Z b i g n i e w M y c z k o w s k i

Protection and Management of Monumental Wooden Churches of Małopolska District Inscribed on the u n e s c o

World Heritage List1

Though unique, the log-built Catholic timber churches in Poland are closely

related both to general European architectural trends and to the local building

tradition. They were the most valuable buildings o f the community, closely

connected with the social, cultural, and political structures o f th e medieval

state, and today they remain a testimony to a centuries-long development

process. Using a horizontal logtechnique, common in Eastern and Northern

Europe since the Middle A ges, these buildings offered an alternative to

the stone structures erected in urban centres. Not only did they represent

the highest achievem ents o f carpentry, but they were also essential e le­

ments o f settlement structures, both in a physical sense - as architectural

landmarks - and in the doctrinal dimension. They were an outward sign o f

the cultural identity o f communities, and structures which concentrated

the artistic and social aspirations o f their patrons and creators. In early

Poland, churches were elite buildings o f exceptional significance due to

the importance o f their patrons, who were usually monarchs, Church of­

ficials, monasteries, and finally knights (later aristocrats). A church build­

ing was not the work o f folk carpenters, except much later, in the 18th and

19th centuries, in a period o f increasing social and cultural differentiation.

Considering a social and political situation in Poland from the 15th century

onwards, and the commitment o f noble families to sponsoring the construc­

tion o f church buildings, not only for the cult but also as symbols oftheir own

prestige, these churches had strong social significance. The inscription o f

these churches on the World Heritage List offers a much needed protection,

not only for the six churches inscribed, but also for this type o f building in

general, as it is still threatened, mostly by fire. 50 such wooden churches have

Z b i g n i e w M y c z k o w s k i

Ochrona i zarządzanie zabytkowymi kościołami drewnianymi w Małopolsce wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i PrzyrodniczegoU N E S C O 1

Kościoły z drewnianych bali w Polsce, choć unikalne, wiążą się ściśle za­równo z ogólnymi trendami architektonicznymi panującymi w Europie, jak i z tradycyjnym budownictwem regionalnym. Jako najcenniejsze budowle wznoszone przez ludność były rezultatem stosunków spo­łecznych, kulturowych i politycznych w państwach średniowiecznych i do dziś pozostają świadectwem wielowiekowego rozwoju. Oparte na powszechnej od wieków średnich w Europie Wschodniej i Północnej konstrukcji z beli poziomych, stanowią alternatywę dla budowli ka­m iennych, wznoszonych w ośrodkach m iejskich. Reprezentowały najwyższe osiągnięcia ciesiołki i stanowiły istotny element struktur osadniczych, zarówno w sensie fizycznym jako budowle charaktery­styczne, jak i w w ym iarze doktrynalnym - były zewnętrzną oznaką tożsam ości kulturowej zbiorowości, jednocześnie skupiając jak w so­czewce artystyczne i społeczne aspiracje swych mecenasów i twórców. W dawnej Polsce kościoły były budynkam i elitarnym i o wyjątkowym znaczeniu ze względu na rangę ich mecenasów - zazwyczaj królów, wysokiego duchowieństwa, klasztorów albo rycerzy (późniejsza arysto­kracja). Budowa kościołów nie należała wówczas do robót wykonywa­nych przez ludowych cieśli; nastąpiło to dopiero w χ ν ι ι ι i x ix wieku, w okresie znacznego zróżnicowania się społecznego i kulturowego. A naliza sytuacji społeczno-politycznej w Polsce od w ieku x v i fu n ­dowania przez rodziny szlacheckie kościołów jako m iejsc kultu oraz symboli ich własnego prestiżu wskazuje, że kościoły m iały ogromne znaczenie społeczne. W pisanie ich na Listę Światowego Dziedzictwa u n e s c o zapewnia pożądaną ochronę nie tylko sześciu przedmiotowym

already burnt down. The most frequent cause o f such fires is not inadequate

electric installations, but arson committed to cover up break-ins and theft,

since real masterpieces can be found in many o f these buildings.

From a historical perspective w ooden architecture is an inseparable

elem ent o f Poland’s cultural landscape. The on ce rich natural resource o f

timber and the ease o f obtaining and working it gave origin to the w ooden

architecture o f Poland. Centuries o f developm ent and transform ations -

both faithfulness to tradition and o p en n e ss to different cultural inspira­

tions - led to the formation o f a specific num ber o f types, form s and their

varieties, thus creating the proverbial ‘unity in diversity’. The properties

o f the material, requirements o f function and logic o f the construction

determ ined the spatial arrangem ent and form s o f the buildings.

Since the earliest times, the technique o f construction using horizontal

logs stacked up on one another and jointed at the corners (the local name

for which is the ‘zrębow a’ or ‘w ieńcow a’ technique) has been dominant in

the Polish wooden architecture, although othertechniques were present, too,

e.g. post-frame, frequently used in towers, or fully-framed constructions.

Churches always had a significant place in the development o f Polish

wooden architecture. Not only were they the main achievements o f carpentry,

but they were essential elements o f settlement structures, both in a physical

sense - as architectural landmarks - as well as in the ideological dimension.

They were an outward sign o f the cultural identity o f communities and they

focused the artistic and social aspirations o f their patrons and creators. In

early Poland (due to the structure ofthe state and society and the limitations

and regulations caused by strict laws and duties), there was a limited circle o f

people who could become patrons o f churches. Am ong them were monarchs

and Church officials, monasteries, and finally knights (and thus later the ar­

istocracy). So churches were elite buildings o f exceptional significance.

The oldest Roman Catholic w ood en churches which are preserved in

a good state date back to the 15th century. They dem onstrate that profes­

sional craft w orkshops participated in their construction - in particular

the urban w orkshops belonging to guilds - as well as builders’ lodges,

which som etim es employed both m asons and carpenters. This meant that

the oldest churches known to us are com plicated in their construction,

which w as perfect in its execution and free from improvisation.

The few Polish churches from the end o f the Middle A ges which are

well preserved have many characteristic features in com m on. A typical

church building was bipartite, com posed o f a nave, most often squarish in

plan with a narrower chancel, m ost o f which at that time had three-sided

east ends. The churches had their altars oriented towards the East, even

kościołom, ale ogólnie obiektom tego typu. Nadal są one zagrożone, głównie pożaram i - w ostatnim dwudziestoleciu spłonęło 50 kościo­łów drewnianych, najczęściej wcale nie z powodu wadliwych instalacji elektrycznych, ale przez celowe podkładanie ognia, nierzadko by za­maskować włam anie albo kradzieże (można w tych kościołach znaleźć prawdziwe arcydzieła).

Patrząc z perspektywy historycznej, architektura drewniana jest nierozerwalnie związana z krajobrazem kulturowym Polski. Bogate niegdyś zasoby naturalne drewna, łatwość jego pozyskania i obróbki dały początek budownictwu drewnianemu w tym kraju. Stulecia roz­woju i przem ian, wierność tradycji, jak również otwartość na rozmaite w pływ y kulturowe doprowadziły do uformowania pewnej liczby typów, form i ich wariantów - swoistej jedności w wielości. Cechy materiałów, wymogi funkcjonalne i logika konstrukcji zdecydowały o układzie prze­strzennym i formach budynków.

Od czasów najdawniejszych technika budowania z poziomych bali układanych jeden na drugim i łączonych na rogach dominowała w pol­skiej architekturze drewnianej (miejscowa nazwa to konstrukcja zrębo­wa bądź wieńcowa).

Kościoły zawsze zajmowały w ażną pozycję w rozwoju polskiej ar­chitektury drewnianej. Nie tylko reprezentowały najwyższe osiągnię­cia ciesiołki, ale także stanowiły istotny element struktur osadniczych, zarówno w sensie fizycznym (jako charakterystyczne obiekty architek­toniczne), jak też w wymiarze doktrynalnym. Były zewnętrzną oznaką tożsamości kulturowej zbiorowości, skupiały też artystyczne i społecz­ne aspiracje swych mecenasów i twórców. Ze względu na organizację państwa i społeczeństwa, a także ograniczenia wynikające z surowych przepisów prawa i wysokich ceł, tylko wąski krąg ludzi mógł fundować kościoły w dawnej Polsce. Wśród nich byli królowie, wyższe duchowień­stwo, klasztory czy w końcu rycerze (późniejsza arystokracja). Dlatego też kościoły były budynkami elitarnymi o dużym znaczeniu.

