yavuz sultan selim’in emriyle hazırlanan İbn arabÎ...

Yavuz Sultan Selim’in Emriyle Hazırlanan

İBN ARABÎ MÜDAFAASI

Şeyh

Mek

kı/A

hmed

Ney

lı •

Yavu

z Su

ltan

Selim

’in E

mriy

le H

azırl

anan

İBN

ARA

BÎ M

ÜDAF

AASI © Ilk Harf Yayınevi, 2011

Kitabın tum yayın hakları "Ilk Harf Yayınevi"ne aittir.

⟩ Ilk Harf Yayınevi, 10Tasavvuf Serisi, 9

⟩ ISBN978-605-5457-28-0

⟩ Genel Yayın Yonetmeni/EditorErsan Gungor

⟩ HazırlayanYrd. Doç. Dr. Halil Baltacı

⟩ Sayfa DuzeniIrfan Gungorur

⟩ Kapak TasarımıSercan Arslan

⟩ Basım Tarihi1. Baskı, Istanbul, Eylul 2011

⟩ Baskı / CiltŞenyıldız Yay. Hed. Eşya ve Teks. San. Tic. Ltd. Şti.(Serti ika No: 11964)Gumuşsuyu Cad. No:3/2 - Topkapı / IstanbulTel: 0212 483 47 91-92

⟩ İLK HARF YAYINEVİGenel DağıtımÇelik Yayınevi(Serti ika No, 14710)Ticarethane Sokak No: 59 Cagaloglu - Fatih / IstanbulTel: +90 212 511 28 11 - 513 73 19 • Fax: +90 212 511 28 12www.celikyayinevi.com • info@celikyayınevi.com

ŞEYH MEKKI/AHMED NEYLI

Yavuz Sultan Selim’in Emriyle Hazırlanan

İBN ARABÎ MÜDAFAASI

HazırlayanYrd. Doç. Dr. Halil Baltacı

5 ⟨

İçindekiler

Kısaltmalar ⟩ ..........................................................................................................7Ikinci Baskıya Onsoz ⟩ .....................................................................................9Onsoz ⟩ ...................................................................................................................13Giriş ⟩ .......................................................................................................................17

BİRİNCİ BÖLÜM / 21Ahmed Neylı Efendi ⟩ ...................................................................................23

Hayatı• ................................................................................................................23Şahsiyeti ve Edebî Kişiliği• .......................................................................24Eserleri• .............................................................................................................27Eserlerinin Muhtelif Kütüphanelerdeki Nüshaları• ....................27

Şeyh Mekkı Efendi ⟩ .......................................................................................31Hayatı• ................................................................................................................31Eserleri• .............................................................................................................33el-Cânibü’l-Garbî’nin Muhtelif Kütüphanelerdeki Nüshaları• ...35

İKİNCİ BÖLÜM / 37el-Fazlu’l-Vehbı’nin Muhtevası ve Degerlendirilmesi ⟩ .........39

el-• Fazlü’l-Vehbî fî Tercemeti’l-Cânibi’l-Garbî .................................39Muhyiddın Ibn Arabı’ye Yapılan Itirazlar ⟩ ....................................41

Vahdet-i Vücûdla İlgili Olmayan İtirazlar• ......................................51Vahdet-i Vücûdla İlgili Olan Îtirâz• .....................................................86Sonuç• ..............................................................................................................135

⟩ 6

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM / 137el-Fazlu’l-Vehbı fı Tercemeti’l-Canibi’l-Garbı ⟩ ..........................139Bab-ı Evvel ⟩ .....................................................................................................143Ikinci Bab ⟩ .......................................................................................................155Hatime ⟩ ..............................................................................................................273

Fasl-ı Evvel• ...................................................................................................273Fasl-ı Sânî• .....................................................................................................278Fasl-ı Sâlis• ....................................................................................................281Vasiyyet ve İltimâs• ...................................................................................283

Kaynaklar ⟩ .......................................................................................................287Dizin ⟩ ...................................................................................................................291

7 ⟨

KISALTMALARa : El yazması eserlerde sayfanın birinci yuzua.g.e. : Adı geçen esera.g.h. : Adı geçen hadısa.g.m. : Adı geçen maddea.s. : Aleyhisselamb : El yazması eserlerde sayfanın ikinci yuzub. : Bin, ibn (oglu)Bkz; bkz. : Bakınız Bnz; bnz. : Benzer/benzeribl. : Bolum(u)c. : Ciltçev. : ÇevirenDIA : Diyanet Islam Ansiklopedisih. : hicriHaz; hzr. : HazırlayanHz. : Hazret-iI.U : Istanbul Universitesik.s : Kaddesallahu Sırrahuk.v : Kerremallahu vechehuKrş.; krş. : KarşılaştırınızKtp. : Kutuphane(si)m. : Mıladımd. : Madde(si)must. : Mustensihnr. : Numaranşr. : Neşredeno. : Olumur.a : Radiyallahu anhus. : Sayfas.a. : Sallalahu Aleyhivesellemsad. : Sadeleştiren str. : Satır(ı)şrh. : Şerh, şerhedenthk. : Tahkiktrc. : Tercemetsh. : Tashihtr. : Tarih[t.y.] : Tarih Yokv. : Vefat(ı)vr. : Varak[y.y] : Yayın Yeri Yoky.y. : YuzyılYzm. : Yazma

9 ⟨

İkinci Baskıya Önsöz

H amd Alemlerin Rabbi Allah’a, selat u selam O’nun kutlu peygamberine olsun.

Akademik ve ilmı çalışmalar yapan butun araştırmacıla-rın en buyuk istegi, pek buyuk bir çabayla meydana getirdigi urununu iki kapak arasında gormektir. Bu çalışma bir de ki-tap halinde yayınlanıp geniş kitlelere ulaşma imkanı buldu-gunda, boylesi bir durum o kimse açısından buyuk bir bah-tiyarlık sayılır. Bundan yaklaşık yedi sene once yuksek lisans tezimizin “ İbn Arabî Müdafaası” ismiyle basılmış olması bizi ziyadesiyle mutlu etmişti. Muhyiddın Ibn Arabı’ye olan ilgi ve alakadan olacak, bir zaman sonra kitabın baskısı tukendi. Çe-şitli meşguliyetler sebebiyle bir daha ilgilenme fırsatını bu-lamadıgımız bu çalışmanın, degerli arkadaşım araştırma go-revlisi Ercan Alkan’ın da teşvikiyle yeniden basılması konusu gundeme geldi. Biz de çalışmamızı tekrar gozden geçirmek suretiyle yeniden basılması konusunda uzerimize duşeni yap-maya çalıştık.

Muhyiddın Ibn Arabı ismini ilk defa Ilahiyat Fakultesi’nin hazırlık sınıfında okurken duydum. Oturdugumuz mahalle camiinin avlusunda bir namaz vakti tanıştıgım ve maale-sef bir daha goruşemedigim genç bir tıp doktoru Ibn Arabı

⟩ Şeyh Mekkî/Ahmed Neylî • İbn Arabî Müdafaası

⟩ 10

⟨

hakkında bilgim olup olmadıgımı sormuş, kıymetine dikkat çekmişti. Ilahiyat Fakultesi’nde okuyan birisi olarak biraz da mahcubiyet içinde bu ismi ilk kez duydugumu soyledigimi ha-tırlıyorum. Tasavvufa ve Ibn Arabı’ye alakamın boyle başladı-gını soyleyebilirim. Yuksek lisans sırasında Ibn Arabı’yle ilgili bir konuda çalışmayı tercih etmemizin sebeplerinden birisi de bu hatıradır.

Son yıllarda butun dunyada ve ulkemizde genelde tasav-vufa, ozelde Ibn Arabı ve takipçilerine buyuk bir ilginin oldugu gorulmektedir. Son donemlerde bu halis Islam arifinin eser-leri buyuk bir çaba içinde dilimize kazandırılmakta, universi-telerde her biri Şeyh-i Ekber’in bir yonunu ortaya çıkarmaya çalışan akademik çalışmalar yapılmakta, pek çok yayınevi bu çalışmaları çeşitli isimlerle yayınlamaktadırlar. Bu anlamda çeşitli yayınevlerince “ Ibn Arabı Kitaplıgı” başlıgı altında ya-yınlanan kitapların sayısı hiç de az degildir.

Muhyiddın Ibn Arabı, yazdıgı eserleri, ortaya koydugu goruş ve duşunceleri, kendisini takip eden talebe ve sevenle-riyle yaşadıgı donemden itibaren tasavvuf ve Islam duşunce sistemini temelinden etkilemiş, ozellikle Selçuklu-Osmanlı doneminin fikrı ve irfanı hayatına damga vurmuştur. Tesir alanının hem olabildigince geniş hem de uzun soluklu oldu-gunu gozlemledigimiz Ibn Arabı, Islam duşuncesinde bir an-lamda mihenk olarak da kabul edilebilir. Ilmı ve irfanı haya-tımızı derinden donuşturen buyuk eserlerinde dile getirdigi hakıkatlerin idrakine varmak hiç de kolay olmamıştır. Ibn Arabı’nin eser ve fikirleri, bazı insanlarda buyuk bir heye-can ve ragbet uyandırırken bir takım insanlarda ise ofke ve rahatsızlıga sebep olmuştur. Bu nedenle eserlerinde dile ge-tirdigi fikirlerden dolayı çok defa eleştirilere maruz kalmış, begenilip sevildigi oranda tenkit ve hoşnutsuzluga duçar ol-muştur. Hatta denebilir ki, sevgiyle nefreti, hurmetle eleştiriyi,

⟩ Şeyh Mekkî/Ahmed Neylî • İbn Arabî Müdafaası ⟨

11 ⟨

mudafaayla iftirayı aynı anda kendisinde onun kadar barın-dıran başka bir isme rastlamak zordur. Başta anlaşılamamak, kotu niyet ve bilgisizlikten kaynaklanan pek çok eleştiri ve if-tiraya maruz kalan Ibn Arabı’yi savunan onlarca eserden bi-risi de bu mutevazı çalışmaya konu olan el-Cânibü’l-garbî fî halli müşkilâti’ş-şeyh Muhyiddîn İbni’l-Arabî adlı risaledir. Biz bu çalışmamızda, aslı Farsça olan eserin eski Turkçe ile ya-pılmış tercumesini, başında genel bir tanıtım ve degerlendir-meyle gunumuz alfabesine aktararak bugunun okuyucusuna sunmak istedik.

Çalışmamızın gozden geçirilmiş yeni baskısı bir takım degişiklik ve ilaveler içermektedir. Tezimizin ilk baskısı ya-pılırken bir takım sebeplerden dolayı çalışmayı yeniden goz-den geçirme imkanını bulamamıştık. Bu nedenle kitap basıl-dıgında, ozellikle orijinal metin kısmında gerek bizden gerekse eldeki malzemeden kaynaklanan bazı eksiklerin bulundugunu tespit ettik. Bu eksiklikleri, yeni baskı oncesi yeniden oku-malarla elden geldigince en aza indirmeye çalıştık. Risalenin Şeyh Mekkı ve Ahmed Neylı’ye ait orijinal bolumunde daha once sadece sure ve ayet numaralarını vermekle yetinmiştik. Yeni baskıda ayetlerin meallerini de ekledik. Eserde muellif ve mutercimin anlamını zikrettigi ayetleri tırnak içinde, tercume edilmemiş ayetleri ise genellikle Elmalılı Hamdi Yazır’ın Hak Dîni Kur’ân Dili tefsirinden faydalanmak suretiyle koşeli pa-rantez içinde verdik. Risalede bulunan pek çok hadıs-i şerıfi de benzer şekilde, kaynakları ve tercumeleriyle birlikte ver-meye gayret ettik. Yine çalışmanın bu baskısında, orijinal me-tinde bulunan ve Ahmed Neylı’nin tercumelerini vermedigi Arapça ibarelerin tercumesini de yapmaya çalıştık.

