UNIVERZITET U SARAJEVUFAKULTET SPORTA I TJELESNOG ODGOJA

SARAJEVO

POSTDIPLOMSKI STUDIJKolegij: TRANSFORMACIONI PROCESI

Tema: PROGRAMIRANJE I KONTROLA TRANSFORMACIONIH PROCESA

Mentor: Kandidat:prof. dr. MUNIR TALOVIĆ Zrna Agačević

Sarajevo, 2010. godine

SADRŽAJ:

1. Pojam tehnologije sportskog treninga 1.1 Pojam i struktura tehnologije sportskog treninga 2. Zakonitosti sportskog treninga 2.1. Usmjerenost treninga 2.2. Adaptivnost treninga 2.3. Kontinuiranost opterećenja 2.4. Diskontinuiranost opterećenja 2.5. Prepokrivanje opterećenja 2.6. Cikličnost treninga 2.7. Heterohtronost treninga

3. Tehnologija sportskog treninga 3.1 Planiranje treninga 3.2 Programiranje treninga 3.3 Operacionalizacija treninga 3.4 Registrovanje treninga 3.5 Klasifikacija treninga 3.6 Kontroliranje treniranosti 3.7 Korigovanje treninga 3.8 Kompariranje rezultata

4. Literatura

2

1. POJAM TEHNOLOGIJE SPORTSKOG TRENINGA

Za pojmam tehnologije sportskog treninga, možemo reći da predstavlja dio sportske nauke koja se bavi procesom, organizacijom (upravljanjem) i preradom određene "sirovine" (sportista) te uz pomoć svrsishodnih i pravovaljanih postupaka, metoda i sredstava u treningu u gotov upotrebljivi "proizvod" tj. sportski rezultat. Osnovu tog razvoja činio je čovjek, u našem području –sportista - učenik koji je predstavljao inicijalnu "sirovinu" koja se putem osmišljenog kontinuiranog tehnološkog procesa preobražava, tj. transformira u željeno stanje ili finalni proizvod tj. sportski rezultat.

Znači da se pod tehnologijom sporta podrazumijeva smišljeni, organizovani i kontinuirani (longitudinalan) tehnološki proces sa svrhom da se sportista transformiše iz nekog inicijalnog (trenutnog) stanja u neko novoformirano željeno, finalno stanje, pod utjecajem osmišljenog trenažnog programa tj. da bi se na što optimalniji način došlo do željenog sportskog rezultata.

Pod pojmom sportskog treninga podrazumijevamo specifični transformacioni proces u kojem se postizanje rezultata može postići kontinuiranom primjenom specifičnih trenažnih sredstava, metoda i opterećenja kroz određeno vrijeme. To znači da sportista ili učenik kroz osnovni zadatak sportskog treninga treba da pređe iz tzv. polaznog - inicijalnog stanja ( Si ) u neko novoformirano finalno stanje ( Sf):

Si Sf

Razlika između inicijalnog i finalnog stanja nam brojčano omogućava da cijeli transformacioni proces možemo usmjeriti u željenom pravcu, uz blagovremeno otklanjanje učinjenih grešaka.

R = Sf - Si

Smanjenje ili minimiziranje grešaka nam omogućava da dođemo do optimalnog procesa treninga, jer se sam proces ne može kontrolirati s obzirom da nije poznato u kom pravcu ide razvitak. Znači da je osnovni cilj sportskog treninga povećanje i antropoloških i drugih karakteristika sportista od kojih ovisi sportski rezultat kao proizvod transformacionog procesa, jer je brojčano, a zbog toga se i vrši transformacija, finalno stanje bolje od inicijalnog stanja. Da bi došlo do željenih efekata - promjena na utvrđeno početno - inicijalno stanje ( Si) moramo djelovati trenažnim sadržajima - vježbama - tj. operatorima treninga ( t)pomoću kojih se takvo stanje pretvara u stanje ( St).

Nakon utvrđivanja početnog stanja ( Si ) utvrđujemo operator (sadržaj) treninga za svaku tranzitivnu sekvencu treninga (Sta, Stb, Stc...) tako da se kroz određeni vremenski period dođe do finalnog stanja ( Sf )... tj.

Si ... Sta, Stb, Stc ... Sf

3

1.1. Pojam i struktura tehnologije sportskog treninga

Pod tehnologijom sportskog treninga podrazumjevamo naučnu i tehnološko-praktičnu disciplinu koja proučava zakonitosti transformacionih procesa, u kojem se čovjek, kao višedimenzionalan sistem, mijenja iz jednog stanja u novoformirano stanje koje obezbjeđuje viši nivo sportskog rezultata. Osnovni zadatak tehnologije sportskog treninga je da pronalazi i utvrđuje osnovne zakonitosti i postupke koji regulišu uspjeh u sportskim aktivnostima. Da bi sportski trening mogli uspješno programirati, neophodno je da poznajemo sve činioce - faktore - od kojih ovisi uspjeh u sportskoj aktivnosti koju želimo programirati. To poznavanje faktora podrazumijeva dobro poznavanje svih antropoloških karakteristika tj. osobina i sposobnosti od kojih ovisi uspjeh u tom sportu kao i šta sve treba učiniti, koja i kakva sredstva, metode, opterećenja primijeniti da bi uspjeh bio vjerovatan. Ako to ne poznajemo, ako nemamo takvih informacija, tada ne možemo niti napraviti adekvatan program, a to znači da nam je rad intuitivan - stihijski. Zadaci sportskog treninga mogu biti: a) fundamentalni zadaci

b) specifični zadaci

Struktura tehnologije sportskog treninga obuhvata neke značajne elemente po grupacijama, a to su: - antropološke karakteristike sportiste (antropološki status), odnosno strukture morfoloških karakteristika, biomehaničkih karakteristika, funkcionalnih sposobnosti, motoričkih sposobnosti, konativnih i socioloških karakteristika, kognitivnih sposobnosti, njihove međusobne relacije, genetičke ograničenosti i mogućnosti razvoja, - fiziološke osnove sportskog treninga (fiziološke osnove), sa akcentom na strukturu mišića, bioenergets sistem, kardiorespiratorni sistem, acidobazni status, stvaranje laktata, pražno opterećenje i mehanizam adaptacije, - trening u metaboličkim zonama (metaboličke zone) putem primjene sredstava treninga koja direktno ili indirektno utječu na sportski rezultat, metode obuke i standardnih ili situacionih metoda treninga, kao i primjeni ekstenziteta i intenziteta opterećenja na bazi aerobnog i anaerobnog praga, - zakonitosti sportskog treninga (zakonitosti treninga) koje se iz dana u dan u praksi razrađuju, analiziraju, potvrđuju, a to su usmjerenosti treninga, adaptivnost treninga, kontinuiranost treninga, diskontinuiranost opterećenja, prepokrivanje opterećenja, cikličnost treninga i heterohtronost (neistovremenost) treninga, - konstrukcija sportskog treninga (konstrukcija treninga) sa posebnim akcentom na ritmičke oscilacije radnog učinka (bioritam čovjeka i radna sposobnost), strukturu treninga (monostrukturu, mikrostrukturu, mezostrukturu, makrostrukturu i polimakrostrukturu) i sportsku formu, - oporavak u sportskom treningu (oporavak u treningu), sa posebnim akcentom na energetska i supstancijska sredstva oporavka, dozvoljena i nedozvoljena stimulativna sredstva oporavka, kao i sprovođenje doping kontrole, i - tehnologija sportskog treninga (tehnologija treninga, putem modelovanja sportova, dijagnosticiranja sportista, planiranja, programiranja, operacionaliziranja, registriranja i klasificiranja treninga, kontroliranja treniranosti, obrađivanja podataka, analiziranja efekata, korigiranja treninga i kompariranja rezultataSve gore navedene elemente primjenjujemo kroz dvije međusobno uslovljene i povezane oblasti:

4

1. komplementarna oblast: antropološki status, fiziološke osnove, metaboličke zone i 2. trenažna oblast: zakonitosti treninga, konstrukcija treninga, oporavak u treningu, tehnologija treninga.

2. ZAKONITOSTI SPORTSKOG TRENINGA U zakonitostima sportskog treninga, koji integralno prikazuju njegovu specifičnost, kao posebnog oblika procesa, ubrajaju se: jedinstvo čovjeka i njegove okoline, funkcionalna uzajamna veza organa i sistema u organizmu, zavisnost opterećenja za vrijeme treninga od funkcionalnih i adaptacionih mogućnosti organizma, usmjerenost ka višim pokazateljima specijalnog usavršavanja, jedinstvo opšte i specijalne pripreme sportaša, neprekidnost (kontinuiranost) procesa treninga istaknutom u zbijenom režimu opterećenja i odmora, postepeno i maksimalno povećanje zahtjeva na treninzima, talasastost dinamike opterećenja, cikličnost treninga i dr. Iako se ove teorijske postavke u oblasti sportskog treninga najčešće nazivaju principima ili zakonitostima, one često ne mogu dovoljno konkretno ukazivati na optimalne puteve i uvjete njihove realizacije, koji bi sa velikom sigurnošću mogli garantirati najviša praktična dostignuća, jer su još uvijek u fazi naučnog ili empirijskog (eksperimentalnog) izučavanja i provjeravanja. Za sada se sa sigurnošću zna da je u okviru njih sadržana njihova suština, koju je na egzaktan način teško objasniti, ali se po njima mora tako raditi jer su proizašli i potvrdili se na bazi višegodišnjih stečenih iskustava i rada. Pokazne osnove procesa sportskog treninga potrebno je detaljnije upoznati, jer one predstavljaju značajan doprinos na osnovu kojih su vršeni pokušaji različitih konstrukcija zakonitosti sportskog treninga. U praksi se te zakonitosti konstantno razrađuju, analiziraju i potvrđuju a to su: usmjerenost treninga, adaptivnost treninga, kontinuiranost opterećenja, diskontinuiranost opterećenja, prepokrivanje opterećenja, cikličnost treninga i heterohtronost (neistovremenost) treninga.