Najstarsze drew niane kościoły rzym skokatolickie zachowane w dobrym stanie datują się na wiek xv. W ich budowie uczestniczy­ły zawodowe warsztaty rzemieślnicze, zwłaszcza miejskie, zrzeszone w cechach, a także w lożach mularskich, do których należeli i kam ie­niarze, i cieśle. Dzięki temu najstarsze znane nam kościoły charakte­ryzują się złożoną konstrukcją i doskonałym wykonawstwem wolnym od przypadkowości.

Kilka zachowanych kościołów pochodzących z końca średniowiecza posiada wspólne cechy. Typowy budynek kościelny był dwuczęściowy

when this meant a disconform ity with the m ost strictly organised settle­

ment plans. The w ooden churches were originally towerless and at first

probably did not have any ancillary elem ents, am o n g which the sacristy,

added on the north side o f the chancel, was the first to appear.

The roof o f equal height above both parts o f t h e building and a c o m ­

m on ridge beam running a long the whole length o f t h e building had

a s lender s ilhouette , and the steep su rfaces had a characteristic d is­

continuity above the end o f the nave where the ceiling lowered. Such

a constructional resolution - unique on European scale - w as applied in

alm ost all medieval t im ber churches in southern Poland, at least those

within the scope o f the A rchdiocese o f Krakow. Characteristic exam ples

o f this can be seen in Dębno, H aczów and Lipnica.

The Gothic character o f medieval w ooden churches was em phasised

by sim ple stylistic details, consisting mainly o f the shape o f th e door and

window openings, the arcades and arches, as well as finishing o f timber

elem ents in a m anner similar to m asonry (moulding and chamfering).

The basic repertoire o f form s is represented by the pointed arch, but in

course o f time so m e modifications to the arch appeared: it b ec am e trun­

cated, flamboyant, and especially frequently a ssu m ed the o g e e form; it

could be o f different proportions and shapes som etim es double or even

triple. Additional decoration w as also added, such as various form s o f

ornam ents, inscriptions and heraldic elem ents related to the founder.

The middle o f the 1 6th century marked a caesura cau sed by the

Reformation and the appearance o f new ideological developm ents . As

a result, there were new trends in the acceptance o f cultural and artistic

impulses: from the South (Italy) and the North-West (the Netherlands). But

these new influences were not treated as models for wooden sacral architec­

ture and we do not find them reflected in the architecture o f wooden sacral

buildings at that time. The “ Gothic” type o f church persisted and we only

see a slow transformation or disappearance o f “Gothic” details and the very

rare appearance o f reflections o fth e Renaissance style and ornamentation,

and a little more frequently o fth ose o f Mannerism, but an alm ost complete

lack o f architectural forms characteristic for the new period.

The Catholic log-built churches from between the 15th to the 18th ce n ­

turies which have survived until our tim es in southern Poland are unique

on a world scale. The area where they occur w as and still is historically

conditioned and limited: from the east by the barrier o f the extent o f

O rthodox influence and from the w est by the clear boundary o f the extent

o f framed timber constructions. In the south, too, beyond the Carpathians,

they are a sporadic phenom enon.

i składał się z nawy zbudowanej najczęściej na planie zbliżonym do kwa­dratu, z w ąskim prezbiterium, w większości przypadków najczęściej trójbocznym od strony wschodniej. Kościoły zwrócone były ołtarzem na wschód, nawet jeśli stało to w opozycji do najbardziej nawet rygo­rystycznego układu urbanistycznego. Kościoły drewniane pierwotnie pozbawione były wież, na początku najprawdopodobniej również ele­mentów pomocniczych, z których pierwsza pojawiła się zakrystia do­budowana do północnej strony prezbiterium.

Dach m ający równą wysokość nad oboma częściam i budynku i wspólna kalenica biegnąca wzdłuż budynku m iały smukłą sylwetkę, a spadziste połacie w charakterystyczny sposób urywały się nad krańcem nawy w m iejscu obniżenia stropu. Takie rozwiązanie konstrukcyjne - unikalne na skalę europejską - stosowane było w prawie wszystkich średniowiecznych kościołach drewnianych południowej Polski, a przy­najmniej tych na terenie archidiecezji krakowskiej. Charakterystycznymi przykładami są Dębno, Haczów i Lipnica.

Gotycki charakter średniowiecznych kościołów drewnianych pod­kreślały proste detale stylistyczne, na które składał się głównie kształt otworów drzwiowych i okiennych, podcienie, łu ki oraz wykończenie elementów drewnianych zbliżone do kamiennych (modelowanie i fa­zowanie). Podstawowy repertuar form reprezentuje ostry łuk, niemniej z czasem pojawiły się pewne jego modyfikacje: łuki ścięte, wklęsło-wy- pukłe, a zwłaszcza łuki w ośli grzbiet, o różnych proporcjach i kształtach, niekiedy podwójne, a nawet potrójne. Pojawiają się też dodatkowe ozdo­by: ornamenty, napisy i elementy heraldyczne związane z fundatorem.

Cezurę stanowiła Reformacja i nowe ideologie pojawiające się w po­łowie XVI wieku. Efektem były nowe tendencje w absorbowaniu w pły­wów kulturowych i artystycznych: z południa (Włochy) i kierunku pół­nocno-zachodniego (Niderlandy). Nowe wpływy nie podawały jednak wzorów drewnianego budownictwa sakralnego, nie znajdujemy ich od­zwierciedlenia w architekturze drewnianych obiektów sakralnych z tego okresu. Typ „gotycki” kościoła trwał; widoczna jest jedynie powolna transform acja lub zanikanie detali „gotyckich”, z rzadka też pojawia­jące się akcenty stylu i ornamentyki renesansu, częściej manieryzmu, całkowicie jednak brak architektonicznych form charakterystycznych dla tego okresu.

Kościoły katolickie budowane z beli i pochodzące z x v -x v in wieku, które przetrwały do naszych czasów w południowej Polsce, są unika­tem na skalę światową. Obszar ich występowania był i jest historycznie uwarunkowany i ograniczony: od wschodu wyznaczały granicę sfery

In order to argue for the authenticity and integrity o f the six w ooden

churches it is necessary to refer to so m e facts stated in the d o c u m en ta ­

tion about them:

Binarowa

The church in Binarowa is preserved in its historical form and, consequently,

it is a fully authentic monument. The building presents values reflecting char­

acteristic features o fthe region and, at the sam e time, differentiating it from

others on an interregional scale. The church is one o fth e oldest structures

o f a horizontal log (zrębowa/wieńcowa) construction, a building technique

unknown in the west o f Europe. The polychrome decoration o f th e interior

o fth e church is am ong the most valuable complexes o f mural decorations

preserved in any wooden church. It is exceptional in its iconographie and

ideological programme, which is characterised by didactic and moralistic ele­

ments and, at the sam e time, presents a very high artistic standard. The old­

est parts ofthe stencilled painted decorative schem e define the eastern edge

o f the distribution o f the late medieval decoration o f this type in Europe.

The Passion Cycle, painted in 1650, is one o fth e richest complexes o f paint­

ings depicting the Passio Christi in the modern art o f central Europe. The rep­

resentations take on elements o f ahistorism, characteristic o fthe painting o f

the first half o f the 17th century and have been enriched by ornamental-archi­

tectural frames, modelled on the drawings ofthe Dutch artists Cornells Floris

and Hans Vredeman de Vries. The whole o fth e polychrome decoration o f

the church forms a unique complex o f exceptional artistic value. The group

o f medieval wooden sculptures o fthe altar, which were created at the end o f

the 14th century, also possess considerable historical and artistic value. These

sculptures are exceptional am ong those o f southern Poland, since apart from

Binarowa, no other examples o f complete groups o f sculptures from a 14th

century altar have survived there. The value o f the church in Binarowa results

from the combination o f historic, architectural and especially artistic values

which allow us to number this m onument am ong the most valuable exam ­

ples o f wooden sacral architecture in central Europe. The wooden church in

Binarowa is am ong the most valuable o f sacral monuments. The decoration

and interior display exceptional artistic values. All the functional, technical

and artistic elements harmoniously complement each other.

