eski türk edebiyatına giriş; biçim ve Ölçü

TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2365

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1362

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi:B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

YazarProf.Dr. M.A. Yekta SARAÇ (Ünite 1-5)

EditörProf.Dr. Abdülkadir GÜRER

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme Sorumlular›Ö¤r.Gör. ‹lker Usta

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü

ISBN 978-975-06-1039-4

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 22.300 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ vi

Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler........................................................................... 2

G‹R‹fi .............................................................................................................. 3Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi ............................................. 3ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI ............................................................................... 4Adland›rma Sorunu ....................................................................................... 4Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak Kültür ....................................... 6Eski Türk Edebiyat›nda Dil ......................................................................... 7Eski Türk Edebiyat›nda fiiir ......................................................................... 10

Divan fiiirinin Dönemleri ....................................................................... 10Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi ......................................... 11Dönemin fiiir Kitaplar› ........................................................................... 12Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri ................................................... 14Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk ............................................................ 15Divan fiiirinde Muhteva ......................................................................... 17

Tabiat ‹le ‹lgili Unsurlar ............................................................................... 30Eski Türk Edebiyat›nda Nesir ...................................................................... 34Eski Türk Edebiyat› Tarihinin Bafll›ca Kaynaklar› ...................................... 35Özet................................................................................................................ 38Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 40Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 41S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 41Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 42

Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri veDört M›sral› Naz›m Biçimleri............... .................................. 44

G‹R‹fi .............................................................................................................. 45BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM B‹Ç‹MLER‹............................................... 46M›sra’ ve Beyt ................................................................................................ 46Kasîde ............................................................................................................ 47Gazel .............................................................................................................. 56Müstezâd........................................................................................................ 60K›t’a ................................................................................................................ 62Mesnevî .......................................................................................................... 64DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹.............................................................. 68Rüba’î ............................................................................................................. 68Tuyu¤ ............................................................................................................. 70Özet................................................................................................................ 72Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 74Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 75S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 75Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 75

Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar........... 76G‹R‹fi .............................................................................................................. 77

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

I. GRUP MUSAMMATLAR ............................................................................. 78Müselles ......................................................................................................... 78Murabba’ ........................................................................................................ 79Terbî’ ............................................................................................................. 80

fiark› ......................................................................................................... 80Muhammes .................................................................................................... 81Tahmîs............................................................................................................ 83Müseddes ....................................................................................................... 85Tesdîs ............................................................................................................. 86Müsebba’........................................................................................................ 87Tesbî’.............................................................................................................. 87Müsemmen .................................................................................................... 88Tesmîn ........................................................................................................... 89Mütessa’ ......................................................................................................... 89Mu’aflfler ........................................................................................................ 89Ta’flîr............................................................................................................... 90II. GRUP MUSAMMATLAR............................................................................ 90Terkîb-i Bend (= terkîb-bend)...................................................................... 90Tercî’-i Bend (= tercî’-bend) ......................................................................... 93Özet ............................................................................................................... 96Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 98Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 99S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 99Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 99

Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü ............................ 100

G‹R‹fi ............................................................................................................. 101TÜRK fi‹‹R‹NDE ARUZ.................................................................................. 101Aruzla ‹lgili Temel Kurallar ve Terimler ...................................................... 102

Aruza Göre Hece Türleri ........................................................................ 102Aruz ‹fllemleri ................................................................................................ 103Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler .................................................................. 109Aruz ‹fllemlerine Örnekler ........................................................................... 110Vezin Bulma Usulü ....................................................................................... 111Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler ................................................................ 112

Alfabetik S›raya Göre Aruz Vezinleri ..................................................... 113Cüzlerine Göre Aruz Vezinleri ............................................................... 113

Özet................................................................................................................ 122Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 123Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 124S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 124Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 125

Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye ....................... .. 126G‹R‹fi .............................................................................................................. 127ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ (II) ...................................................... 127Türk Edebiyat›nda Aruz Bahirleri................................................................. 127D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE............................................................................. 136Girifl................................................................................................................ 136

‹ ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar ........................................ 137Kafiye Sözcüklerinde Farkl›l›k................................................................ 138

Kafiye Harfleri ............................................................................................... 138Kafiye Türleri................................................................................................. 140

Harflerine Göre Kafiye Türleri ............................................................... 140Kafiyenin Birden Fazla Olmas›............................................................... 141

Kafiye Kusurlar› ............................................................................................. 141Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›lar ........................................................................ 142Özet ............................................................................................................... 148Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 149Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 150S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 150Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 150

‹ ç indek i ler v

Önsöz

Türk edebiyat›n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› kaynaklar›, yaklafl›k 1200 y›l-

l›k bir zaman diliminde meydana getirilmifl edebî ürünlerdir. Türk tarihinde bu on

iki yüzy›ll›k, oldukça uzun bir zaman dilimi içerisinde iki önemli dönüm noktas›

vard›r. Bunlardan biri, Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul et-

meleri, di¤eri de XIX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na

girmeleridir. Türk edebiyat› da baz› edebiyat tarihlerinde Türk tarihindeki bu iki

önemli dönüm noktas› dikkate al›narak; “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî

dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana

döneme ayr›lm›flt›r. ‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›n›n günümüze kadar ulaflan

yaz›l› ürünleri VII-IX. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca metinlerdir. ‹slâmî dö-

nem Türk edebiyat› ise, XI. yüzy›lda her bak›mdan örnek ald›¤› ‹slâmî dönem

‹ran edebiyat›n›n etkisinde do¤mufl, geliflmifl ve varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX.;

hatta, XX. yüzy›l bafllar›na kadar devam ettirmifl bir edebî dönemdir. Bu dönem

Türk edebiyat›n›, “‹slâmî dönem Do¤u Türk edebiyat›” ve “‹slâmî dönem Bat›

Türk edebiyat›” olmak üzere iki bafll›k alt›nda ele almak mümkündür. “‹slâmî dö-

nem Do¤u Türk edebiyat›”, tarihsel süreç içerisinde “Karahanl›”, “Harezm-Alt›nor-

da” ve “Ça¤atay” olmak üzere biri di¤erinin devam› niteli¤indeki üç edebî dille

meydana getirilmifl; Alî fiîr Nevâî (öl. 1501), Hüseyin Baykara (öl. 1505) ve Bâbür

(öl. 1530) gibi büyük temsilciler yetifltirmifl bir edebiyatt›r. “‹slâmî dönem Bat›

Türk edebiyat›” ise, XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› ‹mpara-

torlu¤u s›n›rlar› içerisinde varl›¤›n› XIX. yüzy›l ortalar›na; hatta, zay›flayarak XX.

yüzy›l bafllar›na kadar sürdürmüfl ve yüzlerce de¤erli sanatkâr yetifltirmifl bir ede-

bî dönemdir. Yaklafl›k alt› yüzy›l devam “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX.

yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ortalar›ndan

itibaren de yerini yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özellikle de

Frans›z edebiyat› etkisinde do¤arak geliflmeye bafllayan bu yeni dönem Türk ede-

biyat›, “yeni edebiyat” olarak adland›r›lm›fl; bu adland›rman›n do¤al sonucu ola-

rak “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”na da “eski edebiyat” ad› verilmifl; bu ad-

land›rma günümüze “eski Türk edebiyat›” olarak yans›m›flt›r. “Eski Türk edebiya-

t›” bugün, “divan edebiyat›”, “klasik edebiyat” ve “klasik Türk edebiyat›” gibi ad-

larla da an›lmaktad›r.

‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat› metinleri O¤uzlar›n konuflma dilinden do¤-

mufl bir yaz› diliyle meydana getirilmifltir. “Bat› Türkçesi”, “Bat› O¤uzcas›” ve “Tür-

kiye Türkçesi” gibi adlar verilen bu yaz› dilinin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”,

“Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osman-

l›ca” ya da “Osmanl› Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Zaman olarak bu ilk dönem

Anadolu Selçuklular› ve Beylikler ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l ortala-

r›na; yani, ‹stanbul’un fethine kadar uzanan kurulufl y›llar›n›; ikinci dönem de

XV. yüzy›l ortalar›ndan XX. yüzy›l bafllar›na kadar uzanan yaklafl›k befl yüz y›ll›k

bir zaman dilimini içine al›r.

Önsözvi

Gerek ‹slâmî dönem ‹ran, gerekse ayn› dönem Türk edebiyat›, naz›mda ve ne-

sirde Arap edebiyat› örnek al›narak meydana getirilmifl edebiyatlard›r. Bu dönem

‹ran ve Türk fliirinde büyük ölçüde Arap edebiyat›n›n naz›m biçimleri ile vezin ve

kafiye sistemi esas al›nm›fl; di¤er estetik esaslar› da yine Arap belâgati belirlemifl-

tir. Ancak söz konusu dönem Do¤u ve Bat› Türk edebiyatlar›nda esas al›nan ve-

zin ve kafiye ile di¤er estetik esaslar do¤rudan Arap edebiyat›n›n de¤il; s›n›rl› da

olsa birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl hâliyle Fars edebiyat›n›n vezin ve kafiye sis-

temi ile di¤er estetik esaslar›d›r.

“Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü” adl› bu kitab›n amac›, “‹slâmî dö-

nem Türk edebiyat›” metinlerini okuyup anlayabilmeniz ve bu metinler üzerinde

de¤erlendirmeler yapabilmeniz için gerekli donan›m› sizlere kazand›rmakt›r. Bu

amaç do¤rultusunda kitapta önce eski Türk edebiyat› hakk›nda k›sa ve özlü bilgi-

ler verilmifl; daha sonra da kitab›n as›l konusu olan naz›m biçimleri ve bu edebi-

yat›n vazgeçilmez ahenk ögeleri olan vezin ve kafiye konular› üzerinde üniteler

hâlinde ayr›nt›l› olarak durulmufltur. Bir sonraki yar›y›lda okuyaca¤›n›z “Eski

Türk Edebiyat›na Girifl: Söz Sanatlar›” adl› kitab›n›z›n konusu ise, klasik dönem na-

z›m ve nesrinin di¤er estetik esaslar›n› meydana getiren anlat›m biçimleri; yani, söz

ve anlam sanatlar›d›r. Ancak, eski Türk edebiyat› metinlerini okuyup anlamak için

bu iki kitapta verilen bilgilerin tek bafl›na yeterli olmad›¤›n›, program›n›zda yer

alan di¤er derslerle birlikte ilk dört yar›y›l programlar›n›zda yer alan Osmanl› Türk-

çesi derslerine verece¤iniz önemin ve gösterece¤iniz ilginin “‹slâmî dönem Türk

edebiyat› metinlerini okuyup anlayabilmek ve bu metinler üzerinde de¤erlendir-

meler yapabilmek” için en büyük yard›mc›m›z olaca¤›n› asla unutmay›n›z.

Baflar›l› bir ö¤renim dönemi geçirmeniz dile¤iyle…

Editör

Prof.Dr. Abdulkadir GÜRER

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eski Türk edebiyat›n›n Türk edebiyat› tarihi içindeki yerini belirleyebilecek,Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç içinde kullan›lm›fl olan ad-lar› s›ralayabilecek ve bu adlarla ilgili de¤erlendirmeler yapabilecek, Divan fliirini, geliflim çizgisini ve geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› dikkate ala-rak dönemlere ay›rabilecek ve genel özelliklerini s›ralayabileceksiniz.

‹çerik Haritas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

Eski Türk Edebiyat›naGirifl: Biçim ve Ölçü

• G‹R‹fi• ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI

1ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

Eski TürkEdebiyat›n›n GenelÖzellikleri ve Baz›Temel Bilgiler

• Edebiyyât-› kadîme • fii’r-i kudemâ • Havâs edebiyat›• Saray edebiyat›• Enderun edebiyat›• Edebiyyât-›

Osmâniyye• Osmanl› fliiri• Dîvân edebiyat›• Divan fliiri• Ümmet edebiyat›• Ümmet ça¤› Türk

edebiyat›• Klâsik edebiyat• Klâsik Türk

edebiyat›

• fiiir• Belâgat• Fesâhat• Me’ânî • Bedî’• Beyân• Dîvân• Mesnevî• Mecmû’a-i efl’âr• Mecmû’atü’n-ne-

zâ’ir• Mazmun• Mahlas• Tezkiretü’fl-flu’arâ• Din• Tevhîd

• Münâcât• Na’t• Mi’râciyye• Hilye• Mevlid• Allah• Melek• Peygamber• Tasavvuf• Aflk• Zâhid• Vâ’iz• Vahdet-i Vücûd• Nesir

G‹R‹fi

Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi Yeryüzündeki milletlerin edebiyatlar›, o milletlerin tarihsel süreç içerisinde geçir-dikleri din, dil, co¤rafya de¤ifliklikleri ve bu de¤iflikliklere ba¤l› olarak iliflkide bu-lunduklar› milletlerin uygarl›k, kültür ve edebiyatlar›n›n etkileri de dikkate al›na-rak birtak›m dönemlere ayr›l›r. Türk tarihinde de iki önemli dönüm noktas› vard›r.Bunlardan biri Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul etmeleri, di¤e-ri de XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na girmele-ridir. Türk edebiyat› da Türk tarihindeki bu iki önemli dönüm noktas› dikkateal›narak kimi yazarlarca “‹slamiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slamî dönem Türkedebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana döneme ayr›l-m›flt›r. Bununla birlikte Bat› uygarl›¤›n›n etkisine girildi¤inde Türk edebiyat›ndameydana gelen de¤ifliklik, ‹slam dairesine girildikten sonraki kadar derin ve kök-lü olamam›fl, belli bir oranda da olsa dinin etkisi bu dönem edebiyat›nda da varl›-¤›n› korumaya devam etmifltir.

Türklerin ‹slâmiyetle VIII. yüzy›ldan itibaren temas kurdu¤u kabul edilir. Top-luca ve yayg›n bir flekilde ‹slâmlaflma ise X. yüzy›lda görülür. ‹slâmî Türk edebiya-t›n›n ilk önemli eseri olan Kutadgu Bilig’in yaz›ld›¤› tarih 1069’dur. Bu eser Do¤uTürkçesi ile yaz›lm›flt›r. Do¤u Türk yaz› dili, tarihsel süreç içerisinde biri di¤erinindevam› olan üç edebî dil hâlinde varl›¤›n› sürdürmüfltür: “Karahanl›” (XI. yüzy›l),“Harezm-Alt›norda” (XII-XV. yüzy›llar) ve “Ça¤atay” (XV.-XIX. yüzy›llar). Do¤uTürkçesinin bir kolu da bünyesinde birtak›m O¤uzca (=Bat› Türkçesi) unsurlar dabar›nd›ran Memluk K›pçakças›d›r. Türklerin Suriye ve M›s›r’da meydana getirdik-leri bir edebî dil olan Memluk K›pçakças›, XV. yüzy›ldan sonra tamamen O¤uzca-laflm›fl ve ayr› bir edebî dil olma özelli¤ini yitirmifltir. Do¤u Türkçesi (=HakaniyeTürkçesi) Türk edebî dillerinden biri olup di¤er kolu olan Bat› Türkçesine göre da-ha önce edebî ürünler vermifltir. “Bat› Türkçesi”nin ilk dönemine “Eski Osmanl›-ca”, “Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Budönem, Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›-l›n ikinci yar›s›na kadar uzanan kurulufl dönemini içine al›r. Bu edebî dilin ikincidönemi ise “Osmanl› Türkçesi” olarak adland›r›lm›flt›r. Osmanl› Türkçesi, Osmanl›Beyli¤i’nin gittikçe güçlenerek Anadolu’da siyasi birli¤i sa¤lamas›ndan, özelliklede ‹stanbul’un al›nmas›ndan sonra bu kentin yeni bir bilim, kültür ve uygarl›k mer-

Eski Türk Edebiyat›n›nGenel Özellikleri ve Baz›

Temel Bilgiler

kezi hâline gelmesiyle geliflen ve Arapça ve Farsçadan al›nan kelimeler ve çeflitligramer yap›lar›yla anlat›m gücünü gelifltirerek XX. yüzy›l›n bafllar›na kadar varl›¤›-n› sürdüren oldukça geliflmifl bir yaz› dilinin, daha do¤rusu yüksek bir edebî dilinad›d›r. Bat› Türkçesinin bir kolu da “Do¤u Osmanl›cas›” da denen “Âzeri O¤uzca-s›”d›r. K›sacas› Osmanl› Türkçesi, Bat› Türkçesi dairesine dahildir. “Eski Türk Ede-biyat›” olarak adland›r›lan dönemin kuramsal olarak Köktürk, Uygur, Karahanl›,Harezm-Alt›norda, Ça¤atay, Memluk-K›pçak, Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤›edebiyatlar›n› ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›fl bütünedebî ürünleri kapsamas› gerekti¤i hâlde günümüzdeki kullan›m flekliyle “EskiTürk Edebiyat›”n›n Türk dili tarihi aç›s›ndan durdu¤u yer buras›d›r.

Eski Türk edebiyat›, Osmanl› döneminde ortaya konulan edebiyat ürünleriniesas almakla birlikte Osmanl› döneminde tek bir edebî gelenek bulunmamaktad›r.Farkl› özellikleri göz önünde tutarsak, bu dönemde varl›¤›n› sürdüren üç ayr› ede-bî anlay›fltan ve gelenekten söz etmek mümkündür:

1. Halk edebiyat› 2. Tasavvufî halk edebiyat› (=Tekke edebiyat›)3. Klâsik Türk edebiyat› (=Divan edebiyat›)Bu üç anlay›fl genel itibar›yla ayn› zaman diliminde canl›l›klar›n› sürdürmüfl-

tür. Eski Türk edebiyat› asl›nda bu üç anlay›fl› da kapsamakla birlikte, günümüz-de anlam alan› dar tutulmufl olup bu üç koldan sadece sonuncusunu ele al›r du-rumdad›r.

Eski Türk edebiyat›, günümüzdeki kullan›m flekline göre, Türk edebiyat›n›nXIII. yüzy›l sonlar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar olan sürecini kapsar.Osmanl› devletinin co¤rafyas› içerisinde, devletin siyasi geliflimine paralel olarakgeliflen, zenginleflen, devletin gerileme dönemlerinde bile yükseliflini sürdüren,Türk edebiyat› tarihi içerisinde belli bir dönemde tamamlanmakla birlikte günü-müzde bile etkileyicili¤ini koruyan bir edebî gelenektir. Bu edebiyat› gösterdi¤iözellikleri göz önünde tutarak flu flekilde tan›mlayabiliriz: Eski Türk edebiyat›,Türk edebiyat› tarihinin Osmanl› devletinin co¤rafyas›nda XIII. yüzy›l sonlar›ndabafllay›p XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar varl›¤›n› sürdüren, nazarî ve estetikesaslar›n› müflterek ‹slamî kültürden alan, örnek ald›¤› Fars edebiyat›n›n etkisi al-t›nda flekillenen, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin genifl bir oranda yer ald›¤›bir Türkçe ile eserlerini veren, sanatl› söyleyifli önde tutan, kuralc›l›¤›n ve gelene-¤in a¤›r bast›¤›, Türk edebiyat›n›n bir dönemidir.

Türk edebiyat›n› dönemlere ay›rarak eski Türk edebiyat›n›n bu dönemler içindeki yerinibelirtiniz.

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI

Adland›rma Sorunu‹ran edebiyat› etkisinde geliflen ve XIX. yüzy›l ortalar›na gelinceye kadar mükem-mel denilebilecek eserlerini vermifl olan “‹slamî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX.yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ikinci yar›s›n-dan sonra da yerini art›k yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özel-likle de Frans›z edebiyat› etkisinde do¤an ve geliflmeye bafllayan bu yeni dönemTürk edebiyat› edebiyyât-› cedîde (=yeni edebiyat) olarak adland›r›lm›flt›r. Bafl-lang›çta bu edebî anlay›fl› öncekinden ay›rmak için eskisine edebiyyât-› kadîme(=eski edebiyat) ya da bu dönemde yaz›lm›fl mensur (=düz yaz›) eserleri bir tara-

4 Eski Türk Edebiyat ›na Gi r ifl : Biç im ve Ölçü

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


1

fa b›rakarak fli’r-i kudemâ (=eskilerin fliiri) gibi adlar verilmifltir. Daha sonra buadlarla da yetinilmemifl; söz konusu edebiyat, onu yaln›zca toplumun belli kesim-lerine hitap eden bir edebiyatm›fl gibi gösteren havâs edebiyat› (=yüksek zümreedebiyat›), sarây edebiyat›, Enderun edebiyat›, edebiyyât-› Osmâniyye (=Os-manl› edebiyat›), Osmanl› fliiri, Divan edebiyat›, ümmet edebiyat›, ümmet ça-¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat›, klâsik Türk edebiyat› ve eski Türkedebiyat› gibi adlarla da an›lm›flt›r. Ancak “havâs edebiyat›”, “sarây edebiyat›” ve“Enderun edebiyat›” gibi adland›rmalar bu edebiyat›n, toplumun yaln›zca belli ke-simlerine hitap eden bir edebiyat olmad›¤›n›n bilimsel araflt›rmalar sonucunda ke-sin olarak kan›tlanmas›yla art›k tamamen terk edilmifltir.

Hammer Purgstall (öl. 1856) ve E. J. W. Gibb (öl. 1901) gibi Bat›l› araflt›rmac›-lar bu edebiyat için “Osmanl› edebiyat›” ve “Osmanl› fliiri” gibi adlar› kullanmay›tercih etmifller; Fâik Reflâd (öl. 1851), Abdülhalim Memduh (öl. 1866) ve fiehabed-din Süleyman (öl. 1885) gibi modern anlamda ilk yerli edebiyat tarihçileri de sözkonusu edebiyat için “edebiyyât-› Osmâniyye” tabirini kullanm›fllard›r. Fakat buadland›rmalar ayn› kuramsal ve estetik temellere dayanan Beylikler ça¤› Türk ede-biyat›n› göz ard› etti¤i ve Osmanl› dönemi Türk edebiyat›n› Türk edebiyat› tarihin-den ba¤›ms›z bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤i için do¤ru bir adland›rma olarak ka-bul edilmemifltir.

“Divan edebiyat›” ise, ilk olarak Ömer Seyfettin (öl. 1884) ve Ali Canip (öl.1967)taraf›ndan kullan›lm›flt›r. ‹lk bafllarda bu adla Osmanl› saraylar› ve konaklar›ndadüzenlenen “meclis” ve “divan”lara özgü bir “yüksek zümre (=havâss)” edebiyat›-n›n kastedildi¤i bilinmektedir. Ancak zamanla bu adland›rman›n gerçek nedeniunutulmufl ve bu ad›n söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlarda yazd›klar› fli-irleri “dîvân” ad› verilen kitaplarda toplam›fl olmalar›ndan hareketle verildi¤i gibibir yorum ortaya ç›km›flt›r. Bu edebiyata Divan edebiyat› ad›n›n verilmesinin as›lgerekçesinin yanl›fll›¤› üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yorum sonucunda or-taya ç›kan ikinci gerekçeyi kabul etmek de alt› yüz y›l sürmüfl bir edebiyat›n men-sur eserlerini ve birtak›m fliir formlar›n› yok saymak gibi bir sonucun ortaya ç›kma-s›na yol açmaktad›r. “Ümmet edebiyat›”, “ümmet ça¤› Türk edebiyat›” ve “‹slamîTürk edebiyat›” gibi adland›rmalar ise bafll›ca amac› sanat olan bu edebiyat› yaln›z-ca dinî birtak›m amaçlara hizmet eden bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤inden bilim-sel bir de¤er tafl›mamaktad›r. “Klâsik edebiyat” ve “Klâsik Türk edebiyat›” gibi ad-land›rmalar ise Fuat Köprülü(öl. 1966)’ye aittir. Köprülü, son araflt›rma ve incele-melerinde bu edebiyat›n “yüksek bir medeniyet dairesinde” kendi flartlar›nda vekendine has klâsik bir edebiyat oldu¤unu kabul ederek “klâsik edebiyat” ya da“klâsik Türk edebiyat›” olarak adland›r›lmas› gerekti¤ini ileri sürmüflse de bu dö-nem Türk edebiyat›nda Bat› edebiyatlar›ndaki klasisizm ölçütlerini arayanlar buedebiyatta söz konusu özellikleri göremedikleri için böyle bir adland›rmaya karfl›ç›km›fllard›r.

Bat› edebiyatlar› etkisinde do¤an ve geliflen Türk edebiyat›n› öncekinden ay›r-mak için bu yeni edebî anlay›fla “edebiyyât-› cedîde”; önceki edebiyata da “ede-biyyât-› kadîme” ad›n›n verilmifl oldu¤unu daha önce belirtmifltik. Bugün, XIII.yüzy›l sonlar›nda ‹ran edebiyat›n›n etkisiyle do¤an ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadarvarl›¤›n› sürdüren bu edebiyata “eski Türk edebiyat›” ad›n›n verilmesini, o dönem-de do¤an bu adland›rma ihtiyac›n›n günümüze bir yans›mas› olarak de¤erlendir-mek mümkündür. Günümüzde bu adland›rmalar›n bir k›sm› terkedilmifl; popüleryay›nlarda “Divan edebiyat›”, bilimsel yay›nlarda da ço¤unlukla “klâsik Türk ede-biyat›” ad› tercih edilir olmufltur. “Eski Türk edebiyat›” ise daha çok bilimsel bir s›-

51. Ünite - Eski Türk Edebiyat ›n ›n Genel Özel l ik ler i ve Baz› Temel Bi lg i ler

n›fland›rma gereksinimine cevap veren bir adland›rma olarak de¤erlendirilmekte-dir. Ancak böyle bir adland›rma ile “‹slamiyet öncesi” ve “‹slamî dönem” Türk ede-biyatlar›n› bir bütün hâlinde ve her yönüyle içine almas› gerekirken bugün yaln›z-ca “‹slamî Dönem Türk Edebiyat›”n›n Bat› Türkçesiyle meydana getirilmifl eserleri-nin bir k›sm› kastedilmekte; daha önce de belirtti¤imiz gibi, ayn› edebî anlay›fl› be-nimsemifl olan ‹slamî dönem Do¤u Türk edebiyat› bu adland›rman›n d›fl›nda tutul-maktad›r.

Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak Kültür Bugün eski Türk edebiyat› olarak adland›rd›¤›m›z edebî dönemin gerek naz›mdagerekse nesirde ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n› örnek ald›¤›, bu dönem ‹ran edebi-yat›n›n da kuramsal ve estetik olarak Arap edebiyat›n› esas ald›¤› bilinmektedir.Türklerden önce ‹slam dinini kabul etmifl olan ‹ranl›lar, naz›mda Arap fliirinin ve-zin (=ölçü) ve kafiye (=uyak) sistemini; bir tür “mensur fliir” olarak kabul edebile-ce¤imiz süslü nesirde (=nesr-i müsecca’) de ayn› edebiyat›n nesir anlay›fl›n› benim-semifllerdir. ‹ranl› flair ve yazarlar›n bu yeni dönem ‹ran edebiyat›n› meydana geti-rirken vezin ve kafiye d›fl›nda esas ald›klar› edebiyat kuram› da yine Arap “belâ-gat”idir. ‹ranl›lar›n bafllang›çta Arap edebiyat›n›n bütün esaslar›n› kabul etmifl olsa-lar da zaman içinde bu esaslar üzerinde birtak›m küçük de¤ifliklikler yapt›klar›,k›smen de olsa kendilerine özgü bir edebiyat kuram› gelifltirdikleri bilinmektedir.Dolay›s›yla ‹slamî dönem Türk edebiyat›n›n oluflum sürecinde Türk flair ve yazar-lar›n›n her bak›mdan örnek ald›klar› edebî esaslar, do¤rudan Arap edebiyat›n›nde¤il, birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl biçimiyle ‹ran edebiyat›n›n edebî esaslar› ol-mufltur. Bu üç edebiyat›n da esaslar›n› belirleyen ilk eserler Arap ve Fars dilleriyleyaz›lm›fl eserlerdir. Ancak Arap ve Fars dilleriyle yaz›lm›fl olan bu eserlerin birço-¤unun yazar›n›n Türk oldu¤u; örnek al›nan ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n›n oluflu-munda Türk flairlerin, yazarlar›n ve onlar› sürekli teflvik eden Türk hükümdarlar›nda önemli katk›lar› oldu¤u bilinmektedir. O hâlde ‹slâmî dönem Türk edebiyat›n›ndayand›¤› kuramsal ve estetik esaslar› yaln›zca Arap veya Fars edebiyat›na ait ede-bî esaslar olarak kabul etmek yerine, bunlar› her üç milletin ortak bilgi birikimiolarak de¤erlendirmek daha do¤ru bir yol olarak görünmektedir.

Klâsik dönem Türk flairleri eserlerini söz konusu kuram ve estetik esaslar ya-n›nda ortak bir kültür ve genifl bir bilgi birikiminden yararlanarak yazm›fllard›r. An-cak bu ortak kültür ve bilgi birikimi flairi ya da yazar› dar s›n›rlar içinde b›rakma-m›fl; aksine onlar›n fliire genifl bir bilgi ve kültür penceresinden bakabilmelerinisa¤lam›flt›r. Fakat bu kültür ve bilgi birikimi toplumun her kesiminin de¤il, ancakayd›n kesiminin sahip olabildi¤i, üst düzeyde bir kültür ve bilgi birikimidir. Birçokbilim dal›nda bilgi sahibi olmay›, Arapça ve Farsçay› okuyup anlamay›, hayata ta-n›kl›k etmeyi, dili elde bir hamur gibi flekillendirebilmeyi ve hayat› sevmeyi gerek-tiren bir kültürdür bu. Kökü bu milletin kendi hayat›na ve tarihine uzanan, amakendi dünyalar›na duyduklar› güven dolay›s›yla farkl› dünyalar›n kültürlerine ka-p›lar›n› kapatmayan bir anlay›fl› bar›nd›r›r. Bundan dolay› bu dönemin yak›n iliflki-de bulunulan iki medeniyet ve kültüründen, yani Arap ve Fars kültüründen aktar-malar ve etkilenmeler olmufl; bu etkiler fliire de yans›m›flt›r. Dönemin flair ve ya-zarlar› edebiyat› ilgilendiren her alanda bilgi sahibi olmak, Arapçay› ve Farsçay› budillerle yaz›lm›fl edebî eserleri okuyup anlayacak, hatta bazen bu iki dilde fliir ya-zacak kadar iyi bilmek zorundad›rlar.


Dönemin Türk flair ve yazarlar›n›n Arap ve Fars kültürünü ve bu iki milletinedebî anlay›fllar›n› bu derecede benimsemifl olmalar›n›n tarihî ve sosyal nedenlerivard›r. Bu nedenlerin bafl›nda ‹ran ve Arap milletleri ile olan din birli¤i gelmekte-dir. Bir di¤er önemli neden de Osmanl› devletinin kendine hedef olarak bölgeselbir güç olarak kalmay› de¤il, bir dünya devleti olmay› seçmifl olmas›d›r. Bunun içinde fethedilen topraklardaki farkl› milletlere ait kültürlere ve uygarl›klara düflman-l›k etmemifl, onlar›n kültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de¤erlerini zor-lamad›¤› sürece yararlanabilece¤i kadar yararlanm›flt›r. Nitekim ‹ran’la savaflan veSafevî Devleti’nin Anadolu’ya yönelik emellerini sona erdiren Yavuz Sultan Selim,savaflt›¤› halk›n diliyle fliir yazmakta bir sak›nca görmemifl, onun bu tutumu nekendi döneminde ne de daha sonra yad›rganm›flt›r. ‹ran edebiyat›n›n Türk edebi-yat› üzerinde bu derece etkili olmas›n›n bir baflka önemli nedenini de ‹ranl›lar›n ‹s-lâm dinini Türklerden yaklafl›k iki yüzy›l önce kabul etmifl olmalar›nda aramak ge-rekir. ‹slam dinini ‹ranl›lardan sonra benimsemifl olmalar›, Türklerin birçok konu-da oldu¤u gibi sanat anlay›fl›nda da onlar› örnek almalar›na yol açm›fl; bu da Türkve Fars flairlerinin ayn› edebiyat derslerini görerek ve ayn› kitaplar› okuyarak ye-tiflmeleri sonucunu do¤urmufltur. Buna ‹ranl›larla olan komfluluk iliflkilerinden do-¤an kültürel yak›nlaflmay› ve ‹ran topraklar›n›n uzun y›llar Türk egemenli¤i alt›n-da kalm›fl olmas› gibi etkenleri de ilave edersek, Türk flairlerinin, iki yüz y›l öncebafllam›fl olan ‹ran edebiyat›n› örnek alm›fl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir.Bütün bu sebepler Divan flairlerinin dahil olduklar› medeniyet dairesindeki di¤ermilletlerle ayn› kültür zemininde fliir söylemeleri sonucunu do¤urmufltur. Bu müfl-terek kültür zemininin yan› s›ra mahallî unsurlar ve Türk milletinin hayat› ve insa-n› kendisine özgü yorumlay›fl tarz› da bu fliirin kültür zemininin oluflmas›ndaönemli bir role sahiptir.

Klâsik dönem Türk flair ve yazarlar›n›n Arap-Fars kültürünü ve bu uluslar›n edebî anlay›fl-lar›n› bir bütün hâlinde benimsemelerinin tarihsel ve sosyal nedenleri hakk›nda bilgi ve-riniz.

Eski Türk Edebiyat›nda Dil Türkler, ‹slam dinini kabul ettiklerinde yeni bir din ile birlikte bu dinde önemli biryer tutan Arapça ile de karfl›laflm›fllard›r. Dinî metinlerin anlafl›lmas› için bu dilin bi-linmesi, dinî kavramlar›n karfl›l›klar› tam olarak kullan›lan dilde bulunmad›¤› için budilden aktar›lmas› ve nihayet ibadet için bir baflka dilde yaz›lm›fl olan Kur’ân-› Ke-rim’in okunmas› ve anlafl›lmas› lâz›md›. Bu kaç›n›lmaz olarak Arapça ile temas› do-¤urdu. Bununla birlikte ‹slâm kültürü ve sanat› ile olan yayg›n ve sürekli iliflki ‹ranyoluyla olmufl, sözünü etti¤imiz iliflki de sanat ba¤lam›nda büyük ölçüde Fars diliüzerinden olmufltur.

Türk edebiyat›, toplum yaflant›s›yla da ba¤lant›l› olarak, ‹slamdan önce sözlübir edebiyat fleklinde idi. Türkler ‹ranl›larla kültürel temasa geçtiklerinde karfl›la-r›nda âhenkli bir fliir dili ve klâsikleflmifl bir edebiyat buldular. Böylece ‹slamlaflt›k-tan sonraki dönemde bir taraftan ‹ran co¤rafyas›ndaki Türk devlet idarecileri bu dilile meydana gelen edebiyat› desteklemifl; di¤er taraftan Türk flairleri XII ve XIII.yüzy›llarda fliirlerini Farsça yazm›fllard›r. ‹slam dinini kabul ettikten sonra Türk ve‹ranl› bilginlerin farkl› bilim dallar›nda eserlerini Arapça yazd›klar›, ‹ranl›lar›n sözvarl›¤› itibar›yla önemli miktarda Arapça kelimeyi kendi dillerine ald›klar›, Türkle-rin edebiyatlar›n› ‹ranl›lar›n oluflturdu¤u estetik yap› üzerine bina ettikleri, bunun-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

la birlikte ‹ranl›lar›n bu estetik yap›y› Arapça eserlerin etkisi ile flekillendirdikleri,fakat bu Arapça eserlerin pek ço¤unun da Türk yazarlarca kaleme al›nd›¤› görül-mektedir. Bilim, kültür ve sanat alan›ndaki bu geçifllerin ve etkileflimlerin bu den-li s›n›rs›z bir flekilde olmas›n› içine girilen medeniyet anlay›fl›n›n insana ve dünya-ya bak›fl tarz› ile iliflkilendirmek gerekir.

Divan fliirinin ve bu dönemde ortaya konulmufl olan di¤er eserlerin dili, Türk-çenin as›rlar süren bir geliflim sonucunda ulaflt›¤› olgun ve eriflkin bir düzeyi gös-termektedir. Dilin bir toplumun geçmiflinden tafl›d›¤› kültürel de¤erleri sunma, bumiras›n tafl›y›c›s› olma gibi bir özelli¤i vard›r. Bunun yan› s›ra dilin geliflimi ve sözvarl›¤›n›n de¤iflimi, toplumun yaflad›¤› co¤rafi mekân, o toplumun dünyay› kendi-ne özgü alg›lay›fl biçimi, uygarl›k düzeyi, günlük hayatta ihtiyaç duydu¤u alanlar,kulland›¤› araçlar ve benzeri hususlarla da do¤rudan iliflkilidir. “Orta Asya’da kom-flular›yla oldukça s›n›rl› iliflkileri olan Türk toplumunun dili de bu duruma uygunolarak oldukça saf ve millidir. Yabanc› kültürlerle iliflki kuruldu¤u Uygur dönemimetinlerinde yeni dinî kavramlar› karfl›lamak üzere birçok yabanc› kelimenin ithaledildi¤i görülür. Köktürkçede dünya görüfl ve medeniyet türüne uygun olarakmaddi âlem ve devlet teflkilat›yla ilgili kelimeler ço¤unluktad›r. Yerleflik kültüregeçen Uygurlarda flehir kültürüyle ilgili maddi kelimeler ve daha ziyade dinî vemanevi âleme ait unsurlar hâkimdir. ‹slamî Türk edebiyat›n›n ilk verimlerinde ya-banc› kelime say›s›n›n oldukça s›n›rl› olmas›na karfl›l›k zaman ilerledikçe durumTürkçe kelimelerinin aleyhine ifllemeye bafllam›flt›r. Al›nan kelimelere bak›ld›¤›ndabunlar›n ço¤unlukla gerçek bir ihtiyaca cevap verdi¤i görülür. Mesela ‹talyancadanal›nan kelimeler daha çok gemicilikle ilgilidir. Dinî terimlerin Arapça, edebî olan-lar›n ise Farsçadan al›nmas› yine ayn› prensibe dayan›r.” (Okuyucu, 2004: 135).

Dilin kelime kadrosunun genifllemesi, üslûbunun farkl›laflmas›, cümle yap›-lar›n›n daha birleflik hâle gelmesi Osmanl› Devleti’nin büyümesi, askerî ve ida-ri alanlardaki ihtiflam› ile do¤rudan iliflkilidir. Bafllang›çta Arapça eserler istin-sah (=kopya) edilirken, daha sonralar› bu dille eserler verilmeye bafllanm›flt›r.Gerçeklefltirilen fetihler yaz› diline de yans›m›fl; gurur ve büyüklük duygusunuyans›tan ifadeler, s›fatlar gittikçe yayg›nl›k kazanm›flt›r. Bu durum ilk olarakresmî yaz›flmalarda kendisini göstermifl, daha sonra yayg›nlaflm›flt›r (Okuyucu,2004: 137).

Arapça ve Farsçan›n Türkçe üzerindeki etkileri farkl› alanlarda olmufltur. Arap-ça daha çok devrin ö¤retim kurumlar› olan medreselerde, Farsça ise sanat ve ta-savvuf çevrelerinde etkili olmufltur. Fakat bu çevreler asl›nda birbirinden bütünüy-le kopuk de¤ildir. Medreselerin müfredat programlar› incelendi¤inde Arap edebi-yat› bilgi ve teorisine ve bu sahan›n temel eserlerine önemsenerek yer verildi¤igörülmektedir. Ancak Farsça ve Fars edebiyat› ile ilgili eserler okutulmad›¤› hâlde,bu dil o dönemde kendili¤inden ve Arapçaya göre daha tabii bir flekilde etki saha-s› oluflturmufl, hatta Arapçaya göre toplumda daha çok yayg›nlaflm›flt›r. Model ola-rak görülen Fars edebî dilinin etkin olmas›yla Arapça söz varl›¤›n›n bir k›sm› Farsdili üzerinden dilimize yerleflmifltir.

Divan fliirinin söz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça sözcük say›s› san›ld›¤›ndan da-ha azd›r. Örnek olarak “yüz” kelimesinin yan› s›ra Farsçadan gelen “dîdâr, çehre,rû” ve Arapçadan gelen “vech” kelimeleri de fliirde kullan›lm›fl, fakat bunlar›n herbiri her zaman birbirinin yerini tutacak flekilde metinlerde yer almam›flt›r. Kald› ki,Türkçeye geçen birçok kelime ait oldu¤u dildeki anlamlar›yla kullan›lmam›fllar, budilde yeni anlamlar kazanm›fllar ya da bir k›s›m anlamlar›n› yitirmifllerdir. Divan fli-


irinde kullan›lan yabanc› kelime say›s›n›n dönemden döneme ve flairden flairefarkl›l›k gösterdi¤i görülmektedir. Bu oran XV. yüzy›lda daha az iken sonraki dö-nemlerde artm›flt›r. Zamanla dilin aruz ile uyum sa¤lamas›n›n da etkisiyle ortak te-malar, ayn› flekillerle, fakat daha milli bir üslûp ile ifade edilmeye bafllanm›flt›r. Zi-ra dilin söz varl›¤›, o dilin ve o dil ile ortaya konulan edebiyat ürünlerinin milliolup olmad›¤›n› tek bafl›na belirleyen bir ölçüt de¤ildir.

Divan fliirinde günümüzde kullan›lmayan sözcüklerin çoklu¤u onun anlafl›lma-s› konusunda san›ld›¤› gibi afl›lamayacak bir engel de¤ildir. fiiir dilinin kap›s›n›nokuyucuya aç›lmas› Arapça ve Farsça sözcüklerin bilinmesine de¤il, bu fliirin me-cazlarla yüklü dilinin kavranmas›na ba¤l›d›r. Divan fliirinde s›kça geçen “aflk”,“sevgili”, “meyhane”, “içki”, “sarhoflluk” gibi kavramlar, tasavvufun da etkisiyle,genellikle mecazî anlamlar›yla ele al›n›r. Bundan dolay› da dine sayg›n›n son de-rece önemli oldu¤u o dönemin toplumunda fleyhülislâmlar, devlet adamlar›, hattasultanlar bile mecazlarla örülü bu dil ile flaraptan, meyhaneden sürekli bahsetmifl-ler, bir güzelin kulu kölesi olduklar›n› ifade etmifllerdir.

fiiir dilinin bir di¤er özelli¤i de bu dilin söz ve anlam sanatlar› ile örülü olmas›-d›r. Bu fliirde tema do¤rudan de¤il, mecazl› bir dille anlat›l›r. Bu mecazl› anlat›mda fliirin ilk anlam›ndan öte bu anlam›n çözülüflüyle ortaya ç›kan ikinci bir anlamkatman›n›, hatta ayn› flekilde üçüncü bir katman› var k›lmaktad›r. Divan fliirinin di-li yo¤un ve süslü bir dildir. Do¤rudan anlamla iliflkili sanatlar ve sözü ses bak›m›n-dan süsleyen sanatlar, fliirlerin çözümlenmesinde ve yorumlanmas›nda do¤rudanveya dolayl› olarak önemli rol üstlenirler. Divan fliirinin “kal›c› eserler” vermifl ol-mas›nda bu sanatl› söyleyiflin büyük etkisi vard›r.

Özellikle kelime varl›¤› bak›m›ndan bu edebiyat›n dilinin kulland›¤›m›z dildenbüyük farkl›l›k gösterdi¤i bir gerçektir. Her dönemin dil anlay›fl›n›n o dönemin si-yasi ve ekonomik flartlar›yla, bilim dallar›ndaki düzeyiyle de iliflkili oldu¤u, ogünkü toplum hayat›n›n ve anlay›fl›n›n, dünya görüflünün de bunda pay› oldu¤ubilinmektedir. Bu meselenin bir yönüdür. Di¤er yönü de dilin sürekli geliflen can-l› bir varl›k oldu¤u gerçe¤idir. Milletimizin bundan befl alt› yüzy›l önceki bir dö-nemde kulland›¤› dilin söz varl›¤›n› anlamakta güçlük çekmemiz bu aç›dan tabii-dir. Bu durum sadece bize özgü de de¤ildir. Dilin de¤iflmeye ve geliflmeye aç›kdo¤as›, günümüzde baflka milletlerin önüne de kendi klâsiklerini anlamada bü-yük güçlükler koymufltur. Fakat dilin bu özelli¤i, bizim d›fl›m›zdaki milletleri ken-di edebiyatlar›n›n büyük isimlerinden birisini unutmak ya da onu sadece edebi-yat tarihlerinde hat›rlamak gibi bir durum içine düflürmemektedir. Dolay›s›yla buedebiyat›n ürünlerinin anlafl›lmas› güçlü¤ünü do¤uran dil engelini, o dönem flairve yazarlar›yla aram›zda afl›lmas› mümkün olmayan bir engel olarak görmemeklaz›md›r.


Eski Türk Edebiyat›nda fiiir

Divan fiiirinin Dönemleri Bugün “Eski Türk Edebiyat›” ad› alt›nda Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤› ve Os-manl› Dönemine ait “halk edebiyat›” ve “tekke edebiyat›” d›fl›nda kalan ve “klâsikTürk edebiyat›” ad› da verilen edebî anlay›flla meydana getirilmifl bir edebiyat kas-tedildi¤ini daha önce belirtmifltik. Bu edebiyat her yönüyle örnek ald›¤› ‹ran ede-biyat›n›n ve ‹slamî Dönem Do¤u Türk edebiyat›n›n etkisi alt›nda XIII. yüzy›l son-lar›nda Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› Döneminde usta flair ve yazarlar elinde dev-letin siyasi, kültürel ve ekonomik geliflimine paralel olarak kendi geliflimini sürdür-müfl; hatta devletin gerileme dönemlerinde bile naz›mda ve nesirde mükemmel ör-neklerini vermeye devam ederek XIX. yüzy›l ortalar›ndan itibaren mükemmelli¤eulaflan her sanat ak›m› gibi art›k tarihe mal olmufl bir edebiyatt›r. Bu edebiyat› ge-liflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önündebulundurarak bafll›ca üç döneme ay›rmak mümkündür:

1. Oluflum Dönemi: XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan XIV. yüzy›l sonlar›na kadar de-vam eder. Dönemin önemli temsilcileri, Âfl›k Pafla (öl.1333), Gülflehrî (öl.XIV.yy.), fieyho¤lu Mustafa (öl. 1401?), Ahmedî (öl. 1413) ve fieyhî (öl. 1431?) gi-bi flairledir.

2. I. Klâsik dönem: XV. yüzy›l›n ilk y›llar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadardevam eder. Ahmed Pafla (öl. 1496), Necatî (öl.1509) ve Zâtî (öl.1546) gibiflairlerle olgunluk kazanmaya bafllad›¤›; Fuzulî (öl.1556), Bakî (öl.1600),


BELÂGAT

Belâgat, bir düflünce ya da duygunun yerinde ve zaman›nda manas› en aç›k flekil-

de ve ak›c› bir dille ifade edilmesidir. Belâgat kitaplar›nda sözün fasîh (=aç›k, anla-

fl›l›r ve ak›c›) olmak flart›yla muktezâ-y› hâl ve makam denilen (a) söyleyenin, (b)

söze muhatap olan›n, (c) dile getirilecek düflünce, duygu ve hayalin durumuna uy-

gun flekilde söylenmesi olarak tan›mlan›r. “Muktezâ-y› hâl ve makam”, laf›zlar›n

gösterdi¤i anlamlar›n belirlenmesi ve anlafl›lmas›nda da önemlidir. Çünkü dilde ay-

n› kelime farkl› ba¤lamlarda farkl› anlamlar kazanabilir. Söz söylenilmesi gereken

durumlar, ifade edilecek duygu ve düflünceler say›s›z ve birbirinden farkl›d›r. Ayr›-

ca, bunlar› ifade edecek flahs›n önünde de kendisinin ve karfl›s›ndakinin fikrî, zihnî

ve psikolojik hâline, e¤itim durumuna göre de¤iflen ve çeflitlenen çok farkl› seçenekler

vard›r. Söz, ifadesi kastedilen tek bir manay› birden fazla flekilde dile getirebilir. Ma-

nan›n bu seçeneklerden kendisine en uygun olan›yla birleflmesi sonucu belâgat ger-

çekleflir. Belâgat için öncelikli flart fesâhattir. Fesâhat ilgisini daha çok lafz›n (tek

veya ibare hâlinde) niteliklerine yöneltir; belâgat ise tek tek laf›zla ilgilenmez, cüm-

ledeki kelimeleri birlikte ifade ettikleri mana ile ele al›r. Daha sonra da bu ilgisini bü-

tün metne yayar. Di¤er bir ifade ile cümle ögeleri aras›ndaki iliflkiye yöneltti¤i dikkat

tek bir cümlede kalmaz, o metindeki di¤er cümlelere ve onlar›n ögelerine de uzan›r.

Belâgatin terimlerinden ve kurallar›ndan bahseden bilim dal›na “Belâgat ilmi” de-

nir. Belâgat bir ilim olarak üç k›sma ayr›l›r: Meânî, beyân ve bedî’. “Me’ânî” sözün

duruma uygun bir flekilde nas›l ifade edilece¤ini, “beyân” bir maksad›n birbirinden

farkl› usullerle ne flekilde dile getirilece¤ini, “bedî” ise maksad› ifadede yeterli olan sö-

ze mana ve âhenk aç›s›ndan güzellik verme yollar›n› gösterir.

Belâgatin as›l anlam›“ulaflmak, bir fleyin sonnoktas›na eriflmek,olgunlaflmak”t›r.

Nev’î (öl.1599), Hayalî (öl. 1557) ve Tafll›cal› Yahya (öl.1582) gibi flairlerlede Türk edebiyat›n›n ‹ran edebiyat› etkisinden k›smen de olsa kurtularakart›k kendi iç geliflimini tamamlay›p özgün eserlerini vermeye bafllad›¤› birdönemdir.

3. II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na ka-dar devam eder. ‹ran edebiyat›ndaki üslup farkl›laflmas›n›n etkisiyle özellik-le fliirde yo¤un olarak yeniden bu edebiyat›n etkisi alt›na girdi¤i bir dönem-dir. Sebk-i Hindî (=Hind üslubu) ad› verilen bu edebî ak›m›n Türk edebiya-t›ndaki önemli temsilcileri Fehîm-i Kadîm (öl. 1647), Nâ’ilî (öl. 1666), Ne-dîm-i Kadîm (öl.1670), Nef’î (öl. 1635) ve fieyh Gâlib (öl.1799)’dir.

Yüzy›llar süren bu edebî anlay›fl›n ve onun pek çok kural›n›n Bat› uygarl›¤› et-kisi alt›nda do¤an ve flekillenmeye bafllayan edebiyatta da canl›l›¤›n› ve etkisinisürdürdü¤ü bilinmektedir. Hatta Cumhuriyet dönemi fliirinde bile bu edebiyat›nbirtak›m izlerini aç›kça görmek mümkündür. Hâlâ etkileyicili¤ini koruyan, anlamve ses mükemmelli¤ini yakalam›fl, as›rlardan sonra bile günümüzün kültürlü ça¤-dafl insan›na söyleyece¤i ve tatt›raca¤› zevkler bulunan bu edebiyat›n dilinin a¤›rve süslü olmas›, farkl› bir kültürel zeminde farkl› bir dünya görüflünü yans›tmas›onun Türk milletinin edebiyat› olma niteli¤ini ortadan kald›rmaz. Halit Ziya Uflak-l›gil’in dedi¤i gibi, “Divan edebiyat›, Tanzimat edebiyat›, bunlar›n hiçbirisi Türkkayna¤›ndan do¤mufl olmak temel tafl›n› kaybetmemifllerdir.”

Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› gözönünde bulundurarak ayr›ld›¤› dönemler ve bu dönemlerin önemli temsilcileri hakk›ndabilgi veriniz.

Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi Osmanl› dönemi Türk toplumunda fliirin ne ifade etti¤ini anlamak, ancak bu top-lumda fliir ve flaire verilen önemin anlafl›lmas›yla mümkündür. Bu toplumda herzaman en üst düzeyde takdir gören sanat ve sanatkârlar aras›nda fliir ve flairin özelbir yeri olmufltur. Osmanl› toplumunda padiflahtan sadrazama, vezirden bilim ada-m›na, çeflitli devlet görevlilerinden farkl› meslek gruplar›na kadar fliir söyleme vefliirden zevk alma o toplumun ortak zevkleri aras›nda yer alm›flt›r. Sürekli savaflmeydanlar›nda bulunmufl birçok padiflah›n ayn› zamanda dönemlerinin önemli fla-irleri aras›nda yer alm›fl olmalar› da bunu aç›kça göstermektedir. Kendisini elindek›l›ç yerine bir gülle resmettiren Fatih Sultan Mehmet, sanat zevki yüksek bir pa-diflah ve döneminin baflar›l› flairlerindendir. Yine Fatih’in veziri Mahmut Pafla(öl.1474), Divan’› günümüze kadar ulaflm›fl bir divan flairidir. Yavuz Sultan Selim,Türkçe yan›nda Farsçayla da edebî de¤eri yüksek fliirler söyleyebilecek güçtebaflar›l› bir flairdir. Kanûnî Sultan Süleyman, Divan edebiyat›n›n en fazla fliir yaz-m›fl flairlerindendir. Bu flair sultanlar sadece payitaht (=baflkent)lerde fliir ve sanat-la ilgilenmemifller; hayatlar›n›n önemli bir bölümünü geçirdikleri seferlerde de fliirve sanatla u¤raflm›fllar; sefere ç›kt›klar›nda yanlar›na bilginler ve sanatkârlar› da al-m›fllard›r. Tarihî kaynaklar flair padiflahlar›n, flehzadelerin, vezirlerin, dönemin bi-lim kurumlar› olan medrese hocalar›n›n ve devlet adamlar›n›n fliirlerinden örnek-lerle doludur.

Padiflahlar› flair olan bir devletin devlet adamlar›n›n, bürokratlar›n›n da fliirle,edebiyatla ilgilenmifl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir. Bundan dolay› flairlik vesanatkârl›k devlet kademelerinde yer alan liyakat sahibi kiflilerin ilerlemelerinderol oynayan en önemli etkenlerden biri olmufltur. Bürokraside ve bilim alan›nda


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

pek çok kiflinin, yazd›klar› fliirleri padiflahlara, devlet adamlar›na ya bizzat onlar›nhuzurunda okumalar› ya da bir vesile ile göndererek sunmalar›n›n sebeplerindenbiri de budur. Devlet, di¤er hizmetleri ve yeteneklerinin yan› s›ra onlar›n bu yön-lerini de dikkate alm›fl, bu kiflileri ödüllendirmifl böylece toplumda fliirin, flairin vesanat›n yeri devlet eliyle yüceltilmifltir. Baflar›l› flairlere devlet taraf›ndan maafl ba¤-land›¤› devrin tarihî kaynaklar›ndan olan “in’amât (=ba¤›fllar)” defterlerinde ve“flu’arâ tezkireleri”nde görülür. Ayr›ca II. Bayezid’in kendi dönemindeki flairlerdenfliir yazmalar›n› istemesi ve yaz›lan fliirlere fliirin derecesine göre ödül vermesi deyine bu dönemde fliire ve sanatkâra verilen önemin bir göstergesidir. Bununla bir-likte sunduklar› fliirler karfl›l›¤›nda ödül alan, makam› yükseltilen, maafl ba¤lananflairlerin ço¤unun asl›nda devlette bir görevi bulundu¤u ya da bir meslek sahibi ol-duklar›n› hat›rlamak, sanatla ilgilenmenin o dönemin bürokrasisinde ve toplumhayat›nda ne kadar önemli oldu¤unu da göstermektedir.

fiu’arâ tezkirelerinde yer alan birtak›m bilgilerden yola ç›karak Osmanl› döne-mi flairlerinin fliir ve edebiyatla ilk kez aile çevresinde tan›flt›klar›n› söylemek müm-kündür. Ayr›ca her aflamadaki e¤itim ö¤retim kurumlar›n›n dersleri aras›nda ede-biyatla ilgili olanlar›n a¤›rl›kl› olarak yer ald›¤›; hatta Miftah Medreselerinde oldu-¤u gibi yüksek ö¤retim sisteminin baz› aflamalar›na o dönemde okutulan edebiyat-la ilgili teorik eserlerin ad›n›n verildi¤i görülmektedir. Bu, o dönemde e¤itim ö¤re-timde edebiyat›n tuttu¤u yerin önemini göstermektedir.

Divan flairlerinin meslek gruplar› ve yetifltikleri bölgelerle ilgili olarak flairlerinhayatlar› ve eserlerinden örnekler veren “fluara tezkireleri” üzerinde yap›lan bilim-sel çal›flmalar ve istatistiksel bilgiler flunu göstermektedir: Bu kaynaklarda geçen3000 civar›ndaki flair aras›nda en fazla “ilmiye s›n›f›” mensuplar›, yani bilim adam-lar› yer al›r. Daha sonra “kalemiyye” ad› verilen bürokrat s›n›f gelmektedir. Bunlar-dan sonra saray mensuplar›, askerler, esnaf ve serbest meslek sahipleri yer almak-tad›r. Dolay›s›yla divan flairleri, entelektüel birikimin en üst düzeyde oldu¤u döne-min yüksek ö¤retim kurumlar›ndaki bilim adamlar›ndan bafllayarak toplumun he-men her kesiminden insanlardan olufluyordu. Bu tespit baflka bulgularla da des-teklenmektedir.

Çok genifl bir co¤rafyaya yay›lan Osmanl› devletinde ‹stanbul d›fl›nda da pekçok kültür merkezi vard›r. Genel olarak bu edebiyat bir flehir ve flehirli edebiyat›-d›r. Fakat en yo¤un olarak divan flairi payitaht (=baflkent) olan Bursa, Edirne ve ‹s-tanbul’da yetiflmifl olmakla birlikte, bunlar›n d›fl›nda Konya, Amasya, Diyarbak›r,Kastamonu, Kütahya, Antep gibi Anadolu’daki flehirler, Ba¤dat, Vardar Yenicesi,Filibe, Manast›r, Sofya gibi bugün Türkiye s›n›rlar› d›fl›nda kalm›fl kültür merkezle-ri de ünlü divan flairlerinin yetiflti¤i yerlerdir. K›sacas› bu edebiyat fliirle küçük yafl-tan itibaren tan›flan, kendisini fliirle ifade eden bir toplumun edebiyat›d›r. Divan fla-irlerinin aras›nda, dönemin bilim ve devlet adamlar› fazla olmakla birlikte, çeflitlimeslek gruplar›ndan, hatta esnaftan flairlerin de bulunmas› bu gerçe¤i destekle-mektedir.

Dönemin fiiir Kitaplar› Eski Türk Edebiyat›nda fliirlerin topland›¤› üç tür kitap vard›r: “dîvân”lar, “mesne-vî”ler ve “mecmû’a-i efl’âr”lar.

1. Divanlar: Klâsik dönem Türk flairlerinin çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar›fliirler, “dîvân” ad› verilen kitaplarda toplanm›flt›r. “Dîvân” kelimesinin asl› Farsçaolup devlet idaresiyle ilgili kay›t defterleri, bunlar›n ve bunlar› tutan kâtiplerin bu-lundu¤u yer anlam›nda iken zamanla Arap edebiyat›n›n önemli bir eseri olan Ebu


Miftah Medreseleri: Ad›n›Türk edebiyat›na da büyüketki yapm›fl olan Arapgrameri ve belâgati ile ilgili“Miftâhu’l-Ulûm” adl›eserden alm›fl bir Osmanl›ö¤retim kurumudur.

Temmâm’›n kahramanl›k fliirlerini toplad›¤› Dîvânü’l-Hamâse’si gibi birden fazlaflairin fliirlerinin bir araya getirildi¤i fliir mecmuas›, daha sonra da belli bir flairin fli-irlerinin topland›¤› kitap ya da defter anlam›n› kazanm›flt›r. Klâsik dönem Türk fla-irlerinin çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar› fliirler, bu flairlerin her bak›mdan örnekald›klar› ‹ran flairlerininki gibi “dîvân” ad› verilen bu kitaplarda toplanm›flt›r. Ancakbu, her flairin bir divan sahibi oldu¤u anlam›na gelmez. Bugün adlar›n› bildi¤imiz,hatta baz› fliirleri günümüze kadar ulaflm›fl birçok flairin divan›n›n elimizde bulun-mamas›, bu flairlerin ya bir divan oluflturacak kadar fliir yazmam›fl olmalar›ndan yada yazd›klar› fliirlerin toplanarak çeflitli nedenlerle divan hâline getirilmemifl olma-s›ndan kaynaklanmaktad›r.

Divanlar düzenlenirken naz›m flekilleri esas al›nm›fl ve fliirler genellikle kaside-ler, tarih k›t’alar›, gazeller, musammatlar, rubâ’îler, k›t’alar, beyitler, m›sralar düze-ninde s›ralanm›flt›r. Ancak Türk edebiyat›nda her zaman uyulmufl bir divan düze-ninden söz etmek mümkün de¤ildir. Musammatlar›n gazellerden önceye al›nd›¤›,kasidelerin gazellerden sonraya konuldu¤u divanlar da vard›r.

Gazeller divanlarda redifli gazellerde redifin son harfi, redifsiz gazellerde dekafiyenin son harfine göre Osmanl› Türkçesi “elifbâ (=alfabe)”s› esas al›narak s›ra-lanm›flt›r. Baz› harflerle kafiye bulmak güç oldu¤undan bütün harflerle gazel söy-lemifl flair say›s› oldukça azd›r. Kasidede ise, böyle bir s›ra gözetilmemifl; bu naz›mflekliyle yaz›lm›fl manzumeler daha çok konular›n›n önemine göre s›ralanm›flt›r.Tarih k›t’alar› ise son m›sra ya da beyitlerinde birtak›m önemli olaylar› “ebced”letarihlendirmek için yaz›lm›fl; edebî olmaktan çok tarihî de¤er tafl›yan manzumeler-dir. Musammatlar›n s›ralanmas›nda genellikle bendlerinin m›sra say›lar›na dikkatedilmifl olsa da bunun bir kural hâline geldi¤ini söylemek mümkün de¤ildir.

Gazellerden sonra genellikle “mukatta’ât” olarak adland›r›lan k›t’a, rübâ’î, mat-la’, müfred gibi küçük hacimli fliirler yer al›r. fiiirlerin, bir baflka aç›dan bakarakkendi içlerinde naz›m flekillerine göre grupland›¤›n› da söyleyebiliriz. Bunda daesas olan naz›m flekillerinin uzunlu¤u ya da k›sal›¤›d›r. Kasîde, terkîb-i bend, ter-cî’-i bend gibi uzun fliirlerle bafllayan bir divan, orta uzunluktaki fliirler olan gazel-lerle ve gazele göre daha k›sa naz›m flekilleri ile devam eder; ba¤›ms›z beyitler vem›sralarla da son bulur.

Baz› flairlerin divanlar› kendileri hayatta iken, baz›lar›n›nki de ölümlerindensonra düzenlenmifltir. Küçük hacimli ve eksik divanlara “dîvânçe”, naz›m flekilleribak›m›ndan zengin, genifl hacimli divanlara ise “müretteb divan” denir. Genelliklebir flairin divan› onun bütün fliirlerini içerir. Ancak Gelibolulu Âli (öl. 1600), Ah-med Namî gibi baz› flairlerin birden fazla divan tertip ettikleri de bilinmektedir. Di-vanlar Dîvân-› Fuzulî, Divan-› Bakî gibi flairlerinin adlar›yla an›l›rlar. Pek çok di-van flairi Türkçe d›fl›nda Farsça divan da tertip etmifllerdir. Baz› divanlarda “dîbâ-ce”, “mukaddime” adlar› verilen “önsöz” niteli¤inde bir girifl bölümü yer al›r. Bubölümler flairin fliir ve sanata bak›fl› hakk›nda günümüze önemli bilgiler aktar›r.

2. Mesneviler: Mesnevî hem bir naz›m biçimi, hem de bu naz›m biçimi ile ya-z›lm›fl kitaplara verilen add›r. Divanlarda beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›flk›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle “Leylâ veMecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er tafl›yan uzun, bazanbinlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri, destânî konular, ö¤retici yönü a¤›r basandinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r. Mesnevîde beyitle-rin di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelenmesi ve gazel ve kasi-dede oldu¤u gibi beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m fle-killerinde oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit ile


düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazen bin-lerce beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Türk edebiyat›nda ya-z›lm›fl mesneviler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik s›rayla ayr›nt›l› ola-rak durulacakt›r.

3. fiiir Mecmualar›: Divanlar ve mesneviler d›fl›nda farkl› flairlerin çeflitli naz›mflekilleriyle yazd›klar› fliirlerinin topland›¤› “fliir mecmualar› (=mecmû’a-i efl’âr)” ilebe¤enilen bir fliire baflka flairler taraf›ndan yaz›lm›fl benzer fliirler(=nazîre)in top-land›¤› “nazire mecmua(=mecmû’a-i nezâ’ir)lar›” bu dönemin antoloji niteli¤inde-ki fliir kitaplar›d›r. Bunlar›n say›lar› kesin olarak tespit edilemeyecek kadar çoktur.Bir k›sm›n›n toplayan› belli de¤ildir. Nazire mecmualar›n›n önemlileri flunlard›r:

1. Ömer b. Mezid taraf›ndan 1437 y›l›nda derlenmifl olan Mecmû’atü’n-Nezâ’ir. 2. E¤ridirli Hac› Kemal taraf›ndan 1512-13 y›llar›nda derlenmifl olan Câmi’ü’n-

Nezâ’ir.3. Edirneli Nazmi taraf›ndan 1524 tarihinde derlenmifl olan Mecma’u’n-Nezâîr.4. Pervane Bey taraf›ndan 1560 tarihinde derlenmifl olan ve kendi ad›yla an›-

lan Pervâne Bey Mecmû’as›.

Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri Divan fliiri, belli bir kültür birikimi ile yaz›lan ya da söylenen ve gelene¤e dayal›özellikleri olan bir fliirdir. Gelenek bafllang›ç döneminden itibaren bu fliirde etkisi-ni sürdürmüfltür. Bir flairin bu gelene¤in d›fl›na ç›karak fliir söylemesi çok az örnekd›fl›nda görülmez. Bu gelenek hem estetik kurallar› belirler hem de muhteva(=içe-rik)n›n s›n›rlar›n› çizer. Bu edebî anlay›flta flair, gelene¤in çizdi¤i bu genel çerçeve-nin s›n›rlar›n› aflmadan gelene¤in kendisine sundu¤u imkânlar ile sanatl› söyleyifliyakalamak durumundad›r. Bir flairin flair olarak kabul edilebilmesi için gerekli flart-lar› koymufl olan gelene¤i takip etmemesi, kiflisel olarak bu flartlar› aflmaya çal›fl-mas› edebiyat çevresinin d›fl›na ç›kar›lmas›, be¤enilmemesi, elefltirilmesi gibi so-nuçlar do¤urur. Bu gelenek karfl›s›nda bir padiflah ile s›radan bir flair aras›nda hiç-bir fark yoktur. Her ikisi de fliir söylerken ayn› kurallara uymak durumundad›r.Bundan dolay› bir padiflah›n fliirini bir baflka flairinkinden, bir kad›n flairin fliirinierkek flairinkinden ay›rmak ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. Bu nedenle ge-lene¤in belirledi¤i özelliklerin, bu dönem fliirlerinin okunmas›nda göz önünde tu-tulmas› gerekmektedir. fiairlerin ayn› malzemeyi kullanmak zorunda olmalar›, buedebiyatta özgün eserlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en büyük engel olmufltur.Bu engeli aflarak, ayn› konular› ayn› unsurlar ve ayn› estetik kurallarla söylerkendi¤er flairlerden ayr›labilen ve eldeki malzemeyi farkl› bir flekilde iflleyerek belli birdüzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabul edilir. Klâsik edebiyatta flair, güzel ve et-kileyici bir fliir söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, sonra bunlar›, estetik ku-rallara uygun bir biçimde birlefltirir. Bu “seçme ve birlefltirme” ifllemi Divan flairle-ri taraf›ndan inci dizmeye benzetilir. Seçme ve birlefltirme için “belâgat”in koydu-¤u belli kurallar vard›r. Bütün bu kurallar asl›nda, sözün duruma, ba¤lama uygun-lu¤u d›fl›nda iki amac› sa¤lamaya yöneliktir: Dil kurallar›na uygunluk ve âhenk. fii-irde bu flartlar›n aranmas› anlam›n yok say›lmas› demek de¤ildir. fiiirde orijinal an-lamlar›n ve hayallerin bulunmas› da gerekir. Zira Divan fliiri âhenk ile anlam›n, bi-rini di¤erine öncelemeden ideal düzeyde birleflmesini hedefler. Mazmun: Divan flairleri, mensubu olduklar› edebî anlay›fl›n belirledi¤i s›n›rlariçinde fliir söylemifllerdir. Bu fliirde flairden flaire de¤iflen, dönemden döneme fark-l›laflan bir fliir anlay›fl›n›n oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Her ne kadar, za-man içerisinde gelene¤e eklenen birtak›m özellikler ve baz› yerli unsurlar fliire gir-


miflse de bunlar söz konusu fliir anlay›fl›n›n önceden belirlenmifl flekil özelliklerinive konular› ele al›n›fl biçimini temelden de¤ifltirici nitelikte de¤ifliklikler olmaktanuzakt›r. Bu edebiyatta flairler gelene¤in önceden belirlenmifl flartlar› ile ve onunçizdi¤i çerçevede en güzel söyleyifli yakalamaya çal›flm›fllard›r. Divan edebiyat›n›nhaz›r bir malzemesi ve belli konular etraf›nda kodlanm›fl de¤iflmez motifleri vard›r.Sevgilinin saç›ndan, gözünden, boyundan bahsedilmeye baflland›¤›nda arkas›ndanneler söylenece¤i, bunlar›n nas›l nitelenece¤i ve nelere benzetilece¤i tahmin edi-lebilir. Yani bu fliir anlay›fl›nda bir sevgili ile, tabiat ile ilgili bir kavram›n zihindebaflka neleri hat›rlataca¤›, ça¤r›flt›raca¤› önceden belirlenmifltir. Bu fliirde her moti-fin ba¤l› oldu¤u baflka motifler vard›r. Bu birbirine ba¤l› unsurlar, divan fliirinde“mazmun” ad› verdi¤imiz, kavramlar›n birbirleriyle olan iliflki yuma¤›n› oluflturur-lar. Mazmunlar kelimelerin ilk bak›flta görülemeyen gizli bir ya da birden fazla an-lam›d›r. Esas söylenmek istenen fley arka plandad›r. Bir baflka ifadeyle mazmun,bir manan›n birtak›m ipuçlar› verilmek suretiyle ifade edilmesidir. Bu da dilde me-cazl› bir anlat›m› beraberinde getirir. Bu mecazl› söyleyiflin aç›kl›¤a kavuflmas› iseDivan fliiri kültürünün belli bir düzeyde bilinmesine ve onun hayal (=imaj) siste-minin tan›nmas›na ba¤l›d›r. Ortak bir imaj dünyas›n›n bulunmas› mazmunlarla be-zenmifl olan bu fliirin anlafl›lmas›n› kolaylaflt›r›r. Mazmunlar flaire az sözle çok an-lam ifade etme imkân›n› sunar.Mahlas: Divan flairleri ‹ran fliirindeki bir gelene¤e uyarak fliirlerinde “mahlas” ad›verilen takma adlar kullanm›fllard›r. Mahlaslar›n büyük k›sm›, birtak›m isimlerinsonuna Farsça nispet eki olan “-î”nin eklenmesiyle elde edilmiflse de bu fliirde nis-pet eki almam›fl “Bakî”, “Yahyâ”, “Nedîm”, “Gâlib” gibi mahlaslar da kullan›lm›flt›r.Bunlardan bir k›sm› flairlerin kendi adlar›d›r. fiairler fliirde kullanacaklar› mahlasla-r› genellikle kendileri seçmifl olmakla birlikte XVIII. yüzy›l flairlerinden Hoca Nefl’et(öl. 1807) gibi, bir flairin baflka flairlere mahlas arma¤an etti¤i de görülmüfltür. Bi-lindi¤i kadar›yla fliirde mahlas kullanma gelene¤ine XIV. yüzy›l divan flairlerindenKad› Burhaneddin (öl. 1398) ve XV. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde (öl. 1534)d›fl›nda uymayan olmam›flt›r.

Mahlaslar›n “Huzurî”, “Neflatî”, “Figânî” örneklerinde oldu¤u gibi psikolojik birdurumu; “Muradî”, “Azmî”, “Mahremî” gibi güzel bir yarat›l›fl özelli¤ini; “Adnî”,“Firdevsî”, “Riyazî” gibi dinî bir özlemi; “Kâtibî”, “Askerî”, “Kandî” gibi belli birmesle¤i, “Âftabî” ve “Bahrî” gibi tabiatte bulunan bir varl›¤› gösteren mahlaslar ol-du¤u gibi “Za’ifî”, “Fena’î” gibi mistik bir özelli¤i ve “Rindî”, “Ayflî”, “Mestî” gibizevk ve e¤lence düflkünlü¤ünü ifade edenleri de vard›r.

Gelene¤in a¤›r bast›¤› bu edebiyatta sultan flairler de mahlas kullanarak fliir söy-lemifllerdir. “Avnî” Fatih Sultan Mehmed’in, “Selîmî” Yavuz Sultan Selim’in, “Muhib-bî” Kanuni Sultan Süleyman’›n, “‹lhamî” III. Selim’in mahlaslar›d›r. Fuzulî ve Bakîörneklerinde gördü¤ümüz gibi baz› flairlerin mahlaslar› edebiyat tarihlerinde adlar›-n›n önüne geçmifltir. Mahlaslar genellikle fliirlerin sonlar›nda yer al›r.

Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk Biçim: Divan fliirinde fliirin as›l kompozisyonunu Arap ve Fars fliirinden al›nan na-z›m flekilleri (=eflkâl-i nazm) belirler. Bu fliirde naz›m birimi “beyit (=beyt)” ve“bend”dir. Beyit iki “m›sra (=dize)”dan, bend ise ikiden fazla “m›sra”dan meydanagelir. Bu yüzden naz›m flekilleri “beyit (<beyt)”lerden meydana gelenler, “bend”ler-den meydana gelenler ve dört m›sral› naz›m flekilleri olmak üzere üç grupta top-lanm›flt›r. Beyitlerden meydana gelen naz›m flekilleri “kasîde”, “gazel”, “k›t’a” ve“mesnevî”dir. Bendlerden meydana gelen naz›m flekilleri ise “musammatlar” bafll›-


¤› alt›nda toplanm›flt›r. Bunlar her bendi üç m›sradan oluflan “müselles”, her ben-di dört m›sradan oluflan “murabba”, her bendi befl m›sradan oluflan, “muhammes”,her bendi alt› m›sradan oluflan “müseddes”, her bendi yedi m›sradan oluflan “mü-sebba”, her bendi sekiz m›sradan oluflan “müsemmen”, her bendi dokuz m›sradanoluflan “mütessa”, her bendi on m›sradan oluflan “mu’aflfler”dir. “Terkîb-i bend(=terkîb-bend)” ve “tercî’-i bend (=tercî’-bend)” musammatlar içinde farkl› bir gru-bu meydana getirirler. “Terbî”, “tahmîs”, “tesdîs”, “tesbî”, “tesmîn”, “tetsî”, ta’flîr” isefarkl› bir teknikle yaz›lm›fl musammatlard›r. Dört m›sral› naz›m flekilleri “rubâ’î” ve“tuyu¤”dur. Naz›m flekilleri hakk›nda kitab›n›z›n 2. ve 3. ünitesinde ayr›nt›l› bilgiverilecektir.Âhenk: fiiir metinlerini düzyaz›dan ay›ran özelliklerinden biri olan âhenk, keli-melerin ak›c›l›¤›, kulakta güzel tesir b›rakacak flekilde bir araya getirilmesi, sözünses yap›s›n›n çeflitli yollarla etkileyici flekilde düzenlenmesidir. Divan fliiri âhenkyönü çok güçlü bir fliir diline sahiptir. Onun bu özelli¤i bazen anlam›n› kavrama-dan okuyucunun bu fliirin etkisi alt›na girmesini sa¤lar.

Eski Türk edebiyat›n›n benimsedi¤i edebî anlay›flta fliir mevzûn (=vezinli) vemukaffâ (=kafiyeli) söz olarak tan›mlanm›fl; sonradan buna muhayyel olma flar-t› da eklenmifltir. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› üzere Divan fliirinde âhengi sa¤la-yan aslî ögeler vezin ve kafiyedir. Aruz konusunda kitab›n›z›n 4., kafiye konusun-da ise 5. ünitesinde bilgi verilecektir. Divan fliirindeki di¤er âhenk ögeleri ise flun-lard›r:1. Söz diziminin fasih kelimelerden oluflmas›: Klâsik edebiyat bilgisi, sözüntelaffuzunun ak›c› olup kula¤a hofl gelmesi ve manas›n›n aç›k olmas› fleklinde ta-n›mlayabilece¤imiz “fesâhat” kavram› etraf›nda sözün etkileyicili¤ini sa¤lamaya ça-l›fl›r ve bu yolda âhengi de konu edinir. Bunun sonucu olarak kelimenin hem tekbafl›na hem de öncesi ve sonras› ile, yani söz dizimi içinde ak›c›l›¤›n› inceler ve bu-nun önündeki engelleri s›ralar. Nitekim kelimenin fesahatini ararken kelimedesöyleyifl güçlü¤ü(=tenâfür-i hurûf)nün bulunmamas›n›, söz diziminde fesahati arar-ken de söz diziminde söyleyifl güçlü¤ü(tenâfür-i kelimât)nün bulunmamas›n› gözönünde bulundurur. Fasih kelimelerin birbirleriyle güzel ve etkileyici tarzdaki uyu-mundan meydana gelen sözdeki ak›c›l›k selâset olarak adland›r›l›r.2. Söz sanatlar›: Belagat yerinde söylenmifl do¤ru ve güzel sözü gerçeklefltirme-ye çal›flan bir bilim dal›d›r. Ayn› anlam›n farkl› yollarla ifade edilmesi konusununyan› s›ra sözü anlam ve ses bak›m›ndan süsleyen söz sanatlar›n› ayr›nt›l› olarak eleal›r. Sözü ikinci yönüyle süsleyen söz sanatlar›n›n bafl›nda farkl› türlerde, bir veyabirden fazla kelimeden oluflan söz yinelemeleri (=tekrîr) gelir. Bunun d›fl›nda ayn›sesleri tafl›yan veya ayn› kal›pta flekillenen kelimelerin metinde bulunmas› daâhengi sa¤layan söz sanatlar› aras›nda yer al›r. 3. Baz› naz›m flekillerinin yap›sal özellikleri: Naz›m flekilleri, kendi içindebirtak›m ses düzenlemelerini bir flart olarak bulundurdu¤u için flaire bunlar› teknikbak›mdan haz›r olarak sunmaktad›r. Bu durum naz›m flekilleri hakk›nda bilgisiolan okuyucu için önündeki fliir metnindeki ses düzenlemelerinin neler oldu¤uhakk›nda önceden bir fark›ndal›k oluflturur. fiairin ilk beytinin bir m›sras›n› son be-yitte tekrar etmesi metin yinelemesi fleklinde metne âheng bak›m›ndan katk› sa¤-lamaktad›r. Musammatlarda bendlerin son ya da son iki m›sra›n›n aynen tekrarlan-mas›, gazellerde birden fazla matla beytinin bulunmas›, bütün m›sralar›n›n ayn› ka-fiyeyi takip etmesi (müselsel gazel) de ayn› etkiyi yapar. Baz› kasidelerin ve gazel-lerin dört mefâ’îlün, veya dört müstef’ilün gibi ayn› tef’ileleri tekrarlayan beyitle-ri, m›sra ortas›ndan bölünerek iç kafiye bulunduran bir düzen hâlini al›rlar (mu-


sammat kaside ve musammat gazel) ve iç kafiye bulundurduklar› için âhenkbak›m›ndan daha güçlü olurlar.4. ‹nflâd (=özellikli fliir okuma): Divan fliirinin âhenk ile ilgili bir özelli¤i de “fli-ir metninin fliir dilinin özelliklerine göre düz yaz›dan farkl› olan ve metnin etkile-yicili¤ini art›ran niteliklerini göz önünde tutuldu¤u okunufl biçimi” olan inflâdd›r.

Divan fiiirinde Muhteva Din: Her edebiyat kendisini meydana getiren toplumun dünya görüflünü belli birölçüde yans›t›r. Bu nedenle Divan edebiyat›n›n o günkü toplumun dünya görüflüolan ‹slam dininin etkilerini tafl›mas› son derece do¤ald›r. Klâsik dönem Türk ede-biyat›nda bu etki iki boyutta kendini göstermektedir. Birincisi, söz konusu etkininedebî metinleri dinî düflüncelerin aktar›m arac› olarak gören, hatta türlerini belirle-yen boyutudur. Di¤er boyutu da bütün fliire hâkim olan “varl›k birli¤i” inanc›n›nbu edebiyat›n bütününe rengini vermesi ve onun üslubunu belirlemesidir. ‹kinciboyut daha çok dinin bir tür alg›lan›fl ve yorumlan›fl biçimi olan tasavvufla ilgilidir.Tasavvufun Divan fliirine kaynakl›k edifl flekli üzerinde bir sonraki bölümde duru-lacakt›r. Burada tek tanr› inanc›n›n bu edebiyat›n bütününe rengini vermesi veonun üslubunu belirlemesi olarak ifade etti¤imiz ilk boyut üzerinde duraca¤›z.

Divan fliirinde baz› türler do¤rudan dinî içeriklidir. Bu türler aras›nda ilk aklagelenler tevhîd, münâcât ve na’tlerdir. Tevhîdler, Allah’›n “zât”›ndan, “s›fat”lar›n-dan ve “fiil”lerinden, onun birli¤inden ve yüceli¤inden söz eden ve genellikle ka-side naz›m biçimiyle yaz›lm›fl fliirlerdir. Münacatlar Allah’a yakar›fl› içeren ve farkl›naz›m biçimleriyle yaz›labilen manzumelerdir. Dinî içerikli fliirlerin bir türü dena’tlerdir. Na’tler genellikle Hz. Muhammed için yaz›lm›fl fliirler olmakla birliktedört halife ve di¤er din büyüklerinin övgüsünde yaz›lm›fl fliirlere de na’t denildi¤igörülmektedir. Divanlarda çeflitli naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl birçok örne¤ine rast-lad›¤›m›z bu edebî türlerin yan›nda dinî içerikli bir baflka fliir türü de mi’râciyye-lerdir. Mi’râciyyeler Hz. Muhammed’in mi’râca ç›k›fl› konusunun ifllendi¤i dahaçok mesnevi ya da kaside biçiminde yaz›lm›fl manzumelerdir. Mevlidler de dinîiçerikli fliirlerdendir. Ço¤unlukla mesnevî tarz›nda kaleme al›nan bu eserlerin ko-nusu Hz. Muhammed’in hayat› ve kiflili¤idir. Bu türe mevlid ad›n›n verilme nede-ni bu eserlerde konunun genellikle onun do¤umu üzerine yo¤unlaflm›fl olmas›n-dan kaynaklanmaktad›r. Mevlid türünün en güzel örne¤i Süleyman Çelebi (öl.1422)’nin Vesîletü’n-Necât adl› eseridir. Ayn› flekilde, hilyeler ve manzum hadisçevirileri de dinî içerikli fliirlerdir. Hilyelerde Hz. Muhammed’in kiflili¤inden bah-sedilir. Hadis tercümelerinin en yayg›n olanlar› k›rk hadis (=hadîs-i erba’în) çevi-rileridir. Divan flairlerinin meslekleri, görevleriyle bu türlerde fliir yazma aras›ndado¤rudan bir iliflki yoktur. Örnek olarak fleyhülislâml›k makam›na kadar yaklaflm›flbüyük bir bilgin olan Bakî’nin bu türlerde kaleme al›nm›fl tek bir fliiri yoktur. Bü-yük bir tarihçi, hukukçu ve sanatkâr olan fieyhülislam Kemal Paflazade’nin de Di-van’›nda dinî içerikli fliirlere rastlanmaz.

Divan fliirinde Allah sonsuz ilmi ve kudreti, bu ilim ve kudretinin bütün eflyay›ve evreni kuflatm›fl olmas›, gökleri yeri ve her fleyi belli bir düzen içinde yarat›p yi-ne bir düzene göre yönetmesi, insan›n onun sanat›n›n güzel bir örne¤i olmas› gi-bi özellikleriyle an›l›r. Yine her fleyin onun hükmü ve takdir(=kaza ve kader)inegöre gerçekleflti¤i, O’nun diriltme ve öldürme kudretine sahip oldu¤u, ahiret inan-c›n›n ebedî; dünyan›n ise geçici olmas›n›n O’nun bir hikmeti oldu¤u, olmufl ve ola-cak her fleyi bildi¤ine dair göndermeler bütün metinlerde aç›k veya kapal› olarakyer al›r. Metinlerde yayg›n olarak Allah, Huda, Hak, Rab ve Tanr› olarak geçen ad-


“Musammat gazel”,“musammat kaside” ve“müselsel gazel” hakk›nda2. ünitede, tef’ile ile ilgili de4. ünitede bilgi verilecektir.

Mi’râc ‹slâm inanc›na göreHz. Muhammed’in yedi katgö¤ü afl›p Allah’›n huzurunayükselerek O’nunlagörüflmesi mucizesi”dir.

Mevlidin as›l anlam›“do¤um yeri” ya da “do¤umzaman›”d›r.]

lar›n›n yan›nda, esmâü’l-hüsnâ (=güzel isimler) denilen di¤er isimleriyle ve “dâ-nâ”, “cihân-ârâ”, “ba¤bân-› sun” gibi nitelemelerle de O’na iflaret edilir.

‹slam inanc›na göre yaln›zca Allah’a itaat etmek için yarat›lm›fl say›s›z nuranîvarl›klar olan meleklerden baz›lar› da Divan fliirinde çeflitli münasebetlerle yer al-m›fllard›r. Bu melekler içinde melâ’ike-i mukarrebîn olarak nitelenen dört büyükmele¤in adlar› Cebrâ’îl, Mikâ’îl, ‹srâfîl ve Azrâ’îl’dir. Bu meleklerden Cebrâ’îl (=Rû-hü’l-kuds, Rûhü’l-emîn, Nâmûs-› Ekber) peygamberelere vahiy getiren, Mikâil do-¤a olaylar›ndan ve kullar›n r›z›klar›n›n taksimininden sorumlu olan, ‹srafil k›yametgünü sûra üfleyecek olan; Azrail de canl›lar›n ruhunu alan (=melekü’l-mevt) me-lekler olarak Divan fliiri metinlerinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda cennet bekçisi olaraknitelenen R›dvan da fliirde geçen melek adlar›ndand›r.

Vücûda geldi âlem ilmün ileZuhûra geldi âdem hükmün ile

Cem Sultan

Kemâl-i kudret ü ilmünedür flevâhid-i adlUkud-› silsile-i kârhâne-i dünyâ

Fuzulî

Allah’›n insanlar› do¤ru yola sevk etmek için peygamberleri arac›l›¤›yla gönder-mifl oldu¤u kutsal kitaplardan Hz. Davud’a gönderilen Zebur, Hz. Musa’ya gönde-rilen Tevrat, Hz. ‹sa’ya gönderilen ‹ncil ve Hz. Muhammed’e indirilen Kur’ân veKur’ân’›n di¤er iki ad› Mushaf ve Furkan’a da Divan fliiri metinlerinde rastlan›r.

Ey her tekellümün hat-› sebzün hikâyetiVirdüm hemîfle mushaf-› ruhsârun âyeti

Fuzulî

‹slam dininin kutsal kitab› olan Kur’ân’›n “âyet”lerinin ve “hadîs”lerin fliire yan-s›mas› iktibâs ve telmîh yoluyla olmufltur. fiair afla¤›daki beyitte Kur’ân’daki Ka-run k›ssas›na telmihte bulunmaktad›r. Karun, sahip oldu¤u hazineleri sebebiylegurura kap›lm›fl, sonunda ceza olarak saraylar› ve hazineleri ile birlikte yerin dibi-ne geçirilmifltir.

fiöyle zerd old› tenüm derd ile kim altun sanupHey begüm yer yuda yazd› bendeni Karun sanup

Emrî

Dinî kifliliklerin en önemlileri peygamberlerdir. Kur’ân’da bir çok peygamberad› geçer. Ancak peygamberlerin fliirde geçifl flekilleri sadece ‹slâm dininin temelkaynaklar› olan ayet ve hadislerde verilmifl bilgilerle s›n›rl› de¤ildir. Zamanla di¤erdinlere ait kaynaklardan edinilen bilgilerle bu konudaki birikimin edebiyata yans›-ma biçimi genifllemifltir. Peygamber k›ssalar›(=k›sas-› enbiyâ)n› bilmek divan flii-rindeki baz› telmihlerin anlafl›lmas› için önemlidir. Burada peygamberlerle ilgili ve-rilecek olan bilgiler yaln›zca divan fliirinde geçifl flekilleriyle s›n›rl›d›r.

Âdem, fliirde ilk insan ve ilk peygamber olmas›, topraktan yarat›lmas›, bütünmeleklerin ona secde etmesi, Allah’›n emrine ra¤men fleytan›n ona secde etmeme-si, Havva ile birlikte yasak meyveyi yemesi ve bundan dolay› cennetten ç›kar›lma-s› gibi özellik ve yönleriyle an›l›r. fiît peygamber dokuma sanat›na vak›f olmas›;‹drîs peygamber ilim ve hikmet sahibi olmas›, ilk defa kalem ile yaz› yazan ve el-


Melâ’ike-i mukarrebîn“yak›n melekler”anlam›ndad›r. Dört büyükmelek, di¤er meleklere göreAllah’a daha yak›nolduklar›ndan bu flekildenitelenmifllerdir.

‹ktibâs ve telmîh hakk›nda9. ünitede ayr›nt›l› bilgiverilecektir.

bise diken kifli oldu¤u için kâtiplerin ve terzilerin piri olarak adland›r›lmas› müna-sebetleriyle fliirde yer al›r.

Âdem alnunda eger görse cemâlün nûr›n›Secde emrine inâd itmezdi fleytân-› racîm

Ahmed Pafla

Nûh, ömrünün uzunlu¤u, kavminin onu yalanc›l›kla suçlamas› üzerine kendi-sine inanan az say›daki insanla birlikte her canl›dan biri erkek di¤eri difli birer çiftal›p bir gemiye binerek tufandan kurtulmas›; ‹brâhîm Allah’›n dostu (=Halîlullah)olarak nitelenmesi ve davetine uymayan Nemrut ile olan k›ssas›, inanc›ndan dön-medi¤i için Nemrut taraf›ndan atefle at›lmas›, ateflin onu yakmayarak bir gül bah-çesine dönüflmesi, putlar› k›rmas›, Kâbe’yi bina etmesi, ad›n›n “bereket” ile birlik-te an›lmas›; ‹smâîl, babas› ‹brahim taraf›ndan kurban edilmek istenmesi ve kendi-sinin bu duruma tam bir teslimiyet ve sab›r göstermesi ile fliirde yer al›r.

Gel gönül Ka’be’sin ziyâret k›lKim olupdur mak-am-› ‹brâhîm

Ahmed Pafla

Dâvûd peygamber, sesinin güzelli¤i ve etkileyicili¤i, demiri elinde mum gibiyumuflatmas› ve bu demirden z›rh yapmas›; Sâlih peygamber, iman etmelerini is-tedi¤i insanlar›n kendisinden mucize olarak kayadan bir deve ç›karmas›n› isteme-leri ve onun bu mucizeyi gerçeklefltirmesi, fakat kavminin bu deveyi kesmesi veimandan yüz çevirmeleri üzerine fliddetli bir sesle helak olmas› ile fliirde yer al›r.

Âvâzeyi bu âleme Dâvûd gibi salBâkî kalan bu kubbede bir hofl sadâ imifl

Bakî

Süleymân peygamber, dünyadaki saltanat›, rüzgâra, insanlara ve cinlere hük-metmesi, rüzgârlar›n onun taht›n› tafl›mas› ve yedi iklimi ona gezdirmesi, hayvan-larla konuflabilmesi, üzerinde “ism-i a’zam(=Allah’›n en büyük ismi)” yaz›l› olan vekendisine bu güçleri veren yüzü¤ü (=hâtem, mühr), bu yüzü¤ün bir müddet ken-disinden çal›nmas›, do¤ru karar alma meziyetine sahip olan Âsaf(=Âsaf b. Berhi-yâ)’› kendine vezir olarak seçmesi, kendisine hizmet eden ve Sabâ melikesi Belkisile haberleflmesini sa¤layan ve onun taht›n› getiren Hüdhüd isimli kuflu, bir seferesnas›nda bir kar›nca (=mûr) ile görüflmesi gibi özellikler ve durumlar ile geçer.Süleyman Peygamber fliirde güç ve iktidar›n sembolüdür.

Dilde mihr-i hâtem-i la’lün nihân itmifl rak-ibDîv iflitdük bir zamân mühr-i Süleymân gizlemifl

Bakî

Ya’kub peygamber, rü’ya yorumundaki ustal›¤›, o¤lu Yusuf’tan ayr›lman›nüzüntüsüyle gözlerinin kör olmas›, onun gömle¤inin gözlerine sürülmesi ile göz-lerinin tekrar aç›lmas› münasebetleri ile geçer. Divan fliirinde “hüzn”ün ve “sabr”›nsembolüdür. Yûsuf peygamber güzelli¤i, kardefllerinin k›skançl›¤› ve onlar taraf›n-dan kuyuya at›l›fl›, köle olarak sat›lmas›, Züleyha’n›n kendisine olan aflk›, bunakarfl› iffetini muhafaza etmesi, onun güzelli¤ini gören kad›nlar›n ellerini kesmele-ri, bir iftira sonucunda zindana at›lmas›, rüya tabiri konusundaki yetene¤i ile ge-çer. Divan fliirinde “güzellik” ve “iffet” sembolüdür.


Yûsuf gibi izzetde sen Ya’ku-b vefl mihnetde benDil sâkin-i beytü’l-hazen tenhâlara saldun beni

Bâkî

Bin flîvesi vard›r bu Züleyhâ-y› cihânunEy Yûsuf-› hüsn eyleme zindân› ferâmûfl

‹zzet Molla

Eyyûb peygamber hastal›klarla ve dertlerle s›nanmas› ve bu s›namalara sab›rgöstermesiyle “sab›r” sembolü olarak; Mûsâ peygamber (=Kelîm) Tur da¤›nda Al-lah’›n hitab›na muhatap olmas› ve Allah’›n ona tecelli edifli, Firavun ile olan müca-delesi, elindeki asay› yere att›¤›nda asan›n y›lan hâlini almas› ve Firavun’un büyü-cülerini alt etmesi, yine asas› ile Nil nehrini ikiye bölmesi, koynuna soktu¤u elinibembeyaz ›fl›k saçar bir hâlde ç›karmas› (yed-i beyzâ) mucizeleri ile; Yûnus pey-gamber Rabbinden izin almadan kendisine iman etmeyen ahlakî çöküntü yaflayanve putlara tapan kavminden bir gemiye binip kaçmas›, denize at›lmas›, bir yunustaraf›ndan yutulmas›, bal›¤›n karn›nda sürekli af dilemesi sonucu kurtulmas› ile Di-van fliirinde geçer.

Mâr ise adû biz yed-i beyzâ-y› Kelîm’üzTûfân ise dünyâ gam› biz kefltî-i Nûh’uz

Ruhî-i Ba¤dadî

Îsâ peygamber Cebrail’in Meryem’e üflemesi sonucunda babas›z olarak do¤-mas›, bebek iken konuflmas›, hastalar› ve körleri iyilefltirmesi, hatta ölüleri diriltme-si, maddi âlemden soyutlanmas› ve gö¤e yükselmesi, fakat üzerinde bir i¤ne bu-lundu¤u için dördüncü kat felekten daha ileri yükselememesi gibi motiflerle fliir-de yer al›r.

Rûh-bahfl old› Mesîhâ s›fat enfâs-› bahârAçd›lar dîdelerin hâb-› ademden ezhâr

Bakî

Peygamber yahut velî oldu¤u konusunda farkl› görüfller bulunan Lokman,hikmet sahibi oluflu, hekimlikte üstat kabul edilmesi; H›z›r ise ilim ve irfan sahibiolmas›, ‹lyas ve ‹skender ile birlikte karanl›klar ülkesi(=zulumât)ne yolculuklar›n-da âb-› hayât(=ölümsüzlük suyu)› aray›p bulmas› ve ‹lyas ile birlikte bu suyu içe-rek ölümsüzlü¤e kavuflmas›, s›k›nt›da olanlar›n yard›m›na yetiflmesi ve yard›m et-mesi, aya¤›n›n bast›¤› yerlerin yeflile dönüflmesi ile fliirde yer al›r.

Mürdeye cânlar virür bîmâra s›hhat lebleriHikmet-i Lokmân u i’câz-› Mesîhâ bundadur

Bakî

Hz. Muhammed ise son peygamber olmas›, âlemlerin kendisi için yarat›lmas›,yetimli¤i, yüksek ahlak›, herhangi birisinden ders almamas›(ümmî olmas›)na ra¤-men Rabbi taraf›ndan kendisine verilen derin ilmi, Mekke’den Medine’ye hicreti,k›yamet günü insanlara flefaat edecek olmas›, ‹srâ ve Miraç hadiseleri, Miraç’ta Al-lah’a “yay›n iki ucu kadar” yak›nlaflmas› (=ka-be kavseyn), âlemlere rahmet olarakgönderilmesi, yürürken bulutlar›n onun üzerine gölge yapmas›, gölgesinin yeredüflmemesi gibi motiflerle fliirde yer al›r. Afla¤›daki beyitte flair k›yamet günü Hz.Muhammed’in flefaatini dilemektedir:


Umdu¤um oldur ki rûz-› haflr mahrûm olmayamÇeflme-i vaslun vire men teflne-i dîdâre su

Fuzulî

Dört halifeden Hz. Ömer adaleti, Hz. Ali cesareti, kahramanl›¤›, Zülfikar adl›k›l›c› ve Düldül adl› at›; Hz. Ebubekir, sadakati; Hz. Osman da hilim ve haya sa-hibi olmas› ve Kur’ân ayetlerini toplatmas› ile fliirde geçer.

Adl ü dâd-› Ömer ü s›dk u safâ-y› S›ddîk‹lm ü irfân-› Alî hilm ü hayâ-y› Osmân

Bakî

Hançer-i gamze-i hun-rîzüne tîg-i HayderSafha-i âr›zuna mushaf-› Osmân dirler

Bakî

fii’î-Bektafli gelene¤inde peygamberlere varis olarak kabul edilen ve dinî aç›dankendisine çok özel bir önem verilen Hz. Ali ve onun çocuklar› Hz. Hasan ve Hü-seyin’in de içinde bulundu¤u on iki imama Sünni flairler taraf›ndan da önem veril-mifl, bu kifliler hakk›nda ba¤›ms›z manzumeler yaz›lm›flt›r.

Divan fliirinde âhiret, mahfler, k›yâmet, cennet, cehennem, cennet ve cehen-nem aras›nda bir yer olan a’râf, hûrî, Tûbâ, deyr (=ma’bed), kilise, büt (=put), haç,çan, papas, ruhban, papazlar›n bellerine ba¤lad›¤› ip olan zünnâr, ayr›ca mümin,Müslüman, kâfir, münaf›k, abdest, namaz, k›ble, minare, mihrab, imam, ezan, hut-be, oruç, iftar, zekât, hacc, hac›, ihrâm, tavâf, Ka’be, hacerü’l-esved, zemzem, kur-ban, kadir gecesi (=fleb-i kadr, leyletü’l-kadr) gibi dinî kavramlar da s›kça yer al›r-lar. Tefsîr, hadîs, f›k›h ve kelâm gibi dinî bilimlerin birtak›m terim ve kurallar› dafliire yans›m›flt›r.

Na’îm-i vuslat ansam dûzeh-i hecre salar cânumBana bî-mûcib ol kaddi k›yâmet çok azâb eyler

Bakî

Bâkiyâ ister isen kalbe safâ virmek egerKa’be-i kûy›na var döne döne eyle tavâf

Bakî

Divan fliirinin göndermede bulunulan dinî düflünceler ve inan›fllar bilinmedenanlafl›lmas› zordur. Bu konuda flöyle bir örnek verilebilir: ‹nan›fla göre ölmek üze-re olan biri yaln›z b›rak›lmaz. Çünkü bu esnada hasta suya çok ihtiyaç duyar. Has-tan›n bafl›na gelen fleytan ona su teklif eder, fakat karfl›l›¤›nda iman›n› ister. Top-lumda ölmek üzere olan insan›n a¤z›na zaman zaman su damlat›lmas› âdetininkayna¤› budur. Afla¤›daki beyitte sofiyi hasta bir insana, rakibi de fleytana benze-terek bu âdete telmihte bulunulmufltur:

Ald› sûfînün karâr›n gösterüb yüzin rakîbSanki fleytan hastaya mâ’ gösterüp îmân alur

Necatî

Tasavvuf: Divan fliiri dilinin oluflmas›nda tasavvufun önemli bir rolü vard›r. Ta-savvuf, temelde ‹slâm dininin Kur’an ve sünnet ad› verilen iki kayna¤›na dayan-


Hacerü’l-esved Ka’be’nindo¤u köflesinde bulunan,hac›lar›n tavaf s›ras›nda herdönüflte selâmlad›klar› siyahparlak bir taflt›r.

makla birlikte zamanla d›fl etkilerden, baflka milletlerin felsefelerinden ve düflünüfl-lerinden de etkilenen dini, dünyay› ve hayat› yorumlay›fl tarz›d›r. Tasavvuf mutlakbir “gerçek”in var oldu¤unu; fakat, bu “gerçek”in içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n öte-sinde oldu¤unu, gerçek varl›¤a ulaflman›n ancak görünüflten ve bir hayalden iba-ret bu âlemin inkâr› ile mümkün olabilece¤ini kabul eder. Tasavvufa göre bu var-l›¤a ulaflmada hiç bir arac› bulunmamas› gerekir. Akl›n prensipleri de dinin bir ta-k›m kurallar› da arac›s›z olarak elde edilen bu bilginin yerini tutamaz. Tasavvufunbu anlamda tarihin pek çok döneminde ve pek çok millette görülen evrensel birboyutu vard›r. Çünkü gerçe¤i arama u¤rafl› insanl›¤›n düflünce tarihiyle ayn› yaflta-d›r. Her ne kadar tasavvufun kökleri konusunda d›fl etkenlerin rolü inkâr edilme-mekteyse de onun daha çok ‹slam’›n ilk dönemindeki “zühd”; yani dünya nimet-lerinden, süsünden, zevklerinden uzak durma ve güzel ahlâkla bezenme iste¤in-den ve çabas›ndan kaynakland›¤›, ‹slâm dininin ö¤retileri ile flekillendi¤i daha çokkabul gören bir düflüncedir. Zaman içinde ve gerçeklefltirilen fetihlerle ‹slâm dün-yas› farkl› milletlerin kültürleri ve felsefeleri ile iliflkiye girmifl; bunun sonucundada tasavvufun bir kolu ayr› bir yaflam tarz› olmaktan uzaklaflarak felsefî bir boyu-ta bürünmüfltür. Bu felsefî boyutunun en uç noktas› ise “vahdet-i vücûd (=varl›kbirli¤i)” ad› verilen inanç sistemidir. Bu sistem ‹bn Arabî(öl. 1240)’nin yorumlar›y-la flekillenmifl ve bu düflünce bütün Divan fliirini etkilemifltir. Tasavvuf tarihindevahdet-i vücûd düflüncesini daha da ileriye götürerek “yaratan ile yarat›lan›n asl›n-da ayn› oldu¤u”nu savunanlar olmuflsa da bu, bütün tasavvufa egemen bir düflün-ce hâlini alamam›flt›r.

Tasavvuf, gerek ibadetlerde gerekse bu dünyadaki her türlü iliflkide yarat›c›yaolan sevgiyi esas al›r. ‹nsan›n kötü huylar›n› bütünüyle terk etmesi ve di¤er insan-larla sevgi temelinde birleflmesidir. Bu düflünce sistemine göre Allah, kendisindenkorkulmas› de¤il, sevgi ile ba¤lan›lmas› gereken bir varl›kt›r. Yaratan ile kulu ara-s›nda kendisini ve di¤er bütün varl›klar› sevmeyi ö¤retti¤i için bir sevgi ba¤› var-d›r. Bundan dolay› bu düflünce sistemini benimseyen flairler, Yarat›c›’y› kendisinesevgi duyulan bir varl›k olarak kabul etmifllerdir. Tasavvuf ayr›ca dünyadaki mad-di hayat› ve ona ait her fleyi bu dünyada iken terk etmektir. Tasavvuf ayn› zaman-da kiflinin güzel huylarla bezenmesi demek oldu¤undan bunun için nefisle müca-dele edilmesi gereklidir ve bu mücadeleyi kazanma yolunun yöntemlerini de ta-savvuf belirler. Bundan dolay› da mutasavv›flar tasavvufun asl›nda ‹slam’›n gerçekyüzü ve manevi yönü oldu¤unu ileri sürerler. Bu inan›fla göre ‹slâm’›n bilinen ku-rallar›, ibadetleri, emir ve yasaklar› dinin uyulmas› gereken önemli bir yönü olmak-la birlikte, hakikati arayan gerçek mutasavv›f bu noktada kalmamal›, bunun ötesi-ne giderek ‹slâm’›n manevi yönü olan tasavvuf yolunda yürümelidir.

Tasavvufa göre bütün varl›klar üzerinde hâkim olan bir “mutlak sevgi” ve “mut-lak güzellik” vard›r. Bu yolda olanlar Yarat›c›’y›, kulun sevdi¤i, bu sevgi ile huzurbuldu¤u, hem kendi hem de kâinat üzerindeki eserlerinde onun izlerini gördü¤übir sevgili olarak kabul etmifllerdir. Allah, varl›k sahnesinde görünmek, bunun içinde s›n›rs›z güzelli¤ini aç›¤a vurmak istemifl ve bu âlemi yaratm›flt›r. Böylece yüz-y›llarca edebiyat›n diline de hâkim olacak olan “‹lahî aflk” nazariyesi ortaya ç›km›fl-t›r. “Kusursuz güzelli¤ini güzellerde ortaya ç›kar›p bu güzelli¤i âfl›¤›n gözüyleseyrettin”, anlam›na gelen afla¤›daki beyit bu konuda s›kça verilen örneklerdendir:

Kendi hüsnün hûblar fleklinde peydâ eyledünÇeflm-i âfl›kdan an› döndün temâflâ eyledün

Bâyezîd-i Rumî


Tasavvufun en önemli isimlerinden biri olan ‹bn Arabî’ye göre aflk, kullu¤un te-meli ve özüdür. Sevgili ya da gerçek güzel tektir. An›lan her sevgilinin ya da güze-lin ad› asl›nda o tek ve s›n›rs›z güzellik sahibini iflaret eder. Bu dünyadaki güzellerasl›nda gerçek ve tek mutlak güzellik sahibi olan Yarat›c›’n›n yans›malar›d›r. Dola-y›s›yla bu güzellere duyulan aflk da gerçek de¤il, mecazîdir. Yarat›c›’ya duyulan aflkise hakikidir. Bununla birlikte mecazî aflk da önemlidir. Çünkü mecaz insan› haki-kate ulaflt›ran bir köprüdür. Örnek olarak Mecnun’un Leylâ’ya olan aflk› onu ger-çek sevgiliye ulaflt›racak bir köprü, Leylâ da gerçek güzelin bir yans›mas›ndan iba-rettir. “Bir tarafta zahit yar›n endiflesi çekerken, di¤er tarafta âfl›k ile sevgili ikilikperdesini y›rtarak birli¤e eriflti”, anlam›na gelen afla¤›daki beyit bu düflünceyi iflliyor.

Yâr ile âfl›k ikilik perdesini k›ld› çâkVahdete irdi dahi zâhid gam-› ferdâ çeker

Hayalî

‹lahî aflk› yaflayan sofiler, günlük dille ifade edilemeyecek ruh hâlleri yaflad›k-lar›n›, yaflad›klar› bu hâllerin ancak sembollere dayal› bir dil ve üslupla ifade edi-lebilece¤ini söylerler ve bu özellikte bir dil kullan›rlar. ‹lk dönem mutasavv›flar›düflüncelerini daha genifl anlat›m imkânlar› sundu¤u ve sözlerinin etkileyicili¤iniart›rd›¤› için fliirle dile getirmifller; böylece fliir ile tasavvuf aras›nda güçlü bir iliflkiortaya ç›km›flt›r. Bu iliflki zamanla fliir dili üzerinde de etkili olmufl, “âfl›k” ve “sev-gili” tiplerinin bu düflünce sistemine uygun olarak biçimlenmesine yol açm›flt›r. Di-van fliirinde tasavvufun belirgin bir etkisi vard›r. Bu etki yaln›zca fliirde birtak›m ta-savvufî terimlerin ve kavramlar›n kullan›lmas›yla aç›klanacak kadar yüzeysel birnitelik tafl›maz. Bu edebiyattaki fliir dilinin oluflumunda tasavvufî mecazlar›n önem-li bir yeri oldu¤u için fliirin anlafl›lmas› ve yorumlanmas›nda tasavvufî bilginin ro-lü oldukça büyüktür. Dolay›s›yla fliir dilindeki mecazlar›n anlafl›lmas› büyük ölçü-de tasavvufî bilgi ile mümkündür.

Divan fliirinde tasavvuf etkisinin oluflmas›nda Ahmed Yesevî (öl.1166) ve onundervifllerinin, Yunus Emre (öl.1320-21) ve izleyicilerinin ve Mevlânâ(öl.1273)’n›nbüyük etkisi vard›r. Türk edebiyat›nda dinî-tasavvufî etki önce halk edebiyat› ürün-lerinde görülmüfl, daha sonra bu etki yayg›nlaflm›fl ve Divan flairleri de fliirlerindetasavvufu zengin bir ilham kayna¤› olarak kullanm›fllard›r.

Bu fliirde aflk› ve gönlü esas alan kiflilerin karfl›s›nda gerçeklerin özüne inmeyeçal›flmayan, her fleyi sürekli d›fl görünüflüyle de¤erlendiren ve “zâhid” ve “vâ’iz” gi-bi adlarla an›lan tipler vard›r. fiiirde tasavvuf yolunda olan kifliler ise genellikle“âfl›k” ve “rind” karakterli olarak görülürler ve di¤er grupla sürekli çekiflirler. Divanfliirinde “rind” ve “zâhid” çekiflmesini anlamak ancak bu çekiflmenin tasavvuflaba¤lant›s›n›n kurulmas›yla mümkündür.

Zâhidâ mahbûb u meyden gel bizi men’ eylemeBiz ezelden bu yola rindâne gelmifllerdenüz

Hayalî

Tasavvuf, Divan fliirinin, hatta müflterek ‹slâmî edebiyat›n di¤er kollar› olan‹ran, Arap ve Urdu edebiyatlar›n›n dil ve üslûbunu da do¤rudan etkileyen, hattabelirleyen bir niteli¤e sahiptir. fiiirdeki “aflk”, “flarap”, “meyhane”, “sevgili” gibi un-surlar genellikle tasavvufun mecazl› diliyle kaleme al›nm›flt›r ve bu kavramlar söz-lük anlamlar›ndan çok daha farkl› anlamlar› gösterirler. Dolay›s›yla tasavvufun me-cazlarla yüklü dili ve kültürü göz önünde bulundurulmadan bu edebiyat ürünleri-nin anlafl›lmas› zordur.


Kaynaklardan ö¤rendi¤imize göre sûfilerin fliirde gerek flarap gerekse sevgili-nin yana¤›, zülfü, beni, boyu gibi özelliklerini kullanmalar›n›n bafllang›c› semâmeclislerinde olmufltur. ‹lk önce sadece Kur’ân ve hadisin “semâ” edildi¤i (=okun-du¤u ve dinlendi¤i) bu meclislerde zamanla, özellikle Hicrî V. yüzy›ldan itibarenfliirler de okunmaya bafllam›flt›r. Mutasavv›flar içinde bulunduklar› “hâl”leri ifadeetmekte zorland›klar›nda daha önce söylenmifl Arapça, daha sonra da Farsça fliir-leri dinlemeye ve onlar da bu tarzda fliirler söylemeye bafllam›fllar ve bu kavram-lar› belli belirsiz farkl› anlamlarda kullanmaya bafllam›fllard›r. Zamanla bu durumilerlemifl, “flarap”, “kadeh”, “sâkî”, “meyhâne” ve “sûfî” gibi kavramlar gerçek an-lamlar›ndan uzaklaflm›fl; Hicrî VII. yüzy›ldan itibaren de yeni anlamlar kazanm›fl-lard›r. Bu yüzy›ldan itibaren sufilerin tasavvufî eserlerde bu kavramlar› yanl›fl anla-fl›lma endiflesi tafl›madan rahatl›kla kullan›ld›klar› görülmektedir. Bunda en büyüketken ise Gazali(öl.1111)’nin yaklafl›m›d›r. Tasavvuf felsefesinin önde gelen isimle-rinden biri olan Gazali, bazen kalpte “vecd” ad› verilen bir “hâl”in meydana geldi-¤ini ve bu hâlin insan› harekete geçirdi¤ini söyler. ‹flte bu hâlde iken veli kullar›nkulaklar›na herhangi bir ses geldi¤inde onlar “mahbûb(=sevgili)”u hat›rlarlar. Bufliirlerin tasavvuf yolundakilere di¤er insanlara ifade etti¤inden çok daha de¤iflikfleyler ifade etti¤ini, her neye baksa O’nu gören, kulaklar›na ne ses gelse O’ndandinleyen kifliler için ne dinledikleri de¤il ne anlad›klar›n›n önemli oldu¤unu söy-ler. Gazali, sofilerin kasidelerin nesib k›s›mlar›nda geçen “zülf(=saç)”ten küfrünkaranl›¤›n›, yana¤›n parlakl›¤›ndan iman nurunu, “vuslat (=sevgiliye kavuflmak)”tanAllah ile yak›nl›¤›, “rakîb”den Allah ile olan yak›nl›¤›n aras›na giren dünyevî engel-leri anlad›klar›n› söyler. Ona göre fliir dinleyenin flairin sözünden onun murad›n›anlamas› gerekmemektedir. Mesela “flarap” ile bu fliirde “‹lahî aflk” kastedilir. Çün-kü flarap nas›l sarhoflluk verirse, ilâhî aflk da insan› kendinden geçirir. Sarhofl olaninsan ne yapt›¤›ndan nas›l habersiz ise gerçek aflka tutulan, yani ‹lahî aflka düflenkifli de ayn› durumdad›r. Bu durum aflk›n içkiye benzetilmesininin nedenini aç›k-lamaktad›r. Yunus’un afla¤›daki beytinde geçen “flarap”, “saki”, “meyhâne”, “mest(=sarhofl)”, “peymane (=kadeh)” asl›nda bir çok Divan flairinin kulland›¤› anlamdakullan›lm›flt›r. “Bize flarap sunan›n meyhanesi arfltan bile yücedir. Biz o flarapsunan›n sundu¤u içki ile sarhofl olanlar›z, canlar ise onun kadehidir.” anlam›nagelen afla¤›daki beyte dikkat edilirse bu sözlerin gerçek de¤il, mecazî anlamlar›-n›n kullan›lm›fl oldu¤u anlafl›l›r:

Bir sâkiden içdük flarâb arfldan yüce meyhânesi Ol sâkînün mestleriyüz cânlar anun peymânesi

Yunus Emre

K›sacas›, tasavvuf fliir diline kendi damgas›n› vurmufl; kendine özel sembolikbir dil meydana getirmifltir. Divan fliirinde bu sembolik dilin etkisi büyük, süreklive belirgindir. Bunun d›fl›nda baz› tasavvuf terimleri de fliirde geçer. Bu terimleraras›nda “Mevlevî”, “semâ”, “›fl›k”, “kalender”, “abdal”, “dervifl”, “dergâh” gibi tari-kat ile ilgili olanlar›, maddi âlemden uzaklaflmay› ifade eden “tecrîd” ve bunun içingerekli olan nefsi terbiye etmek olan “riyâzet”, kiflinin kendisini sadece Rabbinemuhtaç hissetmesi demek olan “fakr”, k›saca Allah’a yak›nl›k kazanm›fl olma hâliolan “velâyet” ve bu hâle sahip kifli anlam›na gelen “velî”, bu duruma sahip olan-lar›n yapt›klar› ola¤anüstü ifl olan “kerâmet”, kiflinin kendisini hakir görmesi vebaflkalar›n›n kendisini de¤ersiz görmesine ald›rmayan hatta bunu olgunlaflma yo-lu olarak görme manas›nda “melâmet”, ezelde Allah’›n kullar›na “Ben sizin Rabbi-niz de¤il miyim?” sorusuna ruhlar›n da “belî (=evet)” cevab›n› vermelerine gönder-


me yapan “bezm-i elest”, yahut “belâ” sözcükleri, kiflinin Rabbi d›fl›nda hiçbir fle-ye ve hiç kimseye kendini muhtaç görmemesi anlam›ndaki “isti¤nâ”, bütün varl›kâleminin varl›¤›n kendisinden olma flart›yla asl›nda tek oldu¤u düflüncesi olan“vahdet”, tek ve bir olan mutlak varl›¤›n d›fl›ndaki bütün varl›¤›n ad› olan “kesret(=çokluk)” ve “mâsivâ (=Allah d›fl›ndaki her fley)”, vahdete erdi¤inde kiflinin ken-di varl›¤›n› Yarat›c›’n›n varl›¤›nda yok etmesi demek olan “fenâ (=yokluk)”, bu hâ-le eriflti¤inde as›l süreklilik ve ölmezlik olan “beka(=ebedîlik)”, Allah’tan baflka bü-tün eflyay› ve insanlar› b›rakmak demek olan “terk” gibi tasavvufî terim ve kavram-lar da fliirde yer al›r. “E¤er eksiksiz saltanat istiyorsan fakirlik (Allah’tan baflkas›namuhtaç olmama) ülkesini zaptet. Zira dünya saltanat›nda baflkalar›na muhtaçolacak çok fley vard›r.” anlam›na gelen afla¤›daki beyitte fakr (fakirlik) tasavvufterimi olarak kullan›lm›flt›r.

Fakr mülkin dut ger istersen kemâl-i saltanat Saltanatdan geç kim ol vâdîde çokdur ihtiyâc

Fuzulî

Belh hükümdar› iken tac›n› taht›n› b›rakarak tasavvuf yoluna giren ‹brahim b.Edhem, bütün kâinat›n asl›nda Allah’›n bir yans›mas› oldu¤una inanarak “ene’l-Hak (=Ben Hakk›m)” sözünü sarf eden ve bu söz “Ben Tanr›y›m” fleklinde anlafl›l-d›¤› için dara¤ac›na as›lan Hallâc-› Mansûr (öl.922), büyük mutasavv›flardan Cü-neyd-i Ba¤dâdî (öl. 909), Bâyezîd-i Bistâmî (öl.874), Mevlânâ ve onun sevgili dos-tu fiems (öl.1247) yine Divan fliirinde adlar› geçen mutasavv›flardand›r.

Tarihî ve mitolojik bilgiler: Divan fliirinin ana kaynaklar›ndan biri de ‹ranmitolojisidir. Afla¤›da büyük ço¤unlu¤u ‹ran mitolojisi kaynakl› olmak üzere fliirdeadlar› geçen ya da kendilerine telmihte bulunulan mitolojik flah›slar›n temel özel-likleri ve fliirlerde ele al›n›fl biçimleri Divan fliirinden seçilmifl örneklerle birlikte ve-rilecektir.

Cemflîd (=Cem): Efsanevî ‹ran hükümdar›. Divan fliirinde genellikle saltanat›n-daki kudreti, flarab› buluflu, bütün cihan› gösterdi¤ine inan›lan kadehi, e¤lencemeclisleri, taht› ve parlak tac› ile birlikte an›l›r.

Murassa câmlarla bir aceb flâhâne meclisdürDüflinde görmedi Cem böyle iflret-hâne-i zîbâ

Bakî

Dahhâk: Cemflîd’i öldürerek ‹ran flâh› olan bu flah›s fiehnâme’de kötülü¤ün vezulmün sembolü olarak anlat›l›r. Efsaneye göre, fleytan Dahhâk’i iki omuzundan öp-tü¤ü için her iki omuzunda iki y›lan ç›km›fl ve bütün çabalar›na ra¤men bu y›lanlar-dan kurtulamam›flt›r. Divan fliirinde bu y›lanlarla ve zalimli¤iyle bir sembol olmufltur.

Nefs ef’îsine zahîr olanaPend besdür hikâyet-i Dahhâk

Hayâlî

Efrâsiyâb: Turan hükümdâr› olan Efrâsiyâb, ‹ran ülkesinin bafl düflman› olarakfiehnâme’de s›kça geçer. Divan fliirindeki kahramanl›k ve hükümdarl›k sembolle-rindendir.

Ey Usûlî nevbeti geldügi sâ’at ögüdürNice bin Efrâsiyâb’un h›rmenin bu âsiyâb

Usulî


Ferîdun: Dahhâk’i yenerek ‹ran taht›na geçen bu efsanevî hükümdâr›n beflyüz y›l hüküm sürdü¤ü söylenir. Divan fliirinde adaletin, uzun ömürlülü¤ün ve gü-cün sembolüdür.

Bir huzûrum var durur kûyunda olmakdan flehâArz ol›nsa almazam bana Ferîdûn’un yiri

Bakî

Gâve: Dahhâk’in devrilmesini ve yerine Ferîdun’un geçmesini sa¤layan bir de-mircidir. Dahhâk’e karfl› gelerek halk› isyana sevketmifl ve demirci önlü¤ünü bay-rak hâline getirerek Ferîdun’un ‹ran taht›na ç›kmas›yla sonuçlanan isyan› bafllat-m›flt›r. Gâve, Divan fliirinde haks›zl›¤a ve zulme baflkald›rman›n sembolü olarakgeçer.

Isfahân’da Gâve adlu bir dilîrKim anuñ çengâline döymezdi flîr

Ahmedî

Nerîmân: fiehnâme’deki büyük kahramanlardan Sâm’›n babas›, Zâl’in de de-desidir. Divan fliirinde kahramanl›k sembolü olarak kullan›lm›flt›r.

Rezmüne mukabil duramaz Sâm u NerîmânRüstem olamaz erlik içinde sana hem-tâ

Mihrî Hatun

Sâm: Neriman’›n o¤lu Zâl’in babas›, Minuçihr’in büyük savaflç›s›d›r. Bir ejder-hây› tek bir vuruflla öldürdü¤ü için “Tek Vurufllu Sâm” diye de an›l›r. Sâm Divanfliirindeki kahramanl›k sembollerindendir.

Rezmüne mukabil duramaz Sâm u NerîmânRüstem olamaz erlik içinde sana hem-tâ

Mihrî Hatun

Zâl: Neriman’›n torunu, Sâm’›n o¤lu ve Rüstem’in babas›d›r. Efsaneye göre bü-tün tüyleri bembeyaz olarak do¤ar. Bu yüzden Sâm ondan korkar ve onu istemez.Zâl’i efsanevî bir kufl olan Simurg’un yaflad›¤› Elbürz da¤›na b›rak›rlar. Simurg daonu al›p besler. Daha sonra piflman olan Sâm gelip onu da¤dan al›r. fiehnâme’de-ki büyük kahramanlardan biri olan Zâl, ok atmas›yla meflhurdur.

Gerekse kuvvet-i bâzûda fiâh Behrâm olBu Zâl-i dehr ider menzilüni âhir gûr

Hayâlî

Rüstem: Sâm’›n torunu, Zâl’in de o¤ludur. Ola¤anüstü özelliklere sahip bir ço-cuk olarak do¤mufltur. Küçük bir bebekken bile büyük bir insan gibi yiyip içen veçok güçlü biri olan Rüstem, Turan hükümdar› Efrasiyâb’› da dize getirmifltir. Ayr›-ca esir edilmifl olan Keykavus’u kurtaran ve Heft-hân ad› verilen ve kimsenin ge-çemedi¤i tehlikeli yolu geçen iki kifliden biridir. Rüstem’in meflhur at›n›n ad›Rahfl’t›r. Rüstem Divan fliirine kahramanl›k ve güç sembolü olarak geçer.

Elinden Rüstem ü Efrâsiyâb’un mülkini aldunSeni medh itmifl olmazlar diyenler Rüstem-i sânî

Nev’î


‹sfendiyâr: ‹ranl›lar›n efsanevî kahramanlar›ndan biri olup, “Heft-hân” adl› tür-lü tehlikelerle dolu yolu geçen iki kifliden biridir. Ayn› yolu geçen di¤er kifli deRüstem’dir. Rüstem’le yapt›¤› savaflta ölmüfltür. Divan fliirinde kahramanl›k sembo-lü olarak ve Rüstem’le yapt›¤› savaflla an›l›r.

Ayfl u safâ-y› ahd-i Cem ü devr-i câm› görBahs itme rezm-i Rüstem ü ‹sfendiyâr’dan

Bakî

Kahraman: Çocukken devler taraf›ndan kaç›r›larak büyütülen, fakat dev olma-d›¤›n› anlay›nca onlarla savaflarak bir gergedan s›rt›nda ülkesine geri dönen bir kah-ramand›r. Divan fliirinde yi¤itlik sembolü olup “Kahraman›-› Katil” ad›yla an›l›r.

Kim gördi kim iflitdi aceb bir senün gibiHüsn ile Yûsuf ola flecâ’atle Kahraman

Yahyâ Bey

Keyhusrev: Uzun y›llar padiflahl›k yapm›fl ve imparatorlu¤unun s›n›rlar›n› Hin-distan’a kadar geniflletmifl bir ‹ran hükümdar›d›r. Divan fliirinde güç ve ihtiflam›nsembollerindendir.

Unutdur nâm›n› Keyhusrev’ün Efrâsiyâb’un hem‹ki kemter kulun zabt eyledi Îrân u Turan’›

Gelibolulu Mustafa Âlî

Keykubâd: fiahs›z kalan ‹ran taht›na Zâl’in tavsiyesiyle geçen ve ülkeyi adalet-le yöneten bir hükümdar›n ad›d›r. Divan fliirinde de daha çok adaletiyle öne ç›kar.

Adlün kat›nda cevr ü sitem dâd-› KeykubâdH›flmun yan›nda lutf u kerem kahr-› Kahramân

Bâkî

Minuçihr: Büyük dedesi Feridun’un yerine tahta geçen ve 120 y›l saltanat sü-ren bir ‹ran hükümdar›d›r. Emrindeki Neriman ve Sam gibi kahramanlar sayesindebüyük savafllar kazanm›flt›r. Divan fliirinde de saltanat› ve kahramanl›¤›yla an›l›r.

Minuçihr’in solar gül çehresi bîm-i sitîzindenNe dem Efrâsiyâb âsâ girerse rezme meydâna

Sünbülzâde Vehbî

Nûflirevân: Rivayete göre Kisrâ unvan›yla an›lan ilk ‹ran flah›d›r. Adaletiyle veTâk-› Kisrâ ad›yla meflhur saray›yla ünlüdür. Saray›na bir çan ba¤latt›¤› ve kendi-siyle görüflmek isteyenlerin bu çan›n zincirini çekerek onu ça¤›rd›¤› ve flikâyetini veihtiyac›n› söyledi¤i rivayet edilir. Divan fliirinde de saray›, çan› ve adaleti ile an›l›r.

Adli hikâyetin nice tahrîr idem k’anunKem izi toz› efser-i Nûflirevân imifl

Ahmed Pafla

Husrev: Nûflirevân’›n torunudur. fiiirde “Hüsrev u fiîrîn” hikâyesinin erkek kah-raman› olarak geçer. Husrev-i Pervîz diye de an›l›r. Divan fliirinde de padiflahl›¤›,fiîrin’e olan aflk› ve efsanevî iki at› Gülgûn ve fiebdîz’le birlikte an›l›r. Husrev sul-tan anlam›na da gelir.


Yoluna ey hüsrev-i flîrîn-dehenDîde mi var kim yafl› gülgûn degil

Hayâlî

Siyâvufl: Keykavus’un o¤lu olan Siyavufl Rüstem taraf›ndan büyük bir kahra-man olarak yetifltirilmifltir. Çok güzel biri olan Siyavufl’a üvey k›z kardefli âfl›k ol-mufl; fakat Siyavufl ondan yüz çevirdi¤i için iftiras›na u¤ram›flt›r. Bu iftira yüzün-den Turan hükümdar› Efrasiyâb’›n yan›na giderek onun k›z›yla evlenmiflse de yi-ne at›lan iftiralarla Efrâsiyâb taraf›ndan bo¤azlat›larak öldürülmüfltür. Divan fliirin-de kahramanl›¤› ve daha çok u¤rad›¤› iftiralar sonucunda “haks›z yere öldürülme”sembolü olarak an›l›r.

Ayfl ü nûfl eyle müdâm olma inen dünyâ-perestKan› Dârâ kan› Cem kan› Siyâvufl ey sanem

Zâtî

Bihzâd: Hüseyin Baykara(öl.1506)’n›n ressamlar›ndand›r. Divan fliirinde çizmifloldu¤u resimlerdeki marifetiyle övülen ve sevgilinin güzelli¤i anlat›l›rken kendi-sinden bahsedilen bir kiflidir.

Rengîn ider evsâf-› ruhun hâme-i BâkîOl sûreti virmez sanemâ nakfl›na Bihzâd

Bakî

Cengiz: Büyük Mo¤ol hükümdâr› olup as›l ad› Timuçin’dir. Mo¤ol devletinins›n›rlar›n› Avrupa’n›n ortalar›na kadar geniflletmifltir. Divan fliirinde daha çok sahipoldu¤u topraklarla, saltanat gücüyle ve zalimli¤iyle an›l›r.

Ehl-i salîb ü leflker-i Cengîz’den beterMülke tasallut eyleyen ol kavm-i cân-flikâr

Nedîm

Fa¤fûr: Çin hükümdârlar›n›n unvân›d›r. Ayr›ca ‹skender zaman›nda yaflam›fl veAsya’n›n tümüne 62 y›l hükümdarl›k yapm›fl bir padiflah›n ad›d›r. Divan fliirindebüyük bir padiflah olmas› özelli¤iyle ve genellikle Çin sözcü¤üyle birlikte an›l›r.

Bir hatâ zanneyleyüp ebrûlar›n çîn eyleseCân atar dergâh›na Fa¤fûr ile Hâkan gelür

Bakî

Hülâgû: Cengiz’in torunudur. ‹ran topraklar› üzerinde ‹lhanl› devletini kurmufl-tur. Çok kan dökmüfl bir padiflah oldu¤u için Divan fliirinde daha çok bu yönüylean›l›r.

Tahammül mülkini y›kd›n Hülâgû Han m›s›n kâfir Aman dünyây› yakd›n âtefl-i sûzân m›s›n kâfir

Nedîm

‹skender: Divan fliirinde Kur’ân’da ad› geçen Zülkarneyn ile Makedonyal›Büyük ‹skender birbirine kar›flt›r›lm›fl ve ikisi ayn› flah›s imifl gibi kabul edilmifltir.fiiirde “âb-› hayat(=ölümsüzlük suyu)”› aramak için “zulumât(=karanl›klar ülke-si)”a gitmesi, H›z›r ile olan hikâyesi, dünyay› gösteren aynas› (=âyîne-i ‹skender),Ye’cüc ve Me’cüc ad› verilen bir kavmin yay›lmas›n› engellemek için yapt›rd›¤›sedd(=sedd-i ‹skenderî)i ve dünyaya hâkim olmas› ile an›l›r.


Sana temlîk eylesün Hak bir yere cem’ eyleyüpMülk-i dehri ömr-i H›zr’› devlet-i ‹skender’i

Nedîm

Mânî: Divan fliirinde daha çok ünlü bir ressam olarak geçer. Behram taraf›ndanderisi yüzülerek öldürülmüfltür. Divan fliirinde resim yapma yetene¤i ve duvarlar›onun yapt›¤› resimler ile süslü Nigâristan adl› bir mabedle birlikte an›l›r.

Zülfi nakka-fl› suya bir resm ider kim reflk iderMânî-i Çîn yazdu¤› nakfl-› Nigâristân ana

Ahmed Pafla

Nergis: Bir perinin çocu¤u ve çok yak›fl›kl› biri oldu¤u için peri k›zlar› taraf›n-dan hayranl›k duyulan biridir. Eko ismindeki peri k›z›n›n aflk›na cevap vermedi¤iiçin bedduaya u¤ram›fl ve bir gün ›rmaktan su içerken suda yüzünün aksini görün-ce, kendi güzelli¤ine meftun olup kendini kaybetmifl ve ›rma¤a düflüp bo¤ulmufl,düfltü¤ü yerden nergis adl› çiçek bitmifltir.

Nergis Divan fliirinde bir çiçek ve kendini be¤enmiflli¤in sembolü olarak geçer.Ayr›ca nergis, mahmur gözden kinaye olarak da kullan›l›r.