5

2.1 USMJERENOST TRENINGA Pod usmjerenošću u procesu sportskog treninga podrazumijevamo navođenje u pravcu optimalnog razvoja i usavršavanja osobina, sposobnosti i karakteristika sportista, a koje su primarne u određenoj sportskoj grani za postizanje što većeg sportskog učinka, a sadržani su u jednačini specifikacije. Sprovođenje željene usmjerenosti, na integralnoj osnovi zasnovanog procesa sportskog treninga, moguće je samo ako postoji određeni cilj, a koji je određen na bazi postojanja objektivno postavljene prognoze sportskog rezultata. Ove određenosti je moguće svesti na optimalni nivo na osnovu praćenja i otkrivanja zakonitosti prirasta sportskih rezultata, kao i na osnovu hijerarhijske strukture primarnih antropoloških karakteristika koji odgovaraju određenom tranzitnom ili finalnom nivou sportskog dostignuća. Suština zakonitosti usmjerenosti treninga se sastoji u tome da ukoliko postoji određeni prognozirani cilj (model), pristupa se konstrukciji strukturi, organizaciji i sadržaju treninga, koji su usmjereni u željenom pravcu, odnosno postizanju vrhunskih sportskih rezultata. S obzirom na međusobne razlike između sportista, u novije vrijeme se sve više primjenjuje tzv. individualni trening, zasnovan dakako na bazi dijagnosticiranja, planiranja, programiranja, kontrolisanja i analiziranja procesa treninga. Samo uz uzimanje u obzir ovih komponenti postoji realan preduvjet za optimalan izbor i primjenu sredstava, metoda i opterećenja u procesu sportskog treninga.

6

2.2 ADAPTIVNOST TRENINGA Adaptivnost je jedno od najvažnijih opštih svojstava života, s obzirom da, prilagođavanje čovjeka, uvjetima njegovog okruženja predstavlja, osnovni kriterijum evolutivnog procesa, kao što je prirodno odabiranje njegov osnovni mehanizam. Suština zakonitosti adaptacije treninga sastoji se u tome da je proces adaptacije uslovljen veličinom trenažnih opterećenja, koja ne mogu biti niti manja niti veća od onoga što organizam u datom momentu može da apsorbuje. To konkretno znači da mala opterećenja (do 30% maksimalno) ne izazivaju trenažni efekat na organizam, dok se suviše velika opterećenja (preko 100%) takođe nepovoljno odražavaju na organizam, tako da dolazi do smetnji ili čak i do rušenja adaptacionih procesa u organizmu, što direktno ima za posljedicu smanjenje radne sposobnosti. Sportski trening predstavlja jedan dugotrajni adaptacioni proces, pod kojim se podrazumijevaju promjene svih relevantnih antropoloških sposobnosti i karakteristika ka višem vrhunskom nivou pod utjecajem trenažnog opterećenja i njihovo usaglašavanje sa specifičnim spoljašnjim uvjetima. U toku trajanja adaptacionog procesa postoje odgovarajuće zakonitosti odnosa između procesa opterećivanja i adaptiranja. Ova dva procesa nalaze se u neprekidnoj međusobnoj vezi i uslovljenosti. Dok veličina trenažnog opterećenja utječe na promjenu stanja organizma, dotle određeno stanje organizma uslovljava efikasnost opterećenja. To znači da rješenje trebamo tražiti na relaciji između velikih i malih opterećenja (od 30 do 100%) što uvjetuje održavanje odgovarajuće ravnoteže između adaptacionih mogućnosti organizma i veličine trenažnog opterećenja. Takvo trenažno uravnoteženo opterećenje koje izaziva pozitivan adaptacioni efekat na organizam zovemo optimalnim opterećenjem čiju je veličinu teško odrediti s obzirom na ulogu koju ima svaki sportista i s obzirom na individualne razlike između sportista. Organizam se na osnovu neprekidnih i postepenih stimulansa (sredstava, metoda i opterećenja) adaptira na sve veće napore u toku procesa treninga što utječe i na povećanje radne sposobnosti. Ako su ti stimulansi takvi da konstantno u određenom periodu djeluju istom jačinom onda će i radna sposobnost biti povećana samo do određenog nivoa, odnosno dotle dok su ti stimulansi dovoljni da izazovu odgovarajuće promjene u organizmu, poslije će se organizam adaptirati i prilagođavati takvim stimulansima a to nedvojbeno utječe na smanjenje radne sposobnosti. Takođe i zadržavanje istih vremenskih intervala između stimulansa po pravilu dovodi do postepenog smanjenja radne sposobnosti.

2.3 KONTINUIRANOST OPTEREĆENJA Kontinuiranost porasta radne sposobnosti u procesu sportskog treninga može se osigurati, ne samo postupno doziranim opterećenjima, već i odgovarajućim intervalima odmora, koji takođe moraju biti optimalni, kako bi se došlo najprije do oporavka organizma sportiste, a zatim i do povećanja radne sposobnosti. To praktično znači da svaki trening po svom djelovanju na organizam mora biti nešto jači od prethodnog, a intervali odmora po dužini trajanja trebaju biti takvi da opterećenje koje slijedi uvijek dođe u fazi superkompenzacije (nadoporavka), te da se naslanja na određene tragove koji ostaju od prethodnog treninga.

7

Promjene koje nastaju u organizmu pod utjecajem trenažnih opterećenja koje se odvijaju poslije različitih faza odmora (intervala odmora) u osnovi imaju četiri karakteristične varijante kada: 1. radna sposobnost ostaje na istom nivou. 2. dolazi do pada sposobnosti. 3. dolazi do povećanja radne sposobnosti. 4. dolazi do povećanja radne sposobnosti nakon niza opterećenja.

Suština zakonitosti kontinuiranosti je u tome da je potrebno trenirati u uvjetima uspostavljanja povišene radne sposobnosti. Uz pomoć pojedinačnih treninga sportista povećava svoje sposobnosti, iako je sistem naizmjeničnog smjenjivanja opterećivanja i odmora veoma složen. Ali upravo zahvaljujući racionalnom smjenjivanju veličine opterećenja, postoji i mogućnost elastičnijeg upravljanja procesima rada i odmora, čime se postižu optimalni efekti adaptacije i kontinuiteta. Svaki sistem stimulacije (treninga) mora biti u jednom prirodnom životnom ritmu tj. da se uklopi u dnevni ritam života ljudi. Da bi se trenažni stimulansi ugradili u svakodnevni normalni život sportiste, trening (stimulacija) se treba sprovoditi svakoga dana, samo je nepoznato pitanje koliko puta dnevno, jer to ovisi od niza faktora (sportskog staža, nivoa pripremljenosti, trenažnom periodu i sl.). Svojstveno je, zbog ljudskog organizma, da jedno trenažno dnevno opterećenje bude jače (glavni trening) i kompleksnije od ostalih. Ovo proizilazi iz činjenice da se organizam sportiste tokom cijele godine prilagođava situacionim uvjetima takmičenja gdje sportista svoje sposobnosti ispoljava uvijek u cjelini i u najvećoj jačini što diktira samo takmičenje. U principu ako je takmičenje udaljenije uobičajeno je da se u toku dana sprovodi veći broj pojedinačnih treninga smanjenog intenziteta, odnosno povećanog ekstenziteta. Međutim, što se više približava takmičenje, broj treninga se smanjuje sve do samo jednog, odnosno toliko koliko će biti u toku dana nastupa i sa intenzitetom opterećenja kakvo se očekuje na nastupu, a ponekada i većim kako bi se izbjegle nepredviđene (stresne) situacije, a time i neželjene posljedice.

2.4 DISKONTINUIRANOST OPTEREĆENJA U procesu sportskog treninga nije dovoljno utvrditi samo određeni ekstenzitet i intenzitet rada, nego je daleko bitnije pronaći mogućnost kako da organizam apsorbuje svakodnevna velika opterećenja, a da ne dođe do negativnih efekata (posljedica), to jest do stanja "pretreniranosti" - pada radne sposobnosti. Po klasičnom obrascu sportskog treninga, u vrhunskom sportu se primijenjuje dinamika postupnog povećanja opterećenja, po kojoj opterećenje raste u pripremnon periodu, dostiže svoj maksimum u takmičarskom periodu i opada u prelaznom periodu. Ali u klasičnoj strukturi se malo

8

govori dokle ide to postupno povećanje opterećenja, kako se ono kreće i da li treba da postoje faze povremenih smanjenja opterećenja. Zbog takvih razloga u procesu treninga primijenjujemo zakonitost diskontinuiranog opterećenja po kojoj je linija porasta opterećenja znatno strmija od postupne klasične - makrociklične linije. Naime, na samom početku treninga pravi se porast linije opterećenja znatno veći nego što je potreban (kriva opterećenja ide vrtoglavo gore), zatim se poslije nekog vremena obara opterećenje, ali do nivoa dok sportista ne postigne granicu kojom bi se opterećivao kada bi se radilo kontinuirano. Suština zakonitosti diskontinuiranog opterećenja sastoji se u tome da se obaranjem opterećenja postiže takav efekat, da organizam sportiste može u daleko većoj mjeri apsorbovati veća opterećenja nego na klasičan način. To konkretno znači da kada se sportašu daju velika ili najveća opterećenja, onoga časa se opterećenje obara, pri čemu sportista to subjektivno doživljava kao odmor, jer se nalazi u kontaktu sa onim što je navikao. Sa teoretske tačke, najbolji momenat obaranja opterećenja je kada indikatori pokazuju tendenciju zasićenja ili kada prijeti opasnost od pretreniranosti tj. smanjenja radne sposobnosti. To je tehnički veoma teško izvesti, s obzirom da je potrebno izvesti čitavu seriju mjerenja (motoričkih, fizioloških, biohemijskih, psiholoških, morfoloških i dr.) pa ih sve sprovesti u osmišljeni trening. Praktična iskustva pokazuju da kod početnika ritam porasta i obaranja ide u odnosu 3:1, a kod bolje treniranih 4:1 (tri porasta, jedno obaranje). Kada se primijenjuju manja trenažna opterećenja ti odnosi se kreću čak i do 5:1 ili 5:2. U tu svrhu primjenjuju se gotovi modeli dinamike opterećenja u okviru pojedinih mikrociklusa (3-10 dana). U okvirima mezociklusa (3-6 nedjelja) postoje isti principi, odnosno nakon povezivanja nekoliko uzastopno uvijek teža mikrociklusa, mora se uključiti jedan lakši, tako da se ritam porasta opterećenja i ovdje kreće u odnosima 2:1 ili 3:1 kod većih opterećenja ili 4:1, 4:2 ili 5:1 kod malih ili srednjih opterećenja.