Her ne kadar en aza indirmeye çalışsak da çalışmamızın pur-kusur oldugunu itiraf ediyor, başta Şeyh-i Ekber olmak uzere bu risalenin muellifi Şeyh Mekkı ve mutercimi Ahmed


⟩ 12

Neylı Efendi’nin ruhaniyetine sıgınarak okuyucunun hoşgo-rusunu talep ediyoruz. Temennimiz, dar goruşlu cahil insan-ların kendisini pek çok tenkit ve iftirayla karalamaya çalıştıgı Şeyh-i Ekber’i -aslında pek de ihtiyacı olmadıgı halde- muda-faa eden bu risalenin faydalı olması, bu konuda Ibn Arabı oku-yucularına az da olsa bir katkı saglamasıdır.

Eserin yeniden basımı için beni teşvik eden degerli dos-tum Ercan Alkan’a, bir takım konularda kendilerine muracaat ettigim Erzincan Universitesi Ilahiyat Fakultesi’ndeki arkadaş-larıma ve bu çalışmayı yeniden yayınlayan Ilkharf Yayınevi ve degerli editoru Ersan Gungor Beyefendi’ye teşekkurlerimi su-nuyorum. Tevfık Allah’tandır.

Yrd. Doç. Dr. Halil BaltacıErzincan, 2011.

⟩

13 ⟨

Önsöz

T asavvufta insan ozellikle de “ insan-ı kamil” kavramı, merkezı bir yere sahiptir ve tasavvufun deger atfet-

tigi konuların başında gelir. Tasavvufı duşuncede Allah’ın halıfesi sıfatıyla yeryuzune nizam vermekle yukumlu in-san, aynı zamanda hem kendisinin hem de yaşadıgı çevre-nin varlıgıyla ilgili soruları ve butun bir duşunce tarihinin ana temasını oluşturan “varlık” meselesini çozmeye çalış-mak durumundadır.

Varlık meselesi butun dinlerin, felsefenin, çeşitli din ilim-lerinin ve tabıi olarak tasavvufun uzerinde soz soyledigi ve fikir beyan ettigi konulardandır. Insanın yaratılışı, bu aleme nasıl geldigi, hayatının anlamı, kainatla ilişkisi, olum, ahiret, nubuvvet vb. konularda oteden beri mutasavvıfların goruş-ler bildirdigi vakıdir. Fakat zikredilen konularda mutasavvıf-lar içinde fikirlerini etkili ve sistemli olarak ortaya koyan en onemli sufı ismin Muhyiddın Ibn Arabı’nin oldugunu soyle-mek de yanlış olmaz. Sadece tasavvufun degil, Islam duşun-cesinin en verimli muelliflerinden birisi olarak o, devasa eser-lerinde temelde “varlık ve marifet”, pek çok Islamı meseleyi aydınlatmaya çalışmıştır. Bunu da felsefecilerden ayrı ola-rak, Allah’ın onun kalbinde ve dunyasında meydana getirdigi manevi fetih ve açılımlarla, yine felsefecilerden farklı bir yol


⟩ 14

⟨

ve terminoloji kullanarak gerçekleştirmiş, Allah- insan, Allah-kainat, insan-kainat uzerinde ciddi duşunceler uretmiş ve tu-tarlı bir sistem meydana getirmiştir.

Tasavvuf ozellikle Ibn Arabı’den sonra, onun fikirleri al-tında şekillenmiş ve “ vahdet-i vucud” duşuncesi tasavvufun belirleyici konularından birisi olmuştur. Aslında Islam’ın te-mel konularından tevhıd goruşunden hareketle ortaya çıkan ve Ibn Arabı’nin takipçileri sayesinde gerçek manada anla-mını bulan vahdet-i vucud fikri zaman içinde kendisine geniş bir tesir sahası bulmuştur. Ozellikle Osmanlı donemi tasav-vufu bu tesir altında en parlak donemini yaşamış, “ vahdet-i vucud” etkisi duşunceye, sanata, edebiyata, mimariye ve daha pek çok alana nufuz etmiştir.

Ibn Arabı gerek eserlerinin konu ve muhtevaları gerekse sıradan insanlara kapalı ozel bir dil ve anlatım tarzından dolayı anlaşılması zor eserler kaleme almıştır. Bu sebeple okuyucu kitlesi genellikle sınırlı olmuştur. Fakat eserler daha sonra ta-lebe ve takipçilerince şerhedilerek açıklanmak suretiyle daha geniş kitlelerin istifadesine sunulmuş, alimler ona ilgi duymuş padişahlar saygı gostermişlerdir. Kendi vucuda getirdiklerin-den hariç, sadece eserlerinin şerhleri ve hakkında yazılan ki-tap ve risaleler bile muhim bir kulliyat oluşturmuştur.

Geçmişe bakıldıgında onun kadar uzerinde tartışma yaşanan başka bir muellif bulmak zordur. Islam tarihi boyunca onun kadar konuşulmuş, lehinde ve aleyhinde soz soylenmiş, eleştirilmiş ve ovulmuş çok az insan bulunur. Kimileri onu, insan-ı kamil buyuk bir evliya ve Islam buyugu olarak gorurken, bazıları da dini fesada ugratan ve kufre girmiş birisi olarak ka-bul ederler. Bununla beraber Ibn Arabı bu topraklarda daha çok sevgi ve saygıyla anılan, eserleri okunan ve anlaşılmaya çalışılan birisi olarak kalmıştır.


15 ⟨

Muellifin en onemli eseri sayılan Fusûsü’l-hikem, aslında Ibn Arabı’nin butun eserlerinin hulasası, fikirlerinin sistemli bir ozeti kabul edilebilir. Gerçekte kendisi hakkındaki pek çok tartışma ve ıtirazlar bu kitaptaki bir takım ifade ve goruşlerinden kaynak-lanmıştır. Genelde kendisine ıtiraz eden, onu eleştiren ve hatta kufurle itham edenler bu kitaptaki goruşlerinden dolayı bunu yapmışlardır. Ote taraftan aynı zamanda bu kitaba yuzden fazla şerh yazılmıştır. Pek çok buyuk Islam alimi onu savunmuş ve ileri surulen ıtirazları delilleriyle çurutup cevaplar vermişlerdir.

Bizde bu çalışmamızda, onu mudafaa eden, ıtiraz ve ten-kitlere cevap vermeye çalışan ve bunu Yavuz Sultan Selim’in emriyle vucuda getiren bir muellifin bizce onemli bir risalesini, kutuphanelerin tozlu raflarından indirip insanların istifadesine sunmaya çalıştık. Bu çalışma, aynı zamanda geçmişimizden tevarus ettigimiz kultur mırasımıza karşı bir minnet ve bor-cun ifasına kuçuk bir katkı şeklinde de anlaşılabilir. Guçlu bir gelenekten faydalanmak suretiyle ancak guzel bir gelecegin inşa edilebilecegine inanmaktayız. Bu konuda az bir katkıda bulunmuş olma hissi bile bizi ziyadesiyle mutlu etmeye yete-cektir. Son olarak bu çalışmanın kusurlardan arı olmadıgını ve iddia taşımadıgını soylemek isterim.

Çalışmamız esnasında guler yuzlulugunu ve yardımla-rını esirgemeyen kıymetli hocalarım Prof. Dr. Mustafa Tah-ralı, tez danışmanım Doç. Dr. M. Erol Kılıç ve Prof. Dr. Hasan Kamil Yılmaz Beyefendilere şukranlarımı sunuyorum. Ayrıca çalışma doneminde kendilerinden maddi ve manevı yardım-lar gordugum herkesi, ozellikle ailemi ve ev arkadaşlarımı minnetle yad ettigimi ve her turlu yardımları için teşekkur ettigimi belirtmek isterim.

Halil BALTACIIstanbul, 2000.

17 ⟨

Giriş

Y uksek lisans çalışmamıza konu olan “el-Cânibü’l-Garbî fî halli müşkilâti’ş-şeyh Muhyiddîn İbni’l-

Arabî” adlı eser, daha çok Şeyh Mekkı ismiyle bilinen Ebu’l-Feth Muhammed b. Muzafferuddın tarafından Farsça kaleme alınmıştır. Eserin yazılış amacı Muhyiddın Ibn Arabı’nin fi-kir ve ifadelerini mudafaa etmek ozellikle zahir ehli deni-len, tasavvufa ve tasavvuf kulturune uzak insanların tenkid ve ıtirazlarına cevaplar vermektir. Bu eser daha sonra dev-letin yuksek kademelerinde memuriyette bulunmuş aynı zamanda bir şair olan Mirzazade Ahmed Neylı tarafından “el-Fazlü’l-vehbî fî tercemeti’l-Cânibi’l-Garbî” ismiyle Turk-çeye tercume edilmiştir. Bizim bu çalışmamız da esasında bu Turkçe tercume uzerinedir.

Yazma halinde çeşitli kutuphanelerde onlarca nushası bu-lunan bu eserin iki nushası mutercim hattı olarak kayıtlıdır. Mikrofilm yoluyla elimizde fotokopisi bulunan mutercim hattı olarak bilinen birinci nusha1, Suleymaniye Kutuphanesi Ha-let Efendi bolumunde 363 numaraya kayıtlı, 94 varak, ta’likle yazılmış ve 8 Receb 1155/ 8 Eylul 1742 tarihlidir. Bu risalenin 1 Eserin ilk sayfasına “Terceme-i Cânibü’l-garbî ba hattı mutercimi haza’l-

kitab Ahmed Neylı Mirzazade” şeklinde kayıt duşulmuştur.


⟩ 18

⟨

gorebildigimiz butun nushalarında mutercim, bu tercumeyi 3 Cemazeyilahir 1148/ 21 Ekim 1735 Perşembe gunu kuşluk vak-tinde bitirdigini ifade ettiginden Ahmed Neylı’nin bu nushayı kendi eliyle daha sonra yeniden yazdıgı anlaşılmaktadır. Hatta bu nushada kuçuk bir bolumun sehven olsa gerek, yazılmayarak atlandıgı gorulmektedir. Bu nushanın bir takım eksiklikler taşıdıgını anladıgımızda, elimizde aslından çogaltılmış fo-tokopisi bulunan Suleymaniye Kutuphanesi Yazma Bagışlar bolumundeki 3012 numaralı diger bir nushaya muracaat et-tik. Dipnotlarda ikinci nusha olarak zikrettigimiz bu nushadır. Ayrıca sonradan yine mutercim hattı oldugu anlaşılan Sul-eymaniye Ktp. Uşşakı Tekyesi, 315 numaraya kayıtlı 61 varak diger bir risale daha bulduk. Elimizdeki risaleyi kutuphan-eye giderek bu nusha ile de karşılaştırma yoluna gittik. Yine Ahmed Neylı’nin baglılarından oldugu anlaşılan Ahmed Sakıb tarafından istinsah edilen fakat aslına ulaşamadıgımız bir nushadan da gerekli yerlerde istifade ettik. Son olarak elim-izdeki butun bu nushaları Necıb Mayil Herevı tarafından “el-Cânibü’l-Garbî fî halli müşkilâti’ş-şeyh Muhyiddîn İbni’l-Arabî” adıyla Iran’da tahkıkli bir şekilde neşredilen eserin Farsça orijinaliyle karşılaştırdık. Boylece eldeki dort kaynak ve kut-uphanedeki nushadan faydalanarak bu metni olabildigince saglam ve duzeltilmiş bir hale getirmeye çalıştık. Eser uzer-inde çalışırken gerek kutuphanedeki diger nushalar gerekse eldeki nushaları birebir karşılaştırarak eksiklikleri veya an-lamda bozukluklar meydana getirilebilecek farklılıkları da dipnotlarda gostermeye çalıştık.