Blizne

The church in Blizne owes its exceptional significance on central European

scale not only to the excellent condition ofthe architectural substance (almost

ю о % survival ofthe original 15th century walls and roof construction) but also

wpływów religii prawosławnej, od zachodu zaś - bardzo wyraźną granicę występowania konstrukcji o szkielecie drewnianym. Również na połu­dniu, za Karpatami, są zjawiskiem sporadycznym.

Gwoli uzasadnienia autentyczności i spójności przedmiotowych sześciu kościołów drewnianych warto przytoczyć wyjątki z dokumen­tacji:

Binarowa

Kościół w Binarowej zachował się w historycznej formie, dlatego jest to zabytek w pełni autentyczny. Główne wartości budowli odzwiercie­

dlają charakterystyczne cechy regionalne, a jednocześnie wyróżniają ją spośród innych w skali ponadregionalnej. Jest najstarszą budowlą0 konstrukcji zrębowej (wieńcowej) wykonanej z poziomych beli, nie­znanej w zachodniej Europie. Polichromie we wnętrzu kościoła na­leżą do najcenniejszych zespołów dekoracji ściennych zachowanych w kościele drewnianym . Są wyjątkowe pod względem programu iko­nograficznego i ideologicznego, charakteryzującego się dydaktyzmem1 moralizmem, a jednocześnie przedstawiają wysoką jakość artystyczną. Tutejsze najstarsze przykłady tak zwanej polichromii patronowej wyzna­czają wschodni zasięg występowania późnogotyckich malowideł tego typu w Europie. Cykl pasyjny namalowany w roku 1650 jest jednym z najbogatszych w sztuce nowożytnej Europy Środkowej malowideł ukazujących Passio Christi. Przedstawienia noszą charakterystyczne dla m alarstw a pierwszej połowy x v n wieku znam iona ahistoryzmu i zostały wzbogacone dekoracyjno-architektonicznymi ram am i w zo­rowanym i na rysunkach niderlandzkich artystów Cornelisa Florisa i Hansa Vredem ana de Vriesa. Całość polichromii kościoła stanowi unikalny zespół o wyjątkowej wartości artystycznej. Grupa średnio­wiecznych ołtarzowych rzeźb drewnianych wykonanych pod koniec w ieku XIV także posiada znaczną wartość historyczną i artystyczną. O jej wyjątkowości wśród innych rzeźb w południowej Polsce decyduje to, że poza Binarową nie zachowały się tak kompletne zespoły ołtarzowe z XIV wieku. Ranga kościoła w Binarowej wynika z połączenia wartości historycznych, architektonicznych i, w szczególności, artystycznych, które pozwalają uznać zabytek za jeden z najcenniejszych przykładów drewnianej architektury sakralnej w Europie Środkowej. Kościół drew­niany w Binarowej zalicza się do najcenniejszych zabytków sakralnych. Ornam entyka i wnętrze są wyjątkowe pod względem artystycznym. Wszystkie elementy funkcjonalne, techniczne i artystyczne harmonijnie się uzupełniają.

to the unusually rich internal fittings, the movable elements, including items

created between the 16th and 19th centuries, as well as a unique complex o f

mural decorations, which have been recovered from under later overpaint­

ings by the conservation work carried out in the 1970s. An exceptional feature

lending the church in Bliznesuch importance is the presence in its immediate

vicinity o f wooden presbytery buildings situated in the picturesque mountain­

ous landscape ofthe valley ofthe Stobnica River. The wooden church in Blizne

is among the oldest and best preserved wooden sacral architecture. The deco­

ration and interior are exceptional in their artistic values. All the functional,

technical and artistic elements harmoniously com plement each other.

Dębno

The church o f Dębno is preserved in its historical form, unchanged over

centuries, and, consequently, is a fully authentic m onum ent which gives

it exceptional scientific im portance. The building p o s s e s s e s values re­

flecting characteristic features o f the region and the historical conditions

under which it functioned. This grants it additional importance, and for

the international com m unity constitutes a phenom enon surprising in its

individuality. It should be em phasised that the church is one o f th e oldest

w ooden sacral structures o fa horizontal log (zrębowa/wieńcowa) construc­

tion in the world. The importance o f the church in Dębno results from

the quality o f the architecture as well as the preservation o f t h e historic

interior decoration and fittings. The greatest value o fth e building, therefore,

results from the historical and artistic combination o f all the individual ele­

ments (architecture and works o f art), which today are unique. The church

in Dębno is their textbook example, incom parable with even the m ost

valuable m onum ents o f other categories. The medieval w ooden church o f

Dębno is one o f th e best known (both in Poland and abroad) m onum ents

in Poland, and is exceptional a m o n g the sacral architecture in central

Europe. The source o f its popularity lies not only in the emotional sphere

o f aesthetics, which this building incites, linking as it does the harm onious­

ness o f its picturesque form with a superb setting and the wide panoram as

o f the m ountainous landscape, but also in the fact that this m onum ent

exhibits all the characteristic e lem ents (functional, spatial, constructional

and artistic) which merge to form a mutual and consistent context, typical

o f th e function, the period o f creation and the situation o f th e building.

H aczów

This is a fully authentic m onum ent. In its fabric o n e can see the layering o f

its architectural forms and decorative schem es from between the 15th and

Wyjątkowe znaczenie kościoła w Bliznem w skali środkowoeuropejskiej uzasadnia nie tylko doskonały stan zachowania substancji architekto­nicznej (przetrwało prawie 100 procent oryginalnej, piętnastowiecznej konstrukcji ścian i dachu), ale również niezwykle bogate wyposażenie wnętrza i obiekty ruchome, w tym przedmioty datujące się od xv i do x ix wieku, a także unikalne zdobienia naścienne odsłonięte spod później­szych warstw malarskich w czasie prac konserwatorskich prowadzonych w latach siedemdziesiątych x x wieku. Wyjątkową cechą, która decyduje0 randze kościoła w Bliznem, jest obecność w jego bezpośrednim są­siedztwie drewnianych zabudowań plebanii, wpisanych w malowniczy górski pejzaż doliny rzeki Stobnicy. Kościół drewniany w Bliznem na­leży do najstarszych i najlepiej zachowanych drewnianych sakralnych obiektów architektury.

Dębno

Kościół w Dębnie zachował się w swej historycznej, niezmienionej od wieków formie. Z tego względu jest to zabytek w pełni autentyczny, co daje m u wyjątkowe znaczenie naukowe. Przedstawia wartości, które odzwierciedlają cechy charakterystyczne dla regionu oraz warunków historycznych, w jakich funkcjonował, podnosząc jego znaczenie dla społeczności międzynarodowej. Jest zjawiskiem zadziwiającym w swej indywidualności. Należy podkreślić, że kościół jest jedną z najstarszych w świecie drewnianych budowli sakralnych o konstrukcji zrębowej (wieńcowej), której tradycja w Polsce sięga wieków dawnych, natomiast zupełnie nie zna jej Europa Zachodnia. Wartość kościoła w Dębnie wynika z jakości architektury oraz zachowania zabytkowej dekoracji1 wyposażenia. Prawdziwy walor obiektu stanowi historyczne i artystycz­ne połączenie poszczególnych elementów (architektura i dzieła sztuki), unikalnych w dzisiejszych czasach, których kościół w Dębnie jest pod­ręcznikowym przykładem, nieporównywalnym nawet z najcenniejszymi zabytkami tej kategorii. Średniowieczny kościół drewniany w Dębnie to jeden z najbardziej znanych w Polsce i za granicą zabytków polskich, unikalny dla architektury sakralnej w Europie Środkowej. Źródłem jego popularności jest nie tylko w ym iar emocjonalno-estetyczny, wywodzący się z połączenia harmonii malowniczej formy ze wspaniałym położe­niem i szeroką panoramą krajobrazu górskiego, ale także fakt, że za­bytek ten nosi znamiona funkcjonalne, przestrzenne, konstrukcyjne i artystyczne, które przenikają się wzajemnie, tworząc jednolity kontekst typowy dla funkcji, okresu pochodzenia i sytuacji budynku.