2.5 PREPOKRIVANJE OPTEREĆENJA Veoma je teško dati precizan odgovor na pitanje kakvo treba da bude ukupno opterećenje, da bi se postigao najbolji efekat na treningu, bez obzira da li se radi o teoriji ili praksi, jer se uvijek radi o traženju - pronalaženju najboljeg - optimalnog opterećenja (niti manjeg, niti većeg). Praktičan rad je pokazao da dobro pripremljen sportista sa lakoćom izdrži napore koji se manifestuju na takmičenjima. To nam govori da ukupan volumen trenažnog rada mora biti toliko velik da takmičenje za sportistu predstavlja dio trenažnog opterećenja (dio treninga). Da bi postigli tako visok stepen radne sposobnosti, ukupan volumen rada na treninzima ustvari mora biti daleko veći nego što određeni takmičarski napor iziskuje. To znači da se na treningu mora dati takvo opterećenje, ne toliko koliko je potrebno, već znatno iznad toga, i ovakva postavka je u skladu sa zakonitošću tzv. „prepokrivanja opterećenja“. Da ne bi došlo do slučajnih varijacija u postizanju efekata koji se žele postići, suština zakonitosti prepokrivanja trenažnog opterećenja se sastoji u tome da se mora dati veći ukupan volumen rada, kako bi efekat bio najmanje toliko koliko je potrebno. Samo rad u okvirima maksimalnih trenažnih opterećenja, sa povremenim odgovarajućim manjim opterećenjima, utječe na stvaranje tzv. superadaptacionih sposobnosti organizma. To znači da „koeficijent prepokrivanja“ predstavlja odnos između trenažnih opterećenja koja obezbjeđuju normalan stupanj adaptacije i trenažnih opterećenja koja obezbjeđuju superadaptacione sposobnosti. Stoga zaključujemo da moramo voditi računa o tome da je taj „koeficijent“ veoma varijabilan za različite sportove.Kod sportskih igara taj je koeficijent veoma mali (košarka, fudbal), ali

9

kod borilačkih sportova „koeficijent prepokrivanja“ mora biti znatno veći jer sportaš nema mogućnosti za odmor - ne dozvoljava mu protivnik.

2.6 CIKLIČNOST TRENINGA Bitna zakonitost sportskog treninga je njegova cikličnost i pod njom u procesu treninga podrazumijevamo sprovođenje treninga u različitim vremenskim zaokruženim cjelinama koje se po nekom redu nadovezuju. U teoriji i praksi se koriste tri ciklusa (kruga) sportskog treninga i to: mikrociklus (mali krug), mezociklus (srednji krug) i makrociklus (veliki krug).

- Mikrociklusi traju 3-10 dana i obično se poklapaju sa nedjeljnim treninzima. Oni regulišu dinamiku vremena i rada između pojedinih treninga i takmičenja, kao i stepen intenziteta pojedinih treninga. U okviru jednog mikrociklusa mogu se primjeniti 2-3 treninga sa maksimalnim i submaksimalnim opterećenjem i 1-2 treninga sa graničnim (krajnjim) opterećenjem.

- Mezociklusi traju 3-6 nedjelja, u kojima se ekstenzitet i intenzitet opterećenja ne poklapaju, odnosno, oni se mijenjaju prema ukupnom sadržaju i opterećenju mikrociklusa. U prvim nedjeljama raste više ekstenzitet, zatim dolazi do većeg porasta intenziteta, dok pri kraju takvog ciklusa rad se snižava, kako po ekstenzitetu tako i po intenzitetu opterećenja. Često se mezociklusi vremenski poklapaju sa biološkim ciklusima, odnosno bioritmovima koji u prosjeku traju 28 dana.

- Makrociklusi traju 6-12 mjeseci i njihovo formiranje se zasniva na periodizaciji godišnjeg treninga, u zavisnosti da li ima jednu ili dvije takmičarske sezone. Prvih nekoliko mjeseci raste ekstenzitet opterećenja, dok intenzitet zaostaje. Nakon toga dolazi do postepenog smanjenja ekstenziteta i do postepenog povećanja intenziteta opterećenja, sve do maksimuma. Na kraju makrociklusa dolazi do smanjenja intenziteta opterećenja, uz održavanje ili izvjesno smanjenje i ekstenziteta opterećenja.

Suština zakonitosti cikličnosti treninga sastoji se u tome da se savremena periodizacija ili struktura sportskog treninga izrađuje na osnovu ciklične raspodjele trenažnih opterećenja, gdje svaki ciklus predstavlja jednu posebnu trenažnu cjelinu. To znači da je makrociklus sastavljen od nekoliko modeliranih mezociklusa, a svaki mezociklus od nekoliko mikrociklusa kao manjih regulacionih trenažnih cjelina, te iako se određeni ciklusi uzastopno ponavljaju, ne znači da je to ponavljanje prethodnog ciklusa, nego se on konstruira na osnovu postignutih efekata prethodnog ciklusa.

2.7 HETEROHTRONOST TRENINGA Heterohtronost (neistovremenost) predstavlja prirodnu zakonitost procesa adaptacije i razvoja organizma na koju se u procesu sportskog treninga, kao opštebiološku i fiziološku činjenicu tek u poslednje vrijeme obraća sve veća pažnja.Naime, u procesu sportskog treninga heterohtronost adaptacionih procesa, koji se odvijaju na različitim nivoima njegovog strukturalno-funkcionalnog prilagođavanja pod utjecajem trenažnih opterećenja, s jedne strane, i heterohtronost oporavka različitih funkcionalnih sposobnosti organizma poslije trenažnih opterećenja, sa druge strane, omogućavaju sprovođenje treninga više puta u toku dana, bez bilo kakvih simptoma tzv. „premorenosti“ ili „pretreniranosti“.

10

1. Suština zakonitosti heterohtronosti treninga se sastoji u tome da je u trenažnom procesu neophodno voditi računa o promjenjivosti pojedinih treninga, neprekidno mijenjajući sredstva, metode i parametre ekstenziteta i intenziteta opterećenja. Posebno je važno pojedinačne treninge poredati prema redoslijedu njihove usmjerenosti i regulisati intervale odmora između njih

Ako je takmičarski period dugačak, opisana dinamička opterećenja se dopunjavaju nizom novih momenata. Nakon stabilizacije dolazi do novog povećanja ekstenziteta opterećenja, pri izvjesnom smanjenom relativnom intenzitetu treninga, a potom ponovo treba da se primijene tendencije smanjenja ekstenziteta i povećanje intenziteta. Osnovnu strukturnu jedinicu takmičarskog perioda čine takmičarski mezociklusi. U razvijenoj formi takmičenja mogu biti uključena i po četiri takmičarska mezociklusa gdje se svaki od njih odnosi na jedno od važnih takmičenja. Struktura takvih mezociklusa najčešće obuhvata najvažnije takmičenje, dva uvodna takmičenja i rasterećujuću pauzu. Kod kratkotrajnih takmičarskih perioda prilikom izbora strukture nema većih problema, ali ako takmičarski period traje duže (5-7 mjeseci), neophodno je u strukturu procesa treninga, pored takmičarskih mezociklusa, ukomponovati i mezocikluse specijalnog tipa (prelazni/produženi) ili oporavljajuće, održavajući karakter, u kojima dolazi do rasterećenja tj. smanjenja volumena (ekstenziteta i intenziteta) opterećenja. To ujedno predstavlja i najveći problem - kako ukomponovati i postaviti mezocikluse različitih tipova - npr. takmičarski i prolazni (oporavljajući ili održavajući). Potrebno je napraviti takvu kompoziciju strukture koja će omogućiti najbolju dinamiku kretanja sportskih rezultata u odgovarajućim uvjetima, koji su diktirani kalendarom takmičenja i individualnim sposobnostima sportiste, kao i u održavanju sportske forme.

3. TEHNOLOGIJA SPORTSKOG TRENINGA

Najveći potencijal i podloga primjeni povećane intenzivnosti predstavljaju nova specifično konstruisana sredstva (vježbe) treninga za razvijanje upravo onih sposobnosti i karakteristika antropološkog statusa sportista od kojih prvenstveno ovisi sportski rezultat. Zbog toga se kod novokonstruisanih sredstava treninga, nužno nameće i pitanje pronalaženja adekvatnih metoda za njihovu primjenu u cilju izazivanja što intenzivnijih reakcija organizma. To konkretno znači, da je potrebno što češće mijenjati sredstva i metode treninga, a u posljednjim godinama sasvim postaje izvjesno, da je to nužno učiniti nakon 3-6 nedjelja, u cjelini ili u modifikacijama i nijansama, zavisno od perioda, odnosno mezociklusa.

Kod trenažnih opterećenja postaje također sve jasnije, ona prvenstveno ovise od primjene sredstava i metoda, a to znači, da ako se primjenjuju bazična sredstva treninga, preovladava ekstenzitet opterećenja, i obratno, kada se primjenjuju što specifičnija sredstva, koja su po svojoj strukturi i karakteru što sličnija takmičarskim aktivnostima, primjenjuje se povećan intenzitet opterećenja. Ovakav pristup optimizaciji trenažnog procesa zahtijeva uspostavljanje relacija, - modelovanih sportskih aktivnosti putem jednačine specifikacije, i - primjenu što efikasnije operacionalizacije i organizacije trenažnih aktivnosti u pravcu što potpunijih i efikasnijih transformacionih procesa u postizanju visokog sportskog stvaralaštva na osnovama optimalno transformiranih antropoloških karakteristika sportista.

11

Transformacioni proces, označava promjenu, preobražavanje. Svaka promjena stanja ulaza ili izlaza u sistemu odvija se tako, što se neki ulaz u toku vremena pretvara u izlaz tj. neko početno (inicijalno) stanje transformiše se u naredno novoformirano (tranzitivno, finalno) stanje.Prema tome, transformacijom je moguće nazvati svaku promjenu kod sistema, bilo da se radi o promjeni ulaznih u izlazna stanja pojedinih elemenata ili o procesu u samom sistemu.

U transformacijama se najčešće koriste slijedeći pojmovi:- operand, koji predstavlja ono što je predmet transformacije (neko početno stanje u datom

momentu vremena),- transform, koji predstavlja ono što je rezultat transformacije (neko naredno stanje tj. ono u

šta se operand pretvorio), i- operator, koji predstavlja ono pomoću čega se djeluje na operand da bi se on pretvorio u

transform.To znači, da transformacija ustvari predstavlja rezultat djelovanja operatora na operand, da bi se on sam pretvorio u transform. Međutim, u procesu daljeg djelovanja operatora na transform, i on (transform) se mora tretirati kao, novi ponovno stvoreni (novoformirani) operand, jer će se i on u narednom trenutku vremena pod utjecajem novih operatora pretvoriti u neko novo stanje (novi transform).

