Teretiman 1001 TEMEL ESER

~

YAZAN HSEYiN RACi EFENDi

Zal!ra Mfts

BASKIYA HAZIRLAYAN ERTUGRUL DZDAG

TARiBC:E-i VAK'Ai ~ .

ZARA

Tercman gazetesinde hazrlanan bu eser Kervan Kitaplk A. . ofset tesislerinde baslmtr

1001 Temel Eser'i iftiharla sunuyoruz

Tarihimize mana, milli benliimize g ka-tan ktphaneler dolusu birbirinden seme eser-Iere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo-loji, felsefe, folklor gibi milli ruhu gelitiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin

altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir.

Gzden ve gnlden uzak kalm unutu1-maya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey

kaybetmeni, ounluu daha da ne'n kazan-m- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak

deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr.

Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurta-rp, nesillere ulatrmay planladk.

Sevinle karlayp, mitle alkladmz " 000 Temel Eser" serisi, Milli Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman oo Temel Eser" dizisini yaynlamaya karar verdik. " 000 Temel Eser" serisini

hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayatndaki geni imkanlarn oo Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gu-rurla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere

ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulu-nuyor. Milli deer ve manada her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art

dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin

yllk tarihimizin temelini~ mayasn gzler

nne sermek, onlar layk olduklar yere oturt-maktr.

Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den maddi hi bir kar beklemiyoruz. Karmz sadece gu-rur, iftihar, hizmet zevki olacaktr.

KEMAL ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

NDEKLER

Birka sz ll GR Yazarn hayat ve ahsiyeti 13 Eserin yazl ve neri 13 Eserin ksmlar ve deeri 14 Yazarn olu Necmi Raci Bey'in eseri 15 Eser hakknda yazlanlar 15 93 Harbi'nin ksa tarihi 19 93 Harbi'ne dair kaynaklar 31 ZAGRA MFTSNN HATIRALARI 35

Nairin ifadesi 39 Mellifin ifadesi 43

TARHE- VAK'A- ZARA 45 Rusyal gelmeden 57 Rusyal gelince 89

Kurtulu ve hicretin balamas 129 Bulgar mezalimi 169

Biti 189 HERCMERC- KlT'A- RUMELi 199 HCRETNAME 257 Hicretname'nin ~klamas 283 93 Harbi srasndaki Osmanl ordusu

hakknda ksa bilgiler 303

BRKA SZ

Bu kitap, yklan kutsal imparatorluumuzdaki ms-lman halkn ztrap destandr.

93 Harbi srasnda, Rumeli mslmanlarnn urad zulmleri, dt perianl ve ektii aclar dile getirir.

Hatralarn sahibi olan zat, bu hadiselerin iinde biz-zat yaam, yurdunu igal eden dmann elinde esir kalm, kurtulmu, byk ve mthi Rumeli muhacereti ile stanbul'a gmtr.

KltJrmfu4e yeniden kazandrmaya alltmz bu eser, milli ac ve milli kinin -bu kin dman kadar, hain

aydnlara kardr da- esiz bir abidesidir. Onun hitabmn, yeni nesillere bireyler anlatabllecei, ne gzel mid ...

"F'lli ylcu sulh uykusuna yatan millet-i merhumeyi, cedlerinin bu kanl maceras, biraz uyandra.bilse ... Eski mbarek topraklarn -hatta- hayaHni grebilen birka

kii karabilse ... Hi olmazsa, bu yerlerin eski sahipl-rinin torunl~rna dedesi'nin geldii yeri, oluna retmek borcunu hatrlatabilse ...

Kitabn batarafna koyduum Giri ksmnda, ese-rin tarihi ve corafi bakmlardan da analp takip olu-nabilmesi iin, anlatlan hazin vakalarn sebebi, 93 Har-bi'ne dair, hatrlatc bilgileri derledim. Sonuna ise, yine ayn dnce ile, ordumuzun harp yllarndaki kuruluu. na dair lzumlu birka not ve haddim olmayarak izmeye

altm bir Rumeli haritas ekledim. Eserin diline ancak gerektii kadar mdahale ederek, sadelet.ird;m. Cmle kuruluuna ve slfbuna dokunma. dm. Birinci kitaba fasl ve arabalklar kovdum. Man-zum olan nc kitab aynen dere edip, sonuna, akla.

12

masn ekledim. lk iki kitapta, metin arasnda rastlanan ayetlerin ve sonlardaki arapa biti dualannn yerine mealierini koydum; arapa ve farsa birka beyit ve ibli.-reyi ise almadm. Bunlarn dnda eserin metninde bir ilave, deiiklik veya karma yaPmadm. Dipnotlardan yldzla iaretli olanlar, eserin yazar ile nair olan oluna aittir.

Kitapta geen baz yer isimlerinin doru okunnas ve haritadaki mevkilerini bulmak g oldu. Bu i iin,

. Halil Sedes'in eserine ekli olan harp haritalar ile, es-kilerden, 1324'te Mekteb-i Fnin-u Harbiyye-i ahane matbaasnda tab' olunmu Avrupa-y Osmani Haritasm ve 1330'da ems Matbaasnda baslm Balkanllarn Hu-dut Haritasn, yenilerden ise, Harita Umum Mdi.irlnn 1956 basml Ttirkiye ve komular haritasn esas

aldm. Mehazlardaki okunu farklar elde olmayarak ese-re de aksetti.

Bana Trkiye Haritas'n litf eden, iyi insan, hari-tac yarbay M. Orhan Bayrak Bey He eski haritalar te-min eden aziz dost, sahhaf smail zdoan Bey'e teekkr borluyum.

Samimiyetinden baka bir deeri olmayan bu almamn, 93 Harbi'nde Lofa'nn Dzda yayasndan Bur-sa'ya gen muhterem ecdadm ile milletimin btn maz-lum ve ehitlerinin ruhlarnu rahmet vesilesi olmasn Rabb'imden dilerim.

M. ERTUGRUL DZDAG

GR

YAZAR VE ESERi HAKKINDA

YAZAKIN HAYATI VE AHSYETt Eserin yazan Hseyin Raci Efendi'nin hayatn kendi yazdklanndan renebildiimiz kadar biliyoruz. Kitabnda yazdklanna gre, yazarn babasnn ad Hasan, dede-sinin ad ise Mustafa'dr. Eski Zara'da yerlemi bir aile-nin ocuu olduu anl~lyor. Bur8.cla evi ve fnn vardr.

Eski Zara'da mftlk ve Rtiye Mektebi muallim-lii yapmtr. 93 Harbi srasnda mft olmayp yalnz' muallimlik ettii, aynca, dostu olan bir zattan mft ola-rak bahsetmesinden anlalyor. Fakl'\t Arapa biti yazsnda da kendisinden mft olarak bahsetmektedir.

Ruslarn Eski Zara\Ya girmesinden sonra, kasabann ileri gelenleriyle beraber hkmet konanda haps olun-

mutur. Sleyman Paa kuvvetlerinin kasabay kurtarma-s zerine serbest kalm, hicretin balamas ile de ailesiy-le birlikte stanbul'a gmtr.

Eserini son ekline koyduu 1321 (1896) ylnda yaa.. d ve kitabn olu tarafndan yaynland 1326 (1910) ylndan nce vefat etmi bulunduu anlalyor.

Yazann, gerek hemehrileri, gerek Edirne'deki _ ileri gelen zevht tarafndan sevilip sayld eserde anlatt va-kalardan anlalmaktadr.

ESERIN YAZILIIVE NER Yazar ve ailesi 1877 Austosunda stanbul'a hicret et-milerdi. Dostlarmn arzusu zerine kitabn yazd. Maarif

Vekaetnm de izni ile bastrlmak zere _iken Plevne'nin

14

dmesi (10 Aralk 1877) bu ii geri brakt. Bundan son-ra da ese zerinde alan yazar baz ilave ve dzeltmeler yaparak

s

3. Hicretname: 364 beyitlik manzum bir eserdir. Hicreti, yolda ekilenleri, stanbul'da gmenlerin halini, perian.

lklarn anlatr. Olduka sade bir dille yazlmsa da so. nuna, mealen yaptm serbest bir aklamasn eklerneyi uygun buldum.

YAZARlN oGLU NECM RAC BEY'N ESERi

Yazarn olu Necmi Raci Bey 93 Harbi srasnda sekiz yamda bulunduunu ve Neler ektik adndaki eserinde o zaman grd olaylar yazdln Nliirin fii.desinde blldirmektedir. Eski harflerimizle 20 sayfa tutan bu ris&-Jeyi grdm: 1293 Osmanl - Rus seferi Fecayii Hatra tndan, Neler ektik, nazm: Topu mmtaz binbalarm. dan Necmi Raci, Dersaadet 1326, Hrriyet Matbaas, 20 s.

Kitap, yazar Necmi Raci Bey'in bir nszti ile alt manzumeyi ihtiva etmektedir. Mtihim deftildir.

ESER HAKKINDA YAZILANLAR

Byk milli airimiz merhum Yahya Kemal Beyatl Bey, 5 Terinisani 1337 0921) tarillinde Dergf Mecma

s'nda yaynlad

16

larn mehur Duranl mUsademesinde dilen askerlerine diktikleri bir abideymi.

Duranh abidesinden biraz sonra da eteinde Eski Zara grtintiyor. Bila-ihtiyar Raci Efendi'yi hatrladm. Daha ocukken Recaizade'nin Talim-i Edebiyat'nda, bil-mem neye misal, be on satr okumutum. Bu misalin al-

tnda da bu kayd vard: Raci Efendi, Tarihe-i Vak'a-i Zara.. Trkede bu nesir ntimnesi ayarnda gzel bir para grmedim. Muharrir igale uram bir Trk ehrinin hapishanesinden mahpuslarn zincirden boanr gibi

kn naklediyordu, bu kadar. Bu satrlarn ne muharririni tanyorum, ne de han-

gi kit;,ptan alndn biliyordum, maamafih daima yre-imde tesirini hissettim.

cSenelerden sonra bir gUn Fatih'ten geerken bir ma-halle bakkalnn camnda bir kitap gztime iliti: Tarih-e-i Vak'a-i Zara, mUellifi Raci Efendi. Kapta bir kt'a vard ki hatrmda kalan ilk msra bu idi:

A:Dz-i vakt idik a'di zelil kld bizU

Kitab satn aldm. Bu kraatin teessUrU iliklerime ka-dar geti . . Zara mUftUsU Raci Efendi doksantite, Gene-ral Gurk,'nun Eski Za,a'ya ilk defa. nasl girdiini, mils-

lUmanlarn oluk ocUk, kadn, ihtiyar hasl kesildiklerini, sonra Sleyman Paa ordusunun melekti'Ssiyaue gibi yeti-

ip Eski Zara'y na.c;l kurtardn, msumanlarn ce-hennemi bir matemden birden bire delice bir sevince nasl getiklerini, malftbiyetten sonra da ikinci ve son felaketi,

stanbura doru o ackl hicreti bUtUn sahneleriyle nakle-diyordu.

Lakin nasl temiz, yava ve d uygulu bir nakledi ... Tarihe-i Vak'a-i Zara'y Falih Rfk gibi Trk nairlerine gsterdim. Onlar benden ziyade hayran oldular. Bu kitap Trklerin vatan edebiyatnda en samimi, yksek bir aheseridir. Onun iin de okunnaz

17

Samimi bir eserin ne yaman bir kudreti vardr. Eski Zara'ya Raci Efendi'nin izdii levha haricinde bakama-dm. ehirde bir iki cami ve minare kalm; lakin msl-manlk daha o darbede bir defa dalm, ondan sonra da. ana vatana hicret etmi

93 HARB

- 1877 1818 OSMANLI RUS IURB -KISA TARH

ns

< 13 Nisan) Hersek isyan. (25 Nisan) Sadrazam ve serasker Hseyin Avni Paa'-nn azli. ,

(26 Nlsan) Bahrye Nazn Sakzl Esad Paa'nn ikinci sadareti.

(20 Austos) Fransa Haciye Nazn Decazes'in Her. sek meselesi hakkndaki teklifi. (Bosna - Hersek'e gz

dikmi olan Avusturya'nn aslieri himaye etmesi Uzerine, btn slav unsurlan kendi etrafnda toplamak isteyen Ruslann gocunmasnn sebep olaca~ buhran nlemek iin: Asilere bir heyet gnderilerek Kendileririe ya~ edilmeyece~inin ve Osmanl fevkalAde koniserleri ile m zakere etmelerinin)) bildirilmesi...)

(25 A~stos) Sakzl Esad Paa'nn azli. (26 A~os) ura-y Devlet Reisi Mahmud Nedim Pa-a'nn ikinci sadareti.

(6 Ekim) Tenzili faiz)) karar.

20

1876

(31 Ocak) Andrasi layihasnn Babali'ye teblii (Avrupa devletlerinin dokuz aydr devam eden Hersek meselesine kanarak ar tekliflerde bulunmalar ve bun.

larn tarafmzdan reddi) (2 ~ays) Bulgar isyan. (Avretalan nahiye merkezin-

ele balayan isyan iki gn iinde Filibe'ye kadar yaylarak bin mslman ldrUlp bin kadar ev yaklmtr. rpanl Abdtilkerim Nadir Paa'nn idaresindeki tenkil kuv-vetleri f.silerle onbir arpma yaparak drt bin beyznU tepelemi ve 9 Haziranda isyan sona ermitir.

21

130 Maysl Sultan Abdlaziz'in hal'i.

22

(23 Aralk) Merutiyetin ilan.

93 HARBl

ANADOLU CEPRESt

23

(23 Nisan) Ruslar harbin ilanndan bir gece evvel bir-denbire taarruza getiler. (cAnadolti Ordu-yu Hnt~-yunu denen ark ordusunun banda Mtiir Katrco!1;lu Ahmed Muhtar Paa vard. Baturo'da bir kolordu banda Mir

:C~rvi ~aa ile Van ve Bayezid tarafmda yardmc frka. kurmaya alan Kurd smail Paa bulunuyordu. Ahmed MUhtar Paa'nn emrinde 57 bin asker ve 97 top vard. B-tn Osmanl kuvveti bir ksm talimsiz 90 bin kii idi... Rus ordusu ise 125 bin nefer ve 189 toptan ibaretti. Harp iinde dman devaml takviye alarak saYsn arttrd. Banda nce Ermeni asll General Melikof, Zivin harpin-den sonra ise ar'n kardelerinde~ Gra.ndk Miel bulun-du.)

(30 Nisan) Ruslar Bayezid'e girdi. iryan ay civarnda Tilliir tepelerinde

Halvaz mevkiinde ilk b~ arpma vuku buldu. Rus kuvvetleri yenildi.

