wymogi globalnej konkurencyjnoŚci...

WYMOGI GLOBALNEJ KONKURENCYJNOŚCI

PRZEDSIĘBIORSTW

OFICYNA WYDAWNICZASZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE

WARSZAWA 2014

WYMOGI GLOBALNEJ KONKURENCYJNOŚCI

PRZEDSIĘBIORSTW

redakcja naukowaRoman Sobiecki

Jerzy W. Pietrewicz

RecenzentJózef Biskup

RedaktorElżbieta Szablewska

© Copyright by Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2014Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione.

Wydanie I

ISBN 978-83-7378-890-9

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza 02-554 Warszawa, al. Niepodległości 162tel. 22 564 94 77, 22 564 94 86, fax 22 564 86 86www.wydawnictwo.sgh.waw.ple-mail: [email protected]

Projekt i wykonanie okładki Monika Trypuz

Skład i łamanieGemma

Druk i oprawaQUICK-DRUK s.c.tel. 42 639 52 92 e-mail: [email protected]

Zamówienie 26/III/14

Spis treści

Roman Sobiecki, Jerzy W. PietrewiczWproWadzenie 9

Małgorzata Poniatowska ‑JakschnoWe myślenie strategiczne a internacjonalizacja 1 polskich przedsiębiorstW 13Wstęp 13podstawowe przyczyny i wyznaczniki nowego myślenia strategicznego1 1 14internacjonalizacja przedsiębiorstw w świetle nowego myślenia 1 2 strategicznego 17internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw na tle tendencji światowych1 3 20podsumowanie 25

Teresa Pakulskainternacjonalizacja polskich przedsiębiorstW – 2 biz czy nems? 27Wstęp 27internacjonalizacja przedsiębiorstw – podstawowe formy2 1 28polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne2 2 30internacjonalizacja poprzez nems w kontekście napływu biz2 3 34podsumowanie 40

Tomasz NiedziółkapraWne uWarunkoWania Wchodzenia polskich 3 przedsiębiorstW na rynki międzynarodoWe (na przykładzie przetWarzania danych osoboWych W chmurze ponad granicami) 41Wstęp 41szanse i obawy związane z 3 1 cloud computing 42administrator a przetwarzający dane3 2 43Wybór prawa właściwego3 3 44Wgląd do danych w chmurze3 4 46kontrakt na usługi w chmurze3 5 47podsumowanie 48

do spisu treści

6� Spis�treści

Paweł Dec, Monika SzczerbakWyzWania spraWozdaWczości finansoWej W Warunkach 4 umiędzynarodoWienia się rynkóW 51Wstęp 51proces umiędzynarodowienia się rynków a niepewność4 1 52trendy zmian we współczesnej rachunkowości4 2 57międzynarodowe standardy rachunkowości – wybrane aspekty4 3 60podsumowanie i główne wnioski 65

Adam Samborskinadzór korporacyjny a atrakcyjność inWestycyjna 5 spółki akcyjnej 69Wstęp 69pojęcie nadzoru korporacyjnego5 1 70rating nadzoru korporacyjnego5 2 71nadzór korporacyjny jako kryterium decyzji inwestycyjnych5 3 76rozwiązania w obszarze nadzoru korporacyjnego na poziomie 5 4 przedsiębiorstwa, wychodzące naprzeciw oczekiwaniom inwestorów instytucjonalnych 78podsumowanie 81

Michał Wit Gurdzińskirola 6 coRPoRATe GoveRNANce W ekspansji międzynarodoWej polskich przedsiębiorstW 83Wstęp 83ekspansja zagraniczna przedsiębiorstw w świetle teorii internacjonalizacji 6 1 i corporate governance 86internacjonalizacja przedsiębiorstw z perspektywy 6 2 corporate governance 90ryzyko jako element procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw6 3 98inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw – przypadki pkn 6 4 orlen sa i kghm polska miedź sa 100podsumowanie 106

Joanna Krześ ‑DobieszewskapartnerstWo publiczno ‑pryWatne i możliWości 7 jego Wykorzystania W działalności polskich przedsiębiorstW na rynkach międzynarodoWych 109Wstęp 109istota ppp7 1 110specyfika ppp z punktu widzenia przedsiębiorcy7 2 113Wpływ kryzysu na rynek inwestycji publicznych7 3 115