Ovisno od stanja ulaza, sistemi pokazuju razne reakcije, odnosno ponašanje sistema, kao izlaznih veličina i njihove promjene. Izlazne veličine i njihova stanja, koja ustvari pokazuju ponašanje sistema, predstavljaju posljedice procesa, a ulazne veličine i njihova stanja su uzrok procesa u sistemu. Ponašanje sistema, prema tome, utvrđuje se funkcionalnom povezanošću između ulaza i izlaza sistema, kao skupa vremenski dolazećih stanja sistema, jednog za drugim. Transformacije sistema, na taj način, predstavljaju i vremenski redoslijed promjena stanja sistema, a promjene iz transformacije u transformaciju izražavaju različite načine ponašanja na datom izlazu. Poznavanje zavisnosti između ponašanja sistema i ponašanja njegovog okruženja (onoga što je van sistema) svodi se, u suštini, na poznavanje zakona kretanja i razvoja sistema. Iz ovoga proizilazi, da svaki sistem treba da zadovolji:

- spoljašnje zahtjeve okruženja,- unutrašnje zahtjeve podsistema i- zahtjeve sopstvenog opstanka i progresa.Ovim zahtjevima sistem udovoljava na taj način, što sumu svih primanja (input-vektor)

transformiše u sumu svih davanja (output-vektor). Ova transformacija (aktivnost dinamičkog sistema) najčešće se obilježava funkcijom:

Y = T(X), gdje je:

Y- output-vektor (transform), X - input-vektor (operand), a T- operator transformacije (proces transformacije).

12

Upravljanje transformacionim procesima antropoloških karakteristika sportista sastoji se iz sljedećih međusobno povezanih i uslovljenih pravaca:

- određivanju nekog željenog stanja u pojedinim sportovima, što podrazumijeva izradu jednačine specifikacije (modela kompleksiteta) pojedinih sportskih aktivnosti;

- konstruisanju modela upravljanja transformacionim procesima, što podrazumijeva izradu metoda mjerenja relevantnih antropoloških karakteristika i izradu modela, metoda i algoritama za kondenzaciju i transformaciju izmjerenih podataka, radi izračunavanja izvršenih kvantitativnih i kvalitativnih promjena antropoloških karakteristika, i

- valorizovanju situacionih trenažnih sadržaja, pomoću kojih se mogu relevantne antropološke karakteristike mijenjati, što podrazumijeva izradu najadekvatnijih selektivnih situacionih modela programa u pojedinim sportskim aktivnostima, koji će putem sprovođenja kontrole i provjeravanjem njihove efikasnosti dovesti do optimalnih transformacijskih ishodišta.

Pošto postoji različitost u ciljevima pojedinih sportskih aktivnosti, kao i različitost subjekata koji pripadaju pojedinim sportovima, sasvim je izvjesno da postoji i različitost u primjeni trenažnih sadržaja, metodama i modalitetima opterećenja.Ono što ovom prilikom valja istaći, to je da u pojedinim sportovima ne postoje problemi izvan proučavanja:

- ciljeva u različitim sportskim aktivnostima,- stanja subjekta, i- upravljanja transformacionim procesima.

Ciljevi u različitim sportskim aktivnostima, su različiti i iz tih razloga ih je potrebno i različito sprovoditi. Ne postoji univerzalni cilj sam po sebi, već postoje samo pravila i postupci pomoću kojih se dolazi do informacija koje su bitne za definiranje najadekvalnijeg cilja, a to znači utvrđivanja nekog željenog stanja. Iz tih razloga se najprije mora definirati kakvo se finalno stanje želi postići, jer

13

samo onda kada se zna šta se želi postići, može se programirati tranformacioni proces koji dovodi do realizacije željenog stanja.

Da bi uspješno mogli sprovesti transformacioni proces, željeno stanje mora biti dato u istim onim parametrima (varijablama) u kojima je dato i početno stanje, dakle u mjerljivim veličinama. To znači da se osnovni uvjet za sprovođenje nekog transformacionog procesa sastoji u tome da postoje relevantne informacije, o željenom (finalnom) stanju, kao i o početnom (inicijalnom) stanju subjekta nad kojim se sprovodi trasformacioni proces putem trenažnog procesa.

Kako su ciljevi u različitim sportskim aktivnostima različiti, iz tih razloga ih je potrebno i različito provoditi. Iako se u sportu pojedine grane ili sportske discipline po svojoj strukturi međusobno razlikuju, njihova zajednička karakteristika je, da se u sportu teži ka postizanju visokih sportskih rezultata putem ispoljavanja maksimalnih mogućnosti sportista, a da je trenažna aktivnost usmjerena na razvoj prvenstveno onih antropoloških karakteristika od kojih ovisi postizanje sportskog uspjeha, a koji su sadržani u jednačinama specifikacije pojedinih sportova.Stanje subjekta:

- da je stanje subjekta nepoznato i da je nepoznato željeno stanje sportske aktivnosti.- da je stanje subjekta nepoznato, a da je poznato željeno stanje sportske aktivnosti.- da je stanje subjekta poznato, a da je nepoznato željeno stanje sportske aktivnosti- da je stanje subjekta poznato i da je poznato željeno stanje sportske aktivnosti.

Stanje subjekta, bez obzira o kojoj se sportskoj aktivnosti radi, može se definirati kao skup podataka o zdravstvenom statusu, nivou motoričkog znanja i statusu antropoloških karakteristika.Postoje tri vrste stanja subjekta u toku transformacionog procesa:

- inicijalno,- tranzitivno, i- finalno.

14

s napomenom, da je potrebno najprije poznavati finalno stanje, zatim inicijalno i na kraju, u toku više vremenskih tačaka, tranzitivno stanje.

Finalno ( završno) stanje je stanje subjekta nakon završenog procesa primjene trenažnih sadržaja, koje se utvrđuje sa svrhom upoređivanja sa željenim, odnosno idealnim (modelovanim) finalnim stanjem, kako bi se znalo, da li su i u kojoj mjeri ostvareni ciljevi transfrmacije subjekta. U sportu se željeno stanje definira jednačinom specifikacije, odnosno strukturom, važnošću utjecaja i nivoom pojedinih antropoloških karakteristika, koje obezbjeđuju postizanje visokih sportskih ostvarenja.

Inicijalno ( početno) stanje odnosi se na stanje subjekta prije početka treninga, odnosno primjene trenažnih sadržaja. Ovo stanje je potrebno utvrditi u prostoru istih antropoloških karakteristika (varijabli) kojima je definirano i finalno stanje i ono predstavlja osnovu za uspješno planiranje, programiranje i sprovođenja trenažnog procesa, vodeći računa o udaljenosti tačaka između pojedinih parametara antropoloških karakteristika u inicijalnom i finalnom stanju, kao i mogućnostima njihove promjenljivosti zbog genetskih ograničenja.

Tranzitivno ( prelazilo) stanje se odnosi na kontrolu stanja subjekta tokom longitudinalnog učinka i vršenje korekcije daljeg procesa treninga, a njihov broj ovisi od vrste aktivnosti, adaptivnosti subjekta, učestalosti vježbanja i intenziteta opterećenja. Ako je veća učestalost intenzivnijeg vežbanja, predpostavlja se da se brže provodi i adaptacija, pa će se kontrola adaptacionog procesa obavljati u više kontrolnih vremenskih tačaka (mjesečno, mezostrukturalno).Upravljanje transformacionim procesima znači raspolaganje povratnim informacijama u toku trenažnog procesa od inicijalnog do finalnog stanja. Specifičnost upravljanja u toku trenažnog procesa sastoji se u djelovanju na čovjeka odgovarajućim trenažnim sadržajima, čije su reakcije najčešće nepoznate, što znači, da primijenjujući jedno te isto djelovanje, ne možemo dobiti uvijek iste povratne reakcije.Iz tih razloga su veoma važne povratne veze koje idu od subjekta ka onome koji upravlja procesom, informacije o ponašanju subjekta, kao i informacije o trenutnom, prolongiranom ili kumulativnom efektu vježbanja. Prema tome, objekat upravljanja u procesu vježbanja može biti ponašanje subjekta, trenutni ili kumulativni efekat, u čijoj osnovi leži princip povratne povezanosti (feedback).

Efekat upravljanja trenažnom tehnologijom ovisi, od informacije koje dobija subjekat, i od informacija o stanju subjekta koje dobija onaj koji upravlja, da bi ih neposredno poslije izvršene analize prenio na subjekta u vidu korekcija.

Operacionalizacija trenažne tehnologije sadrži interakcijski sistem na relaciji:

naučnici - stručnjaci,trener - sportista,trener - naučnici,trener - stručnjaci,

15

a njihov zajednički rad, kooperacija i operacionalizacija, treba da daju rezultat u postizanju sportskog rezultata na željenim takmičenjima u određenom vremenu. Između elemenata sistema postoje odgovarajuće komunikacije, koje mogu u određenim situacijama biti takve, da jedan elemenat posredno preko drugih elemenata može utjecati i sam na sebe. Sistemi kod kojih je to slučaj, imaju povratnu vezu ili povratno dejstvo (feedback), što znači da je njihova struktura sastavljena od kola povratnog dejstva kroz koje prošle aktivnosti kontrolišu buduće. Izbor i primjena sadržaja treninga zavisit će, od željenog (finalnog) stanja antropoloških karakteristika subjekta, i inicijalnog stanja istih karakteristika, uzimajući pri tome u obzir odgovarajuća genetska ograničenja, zatim udaljenost tačaka pojedinih parametara antropoloških karakteristika između finalnog i inicijalnog stanja, kao i dinamiku promjena pojedinih antropoloških sposobnosti i karakteristika.

U vezi s tim, postoje ova moguća rješenja:- da su poznati ulazi (nadražaji), tako da je na bazi poznatog stanja subjekta moguće

prognozirati izlaze (reakcije);- da su unaprijed definirane reakcije (izlazi), tako da je na bazi poznatog stanja subjekta

moguće planirati adekvatne nadražaje (ulaze);- da je poznato stanje subjekta, ali je količina ulaza ograničena, tako da je neophodno odabrati

one subjekte, koji će najbolje odgovarati modelu ulaza, sa ciljem da se postignu najoptimalniji efekti u pojedinim sportskim aktivnostima.

