa.; T. Pejović ponavlja njihove podatke.

111 Dejan Medaković, Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 181. 112 R. Vujičić, n. d, str. 173. 113 Dr Jevto Milović, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1782), Cetinje 1956,

str. 215-114 Dejan Medaković, Manastir Savina, Beograd 1978, str. 12. 115 Istorija Crne Gore III/ 1, str. 274. 116 R. Vujičić, n. d., str. 179; Opšti podaci: P. Mijović, ELU 2, Zagreb 1962 str. 49-50;

Desanka Milošević, Ikone bokokotorske ikonopisačke škole, Beograd 1971 (katalog); D. Medaković, Istorija srpske kulture, Beograd 1996, str. 218.

117 R. Vujičić, n. d., str. 180. 118 Isto, str. 173. 119 P. Mijović, n. d., str. 49 i 50 120 R. Vujičić, n. d. str. 230; P. Mijović –čita 1692. god. 121 R. Vujičić, n. d. str 200; Vojislav J. Đurić, Savina, Beograd 1977. str. XXI122 R. Vujičić, n. d., str. 128. 123 S. Petković, Morača... str. 122. 124 Isto. 125 D. Medaković, Putevi srpskog baroka, str. 167. 126 P. Mijović, n. d., str 49 i 50, pripisuje ikonu Uspenja Gavrilu i, za razliku od S.

Petkovića umjesto Vasilija Ostroškog u jednom od medaljona vidi Stefana Piperskog (?); R. Vujičić, n. d. str. 208, smatra Uspenje Dimitrijevim djelom, a Gavrilu pripisuje okvir; Desanka Milošević, n. d., str. 7, Uspenje pripisuje Gavrilu.

127 S. Petković, Morača, Beograd 1986, str. 114, pripisuje ikonu Uspenja Bogorodice - Dimitriju, a ram Gavrilu, te ikonu Jovana Preteče, Dimitriju ili nekome od sinova; S. Petković, Morača- iz edicije Umjetnički spomenici Jugoslavije, Prosvetino izdanje bez godine štampanja, na str. XXI ikonu Uspenja Bogorodice pripisuje Gavrilu, a ikoni Jovana Preteče ne određuje autora, ali ostavlja da se naslućuje Gavrilovo autorstvo; R. Vujičić, n. d. str. 64, Jovana Preteču, pod upitnikom pripisuje Gavrilu. Mi ćemo, do razrešenja atribucije, držati da je Uspenje Bogorodice Dimitrijevo (ram Gavrilov), a Jovan Preteča- Gavrilovo djelo.

128 R. Vujičić, n. d., str. 230. 129 Isto.

��


130 P. Mijović, n. d., str. 49. i 50. 131 D. Milošević, n. d. str. 7132 Dejan Medaković, Manastir Savina, Beograd 1978, str. 66. 133 R. Vujičić, n. d., str. 182. 134 P. Mijović, ELU 2, str. 49, 50; D. Medaković, M. Savina, str. 29. i 62. 135 D. Medaković, n. d., str. 29. 136 R. Vujičić, n. d., str. 196. 137 A. Skovran, Piva... str. 26; R. Vujičić, n. d., str. 210. 138 D. Milošević, n. d., str. 6; D. Medaković, n. d., str. 62. 139 P. Mijović, ELU 2; R. Vujičić, n. d., str. 204: smatra da je Petar oslikavao, a brat mu

Vasilije, vičniji rezbar, radio rezbu ikonostasa. 140 D. Milošević, n. d. 141 R. Vujičić, n. d., str. 204. 142 D. Medaković, Putevi... str. 168. 143 Aleksandar Čilikov, Ikone iz fonda cetinjskih muzeja, Glasnik cetinjskih muzeja- knjiga

XII, 1979, str. 114. 144 P. Mijović, ELU 2, str. 50. 145 R. Vujičić, n. d., str 204: zaključak je Vujičićev, i mi ga u potpunosti prihvatamo. 146 Đ. Mazalić, ELU 4, Zagreb 1966, str. 461; Desanka Milošević, n. d., str. 5; Svetlana Rakić,

n. d., str. 20. 147 R. Vujičić, n. d., str. 189. 148 Isto, str. 192. 149 Isto, str. 189. 150 Risto Dragićević, Crkva u Srpskoj i njen pop Luka, Starine Crne Gore III i IV, Cetinje

1965. i 1966: Dragićević pripisuje Tujkoviću carske dveri interpolirane u ikonostas Đinovskih u crkvi u Srpskoj.

151 R. Vujičić, n. d, str. 164. 152 Isto, str. 189. 153 Isto, str. 187. 154 Ovo naddverje A. Skovran, Ikonostas crkve Sv. Nikole u Podvrhu i njegov tvorac,

str. 57, neopravdano pripisuje Radulu. 155 D. Milošević, n. d., foto 156 Isto, str. 5. 157 R. Vujičić, n. d., str. 137-140. 158 Ikonostas je u vrijeme zemljotresa 1979. godine bio u radionici Republičkog zavoda

za zaštitu spomenika kulture na Cetinju i tako izbjegao urušenje crkve. Stara oltarska pregrada je bila obična improvizovana daščana pregrada.

159 Bizarni prikaz sv. Hristofora kao kinokefalusa (psoglava), u nerazumijevanju i neznanju stvorio je u Paštrovićima priču koja najkraće ispričana, izgleda ovako: Hristofor je kao mladić bio izuzetno lijep. Pretjerana ljepota učinjela je da se osjetio jednak Bogu. Za kaznu Bog mu je podario magareću glavu... nakon čega... – Uhvativši korijena u narodu, priča je svojom zavodljivošću obmanula i one koje nije smjela: publiciste, svještenstvo, pa i one koji su sa naučnim pretenzijama pisali o Gradištu: tako Predrag V. Kovačević u knjizi Paštrovići, Beograd 1976. godine, na