�Spis�treści 7

perspektywy udziału polskich przedsiębiorstw w przedsięwzięciach ppp na 7 4 rynku międzynarodowym 116podsumowanie 120

cezary Sowińskireguły określania pochodzenia toWaróW jako 8 Warunek brzegoWy operacji handloWych na rynkach zagranicznych 123Wstęp 123poszukiwanie alternatywnych rynków zaopatrzenia i zbytu towarów8 1 126procesowa certyfikacja preferencyjnego pochodzenia towarów8 2 143podsumowanie 148

Aleksandra MilewskaveNTuRe cAPiTAl9. W polsce 151Wstęp 151 9 1 istota venture capital i historia jego rozwoju w polsce 152

definicja 9 1 1 venture capital 152historyczne aspekty rozwoju 9 1 2 venture capital w polsce 154

podsumowanie 160

bibliografia 163

informacje o autorach i redaktorach 173

Wprowadzenie 9

Wprowadzenie

internacjonalizacja przedsiębiorstw stanowi jeden z najważniejszych procesów kształtujących globalną przestrzeń gospodarczą poziom ekspansji polskich przed‑siębiorstw na rynki międzynarodowe, mimo niewątpliwego postępu, jest dalece niezadawalający internacjonalizacja przedsiębiorstw jest jednym z największych wyzwań dla firm, w zakresie dostosowania się do wymogów globalnego otoczenia, i wiąże się z koniecznością wdrożenia międzynarodowych wymogów przedsiębior‑czości i innowacyjności do modelu krajowego

Ważnym uwarunkowaniem wejścia na rynki międzynarodowe jest sytuacja na rynku krajowym im większe bariery pojawiają się na rynku krajowym, tym większy jest przymus poszukiwania nowych miejsc dla biznesu przedsiębiorstwo w czasie kryzysu gospodarczego albo znajdzie inne miejsce, albo zginie z obserwacji kryzysu zapoczątkowanego w 2008 r wynika, że zdecydowanie lepiej w kryzysie radzą sobie przedsiębiorstwa z krajów rozwijających się – są bardziej konkurencyjne na rynku globalnym, a co za tym idzie, w warunkach globalizacji, bardziej ekspansywne przedsiębiorstwa z tych krajów mają już kilkakrotnie wyższą dynamikę mają też zdecydowanie wyższą dochodową elastyczność popytu i, jak twierdzi W szymański, przez długie lata będą miały zdecydowanie wyższą dochodową elastyczność

paradoksem historii jest to, że w kryzysie pozostają też kraje uprzywilejowane uprzywilejowane nie tylko dlatego, że są najbogatsze, lecz także dlatego, że mają od dawna królewski przywilej bicia monety światowej mowa tu o krajach dyspo‑nujących pieniądzem światowym, tj o stanach zjednoczonych, japonii, Wielkiej brytanii, oraz o zbiorowym emitencie – strefie euro Wszystkie one są w głębokim kryzysie W ciągu 15 lat światowe rezerwy walutowe – nie dotyczy to krajów będą‑cych emitentami pieniądza światowego – wzrosły o 8 bln dolarów stanowią one swoistego rodzaju bezterminowy kredyt udzielony krajom bogatym bezterminowy, a więc kredyt na wieczne nieoddanie1 od wielu lat mamy do czynienia z nieco‑dzienną sytuacją, polegającą na tym, że oszczędności płyną pod prąd, to znaczy od biednych do bogatych siedem lat temu noblista j stiglitz pisał, że kraje słabo

1 taki pogląd wyraża też W szymański

10� Roman�Sobiecki,�Jerzy�W.�Pietrewicz

rozwinięte udzieliły kredytu bogatym wierzycielom w wysokości 50‑ krotnie więk‑szej od kwoty, jaką obejmował plan marshalla, czyli 4,6 bln dolarów ile to będzie dziś?