Model upravljanja trenažnom tehnologijom čine sljedeći strukturalni elementi:

16

- modelovanje (model)- dijagnostikovanje (dijagnoza)- planiranje (plan) - programiranje (program) - operacionalizovanje (operativa) - registrovanje (registracija) - klasifikovanje (klasifikacija) - kontroliranje (kontrola) - obrađivanje (obrada) - analiziranje (analiza) - korigovanje (korekcija) - kompariranje (komparacija)

Primjena navedenih elemenata odvija se kroz tri međusobno povezane i uslovljene aktivnosti: - aktivnosti prije trenažnog procesa: model, dijagnoza, plan, program, - aktivnosti za vrijeme trenažnog procesa: operativa, registracija, klasifikacija,

kontrola, - aktivnosti poslije trenažnog procesa: obrada, analiza, korekcija, komparacija.

Dijagnostikovanje sportista

Osnovni uslov uspješnog sprovođenja tranformacionog procesa sportskog treninga je primjena dijagnostikovanja inicijalnog stanja sportista, odnosno trenutnog stanja u kome se sportista nalazi na početku trenažnih priprema.

Za rješavanje najraznovrsnijih zadataka uspješnog upravljanja procesom sportskog treninga, široko se koriste različita sredstva mjerenja svih relevantnih sposobnosti i karakteristika sportista.Međutim, mjerenja u sportu predstavaljaju jedan od najsloženijih problema, s obzirom na

17

postojanje preplitanja mnogih uzajamno povezanih specifičnih osobina, sposobnosti i karakteristika sportista, koje se najčešće ne mogu direktno mjeriti bez narušavanja cjelovitosti organizma.Ova složenost je povećana naročito sa raznovrsnošću čovjekovog kretnog ponašanja u različitim specifičnim sportskim situacijama.

Kineziometrija (sportska metrologija), kao nova naučna disciplina, u sportu se upravo i pojavila zbog veoma velike složenosti problematike, a najčešće se definira kao nauka o tačnosti mjerenja, uslovima u kakvim treba da se vrše mjerenja, instrumentalizaciji mjernih tehnika, kao i određivanju grešaka mjerenja.S obzirom da je primjena dijagnostikovanja u sportskom treningu vezana za interdisciplinarni pristup, u kome dolazi do izražaja složenost određenih pojava, kao i na interdisciplinarnost (višedimenzionalnost) ličnosti sportista, potrebno je obuhvatiti više raznih mjernih instrumenata.Takav skup raznih mjernih instrumenata (iste vrste ili raznih vrsta) kojima se ispituju razni aspekti iste cjeline, naziva se baterijom mjernih instrumenata (testova).Prilikom konstrukcije baterije mjernih instrumenata mora se voditi računa o informatičkoj vrijednosti svakog mjernog instrumenta, koja će biti različita za razne sportske grane ili discipline. Iz tih razloga, svaki primijenjeni test (mjera, mjerni instrument) mora posjedovati zadovoljavajuće karakteristike mjerenja (metrijske karakteristike), odnosno, da bude objektivan, pouzdan, diskriminativan i valjan.

Sprovođenje savremene sportske dijagnostike gotovo je nemoguće bez elementarnog poznavanja dijagnostike u okviru pojedinih antropoloških prostora, kao što je:

- morfološka dijagnostika, - biomehanička dijagnostika, - motorička dijagnostika, - funkcionalna dijagnostika, - psihološka dijagnostika, i - sociološka dijagnostika.

3.1 Planiranje treninga

Pod planiranjem u sportskom treningu podrazumijeva se određivanje ciljeva, zadataka, termina, postizanja sportskih rezultata i trenažnih kontrolnih normativa. Planirati trenažni proces, to znači početi od analize rezultata dijagnostikovanja pojedinaca ili grupe sportista, kao i drugih uslova koji označavaju osnovne pokazatelje procesa sportske pripreme i rasporediti ih po vremenu.Uspješno planiranje trenažnog procesa, kao veoma složene upravljačke akcije, prvenstveno zavisi od:

- utvrđenog željenog stanja u skladu sa zahtjevima sportske grane ili discipline, kao realnih mogućnosti da se sportski rezultat postigne u zadano vrijeme,

- utvrđenog početnog stanja osobina, sposobnosti, karakteristika i kretnih znanja sportista ili sportske ekipe, i

- provjeravanja operacionalizovanog plana, te njegovog korigovanja pod uticajem povratnih informacija o postignutim tranzitivnim (prolaznim) stanjima i efektima.

Postoji tzv.:- dugoročno planiranje,- srednjeročno planiranje, i - kratkoročno planiranje.

18

3.2 Programiranje treninga

Prilikom programiranja treninga potrebno je imati u vidu da ono predstavlja veoma složenu upravljačku akciju, u kojoj se na bazi makrociklićnog (godišnjeg, polugodišnjeg) i periodičnog (pripremnog, takmičarskog i prelaznog) plana određuju konkretniji programski postupci, koji sadrže informacije o trenažnim sadržajima (sredstvima), volumenu opterećenja (ekstenzitetu i intenzitetu), metodama trenažnog rada i sportskog takmičenja.Shodno tome, postoji tzv.:

- tekuće programiranje, i- operativno programiranje.

a). Tekuće programiranje se odnosi na:- mezociklično programiranje, i- mikrociklično programiranje.

Mezociklično programiranje se po pravilu vrši na osnovu analize rezultata efekata iz prethodnog mezociklusnog rada sportiste i sastoji se u utvrđivanju:

- strukture mezociklusa koja se sastoji od broja i vrsti (tipova, modela) mikrociklusa,- orijentacionih zadataka, sredstava i metoda treninga koji će se primjenjivati u mezociklusima

i mikrociklusima,- veličine promjena volumena (ekstenziteta i intenziteta) opterećenja u mezociklusu i

mikrociklusima, u odnosu na prethodne (mezo i mikro) cikluse, i i odnosa treninga i oporavka u mezociklusu.

19

Mikrociklično programiranje sadrži:- akcente dnevnih i pojedinačnih treninga,- konkretan ekstenzitet i intenzitet opterećenja, i- trenažne sadržaje (sredstva) i metode treninga

b). Operativno programiranje se odnosi na:- dnevno programiranje, i- pojedinačno programiranje.

Dnevno programiranje se sprovodi ako postoji veći broj treninga u toku dana i ono se odvija zajedno sa programiranjem pojedinačnih treninga, s obzirom da se oni ne odvajaju, već se uvijek konstruišu istovremeno. U vezi s tim, valja naglasiti, da se trenažni dan i pojedinačni treninzi javljaju kao najvažnije, a ujedno i najmanje organizaciono-trenažne jedinice.

Pojedinačno programiranje zavisi od zadatka u osnovnom dijelu treninga, i u principu je struktura i dužina trajanja pojedinačnog treninga duža ako se više radi na ckstenzitetu opterećenja (kada se primjenjuju bazično-pripremna sredstva treninga), a kraća kada se radi na sprovođenju zadataka vezanih za veći intenzitet (kada se primjenjuju specifično- pripremna sredstva treninga). U vezi s tim, valja naglasiti, da se obavezno na svakom pojedinačnom treningu prati ponašanje (reakcija) svakog sportiste, što konkretno znači, da pojedinačni treninzi budu podešeni prema talasima smanjene ili povećane radne sposobnosti njegovog organizma.

Razvoj motoričkih sposobnosti u operativnom programiranju predstavlja primarni zadatak, jer je poznato da početnik ne može izvršiti neki tehnički elemenat koji slabo poznaje, a da mu se pridoda znatan broj suvišnih kontrakcija, nepotrebnih za kretanje. Međutim, kada se radi o vrhunskim sportistima, oni na osnovu izvrsnog poznavanja tehnike izostavljaju bilo kakve suvišne kontrakcije.

Mišićni rad je prilikom toga nešto umanjen, ali je zato nervni utrošak znatniji, koji prvenstveno dovodi do nervnog zamora i psihičke zasićenosti.

Posljedica toga je da će vrhunski sportista, ako nastavi sa pretežno tehničkim treningom u istoj mjeri (što je bilo potrebno u nekom određenom stadijumu treninga), vrlo brzo izgubiti nivo pripremljenosti u motoričkim sposobnostima.

Iz ovoga je lako razumjeti i shvatiti, da kontinuirani nivo pripremljenosti motoričkih sposobnosti ne treba ni u kom slučaju potcjenjivati, jer one predstavljaju jedino sredstvo koje omogućuje sportisti da popravi svoj učinak, nakon što je njegova tehnika dostigla izvjestan viši (savršeniji, idealni) nivo, koji se teško može dalje poboljšavati bez paralelnog razvoja motoričkih sposobnosti.

Konstruisanje situacionih modela sredstava i volumena treninga se sve češće pojavljuje kako u stručnoj literaturi tako i u operativnom programiranju, s obzirom da se uvidjelo da je nemoguće programirati trenažni proces na apstraktan način. Fundamentalna vrijednost situacionih modela sredstava i volumena treninga sastoji se u pravovaljanim, svrsishodnim i na optimalan način iskonstruisanim modelima, koji treba da su u funkciji postizanja što efikasnijih kvantitativnih i kvalitativnih promjena primarnih (vodećih) i relevantnih (značajnih) antropoloških karakteristika, koje moraju biti usaglašene i usmjerene na postizanje što veće uspješnosti (sportski rezultat, trenažni učinak) u ispoljavanju visokih sportskih dostignuća.

20

Pod pojmom situacionih modela treninga sredstava i volumena treninga podrazumijeva se konstrukcija, izbor i distribucija modela treninga, koja treba da bude u procesu tehnologije prilagođena projekcijama, šta treba trenirati, a zatim kako i na koji način pojedine situacione modele treninga primijeniti u pojedinim ciklusima (makrociklusima, periodima, mezociklusima, mikrociklusi-ma ili pojedinačnim treninzima), što podrazumijeva postojanje sljedećih osnovnih preduslova:

- da je opisano željeno stanje (finalno, tranzitivno) u kvantitativnom i kvalitativnom smislu, što podrazumijeva i postojanje kontrolnih normativa i postizanje sportskih rezultata,

- da su opisani endogeni faktori ograničenja u odnosu na genetske potencijale (koeficijenti urođenosti) i krivu razvoja (promjena) pojedinih relevantnih antropoloških karakteristika po uzrastu, polu i vrstama sportske aktivnosti, - da je poznato inicijalno stanje sportista za koje se vrši konstrukcija modela treninga, i da se sprovodi kontrola nivoa treniranosti (tranzitivna i finalna stanja) i analiza efekata primjene sredstava, metoda i opterećenja treninga.

