yeni türk edebiyatına giriş

7/30/2019 Yeni Trk Edebiyatna Giri

1/224

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1997

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1063

YEN TRK EDEBYATINA

GRfi

Yazarlar

Do.Dr. Ylmaz TAfiIOLU (nite 1, 2, 7, 8, 9, 11)

Yrd.Do.Dr. Muharrem DAYAN (nite 3, 4, 5)

Prof.Dr. Nurullah ETN (nite 6, 10)

Editr

Yrd.Do.Dr. Zeliha GNEfi

ANADOLU NVERSTES


2/224

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2009 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsYrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Fatma fiennur Arslan

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Yeni Trk Edebiyatna Girifl

ISBN978-975-06-0686-1

4. BaskBu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 4.500 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Aralk 2011


3/224

indekiler

nsz ............................................................................................................ ix

Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat.................... 1EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI ......................................................... 3

EDEB DEfiMELERN NEDENLER VE SONULARI................................ 5TRK EDEBYATI ......................................................................................... 6

Trk Edebiyatnn Dnemleri....................................................................... 7YEN TRK EDEBYATI ............................................................................... 9Yeni Trk Edebiyatn Hazrlayan Sosyal-Tarihsel-Kltrel Zemin ........... 9

Yeni Trk Edebiyatnda Adlandrma Sorunlar ve Dnemleri ................... 13zet ............................................................................................................... 18

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 19Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 20Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 20

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 21

Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar........................... 22YEN TRK EDEBYATININ OLUfiUMUNDA VE GELfiMESNDEKAYNAKLANMA KONUSU........................................................................... 23DVAN EDEBYATI: KAIfi VE BALANIfi ................................................. 24

BATI EDEBYATI: YEN BR DNYAYI TANIMA VE

ALGILAMA SORUNLARI................................................................................ 27eviriler.......................................................................................................... 27

Dflnce ve Edebiyat Akmlar ve Alglanfl .............................................. 30HALK EDEBYATI VE DLNN FARK EDLfi............................................ 32

zet ............................................................................................................... 34Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 35Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 36

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 36Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 36

Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar........................................ 38GRfi .............................................................................................................. 39

YEN TRK EDEBYATININ OLUfiUMU .................................................... 39Lle Devri....................................................................................................... 40Elilikler ......................................................................................................... 40

Fransz htilli ................................................................................................ 40Tanzimat Ferman.......................................................................................... 41Islahat Ferman .............................................................................................. 42

YEN TRK EDEBYATININ GELfiM ...................................................... 43Eitim ve retim......................................................................................... 43

Kalemler................................................................................................... 44Encmen-i Dnifl..................................................................................... 44

Konaklar......................................................................................................... 45

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE


4/224

YEN TRK EDEBYATININ KAYNAKLARI ................................................ 46

eviri .............................................................................................................. 46

Gazete ............................................................................................................ 46

lk Gazeteler ............................................................................................ 47SONU........................................................................................................... 49

zet ............................................................................................................... 50

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 51

Okuma Paras ........................................................................................... .. 52

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 52


Yeni Trk Edebiyatnda Trler .............................................. 54GRfi .............................................................................................................. 55

fiR ................................................................................................................. 55Encmen-i fiuar ........................................................................................... 59

NESR (DZYAZI)......................................................................................... 59

Hikye ve Roman.......................................................................................... 60

Tiyatro ............................................................................................................ 62

Edebiyat Teorisi ve Elefltiri ........................................................................... 64

zet ............................................................................................................... 66



Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 69


Yeni Trk Edebiyatnda Temalar......................... ................. 70GRfi .............................................................................................................. 71

TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA TEMALARIN DNfiM 71

Kahramanlk................................................................................................... 73

Devlet Byklerini vme............................................................................. 73

Devlet Byklerini Yerme............................................................................ 74

Dine Yaklaflm ve Dinsel Temalar ............................................................... 75

Gnl (Hayal), Akl (Gerek) ..................................................................... 77

TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA YEN TEMALAR................. 78

Grc Usulyle Evlenme............................................................................ 78

Esaretten Hrriyete....................................................................................... 78

Eitim ............................................................................................................. 80

Vatan .............................................................................................................. 81

Tarih ............................................................................................................... 82

nce Hastalk.................................................................................................. 82

teki Temalar................................................................................................ 83

zet ............................................................................................................... 84



Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 86


indek i leriv

4. NTE

5. NTE


5/224


6/224

Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Edebiyat veElefltiri Kuramlar .................................................................... 126

EDEBYAT KURAMLARI, EDEBYAT TARH VE EDEBYATELEfiTRS ..................................................................................................... 127EDEBYATIN fiLEV, EDEBYAT-GEREK LfiKS VE

ESTETK YARGI ............................................................................................ 128EDEBYAT KURAMLARI ............................................................................... 130Dfla Dnk Edebiyat Kuramlar .................................................................. 130

Yanstma Kuram..................................................................................... 130Marksist Estetik Kuram .......................................................................... 131

Determinizm (Gerekircilik)..................................................................... 132Tarihi Elefltiri.......................................................................................... 132

Arketip Elefltirisi ...................................................................................... 133Yazar Merkezli Kuramlar .............................................................................. 133Anlatmclk.............................................................................................. 133Psikolojik Elefltiri ..................................................................................... 134

Okur Merkezli Kuramlar ............................................................................... 135Duygusal Etki Kuram............................................................................. 135zlenimci Elefltiri ...................................................................................... 135

Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Almlama Kuram .................................... 135Eser Merkezli Kuramlar................................................................................. 137

Biimcilik ................................................................................................. 137

Edebiyatta Yapsalclk, Post-Yapsalclk ve Gstergebilim................. 137Yeni Elefltiri ............................................................................................. 139

Metinleraraslk ........................................................................................ 140zet ............................................................................................................... 141Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 142

Okuma Paras ......................................................................... .................... 143Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 145

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 145Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 146

Metin zmleme................................................................... 148METN NEDR? .............................................................................................. 149Metnin Edebiyat Alanndaki Yeri ................................................................. 150

METN ZMLEMES................................................................................. 151Metin zmleme Yntemleri...................................................................... 153

Metin zmlemesinin Aflamalar ................................................................ 155Metin Dfl Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi .............................. 155Biim zmlemesi ve erik zmlemesinde

Dikkat Edilmesi ...................................................................................... 155Gereken Noktalar.................................................................................... 155Metnin Trnn Belirlenmesi................................................................. 156

Trlere Gre Metin zmlemesi.......................................................... 156zet................................................................................................................ 159

indek i lervi

9. NTE

8. NTE


7/224

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 160

Okuma Paras .............................................................................................. 161Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 163


Metin zmleme rnekleri: fiiir ......................................... 166YAHYA KEMAL BEYATLININ ATK-VALDEDEN NENSOKAKTA fiRNN ZMLENMES ....................................................... 167I. erik........................................................................................................... 168

II. fiekil........................................................................................................... 171III. Dil ve slp ............................................................................................ 171

IV. Ahenk ..................................................................................................... 173AHMET MUHP DIRANISIN SERENAD fiRNN

ZMLEMES.............................................................................................. 173I. erik........................................................................................................... 174II. fiekil........................................................................................................... 178III. Dil ve slup ........................................................................................... 178

IV. Ahenk....................................................................................................... 178FARUK NAFIZ AMLIBELN SANAT fiRNNZMLEMES.............................................................................................. 178

I. erik........................................................................................................... 179II. Nazm fiekli .............................................................................................. 184

III. Dil ve slp ............................................................................................ 184

IV. Ahenk ..................................................................................................... 185BEHET NECATGLN KURfiUN fiRNN

ZMLEMES.............................................................................................. 185I. erik........................................................................................................... 186II. fiekil........................................................................................................... 189

III. Dil ve slp ............................................................................................ 189IV. Ahenk ..................................................................................................... 189

zet................................................................................................................ 190Kendimizi Snayalm...................................................................................... 191Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 192

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 192Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 192

Metin zmleme rnekleri: Dzyaz ................................. 194GRfi .............................................................................................................. 195

RNEK METNLER VE ZMLEMELER .................................................. 195Samipaflazade Sezainin Kediler Adl yks

ve yknn zmlemesi ........................................................................... 196

Ahmet Haflimin Dilenci Adl Denemesi ve Yaznn zmlemesi......... 200Sait Faik Abasyankn Halla Adl yks ve yknnzmlemesi ................................................................................................. 202

Ouz Atayn Unutulan Adl yks ve yknn zmlemesi .......... 206SONU........................................................................................................... 210

indek i ler vii

11. NTE

10. NTE


8/224

zet................................................................................................................ 211

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 212

Okuma Paras .............................................................................................. 213

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 214Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 214


Dizin ...................................................................................... 215

indek i lerviii


9/224

nsz

Bilindii gibi Trk edebiyat; eski Trk edebiyat, halk edebiyat, yeni Trk

edebiyat adlar altnda birtakm dallara ayrlarak incelenmekte ve retilmektedir.

Elinizdeki kitap ise Trk Dili ve Edebiyat ad altnda yeni alan lisans programn-

da yeni Trk edebiyat iin bir girifl niteliindedir. Bu nedenle arlkl olarak

alanla ilgili temel kavramlarn ortaya kflna iliflkin bilgiler ve tanmlar verilmifltir.

Ayrca son iki nitede edeb metinleri zmle rnekleri yer almfltr.

Ancak flunu unutmamak gerekir: Ne verdiimiz tanmlar tek ve kesin bir ta-

nm, ne de yaplan zmlemelerde uygulanan yntem tartfllmazdr. Sz konu-

su kavramlar iin baflka kaynaklarda deiflik tanmlar, deiflik zmleme biim-

leri olduunu da bilmelisiniz. Ne yazk ki edebiyatta herkesin birleflebilecei or-

tak noktalar bulmak gtr. Hatta daha ileri gidip, bunun mmkn olmadn bi-le syleyebiliriz. Bizim nerimiz, gerek duyduunuzda baflka kaynaklar da gz-

den geirmeniz, onlardan da yararlanmanzdr. Bylece deiflik bakfl alarndan

da haberdar olabilirsiniz. Ayrca, ilgi duyduunuz kimi konularda daha genel bil-

giye de bu yolla ulaflabilirsiniz. Bunun iin her nitenin sonunda bulacanz kay-

nak adlar sizin iin bir hareket noktas olabilir. Doal olarak, alan tandka lis-

teyi kendiniz de geniflletebilirsiniz.

Alann genifl olmasna karfln, konularn ele alnfl snrl tutulmak zorundayd.

nk kitabmz eninde sonunda bir ders kitabdr. O nedenle her ne kadar bafl-

ka kaynaklardan yararlanmanz nerilmifl olsa da- snavlarda sorulan sorularn bukitapta verilen bilgiler erevesinde olaca unutulmamaldr.

Sizlere baflar dilerken, kitabn ortaya kmasnda baflta yazarlarmz olmak

zere emei geen tm ilgililere teflekkr ederim.

Editr

Yrd.Do.Dr. Zeliha Gnefl

nsz ix


10/224

Bu niteyi tamamladktan sonra;Edebiyat kavramnn tanmn, sanat ve bilim olarak edebiyatn snrlarn vealanlarn tanyabilecek,Edebiyattaki deiflmelerin nedenlerini ve sonularn aklayabilecek,Trk edebiyatnn dnemlerini ve gemiflten bugne kadar geirdii srele-rin ana izgilerini ayrt edebilecek,

Yeni Trk edebiyatnn oluflumunu salayan tarihsel, sosyal ve kltrel gelifl-meleri zmleyebilecek,Bu dnem ierisinde meydana gelen edebiyat hareketlerinin belli bafll zel-liklerini ve sorunlarn aklayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

erik Haritas

Edebiyat Edebiyat Sanat Edebiyat Bilimi

Trk Edebiyatnn Dnemleri Trkiyede Batllaflma Edeb Deiflmelerin Sosyal ve

Kltrel Temelleri

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Yeni Trk Edebiyatna

Girifl

EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI

EDEB DEfiMELERN NEDENLERVE SONULARI

TRK EDEBYATI

YEN TRK EDEBYATI

Edebiyat, TrkEdebiyat, Yeni TrkEdebiyat

1YEN TRK EDEBYATINA GRfi


11/224

EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANInsanolu, duygu ve dflncelerini anlatmak iin trl yollara baflvurur. Her birisi-nin kendine zg bir ara ile gereklefltii bu anlatm yollarna gzel sanat dallardenir. Mzik, resim, mimarlk gibi gzel sanat dallarndan birisi de edebiyattr. An-cak edebiyat szc, aflada ayrntl olarak anlatacamz zere yalnzca sanatdal olarak deil, bu sanat inceleyen bilim dalnn ad olarak da kullanlr.