��

Zdravko Gagović

str. 91, pozivajući se na legendu o sv. Haralampiju (?), piše: ... a na dnu naslikani su po redu 6 stojećih svetaca; peti je naslikan sa magarećom glavom.; Iguman manastira Gradište, Pavle Kalanj, u knjižici Manastir Gradište, Petrovac 1998. god. na str. 9- piše: Hrist je okružen sa 6 stojećih svetaca; peti je naslikan sa magarećom glavom; Tatijana Pejović u obimnoj knjizi- Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995, na str. 89, piše: Na prijestolnoj ikoni sv. Nikole sa žitijem (?) je rijetka predstava sv Hristofora sa magarećom glavom... Paštrovska priča, pa i navodi iz literature zaveli su i konzervatora-restauratora, tako da je i on “pomogao” da lik sv. Hristofora više liči na magarca nego na psa, čime je paštrovska mašta zaokružena. Međutim, istina je sasvim drugačija: U hrišćanskoj ikonografiji NEMA svetitelja sa magarećom glavom: jedini primjer ljudske figure sa magarećom glavom u hrišćanstvu navodi Svetozar Radojčić u knjizi –Uzori i dela starih srpskih umetnika, na str. 163: “Drastičan primer ismejavanja Hristove patnje na krstu sačuvao se u Palatinu. Na zidu jedne sobe, koja je nekad pripadala carskom dvoru, izgrebao je neki vojnik ili neko od dvorske posluge karikaturu raspeća: na krstu je razapet čovjek sa magarećom glavom, a pored njega stoji manja figura u stavu adoranta. Nespretno naškraban natpis tumači sliku: Alexamenos se moli bogu. Tendencija natpisa je jasna. Neki Aleksamenov poznanik ruga mu se što je hrišćanin, što poštuje čovjeka sa magarećom glavom. Na to se tužio Tertulijan (Adversus Valentinianos I, 14; prema citatu Reich-a). Čini se da to ismijavanje nije bilo bez povoda. Među hrišćanima u ono doba sinkretizma bilo je možda takvih koji su bili ranije poštovaoci Seta, egipatskog boga sa magarećom glavom. Palatinska karikatura raspetog hrista, sigurno je samo neobična sličica neke pozorišne parodije hrišćanskog raspeća”. U pojašnjenjima Radojčić navodi: “Čak i u hrišćanskoj ikonografiji ima slika svetaca sa životinjskom glavom: Cf. Didron-Schafer, 316, 2; Kunstle, Ikonographie d. Heligen, s. V. Cristophortus. Veoma zanimljiv članak o kinokefalima i ikonama sv. Hristifora dao je A. Н Веселовский, Из историiии романа и повести I Санпетербургъъ, 1886, 453; Хананеиии – Кинокефали иконографическaя изображения Св. Христофора; R. Vujičić u knjizi – Studije iz crnogorske istorije umjetnosti, u članku o prikazu sv. Hristofora kao hristonosca u pojašnjenju na str. 84, navodi: Prikaz kinokefalnog sv. Hristofora, sa psećom glavom u oreolu, predstavlja jedno od najbizarnijih ikonografskih rješenja u slikarstvu vizantijskog kulturnog kruga, koje se istina pojavljuje znatno kasnije. Na tu pojavu još nije skrenuta pažnja naših naučnika, valjda zato što se javlja samo u krugu bokokotorskih ikonopisaca Dimitrijevića – Rafailovića, te zbog toga nije pobudila naučni interes. Jedan takav primjer kinokefalnog Hristofora nalazi se na ikoni Rafaila Dimitrijevića u galeriji umjetnina u Splitu, dok se svi ostali primjerci nalaze u Boki Kotorskoj. Pored toga Vujičić na str. 137. knjige pretpostavlja da je lik sv. Hristofora u našu ikonografiju uveo Dimitrije Daskal. I Vujičić upućuje na literaturu: J. Graber, Romanische Wandgemalde Tirols, Wien 1928, Abb. 42 i Walter Loeschke, Sanctus Cristophorus canineus, Erwin Redslob zum 70, Geburtstag, Berlin 1955, 34.

Odgovor na sve dileme o predstavljanju sv. Hristofora kao kinokefalusa, daje Ivan M. Đorđević u članku: Sveti Hristofor u srpskom zidnom slikarstvu, Zograf, Beograd 1980. god. na str. 65. i 66, upućuje na slovenski prevod Žitija sv. Hristofora (prevod sa grčkog originala – Synaxarium, 667-670). Znači, u Lesnovskom Prologu, Žitije sv. Hristofora predstavlja prevod prvog dijela grčkog žitija, i u njemu se pripovijedaju dva čuda: Prvo govori da je Hristofor imao PSEĆU glavu, da je jeo ljude i da nije mogao da govori (grčki)... Hristofor se pomolio, pa mu je Gospod poslao anđela, i on je progovorio(grčki)... To bi bilo razrješenje “zagonetke” u predstavljanju sv. Hristofora kao kinokefalosa sa ikonostasa u Gradištu.

160 R. Vujičić, n. d., str. 165. 161 Radove na konzervaciji ikonostasa izveo je RZZSK sa Cetinja, a novu oltarsku

pregradu osmislili su: V. J. Đurić i Z. Gagović, a realizovao M. Pravilović. 162 R. Vujičić, n. d., str. 198, 199. i 200. 163 D. Medaković, Manastir Savina, str. 63; Vojislav J. Đurić, Savina, Beograd 1977, na str.

��


XXII, kao autora navodi Konstantina Konta, te godinu nastanka-1704. 164 V. J. Đurić, n. d.; D. Medaković je datuje u 1703. god. 165 R. Vujičić, n. d., str. 139. navodi: Ivan Kukuljević-Sakcinski, Slovnik umjetnikah

jugoslavenskih, Zagreb 1858, str. 63. 166 Da bi se postigao utisak zlata na ikonama i ikonostasima koji su posrebreni,

premazivene su žutim lakom koji se pravio od “sandaraka” i “sarisampri”. Dionizije savjetuje: “lakiraj srebro i ono će biti zlato”. Taj premaz je sa krsta uklonjen sedamdesetih godina, zajedno sa prljavštinom.

167 S. Petković, ELU 3, Zagreb 1964, str. 553. 168 Konzervaciju djelova ikonostasa i njihovu postavku kvalitetno je izveo Vasilije

Mustur, konzervator iz Beograda, porijeklom iz Đenovića. 169 D. Medaković, Putevi... str. 278. 170 Dr Miodrag Kolarić, ELU 3, Zagreb 1964 str. 291; D. Medaković, Putevi... str. 286. 171 Dragiša Milosavljević, Zaostavština slikarske porodice Lazović, Priboj 1990. str. 22. 172 Isto, str. 23, Milosavljević kao godinu nastanka ikonostasa navodi sredinu devete

decenije XVIII vijeka, i kao anhimandrita imenuje Milentija Maksimovića; Dr. Miodrag Kolarić, ELU 3; S. Petković, Manastir Sveta Trojica kod Pljevalja, Beograd 1974. str. 119, pretpostavljaju 1806/1807. god a kao arhimandrita imenuje Milentija Mihailovića.

173 D. Milosavljević, n. d. str. 25174 D. Medaković, n. d., str. 287, - ostavlja mogućnost i neke dubrovačke radionice. 175 D. Milosavljević, n. d., str. 16; D. Medaković, Manastir Savina, na str. 53 daje ugovor o

izradi ikonostasa, čiju transkripciju ćemo dati u poglavlju o ovom ikonostasu. 176 Dr. Miodrag Kolarić, ELU 3; D. Milosavljević, n. d., str. 28. 177 Dejan Medaković, Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 286; Vojislav J. Đurić,

Savina, Beograd 1977, str. XXIV; Dušanka Sjerković Moškov, Manastir Savina (separat) str. 139; Dejan Medaković, Manastir Savina, Beograd 1978, str. 53-60.

178 D. Medaković, M. Savina str. 54. 179 Isto, str. 59. 180 Isto. 181 Isto,; Ikonostas je osamdesetih godina prošlog vijeka konzerviran od strane RZZSK

sa Cetinja., 182 D. Medaković, Savina.. str. 59183 V. J. Đurić, Upotrazi za delom slikara Andrije Raičevića, Starine Crne Gore I, Cetinje

1963184 V. J. Đurić, Još jednom o slikaru Andriji Raičeviću, Starine Crne Gore II, Cetinje

1964 185 S. Petković, n. d., str 119 i 120. 186 Isto187 Neaga Graur, n. d., str. 73. 188 S. Petković, n. d., str. 121. 189 Isto. 190 Ova pojava zapažena je i u punom procvatu Vizantije. Na perifernim dijelovima

carstva, u nedostatku sredstava i majstora za izradu luksuznih ikonostasa u mermeru, emajlu ili srebru, izrađivani su pseudo ikonostasi, zidani i freskopisani.