problemem krajów wysoko rozwiniętych jest przede wszystkim to, że upadł stary ład światowy, czyli ład oparty na idei państwa narodowego, które było suwe‑renem narzucającym warunki brzegowe rynkowi oraz mogącym wymuszać zdrowy kompromis między interesami różnych grup, a zwłaszcza najważniejszy kompromis między interesem krótko‑ a długookresowym W warunkach zniesienia barier granicznych sytuacja ta zupełnie się zmieniła kapitał ma wybór rynków regulacje państw są dla niego drugorzędne może opuścić jedne rynki i znaleźć sobie inne W związku z tym państwu pozostaje tylko jedno: w imię doraźnego interesu musi dostosować regulacje do interesu kapitału, żeby nie odszedł, żeby kupił obligacje, aby utrzymał miejsca pracy państwo traci w coraz większym stopniu zdolność do wprowadzania autonomicznych regulacji, zachowując jedynie formalne kompeten‑cje w tej dziedzinie prowadzi to do daleko idących skutków, w tym o charakterze ustrojowym

kryzys krajów wysoko rozwiniętych jest zarówno zagrożeniem, jak i szansą dla polskich przedsiębiorstw dlaczego to jest dla nas ważne? bo istotne jest nie tylko to, jaki jest aktualny wzrost krajów wysoko rozwiniętych, lecz także to, co będzie działo się w zglobalizowanym świecie za kilkanaście lat chodzi o to, aby – w warunkach otwartego rynku – w procesie gospodarowania zacząć uwzględniać globalne inte‑resy i relacje gospodarcze oraz ograniczenia surowcowe czy ekologiczne im lepiej polskie przedsiębiorstwa będą odczytywać sygnały globalnego rynku, tym lepiej będą rozwijać swoje przewagi konkurencyjne

książka, którą państwu przekazujemy, jest już siódmą z kolei publikacją wydaną w ramach cyklu: „Przedsiębiorstwo w gospodarce globalnej” temu zagadnieniu poświęcone są też konferencje organizowane przez instytut rynków i konkurencji (wcześniej przez katedrę analizy rynków i konkurencji) kolegium nauk o przed‑siębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

zapraszamy czytelników do zapoznania się z materiałami pokonferencyjnymi, publikowanymi na stronie internetowej instytutu znajdziecie tam państwo próby odpowiedzi na następujące pytania: dlaczego ekspansja polskich przedsiębiorstw na rynek międzynarodowy jest kluczem do rozwoju tych przedsiębiorstw i pol‑skiej gospodarki? jaki wpływ na koszty transakcyjne ma ekspansja zewnętrzna? W jakim zakresie bezpośrednie inwestycje zagraniczne są metodą wygrywania konkurencji na rynku globalnym? jakie są doświadczenia kghm polska miedź sa w tym obszarze? jakie ryzyko wynika z bezpośrednich inwestycji zagranicznych i jak je ograniczać? jak budować wartość firmy na rynku globalnym? czy można

Wprowadzenie 11

konkurować poprzez kooperację z podmiotami zagranicznymi na ich rynku? W jaki sposób państwo narodowe powinno wspomagać ekspansję polskich przedsiębiorstw na rynki międzynarodowe?

Wobec ograniczenia liczby producentów krajowych następują działania posze‑rzające przede wszystkim bazę surowcową, opierającą się na zasobach globalnych działania te mają na celu stworzenie twardej podstawy ekspansji międzynarodowej poprzez realizowanie przedsięwzięć typu joint venture czy poprzez przejęcia zmie‑rzające do globalnej lokalizacji działalności i poszerzania uczestnictwa w rynku glo‑balnym zderzenie założeń i analiz w zakresie ryzyka i zagrożeń, z jakimi powinny się liczyć polskie firmy pragnące podejmować działalność na rynkach zagranicz‑nych, z praktycznymi zdarzeniami, jakie następują w procesie zdobywania nowych rynków, stanowi doskonały materiał do prowadzenia dalszych pogłębionych analiz i prac naukowo ‑badawczych w dziedzinie ekonomii i zarządzania

uwarunkowania konkurencyjności występują przede wszystkim po stronie samych przedsiębiorców, ale też część z tych uwarunkowań od nich nie zależy autorzy tekstów analizują różne aspekty wzrostu konkurencyjności na rynku globalnym, od nowego myślenia strategicznego, poprzez uwarunkowania prawne, do nadzoru korporacyjnego jest rzeczą oczywistą, że przedstawione teksty, choć są zbiorem wiedzy, którą dzielą się autorzy, są przede wszystkim przyczynkiem do dyskusji do tej dyskusji zapraszamy szanownych czytelników