Trk edebiyatnda, yaygn olarak 19. yzyldan itibaren kullanlmaya bafllananedebiyat terimi Arapa edeb szcnden tretilmifltir. Arapada davet anla-mna gelen bu szck, iyi terbiye, zerafet, gzel ahlk, usluluk anlamlarn daiermektedir. Edebiyat terimi ise Bat dillerindeki littrature karfll olarak

1860lardan sonra kullanlmaya bafllanlmfltr. Bu kavramn Tanzimattan ncekikarfllklar ilm-i edeb, fliir ve infla, belgat terimleri idi. Franszca littratureszc ise edebiyat, kltr, yazarlk anlamlarndan baflka belli bir alan veyakonu (tp, hukuk, mzik vb) zerine yazlmfl eserler toplam anlamn da ier-mektedir. Trkede bu son kullanmn karfll olarak edebiyat yerine daha okliteratr szc tercih edilmektedir.

te yandan dilimizde genel anlamyla edebiyat szcnn karfll olarak sondnemde yazmak eyleminden tretilen yazn szc de kullanlmaktadr. Ayr-ca halk dilinde kullanlan edebiyat yapmak deyimi dilin edebiyat dflnda temelanlamdan sapmas, bir lde de sz gereksiz yere uzatmak, konuflma ve yazdarahatsz edici bir yapayla dflmek anlamlarn ifade etmek zere kullanlmfltr.

En genel erevesi ile terimi sanat ve bilim alanlarn ilgilendiren flu tanmlarla ifa-de etmek mmkndr:Edebiyat duygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve es-

tetik zevk uyandracak flekilde dil araclyla ifade edilmesi sanatdr.Edebiyat ayn zamanda sz konusu sanat dalnda retilen eserlerin yap, biim

ve ierik zelliklerinin, ortaya kfl koflullarnn, yazarlarn eser ve okur karflsn-daki, okurun eser karflsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilimdallar ile iliflkilerinin belirli yntemlerle incelenip arafltrld bilim dalnn addr.

Bylece edebiyat teriminin hem bir sanat dalnn hem de bilim alannn adolarak kullanld grlmektedir. Elbette ncelik kavramn sanat ynyle ilgilidir.Georg Wilhelm Friedrich Hegel(1770-1831) tarafndan bir disiplin haline getiri-

len estetik, grupta befl sanat olarak snflandrlmfltr. Buna gre plastik sanat-lar; mimari, heykel, resim (ve dekoratif sanatlar) dallarn ierirken, ses sanat ola-

Edebiyat, Trk Edebiyat,Yeni Trk Edebiyat

Edebiyat sanat duygu,dflnce ve hayallerinokuyucuda heyecan,hayranlk ve estetik zevkuyandracak flekilde dilaraclyla ifade edilmesinedayanr.

Edebiyat bilimi, sz konususanat dalnda retileneserlerin yap, biim veierik zelliklerinin, ortayakfl koflullarnn, yazarlarneser ve okur karflsndaki,okurun eser karflsndakitavrnn ve edebiyat alannndier sanat ve bilim dallarile iliflkilerinin belirliyntemlerle inceleniparafltrld alandr.


12/224

rak mzik ve sz sanat olarak da edebiyat sistemlefltirilmifltir. Bu befl sanat ieri-sinde edebiyat her zaman zirvede grlr. Bunun sebebi edebiyatn malzemesinindier sanatlardan farkl olarak dil olmasdr. nk ayn zamanda gnlk iletiflimin

temel arac olan dil, dier gzel sanatlarn malzemesiyle kyaslanamayacak ldegenifl bir ifade potansiyeline sahip olduu gibi insanlk tarihi boyunca grldzere srekli geliflmeye uygun bir yapya da sahiptir.

letiflim dili ile edebiyat dili birbirinden farkldr. letiflim dili dorudan do-ruya bir mesaj iletmek amac taflrken edebiyat, dilin ses ve anlam gibi gelerin-den yararlanarak estetik bir eser retmeyi temel gaye edinmifltir. Bunu da dilinmecaz ve sembol retebilen soyutlama zelliinden faydalanarak gereklefltirir.Bu yzden edebiyat hibir madd araca, mekna bal olmakszn en somut var-lklardan, en soyut kavramlara kadar insan ilgilendiren her konuyu ifade edebil-me gcne sahiptir.

Edebiyatn bilim dal olarak kabul edilmesi zaman zaman tartfllan bir konudur.

Bu bir ynyle bilim alannn tanm ve ierii ile ilgili genel bir sorundan kaynak-lanmaktadr. Gerei arama etkinlii olarak ifadelendirilen bilim, belli bir yn-tem ile bir araya toplama, snflandrma ve inceleme srelerini ierir. Bilimlerinkendi iinde snflandrlmas ise hem ilgilendikleri konu hem de kullandklar yn-tem dikkate alnarak yaplr. slm kltrnde aklve naklolarak ikiye ayrlan bi-lim, Batda rasyonel bilimler ve tecrbeye dayal bilimler olarak ayrld gibi, ma-nevi bilimler (dil, edebiyat, felsefe, hukuk, tarih vb.) ve doa bilimleri (fen bilim-leri) olarak da snflandrlmaktadr. Manevi bilimlere bamszlk kazandrma yo-lunda en nemli adm atanWilhelm Dilthey(1833-1911) doa bilimleri ile ma-nevi bilimler arasndaki temel fark ilkinin aklama, ikincisinin ise anlama a-bas arasndaki ztlkta grr. Aklama, nedensel ve objektif olma iddiasn ierir-

ken, anlama bireysel ve subjektif nitelik taflr.Edebiyat bir bilim olarak klasik snflandrmada nakl bilimlerin bir kolu olanlet bilimlerine, Diltheyin tasnifine gre manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna,modern snflandrmaya gre ise sosyal bilimlere girmektedir. Baflta dil ve tarih bi-limleri olmak zere ihtiya duyduunda her tr bilim alannn veri ve yntemlerin-den yararlanabilen edebiyat biliminin erevesi flu flekilde izilebilir: Edebiyat ese-rini anlama, yorumlama, deerlendirme, benzerleri arasndaki yerini belirleyerekann ve tarihin ierisinde bir yere oturtma abasnn metotlu ifllemleridir. Edebi-

yat bilimi edebiyat teorisi, edebi elefltiri, edebiyat tarihi ve edebiyat sosyolojisi ol-mak zere drt ana daldan oluflur.

Edebiyat biliminin geliflmesiyle, edebiyat alannn kendi ierisinde de pek ok

snflandrma alflmalar yaplmfltr. ncelikle szl ve yazl edebiyat ayrmnagidilmifltir. Yaznn bilinmedii dnemlerde ortaya kan destanlarn ve her devir-de varln srdren yazya gememifl rnlerin varl bir szl (flifah) edebiyatalannn bulunduunu gstermektedir. Ayrca edebiyatta biime, teknie, konuyagre pek ok snflandrmalar yaplmfltr. lerideki nitelerimizde ayrntl olarakele alacamz bu tasniflerin temelinde nazm ve nesir olmak zere biime daya-nan iki ana yap ile fliir, gstermeye (tiyatro) ve anlatmaya (roman, hikye) balifade tarzlar bulunmaktadr. Bu yapsal ayrmlarn dflnda da edebiyatn ve ede-biyat oluflturan eserlerin nitelii, amalar gibi konular hem tartflma yaratmfl hemde bu tartflmalardan doan ayrmlar ortaya kmfltr.

Edebiyat sz konusu edildiinde evrensel ve ulusal olma nitelii zerinde de

durulmufl bir konudur. Bir taraftan insann/insanln en genel ve ortak sorunlar-n ifade edebilmesi bakmndan evrensel temalar paylaflan edebiyat, dier taraftan

4 Yeni Trk Edebiyat na G i r ifl


13/224

da malzemesi olan dilin mill karakter taflmas bakmndan dier btn sanat vebilim faaliyetleri arasnda en ok ulusal nitelik taflyan bir disiplin olarak grlmek-tedir. Dolaysyla merkezde edeb eserin bulunduu ve yazar, evre, akm-dnem,

ulus-lke, blge-havza, uygarlk ve btn insanlk tarafndan oluflturulan i ie da-ireler fleklinde bir edebiyat flemas izmek mmkndr (1. flekil).

Ayrca milletlerin tarih ierisinde geirdikleri deiflim ve dnflmlerin onlarnedebiyatna da yansmas, dnemleri; ayn felsefi veya estetik dflnceye bal sa-

natlarn bir araya gelmesi de edeb akm, topluluk veya okullar oluflturur. Bu s-nflandrmalar sanatlarn kendileri tarafndan yaplmfl olabilecei gibi, ortaya k-t srada veya daha sonraki dnemlerde edebiyat bilimcileri tarafndan da belir-lenmifl olabilir. Btn bu snflandrmalar edebiyat kavramnn dikey (zaman) ve

yatay (mekn) boyutunu oluflturur.Sonu olarak edebiyatn, bir corafya veya milletin (Avrupa edebiyat, Trk

edebiyat), bir dnemin (Ortaa Fransz edebiyat, Cumhuriyet Dnemi edebiya-t), bir sanat veya edebiyat akmnn (Klasik edebiyat, Servet-i Fnun edebiyat)edeb rnlerinin btnne verilen isim olduu sylenebilir.

Bilim ve sanat dal olarak edebiyat ne demektir?

EDEB DEfiMELERN NEDENLER VE SONULARIEdebiyatn anlatm arac olarak dili kullanmas onu dorudan doruya bir sosyalkurum olarak kabul etmemizi gerektirir. Edebiyat hayat temsil eder ve hayat dasosyal bir gerekliktir. Ayn flekilde edeb eseri ortaya koyan yazar da toplumun biryesidir ve toplumdan ald etkiyi eserine yanstrken, yazdklaryla da varsaym-sal olsa bile bir topluma seslenir.

En genel erevede edebiyatn oluflmasn ve deiflmesini belirleyen etkeninncelikle insan iletiflim ihtiyac olduu aktr. nsan duygu ve dflncelerini bafl-ka insanlarla paylaflmak, onlar etkilemek ister. Edebiyatn sanat yn tam da bunoktada ortaya kar. Bu iletiflim ihtiyac ok defa btn insanlarda ortak olan

aflk, yalnzlk, lm korkusu vb. duygularn aktarmnda gnlk dilin kalplarnyeterli bulmaz. nk bu duygular insanlarda ortak olduu halde, duyulmasnda

51. ni te - Edebiyat , Trk Edebiyat , Yeni Trk Edebiyat

fiekil 1.1

eser

yazar

evre

akm-dnem

ulus-lke

blge-havza

uygarlk

insanlk

EdebiyatnKapsam

SIRA SZDE

1


14/224

ve ifade edilmesinde bireyin algs belirleyici olur. Gnlk iletiflim dilinin yapshem btn insanlarn paylaflt hem de paradoksal biimde zgn ve bireyselolan duyuflun aktarm iin yeterli olamaz (Bu noktada topluca len bir grup in-

sandan her birinin kendi lmn yaflad gereini hatrlamakta yarar var). Bu-rada sanat devreye girer.Edebiyatn niteliini belirleyen bir baflka etkenin yazarn ait olduu milletin

dnyaya bakfln, varlk algsn temellendiren medeniyet dairesi olduu aktr.Din ve medeniyet deifltirmeleri sadece edebiyatn deil, ayn zamanda bir ulusunsahip olduu btn madd ve kltrel kurum ve kavramlarn tamamen veya bellillerde deiflmesine yol aar. Bir milletin tarihindeki nemli olaylarnn edebi-

yata yansyarak onu ynlendirdii de dikkatten uzak tutulmamas gereken olgular-dandr. Ayrca corafya deifltirmeleri de yeni topluluklarla karfllkl iletiflim ieri-sine girilmesi dolaysyla edeb deiflmeyi belirleyen etkenlerdendir.