Gül hasretinle yollara dutsun kula¤›n›Nergis gibi k›yâmete dek çeksün intizâr

Bakî

Anka-: Ad› olan kendisi olmayan bir kufltur. Di¤er ad› sîmurgdur. Bu kufl Kafda¤›nda yaflayan, çok yükseklerde uçmas›, yere konmamas›, üzerinde otuz de¤iflikrenkten tüy bulunmas› ve “kanâ’at” ve “isti¤nâ” sembolü olarak fliirde yer al›r.

Kanâ’at eyledi anka-y› Kaf-› flöhrete vâs›lKifli mümtâz olur elbette dâ’im uzlet etdikçe

Süleyman Fehîm

Hümâ: Bu da anka gibi efsanevî bir kufl olup kemikle beslenirmifl. Gölgesi ki-min üzerine düflerse o kiflinin talihi aç›l›r, hatta padiflah olurmufl. Devlet kuflu ola-rak kabul edilir.

Cîfe-i dünyâya çok meyl itmedüm kerkes gibiBir hümâ-tab’am g›dâ besdür bana bir üstühân

Fuzulî

Bunlar›n d›fl›nda, eski Yunan’da t›p ilminin piri Bokrat (=Hipokrat), Arap ede-biyat›nda cömertli¤in sembolü Hâtem-i Tayî gibi flahsiyetler, Hüsrev ü fiîrîn,Leylâ ve Mecnûn, Yûsuf u Züleyhâ gibi mesnevi kahramanlar› ve bu mesnevi-lerde geçen olaylar bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir. Bunlar ‹ran fliirinde alg›lan›flbiçimiyle Divan fliirinde yer alm›fllard›r.

Divan flairleri kendi dönemlerinde yaflam›fl olan sultan ve di¤er devlet adamla-r›n›n isimlerine de çeflitli vesilelerle eserlerinde yer verirler. Kendileri gibi flair vesanatkâr olan ve bir k›sm› üstat kabul edilen Firdevsî, Selmân-› Savecî, Hâf›z-› fiî-râzî, Sa’dî-i fiîrâzî, Attâr, Câmî, Nevayî, Hassân gibi flairlerin adlar› da Divan flairle-rinin çeflitli münasebetlerle s›kça kulland›klar› isimlerdendir.

Divan fliirinde co¤rafya: Divan fliirinin co¤rafyas›nda, Osmanl› devletinin si-yasi co¤rafyas›n›n yan› s›ra müflterek geleneksel edebiyatta geçen mekânlar da yeralmaktad›r. Bunlar›n bafll›calar›na afla¤›da de¤inilecektir.


Divan fliirinde en fazla geçen ülke ismi Çin’dir. Çîn ü Mâçîn, Çîn ü Horasan ifa-deleri asl›nda birbirine yak›n bir co¤rafyay› iflaret eder. Çin, bu ülkede yaflam›flolan meflhur ressam Mani münasebetiyle fliirde yer ald›¤› gibi, güzel kokulu birmadde olan miskin bu ülkede yaflayan ahunun göbe¤inden elde edilmesi dolay›-s›yla da “misk-i Çîn”, “nâfe-i Çîn”, “âhû-y› Çîn” gibi tamlamalarda zikredilir. Sevgi-linin saç›, kafl›, beni ile renk ve koku yönünden bu ba¤lamda iliflki kurulur.

Göricek mu’cize-i nakfl›n› sûretger-i ÇînGötürüp hâme s›fat barma¤›n îmân getürür

Bakî

Hâlün haberleriyle mu’attar k›lur nesîmDeflt-i Hoten’de nâfe-i miskün dimâg›n›

Bakî

Rûm ve fiâm kelimeleri de sevgilinin güzelli¤i ile ilgili olarak kullan›l›r. Geniflanlamda Osmanl› ülkesini gösteren Rum kelimesi beyazl›k, parlakl›k münasebetle-riyle sevgilinin yüzü için kullan›l›r. Meselâ, sevgilinin yüzü Osmanl› ülkesi, bu yüz-deki ben Osmanl› ülkesindeki Padiflah, ince tüyler de onun askerleri olarak hayaledilir. fiâm ise gece, karanl›k, siyah anlamlar›nda tevriyeli olarak kullan›lm›flt›r. Do-lay›s›yla sevgilinin saç› ile iliflki kurulur. Hindistan ile de siyah renk münasebetiy-le sevgilinin beni aras›nda iliflki kurulur. Ülke anlam›nda olan M›s›r, Yusuf k›ssas›münasebetiyle; Irak, Hicaz, ‹sfahan ayn› zamanda birer musiki makam› olduklar›için her iki anlama gelecek flekilde fliirde kullan›l›r. Mo¤ollar taraf›ndan ya¤mala-nan Ba¤dad âfl›¤›n sevgilisi taraf›ndan harap edilen gönlü olarak, Yemen akik,Aden inci, Bedahflan la’l gibi k›ymetli tafllar dolay›s›yla, Bahreyn âfl›¤›n gözyafl› dö-ken iki gözü için, Bâbil, Harut ve Marut adl› iki mele¤in büyü ö¤retti¤i flehir olma-s› dolay›s›yla, Isfahan bu flehirde ç›kar›lan meflhur sürmesi, ayr›ca Tebriz, Kazvingibi flehirler de baflkaca münasebetler ile fliirde yer al›r. Azerbeycan, Türkistan, Se-merkand, Buhara, Irak, Kerbela, Basra, Necef, Kudüs, Vadî-i Eymen, Mekke veMedine de fliirde yer alan co¤rafi mekân isimlerindendir. Anadolu ve Rumeli co¤-rafyas›ndan Ayd›n, Manisa, Karaman, Vardar, Edirne, ‹stanbul gibi önemli flehirlerde fliirde yer al›r. Ceyhun, Dicle, F›rat, Aras, Nil nehirleri genellikle âfl›¤›n döktü¤ügözyafllar› dolay›s›yla geçer.

Tabiat ‹le ‹lgili Unsurlar Kozmik âlem: Divan fliirine hâkim kozmoloji anlay›fl›na göre gökyüzü katman-lar(=felekler)dan meydana gelmifltir. Dünya bu feleklerin merkezinde yer al›r.Gökler onun üzerinde so¤an zarlar› gibi üst üste geçmifl bir hâldedir. Her felektebir “seyyâre (=gezegen)” vard›r. Felekler bu gezegenlerin adlar›yla an›l›r. Bunlarseb’a-i seyyare (=yedi gezegen) ad› verilmifl olan Ay (=kamer, mâh), Utarid (=Mer-kür), Zühre (=Venüs, Nâhîd) , fiems (=Günefl, Hurflîd), Mirrih (=Merih), Zuhal(=Satürn), Müflterî (=Jüpiter)’dir. Gezegenlerden sonraki sekizinci felekte sabit y›l-d›zlar vard›r. Daha sonra bofl olan atlas fele¤i yer al›r. Günefl sultand›r. Ay vezir,Utarit kâtip, Zühre çalg›c› ve rakkase, Mirrîh komutan, Müflterî kad› ve Zuhal hazi-nedar olarak hayal edilir.

Bafl koyar her subh-dem hurflîd hâk-i pâyuna Bu sa’âdetden anun geldükçe artar pâyesi

Fuzulî


Rezme Mirrîh ü bezme NâhîdüzTî¤ ber-kef rebâb der-begalüz

Na’ilî-i Kadîm

Felekler ulvî (=yüce) varl›klard›r. Dört unsur (=anâs›r-› erba’a) olarak adland›-r›lan hava, su (=âb, mâ), âtefl (=nâr) ve toprak (=hâk, türâb) ise süflî (=düflük) var-l›klard›r. Dokuz felek babalar (=âbâ), dört unsur da analar (=ümmehât) olarak ha-yal edilmifl, bunlardan mevâlîd-i selâse (=üç çocuk) denen hayvânât (=insan vehayvanlar), nebâtât (=bitkiler) ve cemâdât (=cans›z varl›klar) olmak üzere üç ço-cuk meydana gelmifltir. Afla¤›daki beyitte Divan fliirine hâkim olan bu kozmolojianlay›fl›na göre aralar›nda iliflki oldu¤u kabul edilen “yer” ile “ana”; “gök” ile de“ata, baba” aras›nda iliflki kurulmufltur.

Seni ba¤r›na basar yer gök ne var mihr itmeseKim ata gibi degüldür müflfik olur analar

‹bni Kemal

Zaman: Zaman kavram› genellikle “zamân”, “rûzgâr”, “vakt”, “devr” ve “dehr”sözcükleri ile ifade edilir. Dört mevsimden ikisi öne ç›kar: Bahar ve hazan (=son-bahar). K›fl Divan fliirinde nispeten az rastlanan bir mevsimdir. Yaz mevsimi iseçok nadir görülür. Aylardan Nisan, bu ayda ya¤an ya¤murun istiridyenin a¤z›nadüflmesi sonucu inci meydana getirmesi ile Muharrem ay› da Kerbela olay›n›n mu-hayyilede meydana getirdi¤i üzüntü, ac› ve keder kavramlar› ile fliirde yer al›r.

Sâkiyâ mey sun ki bir dem lâlezâr elden gider‹riflüp fasl-› hazân vakt-i bahâr elden gider

Avnî

Hayvanlar: Kufllar›n bir k›sm› olumlu, bir k›sm› ise olumsuz düflünceler do¤u-rarak metinlerde yer al›r: Bülbül (=hezâr, andelîb), flahin, keklik(=kebg), sülün(=tezerv), güvercin (=kebûter), papa¤an (=tûtî), tâvûs, kumrî (=kumru) ilk gruba,akbaba (=kerkes), baykufl (=bûm), karga (=gurâb, zâg), yarasa (=huffâfl), çaylak(=zegân) ise ikinci gruba girer.

Gülfleninde âlemün bu s›rra irmez hîç kesZâ¤lar âzâde vü bülbül giriftâr-› kafes

Firakî

Arslan (=flîr, gazanfer), peleng (=kaplan), bebr (=pars), âhû (=gazâl) gibi olum-lu düflünce do¤uran hayvanlar›n yan› s›ra çakal, tilki, fil (=pîl), eflek (=har), it(=seg, kelb) gibi hayvanlar da Divan fliirinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda pervâne (=ke-lebek), sinek (=meges, zübâb), ar› (=zenbûr), kar›nca (=mûr, mûrçe), örümcek(=ankebût), bal›k (=mâhî), timsah (=neheng), y›lan (=mâr, su’bân, ef’î), sincab, ka-kum, samur, deve (=nâka, üfltür, ba’îr) de fliirde geçen di¤er hayvanlard›r.

fiîrler pençe-i kahrumda olurken lerzân Beni bir gözleri âhûya zebûn etdi felek

Sultan Selim

Bitkiler: A¤aç (=flecer, d›raht) ve fidan (=nahl, nihâl) Divan fliirinde s›kça ge-çen kelimelerdendir. fiiirde a¤aç türlerinden en fazla sevgilinin boyunun benzetil-di¤i serviye, ayr›ca çenâr, ar’ar, tûbâ, flimflâd, ve sanavbere, çiceklerden ise gülerastlan›r. Gülün rengi, kokusu ve güzelli¤i ile di¤er çiçekler aras›nda ayr› bir yeri


vard›r. Gül sevgilidir, yahut sevgilinin a¤z›, yana¤›, kula¤› gibi bir uzvudur. Yineküçüklü¤ü ve kapal›l›¤› ile fliirde yer alan gonca ile birlikte diken de çeflitli tasav-vurlara konu olmaktad›r. Diken (=hâr) sevgili ile âfl›k aras›ndaki engelleri sembo-lize eder. Bunun d›fl›nda lâle, beneffle, reyhan, nane, flebboy, sünbül, yasemen,nergis, za’feran, nilüfer, karanfil de fliirde s›kça geçer.

Gülflene nergis ü gül hayli letâfet virdifiimdi aç›ld› dahi yüzi gözi gülzârun

Bakî

Bitmedi gülflende bir gül bu ruh-› zîbâ gibi‹rmedi bostanda bir serv ol kad-i ra’nâ gibi

Ahmed Pafla

Ey gül ne aceb silsile-i müflk-i terün varV’ey serv ne hofl cân al›c› iflvelerün var

Fuzulî

Divan fliirinde meyvelerden ayva, elma (=sîb), nar (=enâr, rümmân), fleftâlû,üzüm (=engûr), badem (=bâdâm), f›st›k (=piste) gibi meyveler de ço¤unlukla sev-gilinin güzelli¤ini ifadede yararlan›lan unsurlar olarak fliirde yer al›r.

Divan fliirinde sevgili, âfl›k ve rakip: Divan fliirin aflk anlay›fl›, daha çok ta-savvuf düflüncesi etraf›nda flekillenmifltir. Her ne kadar aflk kavram› tasavvuf lite-ratüründeki anlam›n› ‹slâm›n ilk dönemlerinden sonra kazanm›fl ise de tasavvufçevrelerinde s›kça kullan›lan ve Hz. Muhammed’in söyledi¤i ileri sürülen “Âfl›kolup da aflk›n› gizleyen, iffetini koruyan ve bu hâl üzere iken ölen kifli cennete gi-rer.” sözü aflk› kutsar. Asl›nda aflk bütün kâinat›n hatta gök cisimlerinin bile hare-ketine sebep olarak gösterilecek kadar önemli bulunur. Bu anlay›fl çerçevesindeaflk›n cismanî ya da bedenî olarak alg›lanmamas› do¤al bir durumdur. Afla¤›dakim›sralarda aflk›n, “ilm”in karfl›t› olarak dile getirilmesi aflka verilen de¤eri ve onaverilen misyonu gösterir:

Aflk imifl her ne var âlemde‹lm bir k›l ü kal imifl ancak

Fuzulî

Tasavvuf anlay›fl›ndan Divan fliirine yans›yan Yaratan›n, “felekleri bile sevgilibir kulu için yaratt›¤›” düflüncesi göz önünde tutulursa, bu anlay›fl›n ortaya koydu-¤u aflk, sevgili ve âfl›k tiplerinin düz anlamlar›ndan öte baflkaca anlamlara da sa-hip oldu¤u rahatl›kla söylenebilir.

Aflk›n amac› vahdete, yani “varl›k birli¤i”ne ulaflmakt›r. Aflk makam›na ulafl›ncainsan kâinatta ayr› ayr› var oldu¤u san›lan eflyan›n asl›nda tek bir varl›k oldu¤unugörür. Bu makama ulafl›l›nca “sultan” ile “dilenci” birbirinden ay›rt edilmez.

Vâdî-i vahdet hakîkatde makam-› ›flkdurKim müflahhas olmaz ol vâdîde sultândan gedâ

Fuzulî

Divan fliiri dilinin etkileyici yönlerinden biri tasavvufun etkisiyle flekillenen me-cazl› dilidir. Divan fliirinde sözün gerçek ile mecaz aras›nda sal›n›m yapan saat sar-kac› gibi tek bir yönde çak›l›p kalmad›¤›, beyitlerin yorumunun beflerî ve dünyevî(=mecâzî) aflk aras›nda gidip geldi¤i; bütünüyle beflerî aflk›n dile getirildi¤i örnek-


lerde bile aflk›n kutsand›¤› tasavvufî bir anlay›fla gönderme yap›ld›¤› görülür. Aflkasl›nda kader ve k›smet iflidir. Kiflinin elinde olan bir durum de¤ildir. Bu, “elestmeclisi”nde, yani ruhlar âleminde gerçekleflmifltir. Ruhlar meclisinde ‹lahî hitabamazhar olan insano¤lu, bu hitap ile öyle bir sarhofl olmufltur ki, bu dünyaya düfl-tü¤ünde bile hâlâ ay›lmam›flt›r.

Fermân-› aflka cân ile var ink›yâdumuzHükm-i kazâya zerre kadar yok inâdumuz

Bakî

Aflk›n bu niteli¤i ve felsefî derinli¤i sevgilinin kimli¤i ile ilgili belirsizlik sonu-cunu do¤urmufl, böylesine kusursuz güzellik sahibi olan sevgilinin ancak Allah,peygamber veya padiflah olarak yorumlanabilece¤i ileri sürülmüfltür. Elbette buyorumlay›fl tarz› sevgilinin hiçbir zaman dünyevî bir varl›k olmad›¤› düflüncesiniihtimal d›fl› görmez. Fakat sevgilinin sahip oldu¤u güzelli¤in niteliklerinin mutlakolmas›, s›radan bir flair ile bir padiflah›n yazm›fl oldu¤u aflk temal› fliirler aras›ndabelirgin bir fark›n bulunmamas›, bu aflk›n beflerî bir aflk olmad›¤›n› göstermekte-dir. Bundan ötürü sevgilinin cinsiyeti de -az say›da fliir müstesna- kesin de¤ildir.Sevgili bazen bir erkek güzeli gibi görünmekle beraber, bu fliirlere dikkatle bak›l-d›¤›nda asl›nda bir erkek veya kad›n›n de¤il de bizzat güzelli¤in, güzellik kavram›-n›n övüldü¤ü ve yüceltildi¤i görülür. Bu tasavvuf anlay›fl›n›n fliire yans›mas›n›n birsonucudur. Kâinattaki güzellikler ve dolay›s›yla da güzeller ‹lâhî ve mutlak hatas›z,kusursuz bir tek güzelden iflaretlerdir.

Divan fliirindeki sevgili tipi mükemmel güzelli¤i kendisinde toplam›flt›r. Divan-larda görülen bütün sevgililer, tek bir tiptir. Genifl Osmanl› co¤rafyas›n›n neresin-de bulunursa bulunsun ve hangi döneminde yaflam›fl olursa olsun âfl›¤›n dile ge-tirdi¤i ve niteledi¤i sevgili genellikle ayn› özelliklere sahiptir. Gelenek bu sevgili ti-pinin saç, göz, dudak, el gibi uzuvlar›n›n ne tür güzellikte oldu¤unu belirlemifl, ay-r›ca nas›l övülece¤ini de göstermifltir. Uzun boyluluk mademki güzellerde arananbir özelliktir, o takdirde sevgilinin boyu hafif hafif sal›nan bir servi gibidir, bafl›göklere kadar uzan›r. Kirpiklerin uzunlu¤u mademki makbuldür ve etkileyicidir, ozaman sevgilinin kirpikleri k›l›ç, m›zrak veya ok olarak hayal edilir. fiairler bu el-deki haz›r malzeme ile sevgiliyi övmek durumundad›r.

Divan fliirinde sevgilinin niteliklerinin ve güzelli¤inin mutlak olmas›n›n yan› s›-ra onun âfl›¤a ilgisiz davranmas› (=isti¤nâ, tecâhül), bir tatl› sözü bile ondan esir-gemesi, âfl›¤›n hâline ac›mamas›, sürekli naz içinde olmas› gibi huylar› onun karak-terini oluflturur. Divan fliirindeki aflk, tek tarafl›d›r. Seven ve aflk ›st›rab› içinde ya-nan bir âfl›k vard›r. Sevgili ise âfl›¤›na karfl› ilgisizdir, onun bak›fl› hatta eziyeti bileâfl›¤a bir lütuftur. Bütün güç, kuvvet sevgilinin elindedir. Âfl›k için sevgili bir padi-flah, yahut efendi mevkiindedir, âfl›k ise onun kölesi gibidir. Âfl›¤a eziyet etmesi,onu üzmesi onun de¤iflmez âdetidir. Vefas›zd›r, verdi¤i sözü tutmaz. Sürekli mesa-felidir. Kimse kendisinden hesap soramaz. Kendisi ulafl›lamaz bir konumdad›r. Bü-tün bunlar onun de¤iflmez özellikleridir. Sevgili baflta güzellik sembolü Hz. Yusufolmak üzere Hz. ‹sa ve Hz. Süleyman’a benzetilir. Aflk ülkesinin sultan›d›r. Silahl›-d›r. Silahlar› kafl (=ebrû), kirpik (=müje, müjgân) ve gamzedir. Girdi¤i ülkeyi (âfl›-¤›n gönlünü) harap eder.

Ol fleh-i hûbân ki iklîm-i dilün sultân›durHer ne dir cân üstine fermân anun fermân›dur

Ahmed Pafla


Âfl›¤›n durumu ise sürekli göz yafl› dökme, a¤lama ve feryat etmedir. “Sab›r ve-ya sefer” yani o ülkeyi terk etmekten baflka çaresi yoktur. Fakat yine de aflk derdi-nin bitmesini arzulamaz; sevgilisinin bütün eziyetlerini ço¤u zaman memnuniyetlekabul eder. Zira sevgiliden gelen eziyetleri, cefay› bile bir ilgi olarak kabul eder.Âfl›k için en büyük felaket ise sevgilisinin kendisini bütünüyle terk etmesidir.

Yâ Rab belâ-y› aflk ile k›l âflinâ beniBir dem belâ-y› aflkdan etme cüdâ beni

Fuzulî

Divan fliirinde sevgili ve âfl›k d›fl›ndaki üçüncü tip rakip(<rak-ib)tir. Aralar›ndaaz bir fark bulunmakla birlikte ayn› anlam içeri¤i ile “a¤yâr” kelimesi de kullan›l›r.Rakip, âfl›¤›n sevgiliye ulaflmas›n›n önündeki engeldir, hatta sevgili kendisindenesirgedi¤i yak›nl›¤› ona gösterir. Bunun için de rakîb “it”, “diken”, “karga”, “akreb”,“fleytan”, “iblis” olarak nitelenir.

Ey dem-â-dem reflk tî¤iyle benüm kanum töküp Mey içüp a¤yâr ile seyr-i gülistân eyleyen

Fuzulî

Kûy›na varsa aceb mi dilberün gâhî rakîbCennet idi bir zamân ‹blîs-i mel’ûnun yiri

Bakî

Divan fliirinde muhteva ile ilgili olarak Agâh S›rr› Levend’in Divan Edebiyat› (‹stanbul: En-derun Kitabevi, 1984) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Eski Türk Edebiyat›nda Nesir Nesir (Nesr), bir edebiyat terimi olarak “nazm”›n karfl›t›d›r. Vezinli olmayan,düzyaz›, söz anlam›na gelir. Nesir yaz›lara “mensûr”, nesir yazarlar›na da “nâsir”denir. Eski Türk Edebiyat›nda nesir, nazm›n gölgesinde kalm›flt›r. Bunda, baflkasebeplerin yan› s›ra, sanatl› söyleyiflin öncelikle fliir dilinde var oldu¤u düflün-cesi etkili olmufltur. Bununla birlikte Eski Türk Edebiyat›nda nesir sahas›nda dapek çok türde eserler verildi¤i ve bu eserlerin bir k›sm›n›n edebî de¤er tafl›d›¤›da görülmektedir.

Göktürkler döneminden hitabet üslubunun etkileyicili¤i ve içeri¤inin do¤all›¤›ile Orhon An›tlar›, Uygurlar döneminden çok farkl› bir üslûpta kaleme al›nan veönemli bir k›sm› Budizm ve Maniheizm etkisini tafl›yan metinler ‹slamî dönem ön-cesi Türk edebiyat›ndan günümüze kadar ulaflan az say›daki yar› edebî nesir ör-nekleridir. ‹slam dininin kabulünden sonraki ilk Türkçe nesir örnekleri ise Kara-hanl›lar dönemine aittir.

Bafllang›ç döneminde bilim dili olarak kabul edilen Arapça ve edebiyat diliolarak kabul edilen Farsça ile eserler verildi¤i görülmektedir. Bu dönemde gerekTürkçe, gerekse Türk yazarlar taraf›ndan Arapça ve Farsça yaz›lan eserlerde edebînitelik ön planda de¤ildir. Bu eserlerin ço¤u Arapça ve Farsçadan serbest bir flekil-de yap›lan tercümeler olup bilgi verici, e¤itici, yol gösterici niteli¤e sahiptirler. ‹s-lam tarihi ve menk›beleri, dil ve tarih konular›n da ifllendi¤i bafllang›ç döneminde-ki bu eserlerin dili ve üslubu sade, cümleleri k›sa ve basit olup derin bir sanat an-lay›fl›n› ve kültür birikimini yans›tmamaktad›rlar. Fars dilinin ve birçok yönüylekültürünün etkisi alt›ndaki Selçuklu Devletinden sonra Anadolu sahas›nda gördü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



¤ümüz beyliklerin idarecilerinin Türkçe d›fl›nda baflka bir dil bilmemelerinin, Türk-çenin yaz› dili olarak geliflmesinde rolü oldu¤u araflt›rmac›lar taraf›ndan ileri sürü-lür. fiiir dili ile düzyaz›n›n nitelikleri farkl› olmakla birlikte bunlar ayn› etkiler çer-çevesinde geliflme göstermifllerdir. Dolay›s›yla Divan fliiri dilinin gerek söz varl›¤›gerekse üslûp aç›s›ndan geçirdi¤i aflamalara paralel olarak nesir sahas›nda da za-man içerisinde de¤ifliklikler ve zenginlikler görülür.

XV. yüzy›l sonlar›na kadar yaz›lan eserlerin temel özelli¤i dinî ve ahlakî niteli-¤e sahip olmalar›d›r. Kuran tercümeleri, hadis çevirileri, ‹slam tarihi ve f›k›h alan-lar›nda ço¤u tercüme esasl› olan bu eserlerin dili ve üslûbu bir sonraki yüzy›ldafarkl›laflmaya bafllar. Bunda toplumun uygarl›k alan›nda geçirdi¤i de¤iflimler ile bi-lim ve sanat alan›ndaki geliflmelerin önemli rolü vard›r. XVI. yüzy›lda Türk Edebi-yat› nas›l fliir dilinde usta flairler yetifltirmifl ise, nesirde de sanat kayg›lar› ortayaç›km›fl; hatta maksad›n ifade fleklini belirlemeye bafllam›flt›r.

Eski Türk Edebiyat›ndaki nesir dilinin as›rlar boyunca verdi¤i örneklerini buaç›dan iki grupta inceleyebiliriz:

1. Sade Nesir2. Süslü Nesir Bu her iki nesir türünün örneklerine as›rlar boyunca -bafllang›ç dönemi hariç-

her dönemde rastlar›z. Sade nesrin ilk örneklerinde dilin baflar›l› bir flekilde kulla-n›lmad›¤›, Arapça ve Farsça kelimelerin daha az yer ald›¤›, terkipli bir üslubun bu-lunmad›¤› ve okuyucu kitlesi olarak daha ziyade genele hitap edildi¤i görülür. Süs-lü nesirde ise anlat›lmak istenen, dilin bütün estetik imkânlar›ndan yararlan›larakve söz sanatlar› kullan›larak etkileyici bir flekilde sunulur. ‹lk nesir örnekleri sadenesirle verilmifltir. Sinan Pafla(öl. 1486)’n›n Tazarrunâme’si süslü nesrin ilk örne¤iolarak kabul edilir. En uç örnekler olarak da Veysî (ö.1628) ve Nergisî (ö.1635)’nineserleri gösterilir. Her iki nesir kolu da son dönemlere kadar devam etmifltir.

Üslûp aç›s›ndan mensur eserleri tarihî bir tasnife tabi tutmadan incelemek da-ha yerinde olur. ‹lk tarihlerimizden olan Âfl›k Paflazade Tarihi asl›nda sade nesrinörne¤i olmakla birlikte yine ayn› türden as›rlar sonra kaleme al›nan ‹bni Kemal’inve Hoca Sadeddin (öl.1599)’in tarihleri süslü nesre örnek verilebilir. Bununla bir-likte ilk dönemde kaleme al›nan K›sas-› Enbiyâ türünün örnekleri yine çok sade birdille yaz›lm›fl olmakla birlikte son dönemde kaleme al›nan Cevdet Pafla(öl. 1895)n›n K›sas-› Enbiya’s› da ayn› flekilde sadedir. Fakat ayn› yazar taraf›ndan kalemeal›nan Târîh-i Cevdet’in üslubu daha farkl›d›r. ‹lk dönemlerde kaleme al›nan eser-lerin dilinin sadeli¤ini, yazarlar›n tercihine veya kültürel birikimine ba¤lamak yeri-ne dilin o dönemdeki durumu ile izah etmek daha do¤ru olur. Ayr›ca ayn› yazar›nfarkl› kitlelere hitap etti¤inin bilinciyle farkl› üslûplar kulland›¤› da görülür. fiiir di-li genellikle belli bir birikime ve edebî zevke hitap ederken nesrin hem bu kitleyehem de halk kitlesine hitap etme yönü fliire göre daha a¤›r basar. Fakat bu durumher zaman ayn› sonucu do¤urmaz.

Eski Türk Edebiyat› Tarihinin Bafll›ca Kaynaklar› Burada Eski Türk edebiyat›n›n tarih içindeki sürecini, geçirdi¤i merhalelerin, de¤i-flimlerin, aray›fllar›n ve bu döneme ait metinlerin de¤erlendirilmesinde kaynakl›kedecek eserler hakk›nda toplu hâlde bilgi verilecektir. Bu kaynak eserler Osmanl›dönemi ile s›n›rl› tutulmufltur. Ayr›ca edebiyat tarihinin en önemli kaynaklar›n›nbizzat edebî eserlerin kendileri oldu¤u unutulmamal›d›r.


1. fiu’arâ Tezkireleri: Dönemin edebiyat tarihleridir. fiu’arâ tezkireleri flairlerinhayatlar›, e¤itimleri hakk›nda k›saca bilgi veren, onlar›n eserleri ve sanatlar› hak-k›nda de¤erlendirmeler içeren eserlerdir. Sehî Bey (öl. 1548) taraf›ndan 1538 y›-l›nda yaz›lan Heflt Bihiflt, Bat› Türkçesiyle yaz›lm›fl ilk tezkire olup her as›rda rast-lanan tezkire yazma gelene¤inin Fatin(ö. 1867)’in 1852 y›l›nda yazm›fl oldu¤u Hâ-timetü’l-Efl’âr’› ile sona erdi¤i kabul edilir.

2. fiakâiku’n-Nu’mâniyye ile Tercüme ve Zeyilleri: Taflköprîzâde(öl.1561)’nin yazm›fl oldu¤u bu eser Osman Gazi’den Kanuni Sultan Süleyman zama-n›na kadar yaflam›fl bilginler, flairler, kültür adamlar› ve mutasavv›flar hakk›nda bil-gi verir. Asl› Arapça olan eser büyük ilgi görmüfl, ayn› dönemde ilaveli tercümele-ri yap›lmaya bafllanm›fl, XIX. yüzy›la kadar bu eserde bulunmayan kiflilerle ilgilibilgilerin yer ald›¤› “zeyil (=ek)”leri yaz›lm›flt›r.

3. Mevki ve mesleklere göre kifliler hakk›nda bilgi veren eserler: Bu eser-lerin Hadîkatü’l-Mülûk, Hadîkatü’l-Vüzerâ, Devhatü’l-Meflâyih gibi s›ras›yla padi-flahlar›n, vezirlerin, fleyhülislamlar›n hayatlar› hakk›nda bilgi verenleri oldu¤u gibiTezkiretü’l-Hattâtîn, Atrabü’l-Âsâr gibi hattatlar› ve musiki ustalar›n› ele alanlar›,Menakibü’l-Ârifin, Lemezât-› Hulviyye gibi sadece tasavvuf ileri gelenlerini topla-yanlar›, Nefehâtü’l-Üns gibi evliyalardan bahsedenleri (Tezkiretü’l-evliyâ=evliyatezkireleri) de vard›r.

4.Türlü biyografik eserler: Bursa, Edirne, Ba¤dad, Diyarbak›r, K›r›m gibibelli bir vilayette yetiflenleri ele alan Türkçe eserler oldu¤u gibi, Kâtip Çelebi(öl.1657)’nin Süllemü’l-Vüsûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl, Müstakimzâde(öl.1788)’nin Mecel-letü’n-Nisâb’› gibi bütün ‹slam dünyas›nda yetiflmifl olan meflhurlar› konu alanArapça eserler de edebiyat tarihimiz aç›s›ndan önemlidir. Daha sonralar›, yak›n dö-nemde Bursal› Mehmed Tahir (öl. 1924) taraf›ndan yaz›lan Osmanl› Müellifleri,Mehmed Süreyya (ö. 1909) taraf›ndan yaz›lan Sicill-i Osmanî, Muallim Naci(öl.1893)’nin Esâmî ve Osmanl› fiairleri isimli eserleri, Faik Reflad(öl. 1914)’›n Eslâf’›bu grupta de¤erlendirilebilecek önemli eserlerdendir. Ayr›ca belli bir vilayetin ta-rihini konu alan Hüseyin Hüsameddin(öl. 1939)’in Amasya Tarihi gibi eserlerdede o çevrenin yetifltirmifl oldu¤u flair ve yazarlar hak›nda bilgi vard›r.

5. Osmanl› Tarihleri: Bunlar›n bir k›sm› yazarlar›n kendiliklerinden, bir k›sm›da devlet taraf›ndan görevlendirildikleri için kaleme ald›klar› eserlerdir. Bu konu-da Osman Gazi’den Sultan Bayezid dönemine kadar meydana gelmifl olaylar› elealan ve kendi ad›yla an›lan Âfl›k Paflazade(öl.1484’den sonra)’nin Tarihi’nden itiba-ren her as›rda pek çok eser verilmifl olup bunlar›n bir k›sm› Neflrî (XV.yy), Solak-zâde (öl. 1657), Peçevî (öl. 1649), Naîmâ (öl. 1716), ‹zzî (öl. 1755), Vâs›f (öl. 1806),Cevdet Pafla (öl.1895), Lütfî (öl. 1907) gibi yazarlar›n adlar›yla an›lmaktad›r. Ken-disi de önemli bir flair olan Gelibolulu Âli’nin Künhü’l-Ahbâr isimli tarihi de flair-ler hakk›nda do¤rudan bilgi verdi¤i için edebiyat tarihi araflt›rmalar›nda önemli birkaynakt›r.

6. Bibliyografyalar. Taflköprîzâde taraf›ndan yaz›lan ve o¤lu taraf›ndan genifl-letilerek çevirisi yap›lan Mevzû’âtü’l-Ulûm, Kâtip Çelebi taraf›ndan yaz›lan Kefl-fü’z-Zunûn an-Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn isimli eserler ve sonuncusuna yap›lanzeyiller edebiyat tarihimiz için çok önemli bibliyografik kaynaklard›r. Bu eserler-de, eserler ve yazarlar› hakk›nda verilmifl olan k›sa bilgilerin yan› s›ra her ilmin ta-rifi ve di¤er ilimlerle iliflkisi üzerinde de durulmaktad›r.

7. Ansiklopedik eserler: fiemseddin Sâmî(öl. 1904)’nin Kamûsü’l-A’lâm’›, Ah-med R›fat (öl.1894)’ ›n Lugat-› Târihiyye ve Co¤râfiyye’si bu grubun önemli eser-lerindendir.


8. Sözlükler: Bu sözlüklerin bir k›sm› Mütercim As›m (öl. 1819)’›n Kamus Ter-cümesi gibi sözlük olman›n ötesinde farkl› alanlarda katk› da sunmaktad›r. fiem-seddin Sami’nin Kamûs-› Türkî, Ahmed Vefik Pafla (öl. 1891)’n›n Lehçe-i Osmânî,Muallim Naci’nin Lügat-› Nâcî adl› sözlükleri de belli kavramlar›n dönemlerine gö-re nas›l de¤erlendirilmesi gerekti¤i hususunda bilgi verir.

9. Edebiyat tarihleri: Abdülhalim Memduh’a, fiehabeddin Süleyman’a ve FaikReflad’a ait ayn› ad› tafl›yan Târîh-i Edebiyyât-› Osmâniyye isimli eserler, ‹smail Ha-bib Sevük(öl. 1954)’ün Türk Teceddüd Edebiyat› Tarihi bu devirde Osmanl› Türk-çesi ile kaleme al›nan edebiyat tarihlerinden baz›lar›d›r.

10. Klâsik edebiyat bilgisini konu alan eserler: Bunlar belâgat ilmi ile ilgiliolup baz›lar› Fars edebiyat›n›n etkisini tafl›makta, büyük k›sm› ise Arap belagatiniizlemektedir. Bu konuda XVI. yüzy›ldan itibaren eser verildi¤i görülmektedir. Sü-rurî(öl. 1562)’nin Bahrü’l-Ma’ârif, ‹smâîl-i Ankaravî (öl. 1631)’nin Miftâhü’l-Belâ-ga ve Misbâhü’l-Fesâha, Süleyman Pafla(öl. 1892)’n›n Mebâni’l-‹nflâ, Ahmed Cev-det Pafla’n›n Belâgat-i Osmâniyye, Recaizade Mahmud Ekrem(öl. 1914)’in Ta’lîm-iEdebiyyât, Mehmed Rif’at(öl. 1907)’in Mecâmi’ü’l-Edeb adl› eserleri bu dönemdeedebî eserlerin ne flekilde de¤erlendirilmesi gerekti¤i hususunda bilgi vermekte,ayr›ca zaman içinde estetik de¤erlerde meydana gelen de¤ifliklikleri izleme imkâ-n› sunmaktad›r.

Burada grupland›r›larak verilen eserler edebiyat tarihimizin bütün kaynaklar›de¤ildir. Bunlar›n d›fl›nda o dönemden günümüze kadar ulaflan yazma ya da bas-k› kitaplar, risaleler ve gazeteler, çeflitli mektuplaflma ve yaz›flma örneklerini içe-ren münfle’ât kitaplar›, belli bir bilim dal›na ait terimleri toplayan lügatler, ayr›cabaflta Ziya Pafla(öl. 1880)’n›n Harabât’› olmak üzere o devirde çeflitli flairlerin fliir-lerini toplayan antoloji niteli¤indeki matbu eserler, ayn› mahiyetteki yazma fliirmecmualar› ve nazire mecmualar› da bu edebiyat›n kaynaklar› aras›nda yer al›r.Eski Türk edebiyat› tarihi ile ilgili olarak Cumhuriyet döneminde ortaya konulankonu ile ilgili eserler, ansiklopediler, tarihler, edebiyat tarihleri, antolojiler, araflt›r-malar ve makaleler de bu konuda önemli kaynaklar aras›ndad›r.

Eski Türk edebiyat›n›n kaynaklar› ile ilgili daha genifl bilgi için Agâh S›rr› Levend’in TürkEdebiyat› Tarihi (Ankara: TTK, 1988, 3. bs.) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Eski Türk Edebiyat›n›n Türk Edebiyat› tarihi için-

deki yerini belirleyebilmek.

Türk edebiyat›, “‹slâmiyet öncesi Türk edebiya-t›”, “‹slâmî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etki-sindeki Türk edebiyat›” olmak üzere bafll›ca üçana döneme ayr›lm›flt›r. ‹slamiyet öncesi Türkedebiyat›n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› ürün-leri VIII-X. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurcametinlerdir. ‹slamî Dönem Türk Edebiyat› iseher bak›mdan örnek ald›¤› ‹slamî Dönem ‹ranedebiyat›n›n etkisi alt›nda geliflmifl bir edebiyat-t›r. “‹slamî Dönem Türk Edebiyat›”, bir bütün hâ-linde Türk edebiyat›n›n XI. yüzy›ldan XIX. yüzy›lortalar›na kadar yaklafl›k dokuz yüzy›ll›k bir dö-nemini içine al›r. Bu dönem Türk edebiyat›naait edebî eserler “Do¤u Türk edebî dili” ve “Bat›Türk edebî dili” olmak üzere bafll›ca iki edebîdille kaleme al›nm›fllard›r. Do¤u Türk yaz› dili,“Karahanl›” (XI. yüzy›l), “Harezm-Alt›norda” (XI-I-XV. yüzy›llar) ve “Ça¤atay” (XV.-XIX. yüzy›llar)ve Memluk K›pçakças›d›r. Bat› Türk yaz› dili ise,O¤uz boylar›n›n konuflma diline dayanan bir ede-bî dildir. “Bat› Türkçesi”nin ilk dönemine “EskiOsmanl›ca”, “Eski Türkiye Türkçesi” ve “EskiAnadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osman-l› Türkçesi” ya da “Osmanl›ca” ad› verilmifltir. Os-manl›can›n bir kolu da “Do¤u Osmanl›cas›” ad›da verilmifl bir yaz› dili olan “Âzerî O¤uzcas›”d›r.Türk Edebiyat›n›n “Eski Türk Edebiyat›” olarakadland›r›lan döneminin kuramsal olarak Kök-türk, Uygur, Karahanl›, Harezm-Alt›norda, Ça¤a-tay, Memluk-K›pçak, Anadolu Selçuklu, Beylik-ler Ça¤› edebiyatlar›n› ve XIX. yüzy›l ortalar›nakadar Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›fl bütün edebîürünleri kapsamas› gerekir. Ancak çeflitli neden-lerle bugün “Eski Türk Edebiyat›” ad› alt›nda yal-n›zca XIII. yüzy›l sonlar›nda ‹ran edebiyat›n›n et-kisiyle Anadolu Selçuklular› döneminde ilk ör-nekleri verilmeye bafllanan ve bütün bir Osman-l› co¤rafyas›nda varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX.yüzy›l ortalar›na kadar sürdürmüfl bir edebî dö-nem kastedilmektedir.

Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç

içinde kullan›lm›fl olan adlar› s›ralayabilmek ve

bu adlarla ilgili de¤erlendirmeler yapabilmek.

Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreçiçerisinde edebiyyât-› kadîme, fli’r-i kudemâ,

havâs edebiyat›, sarây edebiyat›, enderun

edebiyat›; edebiyyât-› Osmâniyye, Osmanl›

fliiri, Divan edebiyat›, ümmet edebiyat›, üm-

met ça¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebi-

yat›, klâsik edebiyat ve klâsik Türk edebiya-

t› gibi adlar kullan›lm›flt›r. ‹ran edebiyat› etkisin-de do¤an ve geliflen “‹slamî dönem Bat› Türkedebiyat›”, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itiba-ren yerini edebiyyât-› cedîde ad› verilen yenibir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›fl; Bat› ede-biyat› etkisinde do¤an ve geliflmeye bafllayan buyeni edebiyat› eskisinden ay›rmak için de eskisi-ne edebiyyât-› kadîme ya da onu yaln›zca fliir-den ibaret bir edebiyatm›fl gibi kabul ederek fli’r-

i kudemâ gibi adlar verilmifltir. Bu edebiyat kar-fl›l›¤›nda kullan›lm›fl olan havâs, sarây ve ende-

run edebiyat› gibi adlar ise onun yaln›zca top-lumun belli kesimlerine hitap eden bir yüksekzümre edebiyat› oldu¤u ön kabulünden hareket-le verilmifl; ancak söz konusu edebiyat›n yaln›z-ca toplumun belli kesimlerine hitap eden bir ede-biyat olmad›¤›n›n bilimsel araflt›rmalar sonucun-da kesin olarak kan›tlanmas›yla art›k tamamenterk edilmifl adlard›r. Ümmet edebiyat›, ümmetça¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat› gibiadland›rmalar ise bafll›ca amac› sanat olan buedebiyat› yaln›zca dinî birtak›m amaçlara hizmeteden bir edebiyatm›fl gibi gösterdikleri için bi-limsel bir de¤er tafl›mamaktad›r. Osmanl› fliiri,Osmanl› edebiyat›, edebiyyât-› Osmâniyye gibiadlar da ayn› kuramsal ve estetik temellere daya-nan Beylikler ça¤› Türk edebiyat›n› göz ard› etti-¤i ve Osmanl› Dönemi Türk edebiyat›n› Türkedebiyat› tarihinden ba¤›ms›z bir edebiyatm›fl gi-bi gösterdi¤i için do¤ru bir adland›rma olarakkabul edilmemifltir. Yine bu edebiyat için kulla-n›lan “Divan edebiyat›” ad›yla bafllang›çta Os-manl› saraylar› ve konaklar›nda düzenlenen mec-lis ve “divan”lara özgü bir “yüksek zümre (=ha-vâss)” edebiyat› kastedilmifl; ancak zamanla buadland›rman›n gerçek nedeni unutularak bu ad›n

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlardayazd›klar› fliirleri “dîvân” ad› verilen kitaplardatoplam›fl olmalar›ndan hareketle verildi¤i gibi biryorum ortaya ç›km›flt›r. Bu edebiyata Divan ede-biyat› ad›n›n verilmesinin as›l gerekçesinin yan-l›fll›¤› üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yo-rum sonucunda ortaya ç›kan ikinci gerekçeyi ka-bul etmek de alt› yüz y›l sürmüfl bir edebiyat›nmensur eserlerini ve birtak›m fliir formlar›n› yoksaymak gibi bir sonucun ortaya ç›kmas›na yolaçmaktad›r. “Klâsik edebiyat” ve “klâsik Türkedebiyat›” gibi adland›rmalara bu dönem Türkedebiyat›nda Bat› edebiyatlar›ndaki klasisizm öl-çütlerini arayanlarca bu edebiyatta sözkonusuözellikleri göremedikleri için karfl› ç›k›lm›flt›r. Es-ki Türk edebiyat› adland›rmas›n› ise Bat› edebi-yatlar› etkisinde do¤an ve geliflen Türk edebiya-t›n› öncekinden ay›rmak için önceki edebiyataverilen “edebiyyât-› kadîme” ad›n›n günümüzebir yans›mas› olarak de¤erlendirmek mümkün-dür. Günümüzde popüler yay›nlarda “Divan ede-biyat›”, bilimsel yay›nlarda da ço¤unlukla “klâsikTürk edebiyat›” ad› tercih edilmektedir. “EskiTürk edebiyat›” ise daha çok bilimsel bir s›n›flan-d›rma gereksinimine cevap veren bir adland›rmaolarak de¤erlendirilmektedir.

Divan fliirini geliflim çizgisini ve geçirdi¤i üslup

farkl›laflmalar›n› dikkate alarak dönemlere ay›-

rabilmek ve genel özelliklerini s›ralayabilmek.

Divan fliirini geliflim çizgisini ve buna ba¤l› ola-rak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önündebulundurarak 1, oluflum dönemi, 2. I. klâsik

dönem ve 3. II. klâsik dönem olmak üzere bafl-l›ca üç döneme ay›rmak mümkündür. OluflumDönemi, XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan bafllayarakXIV. yüzy›l sonlar›na kadar devam eder. Bu dö-nemin önemli temsilcileri, Âfl›k Pafla, Gülflehrî,fieyho¤lu Mustafa, Ahmedî ve fieyhî gibi flairler-dir. I. Klâsik dönem: XV. yüzy›l›n ilk y›llar›ndanXVII. yüzy›l bafllar›na kadar devam eder. AhmedPafla, Necatî ve Zâtî gibi flairlerle olgunluk ka-zanmaya bafllad›¤›; Fuzulî, Bakî, Nev’î, Hayalî,Tafll›cal› Yahya gibi flairlerle de Türk edebiyat›-n›n ‹ran edebiyat› etkisinden k›smen de olsa kur-tularak art›k kendi iç geliflimini tamamlay›p öz-gün eserlerini vermeye bafllad›¤› bir dönemdir.II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX.yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar devam eder. Türk

edebiyat›n›n ‹ran edebiyat›nda bafllayan üslupfarkl›laflmas›n›n etkisiyle özellikle fliirde yo¤unolarak yeniden bu edebiyat›n etkisi alt›na girdi¤ibir dönemdir. Bu dönemin önemli temsilcileriFehîm-i Kadîm, Nâ’ilî, Nedîm-i Kadîm, Nef’î vefieyh Gâlib’dir.Divan fliiri, gelene¤e dayal› özellikleri olan, bellibir bilgi ve kültür birikimi ile yaz›lan ya da söy-lenen bir fliirdir. Bu fliirde bir flairin hem estetikkurallar› hem de muhteva(=içerik)y› belirleyenbu gelene¤in d›fl›na ç›karak fliir söylemesi müm-kün de¤ildir. fiair bu edebî anlay›flta gelene¤inçizdi¤i genel çerçevenin s›n›rlar›n› aflmadan sa-natl› söyleyifli yakalamak zorundad›r. Gelenekkarfl›s›nda bir padiflah ile s›radan bir flairin duru-mu ayn›d›r. Her ikisi de fliirde ayn› kurallara uy-mak durumundad›r. Bu nedenle Divan fliirindebir padiflah›n fliirini herhangi bir flairinkinden yada kad›n bir flairin fliirini erkek flairinkinden ay›r-mak ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. fiair-lerin ayn› malzemeyle farkl› fliirler söylemek yada yazmak zorunda olmalar› bu edebiyatta öz-gün eserlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en enbüyük engel olmufl; bu engeli aflarak, ayn› konu-lar› ayn› unsurlar ve ayn› estetik kurallar ile söy-lerken di¤er flairlerden ayr›labilen ve böylecebelli bir düzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabuledilmifltir. Klâsik edebiyatta flair, etkileyici bir fli-ir söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, son-ra bunlar›, güzel ve etkileyici bir flekilde birleflti-rir. Seçme ve birlefltirme için “belâgat”in koydu-¤u belli kurallar vard›r. Bütün bu kurallar asl›n-da, sözün duruma, ba¤lama uygunlu¤u d›fl›ndaiki amac› sa¤lamaya yöneliktir: Dil kurallar›nauygunluk ve âhenk. fiiirde dil kurallar›na uygun-luk ve âhenk d›fl›nda orijinal anlamlar›n ve ha-yallerin de bulunmas› gerekir. Çünkü Divan fliiriâhenk ile anlam›n ideal düzeyde birleflmesini he-defler.

3NA M A Ç


1. Divan fliirinde Tanr›’n›n zât›ndan, s›fatlar›ndan, fiil-lerinden, birli¤inden ve yüceli¤inden söz eden manzu-melere ne ad verilir?

a. münâcât b. na’tc. tevhîdd. mi’râciyyee. hilye

2. fiarab› icat etti¤ine inan›lan efsanevî ‹ran hükümda-r› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Feridunb. Cemflidc. Keyhusrevd. Minuçihre. Dahhak

3. “Kebûter” sözcü¤ünün karfl›l›¤› hangi seçenekte do¤-ru olarak verilmifltir?

a. sülünb. keklikc. güvercind. flahine. papa¤an

4. Divan fliirinde daha çok “haks›z yere öldürülme”sembolü olarak geçen mitolojik kahraman afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Siyavuflb. Minuçihrc. Keyhusrevd. Husreve. Feridun

5. As›l anlam› “çokluk” ve bir tasavvuf terimi olarak“tek ve bir olan mutlak varl›k d›fl›ndaki bütün varl›klar”anlam›na gelen sözcük afla¤›dakilerden hangisidir?

a. fenâb. kesretc. bekad. eleste. melâmet

6. Bir gezegen ad› olarak Müflterî sözünün efl anlaml›-s› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Satürnb. Merihc. Venüsd. Jüpitere. Merkür

7. Divan fliirinde genellikle ad› Âsaf, Sabâ, Belkis,

hüdhüd, mûr, mühr ve hâtem sözcükleriyle birliktean›lan peygamber afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Süleyman b. Yakubc. fiîtd. ‹brahime. Davud

8. Afla¤›dakilerden hangisi eski Türk edebiyat› için kul-lan›lm›fl adlardan biri de¤ildir?

a. Enderun edebiyat›b. Tekke edebiyat›c. Havâs edebiyat›d. Saray edebiyat›e. Edebiyyât-› kadîme

9. Divan fliirinde “hüzün” sembolü olarak an›lan pey-gamber afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹brahimb. ‹smailc. Davudd. Yusufe. Yakub

10. Afla¤›dakilerden hangisi tasavvufla ilgili bir terimde¤ildir?

a. ‹sti¤nâb. na’tc. semâd. riyâzete. tecrîd

Kendimizi S›nayal›m


1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bafll›kl› bölümütekrar okuyunuz.

2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarihî ve mitolojik bil-giler” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tabiat ile ilgili unsur-lar” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

4. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarihî ve mitolojik bil-giler” bölümünü yeniden okuyunuz.

5. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tasavvuf” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz

6. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tabiat ile ilgili unsur-lar” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

7. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bafll›kl› bölümü-nü yeniden okuyunuz.

8. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Adland›rma sorunu”bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

9. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bölümünü yeni-den okuyunuz.

10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tasavvuf” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde 1

Türk edebiyat›, “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâ-mî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk ede-biyat›” olmak üzere bafll›ca üç ana döneme ayr›l›r. EskiTürk edebiyat› ‹slamî Dönem Türk Edebiyat›n›n ikikolundan biridir. “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”ad›n› da verebilece¤imiz eski Türk edebiyat› ‹ran edebi-yat› etkisiyle XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤muflve bütün Osmanl› co¤rafyas›nda varl›¤›n› kesintisiz ola-rak XIX. yüzy›l ortalar›na sürdürmüfl bir edebiyatt›r.

S›ra Sizde 2

Klâsik dönemin Türk flair ve yazarlar›n›n Arap ve Farskültürünü ve bu uluslar›n edebî anlay›fllar›n› bir bütünhâlinde benimsemifl olmalar›n›n tarihsel ve sosyal ne-denlerinden biri ve en önemlisi bu uluslarla olan dinbirli¤idir. Bir di¤er önemli neden de Osmanl› devletininkendine hedef olarak bölgesel bir güç olarak kalmay›de¤il, bir dünya devleti olmay› seçmifl olmas›, bununiçin de ele geçirilen topraklardaki farkl› milletlere aitkültürlere ve uygarl›klara düflmanl›k etmemesi, onlar›nkültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de¤erleri-ni zorlamad›¤› sürece yararlanabilece¤i kadar yararlan-m›fl olmas›d›r. Türk flairlerinin ‹slamî dönem ‹ran ede-biyat›n›n edebî anlay›fl›n› benimsemifl olmalar›n›n birbaflka önemli nedeni de ‹ranl›lar›n ‹slâm dinini Türkler-den yaklafl›k iki yüzy›l önce kabul etmifl olmalar›d›r.Bu, Türklerin bir çok konuda oldu¤u gibi e¤itim ö¤re-tim sisteminde de ‹ranl›lar› örnek almalar›na yol açm›fl;Türk ve Fars flairlerinin ayn› sistemi uygulayan medre-selerde ayn› dersleri görerek ve ayn› kitaplar› okuyarakyetiflmeleri sonucunu do¤urmufltur.

S›ra Sizde 3

Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak ge-çirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde bulundura-rak oluflum dönemi, I. klâsik dönem ve II. klâsik

dönem olmak üzere bafll›ca üç döneme ay›rmak müm-kündür. Oluflum dönemi XIII. yüzy›l sonlar›ndan bafl-layarak XIV. yüzy›l›n sonlar›na kadar; I. klâsik dönem,XV. Yüzy›l bafllar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadar; II.klâsik dönem de XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›nikinci yar›s›na kadar devam eder. Oluflum dönemininönemli temsilcileri; Âfl›k Pafla, Gülflehrî, fieyho¤lu Mus-tafa, Ahmedî ve fieyhî ; I. klâsik dönemin önemli tem-silcileri; Ahmed Pafla, Necatî, Zâtî, Fuzulî, Bakî, Nev’î,Hayalî, Tafll›cal› Yahya, II. klâsik Dönemin önemli tem-silcileri de Fehîm-i Kadîm, Nâ’ilî, Nedîm-i Kadîm, Nef’î,Nâbî, Nedîm ve fieyh Gâlib’dir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyat›”. D‹A. c. IX. ‹s-tanbul.

Banarl›, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi.

c. I-II. ‹stanbul: MEB Yay›nlar›.Beyatl›, Y. K. (1971). Edebiyata Dair. ‹stanbul. Bafllang›c›ndan Günümüze Kadar Büyük Türk Klâ-

sikleri. (1985-88). c. I-VII. ‹stanbul.Ebu Hamid el- Gazali (Tarihsiz). ‹hyâu Ulûmiddin.

c.7. Beyrut Ebu’l-Alâ Afifî (2004). Tasavvuf, ‹slam’da Manevi Dev-

rim. 2. bask›. ‹stanbul: Risale Yay›nlar›.‹sen, Mustafa vd. (2002). Eski Türk Edebiyat› El Kita-

b›. Ankara: Grafiker Yay›nlar›.Kurnaz, Cemal (1987). Hayali Bey Divan› Tahlili. An-

kara: MEB yay›nlar›. Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyat›. ‹stanbul: Ende-

run Kitabevi.Levend, A. S. (1984). Türk Edebiyat› Tarihi I. 2. bas-

k›. Ankara: Türk Tarih Kurumu.Okuyucu, Cihan (2004). Divan Edebiyat› Esteti¤i. ‹s-

tanbul: L.M.Yay›nlar›.Mengi, Mine (2000). Eski Türk Edebiyat› Tarihi. An-

kara: Akça¤ Yay›nlar›.Özkan, Ömer (2007). Divan fiiirinin Penceresinden

Osmanl› Toplum Hayat›. ‹stanbul: Kitabevi. Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi:Be-

lâgat. 7. bask›. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi-

Biçim-Ölçü Kafiye. 3. bask›. ‹stanbul: GökkubbeYay›nlar›.

Saraç, M. A. Yekta (2007). Osmanl›n›n fiiiri. ‹stanbul:3F Yay›nevi.

Sefercio¤lu, M. Nejat (1990). Nev’î Divan›’n›n Tahlili.

Ankara: Kültür Bakanl›¤› yay›nlar›.Tökel, Dursun Ali (2000). Divan fiiirinde Mitolojik

Unsurlar: fiah›slar Mitolojisi. Ankara: Akça¤ Ya-y›nlar›.

Tarlan, Ali Nihat (1964). fieyhi Divan›’n› Tetkik. ‹s-tanbul.

Türk Dili ve Edebiyat› Ansiklopedisi. (1977-1998). c.I-VIII. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.

Y›ld›r›m, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlü¤ü. ‹stan-bul: Kabalc› Yay›nevi.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;M›sra ve beyit terimlerini aç›klayabilecek,Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek, Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› ay›rt edebilecek,Dört m›sral› naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek ve yap›lar› aras›ndaki fark›belirleyebileceksiniz.


• M›sra• Kasîde• Müstezâd• Naz›m• Rübâ’î

• Beyt• Gazel• K›t’a• Mesnevî• Tuyu¤

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• G‹R‹fi• BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM

B‹Ç‹MLER‹• DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹


Naz›m Biçimleri: BeyitlerdenOluflan Naz›m Biçimleri veDört M›sral› Naz›m Biçimleri

G‹R‹fiDivan edebiyat›nda fliirler, biçimde gösterdikleri farkl›l›klar dikkate al›narak birta-k›m gruplara ayr›lm›fl ve çeflitli adlarla an›lm›fllard›r. Biçimde gösterdikleri bu fark-l›l›klara göre birbirinden ayr›larak çeflitli adlar alan bu gruplar›n hepsine birden na-z›m biçimleri (=eflkâl-i nazm, naz›m flekilleri) denir. Bu grupland›rmada fliirlerinyaz›ld›klar› naz›m birimleri ve kafiye düzenleri esas al›nm›fl ve divan edebiyat› na-z›m biçimleri, 1. ünitede de belirtildi¤i gibi “beyitlerden oluflan naz›m biçimleri”,“dört m›sral› naz›m biçimleri” ve “bendlerden oluflan naz›m biçimleri” olmak üze-re üçe ayr›lm›flt›r. Farkl› araflt›rmac›lar taraf›ndan bu konuda baflka grupland›rma-lar›n yap›ld›¤› da görülmektedir.

Naz›m biçimleri asl›nda fliir metinlerinin bir tür kal›plar›d›r. Divan edebiyat›n›nbenimsemifl oldu¤u edebî anlay›fl, vezin ve kafiyede nas›l birtak›m kesin kurallarkoymuflsa, biçime yönelik de büyük ölçüde de¤iflmez bir çerçeve çizmifltir. fiiirlerdi¤er birtak›m kurallara da uyarak naz›m biçimlerinin önceden belirlemifl oldu¤ubu çerçeve içinde varl›k bulurlar. Naz›m biçimlerinin önceden belirledi¤i bu çer-çeve, ilk bak›flta flairleri k›s›tlayan, onlar›n anlat›mda belli s›n›rlar içinde kalmas›naneden olan ögeler olarak görülebilir. Ancak bu s›n›rlaman›n fliirde belli konular› ifl-lemek için haz›r kompozisyon kal›plar› sunmak, müzikaliteyi sa¤lamak ve belli birdüzen içinde düflünceleri ifade etmek gibi olumlu katk›lar›ndan da söz etmekmümkündür. Naz›m biçimlerini tan›mak, klâsik dönem Türk edebiyat›na ait metin-leri anlamak ve yorumlamak aç›s›ndan oldukça önemlidir. Ancak naz›m biçimleriile ilgili henüz çözülememifl birtak›m sorunlar›n varl›¤›n› da burada hat›rlatmak ge-rekir. Bir naz›m biçimi için yap›lm›fl olan tan›m ile divanlarda ayn› formda yaz›lm›flfliirlerin adland›r›lmas› aras›ndaki çeliflki bu sorunlara örnek olarak gösterilebilir.Ayn› konudaki bir baflka sorun da naz›m biçimi olarak bilinen baz› formlar›n ger-çekten ba¤›ms›z bir naz›m biçimi olup olmad›¤›n›n henüz kesinlik kazanmam›fl ol-mas›d›r. Bunda Türk edebiyat› araflt›rmac›lar›n›n özellikle son dönemde hemenher farkl› özelli¤i ayr› bir naz›m biçimi ad› alt›nda de¤erlendirme e¤iliminin deönemli pay› vard›r.

Bu ünitede beyitlerden oluflan naz›m biçimleri ile dört m›sral› naz›m biçimlerihakk›nda bilgi verilecektir.

Naz›m Biçimleri:Beyitlerden Oluflan Naz›m

Biçimleri ve Dört M›sral›Naz›m Biçimleri

BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM B‹Ç‹MLER‹

M›sra’ ve BeytDivan fliirindeki bütün naz›m biçimleri m›s-ra’ ya da m›srâ’ ad› verilen en küçük naz›mbiriminden do¤mufltur. M›sra bir edebiyatterimi olarak aruz vezniyle söylenmifl bey-tin yar›s›d›r. Beyit (<beyt) ise yine bir ede-biyat terimi olarak aruz vezniyle yaz›lm›fliki m›sradan meydana gelen naz›m biri-minin ad›d›r. Ba¤›ms›z fliirler hâlinde yaz›l-m›fl olan beyitlere ferd ya da müfred denir(bk. Örnek 1). Müfredlerde iki m›sra birbi-riyle kafiyeli de¤ildir. Gazel ve kasîdenin m›s-ralar› birbiriyle kafiyeli olan ilk beytine mat-la’ denir. Ayr›ca iki m›sra› birbiriyle kafiyeli;yani, musarra’ ya da mukaffâ olan tek bey-te de matla denilmektedir (bk. Örnek 2). Bu

tür matlalar divanlar›n sonlar›nda metâli’ (=matlalar) bafll›kl› bölümlerde yer al›r-lar. Matla, genellikle gazel ve kasîdenin ilk beytine verilmifl bir ad olmakla birlikteflairler baz› manzumelerde birden fazla matla beyti de kullanm›fllard›r. Böyle man-zumeler zâtü’l-metâli’ ya da zü’l-metâli’ olarak nitelenmifltir. fiiirin son beytineise makta’ denir.

M›sralar her ne kadar beytin yar›s› olarak tan›mlanm›fl olsalar da divanlarda, fli-ir mecmualar›nda ya da edebî olsun veya olmas›n çeflitli eserlerde farkl› amaçlarlakullan›lm›fl tek m›sralara da rastlanmaktad›r. M›sra’-› âzâde ya da âzâde ad› veril-mifl olan bu m›sralar, ya asl›nda flairi taraf›ndan tek m›sra olarak söylenmifl ya dabir beyitten al›narak meflhur olmufl ve di¤er m›sra› unutulmufl, anlam bütünlü¤ü-ne sahip fliir parçalar›d›r (bk. Örnek 3). Beytin anlam bütünlü¤üne sahip olmas›flartt›r. Bununla birlikte her m›sra› tek bafl›na anlam ifade eden beyitler de vard›r.Böyle beyitlerin m›sralar›na da âzâde ad› verilmifl; ancak bunlar, kusurlu beyitlerolarak kabul edilmifllerdir. Söylenilmesinde ve anlafl›lmas›nda zorlama olmayan,her bak›mdan kusursuz m›sralara m›sra’-› berceste denir. Berceste m›sralar âzâ-de olabilecekleri gibi bir fliirden de al›nm›fl olabilirler (bk. Örnek 4).

Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerinde flairin her ne kadar anlataca¤› fleyi tekbeyit içinde ifade etmesi flart› varsa da bu kurala uymayan, anlam› ancak baflka be-yitlerle tamamlanabilen örnekler de görülmektedir. Bu tür beyitlere de merhunbeyit denir.

Örnek 1Çeflm-i bâdâm›n› itdükçe tahayyül uflflâkGülflen-i hât›ras›nda gül-i bâdâm aç›lur

Ba¤datl› Es’ad

XVIII. yüzy›l flairlerinden Ba¤datl› Es’ad (öl. 1804-5)’›n bu beyti bir müfred yada ferd örne¤idir.


Resim 2.1

XVIII. yüzy›l Divanflairi Nedîm’e ait birbeytin MünifFehim’in f›rças›ylatablolaflt›r›lm›fl hâli

Görmeden Mecnunlar›n sahrâdaki cem’iyyetinSevdigim meflk-i nigâh eylerdin âhûlarla sen

Nedîm

Beytin as›l anlamlar› “ev,oda, çad›r”d›r.

Ferd ve müfredsözcüklerinin as›l anlam›“tek”tir. “Beyt-i müfred” ve“beyt-i ferd (=tek beyit)”denk›salarak terimleflmifllerdir.

Matla’›n sözcük anlam›“güneflin ya da y›ld›zlar›ndo¤du¤u yer”dir.

Musarra’›n as›l anlam›“kap›y› iki kanatl› yapmak”;mukaffân›n as›l anlam› da“en az iki fleyi bafl baflagetirmek”tir.

Zâtü’l-metâli’ ve zü’l-metâli’ terimlerinin her ikiside “çok matlal›”anlam›ndad›r.

Makta’›n as›l anlam› “birfleyin kesildi¤i yer, kesmeyeri”dir.

M›sra’›n as›l anlam› “kap›kanad› ya da çad›r kap›s›n›niki yan›ndan her biri”dir.

Âzâde’nin as›l anlam›“özgür, ba¤›ms›z,serbest”tir.

Berceste “s›çram›fl, seçkin”anlamlar›ndad›r.

Merhun, rehinlianlam›ndad›r.

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi Âfl›klar o güzelin badem gibi gözlerini hayal ettikçe gönül gülflenlerinde badem

çiçekleri açar.Aç›klama: Divan fliirinde güzelin gözleri biçim olarak bademe benzetilmifltir.