Ahmed Neylı’nin Farsça aslından Turkçeye yaptıgı bu ter-cumesi ortalama bir zorluga sahiptir. Mutercim eserinde her ne kadar agdalı bir dil ve uzun terkipler kullanmamış ve es-eri oldukça sade bir şekilde tercume etmeye çalışmışsa da bu risale, konuların da zorlugundan olsa gerek zor takip edilen


19 ⟨

bir metne sahiptir. Biz de bu sebeple gerek risalenin gunumuz alfabesine aktarılması hususunda gerekse eser ve ıtirazlar ko-nusunu degerlendirirken ozellikle Ismail Fennı Ertugrul’un Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî ve Ahmed Avni Konuk’un, mer-hum Selçuk Eraydın ve Mustafa Tahralı tarafından hazırlanıp neşredilen Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi adlı eserlerine sıkça muracaat ettik.

Bu çalışmanın ilk bolumunde eserin muellifi ve mut-ercimi hakkında kısaca bilgi verilmiş, risalenin konusunu oluşturan Ibn Arabı’ye karşı dile getirilen ıtiraz ve tenkidler, başta bu risale olmak uzere çeşitli eserlere başvurularak kısaca degerlendirilmeye çalışılmıştır. Boyle bir degerlendirme kuşkusuz, Osmanlı Turkçesini takip edemeyecek durumdaki okuyucuya da bu risale hakkında fikir vermesi bakımından fayda saglayacaktır. Bu konuda daha ileri okumalar yap-mak isteyen kimseler ise şuphesiz bir kısmını dipnotlarla gosterdigimiz ve pek çogunu degerlendiremedigimiz Ek-berı gelenek çerçevesinde kaleme alınan diger kaynaklara başvurmak zorundadır.

Son olarak bu çalışmamız dil ve edebiyat alanına hitap etmediginden dolayı ozel noktalama işaretleri kullanılmamıştır. Bununla birlikte bu risale gunumuz alfebesine, orijinal metni de feda etmeksizin fakat gunumuz imlasına yakın bir tarzda aktarılmaya çalışılmıştır. Metnin muhtelif yerlerinde bulu-nan ayetlerin sure ve ayet numaraları, zikredilen hadıslerin kaynakları olabildigince dipnotlarla gosterilmiş, eserde geçen çeşitli Arapça ve Farsça alıntı ve ibarelerin tercumeleri genelde mutercim tarafından yapılmıştır.

BİRİNCİ BÖLÜMBİRİNCİ BÖLÜMBİRİNCİ BÖLÜM

23 ⟨

Ahmed Neylî Efendi

Hayatı

A hmed Neylı Efendi (1084/ 1673–1674)1 tarihinde Istanbul’da dogdu.2 Babası Istanbul kadılarından fazılet

sahibi bir zat olan Mirzazade Mehmed Efendi’dir. Bu yuzden Ahmed Neylı Mirzazade unvanıyla tanınmaktadır. Tahsilini ciddi bir şekilde tamamladıktan sonra muderrrislik yoluna girmiş 1109/1697–98 tarihinden itibaren bir muddet ders vermekle meşgul olmuştur. Daha sonra kadılık meslegine gir-miş, 1129/1716–17 tarihinde Izmir, 1139/1726–27 tarihinde Mısır ve 1144/1731–32 tarihinde Mekke-i Mukerreme mev-leviyetlerinde (yuksek kadılık) bulunmuştur. 1149/1736–37 tarihinde Anadolu kazaskeri olmuş ve 1150/1737-38’de bu gorevinden azledilmiştir. Daha sonra 1154/1741–42 ile 1 Hakkında bilgi edinilen kaynaklar; Bursalı Mehmed Tahir b. Rifat, Os-

manlı Müellifleri, c. II, s. 357, Mehmed Sureyya Bey, Sicill-i Osmânî yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye, c. I, s. 250, Fatin Davud Efendi, Tezkire-i Hâtimetü’l-eş’âr, (Salim ve Safayı tezkirelerine zeyl), Istanbul 1271, s. 429. Muallim Nacı, Osmanlı Şâirleri, hzr. Doç. Dr. Cemal Kurnaz, Istan-bul 1995, s. 210.

2 Diger kaynakların hepsi Ahmed Neylı Efendi’nin dogum tarihini 1084 olarak verirken, Osmanlı Muellifleri’nde dogum tarihi olarak 1104 ol-dugu belirtilmiştir.


⟩ 24

⟨

1161/1748 tarihleri arasında Rumeli kazaskerlik vazifesi yap-mış, daha zamanını doldurmadan hastalandıgı için bu vazi-feden 1161/17483 Rebıu’l-evvelı’nin yirmi dokuzunda istifa edip, rebıu’l-ahirin on dokuzunda (18 Nisan 1748) vefat et-miştir. Şeyhu’l-Islam Asım Efendi;

“Mirzâzâde Ahmed NeylîSahn-ı Firdevsi eyledi mesken”

(Mirzazade Ahmed Neylı Cennet bahçesini mesken eyledi.)

beytini vefat tarihi olarak duşmuştur. Bu beyit mezar taşına nak-şedilmiş degildir. Uskudar’da Tunusbagı’ndan Selimiye’ye do-nen caddenin sag tarafında pederi yanında defnedilmiştir.

Neylı’nin çocuklarına (Neylı-zade) denmiş, oglu muderrisler-den Mehmed Efendi, babasından bir sene sonra 1162/1748–49 tarihinde vefat edip yanına defnedilmiştir. Diger bir oglu ise Hamıd Mehmed Efendi olup kadılık gorevlerinde bulunmuş, 1181/1767–68 tarihinde vefat etmiştir.

Şahsiyeti ve Edebî Kişiliği

Muallim Nacı, Ahmed Neylı Efendi hakkında şu bilgiyi verir:

“Şairlerin alimlerindendi, iktidarı nisbetinde şohret bula-mayan şairlerimizden sayılır. Neylı onceki şairlerimizin pek

3 Muallim Nacı eserinde, Neylı Efendi’nin vefat tarihini 1151 yılı olarak gostermektedir. Diger kaynaklar 1161 tarihinde birleşmişlerdir. Fa-tin Tezkiresi’nde de vefat tarihi 1151 olarak gosterilmişse de bu ya-zım hatasından kaynaklanmış olmalıdır. Çunku o eserde Ahmed Neylı hakkında “1154 mukaddem ve 1160 tarihinde muahhir olmak uzere Rumelı sadaretine getirilmiş...” ibaresi vardır. Muallim Nacı de bu tarihi o yanlış bilgiye dayanarak vermiş olabilir.


25 ⟨

çoguna tercih edilir. Nadiren yetişen şairlerimizden sayılır. Halk dilinde dolaşan bazı meşhur beyitleri “Laedrı” olarak bilinir. Şiirleri toplansa “Divançe” denilmeyecek kadar buyuk bir kitap teşkil eder.4

Tabiatı nazik, guzel duşunur, munakkah soyler, sanatlı soy-leyişe meyli ziyadece oldugu halde sozu cazibesiz duşmez. Zarıf konuşur, fikri bayatlamış kelimelerle ifadeden sakınır, luzumsuz edadan uzak dururdu.”

Muallim Nacı az olmakla beraber bazı beyitlerinden do-layı onu Iran mukallitligine kaçmakla itham eder. Bununla be-raber “Lazım sana” redifinde soylenmiş olan gazellerin en gu-zellerinden birisinin Neylı’ninki oldugunu soyler.5 Ahmed Neylı Efendi de bunun farkında olacak ki, şu beyiti soylemiştir:

“Çek inân-ı rahş-ı kilki geçmesün i’câzı daArsa-i ma’nâda Neylî hem-inan lâzım sana”

(Neylı, kalem atının dizginini çek, i’cazı da geçmesin, Mana arsasında sana atbaşı beraber olan arkadaş lazım.)

Bir gazelinden Gulşenı tarıkatına muntesib oldugu anla-şılmaktadır. Vefatına yakın şu beyti soylemiştir:

“Gönlümi aldun ilâhî beni de al bâriKoyma gurbette gönülsüz bu ten-i bîmârı”

4 Ahmed Neylı ile ilgili çalışmalar ozellikle Divân’ı uzerine yogunlaşmış-tır. Atabey Kılıç, Ahmed Neyli Divanı adıyla doktora tezi, (Izmir, 1994); Nurcan Bedir, Neyli Hayatı, Eserleri, Divanının Tenkidli Metni, (Konya, 1993) ve Adnan Uzun, Neyli Divanı -Tenkidli Metin-, (1991) adıyla iki yuksek lisans tezi hazırlamışlardır.

5 Muallim Nacı, Osmanlı Şâirleri, hzr. Doç. Dr. Cemal Kurnaz, Istanbul, 1995, s. 210.


⟩ 26

⟨

(Ilahı, gonlumu aldın bari beni de al.

Bu hasta vucudu gurbette koyma.)

Şiirlerinden ornekler vermek gerekirse akılda kalan mıs-ralardan bazıları şunlardır:

“Bir gün tükenir nâle-i bülbül Neylî Encâma irer mevsîm-i gül hâra da kalmaz.”

(Neylı, bir gun bulbulun inlemeleri kesilir,

Gul mevsimi sona erer dikene de kalmaz.)

“Gönül ağyâr içün incinme yâreGül olmaz bâğ-ı âlemde dikensüz.”,

(Ey gonul! Agyar için sevgiliye incinme,

Alem bahçesinde dikensiz gul yoktur.)

“Nedür cürmüm? Dimiş hûbâna NeylîAlan siz gönlümi hem virmeyen siz.”

(Neylı sevgililere “suçum nedir?” demiş,

Gonlumu alan da vermeyen de sizsiniz.)

“Şîrler değme kemend-efgene nahcîr olmaz.”(Arslanlar değme avcı “kement-atıcı”ya av olmaz.)

“Ey gönül keşmekeş-i âlem içün çekme elem.”

(Ey gonul, dunya kavgası için elem çekme.)

“Ne dil-rübûde olayduk, ne dil-rübâmız olaydı.”

(Ne gonlu kapılmış olaydık, ne gonul kapan sevgilimiz olaydı.)


27 ⟨

Eserleri

Eserlerine dair bilgiler hakkında Şairler Tezkiresinde (Fa-tin Tezkiresi); “Arabı ilimlere dair haylice tasnıfat ve te’lıfatı ve nice nice nefis kitaplara selıs ifadeli haşiyeleri ve fıkıh kitap-larına muteallık altmış adet hayrat-ı amımetu’l-berekatı” ol-dugu yazılıysa da isimleri zikredilmemiştir.6

Eserlerinin Muhtelif Kütüphanelerdeki Nüshaları

Ahmed Neylı Efendi’nin, hakkında bilgi sahibi oldugu-muz eserleri şunlardır:

1) Allame Abdurrahman Ibn Cevzı’nin “el-Vefâ fî fezâili’l-Mustafa”sının “el-Evfâ fî Tercemeti’l-vefâ” ismiyle ter-cemesidir. Yazmalarının bulundugu kutuphaneler: Süleymâniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 488, 294 vr., must. Salahzade. Süleymâniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 488, 294 vr., must. Ahmed b. Muhammed. Topkapı Ktp., Emanet Hazinesi, nr.1177, 255 vr., must. Mehmed Meylı b. Ismail es-Saray.

2) Mâ lâ büdde li’l-edîb-i mine’l-meşhûri ve’l-garîb adlı eser “Târîh-i Vassâf”ın şerhi olup hacimli bir kitaptır. Bulun-dugu kutuphaneler: H. Selim Ağa Ktp., Hacı Selim Aga, nr.815, 15-336 vr., tr.1157. İ.Ü. Merkez Ktp., Turkçe, nr. 3221; nr.1516, 298 vr., must. Ahmed Neylı Efendi (tertıb); nr. 3969, 298 vr., must. Ahmed Neylı; nr. 3221.

3) Fazîlet-nâme: Ahlak ilmine dair bir manzumedir.