Bir memleketteki siyasal deiflmelerin edebiyat hareketlerini etkiledii sk

grlen durumlardandr. Bu ayn zamanda edeb devirlerin ismini de belirle-yen etkenler arasndadr. XIII. Lui Dnemi Fransz edebiyat, Cumhuriyet D-nemi Trk fliiri gibi.

Edeb deiflimlerin nedenleri arasnda dikkati en ok eken bir kavram da ne-sil kavramdr. Biyolojik olarak yaklaflk ayn yllarda doan yazarlarn yetiflme flart-lar, edebiyat ii ve dfl etkenlerin etkisiyle benzer bir duyarllk taflyabileceklerigenel kabul gren varsaymlar arasndadr. Sonu olarak denilebilir ki dier sosyalolaylarda olduu gibi edebiyatta da deiflim afla yukar ayn yafllarda bir grupgen insan tarafndan gereklefltirilir.

te yandan edeb eserin ayrt edici zelliinin alflkanl krmak olduunu be-lirten Rus biimcileri edebiyattaki deiflimlerin tarih, sosyal veya ekonomik deil

biimsel baz nedenlere dayandn ileri srerler. Edebiyat hareketlerinin merke-zinde ok defa bir yayn organnn bulunmas yaynclk faaliyetlerinin de edebdeiflmelere etki eden etkenler arasnda saylmas gerektiini gstermektedir.

Son olarak kendisinden nceki veya zamanndaki bir ok ekol ve anlayfltan et-kilenmifl olmakla birlikte btn bu etkileri gl sanat kifliliinde eriterek kendi-ne zg eserler ortaya koyabilen ve bu yolla evresinde bir etki halkas oluflturanstat yazarlarn da edebiyat tarihinin akflnda belirleyici olduklar grlyor.

Edebiyattaki deiflmeler en genel toplumsal dnflmlerden gl sanatlarnbireysel etkilerine kadar uzanan, edebiyat ii ve dfl pek ok etkene dayanmakta-dr. Bu etkenler bazen son derece karmaflk bir a oluflturduu gibi genellikle ede-biyat tarihindeki oluflumlarn da toplum hayatn ynlendirdii grlr. Ksacas

karfllkl bir etkileflim ierisinde edebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktadr.

Edebiyattaki deiflimleri etkileyen bafllca etkenler nelerdir?

TRK EDEBYATITrk diliyle yazlmfl eserlerin oluflturduu edebiyata Trk edebiyat denilir.Trk edebiyat, Trk milletinin tarih sahnesine kflndan zamanmza kadar ge-en sre boyunca yaflad ok genifl bir corafya ierisindeki blgelerde, fark-l kltr ve medeniyet topluluklaryla iliflkileri ile eflitlenmifl ve yzyllar boyuzenginleflerek bugne gelmifltir. Bu zaman ve corafya ierisinde ortaya konaneserleri ve bu eserlerde ifadesini bulan mill zevk ve dflnceyi ieren zengin

bir edebiyatn addr.


SIRA SZDE 2


15/224

Trk edebiyatnn ilk yazl belgeleri olan Orhun Yaztlarndan bugne bin yz yla yaklaflan bir gemifli vardr. Trkler Orta Asyadan yaylmaya bafllayarakin, Hint, Fars ve Arap gibi gl kltrlere sahip milletlerle ve nihayet Bat top-

lumlaryla girdii kltrel iliflkiler iinde kendi mill karakterini de muhafaza ede-rek dil ve edebiyatn srekli gelifltirmifltir.

Trk Edebiyatnn DnemleriBir milletin edebiyat genel bir ereve iinde tarih sre, corafya, kltr deifl-meleri, din, dil, zevk ve sosyal hayat gibi bakfl alar kullanlarak incelenip snf-landrlr. Trk milletinin edebiyat da bafllangtan bugne kadarki seyri ierisindebir btn olarak ele alnr. Bununla birlikte uzun bir tarihe sahip olan Trk edebi-

yatn daha ayrntl ve dikkatli incelemek iin devirlere ayrmak ihtiyac domufl-tur. Trk edebiyat tarihinin kurucusu Fuat Kprl (1890-1966) edebiyat tarihinimedeniyet tarihinin bir kolu olarak kabul eder. Bu grflten yola karak genifl bir

corafya ve uzun bir tarih ierisinde oluflmufl bulunan Trk edebiyatn, Trklerinmedeniyet evrelerine girifllerine gre snflandrmfltr. Buna gre Trk edebiyat ana dneme ayrlr:

1. slmiyet ncesi Trk edebiyat2. slm dnem Trk edebiyat3. Bat etkisindeki Trk edebiyatHer dnem kendi ierisinde alt dnemlere ve snflandrmalara ihtiya duyar.

Yukardaki ayrma gre Trklerin slmiyetten nceki edebiyatlar en eski devir-lerden 10. yzyla kadar geen sreyi kapsar. Bu dnemin alt dallarn a. Szledebiyatve b. Yazl edebiyatoluflturur.

Bilinen ilk Trke fliir M.. 119 ylnda Hunlarn kaybettikleri topraklar iin

sylenmifl drtlk fleklindeki bir attr. Bu dnemin eserlerinin byk bir ksmszl edebiyata ait destan, koflug, sagu, sav ad verilen rnlere dayanmaktadr.Savafllar, gleri, tabiat olaylarn vb. genifl bir flekilde anlatan destanlar, mill tari-hin halk gzyle grlen, hissedilen ve halkn hayalinde masals bir dille ifadesinibulan rnlerdir. Bunlar edebiyatn bafllang devresi kabul edilirler. Kofluklar isegnmz edebiyatndaki lirik rnlerin ilk rnekleri olarak dflnlebilir. Sagu ad

verilen fliirler, at-mersiye trndeki eserlerdir. Savlar, atasz ve deyimleri ifadeeder. Btn bunlar mill kltrn vazgeilmez geleri arasndadr.

Trklerin Yaradlfl, Alp-er Tunga, fiu, Ouz Kaan, Gktrk, Ergenekondes-tanlar, Dokuz Ouzve On Uygur Trklerinin Treyiflefsaneleri, G destan,Maniheizmin kabul menkbesigibi destanlar daha sonraki yzyllarda Dede

Korkut Ouznameleri, Manas, Edige Beyve Kroludestanlar izler. Ouz Ka-an destanndakine benzer kahramanlara, flimdilik ilk yazl belge olan OrhunYaztlarnda da rastlanr.

Genel olarak edebiyatn ilk formunun fliir olduu kabul edilmifltir. Trk edebi-yatnn destan devri olan szl edebiyat dneminde de fliir nemli bir yer tutmak-tayd. lk Trk flairlerine flaman, baks, ozan ve oyun denilmekteydi. Bunlar fliir-lerini genellikle kopuz ad verilen bir saz eflliinde sylerlerdi. Sazla ve ahenkli birflekilde sr treni, fllen ve yularda sylenen bu ilk fliirlerin dize bafllarnda bu-gn aliterasyon denilen ses benzerliinin gzetilmesi dikkat ekicidir. Bu ilk d-nem fliirleri folklor ve mzik ile karflmfl bir halde bulunan din kaynakl rnlerolarak ortaya kmfltr.

slmiyetten nceki Trk edebiyatnn dier bir kolunu da yazl edebiyatrnleri oluflturur. Edebiyatmzda kitabe trnn ilk rneklerinin M.. 4. yz-



16/224

ylda yazlmfl Tiyanflan Yaztlarolduu belirtilmekte, Hun hakan MeteninM.. 2. yzylda yazd bir mektubundan sz edilmektedir. Yeniseydeki yazt-larn ise M.S. 5. yzyla ait olduu ileri srlmektedir. Orhun Yaztlarnn ilki

720 tarihlidir. Bu kitabelerde bir destan ifadesi grlr. Orhun Yaztlarndaki fli-irler 4+3lk hece vezniyle yazlmfltr. Bu kitabelerde ad geenYollu Tigin ilkTrk flairi kabul edilmektedir.

Uygur Trklerinin Maniheizmi kabul etmesiyle Sogd yazs kullanlmaya bafl-lanmfl, Maniheizme ait metinler bu yazyla yazlmfltr. Turfan kazlarnda Mani di-niyle ilgili Trke ilahiler, efsaneler, Mani kozmogonisine ait metinler bulunmufl-tur. Uygur dnemine ait Tanry ven ilahilerden birinde Aprnur Tigin isimlibir flaire rastlanmaktadr. Asl Sanskrite olup inceden Trkeye aktarlan AltunYarukve Sekiz Ykmekise Budizmle ilgili ksmen edeb metinlerdir. Ayrca Kalya-nam Kara-Papam Karahikyesi ile eski Turfan flarklarda Uygurlardan kalaneserler arasndadr.

Trklerin slmiyeti kabulyle yeni bir dnem bafllamfltr. slm dnem Trkedebiyat ifadesi 10. yzyldan 19. asra kadar sren devreyi belirtmektedir. Bu d-nemin ilk nemli eseri Karahanllar zamannda Yusuf Has Hacip tarafndan yaz-lan Kutadgu Biligdir. Aruz vezniyle ve mesnevi formunda yazlmfl olan eser, iin-de drtlk, kaside gibi formlardan rnekler de bulundurur. Trk devlet geleneini

ve sosyal yaflayfln anlatr. 11. yzylda yazlan Divanu Lgtit-Trk, Trk kltrve dilinin kaybolmas endiflesiyle Kflgarl Mahmuttarafndan hazrlanan bykbir szlk ve derlemedir. 12. yzylda yazlan Atabetl-Hakayk ise din bilgilerin

yan sra Trkenin geliflmesiyle ilgili bir ok bilgiyi ierir. Bunlar Trklerin bu d-nemde ortaya koyduklar nemli eserlerden bafllcalardr. zellikle 12. yzyldaOrta Asya edebiyatnn nemli bilge flairiAhmet Yesevnin (.1166) Divan- Hik-

meti edebiyatmzda yeni bir r amfl 13. yzyldan itibaren Anadoluda oluflanTrk edebiyatnn tasavvuf kolunun ncs olmufltur.Bu yzyldan bafllayarak divan edebiyat veya klasik edebiyat fleklinde adland-

rlan, yedi yzyl srecek yeni dnem btn kural ve zellikleriyle oluflmaya bafl-lar. fiiirin arlkl olduu bu dnem edebiyat

a. Halk edebiyat,

b. Tekke (Tasavvuf) edebiyat,

c. Divan edebiyat

olarak snflandrlr. Trklerin slmiyetten nceki kltrlerini taflyan halk edebi-yat rnleri genellikle manzumdur ve hece vezniyle yazlmfltr. Arafltrmaclar buedebiyat da kendi ierisinde anonim halk edebiyat ve flk edebiyat olarak iki

kola ayrrlar.Halk fliirinin yan sra tekkelerde din-tasavvuf bilgilerin retilmesi amacyla

geliflen bir baflka fliir izgisine tekke fliiri denir. Bu edebiyat kolu flekil bakmndanhem halk edebiyat formlarn hem de divan fliiri formlarn kullanr. erikte ise ta-savvuf dflnce etrafnda varlk, yokluk, yaratc, insan, hayat, lm gibi kavram-lar genellikle vahdet-i vcut anlayfl erevesinde ele alnr.