(25 Haziran) Melikof, Zivin'e taarruz etti, maglftp oldu. Bu zafer zerine Ruslar takip edilerek, kendi toprak-

Iarna atldlar. Kars muhasaradan kurtuldu. (24 A!1;ustos) Dmann elind~i Kzltepe_ alnd. B-

tn cephe boyunca savald. Gedikler za.ferf kazanld. Sultan Abdtilhamid, Ahmed Muhtar Paa'ya cGazi qnva-

nn verdi. (2 Ekim) Rus ordusu byk taarruza geti. 'O gn s-

ren savata dman 10 bin kayp vererek ekildi. Yahniler zaferi kazanld. .. Fakat bundan sonra Rus stnl!1; balamtr.

(15 Ekim) Byk takviye alan dman Ala.cadag m-dafaa hattn arkadan evirdi, 6 bin kiilik bir kuvvetimiz teslime mecbur oldu. Gazi Muhtar Paa Deveboyu'na ekil. di.

24

(4 Kasm) Dman taarruzu zerine Erzurum'a eki. lindi. Dnan Erzurum'u muhasara etti. (Teslim olma.tek-lifi ehir meclisi tarafndan reddedildi. Rus hcumlar b-tn halkn katlmasyla pskrtld. Bu srada Aziziye Tabyas'nda byk kahranan~k gsterildi. Kars 18 Kasmda dman eline gemekle beraber mtarekeye kadar Er-zurum teslim olmad. Gazi Ahmet Muhtar Paa ise stanbul'a atalca mdafaa hattn kurmaya arlmas zerine, Kurd sm?il Paa'y vekil brakarak 25 Ocak 1878 de Er-zurum'dan ayrld.

93 HARB RUMEL CEPHESi

(21 Haziran) 21/22 Haziran gecesi General Zimmer-man kumandasnda 40 bin kiilik Rus kuvveti Main'den

Tuna'y geerek Dobruca'ya girdi. (26 Haziran) 26/27 Haziran gecesi byk Rus kuvvet-

ieri Zinnie'den Zitovi'ye Tuna'y gemeye baladlar. Bu gei drt gn srd. (Ruslarn Tuna'y gemelerine msaad~ etmekle harbi yar yarya kaybetmi olduk. n-k Rumeli'de Tuna ile Balkan silsilesi mdafaa iin elverili iki hat idi. Serdar- Ekrem Abdlkerim Paa byk gaf. le-t ve ataiet gstererek bu geie mani olamamtr. Ma-in'den geen dman ordusu ilerlemeyerek orada kalm,

Zitovi'den geen ise kola ayrlarak taarruza kalkmtr. Grandk: Nikola emriP-deki kol bizim ark ordusuna kar-s Ruscuk zerine; General Krdner emrindeki kol batya Nibolu zerine ve General Radetzi emrindeki kol ise g-neye Ba.lkan geitlerine saldrmlardr. General Gurko nc kolun nc kumandandr. Rus kuvvetleri 220 250 bin kii ve 800 toptan ibarettir. Plevne maltlbiyetinden sonra 50 bin kiilik Romanya ordusu da dmana katlm.

tr. Trk ordular Bakumandam Serdar- Ekrem rpanl Abcl.lkerm Nadir Paa, umnu'da bulunuyordu. Sley. m~n Paa, Hersek, f.li Saib Paa, kodra, Veli Paa, Bos-na ve Mehmed Ali Pna, Yeniehir kumandan idiler. Tuna

25

cephesi Ue ayrlm olup Ruscuk, Silistre, umnu ve Var-na'da bulunan ark ordusunun banda Ahmed Eyp Pa a, Vidm'deki Garp ordusunun banda Tokatl (Gazi) Os-man Paa ve bu iki ordunun arasndaki Balkan ordusu ba-~anda ise Sleyn:an (Hsn) Paa bulunmaktadr. Osman-

l ordusunun 100 bini ark, 35 bini Garp ve 51 bini Balkan crdularmda olarak 186 bin mevcudu vardr. Sleyman Pa-

a, 9 Tnnmuzda Balkan ordusunun bana gelirken Her-sek'ten 14 bin kiilik bir kuvvet daha getirmitir.

(7 Temmuz) General Gurko, Trnova'y igal etti. 06 Temmuz) General Gurko, svari ve bir piyade alay ile pka geidinin dousundaki Hain boazndan geti. Zayf Trk kuvvetlerini datarak geidi evirdi.

Balkanlar~n bu en mhim ve hayati geidi bylece hi savamadan Ruslara brakld. Eski Zara da bu srada Ruslar tarafndan igal olunmutu. (Artk sava kaybedil

mitir. Bundan iki gn nce baarsz kumandan Abdl-kerim Nadir Paa az edilere!c hesap vermek zere stanbul'a arlm, yerine Macar asll Mehmed Ali Paa ta. yin edilmiti. Btitn harp boyunca gerek Anadolu ve ge-rek Rumeli cephesinde kumandanlar birbirlerini ekeme-diklerir~O.en, err.ir dinlememi ve mUtereken hareket et-

memilerdir. Vazifelerini yapsalard Rusyal, Tuna'dan ge-emezd:. Esasc:n bunu bilen Ruslar, yalnz Tuna'y geebii-rnek ih 50 bin asker feda etmeyi gze almlard. Ama blzim kumandanlar onlara kyamam olmal!)

(20 Temmuz) Birinci Plevne zaferi. (Osman Paa, ken-disiyle ayn zamanda Plevne'ye yryen iider'den abuk davranarak Plevne'yi igal ve tahkim etmiti. 19 Temmuz-dayetisen ilder, 20 Temmuzda hcuma geti, bin kayp vererek geri ekildi. Bu zafer Ruslar'da Trk korkusunu tekrar uyandrmtr.)

(26 Temmuz) Sleyman Paa'nn 25 bin kii ile Gur-ko'ya kar durmas. (Rusl.arn bu kolay baarlanndan

telaa den Sultan AbdUlhamid'in stanbul'da tekil et-mi olduu Askeri Meclis iki karar almt. Bunlara gre

26

Osman Paa, Plevne'yi tutacak ve Sleyman Paa Hersek'-ten gelip Balkan ordusun.u ele alacakt. Bu emri 9 Tem-muzda alan Sleyman Paa, kolordusunu Bar limanndan vapurlarta Dedea~a'a ve trenle cepheye nalk etmitir.)

(30 Temmuz) kinci Plevne zaferi. (23 bin asker ve 58 toptan baret kuvveti ile Osman Paa, 50 bin asker ve 184 topluk Rus kuvvetini pskrtt. Ruslar 7 bin l braktlar. Rus ileri harekat durdu. ar, Romanya'dan yardm istedi. mdadmza gel! Trkler bizi mahvediyor! Hristi-

yanlk davas kaybedilmitir!.. (31 Temmuz) Sleyman Paa kuvvetleri Eski Zara'y kurtardlar.

(20 Austos) Sleyman Paa en sekin kuvvetlerle pka geidine taarruz etti. Yedi gn sren savan netice-sinde ekilmeye mecbur kald. (Bylece Plevne'ye pka'dan yardm etme imkan ortadan kalkm oldu. Gerek Pa-

a'nn hatalar gerek Ruslarm zamannda yetitirelikleri takviye kuvvetleri buna sebep olmutur.)

(22 Austos) Mehmed Ali Paa kumandasndaki ark ordusu Plevne'ye yardm iin harekete geerek ayn 22/23 gecesi Ayazlar, 30'unda Karahasanky ve 5 Eyll'de Ka lova ile Abiova zaferlerini kazand. Fakat ok a~r hareket eden Paa, dmann toparlanmasna frsat verdi~inden 21 Eyltilde ayrky'de kalat dmana maliip olarak geri ekildi.

27

tarafndan igalinden sonra Plevne'ye sadece Sofya'dan iae gelmekte idi. Bu yol da elden ktndan Plevne'deki

anl ordunun elindeki imkanlar tkenince teslim olmas mecburi oacakt.)

( 4 Aralk) Sleyman Paa ordusunun bir sr baarszlkianna ramen Deli Fuad Paa frkasnn Elena civa-

rndaki dman imha ederek ve esir alarak zafer kazan-mas. ( Orhaniye'de son mid olarak bir imdat ordusu ku-rup Mehmed Ali Paa emrine verilmiti. Plana gre Sley-man Paa. Elena'ya, Gney Ordusu Kumandan Rauf Pa-

a, Balkanlar'n kuzeyine ve Mehmed Ali Paa, Lofa'ya ta-arnz edecekler, sonra birlikte Trnova'ya yryecekler-di. Ama Rauf Paa yerinden kmldamad. Mehmed Ali Pa-

a ise ilk admda Gurko tarafndan pskrtld.) (10 Aralk) Plevne ordusunun dman yarma hareke-

tine girimesi, Gazi Osman Pa~ann yaralanmas ve esir dmesi. (.H. Danimend merhum bu huru hareketini yle anlatyor: Beer kudretinin stnde bir hamleyle

yaplan bu ulvi harekette a, zayf, hasta, bitkin ve pej-mUrde klkl Trk yiitleri okluk ve tokluk iinde dalga-lanan 150 bin kiilik dman ordusuna saldrp Vid suyunu gemeye alt ve hatta bilyUk muvaffaklyetler eldt etti-

i srada her taraftan evrilmi ok kanl bir mcadele olmu, 2500 ehid ve 3500 yaral verilmi ve hatta o biidi-reele muhteem Gazi Osman Paa merhumun sol dizinden giren bir kurun atnn karnma saplanm ve tabii artk

rknn ulu tarihine eref veren mbarek ordu ile bandaki ahnAme kahraman muzafferiyetten daha erefli bir esarete yUkselmitir. Klc kendisine iade olunan Gazi Osman Paa'y Rus Generalleri tebrik etmiler ve kendi-sini kararga.ha gtren arabann yannda yaver gibi ona refakat etmilerdir. Kahramanmz 12 Aralk'ta mpara.

28

tar'un huzuruna km, 16 Aralkta ise maiyeti ile beraber Rusya'ya gtrlerek orada iki ay kadar misafir edildik-ten sonra Ayastafanos sulhnn imzas zerine yurda dn-

mtr. Plevne mdafaas 4 ay 23 gn srmt.) (ll Aralk) Meka muharebesi ve T::k ordusunun e-

kilmeye balamas. (Deli Fuad Paa'nn kazand Elana zaferinden istifade edemeyen Sleyman Paa _birka gn

geirdiinden, Ruslar, Trnova'ya birok takviye ktalar getirmi lerdi.)

(14 Aralk) Daha nce 28 ubatta sulh imza etmi bu-lunan Srhistan yeniden harp ilan etti. 10 Ocak 18':9 de Ni'e girdi. Ayn gn Karada ordusu da Bar limann ve 19 Ocak'ta da lgn limann zabt etti. Romanya ordusu 24 ubatta Vidin'i ald. Yunanistan bile 2 ubatta Tesel-ya'ya 12 bin asker sevk etmi bulunuyordu.

1878 (3 Ocak) Sofya'nn Ruslar tarafndan igali. (8 Ocak) Kzanlk ve htiman'n igali. (9 Ocak) 40 50 bin kiilik bir ordu ile pka geidili aan General Radetzi, pka kolordusunu evirdi. Kanl savalard.an sonra Veysel Paa ve kolordusu teslim oldu. (Daha nce, dmann istanbul'a girmesini nlemek iin Trk kuvvetlerinin Edirne VE atalca tahkimatnda top-

lanmas teklif edilmise de stanbul'daki askeri mtiavirler ve Serasker Kaymakam Ruuf Paa buna muhalefet etmi, o fikirde srar eden Sleyman Paa'y da zorla Ta-

tarpazarc'na~ gndermi.lerdi. .pka mal\lbiyetinden sonra is~ mUdafaa imkan kalmadndan dUman stanbul'a kadar gelmitir. Sleyman Paa ise yollar kapandndan Giimlcne'ye doru ekilmiti.)

(ll Ocak) brahim Edhem Paa'nn azli ve Ahmed Harndi Paa'nn sadareti.

04 Ocak) Yeni Zara, rpan ve ,Tatarpazarc'nn i-gali. ~

(17 Ocak) Filibe'nin igali. (20 Ocak) Edirne'nin igali. (Edirne'de Ahmed EyUp Paa kumandasnda 8 bin asker bulunuyordu. Mehmed Ali

Paa'nn malbiyetini ve Edirne'ye uramadan stanbul'a gittiini renince, o da ehri boaltt Bu sebeple General

29

Skobelef ordusunun ncs General Strokof ehri zah-metsiz igal etti.)

(26 Ocak) Dimetoka ve Uzunkpr'nn igali. (29 Ocak) orlu'nun igiUi. (31 Ocak) Edirne Mtakeresi. (4 ubat) Ahmed Harndi Paa'nn azli ve Ahmed Ve:,

fik Paa'nn sadii.reti. {5 ubat) Silivri'nin igali. (6 ubat) atalca'nn dmesi. 03 ubat) lk Meclis-i Mebusan'n tatil edilmesi. (3 Mart) Ayastafanos Sulhnamesi'nin imzas. (Bu an-lamaya gre Avrupa'daki Osmanl topraklanndan 237.298 Km_. kare tutarnda toprak ve doguda ise Kars, Artvin illeri ile Kotur kazas elimizden kyordu. Bu agr anlama 13 Temmuzda imzalanan Berlin muii.hedesi ile

hafifletilmitir.)

93 HARB'NE DAiR KAYNAKLAR

Abdlkerim Nadir Paa: Serdar- Ekrem Abdtilkerim Na-dir Paa'nn Mdafaanamesi. st. 1329 Ahmed Cemal: Plevne Mdafaas. st. 1316. Ahmed Cevdet Paa: Tezakir, 40 ve Tetimme. (Nere hazr. layan Cavit Baysun) Ank. 1967, Ahmed HaUI: ark Muharebat. st. 1321. Ahmed Midhat Efendi: ss- nklab. c. 2, st. 1295. Ahmed :'.\'lidhat Efendi: Zbdet-l Hakaayk. st. 1295 Ahmed Muhtar Paa: Ser,gzet-i Hayatnn Cild-i Sanisi, 1294 . Anadolu'da Rus Muharebesi. st. 1328. Ahmed Saib: Abdlhamid'in Evail-i Saltanat. Msr 1326. Ahmed Salb: Son Osmanl Rus Muharebesi. Msr 1327. Ali: Yldz"n Hatas, Devlet-i Aliyye Rusya Muharebesi. st. 1327. All Fuad: Musavver 1293 - 1294 Osmanl Rus Seferi, Tarih-i Siyasi. st. 1326 Ali Fuad_: Sleyman Paa Ordusunun Balkan'daki Harekat.

st. 134il. Ali Haydar Midhat: Midhat Paa, Hayat- Siyasiyesi, tfdemat... (1) Tabsra-i bret ve (2) Mir'at- Hayret. st. 1325. Atf: 1293 Senesinde Kars'~- Sukuutu Sebepleri Hakknda Rapor. st. 1926. Baykal, Bekir Stk: 93 Harbi esnasnda muhtelif tavassut ve sulh ayia ve teebbsleri. Belleten, say 19, Ank. 1941. Baykal, Bekir Stk: 1877 - 78 Harbi ve bununla ilgili me-seielere ait vesikalar. st. 1942. (Tarih Vesikalar Dergisi 3, 7 ve 8. saylarn ayn bas.)