19th centuries. The value o f the church in H aczów lies in the historic and

artistic connections o f all the elements (architectural and works o f art), and

also the unique scale and age o fth e building. These give the church the sta­

tus o f a textbook example o f alm ost symbolic significance for the history o f

the investigation o f wooden sacral architecture in Europe. It is a remarkable

structure, even in com parison with the m ost valuable m onum ents o f its

categories inscribed on the u n e s c o World Heritage List.

The church o f the A ssu m p tio n o f the B le sse d Virgin M ary and

the Archangel Michael is the oldest and the best preserved wooden Gothic

church o f a horizontal log (zrębowa/wieńcowa) construction in Europe. It

is also the largest preserved Gothic w ooden church. It is even more valu­

able since the construction and the rich interior painted decoration have

survived to ou rt im es in an a lm ost unchanged state. The church is also dis­

tinguished by its picturesque form and its monumentality. Furthermore, it

presents all the characteristic elem ents (functional, spatial, constructional

and artistic) which merge to form a mutual and consistent context, typical

o f t h e function, the period o f creation and situation o f the building.

Lipnica M urowana

This is a fully authentic m onum ent from the scientific, aesthetic and e m o ­

tional point o f view. The church is distinguished by its picturesque and

harmonious form and its superb setting in the landscape. It is located in

the area o f an old cemetery, still in use, located on the edge o f a histori­

cal (medieval) small town, preserved in its original scale and protected

as a conservation zone. As an element o f t h e cemetery, the church has

not undergone modernisation over centuries, and thus has preserved its

specifically archaic nature. The value o fth e church in Lipnica Murowana is

the link between the architecture and the internal fittings and decoration.

The special value o fthe m onument lies, therefore, in the historic and artistic

connections o f all the elements (architectural and works o f art), which is

unique today and lends this church the character o f a textbook example

o f its style.

The church o f St Leonard in Lipnica Murowana is one o fth e oldest and

best-preserved Gothic wooden churches in central Europe. It is even more

valuable since it has survived to our tim es in an a lm ost unchanged form,

and its appearance, even at first glance, see m s to take us to the a tm o s ­

phere o f th e distant past. This m on um en t presents all the characteristic

e lem ents (functional, spatial, constructional and artistic) which m erge to

form a mutual and consistent context, typical o f t h e function, medieval

origins and picturesque setting o f this building.

H aczów

Jest to zabytek w pełni autentyczny. W jego strukturze widać warstwowość form architektonicznych i ornamentyki narosłych od xv do x ix wieku. Wartość kościoła w Haczowie bierze się z historycznych i artystycznych powiązań wszystkich elementów architektonicznych i artystycznych oraz z unikalnej skali i wieku budynku. Dzięki nim jest przykładem o niemal symbolicznym znaczeniu w historii drewnianej architektury sakralnej w Europie. Nie da się go porównać nawet z najcenniejszymi zabytkami w jego kategorii wpisanymi na Listę u n e s c o .

Kościół pw. W niebowzięcia Najświętszej M arii Panny i Świętego Michała Archanioła jest najstarszym i najlepiej zachowanym drewnia­nym kościołem gotyckim o konstrukcji zrębowej (wieńcowej) w Europie. Jest to największy zachowany gotycki kościół drewniany i jest on tym cenniejszy, że konstrukcja i zachowane bogate zdobienia malarskie wnę­trza dotrwały do naszych czasów w niemal nietkniętej postaci. Kościół wyróżnia też jego malownicza forma i jej monumentalność. Prezentuje także charakterystyczne elementy funkcjonalne, przestrzenne, konstruk­cyjne i artystyczne, które przenikają się wzajemnie, tworząc jednolity kontekst typowy dla funkcji, okresu pochodzenia i sytuacji budynku.

Lipnica M urow ana

Pod względem naukowym, estetycznym i emocjonalnym jest to zabytek w pełni autentyczny. Kościół wyróżnia się malowniczą i harmonijną formą oraz znakomitym położeniem w terenie (na obszarze dawnego cmentarza, nadal użytkowanego, umiejscowionego na obrzeżach histo­rycznego, średniowiecznego miasteczka, zachowanego w oryginalnej skali i objętego strefą ochronną). Będąc składnikiem cmentarza, kościół nie przechodził modernizacji na przestrzeni wieków, w związku z czym zachował swój specyficzny, archaiczny charakter. Atutem kościoła cmen­tarnego w Lipnicy Murowanej jest rzadkie połączenie architektury i wy­posażenia oraz dekoracji wnętrza. Prawdziwa wartość zabytku polega więc na historycznym i artystycznym połączeniu wszystkich elementów (architektonicznych i dzieł sztuki), dziś niespotykanym, czyniącym z ko­ścioła podręcznikowy przykład.

Kościół pw. Świętego Leonarda w Lipnicy Murowanej jest jednym z najstarszych i najlepiej zachowanych gotyckich kościołów drewnianych w Europie Środkowej. Jest tym cenniejszy, że dotrwał do naszych czasów w niezmienionej formie, a jego wygląd, nawet na pierwszy rzut oka, zdaje się przenosić nas w klimat odległej przeszłości. Zabytek prezen­tuje wszystkie charakterystyczne elementy funkcjonalne, przestrzenne,

Sękow a

The church in Sękowa is preserved in its historical form and thus is a m onu­

ment which retains its full authenticity. The building presents values reflect­

ing characteristic features ofthe region, and at the sam e time differentiating

it from others on an interregional scale. The church is one ofthe oldest struc­

tures o f horizontal log (zrębowa/wieńcowa) building technique. The value o f

the church in Sękowa results from the specific combination o f landscape,

architectural and historic elements which allow us to list this m onument

am ong the m ost valuable examples o f wooden sacral architecture.

St Philip and St Jam es the Apostles Church is one o f the m ost valu­

able and picturesque exam ples o f w ooden sacral architecture, not only

in the area o f th e Carpathian foreland, but also in Poland. Its exceptional

aesthetic, architectural and landscape values were recognised already in

the 19th century. It has remained the subject o f interest for artists and paint­

ers, art-historians and lovers oftraditional architecture. Views o fth e build­

ing were included in a lbum s depicting the beauties o f the landscape and

historical m onum ents. The exceptional aesthetic values o f th e church are

determined by the picturesque form o f the church with its inventive form

giving it an individual style. This effect is intensified by the exceptionally

high and steep roof covered with shingles and especially the roofing o f

the arcades surrounding the church which a lm ost reaches the ground.

At the sam e time, the building is a structure which harmoniously links

structural, spatial and artistic values with its functional elements.

The m ost important task now facing the owners and conservatory serv­

ices is to implement the guidelines elaborated in the 2 0 0 2 documentation

on these World Heritage Sites. In order to ensure that the principles o f

content-related control over protection, m an agem en t and administration

o f the churches from the u n e s c o List are abided by, it may be useful to

re ferto the postulates from the docum entation.

The prime directive in the conservation and protection o f th e Wooden

Churches o f M ałopolska District is the perm anent maintenance o f their

authentic cultural values as well as their m aintenance in good technical

condition, while aiming to eliminate threats from exceptional situations.

In order to ensure these conditions are met, it is necessary to continu­

ally carry out the following activities and work:

- Annual inspection o f th e state o f preservation o f th e structure carried

out by the owners and also (in the course o f their statutory obligations)

the conservation services.

- Periodic inspections, in accordance with technical requirem ents ,

o f the state o f the technical infrastructure and lightning protection

konstrukcyjne i artystyczne, które przenikają się wzajemnie, tworząc jednorodny kontekst typowy dla funkcji, średniowiecznego pochodzenia i urokliwego położenia budynku.

Sękowa

Kościół w Sękowej zachował się w swej historycznej formie i jako taki jest zabytkiem w pełni autentycznym. Przedstawia wartości odzwier­ciedlające charakterystyczne cechy regionu, a jednocześnie w yróż­niające go spośród innych w skali ponadregionalnej. Obiekt należy do najstarszych budowli o konstrukcji zrębowej (wieńcowej). Wartość kościoła w Sękowej w ynika ze specyficznej kom binacji krajobrazu, wartości architektonicznych i historycznych, które pozwalają uznać zabytek za jeden z najcenniejszych przykładów drewnianej architek­tury sakralnej.