Roman Sobiecki Jerzy W. Pietrewicz

1.� Nowe�myślenie�strategiczne�a�internacjonalizacja�polskich�przedsiębiorstw 13

Małgorzata Poniatowska ‑Jaksch

Nowe myślenie strategiczne 1. a internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw

Wstęp

globalizacja i rewolucja informacyjna to główne procesy sprawcze niezwykle szybko zachodzących zmian w otoczeniu przedsiębiorstwa W warunkach gospo‑darki otwartej, turbulencji i hiperkonkurencji przedsiębiorstwa muszą nauczyć się szybko reagować na zmiany oraz nabyć umiejętność poszukiwania i wykorzy‑stywania przede wszystkim słabych sygnałów rozwojowych, a nie tylko jasnych i długookresowych trendów zdaniem W bridgesa współczesne organizacje nie mogą już prosperować dzięki współzawodnictwu, lecz dzięki umiejętności wyko‑rzystywania szybkiego tempa zmian1 takie wyzwanie stoi także przed polskimi przedsiębiorstwami, które powinny w swoich strategiach postrzegać proces inter‑nacjonalizacji przez pryzmat zachodzących współcześnie przeobrażeń w sposo‑bie prowadzenia biznesu i myślenia o biznesie owe przeobrażenia zawarte są w podstawowych założeniach tzw nowego myślenia strategicznego stąd też celem rozważań zamieszczonych w niniejszym rozdziale jest naświetlenie tych zmian na tle obserwowanych współcześnie tendencji do internacjonalizacji przedsiębiorstw na świecie i w polsce

1 W bridges, Zarządzanie zmianami. Jak maksymalnie skorzystać na procesach przejściowych, uni‑wersytet jagielloński, kraków 2008, s 117

14� Małgorzata�Poniatowska�‑Jaksch

Podstawowe przyczyny i wyznaczniki nowego 1.1. myślenia strategicznego

przeszkodami, jakie napotyka praktyka w zakresie zarządzania, związanymi z globalizacją i rewolucją informacyjną, są – jak wskazują g hamel i b breen – takie problemy, jak np 2: deregulacja – wraz z upowszechnieniem się nowych technologii zmieniają się warunki wejścia, co implikuje zmiany w sposobie prowadzenia walki konkurencyjnej; upowszechnienie internetu, który zmienia stosunki pomiędzy producentem a konkurentem, z czym wiąże się między innymi brak miejsca na przeciętny produkt i usługę; wzrost znaczenia sieci wartości i ekosystemów, w któ‑rych funkcjonują przedsiębiorstwa, nad czym przedsiębiorstwa sprawują tylko częściową kontrolę; digitalizacja (ucyfrowienie) wszystkiego, co się da poprzez internet następuje poszerzenie przestrzeni rynkowej, którą najczęściej postrzega się przez pryzmat przestrzeni informacji, transakcji, dystrybucji i komunikacji3 Wirtualna przestrzeń informacyjna to nowe możliwości przekazu informacji (formą takiego przekazu może być rozrywka – dostęp do gier, muzyki), traktowane jako nowe sposoby promocji produktów oraz nowe źródło osiągania przez przedsiębior‑stwo przewagi konkurencyjnej, którą może ono czerpać zarówno z pozyskiwania informacji, jak i z ich rozprzestrzeniania z punktu widzenia klienta wirtualna przestrzeń informacyjna to często łatwiejszy niż za pomocą metod tradycyjnych sposób dotarcia do konkretnej informacji internet „wysmukla” także cały proces transakcji zachodzący między kupującym i sprzedającym, zwiększając efektyw‑ność transakcji oraz redukując w ten sposób koszty (nowa wirtualna przestrzeń transakcji) podobne efekty wiążą się z wirtualną przestrzenią dystrybucji nowe kanały dystrybucji i marketingu produktu to nowe kanały przekazu informacji i digitalizacji produktu, jak też swego rodzaju „okno” sklepowe, widoczne na całym świecie globalna sieć cyfrowa zmieniła więc zasadniczo środowisko biznesowe przedsiębiorstw, redukując koszty komunikowania się z klientem, tworząc sieci współpracy, dywersyfikując przychody oraz dzieląc się nimi z innymi uczestnikami gry rynkowej

technologia informacyjna umożliwiła wprowadzenie nowych form zarządzania i kontroli, zarówno w ramach organizacji, jak i pomiędzy organizacjami pozwala ona przedsiębiorstwom koordynować działalność prowadzoną w różnych miejscach