Örnek 2Arad›kça dil-i pür-cûflda ma’nâ bulunurKa’r-› deryâda nice gevher-i yektâ bulunur

Sünbülzâde Vehbî

XVIII. yüzy›l flairlerinden Sünbülzâde Vehbî (öl. 1809-10)’nin bu beyti bir mat-la örne¤idir.

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisiDenizin derinliklerinde eflsiz güzellikte birçok inci bulundu¤u gibi, cofltukça

coflan gönülde de arad›kça nice anlamlar bulunur.

Örnek 3Ne ararsan bulunur derde devâdan gayr›

Koca Rag›b PaflaZevki kederde mihneti râhatda görmüflüz

fieyh Gâlib

Biri II. Mahmud’un hekimbafl›s› Abdulhak Molla (öl. 1853)’ya di¤eri de XVIII.yüzy›l flairlerinden fieyh Gâlib (öl. 1799)’e ait bu iki m›sra birer m›sra’-› âzâde ör-ne¤idir. Bunlardan ilki tek m›sra olarak söylenmifl; ikincisi ise flairin bir beytindenal›narak tek bafl›na meflhur olmufl ve beytin di¤er m›sra› unutulmufltur.

Örnek 4Miyân-› güft-gûda bed-menifl îhâm ider kubh›n“fiecâ’at arz iderken merd-i k›btî sirkatin söyler”

Koca Râg›b Pafla

XVIII. yüzy›l flairlerinden Koca Râg›b Pafla (öl. 1763)’n›n bir gazelinden al›nm›flbu beytin her yönüyle kusursuz olan ikinci m›sra› bir vecize (=özdeyifl) ya da dar-b›mesel (=atasözü) hâline gelmifl, beytin birinci m›sra› unutulmufltur. Bu tür m›sra-lara “m›sra’-› berceste” denir.

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisiK›btinin cesaretini anlat›rken yapt›¤› h›rs›zl›¤› a¤z›ndan kaç›rd›¤› gibi, kötü huy-

lu insan da sohbet s›ras›nda bütün çirkinli¤ini ortaya koyar.

M›sra, beyt, müfred, matla, m›sra’-› âzâde terimlerini tan›mlayarak müfred ve matla ara-s›ndaki en önemli fark› belirtiniz.

KasîdeKasîde, bir edebiyat terimi olarak ilk beytinin m›sralar› birbiriyle, di¤er beyit-lerinin ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, ayn› vezinle söylenmifl, en az 15beyit uzunlu¤undaki bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m biçimi Arap edebi-yat›nda do¤mufl ve oradan Fars ve Türk edebiyatlar›na geçmifltir. Kasîdenin be-

472. Ünite - Naz›m Biç imler i : Bey i t lerden Oluflan Naz›m Biç imler i ve Dört M›sral › Naz ›m Biç imler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kasîdenin as›l anlam›“kastetmek, bir fleyeyönelmek, do¤ru yoldaolmak”t›r.

yit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 olarakkabul edilmifl olsa da bu manzumelerin uzun-lu¤u genellikle 31 beyit ile 99 beyit aras›ndade¤iflmektedir. Ancak bu konuda kesin bir sa-y› yoktur. Beyit say›s› 31’den az ya da 99’danfazla olan kasîdeler de vard›r. Kasîdenin kafi-ye düzeni flöyledir: aa xa xa xa xa xa xa. . .

Harflerle sembollefltirilen kafiye düzeninde “a”lar kafiyeli “x”ler de serbest m›sralar› gös-termektedir.

Kasîdeler dinî konulu olanlar d›fl›nda genellikle bir devlet büyü¤ünü ya da za-man›n ileri gelenlerinden birini çeflitli münasebetlerle övmek ve yap›lan övgü kar-fl›l›¤›nda da memdûhtan câ’ize almak amac›yla yaz›lm›fl manzumelerdir. Ancakflairlerin kasîdede bu övgüye geçmeden önce ve sonra yerine getirmek zorunda ol-duklar› birtak›m biçim gereklilikleri vard›r. Bu gereklilikler kasîde formunun bö-lümler hâlinde düzenlenmifl olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Tam bir kasîdede 6bölüm bulunur. Bu bölümler flunlard›r:

1. Nesib ya da teflbib: Kasîdenin 15 ile 20 beyit aras›nda bir uzunlukta olan gi-rifl bölümüdür. Burada aflk konusu ifllenmiflse bölüm “nesib”, baflka bir konu ifllen-miflse “teflbib” ad›n› al›r. Ancak bu iki terimin birbirinin yerine kullan›ld›¤› da gö-rülmektedir. Nesib ya da teflbib, kasîdenin edebî de¤eri yüksek bölümlerinden bi-ridir. Bu bölümün önemi kasîdelerin nesib ya da teflbibde ifllenen konulara göreadland›r›lm›fl olmas›ndan da anlafl›lmaktad›r. Bu adland›rmalar üzerinde ayr›ca du-rulacakt›r (bk. Örnek 5).

2. Girizgâh (Gürizgâh): fiairin övgüye bafllayaca¤›n› haber verdi¤i bir ya daiki beyitlik bölümdür. Nesib ile mehdiye aras›ndaki geçiflin flairane bir tarzda ya-p›lmas› gerekir. fiair bunu bazen ustal›kla yaparken bazen de üslupta bir k›r›lmay-la do¤rudan ifade eder. Asl›nda girizgâh› bir bölüm olarak de¤erlendirmek pek dedo¤ru de¤ildir (bk. Örnek 5).

3. Medhiyye (maksad, maksûd): Bu bölümde kasîdenin sunuldu¤u kifli övü-lür. Kasîdenin as›l yaz›l›fl amac›n›n ifade edildi¤i bölüm, fliirin merkezidir. Genel-likle önemli bir kiflinin ya da de¤erli bir varl›¤›n övüldü¤ü bu k›s›mda flair sanat›-n›n bütün inceliklerini kullanarak memduhunu över. Medhiyede as›l amaç övgüolmakla birlikte flairin bölümdeki baflar›s›, övgüde ne kadar ileri gitti¤ine de¤il, sa-nat gücünü ne oranda gösterdi¤ine ba¤l›d›r. Bu bölümün dili genellikle nesibdendaha a¤›rd›r (bk. Örnek 5).

4. Tegazzül: Kasîde içindeki gazeldir. Kasîdedeki yeri tam olarak belirlenmiflde¤ildir. Nesibden hemen sonra gelebilece¤i gibi medhiyeden sonra da yer alabi-lir. Tegazzül her kasîdede görülmez. Baz› kasîdeler do¤rudan tegazzülle bafllar vehemen ard›ndan medhiyeye geçilir. Böyle kasîdelerde nesib bölümü bulunmaz.Kasîde uzun bir manzume oldu¤u için beyit sonlar›ndaki kafiye ile sa¤lanan sestekrarlar› bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl manzumelerde bir süre sonra bir tekdüzeli-¤in ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Tegazzül ise musarra bir beyitle bafllad›¤›ve bu bölümde genellikle farkl› bir konu ifllendi¤i için kasîdede tekdüzeli¤i k›r-makta ve okuyucunun fliire olan ilgisinin devam›n› sa¤lamaktad›r (bk. Örnek 5).


Resim 2.2

Nef’î Divan›’ndankasîdelerbölümünün ilk ikisayfas›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kasîdede övülen kifliyememdûh denir; memdûhunsözcük anlam› “övülen”dir.

Câ’ize, bir büyü¤ünkendisine sunulan fliirler yada eserler karfl›l›¤›ndaverdi¤i ödüldür.

5. Fahriyye: fiairlerin fliirdeki yetenekleriyle övündükleri bölümdür. Bu bö-lümde flairler memduhun erdemleri yan›nda kendilerinin de sahip olduklar› özel-lik ve yetenekleri ona hat›rlat›rlar. Fahriyede flairler genellikle kendilerini di¤erkasîde flairleriyle karfl›laflt›rarak onlardan daha güçlü ve yetenekli flairler olduklar›-n› iddia etmifllerdir (bk. Örnek 5).

6. Du’â: fiairin memduha dua etti¤i bölümdür. Ayn› zamanda bu bölümdekasîdenin tamamlanmas› dolay›s›yla Allah’a flükredilir ve memduhun içinde bulun-du¤u iyi durumun devam› için dua edilir. ‹lk kasîde örneklerinde görülmeyen bubölüm kasîde formuna sonradan eklenmifltir (Bk. Örnek 5).

Kasîdenin bu kompozisyonu kuramsal aç›dan klâsik bir kasîdede uyulmas› ge-rekli bir düzen olarak kabul edilmifl olsa da her zaman bu düzene uyulmufl oldu-¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Mevcut kasîde örneklerinin pek az›nda bu 6 bö-lüm tam olarak bulunmaktad›r. Bugün elimizde nesib ve tegazzül bölümleri olma-yan ya da tegazzül bölümü yukar›daki s›ralamadan farkl› bir yerde bulunan çok sa-y›da kasîde örne¤i vard›r. Ayr›ca, do¤rudan fahriye ya da medhiye ile bafllam›fl ve-ya medhiye ile bafllam›fl ve bitmifl kasîdelere de rastlanmaktad›r.

Kasîde flairleri mahlaslar›n› medhiyeden sonraki bölümlerden birinde kullanm›fl-lard›r. Bu naz›m biçiminde flairin mahlas›n› söylendi¤i beyte tâc beyt, en güzel bey-te de beytü’l-kasîde denir. Kasîdede matla beytinden sonraki beyte hüsn-i matla,makta beytinden önceki beyte de hüsn-i makta ad› verilmifltir. Hüsn-i matla›n s›-radan bir matladan öte; etkileyici, söz ve anlam iliflkisi sa¤lam ve güzel olan matla,anlam›na geldi¤ini; ayn› flekilde söz ve anlam›n titizlikle seçildi¤i, fliiri okuyan› yada dinleyeni etkileyecek, onda hofl duygular b›rakacak bir biçimde sonland›ranbeyte de hüsn-i makta ad›n›n verildi¤ini ileri süren kaynaklar da vard›r.

Baz› kasîdelerde flairler, fliirin ahengini art›rmak ve tekdüzeli¤i k›rmak içintecdîd-i matla (=matla’› yenileme) denilen bir yola baflvurmufllard›r. Tecdîd-imatla’ kasîdede yeni bir matla beyti söylemektir. fiairlerin bu naz›m fleklindeahengi art›rmak için zaman zaman baflvurmufl olduklar› bir baflka yol da kasîde-lerini musammat olarak yazmalar›d›r. Musammat kasîdeler, 4 mefâ’îlün ya da 4müstef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle ve her m›sra›n ikincitef’ilesinin sonunda bir iç kafiye kullan›larak yaz›lm›fllard›r. Ancak bu manzume-lerin ilk beytinde genellikle iç kafiye bulunmaz. Bu tür kasîdelerde birinci beyitd›fl›ndaki beyitler ortadan ikiye bölünerek dört m›sral› naz›m biçimleri hâline ge-tirildiklerinde dörtlüklerin ilk üç m›sra› kendi aras›nda, dördüncü m›sra› da mat-la beytiyle kafiyeli olur (bk. Örnek 6). Kasîdede flairler bazen matla›n bir m›sra›-n› manzumenin herhangi bir yerinde aynen tekrar ederler. Bu tekrara redd-imatla’ (=matla› tekrarlama) denir. Ancak redd-i matla, kafiye tekrar› demek ol-du¤undan pek hofl karfl›lanmam›flt›r.

Klâsik tertibe uyularak düzenlenmifl divanlarda kasîdeler, en baflta “kasâ’id(=kasîdeler)” bafll›kl› bölümde yer al›rlar. Divanlar›n tertibinde fliirlerin uzunluk vek›sal›klar›n›n dikkate al›nd›¤› ve kasîdelerin ilk s›rada yer almas›nda di¤er fliirleregöre daha uzun manzumeler olmalar›n›n etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca di-vanlar›n kasaid bölümlerinde kasîdelerin kendi içlerinde de bir s›ralamaya tabi tu-tuldu¤u görülmektedir. Bu s›ralamada dinî konulu kasîdeler baflta yer almakta,bunlar› padiflahlar, sadrazamlar, vezirler ve fleyhülislamlar için yaz›lm›fl olanlar iz-lemektedir. Bu da kasîdelerin s›ralan›fl›nda beyit say›lar›n›n çoklu¤u ya da azl›¤›yan›nda övgüsü yap›lan kiflilerin önem s›ralar›n›n da göz önünde bulunduruldu¤u-nu göstermektedir.


Dinî konular d›fl›ndaki kasîdelerin önemli bir kifliyi övmek ve ondan caize al-mak amac›yla yaz›lm›fl manzumeler oldu¤u daha önce ifade edilmiflti. Ancak flair-ler memduhlar›na kasîde yazmak ve bu kasîdeleri onlara sunmak için her zamanuygun f›rsat› bulamam›fllar; bunun için sürekli en uygun zaman› kollay›p durmufl-lard›r. Padiflahlar›n tahta ç›k›fl›, önemli bir kiflinin yeni bir göreve gelifli, bayramlar,nevruzlar, dü¤ünler flairlerin kasîdelerini memduhlar›na sunmak için bekledikleribu eflsiz f›rsat› ele geçirdikleri günler olmufltur. ‹flte kasîdeler yaz›l›fl nedenleri, bu-na ba¤l› olarak “nesib” ya da “teflbib” bölümlerinde ifllenen konular göz önündebulundurularak çeflitli adlarla an›lm›fllard›r. Kasîdelerin “redif”leri ya da “revî” harf-leri ile adland›r›lmas› da bu konuda izlenilen baflka bir yoldur. Kasîdelerin adlan-d›r›lmas›nda baflvurulan yollar› bafll›ca üç gruba ay›rmak mümkündür:

1. Konular›na Göre: Tanr›’n›n yüceli¤ini ve birli¤ini konu alan kasîdelere tev-hîd, içeri¤i O’na yakar›fl olanlara münâcât, Hz. Muhammed, Çâr Yâr (=dörthalife) ve hatta On ‹ki ‹mam için yaz›lanlara da na’t ad› verilmifltir. Padiflahlar›ntahta ç›k›fllar›n› kutlamak için yaz›lm›fl kasîdelere cülûsiyye denir. Yine memduh-lar›n ramazan, bayram, nevruz gibi özel günlerini kutlamak için yaz›lm›fl kasîdelerde s›ras›yla ramazâniyye, îdiyye (=›ydiyye) ve nevrûziyye gibi adlarla an›lm›fl-lard›r. Nesib ya da teflbibinde bahar, yaz, sonbahar, k›fl tasvirlerinin yap›ld›¤›kasîdelere ayn› s›rayla bahâriyye, temmûziyye, hazâniyye, flitâiyye gibi adlarverilmifltir. Ayr›ca sünbüliyye gibi bir çiçe¤in, rahfliyye gibi bir at›n niteliklerininuzun uzun anlat›ld›¤› kasîdeler de vard›r.

2. Rediflerine Göre: Kasîdelerin baz›lar› da redifleri dikkate al›narak adland›-r›lm›flt›r. Ahmed Pafla’n›n “Günefl” ve “Kerem” kasîdeleri, Fuzulî’nin “Su” kasîdesibu adland›rma çeflidinin örneklerindendir. Ayn› flekilde “Hançer”, “Tî¤”, “Gül” gi-bi redifleriyle adland›r›lm›fl ünlü kasîdeler de vard›r.

3. Kafiyelerine Göre: Baz› kasîdelerin kafiyelerinin “revî” (=kafiyeyi meydanagetiren as›l harf) harfine göre adland›r›ld›klar› da görülmektedir. Bir kasîde “r” har-fiyle bitiyorsa, “kasîde-i râ’iyye”; “mîm” harfiyle bitiyorsa “kasîde-i mîmiyye”; “nûn”harfiyle bitiyorsa “kasîde-i nûniyye” ad›n› alm›flt›r. Ancak kafiye ve redifleriyle ad-land›r›lm›fl kasîdelerin yaz›ld›¤› dönemde be¤enilmifl ve ün kazanm›fl bir kasîde ol-mas› laz›md›r. Revî harflerine göre adland›r›lm›fl kasîdeler ‹ran ve Türk edebiyatla-r›nda da görülmekle birlikte bu adland›rma biçimine Arap edebiyat›nda daha fazlarastlanmaktad›r (bk. Örnek 5).

Klâsik dönem Türk edebiyat›nda hicv (=hiciv, yergi) ve mersiye (=a¤›t) konu-lu kasîdeler de yaz›lm›flt›r. Ancak hiciv ve mersiye, yaln›zca kasîdelere özgü konu-lar de¤ildir. Divan fliirinde bu iki konuda di¤er naz›m biçimleriyle de yaz›lm›fl çoksay›da manzume vard›r.

Kasîdeler di¤er fliir türlerine göre yaz›ld›klar› döneme ait daha fazla tarihî vesosyal bilgi içeren manzumelerdir. Padiflahlar›n tahta ç›k›fllar›, savafllar, bar›fllar,dü¤ünler, fetihler, önemli binalar›n yap›l›fllar› vb. münasebetlerle yaz›lm›fl kasîde-lerde dönemlerine ›fl›k tutabilecek baz› bilgiler yer al›r.

Bir devlet büyü¤ünü ya da toplumda önde gelen birini övmek için yaz›lm›flkasîdeler ya memduhun huzurunda bizzat flair taraf›ndan okunmufl ya da bir ara-c› ile o flahsa sunulmufltur. Kasîdelerin sunuldu¤u padiflah ve devlet adamlar› dakendi konumlar›, fliir ve sanata olan ilgileri oran›nda bu flairlere caizeler vermifller-dir. Caizeyi devletin sanat ve sanatç›ya verdi¤i önemin bir göstergesi olarak da de-¤erlendirmek mümkündür. fiairler, bu tür kasîdelerde övdükleri kiflilerin çeflitli er-demlerinden, onlar›n cömertliklerinden, adaletlerinden, cesaretlerinden, iyi huyla-r›ndan söz edip durmufllard›r. Ancak bunlar› her zaman övülen kiflinin sahip oldu-


Çâr Yâr, “dört dost”demektir. Hz. Muhammed’indört halifesi Hz. Ebubekir,Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz.Ali’ye “çâr yâr” denilir.

On iki imam, fii’îlerin“e’imme-i isnâ afler”denilen on iki önderidir. Buinançtan meydana gelmiflmezhebe ‹mâmiyye, ‹snâafleriyye ve Caferiyye gibiadlar verilmifltir.

¤u erdemler ya da özellikler olarak anlamak ve kabul etmek yerine, flairlerin övü-len kiflinin sahip olmas› gereken erdemler ya da özellikleri ona hat›rlatmas› olarakde¤erlendirmek de mümkündür.

Osmanl› döneminde kasîde yazm›fl flairler aras›nda birçok devlet adam› da var-d›r. Yazd›klar› kasîdelerin onlar›n devlet kademelerindeki yükselifllerinde önemlibir etken oldu¤u düflünülebilir. Ancak bu etkiyi ço¤u flair olan padiflahlar›n ya dasadrazam, vezir gibi önde gelen devlet adamlar›n›n birini belli bir konuma getirir-ken onun zaten sahip oldu¤u özellikleri yan›nda flairlik yönüne de dikkat ettiklerifleklinde de¤erlendirmek daha uygun olur.

Örnek 5Afla¤›daki beyitler, XVI. yüzy›l flairlerinden Bakî (öl. 1600)’nin Sadrazam Semiz

Alî Pafla (öl.1565)’ya sundu¤u bir kasîdeden seçmeler yap›larak al›nm›flt›r. Buradabölümlerine göre ayr›lm›fl olan kasîde, “nesib” ya da “teflbib”inde bahar tasviri ya-p›ld›¤› için Kasîde-i Bahâriyye, kafiyesi “r” sesiyle bitti¤i için de Kasîde-i Râ’iy-ye olarak adland›r›lm›flt›r.


Kasîde tarz› -XVII. yüzy›lda Nef’î (öl. 1635) gibi büyük bir temsilci yetifltirmifl olmas›-

na ra¤men- Divan fliirinin genel çizgisi içinde XVIII. yüzy›l flairlerinden Nedim (öl.

1730)’e kadar köklü bir de¤iflikli¤e u¤ramadan varl›¤›n› sürdürmüfltür. Nedîm’den

itibaren kasîdelerin özellikle nesib k›s›mlar› flairlerin kendilerini rahatça ifade edebil-

dikleri zeminler olmufltur. Zaman zaman karfl›l›kl› konuflma üslubuyla kaleme al›n-

m›fl olan bu bölümler kasîdeye bir canl›l›k, bir hareketlilik kazand›rm›flt›r. Tanzimat

sonras› Türk edebiyat›nda kasîdenin gerek iç düzeni ve buna ba¤l› olarak kompozis-

yonu, gerekse içeri¤i önemli de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Bu dönem kasîdelerinde klâsik

kompozisyonun bir tarafa b›rak›larak yaln›zca naz›m biçimi ve kafiye düzeninin ko-

rundu¤u, do¤rudan konuya girildi¤i ve övgüde daha gerçekçi bir zemine yaslan›ld›-

¤› görülmektedir. “Adem (=yokluk)” ve “hürriyet (=özgürlük)” gibi soyut kavramlar›n

övgüsüne ayr›lm›fl olmalar› da bu dönem kasîdelerinde görülen bir özelliktir. Nam›k

Kemal’in “Hürriyet Kasîdesi” bu tip kasîdeler için güzel bir örnektir.

Nesib ya da Teflbib

1 Rûh-bahfl old› Mesîhâ s›fat enfâs-› bahârAçd›lar dîdelerin hâb-› ademden ezhâr

2 Tâze cân buld› cihân irdi nebâtâta hayâtEllerinde harekât eyleseler serv ü çenâr

3 Döfledi yine çemen nat’-› zümürrüd-fâm›nSîm-i hâm olm›fl iken ferfl-i harîm-i gül-zâr

4 Yine ferrâfl-› sabâ sahn-› ribât-› çemeneGeldi bir k file kondurd› yüki cümle bahâr

5 Leflker-i ebr çemen mülkine ak›n sald›Turma ya¤mâda yine niteki bâ¤î Tâtâr........

22 Dehen-i gonce-i ter dürlü letâ’if söyler Gülüp aç›lsa aceb mi gül-i rengîn-ruhsâr

23 Güher-i fursat› aldurma sak›n devr-i felek Sîm ü zerle gözüni boyamasun nergis vâr

24 Câm-› mey katreleri sübha-i mercân olsunGelünüz zerk u riyâdan idelüm isti¤fâr

25 Lâle sahrây› bu gün kân-› Bedahflân itdiJâle gül-zâra nisâr eyledi dürr-i fleh-vâr

Girizgâh

26 Dâmenin dürr ü cevâhirle pür itdi gül-i ter Ki ide hâk-i der-i Hazret-i Pâflâ’ya nisâr

Medhiyye

27 Sâhib-i tîg u kalem mâlik-i câm u hâtem Âsaf-› Cem-azamet dâver-i Cemflîd-vek r

28 Âsmân-pâye hümâ-sâye Alî Pâflâ kim ‹remez tâk-i celâline kemend-i efkâr

29 fiâh-› gül neflv ü nemâ bulsa nem-i lutf›ndanOla her gonce-i ter bülbül-i flîrîn-güftâr

30 Âb u gil müflk ü gül-âb ola çemen sahn›ndaBûy-› hulk›yla güzâr itse nesîm-i eshâr........

a

a

Kasîdenin düz yaz›yla dil içi çevirisi1 Bahar›n nefesi yine Hz. ‹sa gibi can ba¤›fllad› (da) çiçekler yokluk uykusundan

gözlerini açt›lar. Aç›klama: Hz. ‹sa’n›n nefesiyle ölüleri diriltti¤ine inan›l›r.

2 Dünya yeniden canland›, bitkilere hayat geldi; servi ve ç›nar (insan gibi) ha-reket etmek isterlerse bu kendi ellerindedir. Aç›klama: Ç›nar›n yapra¤›, parmaklar› aç›k el biçimindedir.

3 Gül bahçesinin zemini ham gümüflle (karla) kapl›yken çemen yine zümrütrenkli örtüsünü döfledi.Aç›klama: Çemen, içinde a¤açlar, çiçekler ve akarsular bulunan mesire yerianlam›ndad›r; ham gümüfl, ifllenmemifl gümüfl demektir.

4 Yine sabâ, yükü sadece çiçek olan bir kervan› çemen kervansaray›n›n içinekondurdu. Aç›klama: Sabâ, güneydo¤udan esen hafif ve tatl› rüzgâr; ferrâfl, saray vekonaklar›n zeminine döflenen hal› kilim gibi fleylerle ve bunlar›n temizli¤iylegörevli hizmetçidir.

5 Bulut askeri çemen ülkesine ak›n etti; asi Tatarlar gibi çemeni sürekli ya¤maetmede. ...

22 Taze gonca, türlü türlü flakalar yapmakta, hofl hikâyeler anlatmakta; al yanak-l› gül, gülüp aç›lsa, bunda flafl›lacak ne var?

23 F›rsat incisini sak›n elinden kaç›rma; zaman, nergis gibi senin de alt›n ve gü-müflle gözlerini boyay›p aldatmas›n.Aç›klama: Nergis’in rengi beyaz ve sar› oldu¤u için alt›n ve gümüfle ben-zetilmifltir.


38 Serverâ cân› m› var devletün eyyâm›ndaSünbülün turras›na el uzada flâh-› çenâr

39 Eylemez kimse bu gün kimse elinden nâleBezm-i iflretde meger mutrib elinden evtâr

40 fier’a uymaz n’idelüm nâle vü zâr eyler iseGerçi k nûna uyar zemzeme-i mûsîk r

41 Geflt ederken çemen-i medh u senân›hât›r Lâyih old› dile nâ-gâh bu fli’r-i hem-vâr

Tegazzül

42 Gül gibi gülflene k›lsan n’ola arz-› dîdârHayli dökildi saç›ld› yoluna fasl-› bahâr

43 Reflk-i dendânun ile hançere düfldi jâleBerg-i sûsende gören itdi sanur an› karâr

44 Geçemez çenber-i gîsû-y› girih-gîrindenGerçi kim za’f ile bir k›lca kalupdur dil-i zâr

45 Turralar milket-i Çîn nâfe-i müflkîn ol hâlGözün âhû-y› Hoten gamzeleründür Tâtâr

46 Dil-i mecrûha flifâ-bahfl ruh u la’lündürGül-be-flekkerle bulur kuvveti tab’-› bîmâr

47 Degme bir gevheri kirpigine sal›ndurmazGöreli la’l-i revân-bahflun› çeflm-i hûn-bâr

Tâc Beyt

48 Koma Bâkî kulun› cür’a s›fat ayaktaDest-gîr ol ana ey dâver-i âlî-mikdâr

Fahriyye

49 Bâ¤-› medhünde olur cümleye g lib tenhâBahs içün gelse eger bülbül-i hofl-nagme

hezâr50 Puhtedür gayr›lar efl’âr› velî puhte piyâz

Hâm anberdür e¤er hâm ise de bu efl’âr51 Hâm var ise eger micmere-i nazmumda

Dâmen-i lutfun an› setr ider ey fahr-i kibârDu’â

52 Bahr-i efl’âr yeter urd› sütûr emvâc›nDemidür k’ide du’â dürlerini zîb-i kenâr

53 Lâlelerle bezene niteki deflt ü sahrâNitekim güller ile zeyn ola dest ü destâr

54 Nitekim lâlelere fleb-nem olup üftâdeGüllere bülbül-i fleydâ geçine âfl›k-› zâr

55 Gül gibi hurrem ü handân ola rûy-› bahtunSâger-i îflün ola lâle s›fat cevher-dâr

Bakî

a

aa

24 Gelin flarap kadehindeki damlalar› mercan tesbih yapal›m da yapt›¤›m›z ikiyüzlülükten dolay› Tanr›’dan bizi ba¤›fllamas›n› dileyelim.

25 Lâle, bugün ovay› Bedahflan madenine çevirdi; çi¤ taneleri de gül bahçesineiri inciler saçt›. Aç›klama: Bedahflan k›rm›z› yakut madeniyle ünlü bir yer oldu¤u için bura-da ç›kan yakuta da Bedahflan ad› verilmifltir.

26 Taze gül, Pafla hazretlerinin kap›s›n›n önündeki topra¤a saçmak için ete¤iniinci ve mücevherlerle doldurdu. Aç›klama: Burada sözü edilen pafla, Bakî’nin kasîdeyi sundu¤u Kanunî’ninveziri Semiz Ali Pafla’d›r.

27 Hem k›l›ç hem kalem hem de kadeh ve mühür sahibi, Cem gibi ulu, Cemflîdgibi a¤›r bafll› vezir,Aç›klama: Âsaf, Hz. Süleyman’›n ünlü veziri Âsaf bin Berhiyâ (=Berhiyâ o¤-lu Âsaf)’d›r. Sonradan övgü s›fat› olarak vezirler için kullan›lm›fl, daha sonrada tamamen vezir anlam›n› kazanm›flt›r; Cem, bu beyitte Hz. Süleyman, Cem-flîd de flarab›n mucidi oldu¤u söylenen efsanevî ‹ran hükümdar›d›r.

28 O, yüceli¤ine düflünce kemendinin eriflemedi¤i; mertebesi gök kadar yüce,gölgesi hüma gibi kutlu Ali Pafla’d›r.Aç›klama: Hümâ, Kaf da¤›’nda yaflad›¤›na ve gölgesinin bir kimsenin üzeri-ne düflmesiyle o kiflinin zenginlik, makam, mevki ve büyük mutlulu¤a kavu-flaca¤›na inan›lan efsanevî bir kufltur.

29 Gül dal› onun iyili¤inin nemiyle sulan›p yetiflse, her taze gonca, bir tatl› söz-lü bülbüle dönüflür.

30 Seher yeli onun ahlak›n›n kokusunu tafl›yarak çemenin üzerinden geçse; su,gülsuyu, toprak da misk hâline gelir. .......

38 Ey efendim, senin hükmünün yürüdü¤ü bu zamanlarda ç›nar dal› sümbülünperçemine el uzatabilir mi? Aç›klama: fiairler saç› sümbüle benzetmifllerdir.

39 (Sayende) meclisteki çalg›c›lar›n çalg›lar›ndaki tellerden baflka, bugün kimsekimseden flikâyet edip inlemiyor, kimse kimseden zulüm görmüyor.

40 Musikar›n ezgileri her ne kadar kanuna uysa da, bu ezgilerden ç›kan feryat veinilti gibi sesler fleriate uymuyor, ne yapal›m?Aç›klama: Musikar, yan yana dizilmifl birkaç kam›fltan meydana gelen veney gibi üflenen bir tür çalg›n›n ad›; kanun, bu beyitte hem “çalg› âleti” hemde “yasa” anlamlar›n› ça¤r›flt›racak flekilde kullan›lm›flt›r; fler’ de dinî yasa an-lam›ndad›r.

41 Gönül seni övme çemeninde dolafl›rken ans›z›n içine bu her beyti birbirindengüzel fliir do¤du:

42 Bahar sen geleceksin diye yoluna bir hayli dökülüp saç›ld› (haz›rl›k yapt›); gülbahçesine gelip gül gibi yüzünü göstersen ne olur?

43 Çi¤ tanesi senin difllerini k›skand›¤› için kendini hançerin üzerine at›p öldür-dü; onu susam yapra¤›n›n üzerinde görenler oraya yerleflti kald› san›rlar. Aç›klama: Susen çice¤inin yapra¤› hançer biçimindedir.

44 Periflan gönül gerçi zay›fl›ktan k›l kadar inceldi ama, (yine de) senin k›vr›mk›vr›m saç›n›n çenberinden geçemez; sana kavuflamaz.


45 Kâküllerin Çin, (yüzündeki) o ben siyah misk; gözün Hoten ceylan› gamzele-rin de Tatar’d›r.Aç›klama: Çin hem bilinen “ülke” hem de “k›vr›m büklüm” anlam›ndad›r.Hoten Do¤u Türkistan’da göbe¤inden misk elde edilen ceylanlar›yla ünlü biryerin ad›d›r. Gamze güzelin gizli bak›fl›d›r, bu bak›fl âfl›klara ac› verdi¤i içinac›mas›z Tatarlara benzetilmifltir.

46 Hastan›n gülbefleker yiyerek sa¤l›¤›n› tekrar kazand›¤› gibi; yaral› gönlün fli-fas› da senin yana¤›n ve duda¤›ndad›r. Aç›klama: Gülbefleker gül ve flekerden yap›lm›fl bir tür gül reçeli ya da tat-l›d›r; bu tatl› ilaç olarak da kullan›lm›flt›r; flair sevgilisinin yana¤›n› güle, duda-¤›n› da flekere benzetmektedir; la’l, k›rm›z› renkli bir de¤erli taflt›r; divan flii-rinde flairler sevgililerinin duda¤›n› la’le benzetmifllerdir.

47 Kan a¤layan gözüm, senin ölülere can veren lal gibi duda¤›n› gördü¤ündenberi öyle her inciye dönüp bakmaz bile.

48 Ey yüce ve adaletli vezir, Baki kulunu cür’a gibi yerde ya da kadehte b›rak-ma, ona el uzat. Aç›klama: Cür’a, içki kadehinde kalan son damlad›r; ayak, hem “kadeh”hem de “ayak” anlamlar›ndad›r; bu sözcük beyitte her iki anlam›n› da ça¤r›fl-t›racak biçimde kullan›lm›flt›r.

49 E¤er bahse tutuflup binlerce güzel ötüfllü bülbül boy ölçüflmeye gelse; o (Ba-kî), övgü bahçende (seni övmekte) hepsine tek bafl›na galip gelir. Aç›klama: Hezâr, hem “bin” hem de bülbül anlam›ndad›r; beyitte her iki an-lam› da ça¤r›flt›racak biçimde kullan›lm›flt›r.

50 Di¤er flairlerin fliirleri piflkindir, ama piflkin so¤and›r; e¤er bu fliirler (bu kasîde-deki beyitler) hamsa da ham anberdir.Aç›klama: Amber, birtak›m ifllemlerden geçirildikten sonra kullan›lm›fl; buifllemlerden geçmeyen ambere ham amber denilmifltir.

51 Ey ulular›n kendisiyle övündü¤ü kifli, e¤er fliir micmeremde ham (amber) var-sa, senin iyilik ete¤in onu örter. Aç›klama: Micmere buhurdan demektir. Eskiden güzel koku için buhurdan-larda amber yak›lm›flt›r.

52 fiiir denizi sat›r dalgalar›yla yeterince dalgalan›p durdu; (flimdi) dua incileriy-le sahili süslemenin zaman›d›r.Aç›klama: fiair bu beyitte fliiri denize, m›sralar› dalgalara, dualar› da bu dal-galar›n sedefler içinde sahile getirdi¤i incilere benzetmektedir.

53 Ovalar ve yaylalar lâlelerle bezendikçe; eller ve sar›klar güllerle süslendikçe(insanlar ellerine gül ald›kça, sar›klar›na gül takt›kça),

54 Çi¤ taneleri lâle düflkünü (âfl›¤›) oldukça, zavall› bülbüllerin güllere olan ç›l-g›n aflk› sürüp gittikçe (dünya var oldukça), Aç›klama: Üftâde, hem düflkün hem de âfl›k anlam›ndad›r.

55 Baht›n›n yüzü gül gibi gülüp aç›ls›n, içki kadehin lâle gibi mücevherlerle süs-lensin.

Örnek 6Afla¤›daki beyitler XVII. yüzy›l Divan flairlerinden Nef’î (öl. 1635)’nin IV. Mu-

râd’› övmek ve bahar›n geliflini kutlamak için yazd›¤›, tamam› 39 beyitlik musam-mat bir kasîdesinden al›nm›flt›r. Kasîde müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müs-tef’ilün vezniyle yaz›lm›flt›r. Birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin her m›sra›nda ilk ikitef’ileden sonra (tef’ile için 4. üniteye bak›n›z›) iç kafiye kullan›lm›flt›r. Beyitlerde-


ki iç kafiyeler ve tef’ilelerin aynen tekrarlanmas›, bu kasîdeyi âhenk de¤eri olduk-ça yüksek bir fliir hâline getirmifltir. M›sralar ilk iki tef’ilenin sonunda “/” iflaretiylegösterilen yerden ikiye ayr›ld›¤›nda birinci beyit d›fl›ndaki beyitler ilk üç m›sralar›birbiriyle, dördüncü m›sralar› da matla beytiyle kafiyeli dörtlükler hâline gelmek-tedir:

Der-Medh-i Sultân Murâd Hân Aleyhi’r-Rahmetü ve’l-Gufrân

1 Esdi nesîm-i nev-bahâr / aç›ld› güller subh-demAçsun bizüm de gönlümüz / sâkî meded sun câm-› Cem

2 ‹rdi yine ürdibihiflt / old› havâ anber-sirifltÂlem bihiflt-ender-bihiflt / her gûfle bir Bâ¤-› ‹rem

3 Gül devri îfl eyyâm›dur / zevk u safâ hengâm›durÂfl›klarun bayram›dur / bu mevsim-i ferhunde-dem

4 Dönsün yine peymâneler / olsun tehî hum-hânelerRaks eylesün mestâneler / mutribler itdükçe negam

5 Bu demde kim flâm u seher / mey-hâne bâ¤a reflk iderMest olsa dilber sevse ger / ma’zûrdur fleyhü’l-Harem

6 Yâ neylesün bî-çâreler / âlüfteler âvârelerSâger suna meh-pâreler / nûfl itmemek olur sitem

7 Yâr ola câm-› Cem ola / böyle dem-i hurrem olaÂrif odur bu dem ola / ayfl u tarabla mugtenem

8 Zevki o rind eyler tamâm / kim tuta mest ü flâd-kâmBir elde câm-› lâle-fâm / bir elde zülf-i ham-be-ham

9 Lutf eyle sâkî nâz› ko / mey sun ki kalmaz böyle buDolsun sürâhî vü sebû / bofl durmasun peymâne hem

10 Her nev-resîde flâh-› gül / ald› eline câm-› mülLutf it aç›l sen dahi gül / ey serv-kadd ü gonce-fem

............Nef’î

Beyitlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi

Allah Ona Ac›s›n ve Günahlar›n› Ba¤›fllas›n Sultan Murad Han’›n Övgüsü Hakk›ndad›r.

1 Sabah vakti ilkbahar rüzgâr› esti ve güller aç›ld›. Saki, yetifl, Cem’in kadehinisun (flarap ver) ki bizim de gönlümüz aç›ls›n.

2 Yine nisan geldi, hava amber kokular›yla doldu; her yer cennet içinde cennet,her köfle bir ‹rem Ba¤› oldu. Aç›klama: ‹rem, efsaneye göre Âd Kavmi’nden fieddâd’›n cenneti yeryüzün-de kurmak iddias›yla yapt›rd›¤› bahçelerin ya da flehrin ad›d›r.

3 Gül devri (ilkbahar) denilen bu kutlu mevsim, e¤lence, zevk ve safa zaman›;âfl›klar›n da bayram›d›r.

4 Yine flarap kadehleri dönsün, meyhaneler boflals›n; flark›c›lar flark› söyledikçesarhofllar raks etsinler.

5 Gece gündüz meyhanenin ba¤› k›skand›¤› bu zamanda fleyhülharem sarhofl olsa,güzel sevse bunu hofl karfl›lamak gerekir. Aç›klama: fieyhülharem, Mekke ve Medine’nin yönetimiyle görevli memurdur.

6 (Hâl böyle olunca), çaresizler, âfl›klar, avareler ne yaps›n? Ay parças› gibi gü-zeller kadeh sunarsa onlar›n sunduklar›n› içmemek haks›zl›k olur.


7 (Bir yerde) sevgili varsa, Cem’in kadehi (flarap) varsa, zaman da uygunsa; ârififlte böyle bir anda zevki ve e¤lenceyi kendisi için ganimet bilen kimseye denir. Aç›klama: Ârif, anlay›fll›, bilgili, gördü¤ünü uzun uzun düflünmeden hemenkavrayabilen kifliler için kullan›lm›fl bir s›fatt›r.

8 Zevki tam anlam›yla yaflayan rind, sarhofl bir hâlde ve mutluluk içinde birelinde lâle renkli flarap kadehini, bir elinde de güzelin k›vr›m k›vr›m saçlar›n›tutand›r. Aç›klama: Rind, görünüfle ve dünya ifllerine de¤er vermeyen, kurallardanuzak, bütün varl›¤› kendi iç dünyas›na göre de¤erlendiren, gönül gözü aç›k,hofl görülü, derbeder görünüflünün aksine bilge, içkiye ve e¤lenceye düflkünkiflidir.

9 Saki, lutfet, naz› b›rak da flarap sun, surahi ve testi dolsun, kadeh de bofl kal-mas›n; çünkü, bu dünya böyle kalmaz.

10 Her yeni yetiflmifl gül fidan› (gibi güzel), eline flarap kadehi ald›; ey servi boy-lu, gonca a¤›zl›! Lutfet, aç›l (nefl’elen), sen de gül.

GazelGazel, bir edebiyat terimi olarak, ilk beytinin m›sralar› birbiriyle, di¤er beyit-lerinin ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, ayn› vezinle söylenmifl, genellik-le befl beyit ile dokuz beyit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimininad›d›r. Bununla birlikte beyit say›s› 15’e kadar ç›kan gazeller de görülür. Dört be-yitli gazellere ise nadir olarak rastlanmaktad›r.

Üç veya dört beyitli gazeller asl›nda eksik gazeller oldu¤undan bu manzume-ler gazel-i nâ-tamâm (=eksik gazel) olarak adland›r›lm›flt›r. Gazel genellikle 5 be-yitle yaz›lm›flt›r. Gazelin bir di¤er ad›n›n penç-beyt (=befl beyit) olmas› da gazelindaha çok befl beyitli bir naz›m biçimi olarak kabul edildi¤ini göstermektedir. Fu-zulî gibi bu kurala uymayan baz› flairler de olmakla birlikte, Divan edebiyat›nda fla-irler daha çok befl beyitli gazeller yazm›fllard›r. 15 beyitten uzun gazellere gazel-imutavvel (=uzun gazel) ad› verilir. Gazelde kafiye düzeni kasîdede oldu¤u gibi-dir: aa, xa, xa, xa, xa . . .

Gazelin bafll›ca konusu “aflk”t›r. Ancak farkl› konularda yaz›lm›fl gazeller devard›r. Birer edebiyat terimi olmamakla birlikte çeflitli araflt›rmalarda ve yaz›lardaaflk›n verdi¤i mutluluk ya da ac›y› dile getiren gazellere âfl›kane gazel, dünyazevklerinden söz eden gazellere rindâne gazel, do¤rudan sevgilinin güzelli¤in-den ve ona duyulan arzudan bahseden gazellere flûhâne gazel, tasavvufî düflün-cenin hâkim oldu¤u gazellere sûfiyâne ya da ârifâne gazel, felsefî gazellere dehikemî veya hakîmâne gazel adlar›n›n verildi¤i görülmektedir.


Gazelin as›l anlam›“kad›nlarla aflk sohbetiyapmak”t›r.

Resim 2.3

fieyh GâlibDivan›’ndangazellerbölümünün ilk ikisayfas›

Kasîdede oldu¤u gibi gazelin m›sralar› birbiriyle kafiyeli ilk beytine matla, mat-ladan sonra gelen beytine hüsn-i matla, son beytine makta, makta beytinden ön-ceki beyte de hüsn-i makta ad› verilmifltir. Matla beytinin maksada uygun, etkile-yici ve güzel olmas› hâlinde böyle beyitlere hüsn-i matla, ayn› flekilde etkileyici vegüzel makta beytine de hüsn-i makta ad› verildi¤ini ileri süren kaynaklar da vard›r.Bir gazelde birden fazla matla beyti varsa, bu tür gazellere zü’l-metâli ya da zâ-tü’l-metâli; gazelin en güzel beytine de flâh beyt, fleh beyt ya da beytü’l-gazeldenir. Fakat bir gazelin en güzel beyti kifliden kifliye de¤iflebilece¤inden gazelinbir beytini flâh beyt ya da beytü’l-gazel olarak seçmek oldukça göreceli bir de¤er-lendirme olur.

Gazelde flairler mahlaslar›n› genellikle son beyitte kullanm›fllard›r. Bununla bir-likte mahlas›n son beyitten önce kullan›lm›fl oldu¤u gazeller de vard›r. Gazellerdeflairlerin mahlas kullanmalar› Divan fliirinde genel bir kural olmakla birlikte Kad›Burhaneddin (öl. 1398) ve Kemal Paflazade (öl. 1534) gibi fliirlerinde hiç mahlaskullanmam›fl flairler de görülmektedir. fiairlerin mahlaslar›n› kelimenin gerçek an-lam›n› da ça¤r›flt›racak biçimde kullanmalar›na ise hüsn-i tahallus (=mahlas› gü-zel kullanma) denilir. Bakî’nin fliirlerinde bu kullan›m›n çok güzel örnekleri vard›r.

fiairler kasîdede oldu¤u gibi gazelde de ahengi art›rmak amac›yla birtak›m yol-lara baflvurmufllar; bunu sa¤lamak için de baz› gazellerde birden fazla matla beytikullanm›fllar ya da fliirlerini musammat olarak yazm›fllard›r (bk. Örnek 9). Birdenfazla matla kullan›lm›fl gazellerin zü’l-metâli’ ya da zâtü’l-metâli olarak nitelendi¤inidaha önce belirtmifltik. fiairlerin bu konuda baflvurduklar› bir baflka yol da gazelinbütün m›sralar›nda ayn› kafiyeyi kullanmakt›r. Divan fliirinde bütün m›sralar› kafi-yeli gazellere müselsel gazel ad› verilmifltir. Müselsel gazeller de musammat gazel-ler gibi âhenk de¤eri yüksek manzumelerdir. Matla beytindeki m›sralardan biri ga-zel içerisinde tekrarlanm›flsa, kasîdede oldu¤u gibi buna redd-i matla denir.

Gazelde konu bütünlü¤ü flart de¤ildir; yani gazelin her beytinde farkl› bir ko-nu ifllenmifl olabilir. Ancak bütün beyitlerde ayn› konunun ifllendi¤i gazeller devard›r. Beyitleri aras›nda konu bütünlü¤ü olan gazellere yek-âhenk gazel ad› ve-rilir (bk. Örnek 7). Bir gazelin bütün beyitleri her bak›mdan ayn› etkileyiciliktesöylenilmiflse bu tür gazeller de yek-âvâz olarak nitelenir.

Mahlas beytinden sonra birkaç beytin daha bulundu¤u gazellere gazel-i mü-zeyyel denir. Müzeyyel gazellerde zeyl (=ek) k›s›mlar›n konusu genellikle övgü-dür. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda bu zeyiller, k›sa medhiyeler gibidir. Mahlas beytindenönce medhiyenin bulundu¤u gazeller de vard›r. Divan flairlerinin ço¤u Arapça veFarsça bilmekte, Arap ve Fars edebiyat›na ait eserleri okuyup anlamakta, hatta birk›sm› bu iki dille rahatl›kla fliir de yazabilmekteydi. ‹flte bu flairlerin, yazd›klar› ga-zellerin beyitleri aras›nda Türkçe d›fl›nda bu iki dilden biri ya da ikisiyle yaz›lm›flm›sralar ya da beyitler varsa, bu tür gazellere mülemma’ gazel denilmifltir. ‹ki ay-r› flairin birer m›sra veya beyit yazarak, birlikte oluflturduklar› gazele gazel-i müfl-terek (=ortak gazel) ad› verilir. Bu gazellerde hangi m›sra›n ya da beytin hangi fla-ire ait oldu¤u genellikle bellidir. Karfl›l›kl› konuflman›n nakledilmesi fleklinde, “de-dim” ve “dedi” yüklemleriyle yaz›lan gazellere mürâca’a fliiri denir. Konusu aflkolan bu fliirler sade bir dille yaz›lm›fllard›r ve konuflma havas› tafl›rlar. En dikkat çe-kici örnekleri “dedim” ve “dedi” yüklemleri m›sra bafllar›nda olanlard›r. Bu gazel-lere divan fliirinin hemen her döneminde rastlanmakla birlikte flairlerin bu tarza olanilgisinin XVII. yüzy›ldan itibaren gittikçe azalan bir seyir izledi¤i görülmektedir.


Müselsel, “zincirleme”demektir. Bu tür gazellerdearal›ks›z olarak bütünm›sralar kafiyeli oldu¤u içinbu flekildeadland›r›lm›fllard›r.

Müzeyyel, “ekli, ilaveli”anlam›ndad›r.

Mülemma’›n as›l anlam›“alaca, rengârenk”tir.

Mürâca’an›n sözcük anlam›“geri dönme”dir.

Gazel, Divan flairlerinin çok kulland›klar› bir naz›m biçimidir. Bu flairler aras›n-da gazel yazmam›fl olan› yoktur. Yaln›zca sanat yapmak için yaz›lan gazel, flairinyetene¤ini rahatça gösterebildi¤i bir naz›m biçimidir. Gazelin beyit say›s›ndaki s›-n›rlama flairleri bu k›sa naz›m biçiminin dar s›n›rlar› içinde bütün sanat güçlerini,edebî yetenek ve hünerlerini ortaya koymak gibi oldukça zor bir s›navla karfl› kar-fl›ya b›rakm›flt›r. Naz›m biçiminin flairler için çizdi¤i bu s›n›rlar, gazelleri anlam yo-¤unlu¤u oldukça fazla fliirler hâline getirmifltir.

Halk edebiyat›nda da fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle dîvân, fe’ilâ-tün, fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilün vezniyle selîs, mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlünvezniyle kalenderî, mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün vezniyle de semâ’îad› verilen gazeller yaz›lm›flt›r. Bunlar›n musammat olanlar› da vard›r. Halk edebi-yat›nda müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün vezniyle yaz›lan gazel biçi-mindeki fliirlere de satranç ad› verilmifltir. Bu fliirlerin her beytinden musammatgazelde oldu¤u gibi dörtlükler ç›kar.

Örnek 7Afla¤›daki gazel XVI. yüzy›l flairlerinden Emrî (öl. 1575)’ye aittir. Emrî, bu gaze-

lin bütün beyitlerinde Mecnûn’un Leylâ’ya olan aflk›n› dile getirmifltir. Gazelin vez-ni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün’dür. Bütün beyitleri aras›nda anlam ve konubütünlü¤ü olan bu gazel, bir yek-âhenk gazel örne¤idir.

1 Mecnûn ki mülket-i gam-› Leylîde flâh idiÂh› duhân› bafl›na çetr-i siyâh idi

2 Mecnûna yolda nâka-i Leylînin izleriGündüzle âfitâb idi giceyle mâh idi

3 Mecnûn diyâr-› gamda özin k›lm›fl idi hâkMûlar degüldi sînesi üzre giyâh idi

4 Mecnûn ki cism-i zerdini ber-bâd k›ld› âhGûyâ ki h›rmen-i gam-› Leylîde kâh idi

5 Mecnûna ka-met ü ruh-› Leylîsüz Emriyâ

Bâg-› cihânda serv ile gül flekl-i âh idiEmrî

Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi1 Mecnun Leylâ gam› ülkesinde padiflah, (aflk ac›s› ile çekti¤i) âh›n duman› da

bafl›nda siyah çad›rd›. 2 Leylâ’n›n devesinin izleri Mecnun için gündüz günefl, gece de ay idi.3 Mecnun gam ülkesinde kendisini toprak etmiflti; gö¤sünün üzerinde k›l de¤il

(bu topraktan biten) otlard›.4 Ah, Leylâ gam› harman›ndaki bir saman çöpü gibi olan Mecnun’un sararm›fl

bedenini, rüzgâr›n›n önüne kat›p ald› götürdü.Aç›klama: Beyitte Mecnun’un bedeni Leyla’n›n aflk›n›n gam›ndan sararm›flbir saman çöpüne; onun hasretiyle çekti¤i âh da bu saman çöpünü önüne kat›p götüren rüzgâra benzetilmektedir.

5 Ey Emrî! Leylâ’n›n boyu ve yana¤› olmay›nca dünya bahçesindeki servi ve gülMecnun için âh flekli gibidir.Aç›klama: Âh, eski yaz›da “elif” ve “he” harfleriyle yaz›l›r. fiair burada elifharfini biçim olarak serviye, he harfini de güle benzetmektedir.


Örnek 8Afla¤›daki befl beyitlik gazel Bakî’ye aittir. Gazelin vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün),

fe’ilâtün fe’ilâtün, fe’ilün(fa’lün)’dür. Gazelin ilk iki beytinde aflk, di¤er beyitlerin-de de bahar konusunu ifllemifltir.

1 Serv ile ka-metüne kimse dimez hem-serdürMüntehâ ka-metün andan dahi bâlâ-terdür

2 Gül derin gülmez aç›lmaz bana ol gonce-dehenGa-libâ hep yüzine gül didügüme terdür

3 Seyr-i deryâya ne hâcet dem-i sahrâ geldiGûyiyâ sahn-› çemen flimdi yem-i ahdardur

4 N’ola gül flevkine çalup ça¤›rursa bülbülMutribâ ol dahi baflka bafl›na mehterdür

5 Söyle flol kan olaca¤› bize sunsun Bâkî

Nev-bahâr irdi gedâlar içecek demlerdür Bakî

Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi1 Kimse senin boyun serviyle ayn›d›r demez; (çünkü) son derece uzun boyun

ondan da yüksektir.2 Gül derim, ama o gonca a¤›zl› bana gülüp aç›lmaz; galiba yüzüne her zaman

gül dedi¤im için gücenmifltir. 3 (Art›k) ovalarda k›rlarda gezip dolaflma vakti geldi; mesire yerleri yeflil bir de-

niz gibi; deniz gezintisine ne gerek var? 4 Ey mutrib, bülbülün gül aflk›yla ötmesinde flafl›lacak bir fley yok; o da (senin

gibi) tek bafl›na bir çalg› tak›m›d›r.5 Bakî, sakiye söyle de kan olas› flarab› bize sunsun; ilkbahar geldi, (bu mev-

sim) fakirlerin (âfl›klar›n) içece¤i zamanlard›r.Aç›klama: Mutrib, meclislerde çalg› çalan ve flark› okuyan kifli.

Örnek 9Afla¤›daki fliir XVI. yüzy›l flairlerinden Fuzulî (öl. 1555-56)’nin yedi beyitlik mu-

sammat bir gazelidir. Bu gazelin vezni 4 mefâ’îlün’dür. Gazelin matla d›fl›ndaki be-yitleri m›sralar›n›n “/” ile bölünmüfl yerlerinden eflit olarak ikiye ayr›ld›¤›nda ilk üçm›sra kendi aras›nda, dördüncü m›sra› da matla beytiyle kafiyeli dörtlükler hâlinedönüflürler.

1 Meni cândan usandurd› / cefâdan yâr usanmaz m›Felekler yand› âhumdan / murâdum flem’i yanmaz m›

2 Kamu bîmâr›na cânân / devâ-y› derd ider ihsânNiçün k›lmaz mana dermân / meni bîmâr sanmaz m›

3 Gamum pinhân dutardum men / didiler yâre k›l rûflenDisem ol bî-vefâ bilmen / inanur m› inanmaz m›

4 fieb-i hicrân yanar cânum / töker kan çeflm-i giryânumUyarur halk› efga-num / kara bahtum uyanmaz m›

5 Gül-i ruhsâr›na karflu / gözümden kanlu akar suHabîbüm fasl-› güldür bu / akar sular bulanmaz m›

6 Degüldüm men sana mâ’il / sen itdün aklum› zâ’ilMana ta’n eyleyen ga-fil / seni görgeç utanmaz m›


7 Fuzûlî rind-i fleydâdur / hemîfle halka rüsvâdurSorun kim bu ne sevdâdur / bu sevdâdan usanmaz m›

Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi1 Beni can›mdan usand›ran sevgili, cefa etmekten usanmaz m›? Âh›mdan felek-

ler yand›, hâlâ murat mumum yanmaz m› (arzuma kavuflamayacak m›y›m)?2 Sevgili bütün hastalar›n›n (âfl›klar›n›n) dertlerine çare bulur (da) benim derdi-

me niçin çare bulmaz, yoksa benim hasta (âfl›k) olmad›¤›m› m› san›r.3 Ben gam›m› (aflk›m›) gizli tutuyordum; git bunu sevgiline söyle dediler; ama

söyledi¤im zaman, bilmem o vefas›z inan›r m›, inanmaz m›?4 Ayr›l›k gecesinde can›m yanar, gözlerimden kanl› yafllar akar, feryad›m halk›

uyand›r›r da kara baht›m› bir türlü uyand›ramaz m›?5 Gül yana¤›na karfl› gözümden kanl› yafl akar; sevgilim, bu gül mevsimidir, bu

mevsimde sular bulan›k akmaz m›? Aç›klama: fiair bu beyitte sevgilisine, onun gül gibi yana¤›na karfl› gözündenkanl› yafllar akmas›n› do¤al karfl›lamas›n›; çünkü, onun gül gibi yana¤›n›nkendisi için ilkbahar oldu¤unu, ilkbaharda da sular›n bulan›k akmas›n›n do-¤al karfl›lanmas› gerekti¤ini söyleyerek bu durum için flairce bir neden yarat-maktad›r.

6 Benim sana ilgim yoktu; akl›m› bafl›mdan sen ald›n; beni k›nayan gafil kifli,senin bu güzelli¤ini görünce beni k›nad›¤› için utanmaz m›?

7 Fuzulî ç›lg›n bir âfl›kt›r; bu yüzden herkesin diline düflmüfltür; sorun ona, bune biçim sevgidir; bu sevdadan usanmaz m›?

Kasîde ve gazel terimlerini tan›mlayarak, bu iki naz›m flekli aras›nda önemli oldu¤unu dü-flündü¤ünüz farklar› belirtiniz.

MüstezâdMüstezâd, bir edebiyat terimi olarak gazelden türemifl ve m›sralar›n›n biriuzun biri k›sa olmak üzere belli vezinlerde yaz›lm›fl bir naz›m biçimininad›d›r. Genellikle mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün vezniyle yaz›lm›fl olan gazel-lerden türetilmifl ve beyitlerin m›sra aralar›na mef’ûlü fe’ûlün cüzleriyle yaz›lan k›-sa m›sralar eklenmifltir. Say›lar› az da olsa baflka vezinlerle yaz›lm›fl müstezâdlar davard›r. Bu vezinler flunlard›r:

mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü mefâ’îlü mef’ûlü mefâ’îlü

müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün fâ’ müfte’ilün fâ’

mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün

Son vezinle yaz›lm›fl olan müstezadlar mefâ’ilün vezni alt› defa tekrarlanm›fl oldu¤u içinmüstezâd-› südâsiyye (=alt›l› müstezâd) olarak adland›r›lm›flt›r.

Eklenen k›sa m›sralar ziyâde (=fazla) ad›n› al›rlar. Bu k›sa m›sralar›n vezinleriuzun m›sralar›n vezinlerinin ilk ve son tef’ilelerinin bir araya getirilmesiyle eldeedilmifltir (bk. Örnek 10). Müstezâdlar dört ayr› kafiye düzeninde yaz›lm›fllard›r:

1. a(a) a(a); b(b) a(a); c(c) a(a) . . . 2. a(a) a(a); x(x) a(a); x(x) a(a) . . .3. a(b) a(b); c(c) a(b); d(d) a(b) . . . 4. a(b) a(b); x(x) a(b); x(x) a(b). . .


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Harflerle sembollefltirilen kafiye düzeninde ilk harfler uzun m›sralar›, ayraç içine al›nanikinci harfler de k›sa m›sralar› göstermektedir.

Ziyâdeleri ya da uzun m›sralar› tekrarlanan müstezâdlara mütekerrir müste-zâd, ziyâde m›sra› uzun m›sralar›n bafl›nda tekrarlanan müstezâdlara da müdev-ver müstezâd denilir.

Müstezâdlar en fazla gazelden türetilmifl olmakla birlikte, az say›da da olsa; rü-bâ’î, k›t’a ve kasîdeden türetilmifl olanlar› da vard›r. Müstezâdlar›n konular› gazelile benzerlik gösterir. Aflk, flarap, ayr›l›k, tabiat gibi konular bu fliirlerde s›kça ifllen-mifltir. Bunlar›n d›fl›nda dinî, tasavvufî konularda yaz›lm›fl olanlar›na da rastlan›r.Müstezâdlar, anlam bütünlü¤ü bak›m›ndan di¤er naz›m flekillerinden farkl› birözelli¤e sahiptir. Bir müstezâdda ziyade m›sralar ç›kar›ld›¤› zaman fliirde anlam›nbozulmamas› gerekir.

Bilindi¤i kadar›yla Anadolu’da yaz›lm›fl ilk müstezâd örnekleri XIV. yüzy›l flair-lerinden Seyyid Nesîmî (öl. 1404 ?)’ye aittir. Yeni edebiyat anlay›fl› çerçevesinde demüstezada önem verilmifl, Servet-i Fünûn flairleri bu naz›m biçiminin bilinen vezinve kafiye sisteminde birtak›m de¤ifliklikler yaparak serbest müstezâd ad› verilenyeni bir flekil denemifllerdir. Müstezâd halk edebiyat›nda yedekli, ayakl› adlar›y-la çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

Örnek 10Afla¤›daki müstezâd XVIII. yüzy›l Divan flairlerinden Nedîm (öl. 1730)’e aittir. Müs-

tezâd›n uzun m›sralar›n›n vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün, ziyadelerinin vez-ni de mef’ûlü fe’ûlün’dür. Kafiye düzeni flöyledir: a(b) a(b), x(x) a(b), x(x) a(b). . .

1 Ey flûh-› kerem-pîfle dil-i zâr senindir Yok minnetin aslâV’ey kân-› güher anda ne kim var senindir Pinhân ü hüveydâ

2 Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz Bafl üzre yerin varGül goncesisin gûfle-i destâr senindir Gel ey gül-i ra’nâ

3 N’eylersen edip bir iki gün bâr-› cefâya Sabreyle de sonraPeymâne senin hâne senin yâr senindir Ey dil tek ü tenhâ

4 Bir bûse-i can-bahfl›na ver nakd-i hayât› Ger ka-’il olursaSenden yanad›r söz yine bâzâr senindir Ey âfl›k-› fleydâ

5 Çeflmân› siyeh-mest-i sitem kâkülü pür-ham Ebrûlar› pür-çînBenzer ki bu dildâr-› cefakâr senindir Bî-flübhe Nedîmâ

Nedîm

Müstezâd›n düz yaz›yla dil içi çevirisi1 Ey âlicenap fluh, zavall› gönlüm senindir; hiç minnet etme ve ey mücevher

madeni, bu gönüldeki gizli aç›k ne varsa, hepsi senindir.

612. Ünite - Naz›m Biç imler i : Bey i t lerden Oluflan Naz›m Biç imler i ve Dört M›sral › Naz ›m Biç imler iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Mütekerrir “tekrarlanan”,müdevver de “yuvarlak”anlam›ndad›r.

Yedek ve ayak, “ziyâde”ninkarfl›l›¤›d›r.

2 Sen meclise gelirsin de bir yer mi bulunmaz; yerin bafl üzerindedir; çünkü, gülgoncas›s›n, senin yerin sar›¤›n köflesidir, gel ey ra’nâ gül! Aç›klama: Gül-i ra’nâ yapraklar› sar› ve k›rm›z› olan iki renkli güldür.

3 Ey gönül, ne yaparsan yap, bir iki gün cefa yüküne sabret; sonra kadeh de evde sevgili de senindir; hem de yaln›z senin!

4 Ey ç›lg›n âfl›k, e¤er o güzel raz› olursa, ölülere can veren bir öpücü¤ü karfl›l›-¤›nda bütün ömrünü ver; bu sözüm sana, ama yine de sen bilirsin.

5 Ey Nedîm, gözleri zilzurna zulüm sarhoflu, kâkülü k›vr›m k›vr›m, kafllar› çat›kbu güzelin senin zalim sevgilin oldu¤u anlafl›l›yor; bunda hiç flüphe yok.

K›t’aK›t’a bir edebiyat terimi olarak genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla vemahlas beyti olmayan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir baflka ifadeyle k›t’alarkasîde ve gazel gibi musarra bir beyitle bafllamayan ve mahlas kullan›lmam›fl man-zumelerdir (bk. Örnek 11, 12). K›t’ada beyitlerin ilk m›sra’lar› serbest, ikinci m›s-ralar› birbiriyle kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyledir: xa, xa, xa, xa . . .

Divan fliirinde daha çok iki beyitli k›t’alar yaz›lm›flsa da bu naz›m biçimiyle ya-z›lm›fl manzumelerin beyit say›s›n›n otuza kadar ç›kt›¤› görülür. ‹ki beyitten uzunolan böyle k›t’alara k›t’a-i kebîre (=büyük k›t’a) denilir. Uzun k›t’alar› kasîdedenay›ran en önemli özellik, bu manzumelerde matla ve mahlas beyitlerinin bulunma-mas›d›r. K›t’alarda her türlü konunun ifllendi¤i görülmektedir. Çeflitli olaylara eb-cedle tarih düflürmede en fazla bu naz›m biçimi kullan›lm›flt›r. Beyitleri aras›ndakonu birli¤inin ve anlam bütünlü¤ünün bulunmas› bu naz›m fleklinin baflka birözelli¤idir.

Naz›m: K›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. Naz›m, bir edebiyat terimi olarak ve-zinli kafiyeli söz, fliir anlam›ndad›r. Yine bir edebiyat terimi olarak musarra bir be-yitle bafllayan k›t’aya da naz›m denilmektedir. Dolay›s›yla nazm›n k›t’adan ayr›ld›¤›tek yön ilk beytin musarra olmas›d›r. Bu nedenle naz›m, k›t’an›n bir türü olarak dade¤erlendirilebilir. Kafiye düzeni flu flekildedir: aa, xa . . .

Naz›m› mahlas beyti olmayan bir gazele benzetmek de mümkündür. Uzunluk-lar› iki ile on befl beyit aras›ndad›r (bk. Örnek 13). Ancak uzun naz›mlar k›t’a-i ke-bîre gibi farkl› bir adla an›lmam›flt›r. ‹ki beyitli naz›mlar beyit say›s› ikiden fazlaolan naz›mlara oranla daha azd›r. ‹kiden fazla beyitle yaz›lan naz›mlar›n daha çokçeflitli olaylara tarih düflürmede, övgü ve yergide kullan›ld›¤› görülmektedir. K›t’ave naz›m› birbirinden ay›ran tek özellik, naz›m›n ilk beytinin k›t’an›n aksine mu-sarra olmas›d›r. Bu nedenle naz›m ve k›t’a-i kebîreyi, ayr› birer naz›m biçimi ola-rak de¤erlendirmek yerine k›t’an›n iki ayr› türü olarak kabul etmek daha do¤ruolur.

Örnek 11Afla¤›daki iki beyitli felsefî fliir Fuzulî’nin ünlü bir k›t’as›d›r. K›t’an›n vezni fe’ilâ-

tün (fâ’ilâtün), mefâ’ilün, fe’ilün (fa’lün); kafiye düzeni de “xa xa”d›r.