Bugn yaygn olarak divan edebiyat adyla anlan edebiyat kolu ise kendi-ne zg bir sanat anlayfl, snrl bir duygu ve fliir dnyas, sanatl bir dili, slmdini ve tasavvufa dayal bir dflnce rgs bulunan flekilci, kuralc ve idealistbir edebiyat olarak tanmlanr. Arap ve zellikle Fars edebiyatlarnn etkisiylearuz vezni ve mazmn denilen sembolik ifade kalplarnn kullanlmas bu ede-

biyatn ayrc zelliidir.



17/224

fieyh, Hoca Dehhan ile bafllayan bu edebiyatn ilk rneklerini flk Paflave Ahmet Paflaverir. fieyhnin Harnmeisimli eseri ilk manzum hiciv rnek-lerindendir. Divan fliiri klasik dnemini Hayal, Necatve Bak ile idrak eder.

Baknin adafl olan Fuzullirizm bakmndan, Nefpervaszl ve hicivleriy-le, Nabdflndrc gazelleriyle, Nedimromantik tutumu ve uarl ile, fieyhGalip ise sembollere dayal anlatm ve stn hayal gc ile eski fliirin zirveleriarasnda saylrlar.

fiiir hkim bir tr olarak neredeyse tek baflna bu dnemi temsil etmekte ise denesir alannda da nemli eserler ortaya konulmufltur. Evliya elebi, Ktip ele-bive Nimbu alanda ilk akla gelen yazarlardr. Elbette fliirin bu denli gl ol-duu bir edebiyatta dzyaznn fliire zenmifl olmas flafllacak bir durum deildir.Bu yzden eski nesrin dili, fikri anlatmak amacn geri plana atarak sanatl ve ss-l bir sluba ynelmifltir.

Divan edebiyat 18. yzyldan itibaren kendi iinde tekrarlara, yapayla dfl-

mfl, fieyh Galiple son zirvesine ulafltktan sonra ypranmaya bafllamfltr.

Trk edebiyat sz neyi ifade etmektedir ve belli bafll dnemleri nelerdir?

YEN TRK EDEBYATIYeni Trk edebiyat, Tanzimatn ilan edilmesinden sonra (1839) bafllayan Batl-laflma srecinde gelifltirilen son yz elli yllk edeb hareketlerin genel addr.nceleri daha ok Fransz edebiyatn rnek alarak oluflan bu dnemin brahimfiinasinin (1826-1871) edeb faaliyetleri ile (1859) bafllad kabul edilir. Devlet

ve toplum olarak genel bir Batya ynelifl srecinin sonucu olduu iin bu ede-b devreyi ancak tarihsel, sosyal ve kltrel deiflmelerin fl altnda deerlen-

dirmek gerekir.

Yeni Trk Edebiyatn Hazrlayan Sosyal-Tarihsel-KltrelZeminTrkiyede Batllaflmann resm olarak 3 Kasm 1839 tarihinde ilan edilen ve okun-duu yere bakarak ad Glhane Hatt- Hmaynu da denilen Tanzimat Ferma-nyla bafllad kabul edilir. Ancak deiflik alanlarda Bat tarz bir takm dzenle-me giriflimlerinin 17. yzyln sonlarna kadar gittii grlmektedir. 1699da imza-lanan Karlofa antlaflmas tarihiler tarafndan Osmanl mparatorluunun Batkarflsnda toprak kaybediflinin ve klmesinin ilk kesin belgesi olarak deerlen-dirilir. Bu antlaflma zihinlerdeki stn, yenilmez ve gl Osmanl imajnn ykl-

masna da yol amfltr. Bu durumun dourduu gerilemeye areler arama abala-r ayn zamanda Batllaflma hareketlerinin de bafllangc olarak grlmektedir.

Toprak kayplar gibi pratik ihtiyalara dayanan yenileflme alflmalar Tanzi-matn ilanna kadar, baflta bulunan padiflahn kiflilii ile zdeflleflmifl durumda ka-lr, bu yzden de sk sk aksamalara yol aar. Bu yolda ilk rneklerden birisi I.Mahmutzamannda alan Hendesehane (1731)dir. Bu kurum ksa zamanda ka-panr. Daha sonra 1776te Franszlarn yardmyla denizcilik alannda eitim ver-mek zere Mhendishane-i Bahr- Hmayun kurulur.

III. Selim, baflta asker yaplanma olmak zere devlette kalc bir takm dzen-lemeler yapmak amacyla devlet adamlarndan raporlar istedi. Bunlar bir danflmameclisinde tartfltrarak Yenieri Ocandan farkl olarak Nizam- Cedit adyla yeni

bir ordu kurulmasna giriflti. Daha sonra Mhendishane-i Berr-i Hmayun (1795)adl kurumu kurarak yeni ordunun ihtiyalarn karfllayacak eleman yetifltirilmesi-


SIRA SZDE

3


18/224

ni planlad. Ardndan da hem ordunun hem de lkenin hekim ihtiyacn karfllama-y hedefleyen Tphaneyi kurdu (1806). Btn bu giriflimler Kabak syan denilenbir ayaklanma ile padiflahn hayatna mal olmufl ise de onu izleyen II. Mahmut, Ab-

dlmecid, Abdlaziz ve II. Abdlhamit dnemlerinde de Baty model alan eflitliyenilikler gereklefltirilmeye devam edildi. Sonuta Yenieri Oca tamamen kald-rld ve yerine yeni bir ordu kuruldu (1826).

Siyasi alanda ise Batya eli gnderme ifli III. Selimden sonra II. Mahmut tara-fndan da geniflletilerek srdrld. Bu elilerin ve eliliklerde alflanlarn yaban-c dil renmeleri saland. Bu dnemde elilik grevinde bulunanlar gittikleri l-kelerdeki yenilikleri baflkente aktararak yenileflme srecine katkda bulundular. II.Mahmut idar yapy yeniden flekillendirdi. Fransa modelinde bir hkmet sistemioluflturuldu. eflitli bakanlklar ve yeni meclis ve kurumlar kuruldu, yasalar karl-d. Bylece hukuk devletine doru ciddi admlar atlmfl oldu.

Bu dnemde sosyal alanda da baz yenilikler gereklefltirildi. 1831de kadnlar

saylmamfl olsa bile ilk nfus saym yapld. 1834de posta teflkilat kuruldu. n-ce ordunun ceket-pantolon ve festen oluflan yeni bir kyafet giymesi kararlafltrld,sonra bu uygulama sivilleri de kapsayacak biimde geniflletildi.

Bu dnemde kurulan yeni okullar veTercme Odas(1821) Franszcann yay-gnlaflmasn salad. Yurt dflna renci gnderilmeye baflland. stanbulda ilk-retim zorunluluu getirildi (1831) ve orta dereceli okullar almas kararlafltrld.Devlet kendisi iin gereken personeli medrese dflndaki okullarda yetifltirmeyiplanlad. Bu kararlarn uygulanmas Tanzimattan sonraya kalmfl olsa da ilk adm-lar II. Mahmut dneminde atlmfltr.

II. Mahmutun yeniliklerinden birisi de ilk gazete olanTakvim-i Vekayinin -karlmas olmufltur (1831). Resm nitelikli olduu iin daha ok devlet ifllerinin du-

yurulmasna arlk vermifl olan bu gazete ayn zamanda Batdaki geliflmelerden,teknolojik yeniliklerden haber vermesiyle ve bizzat padiflah tarafndan istenilenyaz dilinin anlafllr olmas talimatyla yetiflmekte olan kuflaklar zerinde dolayl daolsa bir etki yapmfltr.

Btn bu abalarn ilk ve belirgin meyvesi II. Mahmut zamannda dflnlmflolan Tanzimat Fermannn ilan edilmesi olmufltur (3 Kasm 1839). Dnemin Ha-riciye Nazr Mustafa Reflit Paflatarafndan devlet grevlilerinin, yabanc elilerin

ve halkn nnde Glhanede okunan ferman yeni bir dnemin baflladn ifadeetmektedir. Tanzimat Ferman, Trklerin yzyllardan beri iinde yaflad bir me-deniyet dairesinden karak, o ana kadar mcadele halinde olduu baflka bir me-deniyet dairesine giriflinin ve onun deerlerinin devletin resm politikas olarak ka-

bulnn iln edilmesidir.Nizam verme, dzene koyma anlamlarna gelen Tanzimat siyasi olarak, ilan

edildii tarihten II. Meflrutiyete (1908) kadar devam eden yenileflme srecinin ad-dr. Bu fermanla padiflah kendi yetkilerini bizzat kendisi snrlandrmfl, bylecekeyf idareye son verilmiflti. Devlet ile fert arasndaki iliflkilerin dzenlenmesi, ka-nun karflsnda din, dil, rk ayrm yaplmakszn herkesin can, rz, namus ve malgibi haklarnn korumaya alnmfl olmas, askerlik ve vergi konularnda yeni d-zenlemelerin yaplmas Fermann zn teflkil eder. Bu ferman hemen arkasn-dan Islahat Ferman(1856) izler.

Tanzimat Ferman, Batl devletlerin modelinde devleti yeniden yaplandrmakgiriflimlerine bafllanmasnn da bir ileri admdr. II. Mahmut zamannda kurulan

baz meclisler yeniden yaplandrld. Ayrca ceza ve ticaret kanunlar karld.1864te lke corafyasnn idar yapsn dzenleyen Vilayet Kanunnamesi yaym-


Trkiyede ilk nfus saym1831de yapld.

1821de Tercme Odaskuruldu.

lk gazete olan Takvim-iVekyi1831de karlmfltr.


19/224

land. Bylece Osmanl devleti vilayet-sancak-kaza-karye birimlerinden oluflan ye-ni bir idar yapya kavufltu. Bu birimlerin her birisinde meclisler oluflturuldu. Bu d-nemde vilayetlerde birer matbaann kurulmas ve gazete karlmasnn kararlafltrl-

mas, vilayet yllklarnn hazrlanmas Trk kltr asndan nemli olaylardandr.te yandan vergi sistemi byk lde deifltirildi ise de vergi toplama iflindebir baflar salanamad. 1841 tarihinde ilk kt para kaime adyla piyasaya srl-d. Fakat bundan da beklenen sonu alnamaynca 1844te kaldrld. Bu dnem-de bankalar kurulmaya baflland. lk banka olan stanbul Bankas ksa srede ka-pand; ancak Menafi Sand adyla kurulan Ziraat Bankas varln srdrd.

Tanzimat Dneminin ekonomik alanda baflarl olduu sylenemez. Bu yz-den ksa zaman ierisinde devlet Fransa ve ngiltereye borlanmaya bafllad. Bor

ve faizlerin hzla artmas zerine 1881de Osmanl Devletine verdikleri paralaralabilmek iin bor veren devletler stanbulda Dyn- Umumiye adyla bir ku-rum oluflturdular.

Ayrca askerlik alannda da yeni dzenlemeler yaplmfltr. Ordu, befl ordu ola-rak dzenlenmifl, askerlik sresi befl yl olarak belirlenmifltir. II. Mahmut tarafndanAsakir-i Mansure-i Muhammediye adyla kurulan ordunun ad da Asakir-i Nizami-ye-i fiahaneye evrilmifltir. Sosyal alanda ise flehirlerde belediyeler ve telgraf ida-resi kurulmufl, posta teflkilat yeniden dzenlenmifl ve ilk defa demiryollar yapl-maya bafllanmfltr.