2 g hamel, b breen, Zarządzanie jutra. Jakie jest twoje miejsce w przyszłości?, harvard business school press, red horse sp z o o , 2008, s 25–26

3 j rosenoer, d armstrong, j r gates, Firma w internecie. Jak z powodzeniem wykorzystać w biznesie możliwości internetu, prószyński i s‑ka, Warszawa 2000, s 18–22


na świecie, a także poza tradycyjnie ujmowanymi granicami organizacyjnymi, co stwarza możliwości rozwoju różnych form ekspansji międzynarodowej oraz prowadzenia internacjonalizacji w branżach, które dotychczas traktowane były jako mało podatne na umiędzynarodowienie (np niektóre usługi) nowe możli‑wości współpracy biznesu w sieci przyczyniają się do tworzenia nowych struktur organizacyjnych, takich jak organizacja sieci lub wirtualne organizacje, które są bardziej elastyczne i wydajne oraz potrafią w lepszy sposób (bardziej efektywny) wykorzystać umiejętności i doświadczenie pracowników eliminują także wiele kosztów związanych z funkcjonowaniem tradycyjnych, hierarchicznych i sztyw‑nych organizacji

W takich warunkach wzrasta ryzyko dla długoletnich planów i strategii, gdyż strategia rozwoju przedsiębiorstwa, budowana na podstawie analiz strategicznych dotyczących przeszłości, często jest nieadekwatna do warunków i możliwości, jakie faktycznie pojawią się w przyszłości stąd też coraz większą rolę odgrywa obecnie tzw nowe myślenie strategiczne jest to podejście, które w zarządzaniu strategicz‑nym przypisuje większe znaczenie procesom dostosowawczym, o holistycznym charakterze, niż strategii ujmowanej w kategorii dokumentu myślenie strategiczne jest podejściem i narzędziem kształtującym przyszłość organizacji przez identy‑fikację źródeł powstałych trudności, zmiennych, mogących przynieść poprawę sytuacji i rozwiązanie problemów w wymiarze strategicznym W podejściu tym kładzie się nacisk na warunki, jakie zapoczątkowała nowa gospodarka, bazująca na przedsiębiorczości, w zakresie kreacji wiedzy, dzielenia się wiedzą, innowacją i kreatywnością oraz w zakresie wykorzystania technologii informatycznych do rozwoju i sprzedaży nowych produktów i usług klient zaś postrzegany jest jako kluczowa determinanta zmian strategicznych4

zdyskontowanie przez przedsiębiorstwo korzyści wynikających z rozwoju nowej gospodarki w dużym stopniu uwarunkowane jest twórczym podejściem kadry menedżerskiej do kwestii strategii i rozwoju przedsiębiorstwa menedżer, dla którego e‑biznes to jedynie sprzedaż produktów przez internet, nie rozumie nowych możliwości związanych z tym narzędziem komunikacji e‑biznes stanowi bowiem naprawdę nowe źródło efektywnej szybkości, innowacyjności dotyczącej nowych sposobów tworzenia wartości w organizacji5 zdaniem f a muna6 twórcze myślenie strategiczne oznacza uwolnienie się od postrzegania przyszłości przez

4 Więcej na ten temat zob m duczkowska ‑piasecka, Zarządzanie strategiczne wobec nowych wyzwań, w: Model Biznesu. Nowe myślenie strategiczne, red m duczkowska ‑piasecka, difin, Warszawa 2013

5 a hartman, j sifonis, j kador, e‑biznes. Strategie sukcesu w gospodarce internetowej, ke liber, Warszawa 2001, s XViii