Pošto efekti primjene kretnih struktura (sadržaja) zavise i od metoda treninga, za svaku strukturu vježbi važno je unaprijed znati koji sadržaj treba konzumirati za određenu svrhu, kao i kako ga treba primijeniti. Praktično to znači da neki sadržaj po svom kompleksitetu može biti pogodan za ostvarenje nekog cilja, a da se on ipak ne ostvari zbog neadekvatnog treniranja (metoda primjene sadržaja), pri čemu se mogu proizvesti i suprotni efekti. Iz tih razloga, pored informacija šta se kojim sadržajem rješava, neophodne su i informacije koliko i kako koji sadržaj treba da se primijeni, kao i kakvo opterećenje pri tome treba dati u određenim intervalima. Očito je da se sadržaji, metode i opterećenja ne mogu izolovano posmatrati, analizirati i primjenjivati, već ih je potrebno rješavati kao međuzavisne i međusobno uslovljene elemente prilikom konstruisanja, komponovanja, programiranja i operacionalizovanja trenažnog procesa, kako bi se mogli sagledati i analizirati željeni efekti treninga.

Konvencionalni situacioni modeli sredstava i volumena treninga koji su usmjereni na učenje, usavršavanje željenih i svrsishodnih kretnih struktura (sportsko-tehničkih elemenata, motoričkih informacija) neophodno je da se sprovode na krajnje selektivan način, izvršenom izboru ili sačinjenoj novoj konstrukciji pojedinih specifičnih (situacionih) kretnih struktura (predvježbi, međuvježbi, vježbi), koje su po svom obliku, karakteru i strukturi najbliže situacionoj kretnoj aktivnosti.

Pri tome, kao krajnje ishodište, treba imati u vidu, da se sa što manje strukturalnih kretnih elemenata postigne što brži i veći efekat pri vježbanju i usvajanju relevantnih (finalnih) kretnih struktura, pomoću kojih se mogu na optimalan način trenirati (razvijati) primarne antropološke karakteristike, koje su u funkciji uspješnosti u nekoj aktivnost. Shodno tome, valja naglasiti, da se metodika vježbanja (obučavanja) pojedinih tehničkih elemenata u današnjoj praktičnoj aktivnosti još uvijek više sprovodi na osnovu tradicije, iskustava i intuicije, a veoma malo na novokonstruisanim, selekcionisanim i putem eksperimenata provjerenim situacionim i eksperimentalnim tretmanima kretnih struktura, usmjerenih na to, da se sa što manjom učestalošću i količinom (brojem) optimalnih struktura postignu što brži i veći efekti u vježbanju (obučavanju, učenju, treningu) pojedinih finalnih tehničkih situacionih elemenata.

Nekonvencionalni situacioni modeli sredstava i volumena treninga koji su usmjereni na razvoj primarnih antropoloških karakteristika, moraju biti prvenstveno konstruisani u smijeni, da se njihova promjena vrši pod utjecajem usvojenih (obučenih, automatizovanih) kretnih struktura (vježbi, sadržaja), koji su po svojoj strukturi, karakteru i intenzitetu opterećenja što bliži situacionoj sportskoj aktivnosti. Međutim, i pored već istaknutog poznatog načela, postoji još uvijek prisutno pravilo, da bez obzira koja je osnova u izboru programskih sadržaja, osim specifičnih zadataka, veću prednost će

21

imati sadržaji većeg kompleksiteta, dakle, oni kojima se istovremeno postiže veći broj ciljeva.Situacioni modeli volumena (količine) treninga sadrže najmanje tri međuzavisne komponente:

- trajanje volumena trenažnog rada,- intenzitet izvođenja trenažnog rada i veličina nadražaja, i- intervala odmora u toku trajanja trenažnog rada.

Trajanje volumena trenažnog rada zavisi od:- stanja subjekta i finalnog stanja (cilja) što znači da će trajanje biti duže, što je inicijalno

stanje subjekta udaljenije od finalnog (željenog) stanja, - sposobnosti ljudskog organizma za promjene, što zavisi od genetičkih ograničenosti, uzrasta, pola i nivoa pripremljenosti, i složenosti strukture kretanja, jer se složenije i kompleksnije strukture uče mnogo duže od jednostavnih,

- vrste antropoloških sposobnosti i karakteristika, jer što su one kompleksnije, regulisane višim regulacionim mehanizmima, biće potrebno i duže vrijeme za njihove promjene,

- trenažnih sredstava (sadržaja), što znači da će prednost imati selekcionisaniji, pravovaljaniji i svrsishodniji sadržaji kojima se istovremeno rješava veći broj ciljeva,

Intenzitet izvođenja trenažnog rada i veličina nadražaja u toku trajanja trenažne aktivnosti treba da bude uravnotežen, jer ljudski organizam ima sposobnost da u cilju razmjene energije i motoričke aktivnosti vrši neprekidne adaptacione procese, što ustvari znači, da je trening isključivo adaptacioni proces. Koji če biti intenzitet ili veličina nadražaja izazvana određenim sredstvima, zavisi od aktuelnog (trenutnog) stanja subjekta i vrste ciljeva koji se žele ostvariti u željenom vremenu. Pri tome, veoma je važno napomenuti, da sa nivoom stanja treniranosti raste i intenzitet, a zavisno od ciljeva koji se žele postići, intenziteti se komponuju kako bi se na integralan i hijerarhijski način mogao obezbijediti razvoj svih primarnih osobina, sposobnosti i karakteristika.Vezano za veličinu nadražaja, valja istaći, da ljudski organizam ne reaguje na sve nadražaje istom mjerom, pa se shodno tome razlikuju tri tipa nadražaja:

- nadražaj ispod praga (do 30% intenziteta opterećenja), kada u organizmu ne dolazi ni do kakvih pozitivnih promjena, već do stagnacije ili pada većeg broja organskih funkcija, odnosno radne sposobnosti,

- nadrašaj na nivou praga (od 30-95% intenziteta opterećenja), koji se u neposrednoj praktičnoj aktivnosti najčešće nazivaju optimalnim ili supralnim (prosječnim, nadprosječnim, blizu maksimalnim, submaksimalnim, aerobnim, aerobno-anaerobnim, anaerobnim), a cilj im je dostizanje optimalnog (najboljeg, najadekvatnijeg) nivoa treniranosti, koji obezbjeđuju postizanje visokih specifičnih sportskih dostignuća, i

- nadražaja iznad praga (maksimalni od 95-100% ili iznad 100% intenziteta opterećenja), čije ekstremno visoke veličine mogu izazvati i inhibitorne procese, koji se najčešće manifestuju u padu radne sposobnosti ili tzv. pretreniranosti.

Iz ovoga se lako mogu izvući zaključci, da primijenjeni trenažni nadražaji moraju biti takvog intenziteta opterećenja, koji uslovljavaju adaptacione procese (tipa na nivou praga nadražaja), jer ako je cilj u sportsko-trenažnim aktivnostima promjena stanja subjekta, odnosno razvoj (optimalna promjena) njegovih osobina, sposobnosti i karakteristika, onda je to moguće postići jedino u uslovima progresivnog i diskontinuiranog (intervalnog) intenziteta opterećenja, zbog čega je intenzitet nužno analizirati u vezi sa intervalima rada i odmora u toku trajanja trenažnog rada.

22

Intervali odmora u toku trajanja trenažnog rada kojima se ponavlja proces treninga radi sprovođenja utjecaja na razvoj osobina i sposobnosti, predstavljaju nužnost zato što je ljudskom organizmu svojstvena periodičnost smjenjivanja rada i odmora, odnosno između potrošnje i obnavljanja energije.Naime, ljudski organizam nije konstruiran da posjeduje sposobnost, kako bi sprovodio pretežno kontinuirana opterećenja iznad praznog opterećenja. Iz tih razloga je, pored intenziteta i veličine nadražaja, neophodno voditi računa o obnavljanju energije, dakle fazama odmora, upravo u vrijeme kada se odvijaju fiziološke promjene pod utjecajem treninga.Kada je potrebno da usljedi novi nadražaj na organizam sportiste, neophodno je voditi računa o odgovarajućim metaboličkim procesima, koji se mogu manifestovati na različite načine:

- ako su metabolički procesi brzi, novi će nadražaji moći uslijediti ranije, pri čemu je potrebno imati na umu da su kod različitih ljudi oni različiti, pa če shodno tome oni uslijediti i u različito vrijeme,

- ako su metabolički procesi uslovljeni dužem trajanju, obnavljanje energije će biti proporcionalno njenom utrošku, i

- ako su metabolički procesi povećani,organizam na njih reaguje stvaranjem energetskih potencijala koji su veći od onih koje organizam gubi pri trenažnom radu, što se dešava u fazi tzv. superkompenzacije.

3.3 Operacionalizovanje treninga

S obzirom da sportski trening predstavlja, pored stručne i naučne informisanosti, intuitivan, kreativan i stvaralački proces, u kome se neprekidno sukobljava sa rješavanjem zadataka koji sadrže mnogo nepoznatog, trener mora neprekidno da stiče naučne i praktične informacije, da ih obrađuje, neposredno sprovodi u trenažnom procesu, da analizira ono što je uradio i da predviđa ono što predstoji.Trener ustvari kroz operativan rad sa sportistom neprekidno pronalazi i primjenjuje nova sredstva, nove metode treninga, nove varijante opterećenja na treningu i sl.Čak i kada do detalja sve to isplanira i mnogo puta izvrši provjeru nivoa pripremljenosti uoči takmičenja, trener se u toku operativnog trenažnog rada sukobljava sa elementima nepoznatog, jer pred svako takmičenje sportista ima drugi nivo usvojenosti i primenljivosti kretnih (tehničko-taktičkih) struktura, pripremljenosti motoričkih, funkcionalnih, kognitivnih, konativnih i drugih osobina, sposobnosti i karakteristika.Veoma je važno da prilikom operativnog sprovođenja izrađenog plana i programa neprekidno posmatra reakcije sportiste, kako bi poslije određenog vremena mogao da odredi koja su sredstva, metode i opterećenja najefikasnija za svakog sportistu (reakcija je individualna), pronađe najbolji režim rada i da što detaljnije prouči njegove individualne mogućnosti.