‹lm kesbiyle pâye-i rif’atÂrzû-y› muhâl imifl ancak

Aflk imifl her ne var âlemde ‹lm bir kîl ü kâl imifl ancak

Fuzulî


K›t’an›n as›l anlam›“parça”d›r.

Ebced, hakk›nda 9. Ünitedebilgi verilecektir.

K›t’an›n düz yaz›yla dil içi çevirisi‹lim yoluyla yücelmek, gerçekleflmesi mümkün olmayan bir arzuymufl; bu dün-

yada her ne var ise aflk; ilim de yaln›zca bofl bir lafm›fl.

Örnek 12Afla¤›daki felsefî fliir Fuzulî’ye ait dört beyitlik bir k›t’ad›r. K›t’an›n vezni fe’ilâ-

tün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün , fe’ilâtün, fe’ilün (fa’lün), kafiyesi düzeni de “xa xa xaxa”d›r. K›t’a, matla ve mahlass›z bir gazel gibidir.

1 Her kimün var ise zât›nda flerâret küfri Ist›lâhât-› ulûm ile müselmân olmaz

2 Ger kara tafl› k›z›l kan ile rengîn itsenTab’a ta¤yîr virüp la’l-i Bedahflân olmaz

3 Eylesen tûtîye ta’lîm-i edâ-y› kelimâtNutk› insân olur ammâ özi insân olmaz

4 Her uzun boylu flecâ’at idebilmez da’vî Her a¤aç kim boy atar serv-i h›râmân olmaz

Fuzulî

K›t’an›n düz yaz›yla dil içi çevirisi1 Karakterinde kötülük küfrü bulunan kifli birtak›m dinî terimleri kullanmakla

Müslüman olmaz.2 Kara tafl› k›z›l kanla boyasan; bu, do¤as›n› de¤ifltirip onu Bedahflan yakutu

yapmaz.3 Papa¤ana konuflmay› ö¤retsen, sözü insan sözü olur ama, özü insan olmaz.4 Her uzun a¤ac›n sal›nan servi olmad›¤› gibi, her uzun boylu da cesaret dava-

s›na kalk›flamaz.

Örnek 13Afla¤›daki naz›m XVIII. yüzy›l Divan flairlerinden fieyh Gâlib’e aittir. Konusu

aflk olan bu nazm›n vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilün (fa’lün),kafiye düzeni de “aa xa”d›r.

Ey felek maksadun ülfet mi adâvet mi nedürYoksa ol mâh ile uflflâka felâket mi nedür

‹rmeden vuslata hicrâna irifldük ammâAnlasam bari bidâyet mi nihâyet mi nedür

fieyh Gâlib

Naz›m›n düz yaz›yla dil içi çevirisiEy felek, senin maksad›n dostluk mudur, düflmanl›k m›d›r? Yoksa o ay parças›

gibi güzel ile âfl›klara felâket getirmek midir? Sevgiliye kavuflamadan, ondan ayr›l-d›k; bari, flu kadar›n› anlasam, bu iflin bafllang›c› m›; yoksa sonu mudur?

K›t’a ve naz›m› tan›mlayarak bu iki naz›m biçimi aras›ndaki fark› belirtiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

MesnevîMesnevî bir edebiyat terimi olarak ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerdenba¤›ms›z olarak kendi aras›nda kafiyeli bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›mbiçimine mesnevî ad›n›n verilifl nedeni, her beytin m›sralar›n›n di¤er beyitlerdenba¤›ms›z olarak kendi içinde ikifler ikifler kafiyelenmifl olmas›d›r. Di¤er naz›m bi-çimleri için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›m biçiminde yoktur (bk.Örnek 14, 15). Mesnevîde beyitlerin di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi için-de kafiyelenmesi ve beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›mflekillerinde oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyitile düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazenbinlerce beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Mesnevîlerde ge-nellikle mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün; mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün; fâ’ilâtün fâ’ilatünfâ’ilün; fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün gibi k›sa vezinler kullan›lm›fl; bu da flairler içinanlat›m› kolaylaflt›ran baflka bir etken olmufltur. Divanlarda beyit say›s› en fazlaotuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiylegenellikle “Leylâ ve Mecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤ertafl›yan uzun aflk hikâyeleri, destânî konular ile ö¤retici yönü a¤›r basan dinî, ta-savvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r.

Türk edebiyat›nda yaz›lm›fl mesnevîler üzerinde konuyla ilgili derslerde krono-lojik s›rayla ayr›nt›l› olarak durulacakt›r.

Ayn› flair taraf›ndan yaz›lm›fl befl mesnevîye hamse denir. ‹ran edebiyat›nda ilkhamse sahibi flair Genceli Nizâmî (öl. 1214 ?)’dir. Genceli Nizamî, mesnevîde ‹ranedebiyat›n›n en büyük flairidir. Hamse’sindeki mesnevîler Mahzenü’l-Esrâr, Leylîvü Mecnûn, Husrev ü fiîrîn, Heft-peyker ve ‹skender-nâme’dir. Nizâmî’nin gerek‹ran gerekse Türk mesnevî flairleri üzerinde etkisi sürekli olmufl; bu flairler Niza-mî’yi örnek alarak birçok hamse yazm›fllard›r.

Mesnevînin bölümler hâlinde düzenlenmifl kendine özgü bir kompozisyonuvard›r. ‹lk dönem Türkçe mesnevîlerde her flairin uydu¤u bir mesnevî formundansöz etmek mümkün de¤ildir. Ancak bu edebiyat›n tarihî geliflimi içinde mesnevîformu da bir düzen kazanm›fl ve mesnevîler bu düzene uyularak yaz›l›r olmufllar-d›r. Yayg›n olarak uyulan bu düzene göre genellikle bir mesnevîde bulunmas› ge-reken bölümleri flu üç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür:


Mesnevînin as›l anlam›“ikili” ya da “ikiflerikifler”dir.

Resim 2.4

Nizâmî’nin Leylâvü Mecnûn ileHusrev ü fiîrîn’ininilk yapraklar›

1. Girifl: Mesnevî flairinin biçim gerekliliklerini yerine getirdi¤i k›s›md›r. Bubafll›k alt›nda s›ras›yla tevhîd, münâcât ve na’t gibi bölümler vard›r. Bu üç bö-lümden sonra baz› mesnevîlerde mi’râciyye, mu’cizât-› nebevî ve medh-i çe-hâr-yâr adl› k›s›mlar da yer al›r. Mesnevî e¤er bir devlet büyü¤ü ya da toplumdaileri gelen bir kifli ad›na yaz›lm›fl ve ona sunulmuflsa, bu kifli için yaz›lm›fl olan;onun cömertli¤i, cesareti ve erdemlerinden söz edilen bir övgü k›sm› yer al›r. Bu-nu sebeb-i te’lîf, sebeb-i nazm-› kitâb gibi bir bafll›¤›n bulundu¤u, eserin yaz›l›flnedeninin anlat›ld›¤› bir bölüm izler. Bu bölümde flairler genellikle eseri rüyalar›n-da duyduklar› ya da sahibini görmedikleri bir sesle (=hâtif); yani, manevi bir ifla-retle ya da samimi bir dostlar›n›n iste¤i üzerine kaleme ald›klar›n› söylerler. Bu k›-s›mda ayn› konuda daha önce eser yazm›fl mesnevî flairleri ve eserleri hakk›ndaedebiyat tarihimiz aç›s›ndan önemli olabilecek bilgiler de bulunabilir.

2. Konunun ‹fllendi¤i Bölüm: Â¤âz-› dâstân, â¤âz-› kitâb, â¤âz-› k›ssa gibibir bafll›kla bafllayan bu bölüm, as›l konunun ifllendi¤i bölümdür. Mesnevîlerde buana bafll›¤a ba¤l› olarak çok say›da alt bafll›k kullan›lm›flt›r. Bu bölüm mesnevîle-rin konusuna göre farkl›l›k gösterir. Mesnevîlerde ana konu ifllenirken bazen birmünasebetle ana konuyla bir flekilde ba¤lant›l› baflka konular da k›saca anlat›l›r;sonra tekrar as›l konuya dönülür. Mesnevînin tekdüzeli¤ini k›rmak için bu bölüm-de flairler kahramanlar›n a¤z›ndan gazel, musammat vb. naz›m flekilleriyle fliirlerde söylemifllerdir. fiairler bu manzumelerde ço¤unlukla mahlas kullanmam›fllard›r.Bu, mesnevî içindeki di¤er naz›m flekilleriyle yaz›lm›fl manzumelerin ba¤›ms›z birfliir olmaktan çok, o eserin bir parças› olarak de¤erlendirilmifl olmas›ndan kaynak-lanmaktad›r. Mesnevîlerde arasöz olarak kullan›lm›fl olan bu manzumelerin bir k›s-m›n›n bir mesnevînin parças› olduklar› unutularak tek bafllar›na meflhur olduklar›da görülür. Fuzulî’nin Leylâ vü Mecnun’undaki baz› gazeller bu nitelikteki fliirler-dendir.

3. Bitifl Bölümü: Mesnevîlerin sonuna do¤ru ayr› bir bafll›k alt›nda eser için birbitifl bölümü yaz›lm›flt›r. Genellikle hâtime bafll›¤›n› tafl›yan bu bölümün bafl›ndatevhîd, münâcât ve fahriyye içerikli beyitlerin bulundu¤u da görülür. Mesnevîninad›, bazen flairi, kaç beyit oldu¤u, nerede ve ne zaman yaz›ld›¤› gibi bizzat flairi ta-raf›ndan verilmifl edebiyat tarihimiz aç›s›ndan son derece önemli bilgiler de genel-likle bu bölümlerde yer al›r. Bu k›s›mlar, bazen flairlerin eser hakk›ndaki de¤erlen-dirmelerini de içerdi¤i için ayr› bir de¤er tafl›rlar.

Örnek 14Afla¤›daki 39 beyit, XIV-XV. yüzy›llarda Anadolu’da yaflam›fl flairlerden fieyhî

(öl 1431)’nin tamam› 126 beyit olan Har-nâme adl› mesnevîsinden seçmeler ya-p›larak al›nm›flt›r. fieyhî sosyal dengesizlikleri mizahî bir üslupla anlatt›¤› busembolik eserinde öküzlere özenerek boynuz sahibi olmay› isteyen bir efle¤inbafl›na gelenleri anlat›r. Har-nâme fe’ilatün (fâ’ilâtün), mefâ’ilün fe’ilün (fa’lün)vezniyle yaz›lm›flt›r.


Har-nâme

1 Bir eflek var idi za’îf ü nizârYük elinden kat› flikeste vü zâr

2 Gâh odunda vü gâh suda idiDün ü gün kahr ile k›suda idi

3 Ol kadar çeker idi yükler a¤›rKi teninde tü komam›fld› ya¤›r

4 Arkas›ndan al›nsa pâlân›Sanki it artu¤›yd› kalan›

5 Bir gün issi ider himâyet anaYa’ni kim gösterür inâyet ana

6 Ald› pâlân›n› vü sald› otaOtlayarak biraz yüridi öte

Mesnevînin düz yaz›yla dil içi çevirisi1 Yük çekmekten beli bükülmüfl, inim inim inleyen zay›f bir eflek vard›.2 Bazen odun, bazen de su tafl›rd›; gece ve gündüz eziyet ve s›k›nt›da idi.3 O kadar a¤›r yükler tafl›rd› ki yaralar teninde tüy b›rakmam›flt›.4 S›rt›ndaki semeri al›n›nca sanki kalan› köpek art›¤› gibiydi.5 Bir gün sahibi onu gözetti, yani iyilik etti.6 S›rt›ndaki semeri ald› ve çay›ra sald›; eflek otlaya otlaya biraz öteye gitti.7 Otlakta yürüyen öküzleri gördü; gözleri atefl gibi parlak, gö¤üsleri de dolgundu.8 Baz›lar›n›n boynuzu ay gibi, baz›s›n›nki de halka halka yay gibiydi.9 Zavall› eflek çay›rda dolafl›rken bu s›¤›rlar› görüp hayran kald›.10 Ne yular derdi ne semer ne de yük alt›nda hasta olup inlemek vard›.11 fiafl›rd› ve düflünceye dald›, kendi durumunu gözünün önüne getirdi.12 Bunlar›n bafl›ndaki taç neden, bizdeki bu yoksulluk ve ihtiyaç neden?


7 Gördi otlakda yürür öküzlerOdlu gözler ü gerlü gögüzler

8 Boynuz› ba’z›s›n›n ay gibiKiminün halka halka yay gibi

9 Hâr-› miskîn ider iken seyrânKald› görüp s›¤›rlar› hayrân

10 Ne yular derdi ne gam-› pâlânNe yük alt›nda haste vü nâlân

11 Acebe kalur ü tefekkür ider Kendü ahvâlini tasavvur ider

12 Bunlarun bafl›nda tâc neden Bize bu fakr u ihtiyâc neden

13 Didi bu müflkilümüz’itmez halMeger ol bir fülan har-› a’kel

14 Ol ulu kat›na bu miskîn harVard› yüz sürdi didi ey server

15 Sen eflekler içinde kâmilsinÂkil ü fleyh ü ehl ü fâz›ls›n

16 Bugün otlakda gördüm öküzlerGerüben yürür idi gögüzler

17 Her birisi semiz ü kuvvetlü ‹çi vü tafl› ya¤l› vü etlü

18 N’içün old› bulara erzânîBize bildür flu tâc-› sultânî

19 Yok m›dur gökte bizüm ›lduzumuzK’olmad› yeryüzinde boynuzumuz

20 Bâr-kefllikte çün bizüz fây›kBoynuza niçün olmaduk lây›k

21 Böyle virdi cevâb pîr eflflekK’iy belâ bendine esîr eflflek

22 Bu iflin asl›na iflit illet Anla akl›nda yok ise k›llet

23 Ki öküzi yarad›cak HallâkSebeb-i r›zk k›ld› ol Rezzâk

24 Dün ü gün arpa bu¤day ifllerlerAn› otlayup an› difllerler

25 Çü bular old› ol azîze sebebVirdi ol izzeti bulara Çalab

26 Tâc-› devlet kon›ld› bafllar›na Et ü ya¤ told› iç ü tafllar›na

27 Döndi yüz derd ile za’îf eflflekZâr u dil-haste vü nahîf eflflek

28 Didi sehl ola bu iflün asl›Çünki flerh old› bâb› vü fasl›

29 Varay›n ben de bu¤day iflleyeyinAnda yaylayup anda k›fllayay›n

30 Gezerek gördi bir gögermifl ekin Sanki dutard› ol ekin ile kîn

31 Iflk ile degdi girdi ifllemegeGâh ayaklayu gâh difllemege

32 Yiyerek toyd› karn› ça¤nad›Yuvaland› vü biraz a¤nad›

33 Bafllad› ›rlayup ça¤›rma¤aAnup a¤›r yüki a¤›rma¤a

34 Ç›karur har çün enkerü’l-esvâtEkin issine arz olur arasât

35 A¤aç elinde azm-i râh itdiTarlas›n› göricek âh itdi

36 Yüregi sovumad› sögmek ile Olumad› eflegi dögmek ile

37 B›ça¤›n çekdi kod› ayru¤›n› Kesdi kula¤›n› vü kuyru¤›n›

38 Kaçar eflflek ac›yarak cân›Dökilüp yafl› yirine kan›

39 Bât›l isteyü hakdan ayr›ldumBoynuz umdum kulaktan ayr›ldum

13 Kendi kendine dedi ki, bu sorunumuzu ancak falan bilge eflek çözer.14 Bu zavall› eflek o yüce bilge efle¤in huzuruna vard›, yere yüz sürdü ve dedi

ki, ey önderimiz:15 Sen eflekler içinde çok olgun, ak›ll›, bilge, iflini bilen ve erdemli birisisin.16 Bugün otlakta gö¤üslerini gererek yürüyen öküzler gördüm.17 Her biri semiz ve kuvvetli, içi d›fl› ya¤l› ve etli.18 Bize söyler misin, flu padiflah tac› neden bunlara lây›k görüldü?19 Bizim gökte talih y›ld›z›m›z yok mu ki yeryüzünde boynuzumuz olmad›?20 Yük çekmekte madem ki biz üstünüz, boynuza neden lay›k görülmedik?21 Yafll› eflek flöyle cevap verdi: Ey bela ba¤›na tutsak eflek!22 E¤er akl›nda noksanl›k yoksa, iyi dinle de bu iflin asl›n› anla!23 Tanr›, öküzü yaratt›¤› zaman, o r›z›k verici onu insanlara r›z›k sebebi yapt›.24 Gece gündüz arpa bu¤dayla u¤rafl›rlar, onu otlay›p onu difllerler.25 Bunlar o kutsal ekme¤in meydana gelmesine sebep olduklar› için Tanr› o yü-

celi¤i, o flerefi bunlara verdi.26 Bafllar›na mutluluk tac› konuldu, içleri d›fllar› et ve ya¤ ile doldu.27 Zay›f, inim inim inleyen, mutsuz, s›ska eflek, yüz dert ile döndü.28 “Bu ifl kolay” diye düflündü, çünkü her fley aç›kl›¤a kavuflmufltu.29 (Öyleyse) gidip ben de bu¤dayla u¤raflay›m, yaz›m› k›fl›m›, bütün vaktimi

onunla geçireyim.30 Eflek gezerken yeflermifl bir ekin gördü; sanki o ekin ile düflmanl›¤› vard›. 31 Aflk ile gitti, o ekinle u¤raflmaya bafllad›; bazen çi¤nedi bazen de diflledi...32 Ekini yiyip karn› doyunca, an›rmaya bafllad›, yerlerde yuvarland›, debelendi.33 Ba¤›r›p flark› söylemeye, tafl›d›¤› a¤›r yükleri hat›rlay›p an›rmaya bafllad›.34 Eflek o çirkin sesini ç›kar›nca ekin sahibi bunu duydu, 35 Elinde sopayla kofltu, tarlas›n›n hâlini görünce bir âh çekti. 36 Yüre¤inin atefli sövmek ile so¤umad›, efle¤i dövmek ile de yetinmedi,37 Sövmeyi dövmeyi b›rak›p b›ça¤›n› çekerek efle¤in kula¤›n› ve kuyru¤unu kesti.38 Eflek can› yanarak ve gözyafl› yerine kan dökerek kaçt› [ve flöyle dedi:]39 “Yanl›fl isteyerek do¤ru yoldan ayr›ld›m; boynuz umdum, kulaktan oldum”.

Örnek 15Afla¤›daki 10 beyit XVII. yüzy›l flairlerinden Nabî (öl. 1712)’nin o¤luna ö¤üt

için yazd›¤› bir “nasîhat-nâme” olan Hayriyye adl› mesnevînin “Matlab-› Dânifl-iEnvâ’-› Ulûm (=‹limleri Ö¤renme ‹ste¤i)” bafll›kl› 43 beyitlik bölümünden seç-meler yap›larak al›nm›flt›r. Hayriyye fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün fe’ilün(fa’lün) vezniyle yaz›lm›flt›r.

1 ‹lme sa’y eylememekden hazer it‹lm ü sa’y ikisi birdür nazar it

2 Bulamaz ilm bilâ-sa’y vücûdBiri gitse biri olur nâbûd

3 Dahi emr eyledi ol sâhib-i ilmMehdden lahde dek ol tâlib-i ilm

4 ‹lm bir lücce-i bî-sâhildirAnda âlim geçinen câhildir

5 Cehle Hak mevt didi ilme hayâtOlma hem-hâl-i gürûh-› emvât

6 Bilmek elbette degül mi ahsenSorsalar ben onu bilmem dimeden


7 Etme âr ö¤ren ok› ehlindenHer fleyin ilmi güzel cehlinden

8 Cehldür âdeme zindân-› belâKi düflenler göremez rûy-› rehâ

9 Olmaya ilm kadar emr-i bülend‹lmden görmedi hiç kimse gezend

10 Ger re’âyâ vü gerek sâhib-i tâcLâ-büd olur ulemâya muhtâc

Beyitlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi1 Ö¤renmeye çal›flmamaktan sak›n; ilim ve çal›flmak, dikkat et, bunlar›n ikisi

birdir.2 Çal›flma yoksa, ilim de ortaya ç›kmaz; biri olmazsa di¤eri de olmaz.3 ‹lim sahibi o zat (Hz. Muhammed) emretti: “Beflikten mezara kadar ilim iste,

bunun için çal›fl.”4 ‹lim, k›y›s› olmayan bir büyük denizdir; onda âlim geçinen, ben bilirim diyen

cahildir.5 Tanr›, cehalete ölüm, ilme de hayatt›r dedi; öyleyse, ölüler güruhuyla birlikte

olma.6 Sorduklar› bir fleyi “bilmiyorum” demektense, “biliyorum” demek daha iyi

de¤il mi?7 Utanma, bilenlerden oku, ö¤ren; bir fleyi bilmek, bilmemekten güzeldir.8 Bilgisizlik, insan için belâ zindan›d›r; o zindana düflenler art›k rahat yüzü

görmezler.9 ‹lim kadar yüce bir ifl yoktur; ilimden hiç kimse zarar görmedi.10 Gerek s›radan halk olsun, gerekse tac sahibi (hükümdar) olsun, mutlaka bil-

ginlere muhtaç olurlar.

DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹

Rüba’îRübâ’î bir edebiyat terimi olarak özel vezinlerle yaz›lm›fl dört m›sral› bir na-z›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m biçimi ‹ran edebiyat›nda do¤mufl; Türk edebiya-t›na da bu edebiyattan geçmifltir. Rübâ’înin kafiye düzeni iki beyitlik naz›mlarda ol-du¤u gibi genellikle “a a x a”d›r. Bunun yan›nda k›t’a gibi “x a x a” fleklinde kafi-yelenmifl ve dört m›sra› da birbiriyle kafiyeli rübâ’îler de vard›r. Dört m›sra› birbi-riyle kafiyeli rübâ’îlere rubâ’-i musarra veya terâne ad› verilmifltir (bk. Örnek16).

Rüba’î, bu naz›m biçimine özgü ahreb ve ahrem adlar› verilmifl iki grup ve-zinle yaz›l›r. Asl›nda rübâ’îyi naz›m ve k›t’adan ay›ran da budur. Rübâ’î vezinleri-nin say›s› 24’e kadar ulafl›r. Bunlardan mef’ûlü ile bafllayan 12 vezin kal›b›na ah-reb, mef’ûlün ile bafllayan 12 vezin kal›b›na da ahrem ad› verilmifltir. Türk flairle-rinin Fars fliirinde di¤er naz›m biçimleri için kullan›lm›fl olan bütün vezinleri kul-lanmad›klar› ve bunlar aras›nda bir seçme yapt›klar› bilinmektedir. Bu flairler rü-bâ’î vezinlerinde de ayn› yola baflvurmufllar ve Fars fliirinde kullan›lm›fl rübâ’î ve-zinleri aras›nda da bir seçme yapm›fllard›r. Ahrem kal›plar›nda aç›k hece say›s› da-ha az oldu¤u; dolay›s›yla bu gruptaki vezinler Türkçenin ses sistemine uygun ol-mad›¤› için Türk flairler rübâ’îde daha âhenkli olan ahreb kal›plar›n› kullanmay›tercih etmifllerdir. Rübâ’înin kendine özgü vezinlerle yaz›lmak d›fl›nda bir baflka


Rübâ’înin as›l anlam›“dörtlü”, “dört harfli”demektir.

özelli¤i de bu naz›m biçiminde her m›srada farkl› bir veznin kullan›labilmesidir.Ancak bir rübâ’îde kullan›lan farkl› vezinler ayn› gruptan olmak zorundad›r. Bu zo-runluluktan dolay› bir rübâ’îde ahrem grubundan bir vezin kullan›lm›flsa, dört m›s-rada da ahrem, ahreb grubundan bir vezin kullan›lm›flsa dört m›srada da ahrebgrubundan vezinler kullan›lm›flt›r (bk. Örnek 16). Türk edebiyat›nda en çok kul-lan›lm›fl rübâ’î vezinleri flunlard›r:

Ahreb1. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fa’2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûl3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’4. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl5. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlün fâ’6. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü fe’ûlAhrem1. mef’ûlün fâ’îlün mefâ’îlün fâ’2. mef’ûlün fâ’îlün mefâ’îlü fe’ûl

Rüba’î dört k›sa m›sradan ibaret bir naz›m biçimi oldu¤u için flair, söyleyece¤isözü bu dört k›sa m›sra içinde söyleyip bitirmek zorundad›r. Bu nedenle de rübâ’înaz›m biçimiyle daha çok felsefî düflünceler ifade edilmifltir. Rübâ’îlerde farkl› ko-nular da ifllenmifl olmakla birlikte gazelde oldu¤u gibi, sanat ve üslup kayg›s› bunaz›m biçiminde ifade edilmek istenen düflüncenin önüne geçemez. Bu dörtlük-lerde genellikle ilk üç m›srada okuyucu söylenmek istenen düflünceye haz›rlan-m›fl; son m›srada da bu düflünce etkileyici bir flekilde ifade edilmifltir.

Divan edebiyat›n›n yetifltirdi¤i en ünlü rübâ’î flairi Azmîzâde Hâletî (öl. 1631)’dir.Türk edebiyat› Bat› edebiyat›n›n etkisi alt›na girdikten sonra Türk flairleri ünlü‹ranl› rübâ’î flairi Ömer Hayyam (öl. 1123)’›n rübâ’îlerini manzum olarak Türkçeyeaktarmak d›fl›nda bu tarza fazla ilgi göstermemifllerdir. Bu dönem Türk flairleri için-de rübâ’î tarz›n›n en önemli flairi Yahya Kemal (öl. 1958)’dir.

Rübâ’îlerde genellikle mahlas kullan›lmam›flt›r. Bir flairin yazm›fl oldu¤u rübâ’îsay›s› fazla ise, bunlar divanlar›n sonunda kafiyelerinin son harflerine göre s›ralan-m›flt›r.

Örnek 16Afla¤›daki dört m›sra› da birbiriyle kafiyeli rübâ’î, rubâ’î-i musarra’ ya da terâne

olarak adland›r›lm›fl olan rübailerdendir. Ayr›ca bu rübâ’înin her m›sra’› ahreb gru-bundan farkl› bir vezinle yaz›lm›flt›r. M›sralar›n vezinleri s›ras›yla mef’ûlü mefâ’ilünmefâ’îlün fâ’ / mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ / mef’ûlü mefâ’ilü mefâ’îlün fâ’ /mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’d›r.

Gördüm seni elden ihtiyârum gitdiBakdum kadüne sabr u karârum gitdiHâk oldum ü her yana gubârum gitdiEl-k›ssa kapunda i’tibârum gitdi

Fuzulî

Rubâ’înin düz yaz›yla dil içi çevirisi Seni görünce elimden iradem; boyuna bak›nca da sabr›m karar›m gitti. Sonun-

da toprak oldum ve zerrelerim her yana da¤›ld›; k›sacas› kap›nda itibar›m gitti.


Örnek 17Afla¤›daki rübâ’î Azmîzâde Hâletî’ye aittir. Bu rübâ’înin kafiye düzeni bir önce-

ki rübâ’îden farkl›d›r. Rübâ’îde üçüncü m›sra d›fl›ndaki m›sralar kendi aralar›ndakafiyeli, üçüncü m›sra’ ise serbesttir. Birinci, ikinci ve dördüncü m›sralar mef’ûlümefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl, üçüncü m›sra› ise mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ vezin-lerindedir.

Esrâr›n› dil zamân zamân söyler imiflHengâme-i gamda dâstân söyler imiflAflk ehli olup da mihnet-i hicrânaBen sabr iderin diyen yalan söyler imifl

Azmîzâde Hâletî

Rubâ’înin düz yaz›yla dil içi çevirisiGönül saklad›¤› s›rlar› zaman zaman söylermifl; üzgün zamanlar›nda ise destan

gibi söylermifl; âfl›k olup da ayr›l›k çilesine “sabrederim” diyen yalan söyler imifl.

Tuyu¤Tuyu¤, edebiyat terimi olarak dört m›sral› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Eski Türkfliirinin dörtlüklerinden do¤mufltur. Tuyu¤un O¤uz Türklerinin Azerbaycan, Do¤uAnadolu ve Irak’a yerleflmeleriyle kendi edebiyatlar›nda kulland›klar› dört m›sral›khalk fliirlerinin bu bölgede aruzla yaz›lan ve Fehleviyyât denilen bestelenmifl rü-bâ’îlerden etkilenmesiyle ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürenler de vard›r.

Kafiyelenifli rübâ’îde yayg›n olarak görülen “a a x a” düzenindedir (bk. Örnek18). Bunun d›fl›nda “x a x a” fleklinde; yani, k›t’a biçiminde kafiyelenmifl olanlar›ve bütün m›sralar› birbiriyle kafiyeli tuyu¤lar da vard›r. Tuyu¤lar cinasl› kafiyelerinçok kullan›ld›¤› bir naz›m biçimidir (bk. Örnek 20). Ancak çok say›da cinass›z tu-yu¤lara da rastlanmakta; bu örnekler de tuyu¤da cinasl› kafiye kullanman›n genelbir kural olmad›¤›n› göstermektedir. Dolay›s›yla cinasl› olma özelli¤inin tuyu¤untan›m›na eklenmesi do¤ru de¤ildir.

Tuyu¤, genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›l›r. Az say›da da olsabu vezin d›fl›ndaki vezinlerle de yaz›lm›fl tuyu¤ örnekleri vard›r.

Tuyu¤ daha çok Ça¤atay ve Azerî edebiyatlar›nda görülür. Anadolu’da ilk tu-yu¤ örneklerini Kad› Burhaneddin (öl. 1399) ve Seyyid Nesimî (öl. 1404)’de görü-yoruz. Kad› Burhaneddin’in Divan’›nda 100’den, Hurûfî bir flair olan Nesimî’nin Di-van’›nda da 350’den fazla tuyu¤ vard›r. Kad› Burhaneddin tuyu¤lar›nda dikkati çe-kecek kadar çok cinasl› kafiye kullanm›flt›r. Bu iki flair Azerî edebiyat›n›n Anado-lu’da yetiflmifl iki temsilcisi oldu¤u için tuyu¤a oldukça fazla ilgi gösterdikleri anla-fl›lmaktad›r. Divan flairleri ise, bu naz›m biçimine pek ilgi göstermemifllerdir.

Örnek 18Afla¤›daki tuyu¤ Kad› Burhaneddin’e aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün

fâ’ilündür; kafiye düzeni de “a a x a”d›r.Dilberün ifli itâb u nâz olurÇeflmi câdû gamzesi gammâz olurEy gönül sabr it tahammül k›l onaYâra iriflmek ifli az az olur

Kad› Burhaneddin


Tuyu¤, “flark› söyleme”,“övme”, “kapal› söz”anlamlar›nda Türkçe birsözcüktür.

Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisiGüzelin ifli azarlama ve nazd›r; gözü cad›, gamzesi fitne ç›kar›c›d›r; ey gönül,

sabret, onun yapt›klar›na tahammül et; sevgiliye kavuflma yavafl yavafl, zamanlaolur.

Örnek 19Afla¤›daki tuyu¤ Seyyid Nesimî’ye aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün

fâ’ilündür, kafiye düzeni de “a a a a”d›r.

Dalm›flam flol bahre kim pâyân› yokBatm›flam flol gence kim hüsrân› yokBulmuflam flol bedri kim noksân› yokGirmiflem ol flehre kim vîrân› yok

Seyyid Nesimî

Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisiUçsuz bucaks›z bir denize dalm›fl; tükenmeyecek bir hazineye gömülmüfl; hiç-

bir zaman eksilmeyecek bir dolunay bulmufl; asla viran olmayacak bir flehre girmi-flim.

Aç›klama: Ay yaln›zca bir gün dolunay hâlinde kal›r; di¤er günler eksiktir.

Örnek 20Afla¤›daki tuyu¤ XIV. yüzy›l flairlerinden Nesimî’ye aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâ-

tün fâ’ilâtün fâ’ilün’dür. Nesimî bu tuyu¤unda cinasl› kafiye kullanm›flt›r. Cinaslar1 ve 2. m›sralardaki “pervânedür” ile “pervâ nedür” ve 3 ve 4. m›sralardaki “yana-dur” ile “ya nedür” aras›nda yap›lm›flt›r.

Iflk›n od›na gönül pervânedürTâkatüm yoh bilmezem pervâ nedürFursat ol›nca gönül sen yanadurÂfl›kun âyîni budur ya nedür

Seyyid Nesimî

Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisiGönül senin aflk ateflinin pervanesidir; gücüm kalmad›, bilmiyorum çekinecek

ne var? Gönül sen f›rsat buldukça yan›p yak›lmaya devam et; âfl›k›n âdeti bundanbaflka ne olabilir?

Aç›klama: Pervâne geceleri mumun etraf›nda dönerek uçan küçük kelebek-tir. Divan fliirinde pervane âfl›¤›n, flem’ (=mum) de ma’flûk (=sevgili)un sembolüolarak kullan›lm›flt›r.

Rübâ’î ve tuyu¤u tan›mlayarak bu iki naz›m flekli aras›ndaki en önemli fark› belirtiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


M›sra ve beyit terimlerinin anlamlar›n› aç›klaya-

bilmek.

Divan fliirinde naz›m biçimleri beyitlerden olu-flanlar, bendlerden oluflanlar ve dört m›sradanmeydana gelenler olmak üzere üçe ayr›l›r. Bu üçgruptaki naz›m biçimlerinin tamam› m›sra ad› ve-rilen naz›m biriminden do¤mufltur. M›sra, aruzvezniyle yaz›lm›fl ya da söylenmifl en küçük na-z›m birimidir. M›sralar her ne kadar fliirin en kü-çük birimi olsa da flairi taraf›ndan tek olarak söy-lenmifl ya da bir manzumeden al›narak vecize yada atasözü hâline gelmifl m›sralar da vard›r. Böy-le m›sralara “m›sra’-› âzâde” ya da “âzâde” denir.Her yönüyle kusursuz m›sralara ise, “m›sra’-› ber-ceste” denir. Beyit ise ayn› vezinle yaz›lm›fl, ge-nellikle anlam bütünlü¤üne sahip iki m›sradanmeydana gelen naz›m birimidir. Beytin iki m›s-ra›n›n birbiriyle kafiyeli olmas› flart de¤ildir. Ba-¤›ms›z fliirler hâlindeki yaz›lm›fl beyitlere ferd yada müfred denilir. Beytin m›sralar› musarra isebu beyitler matla ad›n› alm›flt›r. Matla ayn› za-manda kasîdenin ve gazelin ilk beytinin ad›d›r.fiiirin son beytine ise makta denir.

Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mla-

yabilmek.

Beyitlerden oluflan naz›m biçimleri kasîde, gazel,müstezâd, k›t’a, naz›m ve mesnevîdir. Kasîde,ilk beyti musarra, di¤er beyitlerinin ilk m›sralar›serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli en az15, en çok 99 beyitten oluflan, bütün m›sralar›ayn› vezinle yaz›lm›fl bir naz›m biçimidir. Kasîde-nin beyit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 ola-rak kabul edilmifl olsa da bu manzumeler genel-likle 31 beyit ile 99 beyit aras›nda yaz›lm›fllard›r.Dinî içerikli olanlar d›fl›nda kasîdeler genellikleövgü amaçl›d›r. “Nesib” ya da “teflbib”, “giriz-gâh”, “medhiyye”, “tegazzül”, “fahriye” ve “du’â”olmak üzere alt› bölümden oluflurlar. Ancak herkasîdede bu bölümleri tam olarak bulmak müm-kün de¤ildir. Gazel ilk beyti musarra, di¤er be-yitlerinin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilkbeyitle kafiyeli, genellikle befl beyit ile dokuz be-yit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçimininad›d›r. Bir gazelin bütün m›sralar› ayn› vezinleyaz›lm›flt›r. Gazelin bafll›ca konusu aflk olmakla

birlikte farkl› konularda yaz›lm›fl gazeller de var-d›r. Müstezâd, gazelden türemifl ve m›sralar›n›nbiri uzun biri k›sa olmak üzere belli vezinlerle fli-irlerin yaz›lm›fl oldu¤u bir naz›m biçimidir. Azsay›da da olsa rübâ’î, k›t’a ve kasîdeden türetil-mifl müstezâdlar da vard›r. Müstezâdlar›n konu-lar› gazel ile benzerlik gösterir. K›t’a, iki veya ikibeyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan fli-irlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir. K›t’ada beyit-lerin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› birbiriy-le kafiyelidir. Bu naz›m flekliyle daha çok iki be-yitli k›t’alar yaz›lm›flsa da k›t’alar›n beyit say›s›n›notuza kadar ç›kt›¤› görülür. ‹ki beyitten uzun olank›t’alara k›t’a-i kebîre denilir. K›t’alarda her tür-lü konunun ifllendi¤i görülmektedir. Çeflitli olay-lara tarih düflürmede en çok bu naz›m biçimi kul-lan›lm›flt›r. Naz›m k›t’aya benzer bir naz›m biçi-midir. K›t’adan fark› musarra bir beyitle bafllama-s›d›r. Uzunlu¤u iki ile on befl beyit aras›ndad›r.Mesnevî, ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyit-lerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyeli fliir-lerin yaz›ld›¤› naz›m biçiminin ad›d›r. Di¤er na-z›m biçimleri için konulmufl olan beyit say›s› s›-n›rlamas› bu naz›m biçiminde yoktur. Divanlardabeyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl k›sa mes-nevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçi-miyle genellikle binlerce beyit tutar›ndaki aflk hi-kâyeleri, dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve man-zum sözlükler yaz›lm›flt›r.

Beyitlerden oluflmufl naz›m biçimlerinin yap›

farkl›l›klar›n› ay›rt edebilmek.

Kasîde uzunlu¤u genellikle 15 beyitle 99 beyitaras›nda olan bir naz›m biçimidir. Musarra birbeyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar›ilk beyitle kafiyelidir. En önemli özelli¤i bölüm-ler hâlinde düzenlenmifl olmas›d›r. Gazel, uzun-lu¤u 5 beyitle 9 beyit aras›nda de¤iflen bir naz›mbiçimidir. Bu yönüyle kasîdeden ayr›l›r. Kafiyedüzeni kasîde ile ayn›d›r. Gazel de musarra birbeyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar›bu ilk beyitle kafiyelidir. Her iki naz›m biçimin-de de matla, makta ve mahlas beyitleri vard›r.Müstezâd genellikle gazelden türemifl bir naz›mbiçimidir. Az say›da da olsa kasîdeden ve rü-bâ’îden türemifl müstezadlar da vard›r. Gazelden

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


fark› m›sra aralar›na k›sa m›sralar›n yerlefltirilme-si ve ancak belli vezinlerle yaz›labilmesidir. Ayr›-ca aralara yerlefltirilen k›sa m›sralar nedeniylemüstezadlar kasîde ve gazelden farkl› bir kafiyedüzenine sahiptir. K›t’a iki veya iki beyittenuzun, matla ve mahlas beyti olmayan 2 ile 30 be-yit uzunlu¤undaki fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m bi-çimidir. Beyitlerin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›s-ralar› birbiriyle kafiyelidir. K›t’ada matla ve mah-las beyitlerinin bulunmamas› ve iki beyitli k›t’ala-r›n da yaz›labilmesi, bu naz›m fleklini gazel vekasîdeden ay›ran en önemli özelliklerdir. Naz›m,k›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. K›t’adan fark›musarra bir beyitle bafllamas›d›r. Mesnevî, ayn›vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden ba¤›ms›zolarak kendi içinde kafiyeli fliirlerin yaz›ld›¤› na-z›m biçiminin ad›d›r. Di¤er naz›m biçimleri içinkonulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›mbiçiminde yoktur. K›sa mesnevîlere de rastlan-makla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle bin-lerce beyit tutar›ndaki manzumeler yaz›lm›flt›r.Di¤er naz›m flekillerinden ayr›lan en önemli ikiözelli¤i farkl› bir kafiye düzenine sahip olmas›ve beyit say›s›nda bir s›n›rlama olmamas›d›r.

Dört m›sral› naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek

ve yap›lar› aras›ndaki fark› belirleyebilmek.

Dört m›sral› naz›m biçimleri rübâ’î ve tuyu¤dur.Rübâ’î kendine özgü vezinlerle dört m›sral›k fli-irlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Rü-bâ’înin kafiye düzeni genellikle “a a x a”d›r. Bu-nunla birlikte farkl› kafiye düzenleriyle yaz›lm›flrubâîler de vard›r. Rüba’îler, ahreb ve ahrem ad-lar› verilen iki grup vezinle yaz›lm›flt›r. Rübâ’îyiiki beyitli naz›m ve k›t’alardan ay›ran da bu özel-li¤idir. Rübâ’înin kendine özgü vezinlerle yaz›l-mak d›fl›nda bir baflka özelli¤i de bu naz›m biçi-minde her m›srada farkl› bir veznin kullan›labil-mesidir. Ancak bir rübâ’îde kullan›lan farkl› ve-zinler ayn› gruptan olmak zorundad›r. Bu zorun-luluktan dolay› bir rübâ’îde ahrem grubundanbir vezin kullan›lm›flsa, dört m›srada da ahrem,ahreb grubundan bir vezin kullan›lm›flsa, dörtm›srada da ahreb grubundan vezinler kullan›l-m›flt›r. Rübâ’îlerde genellikle mahlas kullan›lma-m›flt›r. Tuyu¤, dört m›sral› fliirlerin yaz›ld›¤› birnaz›m biçiminin ad›d›r. Tuyu¤lar genellikle fâ’ilâ-

tün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›lm›flt›r. Az say›-da da olsa baflka vezinlerle de yaz›lm›fl tuyu¤ ör-

nekleri vard›r. Kafiyelenifli “a a x a” biçiminde-dir. Bunun d›fl›nda k›t’a gibi kafiyelenmifl olantuyu¤lar da vard›r. Rübâ’î ile tuyu¤u birbirindenay›ran temel fark, rübâ’îde özel vezinlerin kulla-n›lm›fl olmas›d›r.

4NA M A Ç


1. Divan fliirinde birden fazla matla beyti olan fliirlerene ad verilir?

a. müfredb. matla’c. m›sra’d. zü’l-metâli’e. makta’

2. Söylenilmesinde ve anlafl›lmas›nda zorlama olma-yan, ak›c› ve güzel m›sralara ne ad verilir?

a. m›sra’-› âzâdeb. m›sra’-› bercestec. hüsn-i matla’d. ferde. müfred

3. Afla¤›dakilerden hangisi kasîdenin bölümlerindenbiri de¤ildir?

a. nesibb. du’âc. teflbibd. terânee. tegazzül

4. Bir rütbede ald› beni aflk-› dîdârMahv old› hayâl ü nazar›mdan a¤yârBir yerde bu efkâr ile kendim bulamamÂyîneye baksam görürüm sûret-i yâr

fieyh GâlibYukar›daki fliirin naz›m biçimi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. tuyu¤b. k›t’ac. rübâ’îd. naz›me. müstezâd

5. Yüz sürer dâmânuna bir gün Züleyhâ-y› ümîdSen hemân ey Yûsuf-› M›sr-› melâhat a¤›r ol

Yukar›daki beyit için afla¤›dakilerden hangisi söyle-

nemez?

a. Bir gazelin ilk beytidir.b. Müfreddir.c. Bir kasîdenin “tegazzül” bölümünden al›nm›flt›r.d. Makta’ beytidir.e. Beytü’l-gazeldir.

6. Afla¤›dakilerden hangisi gazelin özelliklerinden biride¤ildir?

a. ‹lk beytinin m›sralar› musarrad›r.b. Beyit say›s› befl ile dokuz aras›ndad›r.c. Konusu genellikle aflkt›r.d. En güzel beytine “beytü’l-gazel” denir.e. Dört m›sra’dan oluflan bir naz›m biçimidir.

7. Bâdenin te’sîrini meclisde yâr olsun da görGülsitân›n revnak›n subh-› bahâr olsun da görBak ne çenberlerden eylermifl güzer cân-bâz-› aflkHalka halka bend-i zülfi târ u mâr olsun da gör

fieyh GâlibYukar›daki fliirin naz›m biçimi için afla¤›dakilerden han-gisi söylenebilir?

a. Gazeldir.b. Tuyu¤dur.c. Naz›md›r.d. Rübâ’îdir.e. K›t’a-i kebîredir.

8. Afla¤›dakikilerden hangi ikisi dört m›sral› naz›mbiçimlerindendir?

a. rübâ’î-gazelb. tuyu¤-mesnevîc. naz›m-kasîded. k›t’a-rübâ’îe. tuyu¤-rübâ’î

9. Padiflahlar›n tahta ç›k›fl›n› kutlamak için yaz›lm›flkasîdelere ne ad verilir?

a. hazâniyyeb. nevrûziyyec. cülûsiyyed. flitâ’iyyee. rahfliyye

10. Ayn› flair taraf›ndan yaz›lm›fl befl mesnevîye ne adverilir?

a. müstezâdb. hamsec. terâned. pençbeyte. ziyâde



1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›k-l› bölümü yeniden okuyunuz.

2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›k-l› bölümü yeniden okuyunuz.

3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Kasîde” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

4. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rübâ’î” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›k-l› bölümü yeniden okuyunuz.

6. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Gazel” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

7. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “K›t’a” bafll›kl› bölümüyeniden okuyunuz.

8. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Dört M›sral› Naz›m Bi-çimleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

9. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Kasîde” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mesnevî” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

M›sra aruz vezniyle söylenmifl beytin yar›s›d›r. Beyitise aruz vezniyle yaz›lm›fl iki m›sradan meydana gelenfliirlerin yaz›ld›¤› naz›m birimidir. Müfred, ba¤›ms›z fliir-ler hâlindeki, m›sralar› musarra olmayan beyitlerdir.Matla, gazel ve kasîdenin musarra olan ilk beytidir. ‹kim›sra› birbiriyle kafiyeli olan tek beyitlere de matla de-nir. M›sra’-› âzâde ise ya flairi taraf›ndan tek m›sra ola-rak söylenmifl ya da bir beyitten al›narak meflhur olmuflve di¤er m›sra› unutulmufl, anlam bütünlü¤üne sahipfliir parçalar›d›r. Müfred ve matla aras›ndaki fark müfre-din kafiyesiz, matla›n ise musarra olmas›d›r.

S›ra Sizde 2 Kasîde ilk beytinin m›sralar› kendi içinde, di¤er beyitle-rinin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle ka-fiyeli, bütün m›sralar› ayn› vezinle söylenmifl, en az 15beyit uzunlu¤undaki fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimi-nin ad›d›r. Kasîdenin beyit say›s›n›n alt s›n›r› her ne ka-dar 15 beyit olarak kabul edilmifl olsa da bu manzume-lerin uzunlu¤u genellikle 31 ile 99 beyit aras›ndad›r. Ga-zel ise ilk beyti kendi içinde, di¤er beyitlerin ilk m›sra-lar› serbest, ikinci m›sra› ilk beyitle kafiyeli ve bütün be-yitleri ayn› vezinde olmak üzere genellikle befl beyit iledokuz beyit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçimidir.

Kasîde ile gazel aras›ndaki önemli farklardan biri kasîde-nin uzun, gazelin ise k›sa bir naz›m biçimi olmas›d›r.Kasîdenin bölümler hâlinde düzenlenmifl olmas› da buiki naz›m biçimi aras›ndaki önemli farklardand›r. Ayr›cakasîdeler dinî konularda yaz›lm›fl olanlar d›fl›nda genel-likle bir devlet büyü¤ünü veya zaman›n ileri gelenlerin-den birini övmek, bu övgü karfl›l›¤›nda da memdûhtancaize almak amac›yla yaz›lm›fl manzumelerdir. Gazelinise bafll›ca amac› sanatt›r.

S›ra Sizde 3 K›t’a genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla vemahlas beyti olmayan fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçi-midir. Naz›m ise musarra bir beyitle bafllayan ve mah-las bulunmayan k›t’ad›r. K›t’a ile naz›m› birbirinden ay›-ran tek özellik, naz›m›n ilk beytinin k›t’an›n aksine ken-di içinde kafiyeli olmas›d›r.

S›ra Sizde 4 Rübâ’î özel vezinlerle yaz›lm›fl dört m›sral› bir naz›mbiçimidir. Tuyu¤ da dört m›sral› fliirlerin yaz›ld›¤› birnaz›m biçiminin ad›d›r. Bu iki naz›m biçimi aras›ndakien önemli fark rübâ’înin ahreb ve ahrem adlar› verilenyaln›zca bu naz›m biçimine özgü vezinlerle yaz›lm›fl ol-mas›; tuyu¤un ise genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilünvezniyle yaz›lmakla birlikte bu konuda kesin bir s›n›rla-ma bulunmamas›d›r.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek KaynakSaraç, M.A.Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi, Bi-

çim-Ölçü-Kafiye. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bend ve musammat terimlerini aç›klayabilecek,Bendlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek, Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› belirleyebilecek-siniz.


• Müselles• Murabba’• Terbî’• Muhammes• Tahmis• Müseddes• Tesdis• Müsebba’

• Tesbî’• Müsemmen• Tesmîn• Mütessa’• Ta’flîr• Mu’aflfler• Terkîb-i Bend• Tercî-i Bend

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


• G‹R‹fi• I. GRUP MUSAMMATLAR• II. GRUP MUSAMMATLAR


Bendlerden OluflanNaz›m Biçimleri:Musammatlar

G‹R‹fiBir önceki ünitede divan fliirinde kullan›lan naz›m biçimlerini “beyitlerden oluflannaz›m biçimleri”, “dört m›sral› naz›m biçimleri” ve “bendlerden oluflan naz›m bi-çimleri” olmak üzere üçe ay›rm›fl; “beyitlerden oluflan naz›m biçimleri”yle “dörtm›sral› naz›m biçimleri”ni tan›tm›fl ve bu naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl fliirlerden ör-nekler vermifltik. Bu ünitede de bendlerden oluflan ve genel bir adland›rmaylamusammatlar bafll›¤› alt›nda toplanan naz›m biçimlerini tan›tacak ve bu naz›mbiçimleriyle yaz›lm›fl fliirlerden örnekler verece¤iz.

Bend, edebiyat terimi olarak en az üç m›sradan oluflan bir naz›m birimininad›d›r. Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri müselles, murabba’,terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen,tesmîn, mütessa’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend (=terkîb-bend) ve tercî’-ibend (=tercî’-bend)dir. Bu naz›m biçimlerinin ortak özellikleri birden fazla bend-den meydana gelmeleri ve bütün bendlerinin ayn› vezinle yaz›lm›fl olmas›d›r. Ter-kîb-i bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki musammatlar bendlerindeki m›sra say›s›n›nde¤iflkenli¤i d›fl›nda benzer özelliklere sahiptir. Bu naz›m biçimlerinin bir bendin-deki m›sra say›s› en az “üç”, en fazla “on” olabilir ve her bendindeki m›sra say›s›birbirine eflittir; yani, bir musammat›n ilk bendinde üç m›sra varsa, di¤er bendle-rinde de üç; befl m›sra varsa, di¤er bendlerinde de befl m›sra vard›r. Ayn› gruptakimusammatlar›n naz›m biçimini belirleyen de bu musammatlar›n bendlerindeki bir-birine eflit olan m›sra say›lar›d›r. Buna ba¤l› olarak söz konusu naz›m flekillerininadland›r›lmas›nda da Arapça say›lardan türemifl sözler kullan›lm›flt›r: Müselles“üçlü”, murabba’ “dörtlü”, terbî’ “dörtlü yapma”; muhammes “beflli”, tahmîs“beflli yapma”; müseddes “alt›l›”, tesdîs “alt›l› yapma”; müsebba’ “yedili”, tesbî’“yedili yapma”; müsemmen “sekizli”, tesmîn “sekizli yapma”; mütessa’ “dokuz-lu”; mu’aflfler “onlu”, ta’flîr “onlu yapma” demektir.

Musammatlarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin son ya da soniki m›sra d›fl›nda kalan m›sralar› yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra ise ilkbendle kafiyelidir. Ancak, az say›da da olsa bu genellemeden farkl› kafiye düzenle-riyle yaz›lm›fl musammatlara da rastlanmaktad›r. Baz› musammatlarda ilk bendinson ya da son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flt›r. E¤er bir musam-mat›n ilk bendinin son ya da son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlan-m›flsa, bu musammat mütekerrir; tekrarlanmam›flsa, müzdevic olarak nitelenir.

Bendlerden Oluflan Naz›mBiçimleri: Musammatlar

Bend kelimesinin “ba¤,bo¤um, rab›ta” gibi sözlükanlamlar› vard›r.

Musammat sözcü¤ünün as›lanlam› “ipli¤e dizilmiflinci”dir.

“Mütekerrir”in as›l anlam›“tekrar eden”; “müzdevic”inas›l anlam› da “evlenen(=izdivac eden)”dir.

Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise, kafiye düzeninde ve bu düzene ba¤l› olarakbendleri oluflturan naz›m biriminde gösterdikleri farkl›l›k nedeniyle di¤er musam-matlardan ayr›l›rlar. Bu iki naz›m biçiminde her bend son beyitler d›fl›nda di¤ermusammatlar gibi de¤il, kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Dolay›s›yla bugruptaki musammatlarda bendler; m›sralardan de¤il, beyitlerden oluflur. Terkîb-ibend ve tercî’-i bendlerde her bendin sonunda birbirinden farkl› vâs›ta ya da ben-diyye denilen kendi içinde kafiyeli bir beyit bulunur. Bu beytin kafiyesinin genel-likle ilk bend de dahil olmak üzere terkîb-i bendin ya da tercî’-i bendin kafiyesiy-le bir ilgisi yoktur. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend aras›ndaki en önemli fark ise vâ-s›ta beytinin terkîb-i bendlerde her bendin sonunda de¤iflmesi; tercî’-i bendlerdeise aynen tekrarlanmas›d›r.

Musammatlar hemen her konudaki fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçimleridir. Ancakbu naz›m biçimlerinde bendlerde anlam bütünlü¤ü, fliirin tamam›nda da konu bir-li¤i bulunmas›na büyük özen gösterilmifltir.

fiairler musammatlarda mahlaslar›n› genellikle son bendde kullanm›fllard›r.

Divan fliirinde 4 mefâ’îlün ya da 4 müstef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinler-le yaz›lan ve genellikle birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin her m›sra›nda bir iç kafiye bulu-nan gazel ve kasideler de musammat olarak nitelenmifltir. Bu tür gazel ve kasideler üze-rinde 1. ünitede durulmufl ve birer örnek verilmiflti.

I. GRUP MUSAMMATLAR

MüsellesEdebiyat terimi olarak her bendi üçer m›sradan oluflan naz›m biçiminin ad›-d›r. Müselleslerde ilk bendin m›sralar› kendi içinde; di¤er bendlerin ilk iki m›sra›birbiriyle, son m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir (bk. Örnek 1). Bir müselleste ilkbendin son m›sra› bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu müsellesmüselles-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa müselles-i müzdevic ad›n› al›r.

Müzdevic ve mütekerrir müselleslerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flun-lard›r:

1. Mütekerrir: aaA, bbA, ccA, . . .2. Müzdevic: aaa, bba, cca, . . .

Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

Müsellesin harflerle sembollefltirilen kafiye düzeninde büyük harfler bend sonlar›nda tek-rarlanan m›sralar› göstermektedir. Bu ünitede verilecek di¤er kafiye düzenlerinde de ayn›yol izlenecektir.

Örnek 1Afla¤›daki iki bend XIX. yüzy›l divan flairlerinden Leylâ Han›m (öl. 1848)’›n 5

bendlik bir müsellesinin ilk ve son bendleridir. Müsellesin vezni müstef’ilün müs-tef’ilün müstef’ilün müstef’ilün; kafiye düzeni de “aaA, bbA, ccA, ...”d›r. Her m›s-ra›n “/” ile gösterilen yerlerinde bir iç kafiye kullan›lm›flt›r. ‹lk bendinin son m›sra›,her bendin sonunda aynen tekrarlanan ve her iki musammat tan›m›na da uyan bumüselles, bir mütekerrir müselles örne¤idir:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Müsellesin as›l anlam› “üç-leme, üç köfleli yapma”d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1 Ey fâtih-i Hayber Alî / ve’y melce’-i ahkar AlîKerrâr hem Hayder Alî / Mevlâ-y› her Kanber AlîEy sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-› Peygamber Alî

5 Oldum yine nefse esîr / ahvâlime sensin habîrÂsîlere lutfun kesîr / Leylâ’ya sen ol dest-gîrEy sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-› Peygamber Alî

Leylâ Han›mBendlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Ey Hayber Kalesi’nin fatihi ve ey zavall›lar›n s›¤›na¤› Ali, hem Kerrâr hem deHaydar Alî, her Kanber’in efendisi Ali, Ey Kevser sakisi Ali ve ey Peygamberdamad› Alî!

Aç›klama: Hayber, Hz. Ali’nin fethetti¤i bir kalenin ad›; Kerrâr: Hz. Ali’nin la-kab›, bu sözün as›l anlam› “savaflta döne döne sald›ran”d›r; Hayder: Hz. Ali’nin birbaflka lakab›, sözün as›l anlam› “arslan”d›r; Kanber: Hazret-i Ali’nin kölesidir veO’na olan ba¤l›l›¤› ve sevgisiyle ünlüdür; Kevser: Cennette bir ›rmak ya da havu-zun ad›d›r.5 Ey Kevser sakisi ve ey Peygamber damad› Alî, ben yine nefsime tutsak oldum,

her hâlimi sen biliyorsun, günahkârlara lutfun çok, Leylâ’n›n da elinden tut.

Murabba’Edebiyat terimi olarak her bendi dört m›sradan oluflan bir naz›m biçimininad›d›r. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin ilk üç m›s-ra› yine kendi içinde, son m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk ben-din son m›sra› di¤er bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu murabba mu-rabba’-› mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, murabba’-› müzdevic ad›n› al›r. Divanflairleri murabbalar› daha çok mütekerrir olarak yazmay› tercih etmifllerdir (bk. Ör-nek 2).

Murabbalarda bend say›s›, genellikle 5 ile 7 aras›ndad›r; fakat 4 bendlik ve 21bendlik murabba örneklerine de rastlanm›flt›r. Farkl› kafiyelenmifl murabbalar daolmakla birlikte bu naz›m fleklinde en çok kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flun-lard›r:

1. Müzdevic: aaaa, bbba, ccca, ...2. Mütekerrir: aaaA, bbbA, cccA, ...Murabba, edebiyat›m›zda çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. Bunun nedeni

halk edebiyat›n›n yayg›n ve sevilen naz›m biçimlerinden biri olan koflmaya ben-zemesine ba¤lanmaktad›r.

Örnek 2Afla¤›daki 2 bend, Fuzulî’nin 7 bendlik bir murabba›n›n ilk ve son bendleridir.

Murabba›n vezni mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün, kafiye düzeni de “aaa-A, bbbA, cccA . . .”d›r. ‹lk bendinin son m›sra› her bendin sonunda aynen tekrar-lanan bu murabba, bir mütekerrir murabba örne¤idir.

1 Perîflân-hâlün oldum sormadun hâl-i perîflânumGamundan derde düfldüm k›lmadun tedbîr-i dermânumNe dirsen rûzgârum beyle mi geçsün güzel hânumGözüm cânum efendim sevdü¤üm devletlü sultânum

793. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biç imler i : Musammatlar

Murabba›n as›l anlam›“dörtlü, dört köfleli”dir.

Koflma, murabba gibidörtlüklerden oluflan bir halkfliiri naz›m biçimidir.

7 Fuzûlî flîve-i ihsânun ister bir gedâyundurDirildükçe seg-i kûyun ölende hâk-i pâyundurGerek öldür gerek ko hükm hükmün rây râyundurGözüm cânum efendim sevdü¤üm devletlü sultânum

FuzulîMurabba›n düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Senin yüzünden hâlim periflan oldu; ama sen, bu periflanl›¤›n nedendir, diyesormad›n; gam›ndan derde düfltüm, sen bu derde çare bulmad›n; güzel sulta-n›m, ne dersin, bütün ömrüm böyle mi geçip gitsin? Gözüm, cân›m, efendim,sevdi¤im, devletli sultan›m.

7 Fuzulî senden iyi davran›fltan baflka bir fley istemeyen bir fakirin; yaflad›kçakap›nda bir köpek, öldü¤ünde de aya¤›n›n topra¤›d›r; ister öldür, ister b›rak,istedi¤ini yap; gözüm, can›m, efendim, sevdi¤im devletli sultan›m.

Terbî’ Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilkm›sra ile kafiyeli ikifler m›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral›bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Terbîlerde her bendin son ikim›sra› beyitlerinin üzerine ikifler m›sra eklenen gazele; ilk iki m›sra› da terbîi ya-pan flaire aittir. Bendlerdeki ekleme m›sralara zamîme denir.

Kafiye düzeni flöyledir: aa (aa), bb (ba), cc (ca), ...Terbî’in bir de terbî’ edilen gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin ve

kafiyede ikifler m›sra’ eklenerek yap›lan bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yap›lan ter-bî’lerde ilk ve son m›sra terbî’ edilen gazele, aradaki iki m›sra da terbî’i yapan fla-ire aittir. Böyle terbî’lere terbî’-i mutarraf, yap›lan iflleme de tafltîr (=tefltîr) denir.

Kafiye düzeni flöyledir: (a)aa(a), (b)bb(a), (c)cc(a), ...Bu naz›m biçiminde hem terbî’ edilen gazelin flairinin hem de terbî’i yapan fla-

irin mahlas› manzumenin son bendinde olur.

Kafiye düzeninde ayraç içindeki harfler terbî’ edilen gazelin, yani as›l fliirin kafiyelerinigöstermektedir. Bu ünitede verilecek benzer kafiye düzenlerinde de ayn› yol izlenecektir.

Murabba ile terbîi tan›mlayarak bu iki naz›m flekli aras›ndaki benzer ve farkl› yönleri be-lirtiniz.

fiark›Bestelenmeye uygun olarak yaz›lm›fl murabbalard›r. fiark› olarak de¤erlendi-rilebilecek muhammes ve müseddesler de olmakla birlikte flark›lar genellikle mu-rabba naz›m biçimiyle yaz›lm›fllard›r. Murabba flark›larda üçüncü m›sraa miyân,her bendin sonunda tekrarlanan m›sraa da nakarât denir (bk. Örnek 3). Murab-ba flark›larda kullan›lan kafiye düzenleri flunlard›r:

1. Müzdevic: a) aaaa, bbba, ccca,...b) abab, cccb, dddb,...

2. Mütekerrir: a) aAaA, bbbA, cccA,...b) aBaB, cccB, dddB,...c) aaaA, bbbA, cccA,...

fiark›larda dil sade, bend say›s› azd›r. fiark› yak›n zamana kadar halk edebiyat›ndaki türkünün Divan fliirindeki karfl›-

l›¤› ve Türk edebiyat›na özgü bir naz›m biçimi olarak kabul edilmekteydi. Ancak


Terbi’in as›l anlam›“dörtleme, dört köfleliyapma”d›r.

Zamîmenin as›l anlam› “birfleye eklenen”dir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Miyân›n as›l anlam› “orta,ara”d›r.

Nakarât “ud ya da defe birkez vurma” anlam›ndaki“nakre” sözünün ço¤uludur.

“Tafltîr” veya “tefltîr”“ortadan ikiye bölme,yarma” anlam›ndad›r.

belli bir formu olmad›¤› için flark›y› ayr› bir naz›m biçimi olarak de¤il, bestelen-mek üzere yaz›lm›fl fliirlerin genel ad› olarak kabul etmek daha do¤ru bir yolgibi görünmektedir.

Örnek 3Afla¤›daki 2 bend, Nedîm’in 5 bendlik bir flark›s›n›n ilk ve son bendleridir. fiar-

k›n›n vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün, kafiye düzeni de “aAaA, bbbA,cccA”d›r.

1 Sevdigim cân›m yol›nda hâke yeksân oldu¤umÎddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤umEy benim aflk›nda bülbül gibi nâlân oldu¤umÎddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤um...

5 Sen aç›l gül gibi zâr ile hezâr olsun NedîmBend bend olsun ham-› zülfün flikâr olsun NedîmSen sal›n cânâ yolunda hâksâr olsun Nedîm Îddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤um

Nedîmfiark›n›n düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Sevdi¤im, can›m, yolunda toprak oldu¤um; kurban›n olay›m, bayram geldiç›k nazl› nazl› gez, dolafl; ey aflk›yla bülbül gibi a¤lay›p inledi¤im, kurban›nolay›m bayram geldi ç›k nazl› nazl› gez, dolafl.

5 Sen gül gibi aç›l, Nedim de karfl›nda feryat eden bülbül olsun; saç›n›n k›v-r›mlar› ba¤ ba¤ tuzak, Nedim de o tuza¤a av olsun; ey sevgili, sen sal›narakgez, Nedim de yolunda toprak olsun; kurban›n olay›m bayram geldi ç›knazl› nazl› gez, dolafl.

MuhammesEdebiyat terimi olarak befl m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›-d›r. Muhammeslerde ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin ilk üç ya da dört m›s-ra› yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir. Bir mu-hammeste ilk bendin son ya da son iki m›sra› bütün bendlerin sonunda aynen tek-rarlan›yorsa bu muhammes muhammes-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, mu-hammes-i müzdevic ad›n› al›r. Muhammeslerin bend say›s› genellikle 2 ile 7 ara-s›nda de¤iflmektedir (bk. Örnek 4).


Türk edebiyat›nda flark› ad› verilen ilk murabba örneklerine XVII. yüzy›l flairlerinden

Na’ilî-i Kadîm (öl. 1666)’in Divan’›nda rastlanmaktad›r. XVIII. yüzy›l bafllar›nda

hayatta olan ve daha çok Hz. Muhammed için yazd›¤› na’tlerle tan›nan Yahyâ

Nazîm (öl. 1726-27) de bu yüzy›lda flark› yazm›fl flairlerdendir. Ancak

edebiyat›m›zda bu tarz›n en büyük flairi tart›flmas›z Nedim (öl. 1730)’dir. Nedim,

yazd›¤› flark›larla hem ça¤dafllar›n› hem de kendisinden sonra gelen flairleri

etkilemifltir. Bir Mevlevî flair olan fieyh Gâlib’in bile 12 flark› yazm›fl olmas› bu etkinin

derecesini göstermek için yeterlidir. XIX. yüzy›l Türk edebiyat›nda flark› yazmak bir

moda hâline gelmifltir. Enderunlu Fâz›l (öl. 1810), Enderunlu Vâs›f (öl. 1824), Leylâ

Han›m (öl.?) ve Osman Nevres (öl. 1876), bu yüzy›lda flark› yazm›fl flairlerin önde

gelenlerindendir. ‹ki bendli flark›lar›yla bu tarz›n son dönemdeki temsilcisi ise Yahya

Kemal (öl. 1958) olmufltur.