��0

Zdravko Gagović

(Vidi: Gordana Babić, n. d., str. 10). 191 Dokumentacija Zavoda uz dobar opis ikonostasa u Očinićima, pripisuje ga Jovu ili

Ivu Rafailoviću, sa čime smo u potpunosti saglasni. Naš opis, osim na sopstvena zapažanja oslanja se i na ovaj opis.

192 Postavljanjem sondi uočili smo postojanje ostataka fresko - dekoracije pa je potrebno ukloniti krečne naslage i konzervirati ostatke fresaka.

193 Današnji izgled ikonostasa je rezultat radova na njegovoj obnovi iz 1910. godine, koju su izveli braća Đinovski. Nivo te obnove nije nam poznat, ali danas ikone i ikonostas imaju karakter njihovog rada.

194 U pisanju o zografskoj porodici Đinovski koristili smo podatke iz knjige Анга Капиџик, Брака Гиновски зографи во Црна Гора, Скопје 1999;, gdje je osim brojnih i iscrpnih podataka, opisano i cjelokupno njihovo stvaralaštvo.

195 Draginja Kujović, Crkveni spomenici Kolašina i okoline, Nikšić 1989, str. 25. 196 Misli se na Berlinski ugovor 1878. god., do tada su Đinovski izradili ikonostase za

crkvu Sv. Nikole u Vukovcima, 1872/73; Sv. Nikole u Baru, 1782. god; Sv. Nikole na Vranjini, 1873. god.; Sv Velikomučeniku Đorđu na Meterizima, 1876/77. i Sv. Velikomučeniku Dimitriju na Ugnjima, 1877. god.

197 Vasilije je imao još dvojicu sinova: Ljubomira, bankarskog činovnika i Velimira, koji je bio u crnogorskoj vojsci, ali je mlad umro.

198 Anđa Kapičić, n. d., str. 25. 199 Isto, str. 25. 200 Isto, str. 23. 201 Isto, -spisak je preuzet iz navedene knjige. 202 Isto,; pored A. Kapičić, kratke tekstove o ikonostasu sa našim crtežom objavili su:

Ljubomir Kapisoda, Vlaška crkva, Starine Crne Gore, Cetinje 1975. str. 280, 281. i 284; Dušan Martinović i Uroš Martinović, Cetinje, spomenici arhitekture, Cetinje 1980, str. 118.

203 Sudbinu trajnosti crnogorskih ikonostasa mogu ilustrovati iz literature poznati ikonostasi manastira Vranjina: Novosagrađena crkva dobija prvi ikonostas 1864/65, rad posljednjih izdanaka risanske radionice; već 1879. zamjenjuje ga ikonostas Đinovskih; Početkom XX vijeka- ruski te, konačno 1930. ikonostas Blaža Vujovića. Oštećene ikone su danas na konzervaciji negdje u Podgorici. I pored drugačijih zaključaka u literaturi, naše skromno mišljenje je da je Vujović napravio samo oltarsku pregradu a da su ikone sa onog ruskog ikonostasa. Ikone je Vujović možda samo popravljao.

204 Ikonostas je u vidu sklapajućeg paravana, i danas je u crkvi Sv. Nikole pod Bijelom Gorom kod Ulcinja, postavljen kao fiksni, u izmijenjenoj konfiguraciji, čime je izgubio portativni karakter.

205 Dušan i Uroš Martinović, n. d., str 120, 121. i 122. 206 A. P. Rovinski, n. d., tom IV, str. 160. i 161. 207 A. Kapičić, n. d., str. 64. 208 Isto, str. 75. 209 Draginja Kujović, n. d., str. 23. 210 Isto, str. 27. 211 Isto, str. 10; Veljko Đurić, Slikari i vajari Crne Gore, Cetinje 1964, str. 10. i 146. 212 Lucija Đurašković, Put ka vječnome, “Pobjeda”, 21. avgust 2004; Današnji izgled

ikonostasa ne sadrži sučeljene aždaje, no naša dokumentacija iz početka osamdesetih

��


godina ih je evidentirala, pa smo ih tako i predstavili na crtežu. 213 Isto. 214 Isto. 215 Mladen S. Crnogorčević, Manastiri i crkve u općini budvanskoj, (preštampano iz

Glasnika), Zadar 1901,: popis većine ikonostasa koji danas ne postoje preuzet je iz ove knjižice.

216 Veljko Đurić, n. d., str. 145. 217 Đoko Mazalić, ELU 1, Zagreb 1959, str. 411. 218 Đoko Mazalić, ELU 2, Zagreb 1962, str.. 661219 Veljko Đurić, n. d., str. 9. i 148. 220 Isto, str. 147; Veljko Đurić, ELU 2, str. 468.

��

Zdravko Gagović

��


INDEKS IMENA*

A

Albanci - 111Albanija - 94Aleksamen - 118Aleksandar I, ruski car - 114, 115Allexievich Lazzaro, Pittore - 65Ananije, iguman - 41Apokalipsa - 30Apoteoza Bogorodice - 65Arsenije IV Šakabenta, patrijarh - 47, 63Aspioti Nikola (Aspiotti Nicola) - 95, 97, 98, 100Atanasije, monah - 38Atina - 86, 99Atos - 68Austrija (Austrougarska) - 45, 49, 92

B

Babić Gordana - 110, 111, 112, 120Bach dr Ivan - 111Balkan - 13, 30, 31, 38, 45, 63, 64, 68Balkanska carica, drama - 78Balkanska izložba - 78Balšina crkva - 95Ban Mitrofan - 77, 81, 83, 84, 88Banjaluka - 99Baošići - 65, 70Bar - 120Barkov Konstantin Loginovič - 84Bas (Bassus) - 109Baumgartchner J.V. - 64Beč - 70, 99Belosave - 90Beograd - 32, 70, 90, 109-119Berane - 21Beri - 78Berlin - 118Berlinski ugovor - 120Bihor - 111Bijela -92Bijela Gora - 120Bijelo Polje - 6, 23, 24, 50, 64, 88, 115Bijelo Polje (Zeta) - 79

* Sastavila Milenija Vračar

��

Zdravko Gagović

Blace - 13, 75Blagovijesti - 18, 26, 32, 37, 44, 51-53, 58, 59, 60, 73, 81, 84, 91, 94, 99Blatina - 79, 89Bobija - 90Bocarić Anastasije - Anastas - 99Bocarić Špiro - 99Bogetići - 24, 79Bogorodica - 13, 16, 17, 18, 20, 26, 30, 31, 32, 34, 37, 38, 41, 44, 47, 48, 49, 53,

56, 58, 59, 60, 62, 68, 70, 72, 80, 81, 83, 84, 88, 94, 110Bogorodica Odigitrije - 20, 38, 49Bogorodica sa Hristom - 17, 24, 32, 38, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 58, 62, 76, 81,

83, 84, 88, 94, 97, 100, 103Bogorodica sa Hristom i arhanđelima - 51, 52Bogorodica sa Hristom i prorocima - 32, 50, 53Bogorodica sa prorocima - 26, 31, 44Bogorodičina crkva - 13, 31, 101, 105Bogorodičino kolo - 34, 115Boj na Kosovu, tragedija - 78Bojović Dušan - 89Bojović Maksim - 89Bojović Risto - 89Bojović Todor - 89Boka - 24, 25, 46, 47, 51, 63, 64, 65, 92, 95, 99, 100, 118Bokovo - 79Boljevići - 79Bornini - 106Bosna - 46Bosna i Hercegovina - 112Bosno, otac zografa Dimitrija - 25Botticielli - 64Brajići - 95Brajović D. - 115Bratstvo Sv. Đorđa Grčkog - 92Brijege - 79Brkić N. - 110, 112Brskovo - 111Budimlja - 21, 22, 38, 65, 72, 105, 111, 112Budisavci - 50, 51Budva - 92, 95, 98, 99Bugari - 111Bugarska - 46, 77Bukovik - 79Buronje - 78, 79