Bu dnemde ayrca eitim ve kltr alannda nemli deifliklikler gze arp-maktadr. Meclis-i Maarif-i Umumiye adl kurum Maarif Nezaretine dnfltrld(1846). Bylece ilk eitim bakanl kurulmufl oldu. Rfldiyelerin says arttrld.Kz renciler iin rfltiye kuruldu (1858). Ynetici yetifltirmek zere Mekteb-iMlkiye (1859), lise ayar okullar olarak idadler kuruldu (1873). Robert Kolej,

Mekteb-i Sultan (Galatasaray) ve Darflflafaka isimli zel okullar ald. retmenyetifltirmek zere Darlmuallimn (1868) ve kadn retmen yetifltirmek zere Da-rlmuallimt (1870) kuruldu. 1863te Darulfnn (niversite) kurulmuflsa da tartfl-malar yznden bir yl sonra kapanp 1876da tekrar almfltr. niversiteye derskitaplar hazrlamak maksadyla ve Batdaki rnekleri gibi bir bilimler akademisinitelii kazanmas dflnlerek Encmen-i Dnifl kurulur.

Takvim-i Vekayden sonra yar resmCeride-i Havadis(1840), ilk Trke zelgazete olarak Tercman- Ahval(Agh Efendi ve fiinasi tarafndan, 1860) yaynabafllar. Burada ilk edeb tefrika olarak teknik bakmdan olduka baflarl bir rnekolan fiair Evlenmesipiyesi yaymlanr. Bu ilk rnek ayn zamanda bu dnem ede-biyatnn da bir gstergesi niteliindedir. nk bu dnem edebiyatlar yazlar-

n gazetelerde yaymlarlar. Bu bakmdan dnemin edebiyat bakmndan gazetenemli bir kurumdur. Bunun edeb sluba yansmasn ise ileriki nitelerde gre-ceiz. Bu dnemin nde gelen yazarlar ayn zamanda gazetecidirler. Mnif Pa-flann kard Mecmua-i Fnn(1862) ilk dergidir.

Ksacas bu sre zellikle Bat tarz yeni okullar almasyla eitimde, yeniordunun kurulmasyla askerlik alannda ve Bat lkelerine benzer yaplanmasy-la devlet ve sosyal hayat bakmndan Trklerin yzyllardr yaflaya geldikleri top-lum dzeninden ayrlfl ifade eden hamlelerle doludur. Bununla birlikte btnbu geliflmelerin kesin bir kopufl nitelii tafldn dflnmek doru olmaz. Mese-la pozitif bilimler reten yeni okullarn yannda eski eitim kurumlar olan med-reselerin devam, yeni deerler sistemi ile eski kltrn deerlerinin bir senteze

ve uzlaflmaya gidilmeden bir arada varln srdrmesi atflma ve tartflmalarberaberinde getirmifltir.


1840ta karlan Ceride-iHavadisyar resm birgazetedir.

lk Trke zel gazete, gh

Efendi ve fiinasi tarafndan,1860ta karlanTercman- Ahvaldir.


20/224

Bu ayn zamanda Osmanl toplumunda uzun sre devam edecek bir ikiliindomasna da zemin hazrlamfltr. Eskisine gre bir tr bamszlk kazanmfl olanbrokrasinin iflleyiflinin ksr ekiflmeler yznden verimli olamamas, yeni moda-

larn ve israfn bteyi hzla tketmesi, aydnlarn ve devlet adamlarnn yeni de-erler konusunda bilinli ve programl alflmalar retmek yerine tesadfe brakl-mfl aktarmlarla yetinmesi, Krm, Msrda Kavalal Mehmet Ali Pafla gibi problem-lerle bafl edilememesi toplumda bir diren oluflmasna yol amfltr. Bununla birlik-te yeni bir dnya grflnn oluflmaya bafllad da kesindir.

Bu dnem ayn zamanda birok nde gelen edebiyatnn da katld rgtlmcadele dnemidir. ncln Ali Suavi, Namk Kemal, Ziya Pafla, MithatPaflann yapt Gen Osmanllaradyla anlan gizli rgt bir anayasa yaplp,parlamenter rejime geilmesini istiyordu. Bunun iin nce Abdlazizi indirip yeri-ne V. Murat geirdiler. Fakat Muratn rahatszlnn artmas zerine sz konusuflartlar yerine getirmek iin anlafltklar II. Abdlhamiti tahta geirdiler. Abdlha-

mit ise nce anayasay ilan etti (1876), ardndan da parlamentoyu aarak meflrutibir ynetime geti (1877). Bu arada 93 Harbi olarak bilinen Osmanl-Rus Savaflnnbafllamas zerine meclisi kapatarak ynetimi tamamyla eline ald (1878).

Bundan sonra otuz yl srecek II. Abdlhamit ynetimi devletin kfln ge-ciktirmek iin uygulanan usta politikalara, yeni nesillerin yetiflmesinde nemlirol oynayacak yukarda belirttiimiz birok yeni okulun almasna karfln zel-likle aydnlar zerindeki sk bask ve sansr yznden dflnce ve edebiyat ha-

yatnn akfln etkileyen nemli bir etken olarak ortaya kacaktr. Bu yzdenok gemeden II. Abdlhamit ynetimiyle mcadele ve yeniden parlamentoyuatrma amacyla ttihat ve Terakki Cemiyeti kuruldu (1889). Bu durum hem dev-letin hem aydnlarn enerjisinin nemli bir blmn i mcadeleye ayrmas an-

lamna gelmekteydi.Nitekim II. Meflrutiyetin ilanndan ksa sre sonra Balkanlarda kan ayaklan-ma ve kopufllar, ardndan I. Dnya Savafl, Osmanl Devletinin sonunu hazrlaya-caktr. Bu sre bir taraftan da dflnce ve sanat alannda ok eflitli akm ve faali-

yetlerin ortaya kmasna yol amfltr. Osmanlclk, slamclk, Trklk ve Bat-clk gibi anlayfllar bu dnem siyasal ve edeb kltrnn en nemli unsurlarnnbaflnda gelmekteydi.

Bununla birlikte bu dnemde ortaya kan edeb faaliyetler ayn zamandaCumhuriyet dnemi edebiyat ve dflncesini hazrlayan bir nitelik taflmaktadr.Edebiyat dilindeki sadeleflme ve Bat edebiyatlarnn daha yakndan izlenir du-ruma gelmesi bu dnemin Cumhuriyet sonras edebiyatn hazrlayan kazanm-

lar arasndadr.Batya ynelifl, Kurtulufl Savaflnn ardndan Osmanl Devletinin yerine yeni bir

devlet olarak Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile yeni bir aflamaya gemifltir.ncelikle yukardan beri anlattmz btn yenilik abalar, eski ile yeninin birarada yrmesi yznden tam bir baflarya ulaflamamfl idi. Mustafa Kemal Atatrk

yeni devletin hedefini adafl uygarlk dzeyinin zerine ulaflmak olarak belirle-mifltir. Bu amala hukuk sisteminden eitim dzenine kadar bir dizi reform ger-eklefltirildi. niversite reformu, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti ile Trk Dili TetkikCemiyetinin kurulmas, alfabe deifliklii, laikliin benimsenmesi edebiyattaki ge-liflmeleri etkileyen nemli admlarn baflnda gelmektedir.

Yeni Trk edebiyatnn oluflumu btn bu srelerin bir paras, ynlendiricisi

ve temel gesi olarak gerekleflmifltir. Bu yzden edebiyattaki geliflmeler btn busosyo-kltrel ve tarihsel geliflmeler gz nnde tutularak deerlendirilebilir.



21/224

Yeni Trk edebiyatn oluflturan tarihsel, sosyal ve kltrel unsurlar zerinde yorum ya-

pnz.

Yeni Trk Edebiyatnda Adlandrma Sorunlar veDnemleriTanzimatn siyasi ve idar olarak uygulanmaya bafllanmasndan yaklaflk yirmi se-ne sonra yeni dnemin edeb faaliyetleri bafllamfltr. Yukarda belirttiimiz gibi1859 yl edebiyattaki yenileflmenin bafllangc olarak kabul edilmifltir. Son yz elli

ylda grlen btn edeb hareketleri kapsayan bir ad olarak kullanlan Yeni Trkedebiyat daha ok akademi evrelerinin tercih ettii bir ifadedir. Eitim amal birfayday gzeten bu terim, Divan edebiyatn eski kabul etmek anlayflndan yolakar ve onu reddederek Bat tarz bir edebiyatn varln belirtmek ister.

Bununla birlikte yeni edebiyat mensuplarnn toptan eskiyi reddetme eilimi

olmad gibi daha ilk dnemden bafllayarak eski ile balarn korunmas gerektii-ni ileri sren sonraki dnemlerde eserini Divan, halk ve Bat edebiyatlarndan al-nan unsurlarla kurma yoluna giden sanatlar yetiflmifltir. Demek ki eski ile yeniarasnda tam bir kopufltan sz etmek yerine bir dnflm yaflandn dflnmekdaha uygun olacaktr.

Yeni Trk edebiyat ad edebiyat tarihileri tarafndan bu gn ortaklafla kabulgrmfl gibi grnmekteyse de bu dnem edebiyat zaman zaman Edebiyat- Ce-dide (sonradan Servet-i Fnn Edebiyat iin), Batllaflma dnemi, Avrupa, Garb,Teceddt devri, Yakn a, adafl, Modern, Muasr gibi adlarla da anlmfltr. Buadlandrmalarn hemen hepsi eflitli bakmlardan elefltirilmifltir. Buna karfln Battarz model alnarak ve divan edebiyat yadsnarak kurulan bir edebiyat olmas or-

tak noktay oluflturmaktadr.Ayrca bu dnemin ierisindeki pek ok edeb faaliyetin adlandrlmasnda dabilim adamlar ve edebiyatlar arasnda grfl birlii salanamamfltr. Yeni Trkedebiyatnn ilk devresini teflkil eden yazarlar kuflann (fiinasi-Ziya Pafla-NamkKemal) oluflturduu edebiyat iin Tanzimat Dnemi diyenler olduu gibi bununbaflta Fermann ilan tarihi ile fiinasinin edeb faaliyetleri arasndaki zaman fark ol-mak zere birok sebepten dolay doru bir adlandrma olmadn ileri srenlerde olmufltur. Ayn flekilde dnemin edebiyatlarnn kaynaklar ve hedefleri konu-sunda belirsizlikler bulunmasndan yola kan kimi arafltrmaclar bu dnemi Ara-

yfllar Dnemi olarak adlandrmak taraftar iken kimileri Siyasi ve tima-i Fikirler Dnemi, I. Nesil gibi adlarla anmaktan yanadr. Bu durum az ok fark-

llklar ile daha sonraki edebiyatlar iin de geerlidir.Burada sadece genel olarak Trk edebiyatnda ve yeni Trk edebiyatnda ede-

b hareketlerin isimlendirilmesi konusunda birbirinden farkl birok grfln bu-lunduunu gstermek amacyla deinilen btn bu tartflmalarn ayrntsna girme-

ye gerek yoktur. Afla yukar genel bir kabul grmfl bulunan flu bafllklar yeniTrk edebiyatnn ana hatlarn vermektedir:

1. Tanzimat Edebiyat (Yenileflme Dnemi) Edebiyat (1859-1896)1.1. Tanzimatn (Yenileflmenin) Birinci Kufla (1859-1876)1.2. Tanzimatn (Yenileflmenin) kinci Kufla (1876-1896)1.3. Ara Nesil

2. Servet-i Fnn topluluu (1896-1901)

2.1. Servet-i Fnnu Devam Ettirenler: Fecr-i t (1909-1912)


SIRA SZDE

4


22/224

3. Mill Edebiyat (1911-1923)3.1. Mill Edebiyatn Devam Ettii Yllarda Grlen teki Edeb Etkinlikler4. Cumhuriyet Dnemi (1923- )

4.1. Atatrk Dnemi (1940a kadar)4.2. adafl Trk Edebiyat (1940tan sonra)On dokuzuncu yzyl Trk edebiyat klasik edebiyatn kendisini yenileme g-

cn yitirdii ve yeni arayfllarn edebiyatmzda ilgi ektii bir dnemdir. Tanzi-mat (Yenileflme) Dneminin ilk kuflan temsil eden sanatlar fiinasi, Ziya Pafla

ve Namk Kemaldir. Bu grubun edebiyat hakknda sosyal ve politik fikirler dev-ri nitelemesi de yaplr. Bunun hakl bir gerekesi de vardr. Bu yazarlar edebiyattoplumu aydnlatacak bir ara olarak gryorlard. Yukarda deinildii gibi hep-sinin gazeteci olmas ve ayn zamanda Ziya Pafla ile Namk Kemalin politik bir m-cadelenin ierisinde bulunmalar onlarn sanatlarn da etkilemifltir.