Da bi trener mogao vršiti analizu operativnog rada, on u procesu treninga mora prikupljati što veći broj informacija pomoću tehnike posmatranja (u novije vrijeme sve češće i video kamerom) i vođenja evidencije pokazatelja sportskog treninga i takmičenja. U vezi s tim, poseban problem koji se u praksi veoma teško i sporo rješava je kvantifikacija složenih tehničkih struktura kretanja, odnosno, u kojoj je mjeri sportski pokret moguće kvantifikovati radi formiranja kvalitativne ocjene, bez suviše skupih tehničkih uređaja i aparata.Trener svakodnevno posmatra sportistu, njegov način izvođenja pokreta, naročito tehnički tok pokreta na treningu i takmičenju, sa ciljem da ustanovi koliko tehnika odgovara u datoj situaciji, kako se eventualno može (ili mora) drugačije uraditi, da bi se pri momentalnoj sposobnosti ostvario optimum učinka.

Prema tome, istovremeno sa dijagnozom, trener mora da vrši i prognozu daljeg toka, oslanjajući se prvenstveno na vlastito iskustvo i intuiciju. Na osnovu ovih "vrijednosti" (intuiciju i/ili subjektivno

23

iskustvo), trener mora donositi brze odluke, iako nije u stanju da svoja posmatranja egzaktno i naučno utvrđuje.

3.4 Registrovanje treninga

U procesu trenažnog rada ustvari najveću pomoć treneru pruža brižljivo vođeno registrovanje pokazatelja sportskog treninga i takmičenja. Ono mu omogućava praćenje razvoja relevantnih osobina, sposobnosti i karakteristika sportista za dotičnu sportsku granu ili disciplinu, provjeru pravilnosti izbora i korištenja sredstava, metoda i trenažnih opterećenja, kontrolu efekata trenažnog procesa, kao i praćenje dinamike postignutih sportskih rezultata.Registrovanje (evidencija) služi treneru za kontrolu uspješnosti realizacije plana i programa rada, kao i operative trenažnog procesa sa ekipom i/ili pojedincima, a istovremeno, na osnovu izvršene analize, pruža dragocjene podatke za daljnje planiranje i programiranje rada, odnosno vršenje korekcije u toku trenažnog procesa.Najveću pomoć treneru u toku trenažnog procesa pružaju registrovani (evidentirani) pokazatelji, koji mogu biti pohranjeni u računaru u vidu baze podataka ili ih trener registruje u tzv. "dnevniku rada", a oni sadrže:

- podatke o antropološkom statusu sportista,- podatke o operacionalizovanom planu i programu treninga:,- podatke o situacionoj efikasnosti ekipe,- podatke o situacionoj efikasnosti pojedinih sportista, i- podatke o situacionoj efikasnosti ekipe i pojedinih sportista.

Dnevnik rada (baza podataka), koji ne predstavlja samo formalni oblik evidencije rada, već veoma efikasno sredstvo u svim fazama trenažnog procesa, primjenjuje se sa ciljem koncentrisanja na jednom mjestu svih relevantnih informacija, koje proizilaze iz dobro planiranog, programiranog i operacionalizovanog treninga i takmičenja.U njemu treba da budu evidentirani i sadržani sljedeći podaci:

1. Podaci o antropološkom statusu - zdravstveni status - informacije o općem stanju zdravlja,

- morfološke karakteristike - informacije o dimenzionalnosti skeleta, volumenu tijela i potkožnom masnom tkivu, - funkcionalne sposobnosti - informacije o bioenergetskim sposobnostima sportista, - biomehaničke karakteristike - informacije o nivou usvojenosti kretnih struktura,- motoričke sposobnosti - informacije o nivou motoričkih sposobnosti, - kognitivne sposobnosti - informaciji o nivou opće inteligencije, - konativne karakteristike - informacije o modalitetima ponašanja sportista, i - sociološke karakteristike - informacije o položaju pojedinca u grupi i međusobnih odnosa u njoj.

2. Podaci o operionalizovanom planu i programu- kratkoročni plan - makrociklična (polumakrociklična) i periodična globalna realizacija zadataka, sredstava, metoda i volumena opterećenja, termini i rezultati kontrolnih normativa,

- tekući program - realizacija konkretnih zadataka, sredstava, metoda, ekstenziteta i intenziteta po pojedinim mezociklusima i mikrociklusima,

24

- operativni program - realizacija konkretnih trenažnih sadržaja, metoda, ekstenziteta i intenziteta opterećenja u toku dnevnog ili pojedinačnog treninga (dalum i mjesto održavanja, trajanje i organizacija treninga, vremenske prilike i uspješnost realizacije programa treninga),

- takmičarski plan - naziv takmičenja, naziv ekipe, sastav domaće i protivničke ekipe (ako je utakmica), vrijeme, mjesto, uslovi održavanja takmičenja (utakmice), način izvršavanja zadataka, postignuti rezultat, zaključci i primjedbe.

3. Podaci o situacionoj efikasnosti ekipe sprovodi se korištenjem, odnosno primjenom odgovarajućih mjernih instrumenata pod nazivom protokol (list posmatranja), a njegov oblik i sadržaj zavisi od sportske grane (najčešće sportskih igara ili borilačkih sportova), kao i da li se registracija sprovodi direktno od strane čovjeka ili pomoću video kamere. Na primjer, ako se radi o rukometnoj igri, ekspertno rukometno znanje, koje proizilazi iz tehnike, taktike i strategije igre, vođenja i praćenja utakmica, te poznavanja pravila i iskustva igranja rukometa, omogućuje posmatranje, registrovanje i analiziranje standardnih pokazatelja situacione efikasnosti. Za registraciju pokazatelja situacione efikasnosti u rukometnoj igri moguće je primijeniti parametre u fazi napada:- uspješnosti izvođenja elemenata igre- neuspješnosti izvođenja elemenata igre:

Prikupljeni podaci, kao što je na primjer, broj upućenih udaraca na gol, broj postignutih pogodaka sa različitih igračkih pozicija (krilnih, kružnih, spoljnih), doprinos u napadu u vidu izborenih sedmeraca i izborenih isključenja na vremensku kaznu, mogu se obrađivati putem apsolutnih i relativnih (%) bro-jki, te univarijantnim i multivarijantnim matematičko-statističkim postupcima u različite svrhe.

Podaci o situacijskoj efikasnosti pojedinih sportista se odnose na ocjenu nastupa/izvođenja pojedinih sportista (igrača) za vrijeme igre, koja može pridonijeti boljem određivanju taktičkih aktivnosti neke ekipe. Jedan od prihvaćenih sistema u košarkaškoj igri određuje norme za procjenu situacione efikasnosti igrača, uzimajući u obzir kako poziciju na kojoj igraju tako i vrijeme provedeno u igri. Također je moguće ocijeniti igrače na način da se više ili manje naglase elementi situacione efikasnosti, s obzirom da je poznato da svi statistički pokazatelji nisu jednako važni, što se tiče konačnog rezultata utakmice.

3.5 Klasiflkovanje treninga

Po isteku svakog pojedinačnog treninga, dnevnog treninga, mikrociklusa, mezociklusa, perioda ili makrociklusa (polugodišnjeg ili godišnjeg) trener treba da na osnovi baza podataka u računam (ili Dnevnika rada) sačini klasifikaciju podataka o primijenjenim kretnim strukturama (tehničkim elementima), trenažnim sredstvima (motoričkim vježbama), ekstenzitetu i intenzitetu (volumenu) trenažnog opterećenja, kao i situacionoj efikasnosti ekipe iili pojedinih sportista, kako bi ih mogao u određenom periodu komparirati sa planiranim i operacionalizovanim programima. U tu svrhu je potrebno koristiti što jednostavnije i po mogućnosti šifrirane parametre (simbole), koje će davati što sažetije i informativni]e podatke, po istoj metodologiji koja je primijenjena i prilikom planiranja i programiranja.Konkretno, to znači da je potrebno klasifikovati:

25

- kretne strukture, odnosno na brojčani način izražene elemente tehnike, kako po srodnosti kretnih struktura tako i hijerarhijskoj važnosti, s obzirom da je kod obučavanja i usavršavanja tehnike veoma bitno da akcenat trenažnog rada bude na tehničkim elementima koji imaju primarnu važnost, odnosno koji imaju značajne relacije sa specifičnim motoričkim sposobnostima i sportskim rezultatima,

- motoričke vježbe, koje je potrebno također na osnovu brojčanih vrijednosti klasifikovati po svojoj strukturi, frekvenciji, karakteru, režimu i ritmu izvođenja, kao i bazičnom, specifičnom i situacionom usmjerenju, odnosno utjecaju na transformaciju motoričkih sposobnosti, prvenstveno od kojih zavisi postizanje sportskih rezultata,

- parametre opterećenja, koje je potrebno prikazati po ciklusima (makro, mezo, mikro), dnevnim i pojedinačnim treninzima, po mogućnosti putem grafikona, sa posebnim akcentom na ekstenzitet i intenzitet, odnosno ukupan volumen opterećenja u pojedinim metaboličkim zonama (aerobnoj, aerobno-anacrobnoj i anaerobnoj),

- situacione efikasnosti, kako ekipe tako i pojedinih sportista, koja se izražava putem brojčanih apsolutnih i relativnih (%) vrijednosti, a odnose se na registrovane situacione pokazatelje (parametre, varijable), izražene u trajanju, frekvencijama, prostoru, lokacijama kretanja itd.

Ovakva klasifikacija relevantnih pokazatelja, koja je uređena na integralan način, s obzirom da su svi navedeni parametri međusobno povezani i uslovljeni, usmjerena je u pravcu direktne aplikacije prilikom izbora sadržaja trenažnog procesa i opterećenja, sa ciljem postizanja što veće efektivnosti, odnosno postizanja viših sportskih ostvarenja.

3.6 Kontroliranje treniranosti

Efikasno upravljanje trenažnim procesom moguće je samo pod uslovom dobijanja pouzdanih informacija o stanju primarnih sposobnosti i karakteristika sportiste, odnosno o promjenama koje su izazvali primijenjena sredstva, metode i opterećenja treninga.Pri tome je važno poznavati, ne samo razvoj primarnih sposobnosti i karakteristika sportista za dotičnu sportsku granu ili disciplinu, već je potrebno izdvojiti i obratiti pažnju na one sposobnosti od kojih prvenstveno zavisi postizanje sportskog rezultata, a koje je potrebno neprekidno mjeriti, razvijati i kontrolirati.