:32

Baykal, nekir Stk: Doksan Harbi arifesinde Osmanl Devletiylr-; byk devletler arasndaki mtinasebetler. A.nk. nv. D. ve T.C. Fak. Dergisi c. 3, sa. 2, Ank. 1945. Baykal, Bekir Stk: ark Buhran ve Sabah Gazetesi, 1876. Ank. nv. D. ve T.C. Fak. Dergisi, c. 6, sa. 5, Ank. 1948: Berlln, Ayastafanos, Kbrs Muahedenameleri: st. 1324. Danimend, smail Hami: zahl Osmanl Tarihi Kronoloji-si. c. 4, st. 1972. Engelhardt, Eduard: Trkiye ve Tanzimat. (eviren: Ali Read) st. 1328. Goltz Paa: Plevne (eviren: M. Tahir) st. 1316. Grsel, Haluk F.: Tarih Boyunca Trk- Rus likileri, Bir Siyasi Tarih incelemesi. st. 1968. Halll Riid (ev.): 1877-1878 OsmE:nl Rus Seferinde Os-manl Kamandanlar. st. 1329. (Yazar Fransz J1dir.) Herbert, Frederich: Plevne Mdafaas. (ev. Nurettin Ar-tam) st. 1954.

brahim I~dhem: Sebat ve Gayret, Kyametten Bir Alamet. st. 1296.

nal, bniiiemin Mahmud Kemal: Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar. 4. b., st. 1969.

skit Yaymevi: Mufassal Osmanl Tarihi. c. 6, st. 1963. Jacometi: Mes'uliyet. st. 1294.

Kara, Enver Ziya: Osmanl Tarihi. c. 8, Ank. 1962. Ke;ecizide zzet Fuad: Karlan Frsatlar. st. 1325. J{ocagney~ Vt>hbi: 1877 - 1878 Osmanl - Rus Harbinde Aziziye Tabyas Savalar. Ank. 1965. Kurat, Akdt's Nimet: Panislavizm. Ank. nv. D. ve TC. Thk. Dergisi, c. ll, sa. 2 - 4, Ank. 1953. J\urat, Akdes Nimt>t: Trkiye ve Rusya, 1798 - 1919. Ank. 1970. Kurat, Yulu Tekin: 1877 - 78 Osmanl Rus Harbi'nin Se-bepleri. BeH~ten, say 103, Ank. 1962. Kurat, Yulu Tekin: Henry Layard'n stanbul Elilii. Ank. 1961!.

33

Kurtolu, Fevzi: 1877 - 1878 TUrk - Rus Harbinde Deniz Hareketleri. st. 1935. Kutucuolu, S. Zeki: Gazi Osman Paa Plevne'de. Ank. 1957. Mahmud Celaleddin Paa: Mir'at- Hakikat. st. 1328. Mehmed. Arif: Bamza Gelenler. Msr 1321.

Mehm~d Es'ad: El-Kafi. st. 1293. Mehmed Hulv

34

lmir, Bilil N.: Rumeli'de Trk G~leri, Belgeler. 2 cilt, Ank. 19611 - 70. Talat: Plcvne Mdafaas. st. 1316. Tansel, J.'evziye Abdullah: Sleyman HUsn Paa ile NA

mk Kemal'in Mnasebat ve Muhaberat. Trkiyat Mecmu-as, cilt ll, st. 1954. Tansel, St:Jibaddln: 93 Seferi, 1877 Harbinin Sebepleri. Ank. 194J. Tarih-i Osmini Encneni: Moskoflarn Edirne stilasna DAir Vesatk, 1295, Kumandan N.mk Paazade Cemil Pa-

a'nn takriri. TOEM, say 47, st. 1333. Trkgeldl, Ali Fuad: MesAil-i Milhimme-i SiyAsiyye. (Nere

hazrlayan: Bekir Stk Baykal) c. 2, Ank. 1957. Us, Hakk Tank (Haz): Meclis-i Mebusan

....

ZAGRA. MFTSNON HATIRALARI Tarihe-i Vak'a-i Zara

Aziz-i kavm idik a'da zelil kld bizi, Esir-i bend-i beltl v sefil kld bizi. Bi-gayri hakkin atp habse bir nice eyyi.m, Muaik-i ye':s sitemete am kld bizi.

N..\iRIN tFADBSl

1293 de vuku bulan Trk - Rus muharebesi srasnda, arki Rumeli'de bulunan Eski Zalra kasabas, ktUk bir Rus mfrezesi tarafndan zabt olunmutu. Bu igal sra smda atma olmam maltun.n balk evlerinden k.ma. yarak, haneleri iinde ve muh&sara altnda kalmlard.

Fakat bu kasaba ile civarndaki kylerde bulunan Bul-garlar, Ruslarm da yardmyla, mUslnanlann aleyhinde anlatlmas imkAnsz feci zulUmlet lcra etmilerdir, tnsa.n.

lk tarihine o derece itren sayfalar eklemilerdix ki, ha.. trlanmas bile insann tylerini l"pertir,

Baslma.kta. bulunan tNeler ektuo, adndalt eserim-den aagya ald4'1, beyitler, utranlan zulmlertn esef ve-rici birka metfdir:

ekerek Rus Bulpr plfe, Balad ehl-1 dlni teftle. Batteten .kld evleri ebhOn, Neler etti neler o mel'Ontln! Pir U bernA edllmeytp tef1k,

Bab- dire edildiler ~'Ult. Daymm bend edip de ellerini, Kldlar Itme lime her yerini. Kimini grndiller yere canl,

Deneyip ihtiyar delikanl! Kiminin kestiler eclep ,erif, Verdiler atm canl etlerinil Kimine giydirildi Iazgn sac.

40

Zulm gr bundan eyle istintac! Ne fenalklar etti bizlere ah, Yere girsin yere o ry- siyah! (1)

Bu me5sif vakalarn cereyan srasnda henz sekiz yamda idim. Bununla beraber o alaka zulmlerin ve evleri ykan fecaatlerin ac sahneler!, imdi de zihnimde kazlm birer nak gibi durmaktadr.

ccZatra Vak'asnda, ancak pek noksan bir ekilde orta-ya konmu olan Bulgar mezalimine hedef olmam bir

zag-ral tasavvur edilemez. Her aile, mazlum bir ehidin kanl hatrasyla elemlidir. Kiminin otlu, kiminin babas, kiminin da henz kundakta olan ci~erparesi, bir hi iin, sadece mitilman kan dkm olmak iin drlm ... Nice mslman hanmlar dul ve kimsesiz kalm ve:

Bir alil oluna nida ediyor. ccAli olum beni brakma diyor ... Detnei dest-i ra'e-darnda Bir kadn durdu yol kenArnda,

Bakp etrafna mell hazin, yle etti beydn- kalb-i mekin:

ccA vatan sineni bu acize ki, .Bir avu yer de ver bu faize ki, Bikesim sen benim penahmsm, Bais-i rahmeti lah'msn! Ey vatan, ey melike-i mmeti Hubbn imanma byk hUccet! Zevcim olum senin kucanda,

(1) Pi: n, bateten: anszn; ebhn: baskn; pir 1l berna: yal ve gen; tefrik: ayrmak; bab- dar: daraac; ta'lik: aslmak; bend: balamak; istintac: a-:lamak, tah min etmek; ry-i siyah: kara yz. (H.)

Bana yer yok mu bir bucanda? Yeti imdada nerdesin ecelim, Terk-i can etmek en bUyk emelim!.. (2)

Fervadyla a~lamt.

41

Uzun sze ne hacet! Eserin okunmas ile Rus - Trk muharebesi srasnda Rumelilerin uradklan fecaatler hak-

knda, ksaca da olsa, bir fikir edinmek mmkn olacaktr. uVak'a-i Zara merhum pederim tarafndan 1301 (1885)

tarihinde, eski Rumeli Harp Ordular Bakumandam ve biz Zarallarn muhterem kurtarcs merhum Sleyman Pa-a'ya o-lu Sami Bey vastasyla takdim klnmt. Biz o srada azi2l dostum Sami Beyefendi ile birlikte Mekteb-i Mtil-kiye'de bulunuyorduk. Bu mektep Merutiyet'ten sonra stanbul idadisi olmutur.

Merhum Stileyman Paa, Rumeli'de icra edilen askeri harekat ve harbe ait birok hakikatleri ihtiva eden, aynca, harpten sonra ortala yaylan yalan rivayet ve ayialar in-celeyen ve 11Vak'a-i Zaray tenkid eden bir cevap yazmt.

Bu kitap Merutiyet'in ilanndan sonra 111293 Rus -Tiirk M~harebesi Hakasykndan Hulasa-i Vukuuat- Har-biyye adyla neredilmitir.

stibdat devrinde korku ile deme tahtalar atnda gizliyerek mutlu hUrriyet devrimize eritirebildi~im 11Vak'-a-i Zara>y, harp tarihimize naizane bir hizmette bulun-mak mftksadyla n~rediyorum.

Eser i. ksmdr:

-----------

(2) Alil: Hasta, sakat; dest-i !ra'ed4r: titrek el; l:alb-t mekin: makzun kalb; bikes: kimsesiz; pen4h: sOnacak yer; b4is: sebep; hub: sevgi; hccet: delil; terk-i can: lmek. (H.)

42

Birinci ksm: Tarihe-i Vak'a-i Zatra, kinci ksm: Heremerc-i Kt'a-i Rwneli, nc ksm: HicretnAme, olup manzumdur. Btnyle askeri ve edebi bir eser olmas sebebiyle si-

lah arkadalanmla ilim ve fazilet sahibi zatlarn takdirine mazhar olacan mit ederim.

Eyb, 7 Temmuz 1326 (1910)

Topu Mmtaz Binba

Necmi Raci

MELLiFN iFADESi Hicri 1294 (Rmi 1293, Miladi 1877) senesinde Rusya

Devleti'nin, Devletimiz aleyhine at muharebede, Rus-larn birinci defa Balkan' aarak Kzanlk ve Zaralar' istilas srasnda Eski Zara kasabas Rdiye mektebi mu-allimi idim. MSlman halk arasnda olarak ailemle bir-likte esir ve mahpus kalm, pek ok belalar ve tehlikeler

geirmiti m. Arkasndan Sleyman Paa merhumun Zaralar' geri almas Uzerine stanbul'a hicret etmitik. Burada bamzdan geen hadiseleri dinlemek ve renmek hususunda b-yk bir arzu ve rabetle karlatm.

Bu ummi istek sebebiyle ve emir ve iradelerine uymay bor bildiim baz yksek. zatlarn iaretleri ile bu ccVak'a-i Zagra adndaki kk tarihimi hikaye tarzda yazm idim.

Yazlan paralar henz msvedde halinde iken bile, gerek istinsah edilmek ve gerek dkunmak iin geni bir rabete mazhar oldu.

Bunur: Uzerine risale ekline kanarak bastrlmas icap etti. Maarlf-i Umumiyye nezaretirin izni ile baslmak ze re iken zc Plevne vakas ortaya kt. Btn emeller eleme dnd. Hisalenin haslnas da bu ekilde geriye kald.

Bununla beraber pek ok zatlar tarafndan istinsah olunmu ve okuyanlarn takdirini kazanmt.

Bu muharebeyi ok iyi bilen, doru szl bir kuman-danmz eseri okuyaralt tesadf ettii yanllar tashih ve

noksanla.r tamamlamak maksadyla bize bilgi verdi. Merhum Abdi Paa'nn Divan- Harb'e verdii layiha da sonradan elime geti. Bunlara dayanarak yeniden tashih

44

ve tadiller yaptm. Pek ok vakalar da ekliyerek ib11 nshay kaleme aldm.

Aciz eserimin edibler arasnda ele alnacak kadar bir meziyeti yoksa da, iindekiler okunnaya deer bulunmutur.

Msait bir zamanda baslarak nerolunmas hakkn sevgili eviadm topu mmtaz yzbas Ahmed Necmed-din -Allah onun akibetini daha hayrl etsin- og-luma terk ve tevdi eyledim. El yazmla olan bu kitab kendisi ne bir yadigar ve beni anp dua etmesi iin bir vesile-i dua ve tezkar kldm ...

5 alan 1314 27 Kanunuevvel 1312 ( 1896) Garka-i crm il hata, hayr dua muhtac Mustafa-zade Hasan-zade Hseyin Raci

BiRitKi KiTAP

TARHCE-i YAK'A-i ZAGRA ~

BismHlahirrahmanirrabim

Hamd sena-y biintiha ol Malik-l Mlk -tizz men teau ve tzill men tea biyedikel hayr- hazrede-rine layk ve sezadr ki din-i lslAm' nice ihtilafat ve

vukuuatn sademat te'sirinden hfz himaye ve evket-i lslam' galebe-i a'dadan vikaaye buyurmutur. (1).

Ve satat- latuhsa cenab- Resiil-i Kibriya aleyhi ekmel-it tehaya efendimiz hazrederine iyeste ve ah

ridr ki liva-y din nusreti ark u garpte temevvc ve ihtizaz ile kulub-i a'daya tezelzl-endaz ve afit&b-

eriati lfak- adalette a'a'a-efniz- i'caz oldu. Ve tarziye-i giranbaha ol Habib-i Ziin'n ash&b-

vefa ve albab- ba-safasna cesban ve revadr ki i'la-y kelimetulJah ve i'zaz- din yolunda hicret cihad me-

sakkna gs gerip can feda etmekten asla ekinme-diler.

Ba'deza ma'liim ola ki cTac-t Tevarihin ahsen-i bldan ve atyib-i umrin diye tavsif eyledii vatan-

.