C

Carigrad - 17, 18Carigradska episkopija - 110Ceklin - 50, 75Cennini Cennino - 20, 111, 112Cetinje - 13, 37, 50, 52, 75, 76, 78, 80, 83, 90, 94, 99, 109, 111, 112, 114-120Cetinjski (Crnojevića) manastir - 13, 46, 50, 59, 78, 105, 115

��


Cetinjski vjesnik, novine - 78Crkolez - 24Crkva Dominikanskog manastira - 30Crkva Jeksa - 21, 112Crkva Preobraženja Hristovog - 79Crkva Rođenja Bogorodice - 79, 80, 81Crkva Roždestva Bogorodice - 49Crkva Sv. Andreje - 50, 75Crkva Sv. Arhanđela Mihaila - 89, 90Crkva Sv. Atanasija - 79Crkva Sv. Blagovještenja - 79, 95Crkva Sv. Dimitrija - 78, 79, 95Crkva Sv. Đorđa - 13, 34, 38, 47, 50, 52, 76, 78, 79, 89, 95Crkva Sv. Đorđa Grčkog - 92Crkva Sv. Eustahija - 48Crkva Sv. Georgija - 49, 50, 52, 53, 78Crkva Sv. Gospođe - 50, 92, 95, 101Crkva Sv. Ilije - 49, 50, 78, 79, 89, 90Crkva Sv. Jovana - 17, 18, 24, 41, 44, 49, 50, 56, 59, 60, 72, 75, 76, 81, 83, 84,

94, 95, 97, 103Crkva Sv. Jovana Bogoslova - 13Crkva Sv. Jovana Krstitelja - 13, 49, 75, 79, 89, 90, 109Crkva Sv. Jovana Preteče - 83Crkva Sv. Krsta - 99Crkva Sv. Lazara - 49Crkva Sv. Luke - 24, 47, 49, 50, 51, 101, 113Crkva Sv. Marka - 64, 79Crkva Sv. Mihaila - 50, 78, 79Crkva Sv. Neđelje - 50, 75, 95, 101Crkva Sv. Nikolaja - 37Crkva Sv. Nikolaja Čudotvorca - 115Crkva Sv. Nikole - 13, 22-24, 32, 37, 38, 44, 47-50, 53, 56, 59, 62, 65, 70, 75-

81, 83, 84, 89, 90, 95, 97, 98, 101, 105, 113, 115, 117, 118, 120Crkva Sv. Paraskeve - 78, 79, 84Crkva Sv. Petke - 47, 49, 95, 112Crkva Sv. Petra - 6, 44, 47, 75, 79, 115Crkva Sv. Petra Cetinjskog - 78, 79, 80, 81, 83, 88, 90Crkva Sv. Petra i Pavla - 13, 44, 47, 75, 92Crkva Sv. Preobraženja - 32, 83, 89Crkva Sv. Rize Bogorodice - 92Crkva Sv. Save - 78, 79, 97, 99Crkva Sv. Sergeja i Vakha - 65, 69, 70Crkva Sv. Simeona - 79Crkva Sv. Sofije - 17Crkva Sv. Spasa - 21, 48, 79, 90, 95Crkva Sv. Spiridona - 63, 70, 79Crkva Sv. Stefana - 6, 23, 32, 49, 50, 52, 63, 79, 99Crkva Sv. Tekle - 50, 75Crkva Sv. Tome - 6, 18, 49, 79Crkva Sv. Tripuna - 6Crkva Sv. Trojice - 21, 24, 25, 50, 51, 78, 79, 81, 89, 92, 94, 95, 97, 99, 100Crkva Sv. Vasilija Ostroškog - 47, 79, 80, 81, 83, 84, 86, 88, 116Crkva Sv. Vavedenja - 79

��

Zdravko Gagović

Crkva Sv. Velikomučenika Dimitrija - 120Crkva Sv. Velikomučenika Đorđa - 120Crkva Sv. Vrači - 79Crkva Uspenja Bogorodice - 13, 26, 31, 32, 47, 49, 56, 59, 65, 75, 78, 79, 89,

90, 116Crkva Vaznesenja Hristovog - 79Crkvine - 79Crna Gora - 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 41, 45, 47, 51, 65, 70, 75, 76, 77, 78,

86, 90, 91, 99, 101, 106, 109, 111, 112, 115, 116, 117, 118, 119, 120Crnogorčević Mladen S. - 121Crnogorka, časopis - 77Crnogorska mitropolija - 90Crnojevića štamparija - 70Crnojevići, dinastija - 19, 46, 70, 111Crnojević Ivan - 13, 14Crnojević Stefan - 111Cvijeti - 83

Č

Češljari - 78Čevo - 84Čilikov Aleksandar - 117Čolanović Marko - 90Čolanović Petar - 77, 89Čolanović Vaso - 90

Ć

Ćeklići - 90Ćetković Maja - 106, 113Ćićići - 38Ćipur - 84, 105

D

Dalmacija - 30, 46Danica, majka zografa Dimitrija - 25Danilovgrad - 6Danj - 111David, car - prorok - 37, 52, 53David, djed zografa Dimitrija - 58Debeli brijeg - 92Deizis - 17, 18, 22, 25, 30, 34, 38, 41, 44, 45, 48, 49, 52, 56, 58, 60, 62, 72, 112Didron - Schafer Cf. - 118Dimitrije daskal-24, 25, 37, 44-51, 53, 58, 60, 64, 76, 78, 79, 89, 113, 116, 118Dimitrije velikomučenik - 83Dimitrijević, prof. - 114Dimitrijevići- Rafailovići - 51, 59, 63, 75, 101, 105Dimitrijević Danil(o) - 48, 49Dimitrijević Đorđe - 48, 49

��


Dimitrijević Gavrilo - 23, 47, 48, 49, 116Dimitrijević Rafailo - 48, 49, 51, 52, 53, 56, 58, 59, 60, 65, 75, 118Dionisije, živopisac - 20, 110Djela apostolska - 23Dobrićevo - 22, 49Dobrska Župa - 79Dobrsko Selo - 84Dodoši - 78Doljani - 5Donje Kruševo - 114Donji Brčeli - 79, 80Donji Kokoti - 79Donji Pobori - 95Drač - 99Dragićević Risto - 117Dragovoljići - 21Drenoštica - 24Drivast - 111Drušići - 79Dubova - 79Dubrovnik - 30, 95Dugi Do - 79, 89Duklja - 5, 105Dupilo - 50, 75, 78Durmitor - 115Dvanaest apostola - 30, 38Dvanaest praznika - 34

Đ

Đalovića klisura - 37Đenovići - 52, 63, 79, 119Đinovići - 79Đinovski (braća) - 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 89, 106, 117, 120Đinovski Aleksandar - 77, 78, 80Đinovski Krsto - 77Đinovski Ljubomir - 120Đinovski Milivoje - 78Đinovski Panajot - 77Đinovski Teofil - 78, 79, 80Đinovski Vasilije - 78, 79, 80, 81, 83, 88, 89Đinovski Velimir - 120Đorđe velikomučenik - 83Đorđević Ivan M. - 118Đorđević Petar - 112Đukanović Marko - 86Đuranović Špiro - 99Đurašković Lucija - 120Đurići - 99Đurić Jelica - 115Đurić Veljko - 120Đurić Vojislav J. - 112, 113, 116, 118, 119, 120, 121