4) Hacletü’l-arûs fî Târîh-i Engürus: Zamanındaki Macaris-tan seferi hakkındadır.

6 Fatin Davud Efendi, Tezkire-i hatimetü’l-eş’âr (Salim ve Safayı tezkire-lerine zeyl), Istanbul, 1271, s. 429.


⟩ 28

⟨

5) Gazeliyyât: Gazellerinin bulundugu eserdir. Bulundugu ku-tuphane: Nuruosmaniye Ktp., nr. 4965, vr. 1 c. (21–22).

6) Şerh-i manzûme-i Kavâidü’l-İ’râb.

7) Târîh-i Sanduka-i Hırka-i Şerîf: Bulundugu kutuphane: İz-mir Milli Ktp., nr.1534/3, vr.65b-85b, str.18; 200x115 (150x75) mm.

8) Dîvan: Hakkında bilgi verilmişti. Bulundugu kutuphane-ler: Hacı Selim Ağa Ktp., Hacı Selim Aga, nr. 936, 80 vr.; Süleymâniye Ktp., Yazma Bagışlar, nr.2350, 350 vr., 17Str.; 192x107;153x70; İ.Ü. Merkez Ktp., Turkçe, nr.2868, 72 vr.; nr.2878, 81 vr; nr. 9622, 89 vr.; nr.1627, 92 vr.;Yapı Kredi Ktp., nr.15778, 90 vr.; nr.134, 59 vr.; Süleymâniye Ktp., Ali N. Tarlan (Tuyatok), nr.31, 73 vr., tr.1827.

9) el-Fazlü’l-vehbî fî tercemeti’l-Cânibi’l-garbî: Tez çalışma-mıza konu olan bu eser “ Şeyh Mekkı” adıyla meşhur Şeyh Muhammed b. Muzafferuddin b. Muhammed b. Abdullah tarafından, Farsça olarak yazılan “el-Cânibü’l-garbî fî halli müşkilâti’ş-şeyh Muhyiddîn İbni’l-Arabî” adlı eserinin Turk-çeye tercumesidir. Kitap hakkında geniş bilgi için deger-lendirme bolumune bakılabilir. Yazma nushaları oldukça fazladır. Eser kayıtlara bazı yerlerde “el-Fazlü’l-vehbî fî tercemeti’l-cânibi’l-garbî” bazı yerlerde ise “el-Fadlü’l- vehbî...” veya “Fadlü’l-vehbî...” ya da “el-Fazlü’l-vehbî...” şek-linde geçirilmiştir. Yukarıda zikredilen isimlerle nusha-larının bulundugu kutuphaneler şunlardır: Hacı Selim Ağa Ktp., Hudai Efendi, nr.317, 128 vr., tr.1156; İ.Ü. Mer-kez Ktp., Turkçe, nr.1816, 174 vr., tr.1163; nr. 2214, 70 vr., tr.1299; nr. 9784 107 vr.; nr. 6447 55 vr.; nr. 9784; nr. 1816 174 vr.; Mevlâna Ktp., Sıdkı Huseyin Dede, nr.1164, 83 vr.; Süleymâniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr.168, 92 vr.; Es’ad Efendi, nr.1374, 66 vr.; Pertev Paşa, nr. 628, 40-99


29 ⟨

vr., must. Ahmed Sakıb; Hacı Mahmud Efendi, nr. 2078, 15 vr.; Uşşakı Tekyesi, nr. 315, 61 vr., must. Mutercim hattı; Halet Efendi, nr.363, 93 vr., must. Mutercim hattı, tr.1155; Reisu’l-kuttab, nr. 560, 94–186 vr.; Yazma Bagış-lar, nr. 3012, 1b-60b vr. 25 str; 203x107; 135x77; Köp-rülü Ktp., Ahmed Paşa, nr.118, 131vr., must. Ahmed Sa-kıb, tr.1148; Bursa Bölge Ktp., Genel, nr. 677, 80 vr., must. Derviş Ibrahim, tr. 1158; İstanbul Belediyesi Ktp., Os-man Ergin Yzm., nr. 1257, 183 vr., must. Derviş Muham-med, tr. 1148-1212; Osman Ergin yzm., nr. 456, 114 vr., must. Yusuf Agah b. Mehmed Derviş, tr. 1295; Yapı Kredi Ktp., nr. 144, 54 vr., tr. 1280; Topkapı Ktp., Hazine Kit., nr.273, 151 vr., must. Ahmed Sakıb Aynizade, tr.1746; İs-tanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yzm., nr. 1104, 41 vr., tr. 1148; Ragıp Paşa Ktp., nr. 1472 , 116-195 vr.; Mil-let Ktp., Ali Emırı, nr.788, 108 vr., must. Ibrahim Afvı, tr. 1160; nr. 787, 1-95 vr., tr.1293; nr. 1193, 305vr.; Süley-maniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2468, vr. 1–115, must. Abdurrahim b. Halil.

31 ⟨

Şeyh Mekkî Efendi

Hayatı

T am adı Muhammed b. Muzafferuddin Muhammed b. Hamıduddin Abdullah’tır. Kunyesi “Ebu’l-Feth” olup,

daha çok “ Şeyh Mekkı” ismiyle tanınmıştır. Hayatı hakkında kaynaklarda fazla bilgiye rastlayamadıgımız için, nerede ve ne zaman dogdugunu bilmiyoruz. Ama kendi beyanından Nureddin Abdurrahman el-Camı’nin talebesi oldugu ve onun hizmetinde bulundugunu bildirmesinden bugunki Iran top-raklarında dogmuş ve Herat civarında yaşamış olmalıdır. Şeyh Mekkı’nin “el-Cânibü’l-garbî fî halli müşkilâti’ş-şeyh Muhyiddîn İbni’l-Arabî” adlı eserinin tahkikli neşrini yapan Necıb Mayil Herevı, vefat tarihi olarak h. 926/ m. 1519–1520 tarihini gostermektedir.7

Eseri “el-Cânibü’l-garbî”de verdigi bilgilerden Şeyh Mekkı’nin meşhur alim ve Fusûs şarihi Mevlana Nureddin Abdurrahman el-Camı’nin talebesi oldugunu ogreniyoruz. Muhtelif yerlerde “Şeyhimiz” ve “Bu hakırin Şeyhi Mevlana Nureddin el-Camı”8 7 Şeyh Mekkı, “el-Cânibü’l-garbî fî halli müşkilâti’ş-şeyh Muhyiddîn İbni’l-

Arabî”, thk. Necib Mayil Herevı, Intişarat-ı Mevla, Tahran, 1985, (Herevı’nin Mukaddimesi), s. 24.

8 Ahmed Neylı, el-Fazlü’l-vehbî fî tercemeti’l-cânibi’l-garbî, Suleymaniye Ktp. Halet Efendi, nr. 363, 11b, 24b vr.


⟩ 32

⟨

gibi ibarelerden onun talebesi oldugu anlaşılmaktadır. Herevı, Şeyh Mekkı Efendi’nin, Molla Camı’ye Herat’ta hizmet etti-gini, onun yanında seyr-i suluk yoluna girdigini, ancak ken-disinin Anadolu’ya gitmesinden sonra irtibatın kesildigini soylemektedir. Bununla beraber Şeyh Mekkı, Camı’nin eser-lerini incelemeye devam etmiş ve onu kendisine murşid ola-rak kabul etmiştir.9

Şeyh Mekkı Efendi’nin murıd veya talebelerinin olup olmadıgı, varsa bunların kimler oldugu hakkında herhangi bir bilgiye sahip degiliz. Hayatı hakkında bilgi için araştır-dıgımız kaynaklarda10 kendisi hakkında bilgi bulunmaması veya kendisinden çok az bahsedilmesi, onun dikkat çekici bir etki alanının olmadıgını duşundurmektedir. Bununla be-raber Ibn Arabı’yi mudafaa etmek için pek çok alim ve fazıl içinden bizzat Yavuz Sultan Selim emriyle kendisinin seçil-miş olması da dikkate deger bir husustur. Bu konuda, Şeyh-i Ekber’in eserlerini uzun yıllar boyunca tedkık etmesinin de buyuk payı olmalıdır.

Anadolu’ya gelişi:Kaynaklar; Osmanlı padişahı I. Selim (Yavuz)’in Iran sefer-

inde, Şah Ismail Safevı’yi maglup ettikten sonra geri donuşte pek çok sanatkar ve ilim adamını da bereberinde getirdigini yazmaktadırlar. Yavuz Sultan Selim’den once Fatih, II. Bayezid ve diger hukumdarlar da fethettikleri yerlerden degerli sanatçıları ve bilim adamlarını payitahta getirmişlerdi.11 9 Şeyh Mekkı, a.g.e, (Herevı’nin Mukaddimesi), s. 24.10 Bakılan eserler; Şakāyık-ı Nu’mâniyye ve zeyiller, Osmanlı Müellifleri,

Sicill-i Osmânî.11 Ertan Gokmen, Yavuz Sultan Selim’in Iran’dan ve Mısır’dan Getirdigi

Sanatkarlar, Türk Kültürü XXXV, sayı 407, 1997; Ismail Hamı Daniş-mend, İzâhlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Istanbul 1971, c. II, s.15; Ah-met Ugur, Yavuz Sultan Selim, Kayseri 1992, s. 81.


33 ⟨

Ehl-i Hıref defterlerinden ogrendigimize gore; 15. yuzyıl ortalarında Otlukbeli Muharebesi’nden sonra Iran ve Azer-baycan’dan bazı ilim ve sanat erbabı Osmanlı Devleti’nin merkezine getirilmiştir. Zikredilen sanatkar ve ulemanın pek çogunun Osmanlı ulkesine kendi istegi ile geldigi belirtilme-ktedir. Bu donemde Anadoluya gelen sanatkarların sayısı bin civarındadır.12

Şeyh Mekkı de buyuk bir ihtimalle bu insanlarla beraber Osmanlı topraklarına gelmiştir.13 Edirne’de ikamet eden mu-ellifimizin vefat tarihi dogru ise Yavuz Sultan Selim ile aynı yıl içinde vefat etmiştir.

Eserleri

1) el-Cânibü’l-garbî fî halli müşkilâti’ş-şeyh Muhyiddîn İbni’l-Arabî: Bu eseri Yavuz Sultan Selim’in, Ibn Arabı aleyh-tarlarının tenkid ve ıtirazlarına cevap vermesini istemesi uze-rine kaleme almıştır. Ibn Arabı’nin goruş ve ifadeleri, ozel-likle vahdet-i vucud konusundaki yetkinligi, yazdıgı eserden ve bizzat kendisinin bu konudaki soylediklerinden anlaşıl-maktadır. Şeyh Mekkı, 37 sene gibi uzun bir muddet Şeyh-i Ekber Ibn Arabı’nin eserlerini mutalaa ettigini, eserlerdeki zor mevzuları ihlasla yapılan uzun çalışmalardan hasıl olan manevi fetihler sayesinde kavradıgını yazmaktadır.14 Hatta bazı ıtirazlara cevaplar hazırlarken, cevapların bizzat Ibn Arabı’nin ruhaniyyetinden kendisine ulaştıgını ve cevapların tertibini onun istedigi şekil uzere yaptıgını soylemektedir.15 Padişahın “ulema ve meşayıh-ı kışrı”ye karşı Şeyh Mekkı’yi seçmesi bir anlamda sebepsiz degildir. 12 Ertan Gokmen, a.g.m, s. 145; I. Hamı Danişmend, a.g.e, s. 15.13 Şeyh Mekkı, a.g.e, (Herevı’nin Mukaddimesi), s. 23.14 Şeyh Mekkı, a.g.e, s. 60, 203; Neylı, el-Fazlü’l-vehbî, 12a, 87a vr.15 Şeyh Mekkı, a.g.e, s. 57; Neylı, a.g.e, 11a vr.