Muhammesin as›l anlam›“beflli, befl köfleli olan”d›r.

Bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl fliirlerdeki kafiye düzenleri kullan›m s›kl›klar› gözönünde bulundurularak afla¤›da gösterilmifltir:

1. Müzdevic: a) aaaaa, bbbba, cccca, . . . b) bbbba, cccca, dddda, . . .

2. Mütekerrir: a) aaaaA, bbbbA, ccccA, ...b) aaaAA, bbbAA, cccAA, . . .

Son s›rada verilen kafiye düzeniyle yaz›lm›fl muhammeslere daha çok XVIII. veXIX. yüzy›l flairlerinin divanlar›nda rastlanmaktad›r. Bu muhammeslerin bend son-lar›nda tekrar edilen m›sralar ço¤unlukla baflka flairlerin fliirlerinden tazmin edil-mifl matlalard›r.

Muhammeslerin konusu genellikle “aflk”t›r; ancak farkl› konularda yaz›lm›fl mu-hammesler de görülmektedir.

Örnek 4Afla¤›daki 2 bend Diyarbak›rl› Sa’îd Pafla (öl. 1844)’n›n 9 bendlik bir mütekerrir

muhammesinin ilk ve son bendleridir. Muhammesin vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtünfâ’ilâtün fâ’ilün; kafiye düzeni de “aaaaA, bbbbA, ...”d›r.

1 Sen usand›rma eli el de usand›rmaz seniHîlekârl›k eyleme kimse doland›rmaz seniDest-i a’dâdan so¤uk su içme kand›rmaz seniKorkma düflmandan ki âtefl olsa yand›rmaz seniMüstakîm ol Hazret-i Allâh utand›rmaz seni....

9 Zâmin ü kâfil olan erzâka Hâl›k’d›r sanaMâsivâya ser-fürû itmek ne lây›kd›r sanaIzt›râb› celb iden meyl-i alây›kd›r sanaGayr içün düflme lisân-› nâsa yaz›kd›r sanaMüstakîm ol Hazret-i Allâh utand›rmaz seni

Diyarbak›rl› Sa’îd PaflaMuhammesin düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Sen baflkalar›n› usand›rma, onlar da seni usand›rmaz; sen hile yapma, kimseseni doland›rmaz; düflman elinden so¤uk su içme, bu senin susuzlu¤unu gi-dermez; düflmandan korkma, atefl olsa seni yakamaz; sen dosdo¤ru olursan,Hazret-i Allah seni utand›rmaz.


Tazmin hakk›nda 9. Ünitedebilgi verilecektir.

TARD‹YYE

Divan fliiri naz›m biçimleri aras›nda muhammesin bir de tardiyye ya da tard urekb ad› verilen mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün vezni ve “bbbba, cccca, dddda, . . .”

kafiye düzeniyle yaz›lm›fl özel bir biçimi oldu¤u ileri sürülmektedir. Ancak, “tardiyye”

ya da “tard u rekb” bir edebî terim olarak “mesnevîlerde ara söz olarak kullan›lm›fl

kaside, gazel, musammat vb. fliirler” anlam›ndad›r ve bir naz›m biçimi de¤ildir.

Yanl›fl olarak bu flekilde adland›r›lm›fl olan muhammeslerin kafiye düzenlerinin ilk

bend d›fl›nda “aaaaa, bbbba, cccca, dddda...” kafiye düzeniyle yaz›lm›fl bir müzdevic

muhammesten hiçbir fark› yoktur. Dolay›s›yla tard u rekb ya da tardiyye ad› verilen

muhammesleri farkl› kafiye düzeniyle yaz›lm›fl müzdevic muhammesler, bu iki terimi

de “mesnevîlerde ara söz olarak kullan›lm›fl manzumeler” anlam›nda kullanmak

gerekir (bk. Örnek 5).

9 R›zk›na kefil olan yarat›c›nd›r; mâsivâya bafl e¤mek sana yak›flmaz; seni ›st›rapiçinde b›rakan, dünya ifllerine olan ilgindir; O’ndan baflkas› için insanlar›n dili-ne düflme sana yaz›kt›r; sen dosdo¤ru olursan, Hazret-i Allah seni utand›rmaz.

Aç›klama: Mâsivâ, burada “Tanr› d›fl›ndaki varl›klar” anlam›nda kullan›lm›flt›r.

Örnek 5Afla¤›daki iki bend fieyh Gâlib’in Hüsn ü Aflk’ ›ndaki 5 bendlik bir muhamme-

sin ilk ve son bendleridir. Bu fliir “tardiyye” ya da “tard u rekb” olarak adland›r›l-m›fl olan muhammeslerdendir.

1 Hofl geldin eyâ berîd-i cânânBahfl it bana bir nüvîd-i cânânCân ola fedâ-y› îd-i cânânBî-sûd ola m› ümîd-i cânânYârin bize bir selâm› yok mu......

5 Dil hayret-i gamla lâl kald›Gâlib gibi bî-mecâl kald›Gönderdi¤im arz-› hâl kald›El-ân bir ihtimâl kald›‹nsâf›n o yerde nâm› yok mu

fieyh GâlibMuhammesin düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Hofl geldin ey sevgilinin habercisi, bana ondan bir haber ver; can›m sevgili-nin bayram›na kurban olsun; ona kavuflma ümidi yoksa bofl bir ümit mi, ya-rin bize bir selâm› yok mu?

5 Gönül, gam›n verdi¤i hayretle konuflamaz hâlde; Galib gibi onda da güç kuv-vet kalmad›; gönderdi¤im mektup da cevaps›z kald›; öyleyse tek bir ihtimalvar; o yerde insaf›n ad› bile yok.

Aç›klama: “fiaflk›nl›k, flafla kalmak” anlam›nda bir söz olan hayret, ayn› zaman-da ruhsal (=tasavvufî) yolculu¤un makam (=aflama)lar›ndan biridir.

TahmîsEdebiyat terimi olarak bir gazelin ya da kasidenin her beytinin önüne ayn›vezinde ve ilk m›sralar› ile kafiyeli üçer m›sra eklenerek meydana getiril-mifl bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir flair taraf›ndan baflka birflairin, nadir olarak da kendi kasidesi ya da gazelinin her beytinin üzerine üçer be-yit eklenerek yap›l›r (bk. Örnek 6).

Kafiye düzeni flöyledir: aaa(aa), bbb(ba), ccc(ca), . . .Tahmîsin bir de tahmîs edilen gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin

ve kafiyede üçer m›sra eklenerek yap›lan bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yap›lantahmîslerde her bendin ilk ve son m›sra› tahmis edilen gazele, aradaki üç m›sra datahmisi yapan flaire aittir. Bu tahmislere tahmîs-i mutarraf , yap›lan iflleme detafltîr (= tefltîr) denir (bk. Örnek 7).

Kafiye düzeni flöyledir: (a)aaa(a), (b)bbb(a), (c)ccc(a), . . .

Örnek 6Afla¤›daki 2 bend Bakî’nin 5 bendlik bir tahmîsinin ilk ve son bendleridir. Tah-

mis, fliirlerinde Muhibbî (öl.1566) mahlas›n› kullanm›fl olan Kanunî Sultan Süley-


Tahmisin as›l anlam›,“beflleme, befl köfleliyapma”d›r.

man’›n ünlü bir gazeli üzerinde yap›lm›flt›r. Tahmîsin vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâ-tün fâ’ilün’dür. Metinde koyu dizilmifl olan beyitler Muhibbî’nin gazeline aittir.

1 Câme-i s›hhat Hudâ’dan halka bir hil’at gibi Bir libâs-› fâhir olmaz cisme ol kisvet gibi Var iken baht u sa’âdet kuvvet ü kudret gibi Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibiOlmaya devlet cihânda bir nefes s›hhat gibi

... 5 Menzil-i âsâyifl-i ukbâya istersen vusûl

Hubb-› dünyâdan ferâgat gibi olmaz do¤ru yol fiâdmân erbâb-› uzletdür hemân Bâkî melûl Ger huzûr itmek dilersen ey Muhibbî fârig ol Olmaya devlet makam› gûfle-i uzlet gibi

BâkîTahmisin düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Sa¤l›k, Tanr›’n›n insanlara giydirdi¤i güzel bir giysi gibidir; beden için o elbi-seden daha güzel ve de¤erli bir k›yafet bulmak mümkün de¤ildir; güç ve kud-ret gibi bir talih ve mutluluk varken, yine de “insanlar aras›nda devlet maka-m› kadar de¤er verilen bir fley yoktur; oysa, bu dünyada bir anl›k sa¤l›ktandaha de¤erli bir fley bulmak mümkün de¤ildir.

5 Ahiretin huzur dolu kona¤›na eriflmek istersen dünya sevgisinden vazgeçmektendaha do¤ru bir yol yoktur; bu dünyada bir köfleye çekilip ibadetle meflgul olan-lar mutlu, di¤erleri ya da Bakî ise s›k›nt› ve keder içindedir; “ey Muhibbî, e¤erhuzur ve mutluluk içinde yaflamak istiyorsan, dünya ifllerinden vaz geç; çünkü,bir köfleye çekilip ibadetle meflgul olmak, devlet makam›ndan ye¤dir.”

Aç›klama: Son bendde geçen “bâkî” sözü flairin mahlas› olmakla birlikte as›lanlam›n› da ça¤r›flt›racak biçimde kullan›lm›flt›r. Divan fliirinde mahlas› bu flekildekullanmaya hüsn-i tahallus denir.

Örnek 7Afla¤›daki iki bend Nedîm’in 5 bendlik bir mutarraf tahmîsinin ilk ve son bend-

leridir. Nedîm bu tahmisinde XVII. yüzy›l flairlerinden Nedîm-i Kadîm (öl. 1670)’in5 beyitlik bir gazelini alarak bu gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezinve kafiyede üçer beyit eklemifl ve gazeli befl bendli bir mutarraf tahmîs hâline ge-tirmifltir. Tahmisin vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilündür. Metinde koyu dizil-mifl beyitler Nedîm-i Kadîm’in gazeline aittir.

1. Derdin nedir gönül sana bir hâlet olmas›nBîmâr iden bu gûne seni râhat olmas›nBizden tesettür itme abes külfet olmas›nBî-câ tabîbe varma¤a hiç hâcet olmas›nSad el-hazer ki sevdi¤in ol âfet olmas›n...

5. fiâyed eser ide nefes-i âteflîni hayfOlmaz enîn-i âfl›ka zîrâ metâ’ ü keyfHem-mahlas›m ki nazm ile itmifldi sell-i seyfBu m›sra’› benim’çün okurmufl flitâ vü sayfSöylen Nedîm-i zâr ile germ-ülfet olmas›n

Nedîm


Mutarraf tahmîsin düz yaz›yla dil içi çevirisi1 “Gönül, derdin nedir? Bafl›na bir fley gelmifl olmas›n”; seni böyle hasta eden

rahatl›k olmas›n; derdini bizden gizleme, bofluna zahmet olmas›n; bofl yeretabibe gitmeye gerek kalmas›n; “sak›n, sak›n, sevdi¤in o âfet olmas›n.”

5 fiiir k›l›c›n› çekmifl olan mahlastafl›m (Nedîm-i Kadîm) bu m›sra› yaz k›fl benimiçin okurmufl: “O güzele söyleyin a¤lay›p inleyen Nedim ile samimi olmas›n”;çünkü, “ateflli nefesi kendisini yakabilir, ondan sak›ns›n”; âfl›¤›n ne zaman venas›l ah edece¤i, inleyece¤i belli olmaz.

Terbî ile terbî’-i mutarraf ve tahmîs ile tahmîs-i mutarraf aras›ndaki fark› aç›klay›n›z.

MüseddesEdebiyat terimi olarak alt› m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›-d›r. Müseddeslerin bend say›s› genellikle 5 ile 7 aras›nda de¤iflmektedir. Bir müsed-deste ilk bendin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda aynen tekrarla-n›yorsa, bu müseddes müseddes-i mütekerrir, tekrarlanm›yorsa müseddes-imüzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 8).

Müseddeslerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r:1. Mütekerrir:

a) aaaaaA, bbbbbA, cccccA, . . .b) aaaaAA, bbbbAA, ccccAA, . . .

2. Müzdevic: a) aaaaaa, bbbbba, ccccca,... b) aaaaaa, bbbbcc, ddddee, ... c) aaaass, bbbbflfl, cccctt, ..

Müseddes, bendlerden oluflan naz›m biçimleri içinde murabba ve muhammes-ten sonra çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

Örnek 8Afla¤›daki 2 bend, Fuzulî’nin tamam› 9 bend olan bir müseddesinin ilk ve son

bendleridir. Bu müseddesin vezni mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün, kafiye dü-zeni de “aaaass, bbbbflfl, cccctt, ...”dir.

1 Menem ki ka-file-sâlâr-› kârbân-› gamemMüsâfir-i reh-i sahrâ-y› mihnet ü elememHakîr bahma mana kimseden sa¤›nma kemem Fakîr-i pâdifleh âsâ gedâ-y› muhteflememSiriflk taht-› revândur mana vü âh alemCefâ vü cevr mülâz›m belâ vü derd haflem......

9 Fuzûlî eyledügün ahdüne vefâ k›lg›lYeter flikâyet idüp flerh-i mâcerâ k›lg›lVücûdunu hedef-i nâvek-i belâ k›lg›lKamu ezâlara sabr eyleyüp du’â k›lg›l Kim ola dost r›zâs› hemîn sana hâs›lR›zâ-y› dosttur asl-› temettu’ ey gâfil

FuzulîMüseddesin düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Ben gam ülkesine giden kervan›n kafile bafl› ve mihnet ve elem sahras› yolu-nun yolcusuyum; beni baflkalar›ndan afla¤› san›p da hor görme; ben padiflah


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Müseddesin as›l anlam›“alt›l›, alt› köfleli”dir.

gibi bir fakir, muhteflem bir dilenciyim; gözümden akan yafllar bana taht›re-van; ah sancak; cevr ü cefa yard›mc›, dert ve belâ da teb’amd›r.

9 Fuzulî, verdi¤in sözde dur; flikâyet edip maceran› anlatt›¤›n yeter; varl›¤›n› be-lâ okuna hedef et; o dostun hoflnutlu¤unu elde edebilmek için her türlü ezi-yete sabredip dua et; ey gafil, hayat›n amac›, dostu hoflnut etmektir.

TesdîsEdebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilkm›sralar› ile kafiyeli dörder m›sra eklenerek meydana getirilmifl bendler-den oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r (bk. Örnek 9).

Kafiye düzeni flöyledir: aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . .

Örnek 9Afla¤›daki üç bend XVI. yüzy›l flairlerinden Fevrî (öl. 1571-2)’nin 5 bendlik bir

tesdîsinin ilk ve son bendleridir. Tesdîsin vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün;kafiye düzeni de “aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . .”d›r. Fevrî’nin tesdîs etti¤i ga-zel, yine XVI. yüzy›l flairlerinden fiemsî (öl. 1580)’ye aittir. Koyu dizilmifl beyitlerfiemsî’nin gazeline aittir.

1 Güller aç›ld› sahn-› çemen sebze-zârdurDevrân-› lâle mevsim-i zülf-i nigârdurHengâm-› flevk u zevk u kenâr u bahârdurVakt-i cünûn u flevk-i mey-i hofl-güvârdurBülbül terâne bafllad› evvel bahârdurfieydâl›¤um benüm yine bî-ihtiyârdur. . .

5 Ey sûretile Yûsuf u sîretde MustafâNâm› Muhammed ü kamu evzâ’› murtezâ Yazukdur itme Fevrî-i miskînüne cefâGûfl it ne didi mâlik-i tab’-› sühan-serâTut fiemsî’nün nasîhatini olma bî-vefâGeçer güzelligün demi bu rûzgârdur

FevrîTesdîsin düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Güller aç›ld›; ba¤lar, bahçeler yemyeflil oldu; lale zaman›, güzelin zülfünü elealma mevsimi; nefl’e ve zevk sürme, güzeli kuca¤a alma ve çiçek vaktidir; lez-zetli flarap içme iste¤inin ve ç›lg›nl›¤›n artt›¤› vakittir; “bülbül na¤meye baflla-d›, ilkbahard›r; yine elimde olmadan kendimi duygular›m›n coflkunlu¤una b›-rakt›m”

5 Ey yüzü Yusuf, ahlak› da Mustafa gibi olan; ad› Muhammed, her hâli ve hertavr› be¤enilmifl ya da Murtaza gibi olan; zavall› Fevrî’ne cefa etme, yaz›kt›r;bak o büyük flair (fiemsî) ne diyor: “fiemsî’nin ö¤üdünü tut, vefas›z olma; buzamand›r, güzellik ça¤› geçip gider.”

Aç›klama: Hz. Yusuf, güzelli¤iyle ünlüdür ve Divan fliirinde birçok özelli¤i ya-n›nda bu yönüyle de bir sembol olarak kullan›lm›flt›r; Mustafâ, Hz. Muhammed’inadlar›ndand›r; “be¤enilmifl, seçilmifl, hoflnut ve raz› olunmufl” anlamlar›na gelenMurtezâ, ayn› zamanda Hz. Alî’nin lakab›d›r.


Tesdîsin as›l anlam›“alt›lama, alt› köflelik›lma”d›r.

Müsebba’Edebiyat terimi olarak yedi m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçimininad›d›r. Bir müsebba’da ilk bendin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonun-da aynen tekrarlan›yorsa, bu müsebba’ müsebba’-i mütekerrir; tekrarlanm›yor-sa, müsebba’-i müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 10).

Müsebbalarda kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r:1. Mütekerrir: a) aaaaaaA, bbbbbbA, ccccccA, ...

b) aaaaaAA, bbbbbAA, cccccAA. . .2. Müzdevic: aaaaaaa, bbbbbba, cccccca ...

Müsebba’ az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir.

Örnek 10Afla¤›daki 2 bend, Fevrî’nin 7 bendlik bir müsebba’›ndan al›nm›flt›r. Müsebba›n

vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün, kafiye düzeni de “aaaaaaA, bbbbbbA,ccccccA, . . .”d›r.

1 Bir dem ki ben fakîr idüm ol yâr-› cân idiSâkî idi vü nâzük idi nükte-dân idiYârân idi ki her biri rind-i cihân idiDevrân-› lâle idi dem-i gülsitân idiHengâm-› îfl ü vakt-i mey-i ergavân idifievk-i cüvân ile bu gönül kâm-rân idiDemler o demler idi zamân ol zamân idi

7 Ey Fevrî gibi mihnet-i eyyâma mübtelâDevr-i flebâb› eyleme zâyi’ satup riyâÂlâm-› pîrî eylemeden kaddüni dü-tâ‹flretler eyle dehrden al kâm ü sür safâfiâyed müsâ’id olmaya bu devr-i bî-vefâ Anup o demleri diyesin bir zamân olaDemler o demler idi zamân ol zamân idi

FevrîMüsebba›n düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Bir zamanlar ben fakirdim, o da benim can dostum idi; flarap sunard›, nazikidi, nüktedand›; her biri birer dünya rindi olan dostlar vard›; lâle, gül bahçe-si, e¤lence, erguvan renkli flarap zaman› idi; genç güzellerin arzusuyla bu gö-nül mutlu idi; demler o demler, zaman o zaman idi.

Aç›klama: As›l anlam› “nefes, soluk” olan dem “zaman, an, ça¤” anlamlar›ndada kullan›lmaktad›r. 7 Ey Fevrî gibi zaman›n dertlerine, s›k›nt›lar›na düflmüfl kifli, iki yüzlülük edip

de gençlik ça¤›n› bofla geçirme; yafll›l›¤›n s›k›nt›lar› boyunu iki kat etmedenye, iç, e¤len, yaflad›¤›n zamandan tat al, safa sür; belki bu vefas›z zaman da-ha sonra uygun olmayacak; bir zaman gelir, o günleri an›p “demler o demler,zaman o zaman idi” dersin.

Tesbî’Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilkm›sralar› ile kafiyeli befler m›sra eklenerek elde edilen bendlerden oluflanbir naz›m biçiminin ad›d›r.


Müsebba›n as›l anlam›“yedili, yedi köfleli”dir.

Tesbîin as›l anlam› “yediliya da yedi köfleli yapma”d›r.

Kafiye düzeni flöyledir: aaaaa(aa), bbbbb(ba), ...Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

MüsemmenEdebiyat terimi olarak sekiz m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçimininad›d›r. Bir müsemmenin ilk bendinin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin so-nunda aynen tekrarlan›yorsa, bu müsemmen müsemmen-i mütekerrir; tekrar-lanm›yorsa, müsemmen-i müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 11).

Mütekerrir ve müzdevic müsemmenlerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flun-lard›r:

1. Mütekerrir: a) aaaaaaaA, bbbbbbbA, cccccccA, ...b) aaaaaaAA, bbbbbbAA, ccccccAA, ...

2. Müzdevic: a) aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca, ... b) aaaaaaaa, bbbbbbaa, cccccccaa, ...

Az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir.

Örnek 11Afla¤›daki 2 bend, XVI. yüzy›l flairlerinden Nev’î (öl. 1599)’nin 5 bendlik bir mü-

tekerrir müsemmeninin ilk ve son bendleridir. Vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlüfe’ûlün olan müsemmenin kafiye düzeni “aaaaaaAA, bbbbbbAA, . . .”d›r.

1 Bu aflk-› mecâzun gam-› hicrân›na la’netDünyâda vü ukbâdaki husrân›na la’netErbâb-› gamun nâlifl ü efgan›na la’netDilberlerinün va’de-i ihsân›na la’netYok yerlere itdükleri peymân›na la’netOl tâ’ifenün gerçek ü yalan›na la’netBu san’at› îcâd idenün cân›na la’netEcdâd›na vü asl›na erkân›na la’net...

5 Yüz hayf bizüm çekdügümüz renc ü anâyaHep sa’y-i belî¤ itdügümüz gitdi hebâyaNev’îden iriflsün bu nasîhat zurefâyaDil virmeyeler her sanem-i mâh-likayaTufl olmayalar gaflet ile tî¤-i belâyaÂmin diyeler hâz›r olanlar bu du’âyaBu san’at› îcâd idenün cân›na la’netEcdâd›na vü asl›na erkân›na la’net

Nev’îMüsemmenin düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Bu mecazî aflk›n ayr›l›k gam›na; dünya ve ahiretteki husran›na; âfl›klar›n fer-yat ve inleyifline; güzellerinin “bir gün sana aflk›m› ba¤›fllayaca¤›m” diye ver-dikleri söze; bunun için bofl yere ettikleri yemine; onlar›n verdi¤i sözün ger-çe¤ine de yalan›na da lanet olsun; bu mecâzî aflk› icat edenin can›na; soyunasopuna, âdet ve usulüne lanet olsun.

Aç›klama: Mecâzî aflk, tasavvufî aflk anlay›fl›na göre insana karfl› duyulan afl›r›sevgidir.


5 Çekti¤imiz eziyetlere, s›k›nt›lara yaz›klar olsun, hem de yüzlerce; o güzel ça-balar›m›z hep bofla gitti; bu ö¤üt Nev’î’den zarif, kibar kiflilerin kula¤›na erifl-sin: Her ay yüzlü güzele gönül vermesinler, kendilerini yan›l›p da bela k›l›c›-n›n (aflk›n) önüne atmas›nlar. Burada haz›r bulunanlar bu duaya amin desin-ler: “Bu sanat› (mecâzî aflk›) icat edenin can›na; soyuna sopuna, âdet ve usu-lüne lanet olsun.

TesmînEdebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilkm›sralar› ile kafiyeli alt› m›sra ilâvesiyle elde edilen bendlerden oluflan birnaz›m biçiminin ad›d›r.

Kafiye düzeni flöyledir: aaaaaa(aa), bbbbbb(ba), ...Çok az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.

Mütessa’Edebiyat terimi olarak her bendi dokuz m›sradan oluflan bir naz›m biçimi-nin ad›d›r. Bilindi¤i kadar›yla bu naz›m biçimini hiçbir ünlü Divan flairi kullan-mam›flt›r.

Mu’aflfler Edebiyat terimi olarak on m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›-d›r. Elimizde sadece mütekerrir örnekleri bulunan muaflflerin henüz müzdevic flek-line rastlanmam›flt›r (bk. Örnek 12).

Mütekerrir mu’aflflerlerin kafiye düzeni iki flekildedir: 1. aaaaaaaaaA, bbbbbbbbbA2. aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA Mütekerrir muaflflerlerde sadece son m›sra›n tekrarland›¤› örnekler daha azd›r.Mu’aflfler, edebiyat›m›zda müsemmen ve mütessa’a göre daha fazla kullan›lm›fl

bir naz›m biçimidir.

Örnek 12Afla¤›daki iki bend XVI. yüzy›l flairlerinden Hayâlî (öl. 1557)’nin 5 bendlik bir

muaflflerinden al›nm›flt›r. Vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün olan muaflflerinkafiye düzeni de “aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA . . .”d›r.

1 Bir güzel gördüm ki reflk-i sûret-i büt-hânedürKendüsinden gayr›ya âtefl gibi bîgânedürKim zebân›ndan gelen efsûn ile efsânedürMü’min ü küffâr ile hem-sohbet ü hem-hânedürCâm-› zerrîn nûfl ider bir bî-vefâ mestânedürNûfl iden bir cür’as›n bin y›l yeri mey-hânedürTu¤ çekmifl bir dilâverdür ki kasd› cânedürNûr-› tab’umdan çerâ¤›n yakmam›fldur yâ nedürRâst› ben flem’-i dil-sûzam adû pervânedürKim dolaflsa âtefle pervâne yâ dîvânedür...

5 Ey Hayâlî tâ ki gördüm ol kamer-ruhsârum›Mihr-i âlem-tâbdan germ eyledüm bâzârum›Vuslat› hicrâna satdum ald›lar ikrârum›


Tesminin as›l anlam› “birnesneyi sekizli, sekiz köfleliyapmak”t›r.

Mütessa›n as›l anlam›“dokuzlu, dokuz fleydenoluflmufl”tur.

Mu’aflflerin as›l anlam›,“onlu, on köfleli”dir.

Deyr-i aflkun râhibiydüm kesdiler zünnârum›Hâs›l› asnâmdan pâk itdiler Ferhâr’um›Ald› bir flâh-› cihân gönlüm ile esrârum›Nâr-› aflk›yla yanup yak›lma itdüm kârum›Mâh-rûlar flevkine nûr eyledüm destârum›Râst› ben flem’-i dil-sûzam adû pervânedür Kim dolaflsa âtefle pervâne yâ dîvânedir

HayalîMuaflflerin düz yaz›yla dil içi çevirisi

1 Öyle bir güzel gördüm ki, bu güzelin güzelli¤i puthanedeki resimleri, heykel-leri k›skand›r›r; atefl gibi kendisinden baflka herkese ilgisizdir; söyledi¤i herfley ya büyü ya da efsanedir; hem inanm›fllar hem de inançs›zlar ile birlikteyatar, kalkar sohbet eder; o, alt›n kadehten flarap içen vefas›z bir sarhofltur; okadehten bir yudum içenin yeri bin y›l meyhanedir; can›m› almak maksad›y-la bayrak açm›fl bir yi¤ittir; ç›ras›n› benim nurumdan yakmam›flt›r da nedir?Do¤rusu ben gönüller yakan bir mum, düflman da o mumun etraf›ndaki per-vanedir; ateflin etraf›nda dolaflan da ya pervane ya da deli divanedir.

5 Ey Hayalî, o ay yüzlümü görünce pazarl›¤›m öyle k›z›flt› ki güneflten de k›z-g›n bir hâle geldi; sonunda vuslat› (=kavuflma) hicrana (=ayr›l›k) satt›m, ikra-r›m› ald›lar; aflk manast›r›n›n rahibiydim, zünnar›m› kestiler; k›sacas› Fer-har’›m› (gönlümü) putlardan temizlediler; bir dünya flah› gönlümü de s›rlar›-m› da ald›; iflim onun aflk›n›n atefliyle yan›p yak›lma oldu; ay yüzlü güzellerarzusuyla bafl›mdaki sar›¤› nur ettim, yakt›m; do¤rusu ben gönüller yakan birmum, düflman da o mumun etraf›nda dönen pervanedir; ateflin etraf›nda do-laflan da ya pervane ya da deli divanedir.

Aç›klama: ‹krar almak, bir tarikate girmek için tarikat büyü¤ünün mürittensöz almas›; zünnâr, Hristiyan rahiplerinin veya papazlar›n bellerine ba¤lad›klar›örme kuflak; Ferhar, Türkistan’da güzelleriyle ve putlar›yla ünlü bir flehirdir.

Ta’flîrEdebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilkm›sralar› ile kafiyeli sekiz m›sra eklenerek elde edilmifl bendlerden oluflanbir naz›m biçiminin ad›d›r.

Kafiye düzeni flöyledir: aaaaaaaa(aa), bbbbbbbb(ba) . . .Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir.

Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn ve ta’flîrin benzer yönleri nelerdir; bu naz›m biçimle-ri birbirinden nas›l ayr›l›r?

II. GRUP MUSAMMATLAR

Terkîb-i Bend (= terkîb-bend)Edebiyat terimi olarak her bendindeki beyit say›s› genellikle 6 ile 10 aras›n-da olan ve en az üç bendden meydana gelen bir naz›m biçiminin ad›d›r. Ter-kîb-i bendlerde her bende hâne ya da terkîb-hâne; bendleri birlefltiren beyitlereise vâs›ta veya bendiyye denir. Bu iki terimin yerine sadece bendin kullan›ld›¤›da görülmektedir (bk. Örnek 13). Terkîb-i bendlerde her bend vas›ta beyti d›fl›n-da kaside ve gazel gibi kafiyelidir. Vas›ta beyti ise hem ait oldu¤u bendden hemde di¤er bendlerden ve bendlerin vas›ta beyitlerinden ba¤›ms›z olarak kendi için-


Ta’flîrin as›l anlam›“onlama, ona ç›karma”d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Terkîb-i bend “bend(ler)i biraraya getirmek”anlam›ndad›r.

de kafiyelidir. Baz› terkîb-i bendlerde vas›ta beyitlerinin birinci bendle ayn› kafiye-de olmak üzere kendi içinde kafiyelenmifl oldu¤u da görülür. Kafiye düzeni terkîb-i bendi di¤er musammatlardan ay›ran en önemli özelliktir:

1. aa xa xa xa xa... yy; bb xb xb xb xb... zz, . . . 2. aa xa xa xa xa... aa; bb xb xb xb xb... aa, . . .

Terkîb-i bendlerde bu iki kafiye düzeninden en çok kullan›lm›fl olan› ilkidir. ‹kinci kafi-ye düzeni bu naz›m biçiminde nadir olarak kullan›lm›flt›r. Terkîb-i bendlerde en çok kul-lan›lm›fl vezinler mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün ve mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlüfâ’ilündür.

Bendlerin beyit say›lar› hakk›nda bir genelleme yapmak zordur. Ayr›ca eflit sa-y›da beyitten oluflanlar ço¤unlukta olmakla birlikte birbirine göre eksik ya da faz-la beyitli bendlerden oluflmufl terkîb-i bendler de vard›r.

Terkîb-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal elefltiri gibi çok farkl› konulardayaz›lm›fl manzumelerdir. Sakinâmeler gibi baz› edebî türlerde de bu naz›m biçimi-nin kullan›ld›¤› görülmektedir. Mersiye (=a¤›t) türünün en güzel örnekleri de bunaz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r.

Terkîb-i bend, edebiyat›m›zda çok kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir. Türkedebiyat›nda en ünlü terkîb-i bend, Ruhî-i Ba¤dadî (öl. 1605)’nin her bendi 8 be-yitten oluflan 17 bendlik manzumesidir. Ruhî’nin bu terkîb-i bendi çok be¤enilmifl;birçok flair taraf›ndan da tanzîr edilmifltir (ayn› vezin ve kafiye kullan›larak onuand›ran bir fliir yaz›lm›flt›r). Ancak bu nazîreler içinde en be¤enileni Ziya Pafla (öl.1880)’n›n yazd›¤› nazîre olmufltur.

Örnek 13Afla¤›daki iki bend Ba¤datl› Rûhî’nin asl› 17 bend olan ünlü terkîb-i bendinin

ilk ve son bendleridir. Vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün olan terkîb-i ben-din kafiye düzeni “aa xa xa xa xa xa xa yy, bb xb xb xb xb xb xb zz. . .” dur.

I. BEND1 Sanman bizi kim flîre-i engûr ile mestüz

Biz ehl-i harâbâtdanuz mest-i elestüz2 Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanur lîk

Biz mâ’il-i bûs-› leb-i câm u kef-i destüz3 Sadr›n gözedüp n’eyleyelüm bezm-i cihânun

Pây-› hum-› meydür yerümüz bâde-perestüz4 Mâ’il degülüz kimsenün âzâr›na ammâ

Hât›r-fliken-i zâhid-i peymâne-flikestüz5 Erbâb-› garaz bizden ›ra¤ oldu¤› yegdür

Düflmez yere zîrâ okumuz sâhib-i flestüz6 Bu âlem-i fânîde ne mîr ü ne gedâyuz

A’lâlara a’lâlanuruz pest ile pestüz7 Hem-kâse-i erbâb-› dilüz arbedemüz yok

Mey-hânedeyüz gerçi velî ›flk ile mestüz

Biz mest-i mey-i mey-kede-i âlem-i cânuzSer-halka-i cem’iyyet-i peymâne-keflânuz


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



XVII. BEND1 Virdük dil ü cân ile r›zâ hükm-i kazâya

Gam çekmezüz u¤rarsak eger derd ü belâya 2 Koyduk vatan› gurbete bu fikr ile ç›kduk

Kim renc-i sefer bâ’is olur izz ü alâya 3 Devr eylemedük yer komaduk bir nice y›ldur

Uyduk dil-i dîvâneye dil uyd› hevâya 4 Olduk nereye varduk ise ›flka giriftâr

Al›nd› gönül bir sanem-i mâh-likaya5 Ba¤dâd’a yolun düflse ger ey bâd-› seher-hîz

Âdâb ile var hidmet-i yârân-› safâya 6 Rûhî’yi eger bir sorar ister bul›nursa

Derlerse bulufldun m› o bî-berg ü nevâya7 Bu matla’-› garrây› oku epsem ol anda

Ma’lûm olur ahvâlümüz erbâb-› vefâya

Hâlâ ki biz üftâde-i hûbân-› D›m›flkuzSer-halka-i rindân-› melâmet-kefl-i ›flkuz

Rûhî Terkîb-i bendin düz yaz›yla dil içi çevirisi

I. BEND1 Bizi üzüm suyu (=flarap) ile sarhofl olmufl sanmay›n; biz harabat sakinleriyiz

ve “elest meclisi”nin sarhofllar›y›z. Aç›klama: Harâbât, mecazen meyhane demektir; elest, Allah tealâ Âdem’i ya-

ratt›ktan sonra onun soyundan gelecek olanlar›n ruhlar›n› da yaratm›fl ve onlara“elestü bi-rabbiküm (=ben sizin rabbiniz de¤il miyim?) demifl; onlar da “belâ(=elbette)” demifllerdir. Do¤u ‹slam edebiyatlar›nda ruhlar›n topland›¤› bu âleme“ezel meclisi”, “ruhlar meclisi”, “elest meclisi”, “can meclisi” gibi adlar verilmifltir.2 Namussuzlar ve ahlaks›zlar bizi de namussuz san›rlar; ama, bizim kadehin du-

da¤›n› ve fleyhin elinin ayas›n› öpmekten baflka amac›m›z yok. 3 Dünya meclisinin bafl köflesini umup da ne yapal›m; biz flaraba tapanlardan›z;

yerimiz de flarap küpünün dibidir. 4 Kimseyi incitmek istemeyiz ama, kadehi k›ran sofunun hat›r›n› k›rar›z. 5 Kötü niyetlilerin bizden uzak olmalar› daha iyidir; çünkü onlara att›¤›m›z ok

yere düflmez; parma¤›m›zda yay kiriflini çekmek için tak›lm›fl yüksü¤ümüz var. 6 fiu yokluk âleminde ne zengin ne de yoksuluz; ululara ululan›r; alçak gönül-

lülere karfl› da alçak gönüllü davran›r›z. 7 Gönül ehli ile kadeh arkadafll›¤› ederiz; kavgam›z, gürültümüz yok; meyhane-

deyiz ama, aflk sarhofluyuz. 8 Biz can âlemi (=elest meclisi) meyhanesinin flarab› (=ilâhî aflk flarab›)yla sar-

hofluz ve kadeh çekenler meclisinin bafl›nday›z.Aç›klama: fiair bir daire biçiminde oturup elden ele kadeh dolaflt›r›p flarap

içenleri bir halkaya benzetiyor, kendisinin de bu halkan›n bafl köflesinde oturdu-¤unu söylüyor. XVII. BEND1 Biz Tanr›’n›n takdirine canla baflla raz› olduk; art›k derde, belaya u¤rasak da

gam çekmeyiz. 2 Yolculukta çekilen çile, yüceli¤e ve ululu¤a sebep olur düflüncesiyle vatan›

b›rak›p gurbete ç›kt›k.


3 Y›llard›r gezip dolaflmad›¤›m›z yer kalmad›; deli gönle uyduk, gönül de ken-di arzu ve iste¤ine uydu.

4 Nereye gittiysek aflka tutulduk, gönül bir ay yüzlü güzele kendini kapt›rd›. 5 Ey sabah rüzgâr›, yolun Ba¤dat’a düflerse, sayg›yla git ve güzel günler geçir-

di¤imiz dostlar›n hizmetinde bulun.6 ‹çlerinden Ruhî’yi bir soran, bir arayan olur da o zavall›yla görüfltün mü diyen

olursa, 7 Orada bu güzel matla› oku ve sus, vefal› dostlar hâlimi anlarlar: 8 “Biz hâlâ fiam güzellerine düflkünüz ve hâlâ aflk yüzünden k›nanan rintler hal-

kas›n›n en bafl›nday›z.”

Tercî’-i Bend (= tercî’-bend)Her bendindeki beyit say›s› genellikle 4 ile 10 aras›nda olan ve en az üçbendden meydana gelen bir naz›m biçimidir. Tercî’-i bendde de terkîb-i bend-de oldu¤u gibi bendlere hâne ya da tercî’-hâne, bendleri birlefltiren beyitlere devâs›ta yahut bendiyye denir. Bu terimlerin yerine yaln›zca bendin kullan›ld›¤› dagörülmektedir (bk. Örnek 14).

Bu naz›m biçiminde vas›ta beyitleri d›fl›nda her bend kendi içinde di¤er bend-lerden ba¤›ms›z olarak kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Vas›ta beyti isebendlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelidir ve her bendin sonunda aynentekrarlan›r. Kafiye düzeni flöyledir:

aa, xa, xa, xa, xa... ZZ; bb, xb, xb, xb, xb... ZZ, . . . Tercî-i bendde bendlerdeki beyit say›lar› genellikle birbirine eflittir. Ancak be-

yit say›lar› birbirinden farkl› bendlerden oluflmufl tercî’-i bendlere de rastlanmakta-d›r. Terkîb-i benden tek fark› vas›ta beytinin bend sonlar›nda aynen tekrarlanma-s›d›r. Tercî’-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal elefltiri gibi çok farkl› konulardayaz›lm›flt›r.

Tercî-i bend, Türk edebiyat›nda XIV. yüzy›ldan itibaren görülen bir naz›m biçi-midir. Ziya Pafla’n›n tercî’-i bendi bu naz›m fleklinin edebiyat›m›zdaki en baflar›l›örneklerindendir.

Örnek 14Afla¤›daki üç bend XVI. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde’nin Sultan Selim’in

ölümü üzerine yazd›¤› tamam› 7 bend olan bir tercî’-i bendinden al›nm›flt›r. Tercî’-i bendin vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün) mefâ’ilün fe’ilün (fa’lün); kafiye düzeni “aa xaxa xa xa xa xa xa xa xa ZZ. . .”dir.

I. BEND1. Çözdi saç açd› bafl tû¤ u alem

Bükdi bil dökdi yafl tî¤ u kalem2. Kana boyand› bayra¤un yüzi

Beli bükildi yayun old› ham3. Urd› gögsini gök gök eyledi mâh

Old› y›ld›zlarun gözi pür-nem4. fiafak ol denlü dökdi kanlu yafl›

Dâmen-i çerhi eyledi pür-dem5. Subh-dem derd ile bir âh itdi

Kim söyindürdi mâh flem’in o dem


Tercî’-i bend tamlamas›“bend(ler)i döndürmek,çevirmek” anlam›ndad›r.

6. Giceden dehr geydi kara pelâsTutd› flâh-› cihân içün mâtem

7. Nice fleh mihr-i âsmân-dergâhNice sultân meh-i nücûm-haflem

8. Azmde mihr idi hazmde sipihrRezmde Rüstem idi bezmde Cem

9. Çerh-i bî-rahm ana bir zahm urd› ki bulmad› kimseler merhem

10. Gör ne ac›yla eyledi teslîmCân-› flîrîni husrev-i âlem

Öldi Sultân Selîm hayf u dirî¤Hem kalem a¤lasun an› hem tî¤

VII. BEND1 Gül-i gülzâr-› mülk sold› he mi

Cûybâr-› kerem so¤uld› he mi2 Zulmet-i mâtem içre kald› cihân

Mihr-i bürc-i fleref tut›ld› he mi3 ‹nledi derd ile zemîn ü zamân

Gam-› mâtem cihâna told› he mi4 Lâle yüzin ciger kan›yla yuyup

Saçlar›n› beneffle yold› he mi5 Seyl-i tûfân-› merg irüp nâ-gâh

Sedd-i ‹skenderî boz›ld› he mi6 Cân-› âlem cihân› terk itdi

Cism-i dünyâ zübûl buld› he mi7 Âkibet hilkat-i latîfinden

Hil’at-i âfiyet sold› he mi8 Nûfl yerine îflinün câm›

Nîfl-i pür-zehr-i kahr told› he mi9 Âh u zâr ile dold› flehr ü diyâr

fiehryâr-› zamâne öldi he mi10 Rûm u fiâm u Arab Acem flâh›

Öldi emri tamâm old› he mi

Öldi Sultân Selîm hayf u dirîgHem kalem a¤lasun an› hem tîg

Tercî’-i Bendin Dil ‹çi ÇevirisiI. BEND1 Tu¤ saç›n› çözdü; sancak bafl›n› açt›; k›l›ç belini büktü; kalem de yafllar

döktü.2 Bayra¤›n yüzü kana boyand›; yay›n beli büküldü; iki kat oldu.3 Ay gö¤sünü döverek morartt›; y›ld›zlar›n gözü yafllarla doldu.4 fiafak o kadar kanl› göz yafl› döktü ki, gökyüzünün ete¤i kanla doldu, k›zard›.5 Sabah vakti, öyle bir ah çekti ki bir anda ay mumunu söndürdü.6 Dünya, bir siyah çul gibi olan geceyi giydi ve cihan padiflah› için yas tuttu.


7 O, bir padiflah de¤il, kap›s›n›n önü gökyüzü olan günefl; sultan de¤il, halk›y›ld›zlar olan bir ay gibidir.

8 Günefl gibi azimli; felek gibi dirençliydi; savaflta Rüstem, içki meclisinde deCem gibiydi.

9 Ac›mas›z felek ona öyle bir yara açt› ki bu yaraya kimse çare bulamad›.10 Gör, cihan padiflah› (husrev), tatl› (flirin) can›n› nas›l bir ac›yla teslim etti.

Aç›klama: Husrev hem “padiflah” anlam›nda bir söz, hem de Do¤u edebiyat-lar›nda bir aflk hikâyesinin erkek kahraman›n›n; flirin de hem “tatl›” anlam›nda birsöz, hem de bu hikâyedeki kad›n kahraman›n ad›d›r. 11 Yaz›klar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim öldü; ona hem kalem hem de k›-

l›ç a¤las›n.Aç›klama: Kalem bilimin, k›l›ç da savaflç›l›¤›n sembolüdür.

VII. BEND1 Bir gül bahçesi gibi olan ülkenin gülü soldu, öyle mi; cömertlik ve asalet ›r-

ma¤› kurudu, öyle mi?2 fieref burcunun günefli tutuldu da dünya matem karanl›¤› içinde kald›, öyle mi?3 Yeryüzü de zaman da dert ile inledi; matem gam› dünyaya doldu, öyle mi?4 Lâle yüzünü kendi ci¤er kan›yla y›kad›; menekfle de saçlar›n› yoldu, öyle mi?5 Ölüm tufan›n›n seli ans›z›n geldi de ‹skender’in Seddi (Sultan Selim) y›k›ld›,

öyle mi?6 Evrenin ruhu bu cihan› terk etti de dünyan›n bedeni sarar›p soldu, öyle mi?7 Sonunda o güzel vücuttan sa¤l›k elbisesi s›yr›ld›, öyle mi?8 Hayat kadehi tatl› içecek yerine kahredici zehirle doldu, öyle mi?9 fiehir ve diyar ahlarla ve inlemelerle doldu; zaman›n hükümdar› öldü, öyle mi?10 Rum, fiam, Arap, Acem hükümdar› öldü gitti, öyle mi?11 Yaz›klar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim öldü; ona hem kalem hem de k›-

l›ç a¤las›n.

Naz›m biçimleriyle ilgili daha genifl bilgi için M.A. Yekta Saraç’›n Klâsik Edebiyat Bilgisi,Biçim-Ölçü-Kafiye (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar› 2010) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi di¤er musammatlardan ay›ran en önemli özellik nedir; buiki naz›m biçimi birbirinden nas›l ayr›l›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Bend ve musammat terimlerinin anlamlar›n›

aç›klayabilmek.

Kaside, gazel, k›t’a, mesnevî, nas›l beyitlerdenmeydana gelen naz›m biçimleriyse; müselles,murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes,tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, tesmîn, mü-tessa’, tetsî’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend ve ter-cî’-i bend de bendlerden oluflan naz›m biçimleri-dir. Bir baflka ifadeyle beyitlerden oluflan naz›mbiçimlerindeki beytin yerini bu naz›m biçimlerin-de bend alm›flt›r. Bu terimi bendlerden oluflannaz›m biçimlerini meydana getiren naz›m birimiolarak tan›mlamak da mümkündür. Bendler ter-cî’-i bend ve terkîb-i bendlerde beyitlerden;bendlerden oluflan di¤er naz›m biçimlerinde ise,m›sralardan meydana gelir. Terkîb-i bend ve ter-cî’-i bend d›fl›nda kalan naz›m biçimlerinin birbendinde en az üç, en fazla on m›sra bulunabi-lir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendlerde bendlerioluflturan beyit say›s› ise de¤iflkendir. Divan flii-rinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri genelbir adland›rmayla “musammatlar” bafll›¤› alt›ndatoplanm›flt›r. Ayr›ca 4 mefâ’îlün ya da 4 müs-tef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinler-le yaz›lan ve genellikle birinci beyit d›fl›ndaki be-yitlerin her m›sra›nda bir iç kafiye bulunan gazelve kasideler de musammat olarak nitelenmifltir.

Bendlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mla-

yabilmek.

Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimle-ri müselles, murabba’, terbî’, muhammes, tah-mîs, müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsem-men, tesmîn, mütessa’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-ibend (=terkîb-bend) ve tercî’-i bend (=tercî’-bend)’dir. Müselles, her bendi üçer m›sradan;murabba’, her bendi dörder m›sradan; muham-mes, her bendi befler m›sradan; müseddes, herbendi alt›flar m›sradan; müsebba’, her bendi ye-difler m›sradan; müsemmen, her bendi sekizerm›sradan; mütessa’, her bendi dokuzar m›sradan;mu’aflfler, her bendi onar m›sradan oluflan naz›mbiçimleridir. Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn, tetsî, ta’flîrise di¤erlerinden farkl› bir yöntemle meydanagetirilmifl musammatlard›r. Terbî’, bir gazelin

her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede ikiflerm›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral›bendlerden; tahmîs, bir gazelin her beytinin üs-tüne ayn› vezin ve kafiyede üçer m›sra eklene-rek meydana getirilmifl befl m›sral› bendlerden;tesdîs, bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezinve kafiyede dörder m›sra eklenerek meydana ge-tirilmifl alt› m›sral› bendlerden; tesbî’, bir gazelinher beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede beflerm›sra eklenerek meydana getirilmifl yedi m›sral›bendlerden; tesmîn, bir gazelin her beytinin üs-tüne ayn› vezin ve kafiyede alt›flar m›sra eklene-rek meydana getirilmifl sekiz m›sral› bendlerden;ta’flîr bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezinve kafiyede sekizer m›sra eklenerek meydanagetirilmifl on m›sral› bendlerden oluflan naz›mbiçimleridir. Terbî ve tahmîsin bir de terbî’ edi-len gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn›vezin ve kafiyede ikifler beyit eklenerek yap›lanbir biçimi vard›r. Bu yöntemle yaz›lan terbî’lereterbî’-i mutarraf, yap›lan iflleme de tafltîr (=tefl-tîr) denir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise kafi-ye düzeninde ve bu düzene ba¤l› olarak bendle-ri oluflturan naz›m biriminde gösterdikleri farkl›-l›k nedeniyle di¤er musammatlardan ayr›l›rlar.Bu iki naz›m biçiminde her bend son beyitler d›-fl›nda di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya dagazel gibi kafiyelenmifltir. Terkîb-i bendlerde herbendin sonunda birbirinden farkl› musarra’ birbeyit bulunur. Tercî’-i bendlerde ise bendlerinkafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir beyit her ben-din sonunda aynen tekrarlanmaktad›r. Terkîb-ibend ve tercî’-i bendlerde bendleri oluflturan be-yit say›s› ise de¤iflkendir.

Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› fark-

l›l›klar›n› ay›rt edebilmek.

Bendlerden oluflan naz›m biçimleri bafll›ca ikigruba ayr›l›r. Bu grupland›rmada terkîb-i bendve tercî’-i bend bir grubu, di¤er musammatlar isedi¤er grubu olufltururlar. Grupland›rmadaki te-mel ölçüt, bu iki grupta yer alan musammatlar›nkafiye düzenlerinde; buna ba¤l› olarak bendlerioluflturan naz›m birimlerinde görülen farkl›l›kt›r.Terkîb-i bend ve tercî’-i bendin her bendi, sonbeyitler d›fl›nda birbirinden ba¤›ms›z olarak kasi-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


de ve gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkîb-i bend-lerde her bendin sonunda birbirinden farkl› mu-sarra’ bir beyit bulunur. Tercî’-i bendlerde isebendlerin kafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir be-yit her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktad›r.Yine terkîb-i bendi oluflturan bendlerdeki beyitsay›s› genellikle 6 ile 10; tercî’-i bendlerde de 4ile 10 beyit aras›nda olmakla birlikte bu konudabir s›n›rland›rma bulunmamaktad›r. Terkîb-ibend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki musammatlarbendlerindeki m›sra say›lar›n›n de¤iflkenli¤i d›-fl›nda benzer özelliklere sahiptir. Bu musammat-lar›n bir bendindeki m›sra say›s› en az “üç”, enfazla “on” olabilir. Ayn› gruptaki musammatlar›nnaz›m biçimini belirleyen de bu musammatlar›nbendlerindeki birbirine eflit olan m›sra say›s›d›r.Müselles “üçlü”; murabba’ “dörtlü”, terbî’ “dört-lü yapma”; muhammes “beflli”, tahmîs “beflliyapma”; müseddes “alt›l›”, tesdîs “alt›l› yapma”;müsebba’ “yedili”, tesbî’ “yedili yapma”; mü-

semmen “sekizli”, tesmîn “sekizli yapma”; mü-

tessa’ “dokuzlu”, mu’aflfler “onlu”, ta’flîr “onluyapma” demektir. Bu musammatlarda genellikleilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin son ya dason iki m›sra d›fl›ndaki m›sralar› yine kendi için-de, son ya da son iki m›sra ise ilk bendle kafiye-lidir. E¤er bir musammat›n ilk bendinin son ya dason iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrar-lanm›flsa bu musammat mütekerrir, tekrarlan-mam›flsa müzdevic olarak nitelenir.


1. Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin genel ad› afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. müseddesb. müsellesc. musammatd. muhammese. müsebba’

2. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi do¤rudur?a. dörtlü-murabba’b. üçlü-müseddesc. alt›l›-muhammesd. dokuzlu-müsebba’e. sekizli-mu’aflfler

3. “Vâs›ta beyti” afla¤›daki naz›m biçimlerinden hangi-siyle iliflkili bir terimdir ?

a. tahmis-i mutarraf b. muhammesc. terbî’-i mutarrafd. terkîb-i bende. murabba’-› mütekerrir

4. Tecerrüd nâm›na varm›fl dilün bir bahr-i ummân› Ana gark old› dirler Gâlib-i bî-sabr u sâmân› Komazdum dâmenin bi’llâh elden olsa dâmân›Hayâlî fakr flâl›na çekenler cism-i uryân› Anunla fahr iderler atlas u dîbây› bilmezler

Bir musammattan al›nm›fl olan yukar›daki bendin ilk üçm›sra› fieyh Gâlib’e, son iki m›sra› da Hayâlî’ye aittir.Bu bend için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?

a. Bir müseddesten al›nm›flt›r.b. Bir tahmîs-i mutarraftan al›nm›flt›r.c. Bir tesdîsten al›nm›flt›r.d. Bir tahmîsten al›nm›flt›r.e. Bir murabba’dan al›nm›flt›r.

5. “Tahmis” için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?a. Bir beyte üç beyit eklemekle meydana gelir.b. Bir m›sra’a üç beyit eklemekle meydana gelir.c. Bir beyte üç m›sra eklemekle meydana gelir.d. Beyitlerden oluflan bir naz›m biçimidir.e. Bend sonunda tekrarlanan beyitlere vâs›ta beyti

denir.

6. “aa, xa, xa, xa, ... ZZ ; bb, xb, xb, xb, ... ZZ, . . .” ka-fiye düzeniyle yaz›lm›fl bir musammat›n naz›m biçimiafla¤›dakilerden hangisidir?

a. tercî’-i bendb. mu’aflfler-i mütekerrirc. müsebba’-› müzdevicd. terkîb-i bende. muhammes-i müzdevic

7. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi di¤erlerindenfarkl›d›r?

a. musammat-muhammesb. terbî’-murabba’c. tesdîs-müseddesd. tahmîs-muhammese. ta’flîr-mu’aflfler

8. Ne derd-i aflk ile bir lahza gönlümde karârum varNe vasl-› yâr ile sabr ü sükûna iktidârum varNe fikr ü neng ü ârum var ne elde ihtiyârum varMeded bilmem nedür hiç sînede bir inkisârum var

Nev’îYukar›daki dörtlük 5 bendlik bir musammat›n ilk ben-didir. Bu musammat›n naz›m biçimi için afla¤›dakiler-den hangisi söylenebilir?

a. Muhammestir.b. Müseddestir.c. Murabbad›r.d. Tesdistir.e. Tahmistir.

9. “Bir kasidenin ya da gazelin her beytinin aras›nabaflka bir flair taraf›ndan üç m›sra eklenmesiyle meyda-na gelen bendlerden oluflan bir naz›m flekli” olarak ta-n›mlanan musammat afla¤›dakilerden hangisidir?

a. terbî’-i mutarrafb. tahmîs-i mutarrafc. tesdîsd. terbî’e. tahmîs

10. “aa xa xa xa ... yy, aa xa xa xa ... zz, . . .” kafiye dü-zeniyle yaz›lm›fl bir musammat›n naz›m biçimi afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. tercî’-i bendb. mu’aflfler-i mütekerrirc. mu’aflfler-i müzdevicd. terkîb-i bende. müsemmen-i müzdevic



1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Girifl” bölümünü yeni-den okuyunuz.

2. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Murabba” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Terkîb-i bend” ve ter-cî’-i bend” bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz.

4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

5. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

6. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tercî’-i bend” bafll›kl›bölümü yeniden okuyunuz.

7. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “I. Grup Musammatlar”bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Murabba” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

9. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

10. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Terkîb-i Bend” bafll›k-l› bölümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1Murabba’ her bendi dört m›sradan oluflan bir naz›m biçi-midir. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, di-¤er bendlerin ilk üç m›sra› di¤er bendlerden ba¤›ms›zolarak yine kendi içinde, son m›sralar› ise ilk bendle ka-fiyelidir. Bir murabbada ilk bendin son m›sra› di¤er bend-lerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu murabba mu-rabba’-› mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, murabba’-›müzdevic ad›n› al›r. Terbî’ ise bir gazelin her beytininüstüne ayn› vezin ve kafiyede ikifler m›sra eklenerekmeydana getirilmifl dört m›sral› bendlerden meydana ge-len bir naz›m biçimidir. Murabba’ ve terbî’in benzer yön-leri her ikisinin de dört m›sral› bendlerden oluflan naz›mbiçimleri olmas›d›r. Bu iki naz›m biçimi aras›ndaki fark,murabba›n tek flair taraf›ndan yaz›lm›fl dörtlüklerden; ter-bî’in ise, bir flairin gazelinin bafl›na, genellikle baflka birflair, nadir olarak da kendisi taraf›ndan, ikifler m›sra ekle-nerek meydana gelen dörtlüklerden oluflmufl olmas›d›r.

S›ra Sizde 2Terbî’, bir flairin bir gazelinin her beytinin üzerine bafl-ka bir flair, nadir olarak da ayn› flair, taraf›ndan iki m›s-ra eklenerek elde edilen dörtlüklerden oluflan bir na-z›m biçimidir. Terbî’-i mutarrafta ise, dörtlükler terbî’edilen gazelin beyitlerinin üstüne de¤il, her beytin ikim›sra› aras›na iki m›sra eklenerek meydana getirilmifldörtlüklerden oluflur. Tahmîs ve tahmîs-i mutarraf ara-s›ndaki fark da bunun gibidir. Ancak tahmîste ve tah-mîs-i mutarrafta gazelin beyitlerinin üzerine ya da iki

m›sra› aras›na eklenen m›sra say›s› terbîdeki gibi “iki”de¤il, “üç”tür.

S›ra Sizde 3Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn ve ta’flîr ad› verilennaz›m biçimlerinin benzer yönü bir kasidenin ya da ga-zelin beyitlerinin üzerine baflka bir flair taraf›ndan, ba-zen de gazelin flairi taraf›ndan sonradan eklenen m›sra-larla elde edilen bendlerden oluflmufl olmalar›d›r. Bunaz›m biçimlerini birbirinden ay›ran, bendlerindeki m›s-ra say›lar›d›r. Terbîin her bendinde dört, tahmîsin herbendinde befl, tesdîsin her bendinde alt›, tesbîin herbendinde yedi, tesmînin her bendinde sekiz, ta’flîrin herbendinde on m›sra bulunur. Ancak bu naz›m biçimle-rinde bendlerin son iki m›sra›n›n musammat hâline ge-tirilen kaside ve gazele ait oldu¤u unutulmamal›d›r.

S›ra Sizde 4Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi di¤er musammatlardanay›ran en önemli özellik kafiye düzenlerinde; buna ba¤-l› olarak da bendleri oluflturan naz›m birimlerinde gös-terdikleri farkl›l›kt›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend d›fl›n-daki musammatlarda genellikle ilk bend kendi içinde,di¤er bendlerin son ya da son iki m›sra d›fl›nda kalanm›sralar› di¤er bendlerden ba¤›ms›z olarak yine kendiiçinde, son ya da son iki m›sra ise ilk bendle kafiyelidir.Terkîb-i bend ve tercî’-i bendde ise her bend son beyit-ler d›fl›nda di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya dagazel gibi kafiyelenmifltir. Dolay›s›yla bu gruptaki mu-sammatlarda bendleri oluflturan naz›m birimi, di¤er mu-sammatlarda oldu¤u gibi m›sra de¤il, beyittir. Ayr›ca bunaz›m biçimlerinin bir bendindeki beyit say›s› da terkîb-i bendden terkîb-i bende ya da tercî’-i benden tercî’-ibende farkl›l›k gösterir. Terkîb-i bendlerde her bendinsonunda di¤er bendlerinden farkl› musarra’ bir beyit bu-lunur. Bu beytin kafiyesinin genellikle ilk bend de dahilolmak üzere terkîb-i bendin kafiyesiyle bir ilgisi yoktur.Tercî’-i bendlerde ise bendlerin kafiyesinden ba¤›ms›zmusarra bir beyit her bendin sonunda aynen tekrarlan-maktad›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi ay›rt etmemizeyarayacak en önemli ölçüt, vâs›ta (=bendiyye) beytidir.Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi birbirinden ay›ran vâs›ta(=bendiyye) beytinin kullan›m›ndaki farkl›l›kt›r. Terkîb-ibendde, her bendin sonunda de¤iflen vâs›ta beyti, tercî’-i bendde aynen tekrar edilmifltir.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek KaynakSaraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi, Bi-



Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aç›klayabilecek, Aruz vezniyle ilgili terimleri tan›mlayabilecek, Aruzla yaz›lm›fl fliirlerin vezinlerini bulabileceksiniz.


• Vezn• Arûz• Hece• Vasl• ‹mâle• Medd• Zihâf

• Bahr• Taktî’• Tef’ile• Sekt-i Melîh• Tahfîf • Tefldîd

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


• G‹R‹fi• TÜRK fi‹‹R‹NDE ARUZ• ARUZLA ‹LG‹L‹ TEMEL

KURALLAR VE TER‹MLER• ARUZLA ‹LG‹L‹ D‹⁄ER BAZI

TER‹MLER• VEZ‹N BULMA USULÜ• ALFABET‹K SIRAYLA TÜRKÇEDE

KULLANILAN VEZ‹NLER• CÜZLER‹NE GÖRE ARUZ

KALIPLARININGRUPLANDIRILMASI


Eski TürkEdebiyat›nda Ölçü:Aruzla ‹lgili TemelKurallar, Terimler veVezin Bulma Usulü

G‹R‹fi Çeflitli milletlerin fliirlerinde ahengi sa¤lamak amac›yla hecelerin say› ya da nite-liklerini esas alan birtak›m ölçülerin kullan›ld›¤› bilinmektedir. Türk fliirinde de bi-ri hece ölçüsü (=hece vezni), di¤eri de aruz ölçüsü (=aruz vezni) olmak üzere ikiölçü kullan›lm›flt›r. Hece ölçüsü fliirin bütün m›sralar›ndaki hece say›s›n›n eflitli¤i-ne, aruz ölçüsü de aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin birfliirin bütün m›sralar›nda ayn› düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayan›r. Ge-rek hece, gerekse aruz ölçüsünün görevi fliirde ritmi sa¤lamakt›r. Bu ölçüler ara-c›l›¤›yla düzenli ses oluflumlar› elde edilerek fliire müzik ögesi kat›l›r. Ölçü d›fl›n-da kafiye, vurgu, m›sralardaki durak yerleri ve ses tekrarlar› da fliirde ahengi sa¤-layan ögelerdendir. Aruz genellikle klâsik dönem Türk fliirinde, hece ise halk flii-rinde kullan›lm›flt›r.

Aruz, Arap edebiyat›nda do¤mufl ve oradan Fars ve Türk edebiyatlar›na ve di-¤er ‹slamî edebiyatlara geçmifl bir fliir ölçüsüdür. Arap fliirinde aruz veznini bir esa-sa ba¤layan el-Halîl b. Ahmed el-Ferahidî (öl. 791)’dir . Ondan önce de Araplararuzu, kurallar› belirlenmemifl bir âhenk sistemi olarak fliirde kullanm›fl ve uygula-ma yoluyla ö¤retmifllerdir. Ancak Halil’in çal›flmalar› sonucunda bu uygulamalarve da¤›n›k bilgiler bir esasa ba¤lanm›fl ve aruz bir bilim dal› olarak Arap edebiya-t›ndaki yerini alm›flt›r.

Arap aruzu ‹ran edebiyat›na geçti¤inde birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Bude¤iflikliklerden en önemlisi Arap aruzundaki baz› bahir (<bahr)lerin kullan›lma-mas› ve birtak›m yeni bahirlerin ilave edilmesidir. Bir di¤er önemli de¤ifliklik deArap nazm›na göre ‹ran aruzunda tef’ile say›s›n›n, buna ba¤l› olarak m›sra uzun-lu¤unun daha da artmas›d›r.

Bahir ve tef’ile terimleri için bu ünitenin “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler” bafll›kl› bö-lümünde bilgi verilmifltir.

TÜRK fi‹‹R‹NDE ARUZTürkler aruz veznini do¤rudan Arap edebiyat›ndan de¤il, ‹ran edebiyat›ndan al-m›fllard›r. Dolay›s›yla ‹ran edebiyat›nda yap›lan de¤ifliklikler de Türk aruzuna yan-s›m›flt›r. Ancak ‹ran fliirinde kullan›lan bütün bahirler Türk fliirine oldu¤u gibi ak-tar›lmam›fl; ‹ran edebiyat›nda kullan›lan baz› vezinler Türk fliirinde neredeyse hiçkullan›lmam›flt›r. Fakat ‹ran aruzu ile Türk aruzu aras›ndaki fark, Arap fliiri ile ‹ran

Eski Türk Edebiyat›ndaÖlçü: Aruzla ‹lgili Temel

Kurallar, Terimler ve VezinBulma Usulü

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fliiri aras›ndaki farka göre çok daha azd›r. Bundan dolay› Türk aruzunun pek azde¤ifliklikle ‹ran aruzunu izledi¤ini söylemek mümkündür.

Türkler Aruzla fliir yazmaya bafllad›klar›nda hece veznine yak›n aruz vezinleri-ni tercih etmifllerdir. ‹slamî dönem Türk edebiyat›n›n ilk büyük flaheseri olan Ku-tadgu Bilig’in 11’li hece veznine yak›n bir bahirden al›nm›fl bir vezinle yaz›lmas›bunun en önemli göstergesidir. Bu Türk fliirinin devam gücünü ve varl›¤›n› sürdür-me yetene¤ini gösterir.

Aruzun Türk fliirine baflar›yla uygulanmas› oldukça uzun bir süre sonunda ger-çekleflebilmifltir. Bunun nedeni Türkçenin kelime varl›¤›nda aruz veznine uygunhecelerin mevcut olmamas›d›r. Türk edebiyat›n›n Anadolu sahas›ndaki ilk ürünle-rinde oldukça s›k görülen aruz hatalar›, zamanla Arapça ve Farsçadan Türkçeye gi-ren kelimelerin de katk›s›yla giderek azalm›fl ve aruz vezniyle son derece âhenklifliirler yaz›lmaya bafllanm›flt›r. Türk edebiyat›n›n klâsik olarak nitelenen en uzun veen olgun döneminde ölçü olarak aruz vezni kullan›lm›flt›r.