(1) ki sayfa tutan bu ksa cdua e giri parasn sde-letirmedim. S1lsl1l ve dhenli bir neir iJrnejJi olarak brak

tm. Parann sonuna aklamasn dip not olarak koydum. (HAZlRLAYAN)

azizmz

49

ve mcerre:d fikr mlahazas sveyda-y derunu ezer ve zer bulunduundan efkarn galeyam az zamanda skune. bulur mevaddan olmamala vukuatn serd it-

yannda zuhur eden kusurumun afvn istirham ve ri-' ca ile bir mukaddime ve fasl ve birer hatime la-hikadan ibaret olan ibu tarihenin ismini Vak'a-i Zara tesmiye eyledim. Ve billah-it tevfik. (2).

(2} Yukardaki parann bugnk dil ile ve paragraj . srasna gre z :

Ceu...b Halck'a hamd~ send; Hz. Peygamber'e salat selam; cHz. Peygamber'in arkadalarna dua;

M U K A D. D t M E

Rusya devleti, Krm muharebesinde Devlet-i Aliyye ve Dvel-i Mtehabbe'ye (3) kar kaybetmi ol-

duu askeri ann ve milli namusunu tekrar kazan-mak ve 1856 Paris muahedesinin dmlerini zmek istedi.

Bu hrsla andiamann hemen ertesinde meydana srd Panislavizm (4) fikirlerini yayarak Devlet-i Muazzama-i Osmaniyye'nin Avrupa ktasnda mevcut ve en m~ru hakk olan memleketlere gz dikti. Mos-kova ehrinde yakt fesat ocandan ~rayan kvl

cmlarla Karada ve Girit isyanlann, sonra Tu:'a vi-layetinde ve ondan sonra Eski Zara, Otluk ky ve

civarndaki ihtilal atelerini tututurdu. Bu ateler yu-muaklkla hastnlmaya alld. Ama kuzeyden de-vaml olarak esen rzgarn tesiri ve Trk mezalimi! diye haykran uursuz seslerle kula doldurulan Av-

npa'nn, atein bymesine yardm edercesine sus-mas, buna mani oldu. Bu hal ise sonunda, birbirini takip eden Hersek, Karada, Srp isyanlar v,e Rusya'-

(3) Devlet-i Aliyye: Osmanl Devleti Dvel-i MteMbbe: Krm Harbinde Osmanl Devleti yannda savaa giren n giltere, Fransa ve talya. (H.) (4) slav Milletler Birlii, slavclk. (H.)

52

nn haksz olarak Devlet-i Aliyye aleyhine harp ilan etmesi ilc neticelendi.

Srp muharebesinin sonunda Rusya'nn harp ilan edeceini anlam olan Devlet-i Aliyye dmana kar elde edecei kesin zaferi sonbabara brakmt. O k, Kuzeyindekine ne ekilde mukabele edilmek lazm ge-leceinin mzakeresiyle ve harp iin gizlice hazrlkla;

yaplmakla megul olundu. te o frsat demlerinde bu i Hey'et-i Devlet'e (5).

mzakereye konularak etraflca gr~ld. Rusyalnn tekliflerini kabul etmenin devletin namusuna dokuna-ca ve Devlet-i Muazzama-i Osmaniyye'nin bu teklif-leri kabul etmektense son dereceye ve mahv oluncaya kadar muharebe edip, yce adn o suretle muhafaza etmesi Meclis-i Umumi'de (6) kararlatrld.

Bunun zerine Osmanl hudutlarnda mdafaa va-stalarmn hazrlanmas dnld. Saltanat- Seniyye'-nin o vakitki mevcut kuvveti nisbetinde Varna mevkii dahil olduu halde Vidin'den Dobruca ktasnn somna kadar olan mstahkem ve gay: mstahkem mevki~ lerin nuhafazas ancak yzyetmi tabur Osmanl

53

olunmas ve vuku bulacak olan hakiki bir fevkalade hale kar Edirne'de krk bin kiilik bir ihtiyat kuvve-tmin bulundurulmas ve Sofya mevkiinin kuvvetinin arttnlmasna karar verldi. Bu ekilde yaplan plan Abdlhon:id'in huzurunda okunarak tasvip grd.

Bunun zerine eski kumandanlardan olan ve Ser-dar- Ekrem tayin olunan Abdlkerim Nadir Paa, Os-

manl hudutlannn muayenesi ve eksiklerinin tespiti ile vazifclendirildi. O da Varna ve umnu yoluyla Rus-cuk'a ve ta Vidin'e kadar mhim noktalar tefti etti. Yalmz. Vidin, Ruscuk ve Silistre mevkilerinin olduka mstahkem olduunu, Tutrakar ile Nibolu mevkile-rinde de ufak tefek istihkamlar bulunduunu grd. Hududun geri kalan yerleri istihkamdan mahrum ve dumann tecavzne msait idiler. Bunun zerine mstahkem yerlerin noksanlarnn tamamlanmasna ve teki yerlere de elden geldii kadar istihkamlar in-

asna giriti. Tuna nehrinde donanma tertibat hak-knda nehir kumandanlar ile mzakerelerde bulundu.

Rusya'nn o gnlerde harp ilan edivermesi ile Tu-na nehri hakknda geni bilgisi bulunan Tuna kuman-dan Hseyin Paa'nn yle bir vakitte istanbul'a al-

drlmas ve onun yerine tayin olunan Arif Paa'nn zamannda Tuna'ya gelemernesi ileri bozdu.

Dman Tuna boazn tutarak kar sahilleri is-tihkamlala takviye etti ve byk apl toplar koydu. Mhin noktalara ise ok sayda asker yerletirdi. Bu suretle Tuna'ya girmesi ok lzumlu olan gernilerimi-ze mani olduu gibi, nehirde mevcut bulunanlar da hareketsiz hrakt.

54

Kara ve deniz, btn kuvvetlerin kumandas Ser-dar Abdtilkerim Nadir Paa'ya verilmiken, Bahriye Nezaretinin mdahalesi yznden nehir kumandanlan

Serdar'n emrine uymadlar. Bu yzden nehir kuvvet-leri ile hi bir i grlemedi.

Rusyal oise Memleketeyn'in (7) askeri kuvvetleri ve imendferleri yardm ile az vakitte Tuna boyuna Osmanl askerinin iki misli kuvvet yd. Sonra da o-lanca gcyle birok yerlerden nehri gemeye alt.

O anlk dmann. istihkam ve mdMaadan mah-rum bulunan Dobruca tarafna zahmetsizce tap ak-

mas ve Tula, lsaka, Main kasabalarn aniden zabt .edivermesi halkn kalbine dehet ve hayret drd.

Anadolu tarafnda da Ardahan'n istilasn ve dok-san adet topun dman eline getiini bildiren rk-tc haber gelmi ve yrek yaras olmutu.

Ruslarn yirmi seneden beri Ulah, Bulgar, Srpl ,ve Karadallan kendilerine balayarak Osmanl Ru-melisi'ni adeta benimsemi olduklar, tecavz etmek ve zaferi kazanmak iin gerekli imkanlar hazrladkla

r bilinyordu. Bu yzden en mhim ve iddetli sa-\'alarn Tuna boyunda olaca daha nceden Vekiller Heyeti'nce de karariam idi. Bunun iin Anadolu ci-

(7) Efllik ve Bodan. (H.)

55

hetine pek o kadar ehemmiyet verilmemi; dmann Dobrucaya tecavz ise tabii bulunmu, iin aslna

vakf olanlar bu hallerden telaa dmemilerdi. Dmann, imendfer hattn elde etmek ve Bal-

kanlar'a sokulmak iin Tutrakan'la Rusuk arasndan ve Nibolu'dan gemesi harp fenninin kaplarndan idi. Buralara tecavz etti. Fakat pek. ok uratysa da

baaramad. Nihayet midini kesince, Rusuk tan yu-kan Zitovi'nin kar salili gllk ve bataklk ve ge-meye elverisiz olduu halde o tarafa yneldi. Nakli-ye vastalar mkemmel olduundan bir gece oradan geerek Zitovi'yi zabt etti. Ksa zamanda byk bir kuvvet geirdi.

syan sulusu Bulgarlar da takm takm Rus'a ka-tlarak Balkanlar'a ilerlemesini kolayla5trdlar.

Felaketierin pepee geldii sralarda Serdar- Ek-rem'in manevrasna her taraftan mdahale olunarak pHinlarn tatbik etmesine meydan verilmedi. in eh-

l olanlar, harp srasnda bakumandann azlini deil, hatal bularak azarlanmasn bile doru bulmazlar-ken, yle nazik bir zamanda Serdar, susuz yere azi olu-narak tevkif edildi (8). Bylece ikbal ve hret dknlerine meydan ald ve kumandanlar arasnda fesat tohumu sald.

Dmann Zitovi'den gemesi zerine, tertip olu-.nan manevralar hkmsz ve Serdar Ekrem Abdl-

(8) Yazar, Abdlkerim Nadir Paa'nn Divan- Harbe ver. dii liiyihann tesiri altnda olmal. nk tarihiler Paa'. y sulu bulmaktadtrlar. (H.)

56

kerim Nadir Paa'nn azli ile ordu kumandansz kal-d. Evvece Balkanlarn muhafazasna tayin edilmi olan Edirne'deki frkadan sekin on tabur Ruslarn

Tuna'y geecekleri bir srada kaldrlp Sohum'a (9) ve neticesiz bir ie gnderildi. Bu mhim Balkan hattnn

boaltlmas, ileriyi grenler iin aianacak bir facia iken Sohum ve Batum taraflarnda elde edilen ufak tefek baarlar, grgsz ve saf halk neelendirdi. Bu nee ile, Tuna boyunda mdafaa kuvvetinin yetersizlii tabii engellerin azl ve kumandanlarn keyfi hareket-leri yznden uranlan malfbiyetlerin bir harp bilesi

olduuna inandlar. stihkamsz Koca Balkan' kendi haliyle de geilmesi imkansz salam bir sed zannetti-ler.

Ne bilsin kul nedir takdir-i Mevla Reha olmaz kaza hkmn eder icnl.

(9) Sohum, Karadeniz'in dou kysnda ehir ve kaledir. (H.)

BRNC FASIL

RUSYALI GELMEDEN

Basiret sahiplerine mallndur ki, Rusyal'nn Tona'-dan gemek iin en az elli bin askeri gzden kard, o vakitki Avrupa gazetelerinde yazlm idi.

Harp balaynca, Ruscuk ve Nibolu'dan gemek iin ok alt. Grd mukavemet zerine boralar-dan midini keserek Dobruca saliliyle Zitovi'den ge-meye mecbur oldu. Oralar istihkamszd ve kafi mik-tarda mdafaa kuvvetinden de mahrum bulunuyordu.

Dobruca sahillerinin muhafaza ve mdafaas do-nanmaya braklmt. Dmann Zitovi'den tecavz ise harp fenni llerine gre beklenmiyordu. Yine de Ahmed Harndi Paa livas Zitovi'nin muhafazas ile

vazifelendirilmi idi.

Dmann Zitovi'den getii haberi Serdar- Ek-rem'e gelince, Ruscuk'da bulunan Eref Paa'ya emir verilerek, bir Iiva asker Zitovi'ye sevk olunmutu. Bu liva Bela mevkiinde Zitovi'den ric'at eden Ahmed Harndi Paa livas ile karlat.

Ancak o gn Zitovi'ye geen dman kuvvetinin ok fazla olduunun haber alnmas zerine Ruscuk'-tan giden liva Bela'dan teye geemedi. O srada ise

58

dman, Ruscuk'u iddetle dmekte ve alt tarafndan nehri gemeye almakta olduundan buradan daha fazla asker karmaya imkan yoktu. Esasen Rus cuk'taki asker, oray muhafaza iin de kafi deildi.

Serdar, Ruscuk'tan zrhl gnderilerek Zitovi'ye yardm iin bir eyler yaplmasn Eref Paa'ya, Tuna Bahriye Kumandan tayin edilip o gece umnu'da bu-lunan Besim Paa da icap edenlere telgraf ile emr et

mi, fakat nchirden de bir i grlememiti.

Bunun Uzerine umnu'da bulunan ve alt tabur-dan ibaret olan Safvet Paa livas, oraya sevk oluna cak kuvvete destek olmak ve hem de Bulgarlarn fe

sadklarn icraya meydan ~erilmemek zere Osman pazar'na doru gnde;ilmiti.

Dmann sa kanadn tehdit n Vidin'de bulu-nan Gazi Osman Paa'ya ise kuvvetleri ile acele Plev ne'yi tutmas emr olunmutu.

Dman sol kanadndan tehdit iin Safvet Paa livasudan sonra bir frka piyade daha hareket etmek zere iken Dersaadet'ten Askeri Meclis'in karar ola-rak derhal Zitovi'deki dman Uzerine asker gnde rlmesi emri gelmekle manevra deitirilmitir.

Emrc uyan Serdar- Ekrem, aresiz, ou frkay on tabura kararak umnu'daki svai-i frkas ile Ah med Eyb Paa'ya katp yola ikard. Bu kuvvetler Gr

eme denen yere vardklarnda, Rmcuk'tan, oniki ta buda gelen Eref Paa da onlara katld. Svarilerimiz ise dman svarileri ile arpmaya balamft.

59

Ancak Serasker Redif ve Namk paalarn fevka-Jade memuriyetle umnu'ya gelmeleri zerine Serdar'-

n elinde selahiyet kalmamt.

Namk Paa ise, Eyb Paa'nn dmann zerine varmasn uygun grmemekte ve dman kendi ze-rine ekip uygun bir yerde savamasn istemekte idi.

Istei gibi yapld.

O gnlerde yine Dersaadet'ten yeni yaplp gelmi olan bir plana gre ise artk dmann zerine vanl-

mayp, imdilik oralarda oyatandrmak lazm gele-cei emr irade buyurulmutur.

Osman Paa'nm Plevne'ye ge1ltl Evvetce beyan olunduu zere Vidin'de bulunan

Osman Paa'ya Plevne'ye hareket etmesi emri verildi- esnada, dmann Tinok nehrinin altndan teca-vz edecei haberi gelerek, Ruslann bir iki gne ka-dar Floren'den Tuna'y geecekleri Dersaadet'ten ih-tar olunmutu.

Bu haberi alan Osman Paa da hareketini mecbu-ren birka gn geciktirmiti. Fakat Plevne'nin tutul-

mas harp fenni bakmndan ok mhim olduundan Serdar, Redif ve Namk Paalar g hal ile ikna ede-rek, Osman Paa'y Plevne'ye ekmi ve icap eden ta-

limat vermitir.