��

Zdravko Gagović

E

Elvira - 15Erakovići - 79Erminija - 110Eusevije, episkop - 15Evanđelska propovijed - 111Evanđelje - 111Evropa - 13, 38, 63, 64

F

Frčkovski Đurčin - 77Frutak - 79Fundina - 79

G

Gacko - 21, 112Gagović (Joanovič - Ruđić) Arsenije, arhimandrit - 114, 115Gagović Zdravko -114, 118Galicin - 115Gavrilo, arhanđel - 26, 37, 38, 44, 52, 53, 58, 70, 80, 84, 88, 94Gavrilo, monah - 30Georgije, krstar - 30Georgije, zograf - 26Giotto - 20, 111Glavati - 48, 79Glizica - 79Gornja Selca - 79Gornje Kruševo - 47, 115Gornji Grbalj - 48, 50Gorovići - 50Graber J. -118Građani - 49, 75Granada - 15Graur Neaga - 115, 119Grbalj - 48, 50Grci - 92, 111Grčka - 86Gregović Marko - 94, 99Grifon - 109Gusinje - 89

H

Hadži - Maksim, patrijarh - 25Helena - 109Herceg - Novi - 6, 64, 65, 69, 101, 111, 115Hercegovci - 111Hercegovina - 65, 70, 115

��


Homer - 109Horacije - 109Horos (Bogorodičino kolo) - 115Hrist - 13, 15-18, 20, 24, 26, 30-32, 38, 44-47, 49-53, 56, 58-60, 62, 68, 70, 73,

76, 78, 81, 83, 84, 88, 94, 97, 100, 103, 109, 110, 115, 118Hristos poučava u hramu - 68Hristova čuda - 97Hrist Pantokrator - 38, 94Hrist sa apostolima - 26Hrist sudija - 17Hrvatska - 46Hvojnica - 21, 112

I

Ilija, prorok - 26Ilijaš - 99Ilinski Do - 78Ilirija - 46Ilirik - 19Istok - 24Isus Nevin - 26Italija - 65Ivanišević Rajka - 115

J

Jadran - 30Jelena, carica - 97Jerihon - 26Jevanđelje Divoša Tihoradića - 38Jevreji - 26Jošica - 99Jovan, apostol - 30, 34Jovan, jevanđelist - 41Jovan - Kozma - 21-25, 31, 32, 34, 37, 38, 41, 44, 47, 51, 56, 70, 105, 112, 113Jovan Krstitelj - 52, 53, 56, 89, 94, 97Jovan, patrijarh - 26, 30, 113Jovan Preteča - 30, 31, 38, 44, 45, 47, 48, 60, 95, 116Jugoslavija - 115, 116Justinijan, car - 17

K

Kajmaković Zdravko - 112Kalanj Pavle - 118Kapela Sv. Nikole - 24Kapičić A. - 120Kapisoda Ljubomir - 120Karlo V Španski - 92Karlovačka mitropolija - 45, 62, 63, 68, 79

��0

Zdravko Gagović

Karlovo - 77Katurić J., kaluđer - 95Kesarija - 15Katedrala Sv. Marka - 64 Kijev - 45, 99Kipar - 17Kirišević Vladimir - 101Klenj - 89Kolarić dr Miodrag - 119Kolašin - 78, 79, 89, 113, 120Kom -78Komneni - 46Konsistorij(a) - 76, 78, 80, 81Konsistorij nikšićki -89Konstancija - 15Konstantin, car - 84Konstantin Veliki - 58Kontarin Konstantin - 58Kont(o) Konstantin - 119Korać Vojislav - 109Korčula - 30Kosače - 14, 46Kosijeri - 78Kosor - 50, 79Kosorić - 90Kosovo - 50, 78Košljun - 95Kotor - 6, 47, 49, 50, 113Kovačević Predrag V. - 117Kovači - 50Krajnji Do - 78Kralje - 79Krf - 49, 95Krit - 17, 19, 92Krmčija - 21Krštenje - 62, 83Krtole - 99Krunisanje Bogorodice - 72Krusi - 79Kruševac - 78Kuči - 50, 111Kufin - 92Kujović Draginja - 120Kukuljević - Sakcinski Ivan - 59, 65, 119Kuti - 6, 18, 49

L

Lastva - 48Lazović Aleksije - 52, 58, 59, 62, 64, 65, 69, 92, 99Lazovići - 63, 65, 69, 70, 73, 92, 106, 111, 119Lazović Simeon - 64, 65, 68, 72

��


Ledino jaje - 109Leontije, mitropolit - 34Lesnovski Prolog - 118 Levant - 68, 92Loeschke Walter - 118London - 78Longin - 23, 31, 32, 34, 37, 70, 72, 97, 105, 113, 114Lovćen - 79, 89, 113Luka, jevanđelist - 16, 24, 41Luka, pop - 117Luštica - 47, 49

LJ

Ljesar Luka Ivanov - 115Lješevići - 49, 50Lješkopolje - 79Ljiljana, baba zografa Dimitrija - 25Ljubibratić- Ruđić Savatije, mitropolit - 31, 47, 115Ljubinković Radivoje - 109Ljubotinj - 79, 90

M

Madžarović Georgije - 94Mahala - 79Makedonija - 46, 76, 77, 106, 113Maksim, patrijarh - 24Maksimović J. - 109Maksimović Milentije, arhimandrit - 64Maksim, patrijarh - 32Malbaša Predrag - 109Manastir Banja - 49, 51, 65, 111Manastir Bijela - 79, 89Manastir Blagoveštenja Rudničkog -70Manastir Brčeli - 49, 81Manastir Brezojevica - 89Manastir Ćelija Piperska - 64, 79Manastir Dečani - 32, 64, 65Manastir Dobrićevo - 22, 49Manastir Dobrilovina - 89Manastir Donji Brčeli - 80Manastir Donji Ostrog - 78, 79Manastir Dubočica - 25, 41, 44, 45, 46, 47, 51, 60, 105, 113, 115Manastir Đurđevi Stupovi - 89Manastir Gornji Brčeli - 51, 79, 89Manastir Gračanica - 32Manastir Gradište - 21, 22, 49, 50, 51, 52, 53, 56, 65, 95, 111, 117, 118Manastir Hilandar - 22, 23, 45, 70, 112, 113Manastir Kom - 89Manastir Kosijerevo - 79