Türk edebiyat› Bat› edebiyat›n›n etkisi alt›na girdikten sonra da aruz ile ilgikopmam›fl, flairler yeni aray›fllar peflinde koflarken aruzu yeni ifade teknikleri içinyine ahengi sa¤layan ölçü olarak kullanmay› sürdürmüfllerdir. Aruz, Tevfik Fikret(öl. 1915) ve Mehmet Âkif’ (öl. 1936)’in fliirlerinde Türkçe ile en güzel flekildeuyum sa¤lam›fl, Mehmet Âkif ile de günlük dil bile aruzla ifade edilebilir hâle gel-mifltir. Fakat Cumhuriyet döneminde aruza ilgi gittikçe azalm›fl, Yahya Kemal (öl.1958)’in fliirleri ile de devrini kapatm›flt›r.

Aruz Türk edebiyat›nda Halk fliirinde de denenmifl ve divan, selis, semaî gibibiçimlerin farkl› adlarla adland›r›lmas›na aruzun belli kal›plar›n›n kullan›lmas› kay-nakl›k etmifltir.

Aruzla ‹lgili Temel Kurallar ve Terimler

Aruza Göre Hece TürleriAruz, fliirde aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin önceden be-lirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü; dahado¤rusu bir âhenk sistemidir. Dolay›s›yla aruz veznini ö¤renmek için yap›lacak ilkifl, bu vezne göre hecelerin ses de¤erlerini; yani, hangi hecenin aç›k, hangi hece-nin kapal› hece kabul edildi¤ini belirlemektir.

Aruza göre üç çeflit hece vard›r: 1. Aç›k (=k›sa) hece, 2. Uzun (=kapal›) hece,3. Medli hece (=bir buçuk hece).

1. Aç›k hece (=k›sa hece): Sonu k›sa ünlü ile biten heceler aruza göre aç›k yada k›sa hecedir: “ge-li-yor”un koyu harflerle gösterilen birinci ve ikinci heceleri gi-bi. Tek k›sa ünlüden meydana gelen heceler de aruzda aç›k hece kabul edilmifltir:“e-mek”in ilk hecesi olan “e”gibi.

Aç›k heceler, aruz ifllemlerinde nokta (.) ile gösterilir.2. Kapal› hece (=uzun hece): Sonu ünsüz ya da uzun ünlü ile biten heceler

aruzda kapal› ya da uzun hece olarak kabul edilir: “dün-yâ”sözünün heceleri gi-bi. Tek uzun ünlüden meydana gelen heceler de aruzda kapal› hece olarak kabuledilir: â-tefl kelimesinin ilk hecesi gibi.

Kapal› ya da uzun heceler, aruz ifllemlerinde k›sa bir düz çizgi ( - ) ile gösterilir.

Uzun ünlü, Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçmifl olan kelimelerdeki “elif”, “vav” ve “ye”ilegösterilen ünlülerdir. Bu sesler çevriyaz›da “â, û, î” ya da “a, u, i ” ile gösterilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3. Medli hece (=bir buçuk hece): Aruzda baz› heceler ilki kapal› ikincisi aç›kolmak üzere iki hece de¤erinde kabul edilmifltir. Bu tür hecelere medli hece,bileflik hece ya da bir buçuk hece denir. Medli heceleri dört grupta toplamakmümkündür:

a. Bir uzun ünlü ve bir ünsüzden oluflanlar: âb, âl gibi.b. Bir ünsüz, bir uzun ünlü ve bir ünsüzden oluflanlar: yâr, nâz, sûr, rîz gibi,c. Bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflanlar: eflk, emr, ömr gibi,d. Bir ünsüz, bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflanlar: derd, zehr gibi.Bu heceler, normal bir heceden daha fazla uzat›larak okunur ve bu flekilde

okumaya med ad› verilir. Aruz ifllemlerinde medli heceler bir k›sa çizgi ve bir nokta (- .) ile gösterilir.

K›sa çizgi, kapal›; nokta da aç›k heceyi gösterir.

Aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) heceleri göstermek için kullan›lan “-” ve “.” iflaretlerinikullanarak “âvâz, kelebek, geleceksin, reflk, âftâb, berg, iklîm, kitâb, seng, bâ¤, bahr,bahâr, beklemifltim” sözlerindeki hecelerin aruza göre ses de¤erlerini bulunuz.

Aruz ‹fllemleriAruz vezninin aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin öncedenbelirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü oldu-¤unu daha önce belirtmifltik. fiairler, m›sralar›n› önceden belirlenmifl bu âhenk sis-temiyle uyumlu hâle getirebilmek için fliirdeki sesler üzerinde birtak›m de¤ifliklik-ler yapm›fllard›r. Baz›lar›n›n fliirin ahengine katk›da bulunmakla birlikte baz›lar›âhenk hatas› olarak kabul edilen bu de¤ifliklikler vas›l, imâle, med, zihâf, tahfîfve tefldîddir.

1. Vasl (=ulama): Sonu ünsüzle biten bir kelimeyi, aç›k hece elde etmek ya dabir kapal› bir aç›k (=bir buçuk) hece de¤erinden tek kapal› hece de¤erine düflür-mek için ünlüyle bafllayan bir sonraki kelimeye ba¤lamak; yani, “lâz›m oldu”yu “lâ-z› moldu”; “âbâd oldu”yu “âbâ doldu”; “mest oldu”yu, “mes toldu”gibi okumakt›r:

ÖrnekGitdün ammâ ki kodun hasret ile cân› bile‹stemem sensüz olan sohbet-i yârân› bile

Neflâtî

Beyitteki “Gitdün ammâ”n›n aruza göre ses de¤eri 4 kapal› hece (= - - - -); vez-ne göre olmas› gereken de¤eri ise, bir kapal›, bir aç›k ve iki kapal› hece (= - . - -)dir. M›sra› beytin veznine uygun okuyabilmek için “Gitdün”ün ikinci hecesindeki“n”sesini “ammâ”n›n bafl›na almak, yani “vasletmek” gerekmektedir. Bu ifllemiyapt›¤›m›zda “gitdün ammâ”, “gitdü nammâ” hâline gelecek; aruza göre ses de¤e-ri de “- . - -”olacakt›r. Yine ikinci m›sradaki “sensiz olan”› da beytin vezniyle uyum-lu hâle getirmek için “sensi zolan” biçiminde okumak gerekmektedir.

Vasl aruz ifllemlerinde düz çizgi ( _ ) iflaretiyle gösterilir.Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Gittin, ama can› hasretle birlikte b›rakt›n. Sensiz olan dost sohbetini bile iste-

mem art›k.”

ÖrnekDir _ isem derd-i ser _ old› lebün _ emmek bana dirDerd-i ser hâs›l _ ider içse kifli tatl› flerâb

Emrî

1034. Ünite - Eski Türk Edebiyat ›nda Ölçü: Aruz la ‹ lg i l i Temel Kural lar , Ter imler ve Vez in Bulma Usulü

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Vas›l, “ulaflt›rma,birlefltirme; ulama,ekleme”anlamlar›na gelenArapça bir sözdür.

vasl öncesi: dir isem vasl sonras›: di risemvasl öncesi: hâs›l ider vasl sonras›: hâs› lider

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Dudaklar›n› emmek bafl›m›n derdi oldu.”, desem, o da bana “insan tatl› flarap

içerse elbette bafl› a¤r›r”der.• Vasl-› ayn: Vas›l, ancak sonu ünsüz ile biten bir kelime ile ünlüyle bafllayan

bir kelime aras›nda yap›labilir. Ay›n bir ünsüz oldu¤u için son sesi ünlü olan birkelimenin ay›nla bafllayan bir kelimeye vasledilememesi gerekir. Ancak Türk flair-leri bu kurala fazla uymam›fllard›r; bir ünsüz sesi “ayn”a ya da “ayn›”yok sayarakonun ünlüsüne vasletmekte bir sak›nca görmemifllerdir. Bu iflleme aruzda vasl-›ayn (=ayn ulamas›) denir.

Örnek Ol âteflîn _ ‘izârdan artuk yakar diliHâl-i siyâh› gerçi söyinmifl flerâredür

Emrî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Sevgilinin siyah beni her ne kadar sönmüfl bir k›v›lc›m ise de gönlü o ateflli ya-

na¤›ndan daha fazla yakar.”Arapçada “yanak”anlam›na gelen izâr ( ) sözcü¤ünün ilk harfi “ayn”d›r ve

“ayn” ünsüz bir harftir. Beyitte âteflîn, ‘izâra vasledilirken bu ay›n yok kabul edil-mifl ve “âteflîn”in son sesi olan “nun”, “âteflî nizâr”biçiminde “izâr”a vasledilmifltir.

2. ‹mâle (=imâle-i maksûre): K›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaretbir aç›k (=k›sa) heceyi, ölçü gere¤i uzun; yani, kapal› (=uzun) hece de¤erine yük-seltmektir. fiairler imâleyi Türkçe hecelerdeki k›sa ünlülerde yapm›fllar; Arapça veFarsça sözcüklerdeki k›sa ünlülerde imale yapmamaya büyük özen göstermifller-dir. Ancak Fars fliirinin de etkisiyle “gül ü bülbül”deki “ü”ve “gül-i bâ¤”daki “-i”gi-bi Farsça at›f “vav”lar›n› (u, ü) ve tamlama kesrelerini (-i) imaleli olarak kullanmak-ta bir sak›nca görmemifllerdir. Türkçe kelimelerde, kelime ortas›ndaki ve “i”sesi d›-fl›ndaki ünlülerde yap›lan imaleler aruzda önemli âhenk kusurlar›ndan biri olarakkabul edilmifltir. ‹male genellikle bir vezin kusuru olarak görülmekle birlikte baz›durumlarda metne âhenk katan bir öge olarak da de¤erlendirilebilir. Bafllang›ç dö-neminde Türkçe ünlülerde yo¤un olarak yap›lan imaleler daha sonra Türkçeninsöz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça kelimelerin artmas› ile gittikçe azalm›fl ve bu ya-pay ses de¤iflikli¤i usta flairler elinde bir âhenk arac› hâline dönüflmüfltür.

Örnek:‹flidilir ki u¤r›lar giricek bir eve dünleÖli topra¤›n› saçup uy›durlarm›fl insân›

Necâtî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“fiöyle söylenir: H›rs›zlar geceleyin bir eve girdiklerinde içerideki insanlar›n

üzerine ölü topra¤› saçarak uyuturlarm›fl.”Necâtî’nin bu beytinde koyu harflerle gösterilmifl olan Türkçe kelimelerdeki k›-

sa ünlüler vezin gere¤i uzun ünlü yerine kullan›lm›flt›r. Türk fliirinin aruz ile tam


‹mâlenin as›l anlam› “birfleyi bir tarafa e¤mek,meylettirmek”tir.

anlam›yla uyum sa¤layamad›¤› bir döneme ait olan bu beyitteki imaleler, imaleninfliirin ahengi üzerinde yapt›¤› olumsuz etkinin derecesini göstermek için oldukçaiyi bir örnektir.

‹mâlenin bu türüne imâle-i maksûre ad› da verilir. ‹malenin bir de imâle-imemdûde ya da medd ad› verilen farkl› bir türü vard›r.

3. Medd (=imâle-i memdûde): Aruzda medli hecelerin as›l de¤erlerinden birazdaha uzun okunmas›na denir. As›l anlam› “uzatma” ya da “çekme”dir. Medli hece,“mest” ve “aflk”ta oldu¤u gibi çift ünsüz ile ya da “yâr” ve “dôst”ta oldu¤u gibi biruzun ünlüden sonra gelen bir veya iki ünsüzle biten hecelerdir. Bu heceler aruzagöre biri kapal› (=uzun) biri de k›sa olmak üzere iki hece de¤erindedir. Dolay›s›y-la med, bu tür bir hecenin aruzdaki ses de¤erini niteleyen bir terimdir.

Medli hecelerin son ünsüz sesleri vezin gere¤i ünlüyle bafllayan bir söze vasle-dildi¤inde med ortadan kalkar ve medli hecenin ulanan ses d›fl›nda kalan k›sm› tekkapal› hece de¤erine düfler. Örnek: “harâb oldu”nun “harâ boldu”; “mest ol-du”nun da “mes toldu” hâline getirilmesi gibi.

Bir ünlü harften sonra sonu ünsüzle biten Türkçe kelimelerde de bazen medyap›ld›¤› görülür: “Da¤”, “var” gibi tek kapal› hece de¤erindeki Türkçe kelimelerin“dâ¤”, “vâr” fleklinde uzat›lmas› ve bu yolla ses de¤erlerinin bir kapal› heceden birkapal› bir aç›k hece de¤erine yükseltilmesi gibi.

ÖrnekYâr hâl-i dilümi zâr bilüpdür bilüremDil-i zârumda ne kim var bilüpdür bilürem

Fuzulî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Sevgili, gönlümün hâlini inlemekte, cefa çekmekte olarak biliyormufl, bilirim.

‹nleyen gönlümde ne oldu¤unu biliyormufl, bilirim.”‹kinci m›sradaki Türkçe “var”da yap›lan med, ilk m›sradaki iki medle birlikte

beyitte farkl› bir ahengin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Dolay›s›yla bu türmedleri sadece vezin gere¤i yap›lm›fl medler olarak de¤erlendirmemek, onlar› bi-rer âhenk ögesi olarak da ele almak gerekir. Türkçe bir heceyi fliirde medli olarakkullanman›n ahenge yapt›¤› katk›y› göstermek için en güzel örneklerden biri Her-sekli Ârif Hikmet (öl. 1903)’in,

“Hakka karfl› dural›m er kifli niyyetine”

m›sra›ndaki “êr” kelimesinde yap›lan meddir.Arapça ve Farsça sözlerin bir uzun ünlü ve “sakin nûn” ile biten -ûn, -în, -ân

gibi son hecelerindeki ünlüler aruzda k›sa ünlü; bu heceler de tek kapal› hece de-¤erinde kabul edilmifltir.

ÖrnekAflk derdiyle hoflem el çek ilâcumdan tabîbK›lma derman kim helâküm zehri dermânundadur

Fuzulî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Doktor, ben aflk derdiyle mutluyum, beni tedavi etmeye kalk›flma. Beni iyilefl-

tirme, çünkü benim helâkime yol açacak zehir bu aflk hastal›¤›n›n tedavisindedir.”Fuzulî’nin bu beytinde “dermân” kelimesinin ikinci hecesindeki â “sakin


nun”dan önce geldi¤i için hece, bir kapal› bir aç›k de¤il, tek kapal› hece de¤erin-de kabul edilmifltir. Söz konusu hecelerdeki “sakin nun”lar sesliyle bafllayan bir sö-ze vasledildiklerinde â, û ve î sesleri uzun ünlü de¤erlerini korurlar. Ancak flairle-rin zaman zaman bu kurala uymad›klar› ve -ûn, -în, -ân ile biten heceleri bir aç›kbir kapal› hece de¤erinde; yani, medli olarak kulland›klar› da görülmektedir.

Örnekfiâd olur dil tenüme çünki o peykân batarSebz olur hâk kaçan katre-i bârân batar

Hayalî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“O okun ucu bat›nca gönlüm mutlu olur. Nitekim ne zaman ya¤mur ya¤sa top-

rak yeflillenir.”Hayalî, beyitteki “peykân” ve “bârân” sözcüklerini ikinci heceleri “sakin nûn”la

bitmifl oldu¤u hâlde medli kullanm›flt›r.‹male, vasl ve medlerin her zaman “aruz kusurlar›”olarak de¤erlendirilmesi do¤ru

de¤ildir. Vasl do¤rudan Türkçenin özelli¤inden do¤an bir ses olay›d›r ve ço¤u zamanfliirin ahengi üzerinde olumlu etki yapar. Medler de fliirin ahengini olumlu etkileyenögelerden biri olarak kabul edilmifltir. Ancak imalenin Türkçenin ses yap›s›na ayk›r› ol-du¤u; bu nedenle de fliirin ahengi üzerinde olumsuz bir etki b›rakt›¤› düflüncesi kay-naklarda s›kça vurgulanmaktad›r. Bu yayg›n düflünce büyük ölçüde do¤ru olsa da ba-z› kullan›mlarda imalelerin fliirin ahengini olumlu yönde etkiledikleri de görülmekte-dir. Bu olumlu etkilerden biri imalelerin m›sralarda karfl›l›kl› olarak yap›lm›fl olmas›d›r.

ÖrneklerCevr ü cefâs› cânuma lutf u vefâ yeterDerd ü belâs› gönlüme zevk u safâ yeter

Ahmed Pafla

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Sevgilinin eziyeti bana lütuf ve vefa olarak yeter. Onun derdi ve belas› gönlü-

me zevk ve safa olarak yeter.”

Hüsn _ ile sana öykinemez çün gül-i ra’nâHüzn _ ile bana benzeyemez bülbül-i fleydâ

Bakî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“‹ki renkli, güzel ve parlak gül nas›l güzellikte sana öykünemezse, ç›lg›n bir

âfl›k olan bülbül de hüzün konusunda bana benzeyemez.”4. Zihâf: Ölçü gere¤i Arapça ve Farsça hecelerdeki uzun ünlüleri k›sa ünlü;

medli heceleri de bir kapal› hece de¤erine düflürmektir. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi zihaf›n bir türü Arapça ve Farsça kelimelerde-

ki uzun ünlülerin k›sa ünlü de¤erine düflürülmesidir. Bu zihaf›n en çok karfl›lafl›-lan türüdür. Bu tür zihâflar metnin edebî de¤erini düflürür.

ÖrneklerK›l tefâhur kim senün hem var men tek âfl›kunLeyli’nün Mecnûn’› fiîrîn’ün eger Ferhâd’› var

Fuzulî


Sâkin kendisinden sonraünlü bulunmayan sessizlerinitelemekte kullan›lan birterimdir.

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Leylâ’n›n Mecnun’u, fiirin’in Ferhad’› varsa, sen de benim gibi bir âfl›¤›n oldu-

¤u için övün.”Aç›klama: “Leylâ ile Mecnun” ve “Ferhâd ile fiirin” Do¤u edebiyatlar›nda iki

aflk hikâyesinin kahramanlar›d›r.Beytin ikinci m›sra›ndaki “Leylî” Arapça bir sözcüktür ve aruza göre de¤eri iki

kapal› hece (- -)dir. Kelimenin beytin vezniyle uyumlu hâle gelebilmesi için ikincihecenin aç›k olmas› gerekir. Bu nedenle Leylî’nin ikinci hecesindeki “î” sesi vezingere¤i k›salt›larak “i”de¤erine düflürülmüfl; bu ifllem sonucunda kelimenin aruzagöre ses de¤eri bir kapal› bir aç›k hece (- .) olmufltur.

Afla¤›daki beyitte de “sâkî” ve “Nâ’ilî” sözcüklerinin sonundaki “î” ünlüsününzihafla k›sa ünlü de¤erine düflürüldü¤ü görülmektedir:

Bir câm sun ey sâki-i meclis bize yoksa Hûn-› ciger-i Nâ’ili-i zâra ne minnet

Nâ’ilî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi “Ey meclisin içki sunan güzeli, bize bir kadeh sun. ‹nleyen, eziyet çeken Nai-

lî’nin ci¤er kan›na ne minnet!”“Bakî”, “Emrî”, “Fuzulî” gibi sonu uzun ünlü ile biten mahlaslar›n, ayr›ca sonun-

da nisbet “î”si bulunan sözcüklerdeki “î”lerin fliirde ço¤u zaman aç›k hece de¤erin-de kullan›lm›fl olmas› flairlerin bunu bir kusur olarak kabul etmediklerini gösterir:

ÖrnekBâkiye âb-› vaslun irmez iseÂtefl-i hecr ile yanar kül olur

Bakî

Zihâf›n bir baflka türü de vezin gere¤i bir kapal› bir aç›k hece de¤erindeki med-li heceleri tek kapal› hece de¤erinde kullanmakt›r.

ÖrnekDidi gördüm ol habîbin anesiBir aceb nur kim günefl pervânesi

Süleyman Çelebi

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“O sevgili peygamberin annesi, ‘güneflin pervanesi oldu¤u bir nur gördüm’,

dedi.”Beyitteki Arapça “nûr” kelimesi aruza göre bir kapal› bir aç›k (- .) hece de¤e-

rinde medli bir hecedir. Beyitte vezin gere¤i zihafl›; yani, tek kapal› hece de¤erin-de kullan›lm›flt›r.

5. Tahfîf (=kasr): Vezin gere¤i fleddeli bir harfi fleddesiz okumak demektir. Buyola daha çok “hadd”, “hatt”, “hakk”, “dürr” gibi sonu çift ünsüzle biten tek hece-li kelimeler terkibe girdi¤inde vezin gere¤i baflvurulur.

ÖrnekÇemende sun’-› Hak› gerçi her varak söylerSenün belî¤dür ammâ beyânun ey bülbül

Münif Pafla


“Tahfîf”in as›l anlam›“hafifletme, yükünüazaltma, kolaylaflt›rma;“kasr”›n as›l anlam› ise“k›sa olmak, k›sakesmek”tir.

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Ba¤ ve bahçede her yaprak gerçi Hakk’›n sanat›n› söylemekte, O’na delâlet et-

mektedir. Ama ey bülbül, senin beyan›n aç›k, ifaden ve üslubun beli¤dir.”Beyitte asl› “Hakk”olan kelime vezin gere¤i fleddesiz kullan›larak tahfif edilmifl-

tir. Ayr›ca “mâh”›n, “meh”; “flâh”›n “fleh”; “gâh”›n “geh”; “hîç”in “hiç” yap›lmas› gi-bi baz› Farsça kelimelerde uzun ünlülerin k›salt›lmas›na da tahfîf denir.

“‹stanbul”un “Sitanbul”, “Eflâtun”un “Felâtun”, “‹skender”in “Sikender”e dönüfl-türülmesi de flairlerin baz› sözleri vezinle uyumlu hâle getirmek için baflvurdukla-r› yollardand›r:

ÖrnekBu flehr-i Sitanbûl ki bî-misl ü bahâdurBir sengine yek-pâre Acem mülki fedâdur

Nedîm

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi Bu benzersiz paha biçilmez ‹stanbul flehrinin bir tafl›na bütün ‹ran ülkesi fedad›r.6. Tefldîd: fieddesiz bir harfi ölçü gere¤i fleddeli olarak kullanmakt›r: “Per”in

“perr”; “ümîd”in “ümmîd”yap›lmas› gibi.

ÖrnekDâg-› siyehler ile cism-i nizâr u zerdi Bir bâl ü perri yanm›fl pervânedür sanurlar

Bakî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Kararan yaralar ile zay›flam›fl, sararm›fl âfl›¤›n bedenini, (mumun etraf›nda dö-

nen) kolu kanad› yanm›fl kelebek san›rlar.”

Türkçe kelimelerde ünlü düflmesiBaz› birleflik kelimelerde ya birinci sözcü¤ün son ya da ikincinin ilk ünlüsünün

düfltü¤ü görülür: “N’için (<ne için)”, “kahv’alt› (<kahve alt›)” gibi. Bazen de birle-flik olmayan iki kelime aras›ndaki ünlü düfler: “a¤larm’ola (a¤lar m› ola)”, “n’eyle-sin (<ne eylesin)” gibi. Bu tür kullan›mlara Divan fliirinin yan› s›ra Halk fliirinde deoldukça s›k rastlan›r. Ünlü düflmesi örneklerinin “n’ola (<ne ola)”, “v’ey (<ve ey)”,“anun’çün (<anun içün)”, “k’ol (<ki ol)”, “n’eyleyem (<ne eyleyem)” gibi yayg›nkullan›mlar› da vard›r.

ÖrneklerCefâs›n hîç bir dil çekmez andan gayri a¤yârunAnun’çün gâlibâ halk eylemifldür Tanr› a¤yâr›

Fuzulî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Ondan baflka kimse, a¤yâr›n eziyetini çekmez. Galiba Tanr› a¤yar› onun için

yaratm›flt›r.”Aç›klama: A¤yâr “baflkalar›” anlam›nda Arapça ço¤ul bir sözcüktür.

Gam mektebinde kaddini yâd eylesem n’olaEy serv çün elifdür okuma¤a ibtidâ

Emrî


Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi Gam, dert mektebinde senin boyunu ansam ne olur. Çünkü ey boyuyla serviyi

and›ran güzel, okuma ö¤renmeye (sevgilinin güzel boyunu and›ran) elif harfiylebafllan›r.”

Afla¤›da dört farkl› kelime grubu, hemen yanlar›nda da bu kelime gruplar›n›n as›l ses de-¤erleri de¤il, aruza göre olmas› gereken ses de¤erleri verilmifltir. Bu kelime gruplar›n› ol-mas› gereken ses de¤erleriyle uyumlu hâle getirerek yapt›¤›n›z ifllemlerin s›ras›yla edebi-yat terimi olarak adlar›n› yaz›n›z.

1. gülmek ister= - . - -; 2. fânî dünyâ= - . - -; 3. bafla gelmifl= - . - -; 4. âbyeter= - . - ; 5. fleker almak = - . - -

Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler1. Tef’ile: Aruz vezinlerini oluflturan sekiz ana kelime vard›r. Tef’ile veya cüz’

ad› verilen bu kelimeler flunlard›r: fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün, müstef’ilün, fâ’ilâ-tün, müfâ’aletün, mütefâ’ilün, mef’ûlâtü. Aruz vezinlerindeki aç›k ve kapal› hece-ler sistemini sembolize etmek için kullan›lm›fl olan bu kelimeler Arapça gramer ku-rallar›na göre fe-a-le ( ) üçlü kökünden türetilmifltir. Bu tef’ilelerin say›s›birtak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meydana getirdikleri 16 vezin, as›l ve-zinleri oluflturur. Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›l bahirlerden do¤-mufllard›r. Bahirler kendilerini oluflturan kelimelerin hareke veya sükûnlar›na gö-re befl grupta toplanm›fl ve her gruba dâ’ire ad› verilmifltir. Bu dairelerin bir k›sm›Türk edebiyat›nda fazla ilgi görmemifl; bir k›sm› ise hiç kullan›lmam›flt›r.

2. Taktî’: Aruzda, bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=parça)lerine ay›r-makt›r. Taktî’ fliirin veznini bulmay› ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarakokumay› sa¤lar. M›sralar taktî’ edilirken fliirin yaz›l›fl› de¤il, okunuflu esas al›n›r;birbirlerine vasledilen kelimelerin vasledildi¤i flekle dikkat edilir; yani, kelimelerinm›sra’a girmeden önceki hâlleri de¤il, m›sra içinde vezne göre ald›klar› flekil esasal›n›r. Bunun için taktî’ edilecek m›srada vasl, imâle, zihâf, medd, tahfîf ve tefl-dîd gibi vezin gere¤i yap›lm›fl ses de¤iflikliklerinin olup olmad›¤›na dikkat edilir.Kelimeler, bittikleri yerden de¤il, cüzlerin ya da tef’ilelerin ayr›ld›¤› yerden parça-lanabilir.

ÖrnekNâlemi zem/zeme-i mür/g-i seherden / soras›nDerd-mend ol/du¤um› has/te ci¤erden / soras›n

Fuzulî

Beytin Ölçüsü: fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Feryad›m› seher vakti öten kuflun (bülbülün) ötüflünden, na¤melerinden sor-

mal›s›n, ne kadar dertli oldu¤umu hasta yürekten sormal›s›n.”Bir fliiri aruza uygun, âhenkli okuyabilmek için taktî’inin bilinmesi lâz›md›r.

Cüz’ bitimlerinde abart›ya kaçmadan gerçeklefltirilen hafif duraksamalar vezneâhenk katar.

3. Sekt-i melîh: mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) veznininmef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dönüflmesine denir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Taktî’in as›l anlam› “kes-mek, parçalamak, parçalarabölmek”tir.

Sekt-i melîh “güzel kesme,güzel durma”anlam›nda birsözdür.

Sensin hâ/lâ tenüm/de cânum Gözde nû/rum ciger/de kanum

Fuzulî

Bin y›ll›k/ yol harâ/be-i gamAnun ö/tesi serâ/y-› mâtem

Gâlib

Aruz ‹fllemlerine Örnekler 1. Vas›l: Gül _ açar her/ten-i hâkî/de gerçi gül/bün-i tîrün

Velî hâk-i / ten-i zerdüm/de açdu¤› / olur ra’nâEmrî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Her (âfl›¤›n) topraktan yarat›lm›fl bedeninde gül fidan›n› and›ran kirpik oklar›n

gül gibi yaralar açar. Fakat benim sararm›fl bedenimde açt›¤› yaralar (d›fl› sar›, içik›rm›z› gülü and›r›r) daha bir güzel olur.”

Emrî’nin bu beytinde bir vas›l vard›r. Bu vasl›, vezin gere¤i yap›lm›fl bir ifllemolmaktan çok Türk dilinin ses yap›s›na ba¤lamak daha do¤ru olur.

• Vasl-› Ayn: Cihân› tutd› bu keyfiyyet _ ‘aflk-pîçân vefl Yeflerdi neflve-i nev-rûz ile der ü dîvâr

fieyh Gâlib

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Bu hâl bütün dünyay› kaplad›; kap›, duvar, her yer, bahar neflesi ile sarmafl›k

gibi yemyeflil oldu.”Beyitte koyu olarak dizilmifl; ayr›ca vasl iflareti ile de gösterilmifl olan sesler ara-

s›nda vasl-› ayn vard›r. Ünsüz bir sesle biten hece, yine ünsüz bir ses olan “ayn”labafllayan heceye, hecenin bafl›nda “ayn”yokmufl gibi kabul edilerek, vasledilmifltir.

2. ‹mâle: Eline ald› çevgân›n› zülf-i anber-efflânunMelâhat tûp›n› kapd› ser-i zülf-i perîflânun

Emrî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Güzel kokulu saç›n çevgân›n› eline ald›. Güzellik topunu da¤›n›k saç›n›n ucu

kapt›.”Beyitte koyu harflerle dizilen hecelerde imale vard›r. Bu imalelerden Farsça ter-

kip “-i”leri ile “eline”nin “i”sinde yap›lan imaleler önemli âhenk kusurlar›ndan ol-masa da “e” sesinde yap›lan imale önemli bir aruz kusurudur.

3. Zihaf: Bîfle-i gam flîriyüz deflt-i mahabbet beklerüzYa’ni âhû-çeflmler sayd›na f›rsat beklerüz

Emrî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Gam orman›n›n arslanlar›y›z. Aflk ve muhabbet çölünü gözlüyoruz. Yani cey-

lan gözlüleri avlamak için f›rsat bekiyoruz.”Beyitte, iki kapal› heceden oluflan Arapça “ya’nî” sözünün ikinci hecesindeki

uzun “î” sesi ölçü gere¤i k›sa ünlü de¤erine düflürülerek zihâf yap›lm›flt›r.4. Med: Yatt›k bülend servlerin gölgesinde flâd

Dehrin bu hâyuhûyuna mecbûl-i handeyizYahya Kemal


Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Yüksek servilerin gölgesinde mutlu bir hâlde yatt›k. Dünyan›n bu hayhuyuna

gülmeye yatk›n yarat›lm›fl›z.”Beytin ilk m›sra›nda on iki, ikinci m›sra›nda da on dört hece vard›r. ‹lk m›sra-

daki bülendin ikinci hecesinin ve servin medli, yani bir kapal› bir aç›k hece de-¤erinde okunmas›yla iki m›sradaki hece say›lar› eflit hâle gelmekte ve ölçü sa¤lan-maktad›r.

5. Tefldîd: ‹ki k›sm eylemifl küfr ile îman yeddi iklîmi Anun hükmindedür ba’z› vü ba’z› kâfiristandur

Fuzulî

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Küfür ile iman yedi iklimi iki k›sma ay›rm›fl. Bir k›sm› iman›n hükmü alt›nda-

d›r; bir k›sm› da kâfir ülkesidir.”Bu beyitteki “yedi”sözcü¤ü vezin gere¤i tefldîd edilerek “yeddi” hâline getiril-

mifl ve kelimenin iki aç›k hece olan ses de¤eri bir kapal› bir aç›k hece olmufltur. 6. Tahfîf: Bir hüsn dahi ba¤lad› hatdan “izâr-› yâr

Etrâf-› bâ¤ hûb olur olsa benefflezâr

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Ba¤›n çevresi menekflelik oldu¤unda nas›l güzel olursa, yarin yana¤› da hat

(=ergenlik tüyleri) gelince daha da güzel oldu”. Beyitte vezin gere¤i asl› fleddeli olan hatt sözcü¤ünün son “t”si düflürülerek

tahfîf yap›lm›flt›r.

“‹mâle” ve “zihâf” terimlerini tan›mlayarak bu iki aruz ifllemi aras›ndaki fark› belirtiniz.

Vezin Bulma UsulüAruz fliirde aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin önceden be-lirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü oldu-¤una göre bir fliirin veznini bulmak için,

1. Önce fliirin m›sralar›ndaki hecelerin aruza göre ses de¤erleri belirlenmeli; ya-ni, hangi hecenin kapal› (=uzun), hangi hecenin aç›k (=k›sa) hece oldu¤u tespitedilmelidir. Bu ifllem yap›l›rken kapal› hecelerin k›sa bir çizgi (-), aç›k hecelerinnokta (.) ve vas›l yap›lan hecelerin de alttan düz bir çizgi ile ( _ ) gösterildi¤i unu-tulmamal›d›r:

ÖrnekBir çok gidenin her biri memnûn ki yerinden

- - . . - - . . - - - . - -Bir çok seneler geçti dönen yok seferinden

- - . . - - . . - - . . - -Yahya Kemal

2. Vezin en az iki m›srada, yani beyitte aranmal›, sonra iflaretlenen beytin alt veüst m›sralar›ndaki aç›k ve kapal› hecelerin ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flolup olmad›¤›na dikkat edilmelidir. Bu arada içinde medli hece bulunmayan be-yitlerde her iki m›sradaki hece say›s›n›n birbirine eflit olmas› gerekti¤i unutulma-mal›d›r. Örnek olarak yukar›daki beytin m›sralar›ndaki hece say›s› birbirine eflittir;


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

dolay›s›yla bu m›sralarda medli hece bulunma ihtimali de yoktur. M›sralar›ndakihece say›s› birbirine eflit olmayan beyitlerde ise medli hece bulunma ihtimali yük-sektir.

3. E¤er beytin m›sralar›ndaki heceler birbirine eflit say›daysa ve her iki m›sra-daki aç›k ve kapal› heceler ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flsa, elde edilen buheceler afla¤›da alfabetik s›rayla verilmifl olan vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› velisteden bu hece sistemiyle uygun vezin bulunmal› ve beytin tef’ileleri belirlenme-lidir.

4. E¤er beytin iki m›sra›ndaki aç›k ve kapal› hecelerin s›ralan›fl› ve hece say›-s›nda uyumsuzluk görülürse,

a) Öncelikle bu uyumsuzlu¤un m›sra›n hangi hece ya da hecelerinde oldu¤ubelirlenmeli, bunu yapmak için de birinci ve ikinci m›sradaki heceler tek tek kar-fl›laflt›r›larak kontrol edilmelidir:

ÖrnekArt›k demir almak günü gelmiflse zamândan

- - . - - - . . - - . . - -Mechûle giden bir gemi kalkar bu limandan

- - . . - - . . - - . . - - Yahya Kemal

Yahya Kemal’in “Sessiz Gemi” adl› fliirinden al›nan bu beytin iki m›sra› aras›n-da bir uyumsuzluk vard›r. Bu uyumsuzluk birinci m›sradaki hecelerin “kapal›, ka-pal›, aç›k, kapal› . . .” düzeninde; ikinci m›sradaki hecelerin de “kapal›, kapal›,aç›k, aç›k . . .” düzeninde s›ralanmas›ndan; yani, m›sralar›n dördüncü hecelerindenbirinin kapal›, di¤erinin aç›k hece olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.

b) M›sralar aras›ndaki uyumsuz heceler belirlendikten sonra da birinci m›sra›ikinci m›sra ile ya da ikinci m›sra› birinci m›sra ile uyumlu hâle getirmenin yollar›aranmal›d›r. Burada yard›mc› olacak anahtarlar “imâle”, “zihâf”, “vasl” ve “med”dir.

Yukar›daki beytin m›sralar› aras›ndaki uyumsuzlu¤u gidermek için “mir” hece-sinin son sesi olan “r”yi sesliyle bafllayan “almak” sözünün ilk hecesine vasletmekve “demir almak”› “demir _ almak (=demi ralmak)” hâline getirmek gerekmekte-dir. M›sralar›n geri kalan k›s›mlar›nda ise uyumsuzluk yoktur.

c) Beytin m›sralar›ndaki hece say›s› ve nitelikleri birbirine eflit hâle getirildiktensonra daha önce kullanm›fl oldu¤umuz vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve beytinvezni ile tef’ileleri belirlenmelidir.

Baz› önemli uyar›lar1. M›sra bafl›ndaki fe’ilâtün cüz’ü (= . . - -), fâ’ilâtün (= - . - -); m›sra sonundaki

fe’ilün (= . . -) cüz’ü de fa’lün (= - -)’e dönüflebilir.2. M›sralar›n son heceleri her zaman kapal› hece kabul edilir. 3. Arapça kelimelerdeki ay›n ve hemze ünsüz seslerdir. Bu sesler bugün yaz›da

gösterilmemekte; çevriyaz›da bu iki ünsüz sesi göstermek için ya özel iflaretler ya dakesme iflareti kullan›lmaktad›r. Bu nedenle ay›n ve hemze seslerinin yer ald›¤› keli-melerin Osmanl› dönemindeki orijinal yaz›mlar› esas al›nmal› ve bu seslerle biten he-celerin kapal› hece oldu¤u unutulmamal›d›r. Örnek: rü’yet (= - -), ma’lûm (= - - .).

Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler Bu ünitede Türk fliirinde kullan›lm›fl olan aruz vezinlerinin biri alfabetik s›raya gö-re; di¤eri de tef’ilelerinin tekrarlan›p tekrarlanmad›¤› göz önünde bulundurularak


düzenlenmifl iki listesi verilecektir. Bir sonraki ünitede de bu vezinlerin aruz bahir-lerine göre haz›rlanm›fl baflka bir listesini bulacaks›n›z.

Alfabetik S›raya Göre Aruz Vezinleri1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün - . - - / - . - - / - . - - / - . -2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün - . - - / - . - - / - . -3. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün . . - . / - . - - / . . - . / - . - -

(mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün) (. . - . - /. - - / . . - . - /. - -)4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün . . - - / . . - - / . . - - / . . -5. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün . . - - / . . - - / . . -6. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün . . - - / . - . - / . . -7. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl . - - / . - - / . - - / . -8. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün . - . - / . . - - / . - . - / . . -9. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün . - - - / . - - - / . - - 10.mefâ’îlün mefâ’îlün mefâîülün mefâ’îlün . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 11.mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün - - . / - . - . / . - - . / - . - 12.mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün - - . / - . - - / - - . / - . - -

(müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün) (- - . -/. - -/- - . -/ . - -)13.mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün - - . / . - - . /. - - . / . - - 14.mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün - - . / . - . - / . - -

(mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün) - - - / - . - / . - - 15.mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün - - . / . - - - / - - . / . - - - 16.müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün - . . - / - . - / - . . - / - . -17.müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün - . . - / . - . - / - . . - / . - . -18.müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün - . . - / - . . - / - . - 19.müstef’ilâtün müstef’ilâtün - - . - - / - - . - - 20.müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün - - . - / - - . - / - - . - / - - . -

3 ve 12. s›radaki vezin kal›plar› farkl› flekilde de taktî’ edilebilirler. Bu vezinlerin hemenalt›nda ayraç içerisinde gösterilen vezinler bu kal›plar›n farkl› taktî’leridir. Ayr›ca 14. s›-radaki vezinde bazen ilk tef’ilenin son aç›k hecesiyle ikinci tef’ilenin ilk aç›k hecesi birle-flerek tek kapal› hece hâline gelir ve vezin mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün flekline dönüflebilir. Bu-na aruzda sekt-i melîh denir.

Türk fliirinde en çok kullan›lm›fl olan kal›plar flunlard›r:1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün2. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün4. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün5. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün6. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün7. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün

Cüzlerine Göre Aruz VezinleriAfla¤›daki vezinler Türk edebiyat›nda en çok kullan›lm›fl olan aruz vezinleridir. Buvezinler, Türk edebiyat›nda hangi kal›plar›n kullan›ld›¤› hakk›nda genel bir çerçe-ve çizmek ve bu ölçünün nas›l iflledi¤ini göstermek için yeterlidir. Divan fliirindedaha az kullan›lan vezinler ise, örnekleriyle birlikte bir sonraki ünitede ait olduk-lar› bahirlere göre düzenlenmifl olarak verilecektir. Burada bir sonraki ünitede ve-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



rilecek listeyle karfl›laflt›rma yap›labilmesi için her veznin hangi bahirden oldu¤uda ayraç içinde gösterilmifltir. Ö¤renmeyi kolaylaflt›rmak amac›yla bu bölümde ve-rilen örneklerin ço¤u Türkçenin aruzla uyum sa¤lam›fl oldu¤u ve aruz kusurlar›n›nen az düzeye indi¤i son dönem flairlerinden al›nm›flt›r.

A. Bütün cüzleri tekrarlanan kal›plar

1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün (Hezec)

Ne irfând›r / veren ahlâ/ ka yükseklik / ne vicdând›r Fazîlet his/si insânlar/da Allah kor/kusundand›r

M. Âkif2. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün (Recez)

Sâd›k m› ol/maz kendine / bir flâir-i / mâhir demekVicdânî-i / hofl-meflrebin / âsâr› cem/iyyetlidirMecmû’a-i / efl’âr›n› / bir kerre ted/ kîk eyleyin‹smi perî/flând›r fakat / efkâr› cem/’iyyetlidir

Muallim Naci3. müstef’ilâtün müstef’ilâtün (Recez)

Her yer karanl›k / pür-nûr o mevkiMa¤rib mi yoksa / makber mi yâ Rab

Abdülhak Hamid

• Bu veznin mütekarib bahrine göre taktî’i fa’lün fe’ûlün fa’lün fe’ûlün’dür.B. Sonuncusu d›fl›ndaki cüzlerin tekrarland›¤› kal›plar

1. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün (Hezec)

Bu mülkün far/k› yok bir teng/-nâdanNiçün nûr in/miyor art›k / semâdan

Yahya Kemal2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel)

Çok bilen gör/düm ben _ aslâ / görmedim hâl/den sezenBen senin Mec/nûnunum çöl/lerde gölgem/dir gezenÖyle bir mes/tim ki hofl gör / tutmuyor ak/l›m düzenÂfl›k›m bil/sen nas›l sev/dim nas›l sev/dim nas›l

Bekir S›tk› Erdo¤an3. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel)

Âh eden kim/dir bu sâ’at / kuytudaSustu bülbül/ler h›yâbân / uykudafiimdi ay bir / serv-i sîmîn/dir sudaEsme ey bâd / esme cânân / uykuda

Faruk Nafiz4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel)

Korkma! Sönmez / bu flafaklar/da yüzen al / sancakSönmeden yur/dumun _ üstün/de tüten en / son _ ocak O benim mil/letimin y›l / d›z›d›r par / layacakO benimdir / o benim mil/letimindir / ancak

M. Âkif


5. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel)

Bu emel gur/betinin yok/tur ucu Dâimâ yol/lar _ uzar kal/b _ üzülürÖmrü olduk/ça yürür her / yolcuVarmadan men/zile bir yer/de ölür

Yahya Kemal

6. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Serî)

Ninni de¤il / dinledi¤in / velveleKükreyerek / akmada müs/takbeleBir ebedî / sel ki zamân/d›r ad›Haydi kat›l / sen de o cofl/kun sele

Mehmed Âkif

7. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl (Mütekârib)

Safâya / sak›n has/r-› nefs ey/lemeKi hep zev/k _ için gel/medik â/leme

Abdülhak Hamid

C. Cüzleri ikifler ikifler tekrarlanan kal›plar

1. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün (Hezec)

Ahbâb› / tutar sand›m / birkaç ge/cecik mâtemBakt›m ki / giden gitmifl / dünyâda/kiler hurremDevrân yi/ne ol devrân /âlem yi/ne ol âlem

Recaizade M. Ekrem

2. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün (Recez)

Bafluma ol / hümâ benim / salmad› sâ/ye n’eyleyimBilmedi kad/r-i zülfini /verdi hevâ/ye n’eyleyim

fieyh Gâlib

3. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Münserih)

Yâr yolun / da bu kim / hasret _ ile / cân verirHak yoluna / ol kifli / zevk _ ile kur / bân verir

Zatî

4. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün

Her kûfle/sinde dehrin / nâm-› be/ka-nisâr›nfiâyeste/dir denilse / âlem se/nin mezâr›n

Abdülhak Hamid


• Bu veznin muzâri bahrine göre taktî’i müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilünfe’ûlündür.

5. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün (Kâmil) Yine zevra/k-› derûnum / k›r›l›p ke/nâre düfltüDayan›r m› / flîfledir bu / reh-i seng/sâre düfltü

fieyh Gâlib• Bu veznin remel bahrine göre taktî’i mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün

fe’ûlündür.D. Cüzleri farkl› kal›plar1. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün (Hezec)

Gülmezse / yüzün bahçe/lerin kalbi / kan a¤larGüllerle / dolar görse / gülerken se / ni da¤lar

Faruk Nafiz

2. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün (Hezec) Kandilli / yüzerken _ uy/kulardaMehtâb› / sürükledik / sularda Mevsim so/nu öyle bir / zamân ki Gâib bir / mûsikiy/di sanki* Gitmifl kay/bolmufluz / uzakta*Rûyâ so/na ermeden / flafakta

Yahya Kemal* ‹flaretli m›sralarda sekt-i melîh vard›r.

3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün (Muzârî)

Gönlüm di/lim kan›m ve / mizâc›mla / sizdenimDünyâ ve / âhirette / vatandaflla/r›m benim

Yahya Kemal

4. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Müctes)

Çok _ insan _ an/layamaz es/ki mûsikî/mizdenVe ondan _ an/lamayan bir / fley _ anlamaz / bizden

Yahya Kemal

5. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Hafîf)

Ta Budin’den / Irak’a M›s/r’a kadarFethedilmifl / uzak diyâr/lardanVatan _ üstün/de hür esen /rüzgârSes götürmüfl / bütün bahâr/lardan

Yahya Kemal

E. Rübâ’î vezinleriRüba’î hakk›nda 4. ünitede bilgi verilmiflti. Burada Türk fliirinde çok kullan›lm›flolan rüba’î vezinleri verilmekle yetinilecektir.

1. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fa’ûl2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûl3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’


Örnek Dünyâda ne ikbâl ne servet dileriz Hattâ ne de ukbâda sa’âdet dileriz Aflk›n gül açan bülbül öten vaktindeYârânla tarab yâr ile vuslat dileriz

Yahya Kemal

• Rübainin 1, 2 ve 4. m›sralar›n›n vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûl; 3. m›s-ra›n›n vezni de mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ d›r.

Rübâ’înin her m›sra›nda rüba’î vezinlerinden olmak flart›yla farkl› bir veznin kullan›lm›flolabilece¤ini unutmay›n›z.

Baz› önemli uyar›lar1. Birinci ve üçüncü gruptaki vezinlerle yaz›lm›fl baz› fliirlerde ikinci tef’ilenin

bitti¤i yerde bir iç kafiye bulunur ve bu fliirler iç kafiyelerin bulundu¤u yer-den ikiye ayr›labilirler. Burada musammat gazel ve kasidelerin, bu iki grup-taki vezinlerle yaz›lm›fl olduklar› burada hat›rlanmal›d›r.

2. Türk flairleri daha çok kapal› hecelerin yo¤un oldu¤u vezinleri tercih etmifl-lerdir. Aruzda kapal› hecelerin çoklu¤u ritmin yavafllamas›n›, aç›k hecelerinçoklu¤u ise h›zlanmas›n› sa¤lar.

3. Aruzda m›sra sonlar›ndaki hecelerin her zaman kapal› hece olarak kabuledildi¤i ve m›sra bafllar›ndaki fe’ilâtün cüzlerinin fâ’ilâtün, m›sra sonlar›n-daki fe’ilün cüzlerinin de fa’lün flekline dönüflebilece¤i unutulmamal›d›r.

4. Zaman zaman fliirde tema ile vezin iliflkisi üzerinde durulmuflsa da böyle biriliflkinin varl›¤› kesin olarak kan›tlanamam›flt›r. Ayn› vezinle yaz›lm›fl fliirler-de birbirinden çok farkl› temalar›n ifllendi¤i görülmektedir.

ÖrneklerAfla¤›daki örnekler yukar›daki grupland›rmalara göre s›ralanm›flt›r. Gruplar

içindeki vezinlerin s›ras›nda da ayn› yol izlenmifltir. A) Bütün cüzlerin tekrarland›¤› vezinler

Dedem koynunda yatt›kça benimsin ey güzel toprak,Neler yapm›fl bu millet, en yak›n târîhe bir sor, bak

Süleyman Nazîf

Bîgâne gibi kaçma gel kardaflcu¤umsun sen benümKo her ne dirse disün el kardaflcu¤umsun sen benüm

Hayretî

Allâhu ekber Allâhu ekberBir samt-i ulvî gûyâ tabî’atHâmûfl hâmûfl eyler ibâdet

Tevfik Fikret

B) Sonuncusu d›fl›ndaki cüzlerin tekrarland›¤› vezinler

Bir zamânlar biz de millet hem nas›l milletmiflizGelmifliz dünyâya milliyyet nedir ö¤retmifliz


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kapkaranl›kken bütün âfâk› insâniyyetinYarm›fl›z edvâr-› fetretten kalan yeldâlar›

Mehmed Âkif

Sakladukça kendisin ol meh-likaHer tarafdan old› bin s›r rû-nümâ

Esrâr Dede

Allah ad›n zikridelüm evvelâVâcib oldur cümle iflde her kula

Süleyman Çelebi

Hangi sözlerle ninem gönlünü açm›flsa banaBen o sözlerle gönül vermedeyim sevgilimeSözlerim ninni kadar duygulu olmak yarafl›rBa¤l›d›r çünkü dilim gönlüme gönlüm dilime

Faruk N. Çaml›bel

‹nsan âlemde hayâl etti¤i müddetçe yaflar Yahya Kemal

Sana dün bir tepeden bakt›m azîz ‹stanbulGörmedim gezmedi¤im sevmedi¤im hiç bir yer

Yahya Kemal

Ey bu topraklar için topra¤a düflmüfl askerGökten ecdâd inerek öpse o pâk aln› de¤er

Mehmed Âkif

Yumuflak bafll› isem kim dedi uysal koyunumKesilir belki fakat çekme¤e gelmez boyunum

Mehmed Âkif

San›r›m ismini kufllar hecelerSeni söyler bana da¤lar derelerSu ça¤›ldar kuzular k›rda melerSeni söyler bana da¤lar dereler

Yahya Kemal

Balkan’›n üstünde s›zan her p›narBir yarad›r durmaz içinden kanarHangi tafl›n kalbini deflsen mezârGör ne mübârek yer u¤urlar ola

Mehmed Âkif

Küçük muttarid muhteriz darbeler Kafeslerde camlarda pür-ihtizâz

Tevfik Fikret


Da¤›lm›fl hazân-dîde tüller gibiUçuflmakta sessizce huffâflelerGiderler gelirler san örmektelerNücûm-› kederle zalâm-› flebi

Ahmed Haflim

C) Cüzleri ikifler ikifler tekrarlanan vezinler

Âfl›kda keder neyler gam halk-› cihânundurKoyma kadehi elden söz pîr-i mugânundur

fieyh Gâlib

Aflk ile kendiden gider âfl›ka bir nidâ gelürYaz›s› yok kitâb okur âlim olur ç›ka gelür

Yahya Bey

Yâr bizüm ile yine gör ki ne âl eylediTâ ki yaflum kan ola yana¤um› al eyledi

Kad› Burhaneddin

Rüsvâlar›ndan ol meh saymaz meni FuzûlîDîvâne olmayam m› dünyâda yok m› ârum

Fuzulî

O zamân ki bezm-i cânda böliflildi kâle-i kâmBize hisse-i mahabbet dil-i pâre pâre düfldi

fieyh Gâlib

D. Cüzleri farkl› vezinler

Bin atl› ak›nlarda çocuklar gibi flendikBin atl› o gün dev gibi bir orduyu yendik

Yahya Kemal

Sâhipsiz olan memleketin batmas› hakt›rSen sâhip olursan bu vatan batmayacakt›r

Mehmed Âkif

Târîhi tekerrür diye ta’rîf ediyorlarHîç ibret al›nsayd› tekerrür mü ederdi

Mehmed Âkif

Zulmün topu var güllesi var kal’as› varsaHakk›n da bükülmez kolu dönmez yüzü vard›r Göz yumma güneflten, ne kadar nûru kararsaSönmez ebedî, her gecenin gündüzü vard›r

Tevfik Fikret‹stanbul’un öyledir bahâr› Bir aflk oluverdi âflinâl›k

Yahya Kemal


Ülfet belâl› fley fakat uzlet s›k›nt›l›Bilmem nas›l geçirmeliyim son befl on y›l›

Yahya Kemal

‹crâ-y› hakk içün geçer âdem hükûmeteHakdan ziyâde hükmini icrâya sa’y ider

Nam›k Kemal

Elbet de¤il nasîbi mezellet kad›nl›¤›nElbet sefîl olursa kad›n alçal›r befler

Tevfik Fikret

Zevki kederde mihneti râhatda görmiflüzÂyînedür biribirine subh u flâmumuz

fieyh Gâlib

Kenâr-› Dicle’de bir kurt afl›rsa bir koyunuGelir de adl-i ‹lâhî sorar Ömer’den onu

Mehmed Âkif

A¤›r a¤›r ç›kacaks›n bu merdivenlerden,Eteklerinde günefl rengi bir y›¤›n yaprak,Ve bir zamân bakacaks›n semâya a¤layarak. . .

Ahmet Haflim

Dönülmez akflam›n ufkunday›z. Vakit çok geç;Bu son fas›ld›r ey ömrüm, nas›l geçersen geç

Yahya Kemal

Virmeyeler iki cihâna seni Olur ise bir yana iki cihan

Yahya

Nice sevdâl›larla sevgililerAflk› yollarda böyle bekledilerNice sevdâl›lar da var ki dilerAkflam olsun bu kuytu yollarda

Yahya Kemal

Ey flâh-› cihân bu çarh u eyvân kimünÎcâd kimün bu lutf u ihsân kimünAdl eyler isen dahi ben olmam me’yûs‹syân benümse afv u gufrân kimün

fieyh Gâlib


Zülfün ki târ-› eflk-i firâvâna sarmaflurSünbüldür ol ki riflte-i bârâna sarmaflur

Bâkî

beytinin veznini bularak, beyti vezinle uyumlu hâle getirmek için yapt›¤›n›z aruzifllemlerini belirtiniz.

Aruz hakk›nda daha genifl bilgi için M. A. Yekta Saraç’›n Klâsik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar› 2010) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aç›klayabilmek.

Aruz vezni, aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olaraknitelenen hecelerin aruz kuramc›lar› taraf›ndanönceden belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrar-lanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsüdür. Do-lay›s›yla fliirdeki ifllevi de ahengi sa¤lamakt›r.

Aruz vezniyle ilgili terimleri tan›mlayabilmek.

Aruz vezniyle ilgili terimleri üç grupta toplamakmümkündür. Bunlarda ilk gruptakiler “aruza gö-re hece türleri”ile ilgili olanlard›r. Aruza göre üççeflit hece vard›r: 1. Aç›k ya da k›sa hece, 2.uzun ya da kapal› hece, 3. medli hece ya dabir buçuk hece. 1. Aç›k ya da k›sa hece sonuk›sa ünlü ile biten hecelerle tek k›sa ünlüden iba-ret heceler; 2. Kapal› ya da uzun hece sonu ün-süz ya da uzun ünlü ile biten hecelerdir. 3. Med-

li ya da bir buçuk hece ise bir uzun ünlü ve birünsüzden oluflan; bir ünsüz, bir uzun ünlü ve birünsüzden; bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden; bir ün-süz, bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflan hece-lerdir. ‹kinci gruptakiler “aruz ifllemleri” ile il-

gili olan vasl, imâle, med, zihâf, tahfîf ve tefl-

dîd terimleridir. Vasl sonu ünsüzle biten bir sö-zü, aç›k hece elde etmek ya da bir kapal› bir aç›khece de¤erinden tek kapal› hece de¤erine dü-flürmek için ünlüyle bafllayan bir sonraki sözeba¤lamak; imâle (=imâle-i maksûre) ölçü gere¤ik›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaretbir aç›k ya da k›sa heceyi, uzun ünlü; yani, ya-pay olarak uzun ya da kapal› hece de¤erine yük-seltmek; medd (=imâle-i memdûde), birleflik he-celerin as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okun-mas›; tahfîf (=kasr) vezin gere¤i fleddeli bir har-fi fleddesiz okumak; tefldîd de fleddesiz bir harfiölçü gere¤i fleddeli olarak kullanmakt›r. Üçüncügruptaki terimler tef’ile, taktî’, bahr ve sekt-i

melîhtir. Tef’ile aruz vezinlerini oluflturan sekizana sözcü¤e denir: Bunlar fe’ûlün, fâ’ilün, me-

fâ’îlün, müstef’ilün, fâ’ilâtün, müfâ’aletün, mü-

tefâ’ilün, mef’ûlâtüdür. Bu tef’ilelerin say›s› birtak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meyda-na getirdikleri 16 vezin, as›l vezinleri oluflturur.Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›lbahirlerden do¤mufllard›r. Taktî’ aruzda, bir m›s-ra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=tef’ile)lerine

ay›rmakt›r. Taktî’ fliirin yaz›ld›¤› vezni bulmay›ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarak oku-may› sa¤lar. Sekt-i melîh ise, mef’ûlü mefâ’ilün

fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin mef’ûlün

fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dö-nüflmesine denir.

Aruzla yaz›lm›fl fliirlerin vezinlerini bulabilmek.

Aruzla yaz›lm›fl bir fliirin veznini bulabilmek içinönce m›sralar›n ses de¤erlerini tespit etmek; ya-ni, hangi hecenin kapal› (=uzun), hangi heceninaç›k (=k›sa), hangi hecenin medli hece oldu¤u-nu belirlemek gerekir. Bu ifllem yap›l›rken kapa-l› hecelerin k›sa bir çizgi (-), aç›k hecelerin nok-ta (.) ve vas›l yap›lan hecelerin de alttan düz birçizgi ile ( _ ) gösterildi¤i unutulmamal›d›r. Vezinen az iki m›srada aranmal›; sonra ses de¤erleribelirlenen beytin birinci ve ikinci m›sralar›ndakihecelerin ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flolup olmad›¤›na dikkat edilmelidir. Bu arada için-de medli hece bulunmayan beyitlerde her ikim›sradaki hece say›s›n›n birbirine eflit olmas› ge-rekti¤i unutulmamal›d›r. E¤er m›sralardaki hece-lerin say›s› birbirine eflitse, aç›k ve kapal› hecelerde ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flsa eldeedilen bu heceler alfabetik olarak düzenlenmiflolan vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve bu liste-den beytin vezni bulunmal›d›r. E¤er beytin ikim›sra› aras›nda aç›k ve kapal› hecelerin s›ralan›-fl› ve hece say›s›nda bir uyumsuzluk görülürse;önce bu uyumsuzlu¤un hangi hece ya da hece-lerde oldu¤u belirlenmeli, bunun için de birincive ikinci m›sradaki heceler tek tek karfl›laflt›r›la-rak kontrol edilmelidir. M›sralar aras›ndaki uyum-suz heceler belirlendikten sonra da birinci m›sra›ikinci m›sra ile ya da ikinci m›sra› birinci m›sraile uyumlu hâle getirmenin yollar› aranmal›d›r.Burada yard›mc› olacak anahtarlar “imâle”, “zi-hâf”, “vasl” ve “med”dir. Beytin m›sralar›ndakihece say›s› ve nitelikleri birbirine eflit hâle getiril-dikten sonra yap›lacak ifl alfabetik olarak düzen-lenmifl vezin listesinden beytin veznini bulmakve tef’ilelerini belirlemektir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç 3

NA M A Ç


1. Aruzda vezin gere¤i uzun bir ünlünün k›sa ünlü de-¤erine, medli bir hecenin de tek kapal› hece de¤erinedüflürülmesine ne ad verilir?

a. imale b. tahfîfc. taktî’d. zihâfe. med

2. “aflk”, “mektûb”, “serâb”, “sanavber”, “gül-berg”Yukar›daki befl sözcük Arapça ve Farsçadan Osmanl›Türkçesine geçmifltir. Bu sözcüklerin aruza göre ses de-¤erleri hangi seçenekte do¤ru olarak gösterilmifltir?

a. . - / - . -/ . - . / . - . - / - - .b. - . / - - . / . - . / . - - / - - .c. - . / . - - / - - . / - - . / . - -d. - . / - . - / . - . / . - - / - - . e. - . / - - . / - . - / . - - / - - .

3. Afla¤›dakilerden hangisi bir aruz terimidir?a. terbî’b. teflhîsc. tahlîld. taktî’e. ta’rîz

4. Aruzda bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’(tef’ile)lerine ay›rmaya ne ad verilir?

a. tefldîdb. tahfîfc. terbî’d. taktî’e. tesdîs

5. Bir devlet içün çerha temennâdan usandukBir vasl içün a¤yâra müdârâdan usanduk

NâbîBeytin vezni afla¤›dakilerden hangisidir?

a. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilünb. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlünc. müstef’ilün müstef’ilün fe’ûlünd. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ûlüne. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün

6. Bülbüller öter güller açar flâd gönül yokHiç böyleli¤in görmemifliz fasl-› bahâr›n

fieyhülislâm YahyaYukar›daki beytin aruz veznine uygun olarak okunabil-mesi için yap›lmas› gereken aruz ifllemleri hangi seçe-nekte s›ras›yla verilmifltir?

a. med-vasl-medb. imâle-vasl-zihafc. vasl-vasl-medd. zihâf-zihâf-vasle. vasl-vasl-zihâf

7. Yârin ki her tebessümü da¤ üstü bâ¤ olurDestinde câm-› neflve semâvî çerâ¤ olur

Yahya KemalYukar›daki beytin her m›sra’› kaç tef’ileden oluflmak-tad›r?

a. 3b. 6c. 5d. 2e. 4

8. “flevk-i tamâm”, “nâle-i âtefl-feflan”, “bâd-› sabâ”,“flevk-i flûrîde”Yukar›da verilen Farsça isim ve s›fat tamlamalar›n›naruza göre ses de¤erleri hangi seçenekte s›ras›yla vedo¤ru olarak gösterilmifltir?

a. - . . -. / - . . - - . - / - . . - / - . - - .b. - . . - / - . . - - . - / - - . - / - - - . .c. - . . - / - . . - - - - / - . - - / - . . - .d. - . . - / - - . - - - - / - . . - / - - . .e. . . - - / - . . - - . - / - - . - / - . - -

9. Gördüm ol meh dûfl›na bir flâl at›p lâhûrdanGül yanaklar üstüne yaflmak tutunmufl nûrdan

Yahya KemalYukar›daki beytin üçüncü tef’ilesinin vezni afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. fe’ilâtünb. fâ’ilâtünc. mefâ’ilünd. fa’lüne. fe’ilün

10. Rü’yâ gibi bir yazd› yaratt›n hevesinleHer ân›n› her rengini her fl’irini hazdanHâlâ duruyor bahçeler en tatl› sesinle Bir gün bir uzak hât›ra özlersen o yazdan

Yahya KemalYukar›daki dörtlü¤ün vezni hangi seçenekte do¤ru ola-rak verilmifltir?

a. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilünb. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün c. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlünd. mef’ûlü mefâ’ilün mef’ûlü mefâ’ilün e. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün



1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Zihaf” bafll›kl› bölümütekrar okuyunuz.

2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallarve Terimler” bölümünden “Aruz ifllemleri” ko-nusunu tekrar okuyunuz.

3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Ba-z› Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.

4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallarve Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.

5. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Vezin Bulma Usulü”bölümünü tekrar okuyunuz

6. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallarve Terimler” bölümünden “Aruz ifllemleri”ko-nusunu tekrar okuyunuz.

7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Ba-z› Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.

8. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Ba-z› Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.

9. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Ba-z› Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.

10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Vezin Bulma Usulü”bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 1

âvâz: - - . ; kelebek: . . -; geleceksin: . . - -, reflk; - . ;

âftâb: - . - .; berg: - . ; iklîm: - - . : kitâb: . - . ; seng: -

. ; bâ¤: - . ; bahr: - . ; bahâr: . - . ; beklemifltim: - . - -

S›ra Sizde 2

1. gülme kister; 2. fâni dünyâ; 3. bafla gelmifl; 4. ab ye-ter; 5. flekke ralmak: 1. vasl; 2. zihaf, 3. imâle, 4. zihaf,5. tefldîd ve vasl.

S›ra Sizde 3

‹mâlenin imâle-i maksûre ve imâle-i memdûde yada med ad› verilen iki türü vard›r. ‹male-i maksûre

aruzda ölçü gere¤i k›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ün-lüden ibaret bir aç›k ya da k›sa heceyi, uzun ünlü; ya-ni, yapay olarak uzun ya da kapal› hece de¤erine yük-seltmek; imâle-i memdûde ya da medd ise bileflik he-celeri as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okumakt›r.Zihâf imalede yap›lan›n tersidir. Ölçü gere¤i Arapça veFarsça hecelerdeki uzun ünlülerin k›sa ünlü de¤erine;medli hecelerin de bir kapal› hece de¤erine düflürmek-tir. Zihafla imale aras›ndaki fark, biriyle yap›lan ifllemindi¤erinin tersi olmas›d›r. S›ra Sizde 4

Beytin hecelerinin ses de¤erleri “- - . / - . - . / . - - . / - .

-”dir. Bu hecelerin uyumlu oldu¤u vezin mef’ûlü fâ’ilâ-

tü mefâ’îlü fâ’ilündür. Beyti vezinle uyumlu hâle getir-mek için yap›lacak tek ifllem ikinci m›sradaki “Sünbül-dür ol”u “Sünbüldü rol” okumak; yani, bu iki sözcükaras›nda vas›l yapmakt›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Bi-

çim-Ölçü-Kafiye. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.E

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynak

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türk fliirinde kullan›lan aruz kal›plar›n›n bahirlerini saptayabilecek, Divan fliiri kafiye sistemini tan›yacak ve tan›mlayabilecek,Kafiye kusurlar›n› belirleyebileceksiniz.