Dman da Plevne'nin ehemmiyetini takdir ede-rek, ele geirmek istemi ve defalarca hcum etmise de, Allah'a hamd olsun ki, mah1p olmu ve bu tedbir ile dmann sa kanad krlmtr.

60

Serdar- Ekrem plfmn atbikte serbest braklsayd, Osmanpazar'nda tekil edecei kuvvet karsnda dmann sol kanad da kuvvetsiz kalarak Bal-kanlar'a ilerleyemeyecekti. Bu suretle zarar ve teca-vz de Zitovi'ye mnhasr kalabilecek idi. Ama an ve ikbal dkn harisler cehaletleri yznden kuman-daya fzfli yere kararak, devletin askeri namusunu kirlettiler. ve bir milyon halk ayaklar altnda inettiler.

nk Serdar- Ekrem hazretleri, Safvet Paa li-vasn Osmanpazar'na hareket ettirdii srada, o ta-raflar ok iyi bilen Kirilde nahiyesi halknn ihtiyar-larn davet ederek, askerle birlikte hareket etmeleri-ni istemi ve bunlardan eli silah tutaniarna yeni si-lahlar vermiti.

Aziz Paa frkasn ise sevk etmek zere bulunu-yordu. Fakat muvaffak olamad. Bu frka, bakalar

nn kumandasyla, nce Zitovi tarafna hareket etti-rildi ve yukarda beyan olunduu zere oniki taburla Ruscuk'tan kan Eref Paa frkasyla birleti.

O srada Ruscuk'ta bulunan Serylver Paa ise, Ruscuk'ta kuvvet kalmadn dmann ise alt taraf-tan gemeye altn, eer hemen asker yetitirilmezse Ruscuk'un elden gideceini bildirmiti. Onun bu

ihtar zerine Yldz'dan gelen emre uyularak Rus-cuk'a da derhal asker sevkine mecbur olundu.

te bu frkann baka kumandalarla tede beri-de faydasz yere dolamas ve Osmanpazar'nda lzu-nu kadar kuvvet hulundurulamamas dmana frsat

61

verdi. Askeri kuvvet ten ve i stilkarndan mahrum olan Trnova'ya, Servi yolundan girerek Balkan'a doru ilerlediler. Bunun zerine Safvet Paa livasnm iki ta-buru KaLan'a gnderilerek, o nokta tutuldu.

Osmanpazar'ndaki asker ise yine Dersaadet'in cm-riyle slimye cihetine hareket ettirildi. Bu srada Ha-

c Grandk Bey'in refakatiyle Edirne tarafndan umnu'ya gelmekte olan erkes svarleri Islimye'ye var-

mlard. Bunlarn alkonulmas iin Serdar- Ekrem tarafndan slimye Mutassarf'na emir verildi. Fakat daha sonra Rauf Paa'nn oraya geliinde Dersaadet'in emriyle, bu svariler, umnu'ya ve az sonra ise umnu'da bulunan dier svarilerle beraber, tamamen ve mecburi olarak Balkan'n gneyine sevk olundular.

Dmann bu ekilde ilerlemesine ramen Serdar Abdlkerim Nadir Paa'nn midi krlmam bulun-makta ve evvelce kararlatrlan plan tatbik olunduu takdirde hala gzel neticeler alnabileceini ummakta idi. Bu sebeple Serdar, Namk ve Redif Paalara, plan-lanm olan manevrann icras ile dmann bu peri-

an halinden pek ok istifade edileceini tekrar an-latarak, onlar ikna etti. Bunun zerine frkann Ka-

riky'nden Osmanpazar'na hareketi iin Ahmed Pa-a'ya em:r verildi. Hatta o srada umnu'da bulunan Trnova Mutasarnf arlarak paalarn da huzurun-da askerin idare tarz mzakere olundu ve hazrlk yapmas iin Osmanpazar'na gnderildi.

Ne are ki bilinmeyen sebeplerden nai yine Der-saadet'ten paalara gelen bir emir i.izerine bu hareket r\ahi geri b n akl d.

62

Bundan sonra, umnu'da bulunan Salim Paa li-vas hemen Cuma ve Osmanpazar cihetinde bulunan kuvvete katld gibi, Tutrakan taraflarnda o kadar korku kalmadndan, orada bulunan Asaf Paa'ya da Ahmed Eyb Paa frkas ile Hezargrad'da birlernek zere on taburla hareket etmesi emri verilmiti.

Serdar ise kskan hasmlarndan gelen darbelere gs germeye ve Plevne'de Osman Paa'nn elde et-tii zaferlerden laykiyle istifadeye alyordu. Bunun iin, yine harp fennine uygun manevrasn tatbike te-

ebbs etmekte iken, mukaddimede beyan olunduu gibi, aniden Dersaadet'e eelbotunarak tevkif edildi. O

frsat demleri de birbirini takip ederek kaybolup git-tiler. Dman meramna erdi, felaket kaplar ald.

Dmann Tuna'y geii

1294 hicri senesi Cmfdelahire'si ve 1293 mali yl. Haziran'nn onikinci gnleri, marur dman Tuna'yi geerek Zitovi'yi zabt etti. Buray koruyan askerler-den drt yz kadar mslman al kana bodu. Ahali

alayarak, akn ve perian yollara dp dald. Ya-tak ky halkn tamamen katliam ettiler. Servi alalisi dahi ZitovHilerden beter bir halde, ninni ve tr-klerle, efkat kucaklarnda besiernekte olduklar, mrlerinin meyvesi ocuklarn yollara atarak, pka Balkan'ndan ap Kzanlk'a dkldler.

Bu mthi haberler birbirini takip ettike heye-can son haddini buldu.

Balkanlar'n mhim mevkiinde istihkam inas ile vazifeli bulunan erkan harp zabitlerinden Miralay

63

Mehmed Hulusi Bey, o aralk pka'daki tabyalar ta marolanmak zere olduundan bir miktar Mstahfaz asker toplayarak slimye tarafna gitmiti. Bir yan-dan da asker sevk edilmesi iin acele ediyordu.

Haziran'n onnde Trnova ehrinin istila edil-dii sylenirken, Gabrova'nn zapt haberi geldi. Ka-lofer ve Hayn ky taraflannda baz Kazaklarn g-

rld de bildirildi.

Bu haberler zerine ehrin ileri gelenleri kama-ya karar vererek, arabalarna az bir ey ykletip, ift-

lie gidecekmi gibi, hazrlanmlard.

Fakat Kzan!lk kazas kaymakam Kbrsl Akif Efendi bu haberleri livaya ve ta Yldz'a telgrafla bil-

drmiti. in ehemmiyeti sebebiyle Abdlhamid o ge-ce telgralhanede bulunmu ve Balkan havalsindeki b-tn muhabere memurlar da makina banda beklemilerdi.

Bunun Uzerine erftfa da teminat verildi. Onlar da firar etmekten vazgetiler.

. Topu livas Rasim Paa ile yukarda zikri geen Miralay Mehmed Hulusi Bey, sr'atle pka'ya gnde-rildiler. Haziran'n yirmi beinci Cumartesi gn ge-cesi Yeni Zara'da birleerek, sabah vakti Eski Zara'ya geldiler.

Hulusi Bey, Gabrova'dan firar eden Telgraf M-dr'n ve Trnova'nn istila olunduunu haber ve-ren Karlovah Debba Bekir adndaki bir yolcuyu tel-grafla sorguya ekti. Sonunda bunlar yalan syledik-

64

leri n Balkan'daki istihkamda tevkif ettirdiini ve ceza greceklerini syledi. O eit rivayetlerin ise asl

sz olduunu beyan eyledi.

Bu tahkikatn neticesini ise Yldz'a arz etmek-le, mkafaten bir de livalk rtbe-i refi'asn ihraz ile kamyab ve mbahi oldu.

Bu Hulusi Paa, o gn Zara'da sohbet esnasnda nerek, pka istihkamn iki tabur askerle muha-faza etmenin mmkn olduunu ve Hayn Ky Boa

znn harp fennine gre nemsiz bulunduunu syle-mi ve buyurmu ki :

- Vkela hazerat ii bildiklerinden tela edi-yorlar. Biz de onlarn telalar yznden tela gste-riyoruz. Ama biz iimizden kalmayz. Efendim, tela edecek birey yoktur. Arkada umnu'da bu kadar as-ker varken, Moskof budala m, Balkanlar gesin! tabur asker buralarnn muhafazasna kati iken, Ce-

nab- Hak bize oniki tabur asker verdi ne tela et-meli?.

Bu szlerle, ocuklarn bile ehemmiyetini bildik-leri Hayn Ky Boaz'n ehemmiyetsiz gsterdi. Ve byle ninni ve manilerle mahalli h:.ikumeti ve belde-nin ileri gelenlerini ocuklar gibi uyuttu!.

Mezalime inanamadk.

Zamann ehemmiyeti sebebiyle Edirne'den Yeni Zara'ya giden taburlar tayn almadan ve a olarak ha-reket etmilerdi. Yeni Zara'da ise orba verilecei srada alnan, ok acele edilmesi emri zerine, orba

65

kazanlar dktrolerek Cumartesi sabah pka tara-tma acel~ sevk olundu.

Askeclere yirmi ikier des te fiek verilmiti. Za ten elbiseleri de iki kat idi. Hava ise o gn son de rece scak olduundan o da paras yiitler hazan yapraklar gibi yollara dklp kaldlar.

Alk ve susuzluktan pek ounun Eski Zara'ya gelemeyecekleri, yolculardan haber alnd. slam ve Yahudilerden gen ve din olanlar ve baz ihtiyarca

slam kadnlar torbalarla ekmek ve testilerle su ye-titirdiler. anta ve tfeklerini yklenip tadlar. Ak-am zeri g hal ile Eski Zara'ya vardlar. Yine de yollarda dklp kalanlar btn gece gelmeye alt lar.

Ertesi gn geletek askeri karlamaya daha m kemmel ekilde tedarik ve hazrlk grlerek kld. Hatta Yahudiler bile, araba dolusu ekmek katk, siga ra ve flarla su kardlar.

Bu erzak saatlik mesafedeki konak yerinde da-tld. Ve asker arlanarak Zara'ya getirildi.

Bu 5ekilde bir miktar daha asker geip, arkas kesildi. Kzanlk ve pka'daki askerin ise ondrt ta bur olduu sylenmiti. Halbuki sekiz tabur imi.

Trnova Naibi, Dersaadet'e giderken Zara ve K zanlk'tan geti. Trnova'nn teslimini, Zitovi ve Servi ahalisinin dmandan grdkleri mezalimi yana ya kla anlatt. Fakat sylediklerine inanilamad. Kendi-sinin korkaklna verildi ve rkm halde bulundu

u iin yle konutuu sanld. Hicret etmek isteyen ahali hkumet tarafndan

men edildi, kaanlar yollardan evrildi.

F: 5

66

Hakikaten, barbarlk devirlerinde bile hibir za-lim devletin yapmad gaddarlklar rivayet edildiinden, inanamamakta hakl idik. Ne kadar gafil imiiz ..

Halbuki Rusya'nn bu seferki maksad harp kai-delerinin dnda, adeta haydut ve ekya tarznda bir sava ve Bulgarlar vastasiyle Balkan' zapt ve gemek imi. Bu anlalamamt.

Gaip bir vak'a

Haziran'n ondokuzuncu Cumartesi gn len vaktinde, havada karga amata ve feryadiar peyda ol-du. O hafta Rdiye Mektebi'nin umumi imtihan oldu-

undan rnektepte hayli kalabalk vard.

Avluya kp baktk. Birka bin karga gkyznde iki blk olmu. Birisi kasabann kuzeyinde Y enima-halle kilisesi zerinde, dieri kasabann altnda ncirli yk ve Yahudi mezarl tarafnda, binbirleriyle kavga ederek iki daire tekil eylemiler, Bu halde g-neye doru akp gidiyorlard.

Bu garip vak'a, bin on tarihlerinde Budin eyale-tindeki Kanije sanca muhafz bulunan kahraman gazi merhu:n Tiryaki Hasan Paa'nn Naima Tarihi'nde

kaytl bulunan karga faln hatrma getirdi. Rusya'-nn buralara inmesi ve Zara zerinde dehetli muha-rebe olmas korkusu zihnimi trmalaciL

Kargalarn bu hallerinden ve amatalarndan, AJiah bilir ya bir uursuzluk kardrn, gnlm rkt.

- Allah sonunu hayr etsin! Bunda bir iaret ol-mal.

67

Diyerek, yanmda bulunanlara merhum Paa'nn karga fal fkrasn nakl ettim.

te Ruslarn Zitovi'den geerek Trnova ve Ser-vi'yi istila ve mczalim icra etmeleri o gnlerde imi. Daha sonra Sleyman Paa'nn geliinde ise, Osmanl askeri ile Ruslar arasndaki iddetli muharebelerin,

kargalarn toplanp dndkleri yerlerde olduunu gordk.

E~ki Zara'da Mstahfaz askerler silah altna alnarak, Temmuz'un biri ve Receb'in ikinci Cuma gn acele olarak islimye tabur merkezine hareket ettiler. Yeni Zara'ya vardklarnda beldeyi kark ve karga-alk bir halde ve ahaliyi imendfer merkezinde hic-rete hazr buldular. Kaymakam yeis ve aknlk iin-de idi. Hkumet avlusunda silah ve cephane sandk

larn dklik sak grdler. Meer o sabah Rus ncleri Hayn kyne ka

rak svarleri Yeni Zara masnda grnm. Ahali, Yeni Za[;ira'y vuracaklar korkusuyla, ekmecelerinde ki paralar bile alma~a elleri varamayp, tela ile irnendferc dolmu.

Kumpanya raz olmad iin, telgrafla istirham olunup zin alnarak, halkn parasz nakline msaade

ckarlm ve s:bahs Edirne'ye ekilmiler. te bu halele iken, bizim Mstahfaz askerler si-lahsz, kollarn saliayarak Yeni Zara'ya varmlar. Derhal hkmetteki siHlhlarla silahlanp o gece hele-canla orada barnmlar. Ertesi sabah ise slimye'ye gitmekten vazgeerek. tehlikede grdkleri kendi va-

tanlar Eski Zai!ra'va dncli.ilcr.

68

Bu mthi haberler kuluk vaktinde Eski Zara'ya vard. Eraf ve ileri gelen zevat hkmette topla-narak bir umumi meclis akd olunacan, Nakip Efen-di arda tela ile kulama syledi.

Beraber hkmete gittik. ehrin ileri gelen eraf ve muteber zevatnn hicrete karar verdiklerini ve arabalar getirtmek iin adamlarn iftliklerine gn-dermekte olduklarn grerek hayret ve dehet iinde

kaldm.