⟩ 34

⟨

Bu risale incelendiginde, Şeyh Mekkı’nin diger ilim dallarına da vakıf oldugu gorulecektir. Çunku muellif ese-rini hazırlarken, Ibn Arabı’nin devasa eserleri yanında di-ger pek çok kaynaga muracaat ederek referanslar vermiş-tir. el-Cânibü’l-garbî’nin temelini de oluşturan bu eserlerden bazılarını muellifleriyle beraber zikretmek gerekirse; Fusûs şarihleri başta olmak uzere, Gazzalı’nin İlcâmü’l-avâm an ilmi’l-kelâm”ı ve İhyâu ulûm’u; Fahreddin Razı’nin, Te’sîsü’t-takdîs’i; Taftazanı’nin, Şerhü’l- akāid’i; Ebu’l-Hasan Eş’arı’nin eserleri; Ibn Teymiyye’nin risale ve eserleri, Mevlana Celaleddin’in şiirleriyle karşılaşırız. Bu eserler dışında Şeyh Mekkı’nin kelam, hadıs ve felsefe alanındaki pek çok eserleri de de-gerlendirdigi gorulmektedir.16

Risale Turkçe’nin yanında, Muhammed b. Abdurresul el-Medenı el-Berzencı ismindeki bir zat tarafından, bazı ilave-lerle el-Câzibü’l-gaybî ale’l-cânibi’l-garbî adıyla Arapçaya da çevrilmiştir. Kutuphanelerde bu eserin de yazma nushaları mevcuttur.

2) Mahmud Erol Kılıç DIA “Fususu’l-hikem” maddesinde, konusu Ibn Arabı mudafaası olan “Aynü’l-hayât” ismindeki eserinden bahsetmektedir. Bu eser, Topkapı Sarayı Muzesi Kutuphanesi, III. Ahmed, nr. 1549’da kayıtlıdır.17

3) Bursalı Mehmed Tahir, Terceme-i hâl ve fezâil-i Şeyh-i Ekber Muhyiddîn İbn Arabî adlı eserinde Fusûs şerhlerinin şa-rihleriyle listesini verirken, sahibinin “Ebu’l-Feth Muhammed Muzafferuddin Sadıkı min telamız-i Mevlana Camı” oldugu bir Fusûs Şerhi’ninde ismini zikretmektedir.18

16 Şeyh Mekkı, a.g.e, (Herevı’nin Mukaddimesi), s. 25.17 M. Erol Kılıç, a.g.m, DIA, c. XIII, s. 235.18 Bursalı Mehmed Tahir, a.g.e, s. 24.


35 ⟨

el-Cânibü’l-Garbî’nin Muhtelif Kütüphanelerdeki Nüshaları

Beyazıd Devlet Ktp., Veliyuddin Efendi, nr. 3181, 21b-77a vr., must. Mehmed Tahir b. Mehmed Emin, tr.1109; nr.1795, 53b-135b vr.; nr.1799, 93 vr.; Beyazıd, nr. 3319, 117 vr.; Beya-zıd Devlet Ktp., nr.10581, 127 vr.; Emel Esin Ktp., nr. 251, 66 vr., must. Ahmed b. Suleyman Kemal, 21str-210x130 150x65; Millet Ktp., Ali Emırı Farsı, nr. 953, 76 vr.; Ali Emırı Farsı, nr. 185, 81 vr., must. Çeşmizade Muhammed Emın, tr.1091; Süleymâniye Ktp., Kadızade Mehmed, nr.556, 120-148 vr.; Aşir Efendi, nr.155, 72 vr., must. Huseyin b. Ahmed; Ayasofya, nr.1746, 56 vr.; Ayasofya, nr.1745, 95 vr.; Ayasofya, nr. 4248, 47-109 vr.; Hasan Husnu Paşa, nr. 692, 156 vr.

Arapça tercumesi olan el-Câzibü’l-gaybî ale’l-cânibi’l-garbî’nin yazma nushalarının bulundugu kutuphaneler: Hacı Selim Ağa Ktp., Hudai Efendi, nr. 506, 247 vr.; Süleymâniye Ktp., Laleli, nr.1352, 261 vr.; Ragıp Paşa Ktp., nr.654, 200 vr.

İKİNCİ BÖLÜMİKİNCİ BÖLÜMİKİNCİ BÖLÜM

39 ⟨

el-Fazlü’l-Vehbî’nin Muhtevası ve Değerlendirilmesi

el-Fazlü’l-Vehbî fî Tercemeti’l-Cânibi’l-Garbî

A slı Şeyh Mekkı tarafından Farsça kaleme alınan bu eser, Mirzazade Ahmed Neylı tarafından Turkçeye ter-

cume edilmiştir. Eser, iki bab bir hatime olmak uzere uç bo-lume ayrılır.

1) Birinci babda “ulema ve meşayıh-ı kışrı” diye isimlen-dirilen insanların Ibn Arabı ve eserlerine yonelttikleri ıtirazlar zikredilmiş, bu ıtirazlar da vahdet-i vucudla ilgili olanlarla vahdet-i vucudla ilgisi bulunmayanlar şeklinde ikiye ayırıl-mıştır. Bu ıtirazlar toplam 24 tanedir. Bunlardan 16 ıtiraz vahdet-i vucudla ilgili olup, diger 8 ıtiraz vahdet-i vucudla il-gili olmayan muhtelif meseleler hakkındadır.

2) Ikinci babı zikredilen ıtirazlara karşı delilleriyle veri-len cevaplar oluşturmaktadır.

3) Uçuncu bab bir hatimeden oluşmaktadır. Bu hatime birkaç fasıldan meydana gelmiş olup; birinci fasıl Şeyhu’l-Ekber Ibn Arabı’nin bazı menkıbelerinden oluşmakta, bu bo-lumde Şeyh’in on iki menkıbesine yer verilmektedir. Ikinci


⟩ 40

fasılda, Ibn Arabı’nin velı silsileleri zikredilmiş, hırka ve ta-savvuf libası giydigi murşıd-i kamiller belirtilmiştir. Yine bu bolumde Şeyh’in kerametleriyle ilgili birkaç hikaye anlatılmış-tır. Şeyh Mekkı Efendi uçuncu fasılda kısaca, Şeyh-i Ekber’in itikadından bahsederek eserlerinde ortaya koydugu itikadı meselelerin, onun duşunce dunyasında ne anlama geldigini açıklamaya çalışır. Ibn Arabı’nin bu kadar fazla eleştiriyi hak etmedigini duşunen muellif, onun tam bir mu’min ve kamil bir arif oldugunu vurgular. Son fasılda bir vasiyyet ve istek vardır. O da Şeyh-i Ekber’in, erbabı olunmadıkça bilinemeyen ve şerıata muhalif gibi gorunen bazı soz ve goruşlerine şu-ursuzca karşı çıkılmaması, anlaşılamayan bazı meselelerden dolayı kufur ve zındıklıkla itham edilmemesidir. Şeyh Mekkı, bir kimsenin “mana aleminin” hakıkatlerinden bilgisi olma-dıgı takdirde bunu itiraf etmesinin de bir erdem oldugunu ve bundan rencıde olunmaması gerektigini belirtir. Muellifin bu risale okuyucusundan son istegi ise “yad-ı cemıl” ile ha-tırlanma, salih dualarla anılmak olmuştur.1

Şeyh Mekkı’ye gore; Ibn Arabı’ye karşı dile getirilen he-men butun itirazlar, meseleye yabancı olan insanların -kendi ifadesiyle- “ adem-i fehm”lerinden kaynaklanır. Aslında ona gore; “ işkal” olarak dile getirilen ifadeler yekun olarak fazla gibi go-rulse de hepsinin menşe’i bir oldugundan verilecek cevabın da birden fazla olmaması gerekir. Fakat one surulen bu ıtirazlara tek tek cevap verecegini ve bunu yaparken de ozellikle “lisan-ı akıl ve şer‘” ile hareket edecegini soylemektedir.2

1 Neylı, el-Fazlü’l-vehbî, 92b-94b vr.2 Neylı, el-Fazlü’l-vehbî, 3a vr.

⟩

41 ⟨

Muhyiddîn İbn Arabî’ye Yapılan İtirazlar

“Butun sufilerin, insanların genelinin diliyle konuşmadıkları ve onların ilgilendikleri zahir ilmin meseleleriyle ilgilenmedikleri bilinmektedir. Onlar, ya konuştukları şeyi ehli olmayandan saklamak ya da avamın dilinin onların duşuncelerini, zevk ve vecdlerinde elde ettikleri bilgileri ifadede yetersiz kalma-sından dolayı remiz ve işaret diliyle konuşurlar. Sembolik olarak işaret ettikleri şeyler ise peygamberden veraset yoluyla aldıkları ‘ ilm-i batın’ hakıkatleridir.”3

Hicri III. Asırda bazı mutasavvıflar yaşadıkları hayat ve dile getirdikleri goruş ve ifadelerle Islam dunyasında o za-mana kadar gorulmemiş yeni bir duşunce akımının haber-cisi oldular. Insanlar arasında yaşayan kamil ariflerden sadır olan “ene’l-hak”, “subhanı ma a’zeme şanı” (kendimi tesbih ederim, şanım ne yucedir), “leyse fi cubbetı sivallah” (cub-bemde Allah’tan başkası yoktur) gibi alışılmadık garip soz-ler, yaşadıkları olaganustu tecrubenin, Allah’ı muşahede etmenin insanı kendinden geçirici zevkinden kaynaklanmak-taydı. Butun bu ifadeler, vecd halini yaşayan ariflerin başka bir alemden soyledigi sozlerdi. Bu gibi sozler aynı zamanda 3 Afıfı Ebu’l-ʻAla, Fusûsü’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar, çev. Ekrem De-

mirli, Istanbul, 2000, s. 37.


⟩ 42

⟨

Islam duşuncesinde “varlıgın birligi” olarak anlamlandırılan, en guzel ve en tutarlı bir sistem olarak ifadesini Muhyiddın Ibn Arabı’de bulacak muazzam “ vahdet-i vucud” sisteminin de habercisiydiler.

Imam Gazzalı, Aynu’l-kudat Hemedanı, Hakım Tirmızı, Ibn Meserre gibi buyuk mutasavvıflar “ vahdet-i vucud” fikrini or-taya çıkaran fikirleri eserlerinin muhtelif yerlerinde zikretmiş-lerdir. Ayrıca Abdulkadir Geylanı ve Ahmed Rifaı gibi tarıkat kurucusu buyuk sufilerin de yeri geldikçe “ vahdet-i vucud” an-layışını hatırlatan bazı ifadelerinin bulundugu bilinmektedir. Fakat bu duşunce bunların hiçbirisinde Ibn Arabı’de oldugu gibi sistemli ve açık bir şekil ifade edilmemiştir.4

Muhyiddın Ibn Arabı, eserlerinde “ vahdet-i vucud” sis-temini ortaya koyarak ıstılahlar geliştirmiş; fakat sistemin nihaı şeklini bulması ancak Ibn Arabı’nin talebeleri ve takip-çileriyle gerçekleşmiştir. Ibn Arabı’nin temel kaynakları her şeyden once Kur’an ve Sunnet’tir. Fakat Şeyh-i Ekber’in ken-dinden onceki ilmı birikimi de çok iyi degerlendirdigi, kendi-sinden onceki sufilerden başka, sistemini destekleyecek bu-tun ilimlerden ve kaynaklardan istifade ettigi gorulmektedir. Bununla birlikte, Ibn Arabı’nin faydalandıgı butun bu kaynak-ları kendi sistemine uyarlayarak kendi duşuncesinin rengini verdigini ve “ vahdet-i vucud” sistemine uyacak yeni anlam-lar yukledigini goz ardı etmemek gerekir.5

Vahdet-i vucud goruşune gore; Allah ezelı hakıkat ve mut-lak vacibdir. Allah var olmuş, olan ve olacak her şeyin aslı-dır. Bu alemin varlıgına gelince, bu varlık şahsa nisbetle gol-4 Nasr Seyyid Huseyin, Üç Müslüman Bilge, çev. Ali Unal, Istanbul, 1985,

s. 102.5 Ibn Arabı’nin sisteminin kaynakları hakkında geniş bilgi için bkz. Afıfı

Ebu’l-Ala, Muhyiddîn İbn Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi, çev. Mehmed Dag, Ankara, 1975, s. 153-172. Seyyid Huseyin Nasr, a.g.e, s. 113.