• Bahir• Hezec• Recez• Remel• Münserih• Muzâri’• Müctes• Serî’• Hafîf• Mütekarib• Kâmil• Ahreb

• Ahrem• Kafiye• Mücerred kafiye• Mürekkeb kafiye• Mürdef kafiye• Mukayyed kafiye• ‹ltizâm• Mü’esses kafiye• Revî• Ridf• Kayd• Te’sîs

• Dahîl• Redîf• Müreddef• Kâfiye-i flâygân• Cinasl› kafiye• Kâfiye-i gayr-›

ma’mûle• Zû-kâfiyeteyn• Zü’l-kavâfî• Tarsî’

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


• G‹R‹fi• ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ

(II)• D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE

Eski TürkEdebiyat›nda Ölçü(II) ve Kafiye


G‹R‹fiBir önceki ünitede Türk edebiyat›nda s›k kullan›lan vezinlerin biri alfabetik s›ras›,di¤eri de cüz(=tef’ile)lerinin tekrarlanm›fl olup olmad›¤› göz önünde bulundurula-rak düzenlenmifl iki ayr› listesi verilmiflti. Bu ünitede de söz konusu iki listede yeralan vezinlerin aruz bahirlerine göre grupland›r›lm›fl farkl› bir listesi ve bu vezin-lerle yaz›lm›fl fliirlerden örnekler verilecek daha sonra Divan fliirinde kafiye konu-suna geçilecektir.

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ (II)

Türk Edebiyat›nda Aruz Bahirleri1. Hezec bahri

Çok kullan›lanlar1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün

Ne dehrün bendesi ne flâh-› âlî-flân›yuz cânâEsîrün olal› mülk-i gamun sultân›yuz cânâ

Nev’î2. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün

Hayâlün âfl›ka eglence besdürVisâlün istemek zâ’id hevesdür

Bakî3. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün

Dünyâya gelen durmaz dünyâ ne aceb yerdürUkbâya giden gelmez ukbâ ne aceb yerdür

Ruhî4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün

Güller k›zar›r flerm ile ol gonca gülünceSünbül ham olur reflk ile kâkül bükülünce

F›tnat Han›m5. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün

Uflflâka iflün cefâdur ey dostKaddün elif-i belâdur ey dost

RevanîAç›klama: Bu vezin bazen mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün fleklini de al›r (sekt-i melîh).

Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye

Az kullan›lanlar6. mefâ’îlün mefâ’îlün

Yamand›r hecr ile hâlimBana yâr olmad›n gitdinNedür cürmüm be-hey zâlimBana yâr olmad›n gitdin

Nâ’ilîAç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir.

7. mef’ûlü mefâ’îlünHak flerleri hayr eylerZannetme ki gayr eylerÂrif an› seyr eylerAllah görelim n’eylerN’eylerse güzel eyler

Hakk›Aç›klama: Bu bahirdeki üçüncü veznin murabba fleklidir.

8. mefâ’îlü fe’ûlün mefâ’îlü fe’ûlünKan› gözleri bâdâm kan› serv-i gül-endâmKan› yâr-i dil-ârâm ki olmad› bana râm

Kad› Burhaneddin9. mef’ûlü mefâ’îlü fe’ûlün

Yârin duda¤›ndan getirilmifl Bir katre alevdir bu karanfil

Ahmed Haflim

2. Recez bahri

Çok kullan›lanlar1. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün

‹ki cihânun cân›s›n sen câna s›hhat yaraflurCûd u kerem bürhân›s›n bürhâna s›hhat yaraflur

Ahmed Pafla2. müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün

Zülfi kimi aya¤›n koymaz öpem nigârumYohdur anun yan›nda bir k›lca i’tibârum

FuzulîAç›klama: Bu veznin muzari bahrine göre taktî’i mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlüfâ’ilâtün’dür.

3. müstef’ilâtün müstef’ilâtünGencînen olsam vîrân idersinÂyînen olsam hayrân idersin

Gâlib4. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün

Hüsn-i taleble k›l gönül ruhsat-› vasl ise murâdLutf-› su’âli bilmeyen gam-zede-i cevâb olur

Mezakî


Az kullan›lanlar5. müstef’ilün müstef’ilün

Leflker yürüsün saf saf Her yana itsünler mesâfOlmak gerek sîne-flikâfOlsun k›l›çlar bî-g›lâf

MuhibbîAç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir.

6. müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilünGizli gel ey yâr buyur ey fleh-i muhtâr buyurÇünki hep agyâr uyur bu gice tekrâr buyur

Hakk›

3. Remel bahri

Çok kullan›lanlar1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün

Âfliyân-› mürg-i dil zülf-i perîflânundadurKande olsam ey perî gönlüm senün yanundadur

Fuzulî2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün

Bu cihânda kimse bâkî kalmad›Ol gidenler sonra bunda gelmedi

Mihrî Hatun3. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün

Devr iderken gice meclisde flarâb-› gül-fâmDer-i mey-hâneye mühr urd› gelüp mâh-› s›yâm

Vâs›fEhl-i aflkun dil-i hûnînin ad›n gül kod›larBâ¤-› kûyunda benüm adum› bülbül kod›lar

‹smetîNeflve-i câm-› mahabbetle gönül cûfl eylerÇekilen derd ü gam› cümle ferâmûfl eyler

F›tnatAç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir.

4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilünAmelüm yok durur Allâh’a yararÂh yok bir iflüm ol flâha yarar

MuradîAç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir.

Az kullan›lanlar5. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün

Ey nefes bîhûde geçme cân-› âtefl-meskenümdenRa’fle-rîz-i flu’le-i âh ol nesîm-i flîvenümden

Fehîm

1295. Ünite - Eski Türk Edebiyat ›nda Ölçü ( I I ) ve Kaf iye

6. fâ’ilâtün fâ’ilâtünÂfl›kam bir dil-rübâyaBir cevân-› bî-vefâyaTâkatüm yokdur cefâyaRahm idün ben mübtelâya

Fâz›lAç›klama: Ayn› bahirdeki beflinci veznin murabba fleklidir.

7. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtünSitemün gerçi yamandur onu terk eyleme bi’llâhKi tegafül sitemünden dahi elbette beterdür

Fuzulî Aç›klama: Bu veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün olabilir.

8. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtünO güzel güzel edâlar o nigâh-› mest ü hasteO yaman yaman belâlar ider ehl-i aflk› beste

Fâz›lAç›klama: Bu veznin kâmil bahrindeki taktî’i mütefâ’ilün fe’ûlün müte-fâ’ilün fe’ûlün’dür.

4. Münserih bahri

Çok kullan›lan1. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün

Gözde gezer çizginüp katre-i eflküm müdâm Katre-i eflküm kimi çerhde seyyâre yoh

Fuzulî

Az kullan›lan2. müfte’ilün fâ’ilün

Ey sanem-i cân-fezâV’ey gül-i bâg-› edâBülbül-i sahn-› vefâSa¤ olas›n dâ’imâ

fieref Han›mAç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir.

5. Muzâri bahri

Çok kullan›lanlar1. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün

Aflkun od›na ey dil yanarsa cân-› fleydâHer bir avuç külinden bir bülbül ola peydâ

fieyhülislam YahyaAç›klama: Bu veznin recez bahrine göre taktî’i müstef’ilün fe’ûlün müs-tef’ilün fe’ûlün’dür.

2. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilünGelmez o flûh meclise agyâr gelmese ‹ster ki arz-› hâle bile ruhsat olmasun

Nedîm


Az kullan›lan3. mef’ûlü fâ’ilâtün

Bir fâz›l-› yegâneAllâme-i zemâneÜstâd-› bî-behâneBuld› makam-› a’lâ

FatînAç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir.

6. Müctes Bahri

Çok kullan›lan1. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün

Hevâ-y› aflka uyup kûy-› yâre dek giderüzNesîm-i subha refîküz bahâre dek giderüz

Nâ’ilî

Az kullan›lan2. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilâtün

Gönül hevâya uyup ârzû-y› gurbete düflmiflReh-i safâ diyerek hârzâr-› hayrete düflmifl

Neflâtî

7. Serî bahri

Çok kullan›lan1. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün

Ahde vefâ eylemedün öyle miTerk-i cefâ eylemedün öyle mi

Ahmed Pafla

Az kullan›lanlar2. müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilâtün

Âfl›k olan yâr yol›na yane gerekdürYanabilicek bu yola ya ne gerekdür

Kad› Burhaneddin3. mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün

Yiyin efendiler yiyin bu hân-› ifltihâ sizinDoyunca t›ks›r›nca çatlay›ncaya kadar yiyin

Tevfik Fikret4. mefâ’ilün mefâ’ilün

Çoban kaval çalar onunHayât› flâ’irânedirGüler perîsi tarlan›nBu bir güzel terânedir

Tevfik FikretAç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir.


8. Hafîf bahri 1. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün

Bu gice hayli mihnetüm vardurÇarh elinden flikâyetüm vardur

RuhîGel berü sôfîyâ ki mest olalum Mest-i câm-› mey-i elest olalum

NesîmîAç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir.

9. Mütekarib bahri

Çok kullan›lan1. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl

Gözümden akan yafl m›dur kan m›durLebün yâd›na la’l ü mercân m›dur

Avnî

Az kullan›lan2. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün

Ferâgat güzel sevmeden tevbe meydenZihî re’y-i bât›l zihî fikr-i fâsid

Bakî

10. Kâmil bahri

Çok kullan›lan1. mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün

Tutalum ki va’d-i vuslat sebeb-i neflât olurm›flDil-i zâr› küflte eyler gam-› intizâr dirler

MezâkîAç›klama: Bu veznin remel bahrine göre taktî’i fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtüfâ’ilâtün’dür.

Az kullan›lan2. mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün

Yeter ey felek bu cefâ yitür men-i zâre serv-i revânum› Meh-i tal’atiyle münevver it dil ü dîde-i nigerânum›

Fuzulî3. mütefâ’ilün mütefâ’ilün

Yak›fl›kl›d›r seviyor cihânAn› ben de pek severim inanBenim olsa bârî flu kahramânOlamaz ne çâre niflânl›d›r

Muallim NaciAç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir.

11. Ahreb ve ahrem kal›plar›Ahreb ve ahrem kal›plar› hezec bahrinden ç›kar›lm›flt›r. Bu vezinlerdenmef’ûlü ile bafllayanlar ahreb, mef’ûlünle bafllayanlar ise ahrem kal›plar›


olarak adland›r›l›rlar. Bunlar rübâ’î vezinleridir. Rübâ’îde ayn› gruptan ol-mak flart›yla her m›sra farkl› bir vezinle yaz›lm›fl olabilir.

Çok kullan›lanlar1. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûl3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’

Hofl ol ki çekem dem-i ecel bâde-i nâbSermest yatam kabrde tâ rûz-› hisâb Gavgâ-y› k›yâmetde duram mest ü harâbNe fikr-i hisâb ola ne idrâk-i azâb

FuzulîAç›klama: Birinci m›sra›n vezni 1. s›radaki; 2, 3 ve 4. m›sralar›n vezni de 2.s›radaki vezindir.

Yok dehrde bir muvâf›k-› tab’ harîf Kim sohbeti dil-güflâ ola tab’› zarîf Feryâd ki nâ-cins musâhibler ile Bî-fâ’ide zâyi’ old› evkât-› flerîf

FuzulîAç›klama: 1, 2 ve 4. m›sralar›n vezni 1. s›radaki; 3. m›sra›n vezni de 2. s›ra-daki vezindir.

Az kullan›lanlar1.mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlün fâ’2.mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü fe’ûl3.mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlün fâ’4.mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlü fa’ûl

Örnekler Afla¤›daki beyitler vezin bulma al›flt›rmalar› yapman›z için verilmifltir. Bu örneklervezin listesindeki s›raya göre de¤il, birinci m›sralar›n›n ilk harflerine göre alfabetikolarak s›ralanm›flt›r.

Akflam yine akflam yine akflam Göllerde bu dem bir kam›fl olsam

Ahmet Haflim

Aflkum› yazmak istesem noktas› bir kitâb olur fievkum› söylesem eger zerresi âfitâb olur

Nev’îBana bir tenhâca yer olsa firâvân a¤lasamEyle kim yaflum kurusa kalmasa kan a¤lasam

EmrîBât›l isteyü hakdan ayr›ldumBoynuz umdum kulakdan ayr›ldum

fieyhî


Bir samt-i ulvî kalb-i tabî’at Bir samt-i nâlân rûh-› avâlimEtmekde zikr-i Hallâk’› dâ’im Etmekte ra’flân ra’flân ibâdet

Tevfik FikretBu flehr-i Sitanbûl ki bî-misl ü bahâdur Bir sengine yek-pâre Acem mülki fedâdur

NedîmBülbül kitâb›n alm›fl ele pendi bu ki dir Hofldur piyâle bir sanem-i gül-izâr ile

BakîCân virsem ölmege fleb-i fürkatde tan degül Ölmek bu dirlige göre uyhu gibi gelür

EmrîDîdede âb baflta hâk elde hevâ gönülde nârDerdümüzün devâs› yok bulmad› kimse çâremüz

EmrîEcel tutmufl elinde bir ulu câm Ki ol câmun içi tolu serencâm

fieyyad HamzaEger haflr olmaz isem ol k›yâmet-kad nigârumla Gezem mahflerde gögsüm dögerek seng-i mezârumla

EmrîEmriyâ öldi dime Mecnûn’aGam-› Leyliyle itdi terk-i diyâr

EmrîEtvâr-› çerhe uy Mevlevî ol Seyrân idersin devrân edersin

fieyh GâlibEy her maraz ilâc›na hükm eyleyen tabîb Bîmâr-› derd-i ›flk olanun yok m› çâresi

FuzulîEy rahmeti bol pâdiflâh cürmüm ile geldüm sana Ben iflledüm hadsüz günâh cürmüm ile geldüm sana

KuddusîFuzûlî bafl›na ol serv sâye sald› bu gün Ulüvv-i rif’at ile yitmez âfitâb sana

FuzulîGam-› hecrdür ki artar eseriyle aflk zevki Galat eylemifl Fuzûlî ki visâle tâlib olm›fl

FuzulîGamunla ülfetümüz var sürûr› n’eyleyelüm Safâ-y› hât›rumuz yok huzûr› n’eyleyelüm

Nâ’ilîGel d›raht üzre nazar eyle hazân yapra¤›na Zer-niflân itdi flecer üstine kudret eli san

EmrîGönline kat› gelüp bu bî-dâd Yumflak yumflak didi ki sayyâd

Fuzulî


Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihânda bir nefes s›hhat gibi

MuhibbîHâne-i a¤yârdan ç›kd› çün ol meh bî-nikabEyle sandum do¤d› ma¤rib menzilinden âfitâb

EmrîHelâk oldum nedür cânâ bu fürkatler cüdâl›klarN’olayd› olmayayd› tâ ezelden âflinâl›klar

EmrîHûrflîde baksa gözleri halk›n tola gelür Zîrâ görünce hât›ra ol meh-lika gelür

Bakî Hüsrev-i âleme yok minnetümüz Öyle bir flâh-› kerîmün kuluyuz

Es’ad DedeMu’îni zâlimin dünyâda erbâb-› denâ’etdir Köpekdir zevk alan sayyâd-› bî-insâfa hizmetten

Nam›k KemalO gül-endâm bir âl flala bürünsün yürüsün Uc› gönlüm gibi ard›nca sürünsün yürüsün

Enderunlu Faz›lPerîflan-hâlün oldum sormadun hâl-i perîflânum Gamundan derde düfldüm k›lmadun tedbîr-i dermânum Ne dirsen rûzgârum beyle mi geçsün güzel hanum Gözüm cânum efendim sevdügüm devletlü sultânum

FuzûlîSaçma ey göz eflkden gönlümdeki odlare su Kim bu denlü dutuflan odlare k›lmaz çâre su

FuzulîSald› gönül illerine âfetiKurd› göz ›rma¤›na ota¤›n›

fieyh GâlibSeni koyup dil ü cân gayr›ya mâyil mi olurGökde hurflîde iren zerreye kayil mi olur

EmrîSevdüm seni ben cândan cânum seven ölsün mi Ayr›l›mazam senden cânum seven ölsün mi

Ahmed-i DâîSormak ayb olmazsa sultânum su’âlümdür benüm Kang› âfl›kdur senün gönlünde gönlün kimdedür

fieyh GâlibTerâne eylese bülbül çemende güftârum Gelüp öninde zemîn-bûs iderdi âb-› zülâl

BakîSaçar bezme nûr› döker rezme nâr›O tâc-› murassa’ o tî¤-i mücevher

Bakî


Vefâ ummaz cefâdan yüz çevürmez Bâkî âfl›kdur Niyâz itmek ana cânâ yaraflur sana isti¤nâ

BakîYârsuz bu cihânda n’eylersinGüli yok gülsitânda n’eylersin

Emrî

Yine zevrak-› derûnum k›r›lup kenâre düfldiTayanur m› flîfledür bu reh-i sengsâre düfldi

fieyh Gâlibbeytinin veznini bulunuz, buldu¤unuz veznin aruzun hangi bahrine ait oldu¤unu belirle-yiniz ve veznin baflka bahre göre taktî edilip edilemeyece¤ini araflt›r›n›z.

D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE

GiriflKafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinin iki aslî âhenk unsurundan biridir. K›sa-ca en az iki m›sra sonundaki ses tekrar› olarak tan›mlanabilecek olan kafiye,redifsiz manzumelerde m›sra ya da beyit sonlar›ndaki, redifli manzumelerde derediften hemen önceki ses ya da seslerin tekrar›ndan do¤an âhenktir. Kafiyeninkullan›m s›kl›¤›n› ya da düzenini naz›m biçimleri belirler.

Klâsik dönem Türk fliirinde kullan›lan kafiye sistemi aruz vezni gibi Arap fliirin-den Fars fliirine oradan da Türk edebiyat›na geçmifltir. Bu âhenk sisteminde kafi-ye tek bir ünsüz ya da uzun ünlü(=revî)nün tekrar›ndan ya da birden fazla ses ben-zeflmesinden meydana gelmifl olmas› mümkündür. Tek bir sesin tekrar›yla meyda-na gelen kafiyelere mücerred kafiye, birden fazla sesin tekrar›yla elde edilen ka-fiyelere de mürekkeb kafiye denir. Mürekkeb kafiyenin mürdef, mukayyed vemü’esses olmak üzere üç türü vard›r. Bu adland›rmada ridf, kayd, te’sîs ve da-hîl adlar› verilen kafiye harfleri esas al›nm›flt›r.

Divan fliirinde dokuz kafiye harfi vard›r. Bu harfler içinde as›l kafiye harfi revî-dir. Geri kalan sekiz harfin dördü revîden önce, dördü de revîden sonra kullan›l-m›fl olabilir. Revîden önce gelebilecek kafiye harflerine ridf, kayd, te’sîs ve da-hîl; revîden sonra gelebilecek kafiye harflerine de baflkaca adlar verilmifltir. Ridf,revîden hemen önce gelen bir uzun ünlü (=â, û, î), kayd da revîden önceki hare-kesiz bir ünsüzdür. Te’sîs ise, revî ile aralar›nda bir harekeli ünsüz bulunan eliftir.Ridf ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye mürdef; kayd ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye mu-kayyed; te’sîs, dahîl ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye de mü’esses kafiye denir. Buradaher kafiyede ridf ve kayddan yaln›zca birinin bulunabilece¤i; dahîlin ise ba¤›ms›zbir kafiye harfi olmad›¤›, ancak mü’esses bir kafiyede te’sîs ile birlikte kullan›labi-lece¤i unutulmamal›d›r. ‹flte mürekkeb kafiye ad› alt›nda toplanan mürdef, mukay-yed ve mü’esses kafiyeler ridf, kayd, te’sîs ve dahîl ad› verilen bu dört kafiye har-finin meydana getirdikleri kafiye türleridir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydl›”,mü’esses de “te’sîsli” demektir.

Redîf ise, fliirde bulunmas› flart olmamakla birlikte Divan flairlerinin oldukça s›kkulland›klar› bir âhenk unsurudur. Redîfi “revîden sonra gelen ve aynen tekrarla-nan ses veya seslerin tamam›” olarak tan›mlamak mümkündür. Redîfli manzume-lere müreddef denir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Divan fliirinde kafiyenin birbirinden tamamen farkl› kelimelerin aslî ya da aslîde¤erindeki son ses ya da seslerinden elde edilmifl olmas› flartt›r. Bu kafiye anlay›-fl›nda ayn› ses ya da seslerin kafiye olarak kullan›lmas› önemli bir âhenk kusuruolarak kabul edilmifltir. “Mahrec(=ç›k›fl noktas›)i” yak›n ünsüzlerle, farkl› k›sa ya dauzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas› da bu kafiye sistemindeki önemli âhenkkusurlar›ndand›r. Özellikle kaside gibi uzun manzumelerde kafiye bulmay› olduk-ça güçlefltiren bu kurallar flairlerin fliirde anlam bütünlü¤ü içerisinde kullanabile-cekleri kafiyeleri bulmakta büyük güçlükler çekmelerine sebep olmufl, bu güçlük-ler de onlar›n aruzda oldu¤u gibi kafiye bulmak için birtak›m kural d›fl› yöntemle-re baflvurmalar›na, bunun sonucunda da fliirde kusurlu kafiyeler kullanmalar›nayol açm›flt›r. Edebiyat elefltirmenlerince pek hofl karfl›lanmamakla birlikte, zorun-luluk hâlinde izin de verilebilen bu yöntemlerin hepsine birden Divan fliiri kafiyeanlay›fl›nda “kafiye kusurlar› (=uyûb-› kafiye)” ad› verilmifltir. “Kafiyenin adland›-r›lm›fl kusurlar› (=uyûb-› mülakkaba-i kâfiye)” ve “kafiyenin adland›r›lmam›flkusurlar› (=uyûb-› gayr-i mülakkaba-i kâfiye)” olarak ikiye ayr›lan bu kafiye kusur-lar›n›n bir fliirde mevcut olup olmamas›, Divan fliirinde o fliirin kafiye bak›m›ndande¤erini belirleyen en önemli ölçütlerdendir.

Türk fliirinde kullan›lan di¤er kafiye türleri için Yeni Türk Edebiyat›na Girifl adl› kitab›-n›z›n 7. ve Halk Edebiyat›na Girifl adl› kitab›n›z›n 3. ünitesine baflvurabilirsiniz.

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Terimler ve Temel KurallarKafiyenin temel anlam› bafl›n arkas› ya da ensedir. Bu temel anlamdan “bir fle-yin sonu, arkas›” anlam› türemifl, kelime daha sonra terimleflerek beytin sonu an-lam›n› kazanm›flt›r. Kafiyeyi “kafv” ve “kufüv” mastar›ndan türetenler ise bu söz-cük kökünün “bir nesnenin di¤er bir nesne ard›nca gelmesi, o nesnenin sonundabulunmas›, ona tabi olmas›” temel anlam›ndan hareket etmifller ve kafiyenin de fli-irde birbirini izledi¤i için bu ad› ald›¤›n› söylemifllerdir. Bir fliir terimi olarak kafi-ye, m›sralar›n sonu ya da sonu kabul edilen yerlerde, kendisi ya da anlam›farkl› kelimelerdeki belli bir sesin (bu sesi gösteren hareke ve sükûnbak›m›ndan ayn› harfin) tekrar›ndan do¤an âhenk demektir.

Günümüz alfabesinde tek harfle gösterilen baz› yak›n sesler Arap harfli Osmanl› Türkçesialfabesinde birden fazla harfle gösterilir. Örnek olarak söz konusu alfabede üç ayr› sesinkarfl›l›¤› olan üç farkl› sesi gösteren üç ayr› harf oldu-¤u hâlde bu sesler bugün kulland›¤›m›z alfabede yaln›zca “h” ile karfl›lanmaktad›r. Divanfliiri kafiye anlay›fl›na göre bugün tek harfle karfl›lanan bu üç ayr› ses birbirine kafiye ya-p›lamaz. Bir kafiyede “ha” kullan›lm›flsa di¤erlerinde de “ha”, “h›” kullan›lm›flsa di¤erle-rinde de “h›”, “he” kullan›lm›flsa di¤erlerinde de “he” kullan›lmak zorundad›r. Bu sesle-rin kafiye yap›lmas› önemli bir kafiye kusuru olan “ikfâ”y› meydana getirir. Ayr›ca kafiye-lerde kullan›lan k›sa ünlü(=hareke)lerin de birbiriyle uyumlu olmas› gerekir.

Divan fliirinde kafiyeyi revî harfinin tekrar› meydana getirir. Dolay›s›yla kafiye,hem revî harfinin bulundu¤u kelime hem de revî anlamlar›na gelen bir terimdir.Revînin as›l anlam› “devenin yükünün ba¤land›¤› ip”tir. ‹p ile devenin yükü ba¤-land›¤› gibi beyit de revî ile ba¤lan›r, bir bütünlük kazan›r. Revî redifsiz kafiyeler-de m›sra ve beyit sonunda, redifli kafiyelerde de m›sra ortas›nda, hatta m›sra›n ilkkelimesinde olabilir. Bu durum kafiye tan›m›ndaki “...veya sonu kabul edilen yer-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lerde” ifadesinin gerekçesidir. Kafiyeden sonra tekrarlanan her bak›mdan birbiri-nin ayn› ek ve sözcüklerin bütününe redîf denir.

Redîf revîden sonra gelen anlam ve ifllev bak›m›ndan ayn› ek, sözcük ya dasözcük grubudur. Sözcük ya da sözcük grubu hâlindeki redifler fliiri belli bir dü-flünce etraf›nda toplar, ortak bir zemine oturtur ve ona bütünlük kazand›r›r. Redif-ler bazen tek kelimeden, bazen de bir kelime grubundan meydana gelmifl olabilir.Redîfin bazen m›sra›n büyük bir bölümüne yay›ld›¤› da görülür. Böyle durumlar-da redîf âhenk bak›m›ndan metne kafiyeden daha fazla katk› sa¤lar. Redif ilk ba-k›flta flair için bir kolayl›k olarak görülebilirse de asl›nda baflar›l› fliir ile baflar›s›z fli-iri belirleyen ölçütlerden biri olarak kabul edilmektedir. Redîfli manzumelere mü-reddef denir. Redif, Divan fliiri ve halk fliirindeki önemini yeni fliir anlay›fl›yla bir-likte tamamen kaybetmifltir.

Kafiye Sözcüklerinde Farkl›l›kKafiye tan›mlar›nda revînin farkl› sözcüklerin son sesi olmas› gerekti¤i özelliklevurgulan›r. Bu farkl›l›k üç flekilde olur:

1. Anlamlar› ayr› farkl› kelimeler olmas›Çözdi saç açd› bafl tû¤ u alemBükdi bel dökdi yafl tî¤ u kalem

‹bni KemalBeyitteki “alem” ve “kalem” sözde ve anlamda farkl› sözcüklerdir.Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi

“Tu¤” saç›n› çözdü, “alem (=bayrak, sancak)” bafl›n› açt›, k›l›ç belini büktü,kalem de göz yafl› döktü.”

2. Ayn› anlamda farkl› kelimeler olmas›Sözünle dâ’imâ ratbü’l-lisân›mSözünden kalmasun hâlî zebân›m

Beyitte kafiyeyi oluflturan “lisân” ve “zebân” efl anlaml› iki farkl› sözcüktür.Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Senin sözünü dilimden düflürmüyorum. Dilim seni anmaktan hiç bofl kalmas›n.”

3. Kelimelerin efl sesli olmas›Var m› bir câriyede böyle behâMümkin olmaz buna takdîr-i behâ

Beyitteki ilk “behâ” Arapça “güzellik”, di¤eri de Farsça “paha, k›ymet” an-lam›ndad›r.

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Hiçbir k›zda böyle bir güzellik var m›? Bunun de¤erini biçmek mümkün olmaz.”

Kafiye HarfleriDivan fliirinde ridf, kayd, te’sîs, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire adla-r› verilen dokuz kafiye harfi kullan›lm›flt›r. Kafiyede bu harflerden dördü as›l kafi-ye harfi olan revîden önce, dördü de sonra bulunur. Ridf, kayd, te’sîs ve dahîl,revîden önceki kafiye harfleridir. Revîden sonra gelen harflere ise s›ras›yla vasl,hurûc, mezîd ve nâ’ire denir.


1. Revî: Kafiyeyi meydana getiren as›l harftir. Divan fliirinde bir manzumeninkafiyeli (=mukaffâ) kabul edilebilmesi için revînin manzumenin naz›m flek-linin belirledi¤i s›kl›kta m›sra sonlar›nda tekrarlanm›fl olmas› gerekir: “...flöh-ret” ve “...sûret” ile “...isti¤nâ” ve “...bâlâ”da oldu¤u gibi. Bu sözcükler kafi-ye olarak kullan›ld›klar›nda “t”ler ile “â”lar revî olur. Revînin kafiyeyi oluflturan sözcüklerin aslî ya da aslî de¤erindeki son ses yada sesleri olmas› gerekir. Buna göre revî üç durumda bulunabilir:

a) Kafiyenin son aslî harfi olur: “...âzâd” ile “...sayyâd”daki “d”ler gibi.b) Kafiyenin son aslî harfi olmasa da art›k ek oldu¤u fark edilemeyecekkadar as›l sözcü¤e kaynaflm›fl olur: “...cünbifl” ve “...nümâyifl”teki “fl”ler gi-bi. “Cünbifl”in son aslî harfi “be”, “nümâyifl”inki de de “ye”dir. Bu iki söz-cü¤ün sonundakk “fl›n ”lar sözcüklerin aslî de¤il, ekleme harfleridir.c) Zorlamayla kelimenin son aslî harfi olarak kabul edilmifllerdir.

Dediler mevsim-i sermâda ç›kar m› evdenHeves-i sayd ile hîç olmayan âdem kevden

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Dediler ki hiç ahmak, al›k olmayan kimse k›fl vakti av sevdas›na düflüp ev-den ç›kar m›?”

Bu beyitte “evden”in son aslî harfi “vav”, “kevden(=bön, ahmak)”inki de“nun”dur. Bu tür kafiyeler genellikle kafiye sözcüklerinden birinin ek alma-s›yla meydana gelirler. Ancak bu yolla elde edilen kafiyeler Divan fliiri kafi-ye anlay›fl›na göre kusurlu kabul edilirler. Revi harekeli olup olmamas›aç›s›ndan ikiye ayr›l›r:

a) Harekesiz revi: “...bahâr” ve “...ezhâr”daki “re”ler gibi. b) Harekeli revi: “...kemâle” ve “...hayâle” kafiyelerindeki “lâm ”gibi.

2. Te’sîs: Revî ile aras›nda harekeli bir ünsüz (=dahîl) olan eliftir: “...zâhir” ve“...mâhir”deki elifler gibi. Kafiyede te’sîsin tekrar› flart olmamakla birlikte ka-fiyeden beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için tekrar›nda yarar gö-rülmüfltür. Türk ve ‹ran flairlerinin aksine, Arap flairlerinin te’sîsin tekrar›naönem verdikleri görülmektedir. Te’sîsli kafiyelere kafiye-i müe’ssese denir.

3. Dahîl: Te’sîs ile revî aras›ndaki harftir: “...musâdif” ve “...ârif”teki “dal” ve“re” harfleri gibi. Örnekte de oldu¤u gibi dahîl farkl› harfler olabilirse de buharflerin harekelerinin aynen tekrar› gerekir. Ancak “...kâtibe” ve “...mükâ-tebe”de oldu¤u gibi revî harekeli ise dahîlin harekesinin farkl› olmas›na izinverilmifltir. Dahîl ba¤›ms›z bir kafiye harfi de¤ildir; ancak mü’esses bir kafi-yede te’sîs ile birlikte bulunabilir.

4. Ridf: Revîden önceki “elif (=â)”, “vâv (=û)”, “ye (=î)” harfleridir. “...mu’tâd”ve “âbâd”daki “elif”ler, “...bî-çûn” ve “...memnûn”daki “vâv”lar ve “...zarîf”ve “...latîf”teki “ye”ler gibi. Kafiyede ridf “elif”se bu elife “ridf-i elifî”, “vav”sa“ridf-i vâvî”, “ye” ise “ridf-i yâyî” denir. Ridfin kafiyede aynen tekrar› gere-kir. Tekrarlanmamas› kafiye kusurlar›ndand›r. Ridfli kafiyelere kafiye-i mür-defe denir.


5. Kayd: Revîden önce gelen ve kendisinden sonra k›sa ünlü (=hareke) bulun-mayan sakin sessizdir: “...derd” ve “...merd”deki “r”ler ile “...ayb” ve“...gayb”daki “ye (=y)”ler gibi. Kafiyede kayd›n tekrarlanmamas› bir kusurolarak kabul edilmemifl; ancak elde edilmek istenen ahengin tam olarakgerçekleflebilmesi için bu sesin tekrar›nda yarar görülmüfltür. Bir kafiyedekikayd farkl› olacaksa bunlar›n mahreçleri yak›n sesler olmas› gerekir: “...bahr”ve “...flehr”deki “h”ler gibi. Kaydl› kafiyelere kafiye-i mukayyede denir.Aç›klama: “Bahr”deki “h” eski yaz›da “ha ”, “flehr”deki ise “güzel he

” dir.

Kafiye Türleri

Harflerine Göre Kafiye TürleriA) Ka-fiye-i mücerrede: Sadece revînin tekrar›ndan meydana gelen kafiye-lerdir: “...ser” ve “...seher” ile “...gül” ve “...bülbül”de oldu¤u gibi. Bu tür ka-fiyelerde revî harekesizse, bu iki örnekte oldu¤u gibi tevcîhin tekrar› gerekir.

B) Ka-fiye-i mürekkebe: Birden fazla ses benzeflmesinden meydana gelenkafiyelerdir. Mürekkeb kafiyede revî d›fl›nda ridf, kayd ve te’sîs ad› verilenkafiye harflerinden biri de tekrarlan›r: “...selâm” ve “...intikam”; “...meyl” ve“...seyl”; “...terâne” ve “...kemterâne”; “...mâhir” ve ...tâhir”de oldu¤u gi-bi. Kâfiye-i mürekkebe bu tür kafiyelerde kullan›lan harflerin türüne görekendi içinde kafiye-i mürdefe, kafiye-i mukayyede ve kafiye-i mü’esse-se olmak üzere üçe ayr›lm›flt›r.

a) Kafiye-i mürdefe (=mürdef kafiye): Revîden önce ridf (=â, û, î) bulu-nan kafiyelerdir: “...cihân” ve “...niflân”, “...sürûr” ve “...huzûr”, “...sîr” ve“...tîr”de oldu¤u gibi. b) Kafiye-i mukayyede (=mukayyed kafiye): Revî ve kayddan meydanagelen kafiyelerdir: “...mest” ve “...elest”te oldu¤u gibi. c) Kafiye-i mü’essese (=mü’esses kafiye): Revîden önce dahîl ondan ön-ce de te’sîs bulunan kafiyelerdir: “...kerâmet” ve “...iflâret”te oldu¤u gibi.

‹ltizâm: Revînin birden fazla olmas›d›r. Buna lüzûm mâ-lâ yelzem de de-nir: “...haseb” ve “...neseb” deki “b” ve “s”ler, “...zafer” ve “...nefer” deki“f” ve “r”ler gibi. ‹ltizâm nesirde de yap›l›r.Cinasl› kafiye: Osmanl› döneminde yaz›lm›fl kafiye risalelerinde böyle birkafiye türüne yer verilmemekle birlikte Cinasl› kelimelerle yap›lan kafiyeyegünümüzde cinasl› kafiye ad› verilir. Bu tür kafiyeler daha çok mürekkeb ci-nasla yap›l›rlar:

Gelince va’d-i visâle bahâneler söylerO flâh-› kiflver-i hüsn ü bahâ neler söyler

fieyh GâlibBeytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“O güzellik ülkesinin padiflah› s›ra vuslat sözü vermeye gelince o sözü ver-memek için türlü türlü bahaneler söyler.”Beyitte “bahâne” ile “bahâ ne” aras›nda cinas vard›r.

Mücerred ve mürekkeb kafiyeleri tan›mlayarak bu türlerin kafiye harfleriyle iliflkisiniaç›klamaya çal›fl›n›z.


Nesirdeki iltizâm hakk›nda8. ünitede bilgi verilecektir.

Cinâs ve türleri hakk›nda 8.ünitede bilgi verilecektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Kafiyenin Birden Fazla Olmas›Baz› fliirlerde m›sra sonundaki kafiye d›fl›nda, birbirine paralel olarak yap›lm›fl iç ka-fiyeler de bulunur. ‹ki kafiyeli fliirlere zû-kafiyeteyn (=iki kafiyeli) denir. Bu iki ka-fiye hemen arka arkaya olabilece¤i gibi aralar›nda baflka kelimeler de bulunabilir.

ÖrnekÂlem esîr-i dest-i mefliyyet degil midirÂdem zebûn-› pençe-i kudret degil midir

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi“Bütün âlem kaderin elinde esir de¤il midir? ‹nsan kudret pençesine boyun e¤-

mifl de¤il midir?”

Bu beyitte koyu harflerle dizilmifl olan iki kafiye aras›na baflka kelimeler de gir-mifltir. ‹kiden fazla kafiyesi olan fliire zü’l-kavâfî (=çok kafiyeli) ad› verilmifltir. Bir-den fazla kafiyesi olan fliirlerin m›sra sonundaki kafiyesine kafiye-i asliyye (=as›lkafiye), di¤er kafiyelerine ise kafiye-i mülhaka (=ek kafiye) denir.

Tarsî’: M›sra sonlar›ndaki kafiyelerden önce, iki m›srada paralel olarak yer alanayn› vezindeki kelimelerin birbiriyle kafiyeli olmas›d›r. Bir söz sanat› olarak da ka-bul edilen tarsî’ nesirde de yap›l›r. Tarsî’ yap›lan beyit ya da cümlelere murassa’denir. Murassa beyitler ayn› zamanda zü’l-kavâfî beyitlerdir; ancak tarsî’de kelimele-rin ayn› vezinde olmas› flart› bulundu¤undan her zü’l-kavâfî beyit murassa’ de¤ildir.

Afla¤›da ikili gruplar hâlinde verilen sözcüklerin kendi aralar›nda kafiye oluflturmalar› hâ-linde meydana gelecek kafiyelerin kafiye harflerine göre türlerini belirleyerek her türdekullan›lan kafiye harfleri hakk›nda bilgi veriniz.“bî-vefâ”-“dil-güflâ”, “harâb”-“âfitâb”, “sohbet”-“iflret”, “kâmil”- “câhil”, “pîr”-“zencîr”,“pest”-“flikest”, “nûr”-“billûr”

Kafiye Kusurlar›Kafiyede ayn› sözcük ya da eklerin tekrâr›n›n ve mahreci yak›n ünsüzlerle, farkl›k›sa ve uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas›n›n Divan fliirinde önemli âhenkkusurlar›ndan kabul edildi¤ini daha önce belirtmifltik. Kafiye ile ilgili kaynaklardabu kusurlar “uyûb-› kafiye (=kafiye kusurlar›)” ad› alt›nda toplanm›flt›r.

Kafiye kusurlar›:a) Kafiyede ridfin (reviden önceki uzun ünlülerin farkl› olmas›: “...mâr” ve“...mûr”da oldu¤u gibi.b) Kafiyede k›sa ünlülerin farkl› olmas›d›r: “...derd” ve “...dürd” ile “...gül”ve “...gil”de oldu¤u gibi.c) Revînin farkl› olmas›d›r. Bir kafiye kusuru olmakla birlikte bu farkl›l›ktakafiyeyi oluflturan seslerin ç›k›fl yerlerinin yak›n olmas› flart› vard›r: “...sa-bâh” ile “...sipâh” örne¤inde oldu¤u gibi. Bunun Arapça, Farsça kelimeleraras›nda yap›lm›fl örneklerine s›k rastlan›r: “...tarab” ve “...çep” ile “...hep”ve “...mekteb”de oldu¤u gibi. En çok rastlanan ikfâ çeflidi “b” ile “p” aras›n-da yap›land›r. Yaz›l›flta imlâ birli¤ini korumak için imlây› de¤ifltirmek de bugruba girer. Örnek olarak “...flem’-i cân›n” ve “...görmemifl niflân›n” aras›n-da “...flem’-i cân›n”daki “n” asl›nda “geniz n”si, “...görmemifl niflân›n”dakiise “nun” oldu¤u için böyle bir kafiye kusuru vard›r.


Tarsî’ ve seci hakk›nda 8.ünitede bilgi verilecektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Aç›klama: “Sabâh”›n son harfi “ha ”, “sipâh”›nki ise “güzel he ”dir.d) fiiirde ayn› kafiyenin tekrarlanmas›; iki türü vard›r:Kafiye tekrar›n›n aç›kça belli oldu¤u örnekler: “...âlem-gîr” ve “...cihân-gîr”ile “...tâbân” ve “...d›rahflân”daki Farsça “-gîr” ve “-ân” ekleri ile “...gelen”ve “...giden”deki Türkçe “-an, -en” ekleri gibi. Kafiye tekrar› bir kusur ol-makla birlikte gazelde nadir de olsa görülür. Kasidede ise tekrarlanan kafi-yeler aras›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir.

Kafiye tekrar›n›n aç›k olmad›¤›, daha zor anlafl›ld›¤› örnekler: “...sîmîn” ve“...zerrîn”de oldu¤u gibi. Bu kafiyelerde Farsça “-în” eki tekrarlanmaktaysa dabu tekrar îtâ-y› celîdeki gibi aç›k de¤ildir.e) Revî harfinin bir yerde harekeli, bir yerde sakin olmas›: “...âb-› aflk” ve “...flâb aflk”ta oldu¤u gibi. Revî harfi olan “b”, ilk kafiyede harekeli, ikincisin-de ise harekesizdir.

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›larKafiye ile ilgili kurallar farkl› bak›fl aç›lar›yla yap›lm›fl tasnifler içine serpifltirilmiflbir hâlde bulunduklar› için bu kurallar› burada toplu hâlde özetliyoruz:

1. Kafiye harfi ya harekeli ya da harekesizdir. Harekeliyse bu harekenin tek-rar› gerekir.2. Revînin kafiye yap›lan kelimenin son aslî ya da aslî hükmündeki harfi ol-mas›, yani ek olmamas› gerekir. Bu kurala uymayan kafiyeler kusurlu kabuledilir: “...biz” ve “...evliyiz”de oldu¤u gibi. 3. Revîden önce harekeli bir ünsüz (=dahîl), bu ünsüzden önce de bir elif(=te’sîs) bulundu¤u zaman, bu elifin fliir boyunca tekrar› flart de¤ilse de ka-fiyeden beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için bu elifin tekrar›n-da yarar görülmüfltür: “...nâkil” ve “...kâbil”de oldu¤u gibi.4. Kafiyede harekesiz (=mukayyed) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve on-dan önce de elif (=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesinin aynen tekrar› gere-kir: “...musâdif” ve “ârif...”te oldu¤u gibi. 5. Harekeli (=mutlak) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve ondan önce de elif(=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesi farkl› olabilir: “...kâtibe” ve “...mükâte-be”de oldu¤u gibi.


Kafiye-i fiâygânKafiye-i flâygân (=kafiye-i flâyegân), Farsça hem ço¤ul hem de fiilden s›fatyapan ek olan “-ân” ile yap›lan kafiyelere denir. Asl›nda bir tür îtâd›r. Buiki ekle yap›lan kafiyeler flaire kafiye bulmakta kolayl›k sa¤lad›¤› için flâye-gân (=bol, çok, müptezel) olarak nitelenmifllerdir. Bu tür kafiyelerin îtâ ola-rak de¤erlendirilmemesi için gazelde birden fazla yap›lmam›fl olmas›, kasi-dede de aralar›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir. Baz› yazarlar Farsçave Türkçe eklerle yap›lan bütün kafiyeleri ayn› yolla elde edilmifl kafiyeler-den kabul ederek kafiye-i flâygân tan›m›n› geniflletmifllerdir.

ÖrnekCem’ old› bezm-i sohbete yârân birer birerCâm ald› dest-i iflrete rindân birer birer

NâbîAç›klama: Beyitteki “yârân” ile “rindân” sonlar›na Farsça ço¤ul eki “-ân”getirilerek kâfiye yap›lm›flt›r.

6. Revîden önce bir uzun ünlü (=ridf) varsa bunun kafiyede aynen tekrar› ge-rekir: “...flarâb” ve “...harâb”, “...flûr” ve “...sûr”, “...zarîf” ve “latîf”te oldu¤ugibi. Bu tür kafiyelerde uzun ünlülerin farkl› olmas› bir kafiye kusurudur:“...mûr” ve “...mîr”de oldu¤u gibi.7. Revîden önce harekesiz bir ünsüz (=kayd) varsa bu ünsüzün tekrarlan-mas› tercih edilir: “...mihr” ve “...sipihr”de oldu¤u gibi. E¤er tekrarlanamaz-sa tekrarlanan harflerin birbirine yak›n sesleri gösteren harfler olmas› gere-kir: “...bahr” ve “...flehr”deki gibi. Revî sakin (=mukayyed) oldu¤unda birkusur olarak kabul edilen bu harf farkl›l›¤›n›, harekeli (=mutlak) oldu¤undakusur olarak görmeyenler de vard›r. Aç›klama: “Bahr”deki “h” eski yaz›da “ha ”, “flehr”deki ise “güzel he

”dir.8. Revîden sonra gelen bütün harfler ve harekeleri (=redîf) aynen tekrarlan-m›fl olmal›d›r. 9. Farsça ço¤ul ve s›fat-fiil (=s›fat-› müflebbehe) eki olan “-ân”la yap›lm›fl ka-fiyeleri gazelde birden fazla, kasidede de yedi beyitten az ara ile tekrarla-mak kurallara göre kusurdur.10. Gazelde kafiyenin aynen tekrar› büyük kusurdur. Kasidede ise tekrarla-nan kafiyeler aras›nda en az yedi beyitlik bir ara bulunmal›d›r.11. Kurallara göre Farsça olsun Türkçe olsun gazelde ayn› ek ile birden faz-la kafiye yap›lmas› kusurdur: “...âlem-gîr” ve “...cihân-gîr” ile “...gel-en” ve“gid-en”de oldu¤u gibi. Kasidede bu yolla yap›lm›fl kafiyeler birden fazlay-sa aralar›nda en az yedi beyit bulunmal›d›r.12. Kafiyeyi meydana getiren sözcüklerden biri Farsça terkip hâlinde, di¤e-ri de terkipsizse, bu tür kafiyeler de kusurlu kafiyelerdir: “...âb-› aflk” ve “flâbaflk”taki gibi.

Bir gazelin kafiyeleri “cân”, “d›rahtân”, “giryân”, “uryân”, “bürrân”, “handân”, “yeksân” ve“d›rahflân”d›r. Bu kafiyelerden “d›rahtân”›n sonundaki “-ân” eki Farsça ço¤ul; “giryân”,“bürrân”, “handân” ve “d›rahflân”›n sonundaki “-ân”lar da Farsça s›fat-fiil ekleridir. Bukafiyeleri kafiye kusurlar› aç›s›ndan de¤erlendiriniz.

ÖrneklerI. Kafiye-i mücerrede Örnek beyitlerdeki k›sa ünlü ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.

Ölme gönül firâk ile Îsî-nefes gelürYanma ci¤er figân ile feryâd-res gelür

***Rûz u fleb hamd eyle her bir ni’mete bin kerre tâHamd ü flükrün sâyesinde ni’met itsün sende câ

***Bir somun ekmek içün gitme le’îme egme serDâmen-i sa’ye yap›fl elbet bulurs›n sîm ü zer

***Almak istersen e¤er ders-i edebEhl-i fazlun sohbetin eyle taleb

***Olmak istersen e¤er esrâr-› ilme muttali’Ehl-i fazlun meclisinde dâ’imâ ol müstemi’Aç›klama: Beyitte revî “ayn”d›r.

***


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

R›zkun› tahsîl içün sa’y eyle sen sarf it emekÇünki deryâlar bile ât›llara virmez semek

***Olanlar tâlib-i râh-› hakîkatAlurlar cümle eflyâdan nasîhat

***Mübtenîdür flübhesüz bin hikmete her bir hadesÇeflm-i dikkatle nazar k›l görme bir fley’i abes

***Dilersen kavlin olsun gayri akvâle müreccahUzun lâf itme dikkat it sözün olsun münakkah

***Umûr-› memleket kâmillere olsa muhavvelOlur elbette devlet iflleri gâyet mükemmel

***Umma ihsân itdügün âdemden aslâ bir keremÇok teflekkür it eger çekmez isen andan elem

II. Kafiye-i mürekkebe1. Kafiye-i mürdefea) Elif(=â)li mürdeflerÖrnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.

Vakt olur kim en küçük bir iltifâtHall ider da’vây› kalmaz müflkilât

***Eger olmaz ise bir evde inâsBozulur mahv olur o evde esâs

***Ehl-i kibre mukterin olma sak›n verme selâm‹ctinâb it dâ’imâ hod-bîn ile itme kelâm

***Kolaydur eylemek ma’sûm› nâlânÇal›fl it merd isen mazlûm› flâdân

***Cevr-i dehrün muktezâs›yla giderse mâl ü câhDâmen-i sabra yap›fl beyhûde itme âh u vâh

***Böyledür ka’ide beyne’l-ahbâbAran›lmaz konuflurken elkab

***Devâm itmez zemânun hükmi bisyârGelür bir gün güler elbette gam-hâr

***Çal›fl taltîfe halk› dikkat it olma dil-âzârBuna âlem dinür bir gün kalurs›n sen de nâ-çâr

***Kim ki âdildür ider zulm eylemekden ihtirâzKesb ider dünyâda vü ukbâda haylî imtiyâz

***


Merd isen urma flütûmunla kulûb-› nâsa dâ¤Bed-zebân olma sak›n menfûr olursun hem-çü zâ¤

***Dü-tâ olm›fl olan pîri görüp sen itme istihfâfDu’âs›n alma¤a sa’y it elin öp eyle isti’fâf

b) Vav(=û)l› mürdeflerÖrnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.

Her dem gözümden ifligüne seyl-i hûn giderSabr u karâr dilden ü cândan sükûn gider

***Ne bâr-› kahr ile gam çek ne lutfa mesrûr olNe vuslat eyle taleb yârdan ne mehcûr ol

***Olam dirsen iki dünyâda mer¤ûbHevâya uyma nefse olma ma¤lûb

***Uyup ikbâl-i dehre olma ma¤rûrÇal›fl mukbil iken it halk› mesrûr

***Eski bir darb-› meseldür eyle sen bu kavli gûflÂb-› hayvân olsa da nâ-dân elinden itme nûfl

***Hak görüp hak belleyüp bir kâr› eylersen flürû’Mültemesler hât›riyçün itme sen andan rücû’Aç›klama: Beytin revîleri “ayn”d›r.

c) Ye(=î)li mürdeflerÖrnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.

Çocu¤un vakt-i sabâvetde idersen te’dîbSonra sen râhat idersin seni itmez ta’zîb

***Mâl-i dünyâya sak›n olma harîsÇünki gitmez kabre illâ bir kamîs

***‹dersen âheri bir zenbe tahrîk‹dersin nefsüni ol zenbe teflrîk

***Lutf ile a’dâs›na galib gelür ekser halîmÖnce leyyin sözle da’vet itdi Fir’avn’› Kelîm

***Gazaba galib olup her kim iderse teskînGelecek flerden ider nefsini elbette emîn

2. Kafiye-i mukayyede Örnek beyitlerdeki kayd ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.


Bu gice leflker-i hâb ile hayli ceng old›Fezâ-y› dîde sipâh-› siriflke teng old›

***Kabiliyyet olmay›nca neylesün insâna dersKabiliyyetsiz olanlar derk ider her fley’i ters

***Akçasuz kalsan sana dar gelmifl olsa rûy-› arz‹steme bir kimseden bir fley sak›n sen alma karz

***Bir mürüvvet sâhibi bir fley sana eylerse bahflHem teflekkür eyle hem de lutf›n› it kalbe nakfl

***Kâmil olmakl›kda en evvelki flartEylemekdür lây›k›yla nefsi zabt

***Cidde sa’y it olmasun kârunda haflvÂdemi berbâd ider çün lehv ü la¤v

3. Kafiye-i mü’esseseÖrnek beyitlerdeki te’sîs, dahîl, dahîlin harekesi ve revîler koyu harflerle göste-

rilmifltir.

Sak›n nâ-dâna izhâr eyleme esrâr› ey dânâSükût it nezd-i câhilde hamûfl ol sen kitâb-âsâ

***Zemân oldukca tahsîle müsâ’idAn› fevt itme tahsîl it fevâ’id

Aç›klama: ‹lk m›srada dahîl “ayn”, ikinci m›srada “hemze”dir.***

Hudâ’nun hikmeti her fley’de zâhirFakat ekser kifli derkinde kas›r

***Yetîmi lutf-› ihsânunla eylersen nüvâziflVerür Rezzâk-› âlem r›zk›na pek çok küflâyifl

***H›yânet ehlini korkakl›¤›ndan bil sen ey ârifMeseldür çünki derler her olan hâ’in olur hâ’if

Aç›klama: ‹kinci m›srada dahîl hemzedir.***

Sen e¤er cümle umûrunda olursan sâd›kSeni mes’ûd ider elbette Cenâb-› Hâl›k

***Cihândur bu degül bir âdeme âher müflâkilKimi kas›r kimi kâmil olur misl-i enâmil

***Aflkun yol›nda cân heves eyler ticâreteHûnî gözün gözetmifl an› geldi garete

***Bir söz dedi cânân ki kerâmet var içindeDün giceye dâ’ir bir iflâret var içinde


Zü’l-kavâfîHer gün hayâl-i çihre-i dilberden a¤lar›nHer dün melâl-i turre-i dilberden a¤lar›n

EmrîAç›klama: Beyit zü’l-kavâfî ve murassad›r. Birinci m›sradaki “...gün hayâl-i

çihre...” ile ikinci m›sradaki “...dün melâl-i turre...” ibarelerindeki sözcük-ler hem birbiriyle kafiyeli hem de ayn› vezindedirler. Beytin “...dilberdena¤lar›n” k›sm› ise rediftir.

Cinasl› kafiyeYârün bizümle kibri nedür kînesi nedenYâ Rab n’olayd› gitseydi ol kîne sîneden

Aç›klama: Beyitteki kafiye mürdef ve cinasl› kafiyedir. Birinci m›sradaki ...esi ne-den ile ...e sîneden aras›nda mürekkeb cinas vard›r. Bu kafiyede nler revî, -denler de rediftir.



Türk fliirinde kullan›lan aruz kal›plar›n›n bahir-lerini saptayabilmek. Türk edebiyat›nda s›k kullan›lan aruz vezinleri,rübâ’î vezinleri de dahil olmak üzere on bahirdetoplanm›flt›r. Bu bahirler hezec, recez, remel,münserih, muzâri, müctes, serî’, hafîf, müte-karib ve kâmil ad› verilen bahirleridir. Rubâ’îvezinleri olan ahreb ve ahrem kal›plar› ise re-cez bahrinden ç›kar›lm›flt›r. Türk fliirinde en çokmef’ûlü, mefâ’îlün ve mefâ’îlü tef’ileleriyle bafl-layan hezec bahrindeki 9 vezin; müstef’ilün,müfte’ilün ve müstef’ilâtün tef’ileleriyle baflla-yan recez bahrindeki 6 vezin; fâ’ilâtün, fe’ilâ-tün ve fe’ilâtü tef’ileleriyle bafllayan remel bah-rindeki 8 vezin; müfte’ilün tef’ilesiyle bafllayanmünserih bahrindeki 2 vezin; mef’ûlü tef’ilesiy-le bafllayan muzâri bahrindeki 3 vezin; mefâ’ilüntef’ilesiyle bafllayan müctes bahrindeki 2 vezin;müfte’ilün ve mefâ’ilün tef’ileleriyle bafllayan se-rî’ bahrindeki 4 vezin; fe’ilâtün tef’ilesiyle baflla-yan hafif bahrindeki 1 vezin; fe’ûlün tef’ilesiylebafllayan mütekarib bahrindeki 2 vezin; müte-fâ’ilün tef’ilesiyle bafllayan kâmil bahrindeki 3vezin; ahreb kal›plar›ndan 6 vezin ve ahremkal›plar›ndan 2 vezin kullan›lm›flt›r.

Divan fliiri kafiye sistemini tan›mak ve tan›mla-yabilmek.Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinde ahen-gi sa¤layan iki aslî unsurdan biridir. “Redifsiz fli-irlerde m›sra ya da beyit sonlar›ndaki, redifli fliir-lerde de rediften hemen önceki ses ya da sesle-rin tekrar›ndan do¤an âhenk” olarak tan›mlana-bilir. Bu sistemde kafiyenin tek bir ünsüz ya dauzun ünlünün tekrar›ndan da birden fazla sesbenzeflmesinden de elde edilmifl olmas› müm-kündür. Divan fliirinde tek bir sesin tekrar›ndanmeydana gelen kafiyelere mücerred kafiye, bir-den fazla sesin tekrar›yla elde edilen kafiyelerede mürekkeb kafiye ad› verilir. Mürekkeb kafi-yenin, kullan›lan kafiye harflerine göre belirlen-mifl mürdef, mukayyed ve mü’esses kafiye ad›verilen üç türü vard›r. Kafiye harfleri te’sîs, kayd,ridf, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ireadlar› verilen dokuz harftir. Bu harfler içinde as›lkafiye harfi revîdir. Revî d›fl›ndaki sekiz harfindördü revîden önce, dördü de sonra kullan›labi-lir. Revîden önceki harfler ridf, kayd, te’sîs vedahîldir. Ridf, revîden hemen önce gelen biruzun ünlü (=â, û, î); kayd revîden önceki hare-

kesiz ünsüz; te’sîs de revî ile aralar›nda bir hare-keli ünsüz (=dahîl) bulunan eliftir. Ridf ve revîile yap›lm›fl kafiyeye mürdef; kayd ve revî ileyap›lm›fl kafiyelere mukayyed; te’sîs, dahîl verevî ile yap›lm›fl kafiyelere de mü’esses kafiyedenir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydl›”, mü’es-ses de “te’sîsli” demektir. Redîfi, revîden sonraaynen tekrarlanan ses veya sesler olarak tan›mla-mak mümkündür.Divan fliirinde kafiyenin sonlar› efl sesli sözcük-lerin aslî veya aslî kabul edilebilecek son ses yada seslerinden elde edilmifl olmas› flartt›r. Bukafiye anlay›fl›nda ayn› ses ya da seslerin bir-birine kafiye yap›lmas› önemli bir âhenk kusu-rudur. Yine mahreci yak›n ünsüzlerin ve farkl›k›sa ve uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lma-s› da bu kafiye sisteminde önemli kabul edilenâhenk kusurlar›ndand›r.

Kafiye kusurlar›n› belirleyebilmek.Divan fliirinde bafll›ca kafiye kusurlar› (=uyûb-›kafiye) flunlard›r: Kafiyede ridf harfinin farkl› ol-mas›, hazv ya da tevcîhin veya revînin farkl› harf-lerden olmas›. Ayr›ca ayn› kafiye kelimesinintekrar›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. ‹rifldüm bahre cûy-âsâ basît-i hâkden geçdümBisât-› kurba irdüm çenber-i eflâkden geçdüm

BakîBeyitteki kafiye türü afla¤›dakilerden hangisidir?

a. kafiye-i mukayyedeb. kafiye-i mürdefec. kafiye-i mü’essesed. kafiye-i mücerredee. kafiye-i ma’mûle

2. Afla¤›dakilerden hangisi rübai kal›plar›ndand›r?a. münserihb. muzaric. müctesd. ahrebe. hafif

3. Afla¤›dakilerden hangisi kafiye harflerinden biride¤ildir?

a. ridfb. ikfâc. kaydd. dahîle. nâ’ire

4. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezni için afla¤›-dakilerden hangisi söylenebilir?

a. Hezec bahrindendir.b. Kâmil bahrindendir.c. Recez bahrindendir.d. Serî’ bahrindendir.e. Remel bahrindendir.

5. “Zâhid” ve “flâhid” sözcükleri bir beyitte kafiyeolarak kullan›lm›flt›r. Bu beyitteki kafiyenin türü afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Kafiye-i mücerredeb. Kafiye-i ma’mûlec. Kafiye-i mü’essesed. Kafiye-i mürdefee. Kafiye-i gayr-i ma’mûle

6. Kaddün yan›nda kâmet-i flimflâd pe(s)t olurZülfün yan›nda revnak-› anber flike(s)t olur

BakîAyraç içinde gösterilen kafiye harfi afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. kaydb. dahîlc. ridfd. vasle. nâ’ire

7. Hattum hisâbun bil didün gavgalara saldun beniZülfüm hayâlin k›l didün sevdâlara saldun beni

BakîYukar›daki beyitte m›sra sonlar›ndaki kafiye d›fl›nda,birbirine paralel olarak yap›lm›fl bir iç kafiye vard›r. Bubeyit için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?

a. Zü’l-kavâfîdir.b. Zû-kâfiyeteyndir.c. mütedârik kafiyelidir.d. müterâkib kafiyelidir.e. Mukayyed kafiyelidir.

8. Kaçan kim nâz ile reftâr iderler serv kâ(me)tlerKopar âfl›klarun bafl›na ol demde k›yâ(me)tler

BakîAyraç içinde gösterilen kafiye harfi hangisidir?

a. te’sîsb. dahîlc. kaydd. vasle. tevcîh

9. Bir beyitte kafiye olarak her ikisinin de sonundaFarsça s›fat-fiil eki “-ân” bulunan “handân” ve “sûzân”sözcükleri kullan›lm›flt›r. Bu beyitteki kafiye için afla¤›-dakilerden hangisi söylenebilir?

a. Kafiyesi kusurludur.b. Redif bulunmaktad›r.c. Mücerred kafiye vard›r.d. Kafiye kusuru yoktur.e. Zülkafiyeteyndir.

10. Kafiyeden sonra aynen tekrarlanan ek ya da söz-cüklere ne ad verilir?

a. kaydb. ridfc. redifd. nakarate. flâyegân



1. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Harf-lerine göre kafiye türleri” bafll›kl› bölümü yeni-den okuyunuz.

2. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Ahrebve ahrem kal›plar›” bafll›kl› bölümü yeniden oku-yunuz.

3. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafi-ye harfleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

4. e Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Türkedebiyat›nda kullan›lan bahirler” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

5. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafi-ye harfleri” ve “Harflerine göre kafiye türleri”bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz.

6. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafi-ye harfleri” ve “Harflerine göre kafiye türleri”bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz.

7. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafi-yenin birden fazla olmas›” bafll›kl› bölümü ye-niden okuyunuz.

8. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiyeharfleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

9. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafi-ye kusurlar›” ve “Kafiye-i fiâygân” bafll›kl› k›s›m-lar› yeniden okuyunuz.

10. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafi-ye ile ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar” bafl-l›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Beytin vezni kâmil bahrinden mütefâ’ilün fe’ûlün mü-

tefâ’ilün fe’ûlün’dür. Veznin remel bahrindeki taktî’iise fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün’dür.

S›ra Sizde 2

Mücerred kafiyeler yaln›z revî ve ondan önceki tevcîh

ad› verilen k›sa ünsüzün ses benzeflmesinden elde edilenkafiyelerdir. Mürekkeb kafiyeler ise birden fazla kafiyeharfinden meydana gelen kafiyelerdir. Mürekkeb kafiye-lerin mürdef, mukayyed ve mü’esses olmak üzere üçtürü vard›r: Mürdef kafiye revîden önce ridf denilen biruzun ünlü (=â, û, î); mukayyed kafiye revîden önce kayd

denilen harekesiz bir ünsüz; mü’esses kafiye de revîdenönce dahîl denilen harekeli bir ünsüz ve ondan öncete’sîs ad› verilen bir elif(=â)in bulundu¤u kafiyelerdir.

S›ra Sizde 3

“Bî-vefâ”-”dil-güflâ”, “harâb”-”âfitâb”, “sohbet”-”iflret”,“kâmil”- “câhil”, “pîr”-”zencîr”, “pest”-”flikest”, “nûr”-”billûr”un kafiye olmalar› hâlinde “bî-vefâ” ve “dil-gü-flâ”aras›ndaki kafiye mücerred, “â”lar revî; “harâb” ve“âfitâb” aras›ndaki kafiye mürdef, “â”lar ridf (ridf-i elifî).“b”ler revî; “sohbet” ve “iflret” aras›ndaki kafiye mücer-red, “t”ler revî; “kâmil” ve “câhil” aras›ndaki kafiyemü’esses, “â”lar te’sîs, “m” ve “h” dahîl, “l”ler de revî;“pîr” ve “zencîr” aras›ndaki kafiye mürdef , “î”ler ridf(ridf-i yâ’î), “r”ler revî; “pest” ve “flikest” aras›ndaki ka-fiye mukayyed, “s”ler kayd, “t”ler revî; “nûr” ve “billûr”aras›ndaki kafiye mürdef, “û”lar ridf (ridf-i vâvî), “r”lerde revî olur.

S›ra Sizde 4

“Cân”, “uryân”, “yeksân” farkl› sözcükler olduklar›ndankafiye yap›lmaya uygundurlar. “Giryân”, “bürrân”,“handân” ve “d›rahflân”›n sonundaki “-ân” ekleri söz-cüklerin aslî harfleri olmad›klar›ndan ve aynen tekrarla-nan ekler olduklar›ndan kafiye yap›lmak için uygun de-¤ildirler. Yine “d›rahtân”›n sonundaki “-ân” eki di¤erle-rinden farkl› bir ek olsa da sözcü¤ün aslî harfi olmad›-¤› için kafiye yap›lmaya uygun de¤ildir. Divan fliirindeayn› sözcük ve eklerin kafiye olarak tekrar›na îtâ ad›verilir. Bir kafiye kusuru olan îtân›n îtâ-y› celî ve îtâ-y›hafî ad› verilen iki türü vard›r. Bu gazeldeki îtâlar ko-layca tan›nan türden olduklar› için celî îtâlard›r. Bu türîtâlarla yap›lan kafiyelere kafiye-i flâyegân da denir.Gazelde kafiye tekrar› önemli bir kusurdur. Kasidedeise aralar›nda en az yedi beyit bulunmak flart›yla bu türtekrarlara izin verilmifltir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynakSaraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Bi-



eski türk edebiyatına giriş; biçim ve Ölçü

Documents