Zara'da aknlk

Sade ben deil, btn ahali i helecan ve yrek arpnts ile halsiz ve perian kalp benizleri kl ke-

silmiti. in asl, halin dorusu nedir syleyebilecek kim-

se yok... Herkesin dili tutulmu, nefes] eri kesilmi, malerden bir nmune!

Kimisi: - Ha yn ky ve civarndaki Eek i ve Yeni

Mahalle ve dier kyler yaklm, ahaliden kaama-yanlar katliam ,edilmi. Yeni Zara dnan eline gemi.>>

Diyordu. Kimisi: Dedii gibi, baka bir takm da:

69

Kazak imi, ahali mukabelede bulununca Yeni Mahal-le'yi yakp Balkan'a kamlar.

Diyordu. Bazlan da, bunlarn hepsini reddederek, evham

ve hayal olduunu sylyordu! Velhasl byle zt fikirler ve hareketler arasnda

ahali ne yapacan arm, ne maldan geip firara, ne de hereyi ge alp yerinde kalmaya karar vere-miyordu.

Memleket iinde bir grltdr gidiyor, kimi hicrete hazrlanrken, kimisi de onlar nlemeye a-

lyordu. Bulgar hainleri ise mslmanlarn bu tela ve perianlndan istifade edip haz duymakla beraber, onlarn kp gitmelerini politika ve menfaatlerine de uygun bulmuyorlard. Mslmanlar sahvermeyip, frsat elverirse hak,kyla intikamlarn almay dnyorlard. Mslman ahalinin ayak takmn ve kark

lk isteyen serserileri tahrik iin, slret-i haktan gele-rek sadakat ve hulls gstererek:

- Komular! Korkmaynz, hibir taraftan siz-lere zarar gelme~. Hem Moskof bu~alara gelemez. Gelse bile onun ii devletledir, ahaliye dokunmaz. Na-

sl dokunabilir? Hi devletler brakrlar m? Siz gi-derseniz, evleriniz, mlkleriniz yazk mahv olur! Son ra elinizde birey kalmaz. Yeni Zara ne oldu, iitme diniz mi? Bizi dinleyiniz, kendinize yazk etmeyiniz, bizden size dostluk, oturun gitmeyin ...

Diyorlard. Byle eit ei't teminatlar verip yalaklanarak

pek oklarn, hatta Emin Paa ve taraftarlarn kan clrp gitmemek tarafna evirdiler.

70

71

Szn ksas iimizde bu ekilde fitne uyand, maldan geilemedi ve neticenin deheti bilinemedi. Oturmaya karar verildi.

Ve zorba takm: - Her kim gidecek olursa, paralarz!,

Cevabn diktiler.

Keaf bir Paa

Ruslar Trnova'y zaptedip Balkan'a sokuldukla rnda, Bulgarlar her tarafta, evvelce verilen tfilimat-lar ve sonra habercileric aldklar emirler gereince harekete hazr idiler.

Mslman halk ve hkmetler tarafndan yaplanlar ve askeri harekat derhal Rus'a rapor edip bildir mekte ve casuslar her keyi gezip grmekte idi.

Hayn ky boazmda yolu dzeltmekle uraan Rus kaznaclarn haber alan anak ve Ferdic ky-lerinin ileri gelen mslmanlar Yeni Zara'da bulu-nan o ahalinin kumandan ......... Paa'ya durumu ha-,ber vererek Haym ky boaznn muhafazasn stirham eylemilerdi.

Paa cevabnda: - Kyce knz, yol zerine byk aalar de-

viriniz, dman geemesin ... >> Demi. Bu biareler slimye Mutasarrf Vekili Nafiz Bey'e

hali anlatmalar zerine, o da telgrafla Paa'ya duru-mu arz etmi ise de yine dinletememi!

72

Sonunda keyfiyetin Dersaadet'e aksetmesi ile, ara dan keifte bulunmasna dair gelen emir zerine Paa, yanna tabur asker alarak ister istemez Ferdic da

larna kmtr.

Bu keaf Paa, .Ferdic dalarnda bulunduu gn -30 Haziran 1293-- General Gurko'nun emrinde-ki kuvetlere Trnova'dan hareket emri verildii gn imi. Hatta Ruslarn yolda almakta olan kazmac blkleri Paa'ya bir kurun atm mesafede yol yap-makla megulmler... O halde biraz batya doru

uzansayd, yolda alanlar grr, hatta tepelerden yuvarlataca ta ve ktklerle dmanlar tepelerdi. Ama ne are basireti bal imi.

stelik Yeni Zara'da Selim Paa emrinde drt tabur ve slimye tarafnda retakatinde oniki tabur sekin asker bulunuyormu. Baazn mdataasm ky-llerin yuvarlayacaklar ktklere havale edeceine kendi mevcut kuvvetini sarf edip gzelce kullansayd, Gurko'nun, Hayn boazndan gemesi zor olurdu.

Hac Grandk Bey'in beraberindeki erkes s-varilerini Serdar- Ekrem slimye'de brakm iken, onlar dahi bu Paa umnu'ya gndermi, buralarn muhafaza ve mdataas hususunda iyi bir tedbir ve hareket gsterememitir!

En byk hata ise Balkanlar'n muhafazas n tertibi kararlam olan kuvvetin Rumeli'ye nisbetle o kadar ehemmiyeti olmayan Anadolu'ya, ve hi bir fayda salamayacak olan Sohum'a sarf edilerek t-ketilmesi ve Serdar Paa'nn plan zere Osmanpaza-

r'na kati bir kuvvet yarak dmann Balkanlar'a

73

ilerlemesine mani olacak bir set ekilmemesidir. Der-saadet, Rumeli'nin bilmem ne iin ehemmiyetini tak-dir etmedi?

Eyvah bu bf.ziede bizler yine yandLk! Zira ki ziyan ortada, bilmem ne kazandk?

Teslimden baka are kalmad

Rusyal, Receb-i erifin ikinci ve Temmuz'un bi-rinci Cuma gn Hayn ky boazndan zahmetsizce

Balkan' geti. Civarndaki Yeni Mahalle'yi ve ertesi gn Eeki kyn vurup yakt.

Bu haberler, birbirine zt, eitli ekillerde Eski Zara'ya geldi. Kimi dman bin ve kimisi otuz bin tahmin ediyordu. Hatta, Rauf PaJa'nn Yeni Zara

tarafndan gya onbe tabur asker ve erkes svarleriyle dmana mukabele ettii ve grnen askerin de Paa'nn frkas olduu esassz yere iddia ediliyor-du.

Bu durumda, tahkik edip doru bir haber alabil-mek iin Yeni Zara ve Hayn ky cihetlerine iki kol svar jandarmas gderilmek lazm geldi. Fakat

zabtann ba boluundan bir nefer bile gnderile-medi. Ahaliden fedai svari tertibine kalkld, bu da mmkn olmad. Ve her ne tedbire teebbs edildi ise muvaffak olunamad. -

Bu acizlik ve tedbirsizlik, korkun akibeti artk gsteriyordu. Memleketin muhafazasn dnen olmadndan ahali dmeni krk gemi gibi orsa

74

buca gitmektc idi. Gccekri, eski usul khne silahlar-la ke balarnda ve mahalle kahvehfmelerinde sa-bahlara kadar srklenip gya karakol beklemekte,

iten gten kesilerek, yalan haberlerLe gnler gfiril-mekte idi.

Bir de Temmuz'un beinci Sal gn Kzar; k ta rafndan top scsi iitilmeye baland.

Defalarca asker gnderilmesi istirham edilmise de gelmemi, hicrct edilmemeye de karar alnmt. Dman ise ikibuuk saatlik mesafeye kadar gelmiti. Terk-i silah etmekten baka are kalmad. nk hicret kaps da artk kapanm vakit kalmamt.

El-hkm lillah!

Ufak arpmalar

Fakat Bulgar ekiyasnn niyeti fesat karmak ve kesabay tahrip olduundan, onlara kar mukabc-le ve mukavemet iin Mstahfaz asker tertip olunarak memleketin elden geldii kadar korunulmas dereline

dld. Bununla beraber, son durum hkmet tarafn

dan livaya ve dorudan doruya Yldz'a arz olunmak-tan da geri kalnmamt. Ara sra Mahmut Ce!illed-din imzasyla alnan cevaplarda:

75

kalabalk bir dmana nasl kar durabiiecei dnlmyordu.

Yeni Zara'daki frkadan bir tabur asker gnderi-Jip. drt yz yeni silahla da ahaliden muktedir olan-lar techiz edilip, taburun yardmna verilseydi. o vakit

dmann Zara'ya gelmesi gecikebilirdi. nk o srada Gurko'ya verilen vazife, yalnz pka Balkan'ndaki istihkamlar alarak bu mhim noktay takviye eylemekten ibaret imi. Byle olduu halde srf Bulgarlarn devaml ,srar ve istirhamlar zerine memuriyetinin dna karak Eski Zara'y istila etmi. Bu sebeple dklen kanlardan dolay, son-

ralar mparator'un Plevnc'ye geliinde, Gurko'nun sorguya t:kildii ve kendisini zorca kurtarabildii ha-le vakf olanlardan imdi iitilmektedir.

pka istihkamlarna gitmek zt!re yzyirmi ne-fer topu ile gelmi olan bir adet top, oephanesi ol-madndan, Zagra'da durmasmdan bir fayda grl-meyerek pka'ya gnderilmek istendi.

Topu ve silahsz topular pka'ya gtrmek iin gayr muntazam Mstahfaz askerden &.li altm ka-dar nefer ve ahaliden bir miktar gnll tertip oluna-rak yanlarna katld.

Bunlar Temmuz'un beinci Sal gn yola ktlar. Kzanlk cihetinden ise devaml top sadas geliyor-du.

Kzanlk Kaymakam, Rus'a kar koymak hlya syla, Zara, rpan, Hasky kazalarndan imdat iste-mekte idi. Bu niyetle piyade ve atl, yzden ok ve ekserisi oluk ocuktan ibaret kk bir topluluk

Zara'da birikmiti. Mstahfaz askerlerle topularn

76

arkasndan bu karga dernei de takm takm gidiyor-du.

Top ve topularla bu derinti asker Derbend ky srtlarnda dmann evvelce pusuya yatrd bir mik-tar askerin ateine maruz kalmlar. Byle gaflet iin-de iken taarruza urayp birka ehit ve be yaral verilince topu yzbas kam ve askeri de dalmaya yz tutmu. Top ve mhimmat arabalar bile zabt olunmak tehlikesine dmken Eski Zara'nn

Aladal kynden Abdlkadir Efendi yanndaki iki erkes ve bir ehirli delikanl ile sebat ve cesaret gs-

termi. Topu, bir ehidi, yarallar ve mhimmat ara-balarn kurtarp akam ezanma yakn kasahaya getir-diler.

Topu yzbas pek baygn bir halde olduundan, bana dklen kova su ile ancak akl bana gele-bildi.

Ve:

77

alnda da pek ok mertlik ve yararlklar grlmtiir. Sz z doru cesur bir merd-i gayrdur.

Garip ey ki, ahali o gn miri silahlarla donatlarak yirmier deste fiek verilmiti. Halbuki ekserisine

fiekler uymayp kapsl ise ancak beer altar tane verilebildL Daha fazlasn temin de mmkn olamad.

rpan yahut Edirne'den getirtmek de aknlkla kimsenin aklna gelmedi. Bunlar hep acizlik eserleri-dir.

Bu sW\hlar Edirne'den Kzanlk ahalisi iin gn-derilmiti. Fakat yollarda emniyet kalmadndan da-ha dorusu bir memur bulunmadndan, bir takm Yeni Zara'da ve binsekizyz kadar da Eski Zara'da kalmt. Bunlarn bir ksm eski ehanelerden, bir ksm da kapsll tfeklerden olduundan kapsl ve fiek uymamas tabii olup sevk memurlarnn. bece-riksizlii idi.

Asker geliyor, gelmiyor!

te o askerin byle bozulduunu ve sekiz on zayiat ile dnn ahali grnce, o gece kasaba yine

batan baa alkaland durdu. Hicretin nlenmesine sebep olanlara da pimanlk geldi.

Yukarda bahsettiimiz Abdlkadir Efendi yakn dostum idi. Yannda oniki kadar svari arkada ile kasahada bulunuyordu. Yalnz iken, evlad iyalimi Sekban merkezine karmalarn yana yakla rica ey-ledim. Memnuniyetle kabul edip, sz verdi. Gelince kaza, daralr fezf, denildii gibi ahalinin ayak takm kasabay ablukaya aldklarndan, ailemi ne gndz

78

ne de gece karmaya yol bulabildim. Misafir yabanclar bile evirmektc idiler. Artk kazaya rzadan baka are kalmad. Abdlkern Efendi ile helallap, aiaarak aynldk. O da ailesini Edirne'ye karmak zere atn ekip acele kyne lgar eyledi.

Bu Sal gn olanlar da teigrafla Liva'ya arz olun-du. Bir de umumi mazbata tanzim olunarak yardm isternek iin idare meclisi yelerinde bazlan ak-am st lgar ile Yeni Zara merkez Kumandanlna gitti.

Telgraf hatt birka gndr kesik olduundan ta-miri ve korunmas iin de ahaliden yirmibe kadar

atl ile ileri gelen bir ka kii, gndzden o tarafa gitmilerdi. Bunlar, Yeni Zara'da Tevfik Bey'le bir-leip evvela Mirliva Dastanl Mehmed Muhlis Paa'ya ve sonra da onun vastasyla Ferik Selim Paa'ya

kp ayaklarna kapanmlar. Memleketin muhafaza-s iin tabur asker ve birka top gnderilmesini

yanp yaklarak rica ve bu askerin Dir mddet iin ba-kmn da taahht eylemiler.

Nihayet tabur askerle iki batarya topun seher vakti Eski Zara'ya hareketlerine msaade olunmu ve hazrlanmlar. Fakat sabahleyin i deiip askere

79

duunu ve bu halde iken firar ettiklerini, Day Ahmed Aa gibi yolculardan iitniler.