��

Zdravko Gagović

Manastir Lomnica - 32Manastir Mileševa - 32, 89, 114Manastir Morača - 13, 20-26, 30, 31, 46-48, 58, 109, 112, 113, 114, 116Manastir Nikoljac- 23, 25, 50, 51, 52, 59, 62, 64, 65, 92Manastir Ostrog - 24, 79, 95Manastir Piva - 21, 25, 30, 31, 32, 48, 89, 111, 112, 114, 115Manastir Podlastva - 5, 101, 109Manastir Podmaine - 49, 95, 111Manastir Podmalinsko -13, 79Manastir Podostrog - 101Manastir Podvrh - 21, 23, 24, 37, 38, 41, 44, 51, 58-60, 72, 105, 112, 113, 115, 117Manastir Praskvica - 24, 25, 46, 50, 95, 98Manastir Reževići - 65, 70, 92, 99, 111Manastir Savina - 48, 51, 56, 64, 65, 68, 69, 72, 116, 118, 119Manastir Sirogojno - 64Manastir Stanjevići - 50, 51, 75Manastir Studenica - 32, 65Manastir Sv. Arhanđela -21Manastir Sv. Nikole Dabarskog - 32Manastir Sv. Trojice Pljevaljske - 21, 22, 25, 34, 64, 65, 70, 72, 76, 80, 84, 89, 119Manastir Šudikova - 21Manastir Topla - 92, 95Manastir Velika Hoča - 32Manastir Vranjina - 120Manastir Ždrebaonik -79Manastir Žitomislić - 22, 24, 47, 51, 58Marija Magdalena - 97Marko, jevanđelist - 41Marković dr Čedomir - 101, 109Martinići - 79, 89, 109Martinićka gradina - 6Martinović Dušan - 120Martinović Uroš - 120Mataguži -79Matej, jevanđelist - 41Mazalić Đoko -117, 121Mažići - 92Medaković Dejan - 111, 116, 117, 118, 119Medojević Jovo - 109, 113, 115Medun - 89, 111Mehmed II Osvajač, sultan - 19, 41Meštrovićeva zbirka - 49Meterizi - 78, 120Mihail(o), arhanđel - 26, 52, 53, 81, 84, 88, 94, 113Mihailović Božo Đ. - 114, 115Mihailović Milentije, arhimandrit -64, 72, 119 Mijokusovići - 79Mijović Pavle - 109, 111, 113, 115, 116, 117Milanović Đ. - 115Milanski edikt o tolernaciji - 5Milići - 64Milić Lazar - 64Milija, vojvoda - 21

��


Milos - 92Milosavljević Dragiša - 111, 112, 119Milošević Avakum, iguman - 64, 72Milošević Desanka - 113, 116, 117Milović dr Jevto - 116Minhen -70Mioljica - 89, 90Mioska - 25, 113Misail, jeromonah - 34Mitrofanović Georgije - 22, 30, 31, 70, 105, 112Mitropolija cetinjska - 19, 89, 90Mlečići (Mlečani)- 19Mletačka Republika - 46Mojdež - 101Molitva u Getsemanskom vrtu - 68Momirović Petar - 115Mratinje - 115Mrke - 79Mrkovi - 49Mrtvo Duboko - 89Mustur Vasilije - 119Muzej Vrbaske Banovine - 99Muzej za umjetnički obrt - 49

N

Narodni muzej (Beograd) - 49, 51Narodni muzej (Cetinje) - 49, 52Nedremano oko - 26, 38, 44, 49, 58, 62Negri - 77Nerukotvoreni ubrus - 95Nešković Jovan - 101, 109Nevjerstvo Tomino - 68Nikolja - 111Nikon, patrijarh - 21Nikšić - 21, 79, 86, 120Nišići - 99Nova Varoš - 64Novi Pazar - 76, 77Novi Sad - 23, 70, 109, 112, 113, 118Novo Selo - 79Novoselje - 99

Nj

Njeguši - 49, 50, 75, 90, 95Njive - 78

O

Očinići - 13, 75, 120

��

Zdravko Gagović

Odesa - 115Onogošt - 111, 112Orahovac - 99Orahovo - 79Orasi - 78Orja Luka - 79

P

Pajsije, patrijarh - 34Palatin - 118Palestina - 32Pariz - 38, 115Paštrovići - 22, 49, 117Peć - 24, 31, 113Pećka patrijaršija - 19, 24, 50Pejović Tatjana - 109, 115, 116, 118Pelev Brijeg - 79, 89Petar Veliki, ruski car - 114Petković dr Vladimir R. - 115Petković Sreten - 109, 111, 112, 113, 114, 116, 119Petrograd - 70Petrovac na Moru - 49, 50, 99, 118Petrovići, selo - 79Petrović Njegoš Danilo, knjaz - 76Petrović Njegoš Nikola I - 76, 78, 80, 81, 86, 106Petrović Njegoš Petar II - 75Piva, oblast - 32, 49Pljevlja (Taslidža) - 22, 65, 70, 72, 89, 111, 113, 119Pobrđe - 13Poda - 65, 69Podgorica (Depedogen) - 77, 78, 90, 111, 120Popovići, selo - 64Popratnica - 78Porta - 19Pošćenje - 13Praevalis (Prevalitana) - 5Prača - 99Prag - 70Pravilović M. - 118Prčanj - 99Predić Uroš - 86Preobraženski, ruski prof. - 86Preobraženje - 32, 83Prevlaka - 5, 78Priboj - 65, 111, 119Prijepolje - 109, 113Primorje - 6, 19, 46, 70, 73, 92, 95, 98, 99Progonovići - 78

��


R

Radovanići - 49, 52Radojčić Svetozar - 5, 111, 112, 113, 114, 118Radojković Bojana - 115Radovići - 92Radović Živko - 114Radul zograf - 23, 24, 25, 38, 41, 44, 45, 46, 47, 50, 51, 58, 60, 62, 70, 113, 117Rafailovići, zografi - 49, 52, 63Rafailović Ivo (Hristoforov) - 50, 76, 120Rafailović Jovo (Hristoforov) - 50, 76, 120Rafailović Petar - 49Rafailović Vasilije - 50, 53Rafailović - Vasiljević Đorđe - 50, 56, 75Rafailović - Vasiljević Hristofor - 50, 56, 75, 117Raičević Andrija - 70, 119Raičevići - 79, 89Raičević Slobodan - 112Rakić Svetlana - 112, 113, 114, 117Rakić Zoran - 113Raspeće - 30, 32, 34, 41, 44, 48, 49, 50, 53, 56, 59, 60, 62, 70, 72, 76, 80, 81, 83,

84, 94, 97, 100, 103Raška - 46Reich - 118Relezi - 78Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - 37, 94, 109, 114, 115, 117,

118, 119Resna - 90Reževići - 70, 92, 111Riječki Grad - 78Rijeka Crnojevića - 21, 112Rim - 25Risan - 25, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 92, 101, 111, 113Risanska ikonopisna škola - 46Rođenje Bogorodice - 47, 83Rođenje Hristovo - 47, 83Roganović Ilarion, mitropolit - 76, 77, 80Rogatica - 99Rovinski P. A. - 109, 120Rusija - 21, 77, 88, 90, 106, 115Ruski sveti sinod - 86, 114, 115Rvaši - 78

S

Samardžić Radovan - 111Sarajevo - 24, 50, 65, 99Sedmi vaseljenski sabor - 110Sedobra - 89Senecije, episkop - 109Set - 118Simeon, iguman - 32

��

Zdravko Gagović

Simonović Nikifor, iguman - 115Singra Andrej - 86Siricije, papa - 109Sjerković - Moškov Dušanka - 119Skadar - 109Skovran Anika - 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117Slatina - 79Slavonija - 46Slovnik- 59, 65, 119Smokovac - 101Smokovići - 90Smrt Bogorodice - 32Soko - 13, 75, 109Sokolovići - Ruđići - 114Sokolović Makarije - 19Sokolović Mehmed - paša - 19, 111Solomon, car - prorok - 37, 52, 53, 58, 94Solun - 99Sotonići - 79Spič - 99Split - 30, 118Spuž - 79Srbija - 46Sretenje - 32, 83Srpska - 78, 109, 117Stanisaljevići - 79Stanišići -95Stara pravoslavna crkva - 50Stara Srbija - 113Starčeva Gorica - 101Stari Vlah - 64, 65Stefan, arhiđakon - 81, 88Stefan Dečanski - 114Stefan, iguman i jeromonah - 38Stefan, prvomučenik - 116Stematografija - 77Stijena Piperska - 78Stojanović Ljubomir - 112Stojković Lazar - 109Strahinja, pop - 21, 22, 25, 26, 30, 31, 38, 72, 105, 112Stratimirovići - 69Subotić Gojko - 109Sušćepan - 6Sušnjak - 95Sutvara - 50Sv. Gora - 20Sv. Arsenije - 97, 100Sv. Dimitrije - 78, 79, 95Sv. Đorđe - 13, 47, 50, 78, 79, 89, 95Sveta Gora - 20Sveti oci - 111Sveti Stefan - 111Sv. Haralampije - 118