43 ⟨

genin varlıgı, gorulen şeylere nisbetle aynalardaki suretlerin varlıgı gibidir. Hakıkatte alem, sadece bir hayal, Ibn Arabı’nin ifadesiyle te’vıl edilmesi gereken “ ruya içinde ruya”dır. Hakıkı varlık, sadece Allah’ın varlıgıdır. Allah, nefsinde her şeyi içe-ren, her varlıgı kuşatan, her mevcudun sureti ile zuhur eden Allah’tır. Allah her varlıgın aslıdır. O, en kamil manada alemde surekli tecellı eder, her şeyin gerçek failidir, eşya ondan sudur eder, hareket ondan dogar, her an yeni bir surete burunur, ar-dından bu sureti yeni bir suretle degiştirir. Mumkinler alemi, her an yeniden yaratılır ve onu takip eden anda yok edilir. Biz ise bunu, çok sayıda ve çok hızlı bir zamanda gerçekleştigin-den hissedemeyiz.

Ibn Arabı, gerek keyfiyet yonunden, gerekse sayı bakı-mından Islam dunyasının en verimli ve en fazla eser bırak-mış sımalarından birisidir. Bu anlamda çok eser vermekle meşhur Ibn Sına ve Gazzalı gibi Islam duşunurleriyle karşı-laştırıldıklarında bile bu manada onları geride bıraktıgı goru-lur. Ibn Arabı, Nefehâtü’l-üns muellifi Abdurrahman Camı’nin ifadesine gore 500 kitap ve risale, Şa’ranı’nin el-Yevâkıt ve’l-cevâhir’de belirttigine gore ise 400 eserin sahibidir. Brockel-man onu, duşunce yonunden en verimli, hayal kuvveti ba-kımından en geniş muelliflerden birisi olarak tanımlayarak matbu ve yazma 150 civarında eserinin oldugunu zikreder. Bursalı Mehmed Tahir ise eserinde, Ibn Arabı’ye ait 439 ki-tabın isim listesini vermektedir.6 Dr. Osman Yahya ise ona at-fedilmiş; ama onun oldugu kesinlik kazanmamış olanlar da dahil olmak uzere 850 eserden bahsetmektedir.7 Şeyh Mekkı ise bine yakın eserinin bulundugunu soylemektedir.8

6 Bursalı Mehmed Tahir, Terceme-i Hâl ve Fezâil-i Şeyh-i Ekber Muhyiddîn İbn Arabî, Istanbul, 1329.

7 Afıfı, a.g.e, s. 27; Izutsu, Ibn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar-Kavramlar, çev. Ahmed Yuksel Ozemre, Istanbul, 1998, s. 19.

8 Neylı, el-Fazlü’l-vehbî, 87b vr.


⟩ 44

⟨

Muhyiddın Ibn Arabı’nin en onemli iki eseri, tasavvufı bir ansiklopedi niteliginde olan el-Fütûhâtu’l-mekkiyye ile aklı ve ruhı olgunluk doneminde te’lif edilen Fusûsü’l-hikem’dir. Afıfı, Ibn Arabı’nin vahdet-i vucud anlayışını en guzel şekilde bu eserin gosterdigini soylerken şu ifadelere yer vermektedir:

“Fusûsü’l-hikem, muellifin kırk kusur sene gonlunde sıkıntı-sını çektigi bir sistemin ozetini temsil etmektedir. Ibn Arabı, nihayette bu kitapta sistematik hale getirinceye kadar bu sistemi bir şekilde ifade etmemiştir.”9

Ibn Arabı’nin en çok okunan eseri olan Fusûsü’l-hikem’in muhteviyatını Seyyid Huseyin Nasr şoyle ifade eder:

“Islamı batınıligin ana doktrinlerine ayrılmış yirmi yedi bolumden oluşan manevı vasiyetnamesi niteligindedir. Ibn Arabı, yirmi yedi peygamberin temsil ettigi yirmi yedi fassa ayırmıştır. Her bir fass ilahi hikmetin her bir peygambere vahyedilen yonunu sembolize eden kıymetli bir mucevher içerir. Benzetme yapacak olursak, her bir fass, ilahı hikmetin kendisine vahyedilen ozge yonunu aktarıcı araç gorevi yapan her bir peygamberin insanı ve manevı niteligidir.”10

Fusûsü’l-hikem, Afıfı’nin belirttigi gibi Ibn Arabı’nin en onemli, en derin ve kendi asrında ve sonraki devirlerde tasav-vuf anlayışının oluşmasında en muessir eseridir. Kendinden sonraki gerek nesir, gerekse nazım turunde eser bırakmış he-men butun sufı muellefler, mutlaka onun ıstılahlarından etki-lenmiş ve duşuncelerinden ilham almışlardır. Fusûsü’l-hikem, Islam dunyasında şaşkınlık, takdir ve begeni kadar; hayret, şuphe ve kızgınlık da doguran bir eser olmuştur.9 Afıfı, a.g.e, s. 29.10 Nasr, a.g.e, s. 111.


45 ⟨

Islam tarihinde uzerinde en çok tartışmaların, yorumla-rın ve şerhlerin yapıldıgı eserlerden birisi, belki en birincisi Fusûsü’l-hikem’dir. Katip Çelebı, Keşfu’z-zunûn’da Fusûsü’l-hikem’in 22 şerhini zikretmektedir. Şeyh Muhammed Receb Hilmi bunların sayısını, Arapça ve Turkçe şerhler olmak uzere 37’ye çıkartmaktadır.11 Fusûsü’l-hikem’i Turkçeye tercume eden Nuri Gençosman ise eserin girişinde 43 şerhi şarihleriyle bir-likte liste halinde vermiştir. Şerhlerin sayısının 100 uzerinde oldugunu soyleyenler de vardır.12

Afıfı, Fusûs şerhlerinden en degerli olanların; Kemaleddin Kaşanı’nin (o. 730/1329), Sadreddin Konevı’nin (o. 671/1273), Abdurrahman Camı’nin (o. 898/1492) şerhleri oldugunu zikretmektedir.13

Muhyiddın Ibn Arabı, Islam tarihinde uzerinde en çok tartışılan, lehinde ve aleyhinde insanların farklı goruşler bil-dirdigi bir sufi ve alimdir. Daha hayatta iken fikirleri muna-kaşa konusu olmuş, insanlar tarafından tenkid edilmiş, olduk-ten sonra bu eleştiriler daha da şiddetlenmiştir. Mutasavvıflar içinde onun kadar eleştiriye maruz kalan, en fazla karalanan ve yerilen başka bir sufı muellife rastlamak zordur.14

Ibn Arabı hakkında insanlar degişik goruşlere sahiptir-ler. Bununla birlikte onun hakkında fikir yuruten insanları uç gurupta toplamak mumkundur. Bir gurup; kendisinin Is-lam dunyasında eşsiz bir yere sahip bir veli olduguna ina-nırlar. Bu goruşteki insanlar onun eserleriyle meşgul olan, anlaşılmasında guçluk bulunan eserlerini şerh eden, onu an-lamaya çalışan ve kendisinden ovguyle bahseden kimselerdir. 11 Afıfı, a.g.e, s. 45.12 Mahmud Erol Kılıç, “Fususu’l-Hikem” DİA, c. XIII, s. 232.13 Afıfı, a.g.e, s. 45.14 Uludag Suleyman, İbn Arabî, Ankara, 1995, s. 183.


⟩ 46

⟨

Bu gurupta bilhassa sufıler ve tasavvufa hoşgoruyle yaklaşan insanlar vardır. Ibn Arabı aleyhinde olanlara karşı onu savun-maya çalışan bu gibi alimlerden ozellikle; Malikı Şeyh Taced-din b. Afaullah, Şafiı Şeyh Afıfuddin Tilimsanı, Abdulgaffar b. Ahmed el-Kavsı, Mecduddin Firuzabadı, Celaluddin Suyutı, Şeyh Mekkı Efendi, Abdulvahhab Şa’ranı, Ibn Kemal Paşa, Abdulganı Nablusı, Selahuddin Uşşakı, Bursa muftusu Şeyh Omer Hafidduşşihab, Ahmed Avni Konuk, Ismail Fennı Er-tugrul gibi isimleri zikretmek yerinde olur.15

Ikinci gurup, ya dini savunmak maksadıyla ya da kendisini anlayamadıklarından dolayı Ibn Arabı’nin goruş ve ifadelerini şiddetle tenkid ederek şeyhi “kufurle” itham eden aleyhdeki kimselerden oluşur. Bunların daha çok “ zahir uleması” denilen fıkıhçı ve selef imamları oldugu gorulmektedir. Bu kimseler şeyhin eserlerine karşı reddiyeler yazmış, fikirlerini çurutmeye çalışmış ve çogu zaman da kolay yolu seçerek kufrune hukmet-mişlerdir. Bunlar arasında Ibn Teymiye, Ibn Kayyım el-Cevzı, Ibn Kesir, Burhaneddin el-Bıkaı, Alaaddin Buharı, Ali el-Karı, Ibrahim Halebı, Ebu’s-Suud Efendi gibi alimleri saymak mumkundur.

Uçuncu gurupta ise Şeyh’in bazı goruşlerine katılma-makla beraber, onun bir alim ve mutasavvıf olarak buyuklu-gunu kabul eden ve ona saygı duyan kimseler bulunmakta-dır. Hafız Zehebı bu kimseler için iyi bir ornektir. Ibn Arabı hakkında şoyle demektedir:

“Onun soz soyleme gucu, zekası, hafıza kuvveti, tasavvufla ilgili incelemeleri, ilim-irfanla ilgili pek çok eseri vardır. Keşke soz ve şiirlerinde şathiye olmasaydı. Herhalde bunlar gaybet ve sekr halinde ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla kendisi için hayır umulur.”16

15 Ertugrul I. Fennı, a.g.e, s. 295. I. Fennı, eserde Ibn Arabı’yi savunmak için kitap yazan, eserlerinde kendisine bolum ayıran ve kendisini met-hedenleri eserleriyle gosteren bir liste yapmıştır.

16 Ertugrul I. Fennı, a.g.e, s. 294.


47 ⟨

Alimlerden, ıtirazcıların Şeyh’in aleyhinde oldugunu soy-ledikleri Izzuddin Abdusselam gibi zatlar ise herhalde fıkıhçı-lar meclisinde onun aleyhinde soz soylemiş, hal ehlinin soh-betlerinde ise onu ovmuş kimselerdendir.17

Muhyiddın Ibn Arabı aleyhinde goruş bildirenler, onun ozellikle Fusûsü’l-hikem adlı eserindeki soylediklerine ıtiraz etmişlerdir. Ibn Arabı hakkında çalışmaları bulunan Mah-mud Erol Kılıç, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi için yazdıgı “Fususu’l-hikem” maddesinde bunun sebebini şoyle açıklamaktadır:

“Fusûsü’l-hikem’de ele alınan konuların anlaşılması yazıldıgı gunden itibaren bir problem olmuştur. Eser, Abdullah Bosnevı’nin de belirttigi gibi, mutasavvıfların ‘velayet-i Muhammedı menbaı ve zat meşrebi’ dedikleri makamdan oldugu için bu makamın neşvesine sahip olmayanlar tarafından tenkid edilmesi gayet tabiidir. Zira menbaının velayet-i Muhammedı oldugu iddiası, onun zahiri konumunda nubuvvet-i Muhammedı’ye nisbetle meselenin tamamen batın vechesiyle ilgili olunacagına işaret eder. Bu eserin, ilm-i batın içerisindeki meşreplerden ‘ef’al’ yahut ‘sıfat’ neşvesinde degil ‘zat’ neşvesinde oldugunun ileri surulmesi de yine oncelikle bu makamın diliyle konuşulaca-gının ifadesidir. Bu durumda eseri tenkid edecek kimsenin ya onunla aynı hali yaşaması veya buna benzer hallere vakıf olması gerekmektedir.”18

Fusûsü’l hikem’e yoneltilen eleştirilerin bulundugu eser-ler I. Fennı Ertugrul’a gore uç-beş risaleyi geçmez; ama Kılıç, Şeyh hakkında otuzu aşkın reddiyye yazıldıgını soylemekte-dir. Bununla beraber Ibn Arabı hakkında yazılan mudafaaların reddiyelerden oldukça fazla oldugu soylenebilir. Ibn Arabı’ye 17 Ali b. Ibrahim Karı el-Bagdadı, Muhyiddîn İbn Arabî’nin Menkıbeleri, trc.