Kościół pw. Apostołów Filipa i Jakuba jest jednym z najcenniej­szych i najbardziej m alowniczych przykładów architektury sakralnej nie tylko na Przedgórzu Karpackim , ale w całej Polsce. Jego wyjąt­kowa estetyka architektoniczna i krajobrazowa znalazła uznanie już w x ix wieku, gdy stał się przedmiotem zainteresowania artystów, m a­larzy, historyków sztuki i wielbicieli architektury regionalnej. Widoki budowli um ieszczano w album ach ukazujących piękno krajobrazu i zabytków historycznych. O wyjątkowych wartościach estetycznych kościoła decyduje jego malownicza form a wraz z nowatorskim kształ­tem nadającym mu indywidualny rys. Efekt potęguje wyjątkowo wysoki i stromy dach kryty gontem, a zwłaszcza zadaszenia podcieni wokół kościoła, sięgające niem al ziemi. Jednocześnie budynek to struktura harm onijnie łącząca wartości konstrukcyjne, przestrzenne i artystycz­ne z funkcjonalnym i.

Najw ażniejszym zadaniem, jakie stoi teraz przez właścicielam i i konserwatorami, jest realizacja wskazówek zawartych w dokumentacji z roku 2002. Wydaje się, że dla zapewnienia przestrzegania zasad m ery­torycznej kontroli ochrony, zarządzania i administracji kościołów z Listy u n e s c o warto z grubsza przypomnieć postulaty tej dokumentacji.

Nadrzędnym zaleceniem dla konserwacji i ochrony drewnianych kościołów w Małopolsce jest stała troska o ich autentyczne wartości kulturowe, jak również utrzymanie w dobrym stanie technicznym, z jed­noczesnym dążeniem do wyelim inowania zagrożeń spowodowanych sytuacjami wyjątkowymi.

W celu spełnienia tych warunków konieczne jest stałe, okresowe prowadzenie następujących działań i prac:

equipment, fire protection apparatus and burglar and other a larm s (fi­

nanced by the parish and installed by specialist services and the State

Fire Service).

- D eaconry and diocesan visitations by Church authorities which are

a consequence o f t h e canonical rights o f control. Although the main

p u rp o se o f th ese visits is supervision o f t h e ecclesiastical work in

the parish, one o f the inescapable e lem ents o f such an inspection

includes examination o f the fabric o f the church both as far as the ar­

chitectural structure and the liturgical suitability o f the fittings o f

the church are concerned.

- Perm anent supervision o f t h e agencies from the local governm ent

o f the com m u n e over com pliance with the regulations laid down by

the spatial planning policy o f the c o m m u n e represented in the lo­

cal spatial planning policy docu m en ts (concerning such matters as

the preservation and maintenance o f order in the buffer zone and axes

o f view for each individual structure).

- Periodic replacement o f th e impregnation o f th e roof covering, inspec­

tions and maintenance o f the system s responsible for the removal o f

rain water.

G ood state o f preservation o f these structures was one o f the criteria

for their selection for inclusion on the u n e s c o World Heritage List.

In connection with this it is necessary m the next two years to ensure

the continuation o f on going m aintenance and conservation. It is a I s о

vital to:

т. Continue and com plete ongoing conservation work, where necessary

and where envisaged by existing approved program m es:

- Dębno - com pletion o f technical examination and conservation

o f polychrome internal decoration, lighting o f th e interior (accord­

ing to a project design approved by the Provincial Conservator o f

Historical M onuments),

- Lipnica - completion o f th e internal arrangem ents o f th e historical

building after conservation,

- Binarowa - o n g o in g conservation , tidying up o f the ch u rch ’s

surroundings,

- H a c zó w - finalising the com pletion o f t h e ch urch ’s internal ar­

rangem ents after conservation and creation o f a sch em e allowing

to cut down the light flooding in through the large w in dow s in

the chancel,

- B l iz n e - ongoing maintenance o fth e building, cleaning out the lake

at the foot o f the hill on which the church stands,

- coroczna inspekcja stanu zachowania konstrukcji prowadzona przez właścicieli, a także służby konserwatorskie w ramach ich zobowiązań ustawowych,

- okresowe inspekcje - zgodnie z wymaganiam i technicznymi - stanu technicznego infrastruktury i urządzeń zabezpieczenia oświetlenia, ochrony przeciwpożarowej oraz alarmów antywłamaniowych i in­nych (finansowane przez parafię, a instalowane przez specjalistyczne służby i Państwową Straż Pożarną),

- wizytacje przez władze kościelne dziekanatu i diecezji wynikające z ka­nonicznego prawa do kontroli; choć głównym celem tych wizytacji jest nadzór pracy duszpasterskiej w parafii, jednym z ich nieodłącznych części jest badanie substancji kościoła, zarówno jako konstrukcji ar­chitektonicznej, jak też odpowiedniego wyposażenia liturgicznego,

- prowadzenie przez organa władz gm innych stałego nadzoru nad zgodnością z założeniam i polityki przestrzennej gm iny zawartej w dokum entacji zagospodarowania przestrzennego, dotyczący­mi m.in. ochrony i utrzymania porządku w strefie buforowej i osiach

widokowych każdego obiektu,- okresowa wym iana impregnacji pokrycia dachu, inspekcje i utrzyma­

nie systemów odpowiedzialnych za odprowadzanie wody deszczowej. Dobry stan zachowania obiektów był jednym z kryteriów wyboru tych

konkretnych przykładów do wpisu na Listę Światowego DziedzictwaUNESCO.

W związku z tym w ciągu najbliższych dwóch lat należy:i. Kontynuować i wykonywać bieżące prace konserwacyjne tam, gdzie

są niezbędne i przewidziane w zatwierdzonych programach:- Dębno - wykonanie badania technicznego i konserwacja polichro­

m ii wnętrz, oświetlenia wnętrza (zgodnie z projektem zatwier­dzonym przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków),

- Lipnica - realizacja urządzenia wnętrza zabytkowego budynku po konserwacji,

- Binarowa - bieżąca konserwacja, uporządkowanie otoczenia kościoła,

- Haczów - finalizacja urządzenia wnętrza kościoła po konserwacji i opracowanie rozwiązań dla ograniczenia światła wpływającego

do środka przez duże okna prezbiterium,- Blizne - bieżące utrzymanie budynku, oczyszczenie jeziora u stóp

wzgórza, na którym stoi kościół,- Sękowa - bieżące utrzymanie budynku i zakończenie urządzania

wnętrza kościoła po konserwacji;

- Sękowa - ongoing m aintenance o f t h e building and com pleting

the church’s internal arrangem ents after conservation.

2. Provide suitable signposting o f the churches and access roads to them

as part o f ‘The Wooden Architectural Route’ p rogram m e organized by

the local governm ent at provincial (Voivodeship) level.

3. Carryout monitoring ofthe technical condition ofthe structures, especially

from the point o f view o f any new threats arising from increased tourism.

4. Continue the work on the study and docum entation o f the buildings

and the creation o f conservation prog ram m es for the future.

5. O rganise a traffic system around the structures and their surround­

ings on the basis o f monitoring o f tourism; and create special spatial

planning sch em es for the im m ediate area, according to local needs

and the scale o f threats.

6. Write and publish a series o f promotional and informative works o f

consistent quality on the subject o f each o f the churches as well as

on timber sacral architecture in general (in the European context with

reference to other regions and also other m o n u m e n ts included on

the u n e s c o World Heritage List). It is recom m ended that these m a ­

terials are (at least partially) published on the Internet.

In the next five years, it is necessary to:

- improve the accessibility o f all the protected buildings for tourists

through creation o f parking facilities in the buffer zone, as well as

through organization o f an infrastructure in the form o f information

and education centres as well as sanitary facilities; if the results o f

earlier monitoring su ggest it necessary, also construction o f a network

o f reception structures in the neighbourhood will be required,

- prepare a com p reh en sive p ro g ram m e o f im proving the land scape

surrounding the buildings on the basis o f a previously created pro­

gram m e - the area indicated on the map for each o f the structures,

- mark out and s ign p o st scenic trails and v iew ing areas around the

buildings,

- install street furniture, etc. in the buffer zone and the lanes leadingto it, mak­

ing sure that they formally reflect the traditional wooden architecture;

- create a program m e o f maintenance and care for the greenery around

the churches, including supplementation o f th e treescape by planting.