Birinci kuflan bu nde gelen temsilcileri iki noktada edebiyatn niteliini de-

ifltirmifllerdir. Birincisi edebiyatn topluma ynelmesi gerektii ve buna bal ola-rak dilin sadeleflmesi; ikincisi ise felsef, sosyal veya politik kavramlarn (akl, me-deniyet, parlamento, hrriyet, vatan vb.) eski fliirdeki mazmnun yerini almasylaoluflan ierik deiflmesidir. Bunlar edebiyatn ifllevinin eskiden olduundan farklolarak gzellik yerine fayda anlayflna dayanmas sonucunu dourmufltur. Bunun-la birlikte biim bakmndan bu dnem fliirinin divan fliirinden byk bir farkllkgstermedii grlyor.

Yenileflme dneminin ikici kuflak sanatlar, ncekilerden farkl olarak toplumiin sanat anlayfln terk etmifl, onun yerine edebiyatta gzellik prensibini esas al-mfllardr. Bu kuflan nde gelen ismi Recizde Mahmut Ekrem(1847-1914),teorik alflmalaryla kendisinden sonraki kuflaklar etkilemifltir. Ona gre sanatn

gayesi gzelliktir ve gzel olan her fley fliirin konusu olabilir. Gzelliin kaynaise tabiat ve insandadr. Bylece tabiat gzlemeyi ve insan duygularn esere yan-stmay estetik prensip olarak kabul eden Romantik akmn grfln Trk edebi-

yatna getirmifltir. Biim konusuna olduka nem veren Ekrem, fliir dilinin kendi-sine zg bir sz varlna sahip olduunu dflnr.

fiiirin vezinli ve kafiyeli yazlmak zorunda olmad fleklindeki grfl ile Ser-vet-i Fnn flairlerinde yaygnlaflacak olan mensur fliir anlayflna yol aar. Ayr-ca Servet-i Fnn topluluunun oluflmasnda onun katld kafiyenin gz iin de-il, kulak iin oluflu tartflmas etkili olur. Recaizade, vezin ierik uyumuna dikkatekmesi bakmndan da baflta Fikret olmak zere Servet-i Fnn flairlerine yol gs-termifltir. fiiirlerinde teorik grfllerini iflleme konusunda pek baflarl olmayan fla-

ir, aflk, kadn, tabiat ve lm konularn fliire sokmasyla dikkati ekmifltir.Sadece ikinci kuflan deil, yenileflme dneminin en nde gelen flairi kuflku-

suzAbdlhak Hamittir(1852-1937). Bat fliirinde grd hemen btn zellik-leri fliirlerinde uygulamaya alflmfltr. Hamitin fliirlerinde de aflk, tabiat ve lmbyk yer tutar. Ancak o bu temleri Ekremde olduu gibi kiflisel ve duygusal l-ekte kullanmakla kalmaz, metafizik boyutlaryla da ele alr. Efli Fatma Hanmnlm zerine yazd MakberTrk edebiyatnda lm fliirleri arasnda ayrcalklbir yere sahiptir. Ancak flairin disiplinsiz ve tutarsz yazma alflkanl onun bir te-zatlar flairi olarak anlmasna, fliirlerinde en gzel syleyifllerle sradan ifadelerin birarada bulunmasna yol amfltr.

Muallim Naci, Trk edebiyatnda daha ok Ekremle girifltikleri eski-yeni tar-

tflmasnda eski taraftar olarak hatrlanmakla birlikte eski tarzda yazd gazeller-den baflka yeni tarzda yazd fliirlerde zellikle kulland sade dil bakmndan



23/224

dikkati eker. Onun merin ocukluuadl otobiyografik adl eseri ise Trk ede-biyatnn klasikleri arasna girmifltir.

kinci kuflak flairler Bat tarz fliir biimlerini uyguladklar gibi fliirin konularn

da alabildiine geniflletmifllerdir. Hem ierik hem de biim bakmndan bu kufla-n eserleri yenileflme dneminde ileri bir aflama kabul edilir.

Yeni Trk edebiyatn oluflturan belli bafll dnemler nelerdir?

Edebiyatmzda Trke yazlmfl ilk roman fiemsettin Saminin Taaflfluk- Ta-latve Fitnatdr(1873). Bununla birlikte trn yerleflmesinde nemli rol oynayanisim Ahmet Mithattr. Ahmet mithat Efendi halk iin halkn dili ve duyufluyla

yazarak Trk edebiyatnda popler roman izgisini bafllatmfltr. Dnemin hik-ye ve romanlar zellikle romantizmin etkisi altnda yazlr. Bu konuda realist-na-tralist anlayfln ilk rneini veren Nabizde Nazmdierlerinden ayrlr. Trk

edebiyatnda ilk gereki roman onun Karabibik (1890) adl eseridir. lk tarih ro-man ise Namk Kemaltarafndan yazlan Cezmidir (1891). Ayrca Samipaflaz-de Sezanin Sergzeflti, Recaizade Ekremin Araba Sevdasve Mizanc Mu-ratn Turfanda m Yoksa Turfa madl romanlar trn bu dnemdeki nemlirnekleri arasndadr.

Tanzimat (Yenileflme) Dnemi edebiyatnda Servet-i Fnndan nce ok sa-yda ikinci snf yazarn da bulunduunu belirtmek gerekir. Bunlar daha ok ro-mantik ve popler edebiyatn izinden giden yazar ve flairler kufla idi. Tanzimatsonrasnn ikinci kufla ile Servet-i Fnn topluluu arasndaki zaman dilimindefaaliyet gstermeleri bakmndan ara nesil olarak da anlan bu flair ve yazarlardanbazlar flunlardr: Menemenlizde Mehmet Tahir, Mehmet Cell, Nigr hanm,

Mustafa Reflit, Fatma liye Hanm, Mstecabizde smet.nceleri daha ok bilimsel yazlarn yaymland bir dergi olan Servet-i Fnndergisi, Recizade Ekremin giriflimleri ileTevfik Fikretynetimine geince bir sa-nat, edebiyat dergisi haline gelmifl ve Bat tarz edebiyatn yaygnlaflmasn ama-layan yazarlar bnyesinde toplamfltr. Bu yzden burada yazan yazarlar toplulu-una Edebiyat- Cedide dendii gibi derginin adyla da anlmfllardr. nclnTevfik Fikretin yapt topluluun fliirdeki nemli temsilcileri Fikretten baflka Ce-nap fiehabettin, Hseyin Siret, Hseyin Suat, Ali Ekrem, Sleyman Nazif, Faik li

ve Celal Sahirdir. Romanda ise Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, AhmetHikmet, Safveti Ziya bafllca temsilcilerdir.

Yenileflme dnemi fliirinde eski ve yeni nazm biimleri bir arada kullanlmak-

ta iken Servet-i Fnn flairleri eskiyi brakarak tamamyla yeni ve Bat tarz biim-lere ynelmifllerdir. Sone gibi Fransz fliirinden alnan nazm biimleri gibi eskiedebiyattaki mstezat deifltirerek serbest mstezat adyla yeni bir serbest nazmda oluflturmufllardr. Ayrca vezin-konu btnl arayfl erevesinde Fransz flii-rinde de divan edebiyatnda da olmayan yeni biimler denendi. fiiirin konular ala-bildiine geniflletildi. Dnemin flartlar kadar flairlerin psikolojik zellikleri de on-lar tamamen duygusal konular ifllemeye, karamsar bir hayalcilie yneltti. Birey-ci bir fliir anlayflna sahip olan topluluk flairleri Fransz edebiyatnn romantizm,sembolizm gibi akmlarn izlediler. Aruza ve fliir dilinin konuflma dilinden ayrzel bir sz varlna sahip olmas anlayflna bal kaldlar.

Servet-i Fnn topluluunun roman trndeki en baflarl temsilcisi Halit Ziya

(Uflaklgil)dr. En nemli romanlarndan Aflk- Memn(1900) Trk aile hayatnda-ki zlmeyi, Mai ve Siyah(1897) kendi kuflan hayal ve gerek arasndaki skfl-


SIRA SZDE

5

Taaflfluk- Talat ve Fitnat,edebiyatmzda Trkeyazlmfl ilk romandr.


24/224

mflln anlatr. Mehmet Raufun Eyll (1901) ise en baflarl psikolojik Trk ro-manlar arasndadr. Her iki romanc da dahil olmak zere Servet-i Fnn romanteknik zellikler bakmndan nceki kuflaklara gre ileri bir seviyede bulunsa da

dil bakmndan bir geriye gidifl sz konusudur.Bu dnemde yazan Hseyin Rahmi, Rza Tevfik, Mehmet Eminve Meh-met kifgibi sanatlar topluluun edeb anlayfln benimsememifllerdir. HseyinRahmi romanlarnda Ahmet Mithat slubunu gelifltirip srdrerek kendi mizahi di-lini bulmufl ve Trk edebiyatnn ilk byk natralist yazar olarak anlmfl, RzaTevfik tekke ve halk fliiriyle nefesler sylemifl, Mehmet Emin hece vezniyle hama-si fliirler syleyerek yeni bir r amfltr. Mehmet kif ise aruz vezninden vazge-meden realist ve toplumcu bir fliir kurmufltur. Servet-i Fnn dergisinin 1901dekapanmas ile II. Meflrutiyetin ilan arasnda yetiflen gen kuflak Fecr-i t ad al-tnda bir araya gelerek yeni bir hareket bafllatmak istemifllerdir (1909-1912). Sanatgrflleri bakmndan Servet-i Fnnculardan pek farkl olmayan bu genlerin en

nemli prensibi sanatn flahsi ve muhterem oluflu esprisiydi.kinci Meflrutiyete kadar daha ok kltr alanndaki alflmalarda grlen Trk-lk akm, bu tarihten sonra siyasal ve edeb bir boyut kazanmfltr. ttihat ve Te-rakkinin destekledii bir hareket olarak eflitli derneklerde faaliyet gsteren akm,edebiyat alannda (Servet-i Fnn dnemindeki Mehmet Eminin Trke fiiirlerki-tabndan sonra) ilk kfln Gen Kalemlerdergisindeki Yeni Lisan makale dizi-siyle yapar (1911). Mill edebiyat ad ilk kez burada kullanlr. Bu terim o gndenbu yana btn bir milletin edebiyat anlamnda deil de milliyeti edebiyat kar-fllnda kullanlagelmifltir. mer Seyfettin ve Ali Canipin baflnda bulunduu der-gi edebiyat dilinin sadeleflmesi konusunda etin tartflmalara giriflir. Harekete ZiyaGkalpin katlmasndan sonra ise hece vezni de mill vezin olarak savunulmaya

bafllanr. Bu hareketin etkisiyle yazan yazarlar dilde sadeleflmeyi salamfl, konufl-ma diliyle yaz dili arasndaki mesafeyi kapatmfllardr. Ayrca eserlerin konu vetiplerinde tekrar bir geniflleme daha grlmfl, stanbul dflna ynelik bir ilgi bafl-lamfltr. Mill edebiyat yazarlarnn ilgisini eken bir baflka konu tarih ve gelenek-lerdir. 1917den sonra gen flairlerin nemli bir blm fliirlerinde sade dili ve he-ce veznini kullanmaya bafllad. Bu dnemde ayrca Nayiler, Nevyunanlik gibi ka-lc ve etkili olmayan kimi oluflumlar da gzlenmifltir.