Bunun zerine Eski Zara erafndan Hac Biciza-dc nalbur Hac Ahmed Aa alayarak Eski Zara'ya dnm ve:

- ehitlerin ruhuna fatiha! Demi. Sonra, perian ve alayarak Karapnar'a, oradan

da hayvanlaryla Edirne'ye gitmiler. Beride ise ahali, aldklar telgraflar zerine:

80

Hatta Karaar smail Aa namnda biri, arkasna bir blk baldr plak alp, ileri gelenlerden ve ida-re meclisi yelerinden Edhem Bey iin:

81

Ruslar ileri hareket edince Kzanlk'tan tabur asker Yayknl ovasnda Ruslar'a kar durmulard. Ancak Ruslar ve yardmclan olan Bulgarlar, sayca mslman askerlerin birka misli idiler. Muntazam si.ivari;cri ve birok toplar bulunuyordu. Osmanl ,,~;kcri ricat hatlarn muhafazadan aciz kalarak kade-me kademe ekilip Kzanlk yaknndaki Karadere'ye

dnmlerdi. Top arabalarn ekmek iin kasabadan tedarik edilen hayvanlar ie yaramad ve merrriler ise birka atlndan ibaret bulunduu iin Karadere'-de dahi mdafaa mmkn olamad.

Bunun zerine Osmanl askeri pka ky zerin-dtki istihkama ekildiler. Ruslar, Kzanlk' ve ms

liinan ahalinin silahlarn aldktan sonra, ertesi pka kyndeki askeri datp Balkan'daki istihkarn

lan hi.icum ettiler. o.;tihk~mlarda birka tabur var ise de, cephane ve

yiyecek olmadndan ve Bulgarlarn dellieti ile ricat hatlar da kesilmi bulunduundan hepsinin esir dmesi muhakkak idi.

Rus askerinin asl istihkamlara hcum iin hazrbndklan gece mevcut asker ve telgraf memurlar mevkilerini mhimmatyla beraber terk ederek Karlo-va tarafna gitmek zere Balkan iine dal.nnlard.

Trili zahmet ve feU\ketler (:ckerek ve biraz da alktan telef olarak, orman ve u;urumlarda elbiseleri parc pare olup, n! plak bir halde haftasna Filihe'-ye va rab i lmilcr.

O civardaki mslman kyllerin ifadk.r: re, bu asker istihkam terk edince, tc~i ynidan p-

F: li

82

ka'nn batsnda ve iki saat mesafede bulunan Hamid-li islam kyne kmayp, kr gibi en sarp taraflara

dni.iler. Bu yzden biare zayf ve hasta askerler ormanda kalarak, bir takm alktan aa kabuu ve ot kk yiyerck ve baz,lar da uurumlara yuvadana-rak telef olmular. Ancak akgz ota.lar kylere inip ekmek alarak hayatlarn korumular.

Kumandann gaflet ve tedbirsizlii, dmann kuvvetinden habersiz oluu ve bulunduu mevkii bil-memesi bu kayplara sebep olmutur. nk bu asker Hamidi kyne ekilseydi, dmann henz byle bir-ka tabur muntazam asker.i takibedecek kuvveti yok-tu. Kyler ise bozulmadndan asker yiyecek bu1ahi liyordu. Bylece zayiatsz olarak ya rpan'a veyahut

doru Filibe'ye gidebilirlerdi. Yazk, yazk ki hangi hatamza esef edelim

bilemem!

General Gurko'nun tecman

Rusyall, Kzanlk'a girdii srada iki mslman her naslsa ldrlm, fakat idareyi ele alnca Bul-garlar'a Zara'daki kadar fenalk ettirilmemiti.

Kzanlk Kaymakam Akif Efendi, babozuklara kumanda ederken, Kzanlk kenarnda Karadere sava-

mda yaralanmt. Ruslar kendisini yaral olarak haps ettiler. Yaras baklmayank birka gn sonra ve-fat etti.

Akif Efendi, Kbrsl olup eski Mlkiye Mcktc-bi'nde tahsil etmiti. Kbrsl Mchmed Paa'nn Edir-

s:

ne valilii srasnda, di-van cfendilii hizmetinde bu-lunmu, sonra da Yeni Zara'ya kaymakam tayin olun-

mutu. Birka sene buray iyi idareye muvaffak olup, Kzanlk kaymakamlna geirilmiti. Nihayet burada

ehit oldu. Allah rahmet eylesin. General Gurko, Zara'y istiHldan sonra Kzanlk'a dnnde hamama gitmi. Tercman olan bir Bul-gar vastasyla hamamn sahibi Kamil Bey'e:

- Askerimi hamama gndereceim, nefer bana ka

84

Bu srada, General'in hizmetinde bulunan bir Ta tar mslman asker, hemen General'i usulleri zere selamlayp, Kamil Bey'in cevaplarn ve tercman ha in Bulgar'n yanl sylediini tamamen ifade eylemi.

Bunun zerine Gurko, Bulgar' iddetle azarlay.p kovmu ve Kamil Bey'e pek ok iltifatta bulunmu.

Bu hadiseyi Kamil Bey'in kendisinden dinledim. Bulgar hainleri bu trl iftiralarla da pek ok

mslman ldrttler. Kzanlk ve pka muharebelerinde yaral olarak

firar eden askerlerden bir haylisi er beer olarak Cuma gn Zara'ya geldiler. O gece Zara'da misa-fir ve yaralar tmar edilerek ertesi Cumartesi gn Edirne cihetine gnderildiler.

Bu da hile Imi!

istiladan sonra Kzanlk ahalisine rias.J muamele edildii kesin olarak renilememiti. Ama baz fi rari askerlerle, gelen Bulgarlarn syledikleri birbirini

tuttuundan fenalk beklenmiyordu. Hatta Trnova ve Gabrova alnd srada kaaime

para belik ile yzlk krk kurua inmi ve Bulagarla rm kaaimenin itibarn btn btn kaldrarak ruble

aradklar grlmken Kzanlk'ta byle olmamt. Kaaime reva bulup altm iki kurua kmt. Kzan

lk'ta ve Rus'un istila ettii 'teki yerlerde yzlk kaai-menin yz kurua gittii rivayeti oalp bizim Za ra'da bile baz ttnc Bulgarlarn onluk'u on kurua

bozduklar oldu ... Bu da bir hile imi!

85

Ahali, bu sylentilerden ve Bulgarlarn dalkavuk-luk ve mnafka yaltaklanmah:irndan teselli bulup, aldand. Kyllere teminat verilerek kylerine ve top

!anm olanlar da yerlerine 1de edildi. Ne byk ha-ta!. ..

Balkan havalisinde bir haftaya kadar yzyirmibin askerin toplanaca ve Karada'dan hareket eden Su-leyman Paa'nn Edirne'ye ve Mehmet Ali Paa'nn m-nasip bir noktaya, akama sabaha yetiecei, hergn gelen ve Mahmud Celaleddin imzasn tayan telgraf-larla haber veriliyordu.

Halkn bir hafta daha sebat ve mukavemet etme-si tavsiye ve tekrar olunuyor -ve nihayet Ruslar'n

Zara'ya girecekleri gnn gecesi- daha olmazsa ka-dn ve ocuklarn Karapnar'a gooerilerek eli silah tutanlarn son dereceye dek sebat etmeleri emr edili yordu.

Ama ne are, i rndan kmt. Kar koy-mak iin gerekli vastalar noksan hatta yok idi. Eer o kadar istirham olunan ve msaade edilmiken sonra-dan vazg_eilen tabur asker ve iki batarya top ile liizumlu mhimmat Zara'ya gelmi olsayd, sebat ve mukavemet mmkn idi.

Y c is ve hayrete bat m olan ahaJ,i, pka istihkam-larnn sarplna ve metanetine dair olan rivayetlere aldanarak, orasnn Ruslar ok zaman megul edece-

i ve dmann Zara'ya gelemeyecei evham ve ha yalieri i-inde, garip garip fikirlerle birbirlerini teselli

ediyorlard. Byle zamanlarda pek ok hafiye ve casus bulun-

durup, hi olmczsa iimizde bulunan Bulgarlar'n ni

86

yet ve fikirlerine vakf olmak lazm gelirdi. Hkme-tin bu noktalar dnmemesi veya yapsa bile ba-

aramamas akl banda olanlara kan alatyordu. nk mslmanlarda o fedakarl yapacak harni-

yetli adam yoktu. Hri,stiyanlara emniyet ise saflk ve-ya cretini de vererek, dmana kendi ahvalimizi bil-dirmek demekti. Bulgarlar ise lmle tehdit edildikle-ri halde bile sr vermezlerdi. Byle devlet ve millet ha ini bir kavimden casus kullanan kumandanlarnz pek ok aldanmlar ve devleti de aldatmlard.

Aksine, Rus'un klavuz ve casuslar olan Bulgar-lar daim iimizde gezip yrekleTimizin en gizli kelerindeki esrara vakf olarak hareketlerimizi teferrua-tiyle dmana bildirirlerdi. Davetileri ve ateli fer-yatnameleri Kzanlk'taki Gurko'ya gidip gelirdi. Bir

takm yabanc Bulgarlar ise kasabann sokaklarn ve etraftaki tepe ve hendekleri dolarlard.

Bir taraftan da mslmanlara edilen zulm ifti-ralarn, garazkar muhabirler ~ gazeteler vastasyla Avrupa'ya yayarak btn milletleri aleyhimize tahrik ediyorlard. ..

Kollm bal dokuz mslman

Temmuzun ilk haftas Cuma gn: - Yarn Rus Zara'ya gelecekni!o Havadisi Bulgarlar tarafndan ortala yayld. Btn Bulgarlar et alarak yemek hazrlamaya baladlar.

Yabanc pek ok Bulgar'n yine kasabay dolatklar grlyordu.

87

Zara'ya ikibuuk saatlik mesafedeki Ada Tepesi kyn gya Kazaklarn yaktklar renildi. Cuma gn ise Sungurlar kynden dokuz mslmann kol

lar balanarak Ilca deresinde kurun ve sng ile vurulup ldrldkleri duyuldu. Bu haberleri ilerin-den kaan bir mslman getirmiti.

i tahkik etmek iin hemen birka Bulgar ileri geleni ile on kadar svari zaptiye gnderildi.

Ar'>:asndan da Yarklar ky ahalisini tehdit eden apulu Kazak ve Bulgarlarn mallar yama et-tikleri haberi geldi, can bamza srad.

Bu kylerin mslman ahalisi de kasahaya dkl-dler. Hadiseyi tahkike gidenler akan: ezan vaktin de dehete dm bir halde dnerek vak'ann doru olduunu sylediler.

Kzanlk kazasnda mslman iftHklerinin ve erafn mlklerinin yakld bulutlara aks eden kzl;

lklardan anlalyordu. Sungurlar kynde ehit edilen rrtslmanlarn

iinele zahid ve abit Hac Osman namnda bir ihtiyar da vard. Bu zat kyn by ve her milletin emni-yet ve itimat ettii bir pir idi. Her akam odasnda birka misafiri bulunur, Davut orucuna devam eder, perhizkar bir zatn, byle ilk vak'ada gnahsz yere kati olunmasna -riya deilse- Bulgarlar bile ala

d. Allah hepsine rahmet eylesin.

anlar alyor Temmuz'un onuncu Pazar gn le namazndan klrken, btn kiliseterin Rus ve Bulgar arnalariyle donancl grld. anlar alnmaya balad.

88

slam milleti cenaze kesilip evlerine ekildi. Bulgarlar ise bayramlk elbiselerini giyinip elle-

rinde arap ve kebap, demet demet iekler ve yal gll ekmek ve reklerle, iftihar ve sevin iinde Rus'u karlamaya kouyorlard.

anlarn, can yakareasma vahet veren sadalar, bayku gibi, memleketin harap olacan ve mslman-

larn zulm ve hakszlk altnda inim inim ezilecekle rini ima ediyordu. O gzel ehir batan baa keder bulutlar ile kapland. Bu beyin trmalyc sesler ms lman halk yryen ller haline soktu. Zflike tak-dir-il aziz-il alim.

Ama Rusya devletinin katil ve yama gibi medeni yete smaz zulm ve yolsuzluklar yapmasna, Dvel-i

Muazzama:nn msaade etmeleri imkansz saylyordu. Heyhat! Halbuki Rus ar ve kumandanlar, resmi nutuk

ve beyanlarnda, bu muharebeye Din ve Hal Sava- adn veriyor ve btn hristiyanlar slam alemi zerine tahrik ve tevik ediyorlard.

Bu muharebenin eski savalara kyas edilemeye cek derecede mhim olduu, mparator, Veliaht ve

dier grandklerin harp meydanna bizzat gelmelerin-den de belliydi. Buna ramen devlete salam bir ted-bir alnp, o yola devam ve sebat edilmemi olmas, ilelebet unutulmayacak elim hallerdendir.

KNC FASIL

RUSYALI GELNCE

Temmuz'un onuncu Pazar gn le vaktinde Rus yallar Kzanlk cihetinden gelip Boaz' tuttular. eh rin kuzeyinde Bademlik denen mesire yeinde karargah kurdular. Bylece Bulgarlar da merarolarna kavumu oldular.

Kumandanlar olan Gurko, mslmanlarn ileri gclenlerinin, Bademlik kkne huzuruna getirilmele-rini enr eylemi, hkmet erkan ve memleketin b ykleri yanna vardklarnda, sert bir tavrla iki saate kadar btn ahalinin silahlarnn toplanmasn, aksi halde kasabann topa tutulacarn tenbih ve ihtar etmi.

Silahlar acele toplanrken, mslmanlarn yanna

90

Osmanl askeri Kzanlk'a geerken Yahudiler ek-mek ve sularla asakir-i ahaneyi karlam ve gzelce hizmet eyliyerek sadakat gstermilerdi. Bulgarlarn ise kin ve gazaplar yzlerinden belli olmakta bulun-

mutu. Hatta o zaman baz gen Bulgarlar, Yahudilere: - Rus geldii vakit de askerini byle karlaya

cak msnz? Demiler. Yahudiler de maskaralkla cevap ve karlk ver-miler imi ...

Hi umulmad halde Ruslarn Zara'ya gelmeleri zerine, canlarn korumak niyetiyle bir hayli Yahui, Ruslar da sularta karlamlar.

Bulgarlar ise onlar kt duruma drmek iin: - Yahudiler sulara zehir ve san otu katp ze hirlemilerdir, kimse sularn imesii!

Diye Rus askerlerine tenbih etmiler. Rus askerleri bi:ka gn slam ve Yahudi mahal-

lelerindeki emelerden su imediler. Hatta: - Yahudiler, Moskof ve Bulgarlar zehirlernek

iin su haznelerine iki uval zehir dktler! Diye Amerika gazetelerinde yalan haberler neret

tikleri sonradan renildi.