In the long term, it is j ie c e ssa ry to:

- continue with all the periodical activities defined as n ec e ssa ry for

maintaining the condition o f the structures:

- organize studies, investigations and educational projects around the

buildings proposed for inscription on the u n e s c o World Heritage List,

2. Odpowiednio oznakować kościoły i drogi dojazdowe w ramach Szlaku Architektury Drewnianej zorganizowanego przez władze na szczeblu wojewódzkim.

3. Prowadzić monitoring stanu technicznego konstrukcji, zwłaszcza pod kątem nowych zagrożeń wynikających ze zwiększonego ruchu

turystycznego.4. Dalej prowadzić prace nad badaniami i dokumentacją budynków,

a także program am i przyszłej konserwacji.5. Na podstawie wyników obserwacji ruchu turystycznego organizować

ruch drogowy wokół budynków i w ich otoczeniu, a także tworzyć specjalne plany zagospodarowania dla bezpośredniego sąsiedztwa odpowiednio do miejscowych potrzeb i skali zagrożeń.

6. Opracowywać i publikować seryjne wydawnictwa promocyjne i in­formacyjne na temat każdego z kościołów oraz ogólnie drewnianej architektury sakralnej w kontekście europejskim, z odniesieniem do innych regionów i innych zabytków z Listy u n e s c o . Zaleca się, by co najmniej część tych materiałów publikować w Internecie.W perspektywie najbliższych pięciu lat należy:

- poprawić dostęp turystów do wszystkich obiektów przez budowę parkingów w strefie buforowej, organizację infrastruktury w formie ośrodków inform acji i edukacji oraz urządzeń sanitarnych; jeże­li w yniki wcześniejszego monitoringu wykazały taką konieczność, zbudować w sąsiedztwie obiekty recepcyjne,

- sporządzić całościowy program poprawy kraj obrazu wokół obiektów na podstawie poprzednio stworzonego programu - obszar wskazany

na mapie każdej z budowli,- zorganizować i oznakować szlaki i m iejsca widokowe wokół

obiektów,- zainstalować w strefie buforowej oraz na dojściach do niej ławki itp.

urządzenia zewnętrzne z nawiązaniem do tradycyjnej architektury

drewnianej,- opracować program utrzymania i pielęgnacji zieleni wokół kościołów,

łącznie z wym ianą drzewostanu przez nowe nasadzenia.W perspektywie długoterminowej należy:

- kontynuować wszystkie działania okresowe określone jako niezbędne

dla utrzym ania stanu budowli,- zorganizować badania i programy edukacyjne dotyczące obiektów

proponowanych do wpisu na Listę u n e s c o związane z problematyką konserwacji i badań nad ogółem drewnianej architektury sakralnej

w Europie,

related to the problem s o f conservation o f and research on timber

sacral architecture in Europe;

- organize w orkshops o f traditional crafts and skills based on the p o ­

tential o f local com m unities ; to build a network o f trained specialists

in traditional skills (the m anufacture o f shingles, the hand working

o f w ood with traditional tools, the scything o f the grass around the

church, etc.).

Sękowa church as an exam ple o f t h e implementation o f the principles and guidel ines o f the o b je c t ’s m a n a g e m e n t and administration planElements o f m anagem ent plan are shown on the aerial map and on the sp a­

tial and m anagem ent developm ent plan, as follows (-4 Fig. 1-4 ) .

Proposal o f the boundaries o f a buffer-zone for th e object nom inated

for inclusion in the World H eritage List

- boundary o f the churchyard together with old tree-stands,

- area proposed for inclusion in the World Heritage List,

- boundary o f a planned buffer zone,

- m ost important points o f far visual landscape exposition o f t h e area

nominated for inclusion in the World Heritage List.

G uidelines for the developm ent and m anagem ent o f the area

a) Elements o f conservatory m anagem ent:

- area o f prevention o f t h e church ’s nearest surroundings (current

conservation o f ob jects and/or revitalization o f tree-stands),

- th e z o n e o f t a r g e t s p a t ia l u n e s c o la y o u t in th e b u i ld in g ’s n e ig h b o u r ­

h o o d (th e ru ra l la y o u t, a rc h ite c tu r a l r e v a lo r is a t io n ) ,

- nurturing and renaturalization o f biological and botanical structure

o f water stream s in the area proposed for inclusion in the World

Heritage List or in the proposed buffer zone,

- maintenance and nurturing o f m e ad o w s and natural com plexes

in the area proposed for inclusion in the World Heritage List or in

the proposed buffer zone,

- planned strips o f isolation greenery.

b) Elements and facilities related to information, promotion and touring:

- main access road to the church complex,

- roadside landmarks on the boundary o f the proposed buffer zone

and/or the boundary o f historical rural layout,

Sę k o w a : w o j e w ó d z t w o m a ło p o lsk ie , po w iat gorlicki, gm in a Sę k o w a , k o ś c ió ł pw. A p o s t o łó w

Filipa i Jaku ba , z b u d o w a n y w 15 16 roku w typie gotyckim , p rz e k s z ta łc o n y w x v n w ieku p o p rz ez

d o b u d o w ę w ie ż y i podcien i . Fot. T. Ś ledz ikow sk i , a rch iw u m r o b i d z Kraków

S ę k o w a , M a ł o p o ls k a V o ivo d s h ip , G o r l ice Region , S ę k o w a Municipality. T h e Church o f St Philip

and St J a m e s , th e A p o s t o le s , butli In 1 5 16 , g o th ic style, c o n ve r ted in 17 th centu ry ; that t im e w ere

built the to w e r a nd a r c a d e s . Photo by T. Ś ledz ikow sk i , r o b i d z A rch ives Kraków

- prowadzić warsztaty w zakresie tradycyjnych rzemiosł i umiejętności, bazując na potencjale społeczności lokalnej; budować wzajemne kon­takty wyszkolonych specjalistów w dziedzinach tradycyjnych um ie­jętności (produkcja gontu, obróbka drewna przy użyciu tradycyjnych narzędzi, koszenie trawy wokół kościołów itp.).

Kościół w Sękowej jako przykład realizacji zasad i wskazów ek planu zarządzania i administrowania obiektemElementy planu zarządzania pokazano na mapie terenu i wyrysie z planu zagospodarowania przestrzennego (-+ Ryc. 1-4).

Propozycja granic otuliny obiektu proponowanego do wpisania na Listę

Św iatow ego Dziedzictwa:

- granice cmentarza przykościelnego wraz ze starodrzewem,- obszar proponowany do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa,- granice planowanej strefy buforowej,- najważniejsze punkty krajobrazu wizualnego obiektu proponowane­

go do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa.

3 3 8

S ę k o w a, k o ś c ió ł pw. A p o s t o łó w Filipa i Jaku ba . Fot. D an uta Czaja , 2 0 0 5

T h e Church o f St Philips and St J a m e s , the A p o s t o le s . Photo by D an uta C zaja , 2 0 0 5

- perm anent car parks and/or strategic car parks with information

and promotional centres,

- landscape-visual and photographic routes with the m ost attractive

observation and axis points.

Policies and program m es related to the presentation and promotion

o f the property

At present, there is no plan to introduce any significant changes to the pol­

icies concerning the church, since the present m anner o f protection o f

the m onum ent is regarded as the m ost suitable and not requiring any

correction. The church is inscribed in the Register o f M onum ents. The val­

ues o f t h e w ood en church are propagated by various m eans, such as

the definition o f the ‘Wooden Architecture Route’ which runs through

the Małopolska and Podkarpackie Voivodeships. The property is a well-

-known cultural and tourist attraction on a local, regional and state scale.

Recently, it has been presented in the program m es o f ‘ European Heritage

D ays’ and ‘ M ałopolska District Heritage Days.’