Cumhuriyetten nce fliir yaymlamaya bafllamakla birlikte modern Trk fliirinintemel tafllarndan birisi olan Yahya Kemal ise Fransz fliiri ile geleneksel Trk fliiriarasnda kendine zg bir fliir dili ve biimi oluflturarak adndan en ok sz ettirenflair olmufltur. Aruz veznini ve geleneksel fliirin imknlarn Batl bir bilinle mo-

dernize eden flairin eserlerindeki konuflma dilinin canll, mzikalite ve tarih bi-linci ile dikkati eker.

Mill Edebiyat Dneminin roman trndeki en nemli temsilcileri Halide EdipAdvar, Yakup Kadri Karaosmanolu, Reflat Nuri Gntekin olmufltur. Bu ya-zarlar ayn zamanda hem mill edebiyat hem de Cumhuriyet dneminin en ok se-

vilen ve okunan yazarlar arasndadr. Ksa sren mrne ok sayda hikye sdr-mfl olan mer Seyfettin, Refik Halit Karayise hikye trndeki yazlar ile ilkakla gelenlerdir.

Yeni Trk edebiyatnn en nemli zellikleri olarak hangi edeb zellikleri sayabiliriz?

Cumhuriyetten sonraki Trk edebiyatn iki dnem halinde ele almak mm-kndr: 1940a kadarki Atatrk Dnemi edebiyat, 1940tan sonra ise modern d-


SIRA SZDE 6


25/224

nem. lk dnemin en nde gelen flairleri arasnda Necip Fazl Ksakrekve Na-zm Hikmet Ran dikkati eker. Bunlarda baflka otuzlu yllarn sonlarna kadar he-ce vezninin nemli temsilcileri olarak edebiyat ortamnda etkili olan Ahmet Mu-

hip Dranas, Ahmet Kutsi TecerveAhmet Hamdi TanpnarFransz semboliz-mini izleyerek hece vezninin Trkedeki ritim baflarsn salamfllardr.Orhan Velive arkadafllarnn fliirde btn kurallar bir yana atmak slogan ile

bafllattklar Garip hareketi, Trk fliirinde yeni bir dnemin bafllangcn oluflturur.Bat edebiyatn efl zamanl bir biimde daha yakndan izleyerek fliiri fliir yapan ge-leneksel btn kurallar bir kenara brakmak arzusu, ayn zamanda fliirin konula-rn da en alelade fleylere kadar geniflletti. Garip hareketinin temizledii alan isekinci Yeni flairleri tarafndan doldurulacaktr. En nemli temsilcileri Ece Ayhan,Edip Cansever, Turgut Uyar, Cemal Sreya olan kinci Yeni flairleri, dnya lein-de modern bir fliir kurmufllardr. Dili fliirin temel malzemesi halinde grme bilinci,anlam karartmalar bu fliirin en nemli zelliklerindendir.

Bunlarn dflnda fliire 1930larn ortasnda bafllayan Fazl Hsn Dalarca,1940l yllardan bafllayarak saf Halet elebiyi, Attila lhan, 1950li yllardaBehet Necatigili de dnemin nde gelen flairleri arasnda saymak gerekir. k-fln kinci Yeni ile birlikte yapmfl olmakla beraber, fliir anlayfl kadar dnya gr-fl bakmndan da onlardan ayrlan Sezai Karako ise fliirlerinde genifl bir mede-niyet perspektifi oluflturmufltur.

fiiirini gelenek ve Bat edebiyatlarnn metinleri ile bireysel duyufl arasnda ku-ran Hilmi Yavuz, toplumcu sylemin gerilimini dizelerinin enerjisi haline getirensmet zelve adafl bireyin btn sorunlar yannda mistik ynelimlerini de flii-rinin anlam arkaplanna yerlefltiren Cahit Zarifolu Cumhuriyet dneminin ndegelen flairleri arasndadrlar. Bunlara lk Tamer, Enis Batur, Refik Durbafl,

Ebubekir EroluveArif Ayda eklenmelidir.Cumhuriyet Dneminde ayrca nemli roman ve hikye yazarlar da yetiflmifl-tir. Sabahattin Ali, Memduh fievket, Sait Faik Abasyank ilk dnemde,Tomris Uyar, Mustafa Kutlu, Rasim zdenren ikinci dnemde dikkati e-ken hikye yazarlarnn baflnda gelmektedirler. Roman trnde ise Peyami Sa-fa, Ahmet Hamdi Tanpnar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Yaflar Kemal,Ouz Atayve Orhan PamukCumhuriyet Dneminde yetiflen nemli sanatla-rn baflnda gelmektedirler.

Yeni Trk edebiyat uzun saylmayacak bir srede ok eflitli trlerde zenginbir edebiyat olarak varln srdrmektedir. Burada ancak genel bir hatrlatmaolarak belirli isimlerle anlan yeni Trk edebiyatnn temsilcileri elbette bunlardan

ibaret deil.



26/224


Edebiyat kavramnn tanmn, sanat ve bilim

olarak edebiyatn snrlarn ve alanlarn tan-yabilmek

Edebiyat duygu, dflnce ve hayallerin okuyu-cuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyan-

dracak flekilde dil araclyla ifade edilmesi sa-natdr.

Edebiyat ayn zamanda sz konusu sanat daln-da retilen eserlerin yap, biim ve ierik zellik-

lerinin, ortaya kfl koflullarnn, yazarlarn eserve okur karflsndaki, okurun eser karflsndaki

tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim

dallar ile iliflkilerinin belirli yntemlerle incele-nip arafltrld bilim dalnn addr.

Edebiyattaki deiflmelerin nedenlerini ve sonu-

larn aklayabilmek.

En genel erevede edebiyatn oluflmasn ve de-

iflmesini belirleyen etkenin ncelikle insan ile-tiflim ihtiyac olduu aktr. Edebiyatn niteliini

belirleyen bir baflka etkenin yazarn ait olduumilletin dnyaya bakfln, varlk algsn temel-

lendiren medeniyet dairesi olduu aktr.Bir memleketteki siyasal deiflmelerin edebiyat

hareketlerini etkiledii sk grlen durumlardan-dr. Bu ayn zamanda edeb devirlerin ismini debelirleyen etkenler arasndadr.

Edeb deiflimlerin nedenleri arasnda dikkati enok eken bir kavram da nesil kavramdr.

Bu etkenler bazen son derece karmaflk bir aoluflturduu gibi genellikle edebiyat tarihindeki

oluflumlarn da toplum hayatn ynlendirdii g-rlr. Ksacas karfllkl bir etkileflim ierisindeedebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktadr.

Trk edebiyatnn dnemlerini ve gemiflten bu-gne kadar geirdii srelerin ana izgilerini

ayrt edebilmek,

Trk edebiyat tarihinin kurucusu Fuat Kprl,edebiyat tarihini medeniyet tarihinin bir kolu ola-

rak kabul eder. Bu grflten yola karak geniflbir corafya ve uzun bir tarih ierisinde oluflmuflbulunan Trk edebiyatn, Trklerin medeniyet

evrelerine girifllerine gre snflandrmfltr. Bu-na gre Trk edebiyat ana dneme ayrlr:

1. slmiyet ncesi Trk edebiyat

2. slmi dnem Trk edebiyat3. Bat etkisindeki Trk edebiyat.

Bu ayrma gre Trklerin slmiyetten nceki

edebiyatlar en eski devirlerden 10. yzyla kadargeen sreyi kapsar. Bu dnemin alt dallarn a.

Szl edebiyatve b. Yazl edebiyatoluflturur.

Yeni Trk edebiyatnn oluflumunu salayan ta-

rihsel, sosyal ve kltrel geliflmeleri zmleye-

bilmek.

Yeni Trk edebiyat, Tanzimat Ferman ile Isla-

hat Fermannn ilanlarnn ardndan yaplan ye-

niliklerin getirdii toplumsal ve kltrel geliflme-

lerin etkisi altnda oluflmufltur. zellikle gazete-

lerin kmas, pek ok adafl okulun almasBatl bir eitim alan kuflan yeni bir edebiyata

ynelmesini salamfltr. Siyasal, sosyal ve klt-

rel dnemlerin bir sonucu olarak geliflen bu son

dnem Trk edebiyatnn ayn zamanda dnya-

ya almas anlamna da gelmektedir.

Bu dnem ierisinde meydana gelen edebiyat

hareketlerinin belli bafll zelliklerini ve sorunla-

rn aklayabilmek.

Yeni Trk edebiyatnn ilk dnemi olan Yeni-

leflme Dneminde birinci kuflan sanatlar,edebiyatn topluma ynelmesi ve dilin sadelefl-

tirilmesi gerektii grflnden hareket etmifller-

dir. Ancak onlarn fliirinde biim bakmndan

divan fliirinden byk bir farkllk grlmez.

kinci kuflakta ise gzellik ilkesini esas alarak

sanat iin sanat anlayflyla hareket etmifl; bii-

me nem verilmifltir.

Servet-i Fnun Dnemine gelindiinde eski b-

raklp, tmyle yeni ve Batl biimlere yne-

linmifltir.

Trklk akmnn kinci Meflrutiyetten sonraedebiyata yansmas mill bir edebiyatn ortaya

kmasnda nemli bir etken olmufltur. Dilde ya-

lnlaflma, hece lsnn yaygnlaflmas ve iflle-

nen konularda stanbul dflna ynelme Mill Ede-

biyat Dneminin dikkati eken zellikleri olarak

grnr.

Cumhuriyetin ilanndan sonraki Trk edebiya-

tnda 1940a dek byk lde hece lsnn

egemen olduu fliirimiz, daha sonra Garip ve

kinci Yeni ile modernist atlmlar yapmfltr. te

yandan romanda ve ykde de pek ok nemliyazar yetiflmifltir.

zet

1

A M A

2

A M A

3A M A

4

A M A

5

A M A


27/224


1. Trkiyede yaymlanan ilk resm gazete afladakiler-den hangisidir?

a. bret

b. Tercman- Hakikat

c. Hrriyet

d. Mecmua-i Fnn

e. Takvim-i Vekyi

2. Kadn retmen yetifltirmek zere alan ilk ret-men okulu afladakilerden hangisidir?

a. Mekteb-i Mlkiye

b. Darl-Muallimat

c. Hendesehne-i Berr-i Hmayn

d. Darl-Fnne. Mekteb-i Sultan

3. Trk edebiyatnn ana dnemleri belirlenirkenafladakilerden hangisi lt alnmfltr?

a. Trklerin yaflad corafyalar

b. Trklerin savafllar

c. Trklerin bilim ve sanattaki baflarlar

d. Girdikleri uygarlk evreleri

e. Dildeki deiflmeler

4. Edebiyat sanatnn dier gzel sanatlardan ayrlanen nemlizellii afladakilerden hangisidir?

a. Malzemesinin dil olmas

b. Edebiyatn insana hitap etmesi

c. fiiir trne sahip olmas

d. Konularnda toplumsal bir yn bulunmas

e. nsan psikolojisini yanstmas

5. Yeni yetiflen kuflaklarn Franszca renmesi ve Ba-t kltrn tanmasnda nemli rol bulunan Tercme

Odas ka senesinde kuruldu?

a. 1721b. 1734

c. 1826

d. 1821

e. 1831

6. lktarih Trk roman afladakilerden hangisidir?a. Turfanda m Yoksa Turfa m?

b. Sergzeflt

c. Cezmi

d. Karabibik

e. Vatan Yahut Silistre

7. Duygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda heyecan,

hayranlk ve estetik zevk uyandracak flekilde dil arac-

lyla ifade edilmesine dayanr tanm afladakilerden

hangisine aittir?

a. Edebiyat

b. Edebiyat bilimi

c. Edebiyat sanat

d. Literatr

e. lm-i edeb

8. Afladakilerden hangisi edebiyat bil iminin tan-

mdr?

a. Duygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda heye-

can, hayranlk ve estetik zevk uyandracak flekil-

de dil araclyla ifade edilmesidir.

b. retilen eserlerin yap, biim ve ierik zellikle-

rinin, ortaya kfl koflullarnn, yazarlarn eser ve

okur karflsndaki, okurun eser karflsndaki tav-

rnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim

dallar ile iliflkilerinin belirli yntemlerle incele-

nip arafltrlmasna dayanan bir bilim daldr.

c. Doa bilimleri ve sosyal bilimler arasnda yer

alan bir bilim daldr.

d. Edebiyat bir bilim olarak klasik snflandrmadanakl bilimlerin bir koludur.

e. retilen eserlerin yap, biim ve ierik zellik-

lerinin, ortaya kfl koflullarnn, okuyucuda he-

yecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak

flekilde incelenip arafltrlmasna dayanan bir

bilim daldr.