M. Rami Ayas, Abdulkadir Şener, Ankara, 1972, s. 25.18 M. Erol Kılıç, a.g.m., DİA, c. XIII, s. 234.


⟩ 48

⟨

reddiye olarak yazılan eserlerden bazılarını zikrederken bu konuda ilk eleştirilerin Muhammed b. Omer b. Ali el-Kamilı ed-Dımaşkı tarafından Şeyh-i Ekber’in vefatından birkaç yıl sonra yapıldıgını soylemek gerekir. Daha sonra Ahmed b. Ibrahim el-Vasıtı el-Hanbelı’nin, Eşi’atü’n-nusûs fî hetki estâri’l- Fusûs adlı eseri gelir. (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr.2734, vr. 81b-91b), sonrasında ise Abdullatıf b. Abdullah es-Suudı Beyânü’l-hükm mâ fi’l- Fusûs adlı kitabıyla tenkitler yoneltir. (Süleymaniye Ktp., Fatih, nr.2266), Ibn Teymiyye, Hakîkatü mezhebi’l-ittihâdiyyîn ev vahdeti’l-vücûd adlı eserinde ve daha pek çok eserinin ilgili bolumlerinde Ibn Arabı’ye şiddetli ten-kitler yoneltmiş ve onun meşhur “eş-Şeyhu’l-ekber” (en buyuk şeyh) lakabını “eş-şeyhu’l-ekfer” şeklinde yeniden ifade ede-rek kufurle itham etmiştir. Alaeddin Muhammed el-Buharı de Ibn Arabı’nin en ateşli muhaliflerindendir. Fazîhatü’l-mülhidîn ve nasîhatü’l-muvahhidîn adlı eseri Reddü’l- Fusûs (Atıf Efendi Ktp., nr.1269) ve er-Risâle fi’r-red alâ Fusûs-i İbn Arabî (Beya-zıt Devlet Ktp., nr. 3445), Risâle fi vahdeti’l-vücûd (Süleyma-niye Ktp., Fatih, nr. 2916) vb. on degişik isim altında meşhur olmuş ve yanlış olarak Saʻdeddin Taftazanı’ye nisbet edilmiştir.19

19 Bursalı Mehmed Tahir, Terceme-i Hâl ve Fezâil-i Şeyh-i Ekber Muhyiddîn İbn Arabî adıyla yazdıgı eserde, bu risalenin Sa‘deddin Taftazanı’ye ait ol-madıgını Abdulganı Nablusı hazretleri tarafından Osmanlı ulemasından Ibrahim adındaki bir zata yazılan ozel bir mektubun yardımıyla isbat edildigini soylemektedir. Verilen bilgiye gore bu risalenin h. 997 tari-hinde yazılmış olan bir nushası umumı kutuphanenin tasavvufla ilgili kitapları arasında 165 numarada kayıtlıdır. Muellifinin Alaeddin Buharı oldugu da haşiyede belirtmiştir. Bkz. a.g.e, s. 11.

I. Fennı Ertugrul bu risaleyi gidip bizzat gordugunu, mukaddimeden onceki boş sayfaya Fazîhatü’l-mülhidîn nasîhâtü’l-muvahhidîn li’l-alleme Alâuddin Buhârî şeklinde yazıldıgını soylemektedir. Risalenin muel-lifi mukaddimede zikredilmedigi, kitabın sonundaki kayıttan 997 ta-rihinde Halep’te yazıldıgı anlaşılmaktadır. Ertugrul, matbu nushanın mukaddimesinde yer alan; “Ganı olan Allah’a muhtaç olan Mes’ud b. Omer Sa’duddin Taftazanı diye meşhur –Allah ona hakıkatin tadını tat-tırsın ve onu hak yola yoneltsin- der ki Fusûs kitabında batıl ve yanlış-


49 ⟨

Ibrahim b. Omer el-Bıkaı Tenbîhü’l-gabî alâ tekfîri İbni’l- Arabî (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2734, vr. 39-68) adlı eseriyle, Tahzîru’l-ibâd (Süleymâniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2734, vr. 69-80) ve Tehdîmü’l-erkân (Ezher Ktp., nr. 188) Fusûsü’l-hikem’i tenkıd eder mahiyettedir. Fatih Camii’nde ha-tiplik yapan Ibrahim b. Muhammed el-Halebı, Tesfîhü’l-gabî fî tekfîri İbn Arabî, Ni’metü’z-zerîa fî nusreti’ş-şerîa (Süleyma-niye Ktp., Fatih, nr. 2880) ve Dürretü’l-muvahhidîn ve riddetü’l-mülhidîn (Köprülü Ktp., nr. 720, vr. 1-83) adlı eserleriyle ten-kidler yapar. Bu guruba Ibn Haldun Şifâü’s-sâil adlı eserle, Ibn Kemal Paşa’nın muzakerecisi Abdulbarı b. Turhan Hayâtü’l-kulûb adlı eser ve şeyh aleyhindeki fetvasıyla dahil olur.

Butun bu eserlerde tenkid edilip karşı çıkılan goruş-ler genelde; “ vahdet-i vucud, hatemu’l-enbiya, ricalu’l-gayb, Firavun’un imanı, alem-i gayba muttali olma, feyiz ve sudur meselesi, Allah’tan başkasına ibadet etmek ve uluhiyyet, azab-ı cehennem, tenzıh ve teşbıh meselesi, Hz. Musa ile Firavun arasındaki mucadele, muellifin “ insan hadis-i ezelıdir”, “ alem hakkın suretinden ibarettir”, “O bana ibadet eder, ben de O’na ibadet ederim”, “Herhangi bir şeye ibadet eden kimse Allah’a ibadet etmiştir”, “Halkı Hakk’a davet etmek, halkı kandırmak-tır”, “Allah eşyanın aynıdır”, “Allah zahirin ve batının aynıdır”, “Nuh kavmi ilm-i billah deryalarında bogulmuştur” vb. gibi konular çerçevesinde olmuştur.

Yapılan butun bu itirazlar, karşılıgında Ibn Arabı seven-lerince cevaplarını bulunca gerçekten de ilim dunyasında Ibnu’l Arabı hakkında çok renkli ve bereketli bir kulliyatın

ları gordugum zaman...” ibaresinin yazma nushada olmadıgını, eserin diger kısımlarında ise herhangi bir degişikligin yapılmadıgını zikret-mektedir. Ona gore Alauddin Buharı goruşlerini kuvvetlendirmek için Taftazanı’nin ilmi şohretinden istifade etmek için boyle bir yola baş-vurmuştur. Bkz. Ertugrul, a.g.e, s. 106.


⟩ 50

⟨

meydana geldigi gorulmektedir. Yazılan butun reddiyeler, mudafaalarla karşılanmış, aleyhdeki fetvalara fazlasıyla ce-vap verilmiştir. M. Erol Kılıç “Fususu’l-hikem” maddesinde onu savunan 35 tane eseri, muellifleri ve bulundukları ku-tuphaneleri zikretmektedir. Bu eserlerden bazılarını soyle-yecek olursak, bu alanda ilk eserin Abdulgaffar b. Ahmed el-Kavsı tarafından (o. 708/1308) Kitâbü’l-Vahîd adıyla kaleme alındıgı gorulmektedir (Rabat, el-Hizanetu’l-amme, nr. 974). Daha sonra Abdullah b. Es’ad el-Yafıı’nin Kitâbü’l-irşâd’ı gelir (Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 1512/98-99), aynı dogrultuda Siraceddin Omer el-Hindı er-Red alâ men enkere ale’l-ârifîn (Süleymaniye Ktp., Carullah Efendi, nr. 2070), Fıruzabadı’nin Risâle ale’l-mu’teridîn ‘alâ Muhyiddîn, Celaleddin Suyutı’nin Bıkaı’ye aynı isimle karşılık verdigi Tenbîhü’l-gabî fî tebri’eti İbn Arabî adlı eseriyle cevap verir. Abdulvehhab Şa’ranı, el-Kibrîtü’l-ahmer ve el-Kavlü’l-mübîn, Abdulganı Nablusı ise er-Reddü’l-metîn alâ muntakısi’l-arif Muhyiddîn (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1689, vr. 1-55b) adlı eserleriyle Ibn Arabı’yi savunur. Bu anlamda son olarak bizim de pek çok konuda istifade ettigimiz son donem alimlerimizden Ismail Fennı Ertugrul’un Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî adlı Turkçe eserini de zikretmek gerekir.

Ali el-Karı (o. 1014/1605) Ibn Arabı ve eserleri hakkında olumsuz fikirlere sahip olan ve onu şiddetle tenkid eden eden muelliflerden birisidir. Bu hususta kaleme aldıgı eserlerin ilki Celaleddin Devvanı’nin Ibn Arabı’yi savunmak için yaz-dıgı Risâle fî îmân-ı Fir’avn’a reddiye olarak yazılan Ferrü’l-avn min müddei îmâni Fir’avn adlı eserdir. Karı, benzer bir diger eserinin adını ise Kitâbü Reddi’l- Fusûs koymuştur. Bu eser daha çok Risâle fî vahdeti’l-vücûd ismiyle bilinmekte olup muhtemelen bu kitabı Şeyh Mekkı Efendi’nin tez çalışmamıza konu olan el-Cânibü’l-garbî fî halli müşkilâti’ş-şeyh Muhyiddîn


51 ⟨

İbni’l-Arabî adlı eserine cevap vermek için yazmıştır. Karı, bu eseri yazmasını vucudiyye taifesinden bazılarının, Ibn Arabı ve onun batıl yolundan gidenler için getirilen eleştiriler için kendilerini “ulema veya meşayıh-ı kışrı” olarak suçlamala-rına baglamaktadır. Kendisi de bu itiraz ve suçlamaların ar-kasında durdugunu ve dile getirilen ıtirazların savunucusu oldugunu soylemektedir.20

Oyle anlaşılıyor ki, Ali el-Karı zikredilen eserini Şeyh Mekkı Efendi’nin el-Cânibü’l-garbî adlı risalesine cevap ver-mek uzere yazmıştır. Çunku Şeyh Mekkı bu mudafaayı “ulema ve meşayıh-ı kışrı”nin ıtirazlarına cevap vermek için yazdıgını zikretmektedir.21 Ali el-Karı, eserinde vahdet-i vucudla ilgili olmayan sekiz, vahdet-i vucud ile ilgisi bulunan on sekiz ol-mak uzere toplam yirmi altı itiraza cevap verecegini soyleme-sine ragmen, Şeyh Mekkı Efendi’nin eserine aldıgı yirmi dort itiraza cevap vermiştir ve her iki eserdeki itirazlar da aynıdır. Ayrıca Karı’nin, eserinde Şeyh Mekkı ismini zikretmeksizin “mu’teriz” ve “muevvil” kelimelerini kullanılarak el-Cânibü’l-garbî’ye atıflarda bulundugu gorulmektedir.22 Butun bunlar Ali el-Karı’nin zikredilen eserini itirazlarını saglamlaştırmak ve Şeyh Mekkı Efendi’nin verdigi cevapları çurutmek maksa-dıyla kaleme aldıgını gostermektedir.