M anagem ent plan and statement o f objectives

The church in Sękowa is regularly used for religious purposes. Routine

m aintenance is carried out and financed by the relevant parish. All

the churches d iscussed here are in a good state o f preservation. In recent

years com prehensive renovation and building work has been carried out

Wskazówki dla rozwoju i zarządzania obszarem

a) elementy zarządu konserwatorskiego:- obszar ochrony otuliny kościoła (bieżąca konserwacja obiektów

i rewitalizacja drzewostanu),- s t re fa d o ce lo w e g o u k ła d u p rz e s trz e n n e g o u n e s c o w s ą s ie d z tw ie

o b ie k tu (u k ła d ro ln ic z y , re w a lo ry z a c ja a r c h ite k to n ic z n a ),

- rewitalizacja i renaturalizacja ekosystemu cieków wodnych w obszarze proponowanym do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa i w proponowanych strefach buforowych,

- utrzymanie i rewitalizacja łąk i zespołów przyrodniczych w obsza­rze proponowanym do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa i w proponowanych strefach buforowych,

- planowane pasy oddzielającej zieleni;b) elementy i zaplecze informacyjne, promocyjne oraz turystyczne:

- główna droga dostępu do kościoła lub zespołu,- przydrożne oznaczenie granicy proponowanej strefy buforowej

i historycznego układu rolniczego,- parkingi stałe i strategiczne z punktam i informacji i promocji,- widokowe i fotograficzne szlaki krajobrazowe z najatrakcyjniej­

szym i osiami i punktami obserwacji.

Polityka i program prezentacji i promocji obiektu

Obecnie nie przewiduje się wprowadzania znaczących zm ian w podej­ściu do kościoła, gdyż aktualny sposób ochrony uważa się za najodpo­wiedniejszy i niewymagający korekty. Kościół jest wpisany do rejestru zabytków, a jego wartości są propagowane różnymi środkami, na przy­kład przez wytyczenie Szlaku Architektury Drewnianej biegnącego przez Małopolskę i Podkarpacie. Obiekt jest dobrze znany jako atrakcja kulturowa i turystyczna w skali lokalnej, regionalnej i krajowej. Był pre­zentowany w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa oraz Małopolskich Dni Dziedzictwa.

Plan i założenia zarządzania

Kościół jest regularnie wykorzystywany do celów religijnych. Rutynowe jego utrzymanie prowadzi i finansuje parafia. Konstrukcja jest w tej chwili w dobrym stanie. Otoczenie zostało uporządkowane, drzewostan jest w dobrej kondycji.

Wszystkie kościoły są w dobrym stanie zachowania. W ostatnich latach wykonano w nich gruntowne prace renowacyjne i budowlane. Wystrój wnętrza i wyposażenie w wielu przypadkach przeszły konserwację,

3M iejsce w p i s a n e na Listę Ś w ia to w e g o D z ied z ic tw a - k o ś c ió ł w Sęko w ej . Plan z arz ą d z a n ia

i p o d z ia ł adm inis tra cy jn y nan ies io n y na o r to fo to m a p ę . O prać . Z b ig n ie w M yczkow ski , 2 0 0 2

Church in Sę k o w a. World H er itage Site. M a n a g e m e n t and adm inistra t ion plan on o r th o -p h o to

m a p . Elab. Z b ig n ie w M yczkow ski , 2 0 0 2

in them. The interior decorations and fittings have, in many ca ses , under­

gone conservation. In several churches, however, this work, e.g. cleaning

o f po lychrom e decorations or conservation o f individual e le m e n ts o f

the interior, needs to be continued. This especially valuable elem ent o f

the cultural heritage is m anaged by the Catholic Church authorities with

the aid o f the State administration and conservation services. The church

in Sękowa is at present in a good (structural) condition. The surroundings

o f t h e church have been tidied up and the adjacent trees are in a good

state as well.

We can hope that all the abovementioned guidelines and conservatory

rules will be useful in the creation and protection o f th e mountain valley

o f the Sekówka River and the landscape context o f the World Heritage

Site - the church in Sękowa and its setting, which represent one o f t h e

m ost valuable and picturesque m onum ental exam ples o f w ood en sacral

buildings in the world, and also mark the territory o f Roman Catholic

tem ples in this part o f Poland and Europe.

We can also h ope that administration and m a n a g e m e n t plans for

the other five Polish w ooden churches inscribed on the u n e s c o World

Heritage List will work in a similar way to the one presented above.

M ie jsc e w p i s a n e na Listę Ś w ia to w e g o D z ied z ic tw a - k o ś c ió ł w Sę k o w ej . Plan z a g o s p o d a r o w a n ia

p r z e s t r z e n n e g o i z a r z ą d z a n ia n a n ie s io n y na o r to fo to m a p ę . O p ra ć . Z b ig n ie w M yczkow ski , 2 0 0 2

World H e r i t a g e Site . Ch urch in S ę k o w a . Spat ia l and m a n a g e m e n t d e v e l o p m e n t plan.

Elab. Z b ig n ie w M yc zk ow s k i , 2 0 0 2

w kilku kościołach trzeba jednak prace kontynuować, na przykład czy­ścić polichromie lub konserwować poszczególne elementy wystroju. Ta szczególnie ważna sfera dziedzictwa kulturowego jest w gestii Kościoła, który wspomagają administracja państwowa i służby konserwatorskie.

Można m ieć nadzieję, że wszystkie wspomniane wyżej wskazówki i polityka konserwatorska okażą się pomocne przy tworzeniu i ochronie górskiej doliny rzeki Sękówki jako kontekstu zabytku u n e s c o - kościoła w Sękowej i jego otoczenia reprezentujących jeden z najcenniejszych i najbardziej m alowniczych zabytkowych przykładów drewnianej ar­chitektury sakralnej na świecie, a nadto znaczących terytorium świątyń rzymskokatolickich w tej części Polski i Europy.

M ożemy m ieć nadzieję, że plany adm inistrowania i zarządzania pozostałym i pięciom a kościołam i wpisanym i na Listę Światowego Dziedzictwa u n e s c o będą m ieć podobne skutki jak powyżej prezento­wany przykład.

Tłum aczenie z angielskiego M o n ik a M y s z k ie w ic z

Endnotei . This expert ise is based on two d o cu m en ta t io n s co-a uthored by the au th or o f this article. T he first

o n e is 'W o o d en c h u rc h e s o f s o u th ern Poland on the u n e s c o World H er i tage List. T h e historic-

-cultural lan d s c a p e . A g ro u p o f unique w o o d e n te m p le s from b e t w e e n the 15th and 18th c e n t u ­

ries. A m o n u m e n t o f culture o f t h e Republic o f Poland designated for the World H eri tage L is t’ by

the Regional Centre o f S tu d ies and Protection o f Cultural E n viro n m ent in Krakow: M. Korencki,

R. Marcinek J, B ogd an ow ski , O. Dyba, Z. Myczkowski , A. Siwek, T. Śledzikowski; in co-operat ion

with . M. C z u b a , A. Laskow ski , te chnica l ex pe rt ise : U. F orczek-B ratan iec , M. G a la , J. Marc inek,

S. S tolec , Krakow, 2 0 0 1 . T h e s e c o n d d o c u m e n ta t io n is 'W o o d e n c h u rc h e s o f s o u th e rn Poland

on the u n e s c o World Heritage List: M a n a g e m e n t de v e lo p m e n t and spat ial p lan ’ by R. M arcinek

and Z. M yczkow ski , with the co -o p e ra t io n o f t h e a b o v e te a m f ro m the R eg io nal C e n tre o f

S t u d ie s a nd Protection o f Cultural E n viro n m ent , Krakow, 2 0 0 2 . (D o c u m e n t a t io n a c c e p te d by

extra ordin ary resolution o f the G e n e ra l A s s e m b l y o f u n e s c o in Paris , July 2 0 0 3 , a s the first

s te p to w a rd s th e so-ca l led serial inscription d ocu m en ta t io n .)

BibliographyBrykowski Ryszard , D rew nia n a a rch itek tu ra kościelna w M a ło p o lsce x v w ieku, O s s o l in e u m 19 8 1 .

Brykowski Ryszard, “Arch itektura dre w n ia n a ” , in: A rch itek tu ra gotycka w Polsce, ed. Tere sa M roczko

and Marian A rszyhsk i , Vol. 2, W a rs a w 19 9 5 .

Brykow ski R yszard , and M arian Kornecki , K ościo ły d rew n ia n e w M a ło p o lsce p o łu d n io w e j, O s s o ­

l ineum 19 8 4 .