9. Edebiyat, Diltheyin snflandrmasna gre, aflada-kilerden hangisine girer?

a. Manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna.

b. Manevi bilimlerden modern bilimler grubuna.c. Modern bilimlerden sosyal bilimlere.

d. Modern snflamaya gre tarih bilimine.

e. Modern snflamaya gre sosyal bilimlere.

10. Genel erevede edebiyatn oluflumunu ve deifl-

mesini belirleyen en nemlietken, afladakilerden

hangisidir?

a. nsani iletiflim gereksinimi

b. Duygular gizleyememe

c. Dflnceleri paylaflma istei

d. nsanlar etkileme isteie. Baflkalarn dflndrme erei

Kendimizi Snayalm


28/224


1. e Yantnz yanlfl ise Yeni Trk edebiyatn ha-

zrlayan sosyal-tarihsel-kltrel zemin konusu-

nu gzden geiriniz.

2. b Yantnz yanlfl ise Yeni Trk edebiyatn ha-


nu yeniden gzden geiriniz.

3. d Yantnz yanlfl ise Trk edebiyatnn dnem-

leri konusunu gzden geiriniz.

4. a Yantnz yanlfl ise Edebiyatn tanm, snr,

alan konusunu gzden geiriniz.

5. d Yantnz yanlfl ise Yeni Trk edebiyatn ha-


nu yeniden gzden geiriniz.

6. c Yantnz yanlfl ise Yeni Trk edebiyatn ad-

landrma sorunlar ve dnemleri konusunu

gzden geiriniz.

7. c Yantnz yanlfl ise Edebiyatn tanm, snr,


8. b Yantnz yanlfl ise Edebiyatn tanm, snr,


9. a Yantnz yanlfl ise Edebiyatn tanm, snr,

alan konusunu yeniden gzden geiriniz.

10. a Yantnz yanlfl ise Edeb deiflmelerin neden-

leri ve sonular konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1

Edebiyatduygu, dflnce ve hayallerin okuyucuda he-

yecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak flekilde dil

araclyla ifade edilmesi sanatdr. Edebiyatayn za-

manda sz konusu sanat dalnda retilen eserlerin ya-

p, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya kfl koflullar-

nn, yazarlarn eser ve okur karflsndaki, okurun eser

karflsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve

bilim dallar ile iliflkilerinin belirli yntemlerle incelenip

arafltrldbilim dalnn addr.

Sra Sizde 2

Edebiyattaki deiflmeler, insan ihtiyalarn iletiflimin-

deki genel deiflmelere, yazarn mensup olduu ulusun

dnyaya bakfl asna, medeniyet dairesinin varlk alg-

sna, yeni felsef grfllerin ortaya kflna, sosyal ve si-

yasal hareketlere, kuflak atflmalarna, edebiyatn biim

ve ierikle ilgili teknik sorunlarna bal olarak, ksaca-

s hayatn ierisinde var olan ve olabilecek her trl et-

kinlikle iliflkili olarak gerekleflebilir.

Sra Sizde 3

Trk diliyle yazlmfl eserlerin oluflturduu edebiyata

Trk edebiyat denilir. Trk edebiyat, Trk milletinin

tarih sahnesine kflndan zamanmza kadar geen

sre boyunca yaflad ok genifl bir corafya ierisin-

deki blgelerde, farkl kltr ve medeniyet toplulukla-

ryla iliflkileri ile eflitlenmifl ve yzyllar boyu zengin-

leflerek bugne gelmifltir. Bu zaman ve corafya ieri-

sinde ortaya konan eserleri ve bu eserlerde ifadesini

bulan mill zevk ve dflnceyi ieren zengin bir ede-

biyatn addr.

Sra Sizde 4

Yeni Trk edebiyat, 1839da ilan edilen Tanzimat Fer-manndan nce ve sonra asker, siyasi, idar, sosyal ve

kltrel alanlarda meydana gelen bir dizi yenileflme ha-

reketinin bileflenidir. Btn bu faaliyetlerle karfllkl et-

kileflim ierisinde bu tarihten yaklaflk yirmi sene sonra

meyvelerini vermeye bafllamfl olan ve bugne kadar

devam eden bir edebiyat srecidir.

Sra Sizde 5

Yeni Trk edebiyatnn belli bafll dnemlerini yenilefl-

menin birinci ve ikinci kufla ile ara nesil ve Servet-i

Fnn topluluklarn ieren Tanzimat Dnemi; Fecr-iti, Milli Edebiyat ve eflitli bamsz yazarlardan olu-

Sra Sizde Yant AnahtarKendimizi Snayalm Yant Anahtar


29/224


flan Meflrutiyet Dnemi; Hecenin ikinci kufla ile ba-

msz birok yazar ve flairden oluflan Atatrk Dnemi-

ni ve Garip, II. Yeni gibi modern akmlarn bulunduu

adafl Trk edebiyatn ieren Cumhuriyet Dnemi

oluflturur.

Sra Sizde 6

Eski edebiyat reddederek Bat edebiyat modeline uy-

gun rnler verme istei yeni Trk edebiyatnn en

belirgin zelliidir. Eserlerde felsef, politik ve sosyal

konulara yer verilmesi, konuflma diline ynelen bir

slup, biimde ve ierikte yaplan pek ok deifliklik,

yeni edeb trler bu dnem edebiyatnn nitelikler i

arasndadr.

Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri, stan-

bul, Enderun Yaynlar.

Enginn, . (2006).Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan

Cumhuriyete (1839-1923), stanbul, Dergh Ya-

ynlar.

Korkmaz, R. (2004). Yeni Trk Edebiyat El Kitab

(1839-2000), Ankara, Grafiker Yaynlar.

Okay, O. (2005). Batllaflma Devri Trk Edebiyat,

stanbul, Dergh Yaynlar.

nal, M. (2008).Yeni Trk Edebiyat,Ankara, Aka

Yaynlar.

Pala, . (1998). Divan Edebiyat, stanbul, tken Ya-

ynlar.

Wellek, R. ve Warren, A. (1993), Edebiyat Teorisi,

(ev. . Faruk Huyugzel), zmir, Akademi Ya-

ynlar.

Yetifl, K. (2007). Dnemler ve Problemler Aynasn-

da Trk Edebiyat, stanbul, Kitabevi Yaynlar.

Yararlanlan Kaynaklar


30/224

Bu niteyi tamamladktan sonra;Yeni Trk edebiyatnn beslendii kaynaklar tanyabilecek,Yeni Trk edebiyat dneminde divan edebiyatna yaklaflmlar aklayabilecek,Bat edebiyatnn tannmasn salayan eviri etkinliklerini tanyabilecek,eviriler yoluyla gelen dflnce tarzlarn tanmlayabilecek,Halk edebiyatna ve konuflma diline ynelifli aklayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

erik Haritas

Edebiyatta kaynak Gelenek Bat edebiyat

eviri (Tercme) Edebiyat ve dflnce hareketleri Halk edebiyat

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Yeni Trk Edebiyatna

Girifl

YEN TRK EDEBYATININOLUfiUMUNDA VE GELfiMESNDEKAYNAKLANMA KONUSU

DVAN EDEBYATI: KAIfi VEBALANIfi

BATI EDEBYATI: YEN BRDNYAYI TANIMA VE ALGILAMASORUNLARI

Yeni TrkEdebiyatn BesleyenKaynaklar

2YEN TRK EDEBYATINA GRfi


31/224

YEN TRK EDEBYATININ OLUfiUMUNDA VEGELfiMESNDE KAYNAKLANMA KONUSU

Yeni Trk edebiyatnn oluflumu, edebiyatn kendi i sorunlarnn yan sra tarih-sel, sosyal ve kltrel birok etkenin karmaflk etkileflme srecinde gerekleflmifl-tir. Bu srecin en belirgin zellii Trk devlet ve toplumunun Batya yneliflidir.Bylece bir yandan Bat uygarlk birikimini dilimize ve kltrmze nakletmek ih-tiyac ortaya kmfltr, bir taraftan da artk ypranmfl olsa bile toplumsal bellektegl bir yeri bulunan gemifl ile iliflkiler bir sorun olarak halini almfltr. Bu sre,ayn zamanda Osmanl Devletinin kflnn hzland bir dneme denk geldiiiin deiflim ve btnyle yenileflme hareketleri sancl bir nitelik almfltr.

Batdan alnacaklar konusunda mill yarar gzetecek bir seici bilincin ve ge-miflten gelen kltrn yararl olanlarnn yenilenerek, ihtiyalara ve aa uyduru-larak gelifltirilmesinin yannda, artk braklmas gereken zelliklerin de dikkatliceayklanmasn salayacak soukkanl bir yaklaflmn bulunmas gerekiyordu. Bunakarfllk zellikle bafllang dneminde Batdan alnan fleylerin ok defa rastlantsalolduu izlenimi veren alflmalar yaplmfltr. Ayn flekilde edeb gelenei oluflturangerek divan fliirinden ve gerekse halk edebiyatndan ne flekilde yararlanlabileceikonusundaki tereddtl yaklaflmlar, uzun sre yeni Trk edebiyatnn beslenece-i kaynaklar konusunu bir sorun haline dnfltrmfltr.

OysaT. S. Eliotun da dedii gibi gelenek, sadece gemiflte olup bitmifl fleyle-rin belleklerimizdeki hatrasndan ibaret deildir; ayn zamanda her sanat kufla-

nn kendisini ispatlamak ve sz sahibi olabilmek iin hesaplaflmak zorunda ol-duu, bugn etkileyen bir birikimdir. Bu birikimle boy lflebilmek iin farklbir paradigmaya sahip olmak kadar gelenein sahip olduu yapy anlamfl olmakda gereklidir. Bu kavrayfl onun dnfltrlerek yararlanlmas gereken zellikleriile braklmas gereken gemifl dnemlere zg nitelikleri arasnda bir ayrm ya-pabilmeyi salayacaktr.

Btn alkantl ve gerilimli tartflmalara ramen yeni Trk edebiyatnn anakaynaktan beslendii grlmektedir. Tanzimattan sonra oluflmaya bafllayan ve ge-liflimini bugne kadar srdren Trk edebiyat, zaman ierisinde hem Bat edebi-

yatlarndan hem divan edebiyatndan hem de halk edebiyatndan yararlanarakretilen, bazen bunlarn bir sentezini yapan zgn eserlere sahip olmufltur. Bunla-

ra ayrca edebiyatla sk bir etkileflim ierisinde olan dier sosyal bilim alanlarnda-ki alflmalarn edebiyata yansmasn da eklemek gerekir. Ksacas rnek alnan

Yeni Trk EdebiyatnBesleyen Kaynaklar

Bat edebiyatlarn rnekalarak kurulan yeni Trkedebiy

yeni türk edebiyatına giriş

Documents