��


Sv. Hristofor - 47, 53, 117, 118Sv. Jovan - 17, 41, 44, 56, 59, 60, 72, 81, 83, 84, 94, 97, 103Sv. Jovan Krstitelj - 13, 49, 75, 79, 89, 90Sv. Jovan Preteča - 83Sv. Luka - 24Sv. Nikola - 13, 22, 24, 32, 37, 47-50, 53, 56, 59, 65, 75, 77-81, 84, 89, 90, 95,

101, 105, 113, 115, 117, 120Sv. oci - 90Sv. Petar Cetinjski Čudotvorac - 78, 79, 80, 81, 88, 90Sv. Petka - 47Sv. Sava - 23, 49, 78, 79, 97, 99Sv. Sava Osvećeni - 49Sv. Sava Srpski - 23Sv. Sebastijan - 23Sv. Sergej i Vakho - 65, 69, 70Sv. Simeon - 79Sv. Spiridon - 63, 79Sv. Srđ i Vakho - 23Sv. Stefan - 23, 32Sveti Stefan, grad - 111Sv. Stefan Piperski - 78, 116Sv. Tri jerarha - 48Sv. Tripun - 23Sv. Trojica, ikona - 21, 24, 25, 50, 51, 78, 79, 89, 92, 95, 99Sv. Trojica, praznik - 34Sv. Trojica (Sergejevska Lavra) - 76Sv. Vasilije Ostroški Čudotvorac - 47, 79, 80, 81, 83, 84, 86

Š

Šabani - 79Šara - 113Šavnik - 13, 75, 89, 90Šćepan - Polje - 13, 70Šibenik - 65Šišići - 47, 50Španija - 15Štitarica - 89

T

Tajna večera - 80, 81, 83, 84, 86, 88, 97Tara - 21Teodor, iguman - 21Teodosije, iguman - 34, 44Teodosije, pisac - 23Tertulijan - 118Taslidža - 111Titograd - 109, 113Tivat - 5Toci (Tolac) - 70Tomanović Simo Milutinov, ikona-čitulja - 48

��

Zdravko Gagović

Tomić Gordana - 113, 115Tomići - 79Toskana - 30Trebinje - 115Tri svetitelja - 113Trogir - 30Trojanski rat - 109Trst - 99Trimorfon - 18Tujkovići - 50Tujković Maksim - 50, 51, 52, 59, 60, 62, 63, 65, 75, 117Turci - 19, 111, 113, 114Turska - 13, 90

U

Ubli - 79Ugnji - 78Uffizi, palata - 64Ulazak Hrista u Jerusalim - 32Ulcinj - 6, 84, 101, 120Ukrajina - 68Umbrija - 30Uspenje Bogorodice - 26, 31, 32, 34, 47, 48, 68, 116Uspenjska crkva - 34Utrg - 78

V

Valjevo - 101Van Haamskerck Maarten - 64Vasari - 64Vasilije, iguman - 34Vasilije, mitropolit - 34Vasilije Veliki - 16 Vasiljev Ljupka - 115Vaskrsenje - 32, 83Vaskrsenje Lazarevo - 32Vavedenje - 32Vaznesenje - 32, 83Večera u Emausu - 97Velika savinska crkva - 64, 65Veliki Deizis - 22, 30, 44Veliki praznici - 18, 34, 83, 86, 88, 94, 97Velja Gora - 79Velje Duboko - 90Venecija - 19, 68, 92, 99, 113Venecijanci - 48Venezijan Paolo - 30Vignjevići - 79Vilusi - 90Visarion, arhiepiskop - 92

��


Vizantija - 14, 17, 20, 37, 69, 75, 101, 119Vizantijsko carstvo - 13Vlaška crkva - 78, 80, 81, 120Vojvodić Ivan - Gerasim, eklisijarh - 34Voljavac - 101Vraćenovići - 49Vranovići - 50Vranje - 77Vranjina - 78, 84, 90, 120Vrba - 78Vrbica Mihailo - 90Vrela - 13, 75Vrhobrezica - 70Vujičić Avesalom, jeromonah - 25Vujičić Rajko - 109, 111-113, 115-119Vujičić Vaso - 89Vujović Blažo - 90, 120Vujović Marko Đurov - 90Vukašević Labud - 90Vukčić - Kosača Šćepan - 13Vukovci - 78, 120Vuković Božidar - 92Vuksan, priložnik - 31

W

Wien - 118

Z

Zabes - 78Zabrđe - 49, 50Začir - 78Zadar - 30, 121Zagora - 50, 79Zagrađe - 13Zagreb - 65, 109-111, 113, 115-117, 119, 121Zaječar - 90Zavala - 22Zdravković Ivan - 109Zetiri Naum - 92, 94, 95, 99Zlatibor - 64Zupci - 79

Ž

Žabljak - 79, 111Žafarović Hristofor - 77Žarkovo - 115Žitije sv. Hristofora - 118Živković Dragoje - 109, 111Žugić Sava - 89, 90

��0

Zdravko Gagović

��


IZ RECENZIJA

…Kao iskusni konzervator i restaurator, a uz to afirmisani slikar, Gagović je u spoju te dvije vokacije godinama uporno sakupljao građu za ovo svoje djelo. Posebnu pažnju je s pravom koncentrisao na kamene oltarne pregrade iz doba preromanike (9-12 v.), na rezbarene i slikane ikonostase postvizantijske epohe (17-19 v.), na neke ikonografske i umjetničke specifičnosti, te na njihove autore.

Fragmente kamenih oltarnih pregrada, parapetne ploče, grede i stubići pronađeni u primorskim crkvama (Sv. Stefan u Sušćepanu, Sv. Toma u Kutima, na Prevlaci i drugdje), kao i onim u unutrašnjosti ( Martinićka gradina, Sv. Petar u Bijelom Polju ), Gagović je- pored akribičnih opisa i jasnih crteža - tamo gdje je to bilo moguće dopunio nedostajućim detaljima. Ponegdje je uspješno izvršio i kompletnu rekonstrukciju prvobitnog izgleda što, zapravo, predstavlja virtuelnu restituciju tih spomenika. Na taj način je postignut pregledniji izgled uz potpuniji i sugestivniji uvid u ikonografski repertoar…

…Pored ikonografskih osobenosti pojedinih ikonopisaca Gagović, uz poštovanje ranijih istraživanja, uspješno proniče i raspravlja o njihovim likovnim osobenostima – od Longina, Georgija Mitrofanovića, Jovana- Kozme, zografa Radula, do braće Đinovski kao posljednjih izdanaka autentične rezbe na našim prostorima.