Vahdet-i Vücûdla İlgili Olmayan İtirazlar

Bu konudaki ıtirazlar vahdet-i vucud’la alakalı olmayan meselelerde yapılmıştır.

1) Ibn Arabı Fass-ı Âdem (a.s)’da “ insan Hak Teala’ya insanu’l- ayn menzilesindedir” buyurmuştur. Yani; “gozbebegi 20 Ali el-Karı, Risâle fî vahdeti’l-vücûd, Istanbul, 1294. s. 75.21 Neylı, a.g.e, 3a vr.22 Bkz. Ali el-Karı, a.g.e, s. 80, 83, 84, 87, 88, 93, 95, 96, 101, 102, 104.


⟩ 52

⟨

insan için ne ise Adem de Cenab-ı Hakk’a nisbetle odur” 23 so-zune şiddetli itirazlar yapılmıştır.24

İtirazın CevabıFusûsu’l-Hikem’in Âdem Fassı’nda geçen “O Hakk’a gore,

gozbebeginin insana gore durumu gibidir” ifadesindeki “o” zamıri Adem’e degil tasavvuf ıstılahı olarak insan-ı kamil ve halıfe adı verilen kevn-i cami‘ ile ilgilidir. Nazardan maksat da feyzin yaratıklara onun feyziyle ulaşmasıdır.

Fusûs şarihi Ahmed Avni Konuk (o. 1938) Fusûsu’l-Hi-kem Terceme ve Şerhi’nde konuyla ilgili olarak şunları dile getirmiştir:

“Kevn-i cami‘a “ insan” tesmiye olundu ki, ism-i aslıdir. Ona “ insan” denilmesi neş’etinin umumı olmasından ve hakayıkın cumlesini hasr ve ihata etmesinde naşıdir. Alemde hiçbir hakıkat yoktur ki, onda olmasın. Insanın zahirinde alemin zahirinde olan ve batınında dahi, alemin batınında bulunan her şeyin nazıri vardır. Binaenaleyh insan hulasa-i mevcudat ve zubde-i kainattır. Zıra alem suret-i ilahiyye uzeredir. Ve insan ise o suretin numune-i cami‘idir. Ve bu kevn-i cami‘ kendisiyle nazar vaki‘ olan gozun Hak için gozbebegi menzilesindedir. Ve “basar” ta‘bir olunan dahi ancak odur. Ve kuvve-i basıra gorunen şeylerin aynını nasıl gozbebegi ile idrak ederse, zat-ı mutlakın kendi meratib-i tenezzulatının kaffesine olan nazarı dahi bu gozbebegi mesabesinde olan insan-ı kamil ile vakı‘ olur. Ya‘nı kuvve-i basıranın zevkı olan ru’yet gozbebeginin sureti ile vakı‘ oldugu gibi, Hak için zevk-ı ru’yet dahi insan-ı kamilin taayyun-i surısiyle olur.”25

23 Ibn Arabı, Fusûsu’l-Hikem, çev. Nuri Gençosman, Istanbul, 1956, s. 7; Ah-med Avni Konuk, Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi hzr. Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın, Istanbul, 1994, c. I, s. 128; I. Fennı Ertugrul, Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî, hzr. Mustafa Kara, Istanbul, 1997, s. 172.

24 Ali el-Karı, Risâle fî vahdeti’l-vücûd, s. 52-114;25 Konuk, a.g.e, c. Ι, s. 128.


53 ⟨

Şeyh-i Ekber’in talebesi Sadreddın Konevı (o. 672/1273) Fukûk adlı eserinde şoyle diyor:

“Şuphesiz hakıki insan-ı kamil vucub ile imkan arasında bir berzah, kıdem sıfatı ve hukumleriyle hudus sıfatı arasında butunleştirici bir ayna, bir mir’at-ı camiadır. Halk ve Hak ara-sında vasıta odur. Hakk’ın dışındaki şeylerin var olmalarının sebebi olan feyz-i Hak ve meded-i ulvı ve suflı yani ruhanı ve cismanı butun aleme onunla ve onun mertebesinden ulaşır. Eger her iki tarafa da mugayir olan berzah olma durumu itibariyle insan-ı kamil olmasa irtibatsızlıktan dolayı alemde hiçbir şey meded-i ilahıyi kabul etmeyecek ve ilahi yardım ona ulaşamayacaktı.”26

Insan-ı kamil, Ibnu’l-Arabı’nin varlık goruşunde çok onemli bir yere sahiptir. Insan-ı kamil halk ile Hak arasında bir ayna vazifesi gormektedir:

“‘Kendisinde ve kendisiyle Kendisine bilinmek uzere suretlerde ve her şeyin ustunde şeylerde tezahur eden ‘Bir’in bu ezelı kendi guzellik ve yetkinliklerini seyretme aşkı’ diyor Ibn Arabı, en tam tahakkukunu O’nun tek bilicisi olan ve sıfatlarını mukemmel olarak ortaya koyan Yetkin Insan (Insan-ı kamil) da bulmuştur. Yetkin Insan O’nu butun şuphelerin otesinde bilir, daha dogrusu O’nu nefsinin ‘içgozu’ ile idrak eder. Onun Allah’a nisbeti ne ise gozbebeginin (bedeni) goze nispeti de odur ve onunla Allah yarattıklarını seyreder ve onlara rahmet gonderir, yani (onları yaratır.) Bu anlamdadır ki; Ibn Arabı, Yetkin Insan’a yaratışın nedeni adını verir; çunku yaratışın hedefi yalnız Yetkin Insan’da gerçekleşir.” 27

Işte Şeyh-i Ekber’in insan-ı kamilden anladıgı mana bu-dur. Adem bunun neş’et-i unsuriyesidir, var olması, zuhur 26 Konevı, Kitâb-ı Fukûk, trc. ve thk. Muhammed Hocevı, Tahran, s. 93-94,

Ertugrul I.Fennı, a.g.e, s. 172. 27 Afifi, Muhyiddîn İbn Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi, s. 83.


⟩ 54

⟨

etmesidir. Nazardan (bakış, goz) maksadı da feyzin ulaşmasıdır. Gozbebegine bir şey onunla goruldugu ve onunla unsi-yet meydana geldigi için “insanu’-l ayn” diye isimlendirildigi gibi “ kevn-i cami‘”e insan adı verilmesi de onun butun hakikatlarla bu hakikatların da onunla unsiyet içinda olmalarından dola-yıdır. Işte Fusûsu’l-hikem’i şerhedenlerin konu ile ilgili açıkla-malarının ozeti budur.28

Şeyh Mekkı de bu meselenin şarihler tarafından “ insan-ı kamil” esas alınarak açıklanmasına katılır. Buna delil olarak da meşhur “levlâke levlâke lemâ halaktü’l-eflâk”29 hadısini zikre-der ve Hak Teala’nın insan sebebiyle halka nazar edip onlara rahmet edip onları ademden vucuda getirdigini ifade eder. Ve Şeyh; insanı Hakk’ın aleme nazarına illet-i gaiye tuttu. Merdu-mekin, çeşm-i nazarın illet-i failiyyesi gibi oldugunu soyleye-rek her ikisi illet-i nazar olmakta şerik olmuştur demektedir. Hususan herbiri ism-i insanda şerıklerdir. Şeyh Mekkı, bunun için Şeyh onu “menzile-i insan-ı ayn”da tuttu ve ona “nefs-i insan-ı ayn” demedi, diyerek bunun akıl hasebiyle oldugunu ifade etmekte, arkasından şer‘i bir delil getirmektedir: “Hacer-i Esved makam-ı yemıne kaim ve o menzilede oldu.”30 Bavucud ki; Hacer-i Esved “yemınullah” buyruldu, “yemınullah men-zilesindedir” buyrulmadı. Şeyh Mekkı, Ibn Arabı’nin, insanı merdumek-i çeşm menzilesinde tuttugunu ifade ederek bu kelamın bir kufur veya akıl dışı bir soz olmadıgını soylemekte hatta bu sozde ibarey-i nebeviyyeye bir nevi iktida oldugunu dile getirmektedir. Şeyh Mekkı bu cevabın bu şekilde tertıbinin 28 Ertugrul, a.g.e, s. 173.29 Ibn Arabı, Fütûhât-ı Mekkiyye, I, 355; Necmeddın Daye, Mirsâdü’l-ibâd,

thk. M. Emin Riyahı, Tahran 1973, s. 37; Aclunı, Keşfu’l-hafâ, II, s. 232; Firuzanfer, Ehâdîs-i Mesnevi, s. 172.

30 Hadıs-i şerıfte şoyle gelmiştir: “Hacerü’l-Esved yeryüzünde Allah’ın sağ elidir.” Aclunı, Keşfu’l-hafâ, I/ 348. Aclunı, bu hadısi Taberanı’nin Mu‘cem’inde rivayet ettigini soylemektedir.


55 ⟨

kendisine bizzat Şeyh’in ruhaniyetinden vasıl oldugunu ve Fusûs şarihlerinden hasıl olmadıgını belirtmektedir.31

2) Muhyiddın Ibn Arabı Âdem Fassı’nda şoyle demiştir: “Insan hadis-i ezelıdir ve ebedı olan neş’e-i daimdir.”32

Bu sozden alemin kadım oldugu fikri ortaya çıkar, alemin kıdemine inanmak ise alimlerin kanaatına gore kufru gerektirir.33

İtirazın CevabıBir şeyin hem hadis hem de ezelı olmayacagı açıktır.

Dolayısıyla onun elbette bir açıdan hadis, diger bir açıdan ezelı olması gerekir. Insan bu alemdeki varlıgı dolayısıyla hadistir ve sonradan yaratılmıştır. Ama Allah’ın ezelı ilminde bulunması hasebiyle ezelıdir. Aynı şekilde alemdeki sair eşya da harici varlık olarak hadis ve Allah’ın ilm-i ezelısiyle ezelıdir.

Bu kelamı “ insan-ı kamil”in “ kevn-i cami‘”olması cihetin-den ele alan Fusûs şarihi Ahmed Avni Konuk bu meselede di-ger Fusûs şarihleriyle aynı goruşu paylaşır. Bu konuyla alakalı olarak Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi’nde şoyle demiştir:

“Kevn-i cami‘ olan insan-ı kamil suretiyle hadistir ve hakıkat-ı ruhiyyesiyle ezelıdir. Zıra suver-i ilmiyye ilm-i ilahıdir; ve ilim niseb-i ilahiyyeden bir nisbet olmak itibariyle Hakk’ın aynıdır; ve Hak ise ezelıdir. Ve hakıkat-ı insaniyye niseb-i namutenahiyeyi cami‘ olan zat-ı vahideye mukabil bulunan ayine mesabesinde olup zat-ı vahidenin cemi‘-i meratibe tenezzulu bu hakıkatle vaki‘ oldugundan ve cemi‘-i meratib ise Hakk’ın vucudundan ibaret ve vucud-i Hak ise ebedı bulundugundan, insan-ı kamilin neş’eti dahi ebedıdir.”34

31 Neylı, el-Fazlü’l-vehbî, 10b-11a vr.32 Ibn Arabı, a.g.e, s. 8; Konuk, a.g.e, c. I, s. 130; Ertugrul, a.g.e, s. 173.33 Ali Karı, a.g.e, s. 76.34 Konuk, a.g.e, c. I, s. 131.

yavuz sultan selim’in emriyle hazırlanan İbn arabÎ...

Documents