Bujak A d a m and A n n a Sz cz u ck a , D o m u s Dei. D rew n ia n e św iątyn ie w Polsce, O ls z a n ic a 19 9 8 .

C io łek Gerard , “ Z a ry s historii i p rzeg ląd zab ytków c ies ie ls tw a po lsk ie g o ” , in: Franciszek Kopkowicz ,

C iesielstw o polskie, W a rs aw 1958 .

C io łek G e rard , “ B u d o w n ic tw o d re w n ia n e ” , in: H istoria sztu ki polskiej, ed . T a d e u s z Dob row olsk i

and W ła d y s ła w Tatarkiewicz , Vols, u and 111, Krakow 1 9 6 2 .

Cz uba Mariusz, "Ś redn io w ieczn e kościoły drewniane Ziemi Sa nockiej” , Teki Krakowskie, Vol. ix, 199 9 .

Kornecki Marian, “ Die Holzkirchen der Barockzeit in S üd po le n ” , in: Sem inaria Niedzickie, Vol. ιν, 199 0 .

Kornecki M arian, " G o t i s c h e H olz arch itektur in Polen . B e m e rk u n g e n üb er deren Ste l lu n g in der

Sy n th es e de r K u n s tg e s c h ic h te ” , in: S e m in a ria N ied zick ie, Vol. vu , 1 9 9 2 .

Kornecki M arian , “ Drew n ian a arch itektu ra sakra lna w Polsce . Z a g a d n ie n ie ty p ó w i fo rm reg io n a l­

nych w rozw oju h is to ry c z n y m ”, O ch ro na Z a b y tk ów , Vol. x l v , 19 9 2 .

Kornecki M arian, "D re w n ia n e k o śc io ły w P o lsce i p ro b lem y ich ochrony. Z n a c z e n ie - z a g ro ż e n ie -

p e r sp e k ty w y z a c h o w a n ia " , in: Ars Sa cra et R estau ratio , W a rsaw 1 9 9 2 .

Kornecki Marian, K ościoły d rew n ia n e w M a ło p o lsce , Krakow 1 9 9 9 .

Kra sso w sk i Witold, “ Ce ntra ln e d re w n ia n e ko ś c io ły baro kow e " , B iu lety n H istorii Sztu k i, Vol. x x i ,

1959 , n o 1.

Kra sso w sk i Witold, “ C ie s ie lsk ie znaki m o n t a ż o w e w x v i p ie rw sz e j p o ł o w ie x v i w .” , K w arta ln ik

H istorii K ultury M a teria ln ej, Vol. V, 1957 , no 3 - 4 .

Kra sso w sk i Witold, A rch itek tu ra d rew n ia n a w Polsce, W a rsaw 19 6 1 .

M arkow ski Stan is ław , Pejzaż św ięty - polsk ie kośció łki drew n ia n e , Krakow 199 8 .

Miłobędzki Adam , “Architecture in Wood: Technology, Sym bolic Content, A r t ” , in: A rtibus et Historiae,

Vol. X, tg , 1 9 8 9 .

M y c z k ow s k i Z b ig n ie w , "K r a j o b r a z w y r a z e m t o ż s a m o ś c i w w y b ra n y c h o b s z a r a c h ch ro n io n y c h

w P o lsce” , M o n o gra p h 24 2 , Ser ies : Architektura, Politechnika Krakowska, Kraków, 19 9 8 , 2n d edition

2 0 0 3 . Z. Pytek,. M. Suse k , D rew n ia n e św iątyn ie A rch id iecez ji K rakow skiej, Krakow 19 9 9 .

Skoru pa A ndrze j , Z a b y tk o w e kościo ły Sk a ln eg o P o d h a la , Krakow 1 9 9 9 .

St rza łk o Franciszek, S tu d ia do dz ie jó w d rew n ia n e j a rch itek tu ry sakralnej, L ondon 1 9 8 9 .

Przypisi. Artykuł oparty na dwóch dokumentach opracowanych przy współudziale autora: M. Kornecki,

R. Marcinek, J. Bogdanowski, O, Dyba, Z. Myczkowski, A. Siwek, T. Sledzikowski, Kościoły drewniane z listy U NESCO w południowej Polsce. Krajobraz historyczno-kulturowy. Zespół unikalnych świątyń drewnianych z X V -X V I1 w. Pomnik historii Polski kierowany do wpi­su nas Listę Dziedzictwa Światowego, oprać. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie, współpraca: M. Czuba, A. Laskowski, oprać, techn. U. Forczek-Brataniec, M. Gala, J. Marcinek, S. Stolec, Kraków 200 1, Archiw um ROBiDZ Kraków, zb. Dokumentacja wytworzona nr 043/2002; oraz Wooden churches o f Southern Poland. Management, development and spatial plan, oprac. R. Marcinek, Z. Myczkowski z zespołem ww. Ośrodka, Kraków 2002 (dokumentacja przyjęta nadzwyczajną uchwałą Zgromadzenia Ogólnego u n e sc o w Paryżu w lipcu 2003 r. jako pierwszy krok do wpisu seryjnego).

BibliografiaBrykowski Ryszard, Drewniana architektura kościelna w Małopolsce X V wieku, Ossolineum 1981. Brykowski Ryszard, “Architektura drew niana”, in: Architektura gotycka w Polsce, ed. Teresa Mroczko and M arian Arszyński, Vol. 2, Warsaw 1995.Brykowski Ryszard, and M arian Kornecki, Kościoły drewniane w Małopolsce południowej, Ossolineum 1984.Bujak Adam and Anna Szczucka, Domus Dei. Drewniane świątynie w Polsce, Olszanica 1998. Ciołek G erard, “ Zarys historii i przegląd zabytków ciesielstwa polskiego”, in: Franciszek Kopkowicz, Ciesielstwo polskie, Warsaw 1958.Ciołek Gerard, “Budownictwo drewniane”, in: Historia sztuki polskiej, ed. Tadeusz Dobrowolski and W ładysław Tatarkiewicz, Vols. 1 1 and i i i , Krakow 1 9 6 2 .

Czuba M ariusz, “Średniowieczne kościoły drewniane Z iem i Sanockiej”, Teki Krakowskie, Vol. ix, 1999.Kornecki Marian, "Die Holzkirchen der Barockzeit in Südpolen”, in: Seminaria Niedzickie, Vol. ιν, 1990.Kornecki M arian, “Gotische Holzarchitektur in Polen. Bemerkungen über deren Stellung in der Synthese der Kunstgeschichte”, in: Seminaria Niedzickie, Vol. v u , 1992.Kornecki M arian, “ Drewniana architektura sakralna w Polsce. Zagadnienie typów i form regio­nalnych w rozwoju historycznym”, Ochrona Zabytków, Vol. XLV, 1992.Kornecki M arian, “Drewniane kościoły w Polsce i problemy ich ochrony. Znaczenie - zagroże­nie - perspektywy zachowania”, in: Ars Sacra et Restauratio, Warsaw 1992.Kornecki M arian, Kościoły drewniane w Małopolsce, Krakow 1999.Krassowski Witold, “Centralne drewniane kościoły barokowe", Biuletyn Historii Sztuki, Vol. xx i, 1959, no t.Krassowski Witold, “Ciesielskie znaki montażowe w xv i pierwszej połowie xv i w.”, Kwartalnik

Historii Kultury Materialnej, Vol. V, 1957, no 3-4 .Krassowski Witold, Architektura drewniana w Polsce, Warsaw 1961.Markowski Stanisław, Pejzaż święty - polskie kościółki drewniane, Krakow 1998.Miłobędzki Adam , “Architecture in Wood: Technology, Symbolic Content, A rt”, in: Artibus et Historiae, Vol. X, 19 ,19 8 9 .Myczkowski Zbigniew, “ Krajobraz wyrazem tożsamości w wybranych obszarach chronionych w Polsce”, Monograph 242, Series: Architektura, Politechnika Krakowska, Kraków, 1998, 2nd edition 2 0 0 3 .Z. Pytek,. M. Susek, Drewniane świątynie Archidiecezji Krakowskiej, Krakow 1999.

Skorupa Andrzej, Zabytkowe kościoły Skalnego Podhala, Krakow 1999.Strzałko Franciszek, Studia do dziejów drewnianej architektury sakralnej, London 1989.