Sanki Paskalya ve enlik

Kiliselerden hi durmadan anlar alnr ve ke balarnda silahlar toplanrken ben de evime giderek, evlad i:valimin \"e komularn ht.lecanlarn mmkn

91

mertebe teskin etmeye altm. ocuklarn sokaa kmalarn men ettim.

zntmden evde duramadm. Yaknmzdaki Rdiye Mektebi'ne giderek gizli bir yerden dmann yaptktarn seyretmee baladm.

Dman, Kzanlk kapsndan be on svari Ka zak, komiteciler, askerler ve birka bin Balkanl Bul-gar apulcusu ile ehre girdi. nde General Skobelef bulunuyordu. Rdiye Mektebi yanndaki cami-i erifin meydannda toplanm bulunan siH1hlar derhal Bulgarlar paylatlar.

Bulgar mektebi kzlar hepsi ayn renkte ve beyaz elbiseler gynmi. balar rengaenk kurdele ve ieklerle sslenmi olarak muntazam bir ekilde geldiler. Ellerindeki deste deste ieklei-i ve hususi yaplm sirnit ve ekmekleri General Skobelef'in zen

gisi;i perek takdim ettiler. Kazaklar ve askerleri memnun ettiler. Sevinlerinden sanki paskalya ve enlik ediyorlard.

Her naslsa Rdiye Mektebi'nin kaps ald. Bir-ka Balknnl Bulgar delikanis ieri girip bir hayli i-ek yoldular ve hain hain bakarak kp gittiler. Ar-

kalarndan kap kilitlendi. Bylece mektep bu ilk is-tilada Rus ayann pisliinden azade kald, ama son-ra her ey oldu ...

Kzanlk telgraf hattn paralam olan Bulgar serserileri, ellerinde kangal kangal telgraf telleriyle, kk byk, sokaklar dolusu naralar atarak hiik met tarafna getiler.

Hkmet, Telgraf ve Rslnat dairelerini zabte-derek, aptiyeleri habs ettiler, cyay yamaladlar. Telgrafhanl'nin cam ve erevelerini hurdaha ettiler.

92

Cani-i erife yaplanlar Eski d\mi-i erifi soyup, kandillerini krdlar, b-

yk mumlar dar attlar, kilim, eya vesairesini al-dlar.

Bu dm[ hakan- mafr Sultan Yldrm Baye-zid'in byk olu Emir Sleyman (aJ.eyhirrahmeti vel-gufran) tarafndan 811 senesinde inaya balatlm, fakat yarm kalm. Sultan Mrad- sani (aleyhit tecei liyatis sbhani) zamannda kumandaolardan Hamza Bey narnndaki hayr sahibi tarafndan, Sultan adna ta-

mamlatlmtr. Bu malmat kaps zerindeki tarih tanda kazlm olarak mevcuttur. Ruhaniyetli, eski ve mukaddes, binas salam ve gzel, latif bir mabed-i

eriftir. stiladan iki ay nce, cami'in hatibi ve mtevelli-

si bulunan Hac Hafz Tahir Efendi, bakrdan iki yeni byk amdan ve altm kyye arlnda iki adet mum yaptrmt. Ayrca Dersaadet'ten getirdii flla Msr hasrlarn yayn, minher kapsna perde koy-

mu, merdivenlerine uha deyerek camii sslemiti. Ramazan iin de drt yz kyye zeytinya hazrlamtl. Bunlarn hepsi yama edildi. Minher kaps ve mah-fi! trabzaplar tahrip olundu. nsan ve hayvan pislikle-riyle mminlerin secdegah telvis edildi ve Kazaklarn r,tlarna ahr yapld.

Kuran- Kerim ve czleri para para edilerek ayaklar altna atld. Vallahu azizlin zntikaam! Hey gidi medeniyet ve insaniyet yaycs koca Moskof hey!.

Mina:eierden btn gn edepsizler barr, Ezan-i Muhammed'iyi -haa-- alaya alr ve slamiyet'e hakaret ederlerdi. Mslmanlar gzler, toplu gr-

93

dklerl yere kurun atarlar, kalabalk evlere hcum ed1p yama ederlerdi.

Allahu Teala buyurdu ki:

94

Ailemle hfmemize kapanm bekleir, sanki can alp vermekle urar idik.

Bir ara gaflet basp oturduum yerde biraz uyuk-lamm. Komunun kapsn, Bulgarlarn gstermesi zerine Kazaklar, daha dorusu intkarnc Bulgarlar

krmakta iken beni uyandrdlar. Ev halk alar, titreir, kimi can korkusu ile baylr, bazs arm kendini kuyuya atmaa al

rd. Irz _ye can tela ile derhal hepsini samanla karp, samanlarn iine sakladm.

Komudaki grlt ve silah sesi ilerleyip, kadn ve ocuklar ac ac bartlar. Bu sesleri duyunca dizlerim kesildi, yere dtm, ldrdler dncesiyle kendimi kaybettim.

Kaynbiraderlerim, hkmet varm gibi, hali bil-dirmek, ikayet edip Y'-'rdm isternek iin hkmet

konana ko.tular! Byle tehlikeli bir zamanda onlar sokaa sal

vermek, mutlaka aknlk eseri idi. Her ne hal ise, biraderler birka tehlike geirdikten sonra, tank olduklar bir iki Bulgar'n yardm ve himayesi ile bir saat sonra selametle dnebildiler.

Komu kadnlarn ise bir Bulgar evine snarak kurtulduklar, yine Bulgarlardan renildi.

O esnada yukar samanla kmtm. Gya be onbin asker iddetle muharebe ediyormu gibi, dn-yay bir patrt bir amata tutmutu. afak henz skmckte idi. Dneeye daldn. Yeni Zara'dan ku-

95

mandan Rauf Paa bizi kurtarmaya geldi, zannederek, yeis iinde bulunan ,ocuklara mjde bile verdim.

Meer bu amata, yama edilen dkkan ve evlerin krlan kepenk ve kap grlts imi!

Bu dehet verici halde hele sabah oldu.

Dosttan esirgenenler

Sokaklara kmak imkansz, herkes evinde mahsur ve akn, Bulgar sarho ve azgnlarnn sokaklarda serbeste dolap attklar naralar ise yrekleri kan

alatr .. Biz bu halde dnrken, mahallede yine bir

grlt ve feryad koptu.

96

Halbuki beygir almak ve silah aramak bahanesiy-le kapsna gelen giden Bulgar ve Kazakiarn ard ara-

s kesi!medi.

Devlet ve millet hizmetinde kullanlmak zere istiladan nce btn kasahada sekiz on beygir bulu-

namam iken, Moskof istilasnda yedi yzden fazla binek ve araba hayvan topland.

Dosttan esirgenenleri dman cebren ve kahren ald. bret aln, ey hasiret sahipleri!

Yirmi drt saat yama

Kzanlk'l bir aki Bulgar arkasna ald bir kol ya~mac ve intikamclarla, ileri gelen zevatn konak-larn ve zenginlerin evlerini yama etmekte idiler!

Hac Veli Aa'nn ve damad Rdiye muallim-i sanisi mhendis erJf Efendi'nin konaklarn ineden iplie dek soydular. Hac Tayyar Aa'nn ve Hac Haim Bey'in ve sonra Emin Paa'nn konak kaplarn krp ieri girerlerken, Muvakkat Hkmet'ten bin rica ile alnan asker ve birka Bulgar ileri geleninin yetime si ile g hal def edildiler.

Eraf ve mslman halk, evvelce teminat vererek hicretten alkoyanlar ve:

- Klmza zarar gelirse, bizi asnz!

Diyen itibarilardan Hac Gospodin, Minu ve Ha-c Andon orbaclar bu hadise zerine arlp, Emin Paa'nn konana geldiler .

Kendilerine:

97

- Hac aalar, hani ya bu fenalklar olmayacak-tt! Mani olmaya niin alm;yorsunuz? Sznz by-le mi idi?

Denilince:

98

Hela ukurlarmdaki silahlar

Bu yoldan itharn edemeyince nevzuu deitirdi.

99

- Herkes dkkannn asn, iiyle megul ol-sun!

Diye tellal midiyle, esnaf

deiti.

bartldndan, artk iler dzeldi arya gitmek zere iken hava yine

Bulgar zaptiyeleri vastasiyle, krk kadar eraf ve rnuteberan ile birlikte hkmete gtrldm.

- Generalimizin sizlere birka sz ve tenbihi var.

Diye, umumi meclis odasna konduk.

100

Emrini verdi. Bizi de iddetle azarlayarak: - Aa inin!,. Dedi. Bizleri de derhal merdiven ayana indirdiler. O

biareleri ise tekme vurarak ve bak saplyarak baladlar. Maksatlar sadece eziyet ve tahkir etmekti. Yoksa onlarn zaten ayakta durmaya bile mecalleri

kalmamt. Bizlere dnerek: - Bu adamlar, askere kurun attklar iin, ba kalarna ibret olsun diye imdi kaplarnn onune asacarol iz de grn ve tekilere aniatn da byle yapsnlar... Haydi mar!,.

Dedi. Bu emir zerine zr dileyerek, bu hale taharnmill edemeyeceimizi, bizi affedip idam yerine gtrmeme-sini, bir azdan rica eyledik.

- Olmaz, adet byle, gelmeye mecbursunuz. Haydi yryn!

Dedi. Derhal etrafmz iki blk intkarnc Bulgar as-

keri sard ve mar kumandas verildi ... nmzde alt svar ile General, arkamzda o alt gnahsz, onlarn arkasnda da Bulgar akileri ve alt svari Kazak olarak yola koyulduk!

dam yerinde

Sokaklar iki tarafl Bulgar hunharlar ile hnca hn dopdolu idi. Yerler ise Kur'an- Kerim yapraklar

101

ve paralar ile kaplanmt, ayak basacak yer bula-myorduk. Frsat bulduka, bu mbarek yapraklar alr, manasnda mit verici haberler bulmaya alr, ceplerimize koyardk. Bulgarlarn kimi bize ba sal-lar ve elleriyle aslacak ve kcsileceimizi iaret eder-lerdi.

Karagz Alan denilen meydanda araba yaral Bulgar'a tesadf olundu. Yanlarnda iki blk inti-

karnc askeri duruyordu. Bizler geerken yarallar inleyip svmeye baladlar.

Blklerden bir aki: - Kzkardan ............... diimin Trkleri! Bi-

zim gavurlan ldrrsnz ha! . Diyerek, pr-hiddet zerimize tfek evirdi. Artk sa dnme midimiz kalmadndan abctest-

li bulunmadmza zlyorduk. Tvbe ve istifar edip d~vaml kelime-i ahadet getirmeye baladk.

Byle korku ve hayet iinde, yeis ve deletic idam yerine geldik.

O bixareler vcutlarndan kanlar akarak yalva-rrlar, Bulgarlara hitaben:

- Komular, bizde silah kald m? Kime, ne va-kit silah attk? Hanginize bir fena sz syledik? Sy-leyin! Niin byle yalan ve iftira ile bizleri astryorsunuz! Yazk deil mi, hi insafnz yok mu?

Dedike, hain gaddar Bulgarlar, cevap bulama-yp, put gibi sessiz, hareketsiz dururlard.

Hakikaten bu mazlumlar teden beri kendi ileriyle megul kimseyi ineitmemi rz ehli adamlar idi-ler. Silah attlar sz, srf mslmanlardan intikama vesile olsun diye uydurulmu bir yaland.

102

insafszlar, zavalllarn gslerine kunduralariy-lc iddetle basarak eza ve cefa ettiler. Hakaret ederek birer birer ekip saaklara astlar. Allah cmlesine rahmet eylesin.

lm bana tatl geldi. Bu ehitlerin arasnda Sinekolu Hac Halil Aa

ile onun yeni evli gen olu Mustafa ve Ramazan- erif iin gelmi talebe-i ulumdan bir Laz hoca da vard.

Baba oul yemek yerlerken, Bulgarlar anszn kapy krp girmiler. Para ve eyalarn aldktan ve trl ezalar ettikten sonra, bir de iftira ederek astrdlar.

ehitler, yukar ekilineeye kadar kendilerini kaybetmemi idiler. Onlarn bu hallerini grnce, lm bana yle tatl geldi ki, sa olarak dneceime hakikatcn esef etmeye baladm ...

General ise ara sra Bulgarlara tekdir edermi gibi, rrlayenetle:

,, __ E7a etmeyin knaftr (gnahtr)! Derdi. Bu g~neral, Rus kahraman ve mslman dman General Skobelef idi.

O vakit intikamc askerinin kumandan ve kasaba nn muhafz bulunuyordu. Trkistan'da Trkmenleri tenkil ile de uratndan Trke biliyordu.

bittikten sonra bize dnp: - Af edersiniz! Size zahmet ettik. Ne are ka-

nun byle. Siz iyi adamlarsnz. Lakin bunlar fena! Bir fena adam yapar fenalk, iyi adamlara da zarar dokunur. Ancak iyi olacak! Korkmaynz! Haydi yer-lerinize gidiniz!>

103

Dedi. FSanda bulunan Emin Paa ve Hac Haim Bey'e iltifat edip gnullerini aldkLan sonra, ters bir ehre ile bize dnd. Tercman yastasyla tehdit edici bir-ka ey syledi.

104

Sandaki paa ve beyleri gstererek: - Bunlar iyi adamlar, siz bunlara ok yalvarnz!

Ahaliye tenbih ve nasihat etsinler ki, darda bir fe-nalk etmesinler. Bir fenalk eden olursa ban ko-

parnn.

Deyip, y~nmda bulunan Mft Hac Ahmed Hazn Efendi'ye kt.

Mtt Efendi cesur ve doru bir zat olduundan, pek uygun, makul ve susturucu cevaplarla karlk verdi.

Bu konuma arasnda Gurko: ,,_ Sekban'da bir Paa var, pek fena bir adam, fenalk yapar. Sleyman Paa... Sakn ona uymaynz. Szlerine kulak vermeyiniz! O ok fenahk yapar! Ben onu gidip terbiye edeceim! te bu kadar. ..

Diyerek sz kestirdi. Bizleri de evvelki gn tevkif olunanlarn yanna

koyarak kapya nbeti diktiler.

Gonl bir derdden dfar olur bir gayri derde vah,

Medet Hak'tan hemen encamn hayr eylesin Allah.>>

Ve: Yalvarp ol merhametsiz dmen-i bi-dinden, Gah lutf merhamet gahi inayet istedik.

Bulgarlar iftiralar ederek idammza di biledik-leri halde Gurko, idam iin kk bir sebep bile bu-

lamaynca:

105

- Baknz! Bu adamlar ne gzel cevap verdiler. Kabahatleri yok, ne diyeyim de ldreyim! Bu