Pored čitavih ikonostasa Gagovića zanimaju i karakteristični detalji kao i pojedinačni svetitelji. Na njima uočava i minuciozno iscrtava sve detalje, pa i one koji se na fotografiji ne mogu uočiti To daje posebnu vrijednost njegovoj radnji koja, po mom mišljenju, predstavlja originalni pristup proučavanju i prezentiranju ovog segmenta naše kulturne baštine.

Iz svega navedenog smatram da knjiga Zdravka Gagovića, sadržajno i metodološki, predstavlja originalan i vrijedan doprinos problematici kojom se bavi...

Prof. dr Rajko Vujičić, istoričar umjetnosti

��

Zdravko Gagović

...Gagović je naš uvaženi slikar- konzervator i dugogodišnji kulturni poslenik. Autor je široj publici poznat i kao slikar srednje generacije, osobenog stila i likovne vokacije...

Radeći posao slikara- konzervatora dugi niz godina (nešto više od tri decenije zaposlen je u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture), Gagović je imao priliku da se neposredno upozna sa brojnim kulturno – istorijskim spomenicima i da na njima vrši stručnu sanaciju i rekonstrukciju, vraćajući im nekadašnji sjaj i ljepotu. Radio je to s posebnom pažnjom, krajnje profesionalno i s neskrivenim emocijama.Njegovi česti susreti sa sakralnim slikarstvom (živopisom i ikonopisom) uticali su na njegova nastojanja da ih približi savremenom čovjeku i da njihovu neprolaznu ljepotu i svježinu, iako su prohujali vjekovi, stavi u korice i razgrne pred očima šire crnogorske javnosti. Zasigurno, da je u tom nastojanju progovorila ona druga Gagovićeva vokacija, njegova potreba da se iskaže kičicom i perom. Okom suptilnog opservatora uspio je da minucioznim tretmanom zabilježi mnoge detalje, koji su, upravo zahvaljujući njemu, sagledani u pravom svijetlu.

Ovaj, po svemu sudeći originalan poduhvat, pored dosada brojnih publikovanih radova, značajnih knjiga i dostupne arhivske građe, znači jedan korak naprijed u obogaćivanju vlastite spoznaje naše povijesti i mogućnosti da potpunije proniknemo u vrijeme koje je davno prošlo. Danas, kada se vraćamo korijenima i kada se s razlogom preispituje crnogorska prošlost, od posebne je važnosti da to rade znalci, profesionalno i stručno. U ovom slučaju to je zbilja tako.

...Rukopis je pisan s velikom prepoznatljivošću, sistematično i deskriptivno. Uz tekst je priložen, kao posebni likovni dodatak, trideset i jedan crtež, koje je autor sigurno i precizno izveo i koji rukopisu daju posebnu vrijednost.

Srdačno podržavam inicijativu Zavoda za zaštitu spomenika kulture na Cetinju, u namjeri da objavi Gagovićev tekst, pisan dugim i strpljivim radom, popraćen adekvatnim crtežima, koji potvrđuju visoke umjetničke domete zografske umjetnosti, ali i našeg autora.

Anđe Kapičić, muzejski savjetnik

��


SADRŽAJ

KAMENE OLTARSKE PREGRADE ...................................................................... 5

IKONE I IKONOSTASI .......................................................................................... 15

ZLATNI VIJEK IKONOPISA I IKONOSTASA U CRNOJ GORI ..................... 19

IKONOSTAS MANASTIRA MORAČA .............................................................. 26

IKONOSTAS MANASTIRA PIVA ....................................................................... 31

IKONOSTAS CRKVE SV. NIKOLE U PODVRHU ............................................ 37

IKONOSTAS MANASTIRA DUBOČICA ........................................................... 41

RISANSKA IKONOPISAČKA RADIONICA ..................................................... 46

IKONOSTAS RAFAILA DIMITRIJEVIĆA U RADOVANIĆIMA ................... 52

IKONOSTAS VASILIJA RAFAILOVIĆA U GRADIŠTU .................................. 53

IKONOSTAS MALE SAVINSKE CRKVE ........................................................... 56

IKONOSTAS MAKSIMA TUJKOVIĆA U NIKOLJCU ..................................... 59

IKONOPISNA RADIONICA PORODICE LAZOVIĆ ....................................... 63

IKONOSTAS VELIKE SAVINSKE CRKVE ........................................................ 65

IKONOSTAS CRKVE SV. SERGEJA I VAKHA U PODIMA ........................... 69

IKONOSTAS MANASTIRA SV. TROJICE U PLJEVLJIMA ............................. 70

POČECI IZRADE IKONOSTASA U PODLOVĆENSKOJ CRNOJ GORI ....... 75

IKONOSTAS CRKVE SV. NIKOLE U OČINIĆIMA ......................................... 75

IKONOPISAČKA RADIONICA BRAĆE ĐINOVSKI ....................................... 77

IKONOSTAS VLAŠKE CRKVE NA CETINJU ................................................... 80

IKONOSTAS MANASTIRA BRČELI ................................................................... 81

IMPORTOVANI IKONOSTASI ............................................................................ 84

IKONOSTAS DVORSKE KAPELE NA ĆIPURU ............................................... 84

IKONOSTAS CRKVE SV. VASILIJA OSTROŠKOG U NIKŠIĆU .................... 86

IKONOSTASI DOMAĆIH IKONOPISACA ....................................................... 89

IMPORTOVANI IKONOSTASI U BOKI ............................................................. 92

IKONOSTAS CRKVE SV. TROJICE U BUDVI ................................................... 92

IKONOSTAS MANASTIRA PRASKVICA.......................................................... 95

IKONOSTASI ŠKOLOVANIH BOKELJSKIH SLIKARA .................................. 99

NOVI MILENIJUM, NOVI IKONOSTASI ........................................................ 101

NAPOMENE .......................................................................................................... 109

INDEKS IMENA ................................................................................................... 123

��

Zdravko Gagović

Zdravko Gagović, slikar–konzervator (Sarajevo, 1948.). Likovnu umjetnost je diplomirao na Pedagoškoj akademiji u Nikšiću. Specijalizovao je konzervaciju i restauraciju zidnog i štafelajnog slikarstva u Istituto Centrale del Restauro u Rimu. Od 1971. godine radi u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture na Cetinju.

Učestvovao je, uradio projekte ili rukovodio konzervatorsko–restauratorskim radovima na gotovo svim fresko – dekoracijama, ikonostasima i brojnim ikonama i štafelajnim slikama širom Crne Gore.

Učestvovao je u radu više jugoslovenskih i međunarodnih stručnih simpozijuma.

Autor je TV serijala “Zlatni vijek crnogorskih ikonostasa”.

Dobitnik je brojnih nagrada iz oblasti zaštite kulturne baštine: Povelje Saveza društava konzervatora Jugoslavije - Beograd 1975. god; Plakete sa Diplomom Saveza društava konzervatora Jugoslavije - Ohrid 1985. godine; nagrade Milorad Medić Udruženja konzervatora, restauratora i ljubitelja umetnosti Reantika- Beograd 2005. godine i drugih.

Član je ULUCG od 1982. godine. Učestvovao je na brojnim samostalnim i zajedničkim izložbama u zemlji i inostranstvu. Dobitnik je nagrade za slikarstvo “Lubarda, Milunović, Stijović”, za 2003. godinu.

Dobitnik je Druge nagrade na Prvom međunarodnom bijenalu male ikone – Sveti Stefan 2003. godine.

zdravko gagovic, crnogorski ikonostasi i njihovi tvorci

Documents