U sportskoj stručnoj literaturi se mogu naći različite i ponekad protivrječne definicije treniranosti. Ponekad se pojam "treniranost1' povezuje sa morfološkim i funkcionalnim promjenama, koje se odvijaju u organizmu sportiste pod utjecajem sredstava, metoda i trenažnih opterećenja i izražavaju se rastom njegove radne sposobnosti. Međutim, pod treniranošću se najčešće podrazumijeva, ne samo potencijalna, već i na objektivnoj osnovi utvrđena radna sposobnost sportiste u svim relevantnim antropološkim sposobnostima i karakteristikama od kojih zavisi postizanje sportskih rezultata u dotičnoj grani sporta ili disciplini.Na taj način, treniranost predstavlja mjeru adaptacije organizma za specifičnu sportsku aktivnost, postignutu putem sprovođenja ukupnog tehnološkog trenažnog procesa. Iz ovoga se može vidjeti, da je osnovni princip određivanja treniranosti integralan prilaz. Ova integralnost ne mora da znači i povećanu brojnost mjernih instrumenata (mjera, testova, parametara). Ponekad samo pomoću nekoliko jednostavnih, ali valjanih, pouzdanih i objektivnih mjernih instrumenata, koji odražavaju razne aspekte treniranosti, mogu da pruže daleko više korisnih

26

informacija od najsloženije aparature i desetine raznih pokazatelja, ako oni ne obuhvataju relevantne i dominantne osobine, sposobnosti i karakteristike sportiste za dotičnu sportsku aktivnost.

Korištenje koncepcije multidimenzionalnog (interdisciplinarnog) pristupa prilikom dijagnostikovanja i kontrolisanja treniranosti sportista, odnosno kao integralnog pojma, samim tim isključuje njegovu podjelu na pojedine pojmove lipa "općeg" ili "specijalnog" stanja treniranosti, jer se onda pri tome posmatra kao determinanta jedinstvenog stanja treniranosti sportiste. Ovakav prilaz ovom problemu dozvoljava da se u ove ciljeve efikasno koristi i elektronsko-računarska tehnika.Međutim, u neposrednoj praktičnoj sportskoj aktivnosti je veoma dobro poznato, da bilo ko i koliko bude mjerio i testirao (kontrolisao) sportistu u tzv. laboratorijskim (vještačkim) uslovima ili na neki drugi empirijski (eksperimentalan) način, neće biti u stanju da na osnovu tih rezultata mjerenja (testiranja), kontroliranja i praćenja, bez neposrednih situacionih pokazatelja, normativa, analiza i predviđanja, na adekvatan (objektivan) način pruži odgovor, da li je sportista na optimalan način pripremljen i da li u određeno vrijeme i na uspješan način može postići željeni rezultat.

Iz ovoga proizilazi da se na osnovu laboratorijskih ili nekih drugih ispitivanja (eksperimentalnih mjerenja, testiranja) mogu dobiti samo komplementarni (pomoćni, dopunjujući) podaci o fundamentalnoj trenažnoj pripremljenosti, odnosno, da li sportisti posjeduju tzv. "fundamentalnu podlogu" za dalji rad na specifičnim i genetički uslovljenim antropološkim osobinama, sposobnostima i karakteristikama. Primarne (vodeće) i relevantne (značajne) antropološke osobine, sposobnosti i karakteristike od kojih zavisi sportski rezultat, obavezno sa što preciznijim kontrolnim pokazateljima i normativima, mogu se na optimalan način razvijati samo kod sportista u pojedinim sportskim aktivnostima za koje posjeduju genetičke potencijale i ako treniraju u što specifičnijim (situacionim) uslovima, približno onim u kojima će se i takmičiti.Dakle, samo integralna (laboratorijska i situaciona) kontrola treniranosti sportista u sistemu upravljanja procesom treninga omogućuje efikasno ostvarivanje planova i programa rada, određivanje efikasnosti primijenjenih sredstava, metoda i opterećenja, kao i blagovremenu korekciju trenažnog procesa.

Da bi se efikasno ocijenila sportska dostignuća, kao i antropološke osobine, sposobnosti i karakteristike koje ih uslovljavaju, neophodno je postojanje validirane baterije mjernih instrumenata (testova), kao i kompleks kontrolnih vježbi i normativa. Po pravilu, prilikom utvrđivanja kontrole treniranosti sportista, primjenjuju se isti mjerni instrumenti, sa istom tehnikom (metodikom) izvođenja kao i kod dijagnosticiranja.Ovako definirana integralna kontrola treba da se sprovodi obavezno na kraju pripremnog perioda, u cilju sagledavanja provjere efikasnosti transformacionog procesa treninga, a sa redukovanom baterijom mjernih instrumenata, koji imaju najveću informatičku vrijednost, kontrola treba da se sprovodi na sredini pripremnog i takmičarskog perioda. Pored toga, koristi se i tzv. operativna kontrola, čiji je osnovni zadatak da se vrši ocjena podnošenja trenažnog i takmičarskog opterećenja, adaptacije organizma na opterećenja, ispravljanja individualnih kolebanja nivoa pojedinih antropoloških sposobnosti i karakteristika i dr. Ovakva kontrola treba da se odvija uz pomoć dobijanja tzv. "brzih povratnih informacija".

3.7 Korigovanje treninga

Suštinski odgovori na pitanja prilikom ocjenjivanja efekata treninga mogu se dobiti jedino na osnovu analize relacija između izvršenog rada na treningu, s jedne strane, i stanja organizma u različitim tranzitivnim vremenskim tačkama organizma sportiste (reakcije organizma sportiste), s druge strane.

27

Poznavanjem tih relacija, ustvari, mogu se dobiti odgovori, da li je pod utjecajem primijenjenih trenažnih sadržaja došlo do željenih promjena, odnosno da li je došlo do tzv. "ljepljenja" kod vodećih sposobnosti i karakteristika sportista ili nije. Ukoliko se dođe do konstatacije da su postignuti željeni efekti, odnosno promjene, u tom slučaju je potrebno i dalje raditi na optimizaciji primijenjenih trenažnih sadržaja, i obratno, ukoliko su takvi efekti izostali tj. ako nije došlo do odgovarajućih željenih efekata, tada je nužno izvržiti odgovarajuće promjene (korekcije) u primjeni adekvatnijih i svrsishodnijih programskih sadržaja. Ako do željenih efekata nije došlo, njihove uzroke valja veoma temeljito pronalaziti, analizirati i preduzimati adekvatne mjere. Uzroci mogu biti objektivne i subjektivne prirode. U objektivne uzroke spadaju neispunjeni broj treninga zbog povreda, bolesti, neposjedovanja odgovarajućih uslova (materijalnih, socijalnih, finansijskih i dr.), a u subjektivne uzroke spadaju nedovoljna motiviranost sportista za trenažnim radom ili neadekvatno programirani trening od strane trenera. U oba slučaja neophodne su korekcije u smislu otklanjanja uzroka, prvenstveno u nadoknađivanju propuštenog, uz primjenu što optimalnijih i efikasnijih mjera, kako bi se nadoknadilo u vremenu i intenzivirao kontinuirani rad u cjelokupnom tehnološkom procesu. 3.8 Kompariranje rezultata

Ako u sportu sportski rezultat (plasman, pobjeda) predstavlja glavni cilj, onda je jasno da je u vezi s tim neophodno razmišljati, pripremati i preduzimati pravovaljane mjere i uslove (materijalne, ekonomske, organizacione, upravljačke, kadrovske i dr.), kako bi se planirani cilj mogao na što efikasniji i optimalniji način realizovati. Tek nakon dobro isplaniranih i organizovanih mjera i uslova potrebno je pristupiti tehnološkim procesima, koji se odvijaju u određenim krugovima (ciklusima), koje treba operacionalizovati, vršiti analizu i korekciju u željenom pravcu.Međutim, iznad svega, u određenim vremenskim intervalima, neophodno je vršiti integralnu komparaciju između onoga što je planirano (željeno) i onoga što je raalizovano (sprovedeno). Bez ovakvih postupaka i analiza, koje se baziraju na egzaktnosti, odnosno objektivnoj analizi i procjeni, svaka dalja operacionalizacija bila bi besmislena, jer se ne bi znalo u kom pravcu ide razvoj i optimizacija tehnološkog trenažnog procesa. Samo komparacijom između planiranih i realizovanih sportskih rezultata, kao krajnjeg ishodišta primijenjenog tehnološkog procesa, dolazi se do objektivnog saznanja da li je došlo do kontinuiranog poboljšavanja sportskih rezultata, koji imaju veoma značajan utjecaj na smisao i motiv da se nastavi u daljem trenažnom procesu sa ulaganjem napora, vremena i cjelokupnog trenažnog procesa u još veće sportsko stvaralaštvo.

28

4. Literatura

Findak, V. (1999). Planiranje, programiranje, provođenje i kontrola procesa vježbanja. Kineziologija za 21.stoljeće. Zbornik radova. Dubrovnik: Fakultet za fizičku kulturu Sveučilišta u Zagrebu.

Hamid, Š., Rađo, I. (1999). Kvalitativne promjene motoričkog statusa pod uticajem programiranih trenažnih sadržaja. Mostar: Zbornik radova nastavnika i saradnika Univerziteta "Džemal Bijedić".

Julijan Malacko, Izet Rađo, (2004). Tehnologija sporta i sportskog treninga. Univerzitetska knjiga, Univerzitet u Sarajevu.

Lane, M. i sar. (1980). Programiranje sportskog treninga. Zagreb: Fakultet za. fizičku kulturu.

Malacko, J. (1989). Efikasnost u sportu i trenažna tehnologija. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.

Matvejev, L. P. (1973). Programiranje sportskog treninga. Beograd: Sportska tribina.

Mejovšek, M. (1990). Prijedlog modela za kinetičku analizu gibanja sportaša. Kineziologija, 22:5-11.

Milanović, D. (1997). Kineziološka dijagnostika bazičnih i specifičnih motoričkih sposobnosti sportaša. Međunarodno savjetovanje "Dijagnostika treniranosti sportaša", str. 97. Zagreb: Fakultet za fizičku kulturu.

Milanović, D. (1997). Osnove teorije treninga. Priručnik sa sportske trenere, drugo dopunjeno i izmenjeno izdanje, str. 481. Zagreb: Fakultet za fizičku kulturu.

Mikić, B. (1996). Osnove psihologije sporta. Tuzla: "PrintCom" d.o.o. Grafički inžinjering.

Mraković, M. (1992). Uvod u sistematsku kineziologiju. Zagreb: Fakultet za fizičku kulturu.

Naglak, N. (1977). Planiranje trenažnog rada. Beograd: Beograd: Savremeni trening br. 2.

Platonov, V. N. (1985). Kontrola u sportskom treningu. Beograd: Savremeni trening br. 4, 7-14.

29