6 m duczkowska ‑piasecka, op cit , s 83–84


pryzmat teraźniejszości (na tym gruncie poszukuje się nowych okazji do rozwoju przedsiębiorstwa), od określania przez kadrę menedżerską sytuacji organizacji z pozycji „za kilka lat” oraz od budowania strategii, która oparta jest na możliwości wystąpienia przewidywanego rozwoju

Tabela 1.1. Podstawowe różnice między starą a nową gospodarką

Płaszczyzny Stara gospodarka Nowa gospodarka

ogólnogospodarcza

rynekkonkurencjasektor gospodarkikreacja wartości

stabilnykrajowaprzemysłzasoby pracy

dynamiczny, złożonymiędzynarodowa, globalnausługikapitał ludzki

biznes

organizacjaprodukcjanapędzanie wzrostunapędzanie technologiiprzewaga konkurencyjnawspółzależności

hierarchicznamasowakapitał, zasoby ludzkiemaszynyniskie koszty produkcjiniezależne

sieciowa, wirtualnaelastyczna, spersonalizowanainnowacje, wiedzacyfryzacja, elektronikainnowacje, prędkość, jakośćwspółpraca

klienci

preferencjeumiejętnościpotrzeby edukacyjnerelacje w miejscu pracywarunki zatrudnienia

stabilnewyspecjalizowanezorientowane na potrzeby rynkowekonfrontacjastabilne

dynamiczne, segmentowanezłożone, elastycznenauka przez całe życiewspółpracabez zabezpieczeń, oportunistyczne

Źródło: opracowanie własne na podstawie: c combe, introduction to e‑business. Management and Strategy, elsevier ltd , oxford 2006, s 5

W kontekście wspomnianych przeobrażeń w otoczeniu przedsiębiorstwa i w jego wnętrzu kluczowe dla nowego myślenia strategicznego stają się te procesy, które polegają na7: przygotowaniu organizacji do zmian w taki sposób, że jedyną możliwą strategią jest strategia gotowości, systematycznie tworzonej innowacji, współpracy biznesu w sieci, oraz występowaniu wielorakich modeli biznesu w jednej organizacji powyższe procesy znajdują także odzwierciedlenie we współczesnych tendencjach obserwowanych w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw skrócenie cyklu życia produktu oraz rosnące wymagania rynkowe klientów wymuszają szybsze reagowanie przedsiębiorstwa na zmieniające się potrzeby rynkowe, a tym samym zwiększają potrzebne do utrzymania pozycji konkurencyjnej nakłady finansowe z drugiej jednak strony rozwój nowoczesnych technologii teleinformatycznych

7 m robert, New Strategic Thinking, mcgraw ‑hill, 2006; y allaire, m e firsirotu, Myślenie stra‑tegiczne, pWn, Warszawa 2000; t h davenport, m leibold, s Voelpel, Strategic Management in the innovation economy, Wiley, 2006


oraz postęp technologiczny sprzyjają pozyskiwaniu partnerów z całego świata W efekcie wzrasta liczba przedsiębiorstw funkcjonujących w sieciach biznesowych o charakterze międzynarodowym, realizujących różne modele biznesu w zależności od rynku, jego segmentu czy też produktu przedsiębiorstwa międzynarodowe to coraz częściej de facto otwarta sieć biznesowa, która rozwija się nie tylko dzięki zasobom wewnętrznym, lecz także, w dużym stopniu, dzięki zasobom zewnętrznym, tj współdzielonym z innymi przedsiębiorstwami

Internacjonalizacja przedsiębiorstw w świetle 1.2. nowego myślenia strategicznego

W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji internacjonalizacji przed‑siębiorstwa W ujęciu eklektycznym umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa ozna‑cza „sukcesywny rozwój jego międzynarodowego zaangażowania, mierzony roz‑szerzeniem geograficznego zasięgu rynków, produktów i form działalności, a także zmianami w »filozofii zarządzania« przedsiębiorstwem i zachowaniach organizacji”8 internacjonalizację można więc postrzegać w trzech wymiarach, jako9: a) rezultat (statyczne podejście do internacjonalizacji), b) proces składający się z różnych eta‑pów oraz c) sposób myślenia – internacjonalizacja jest analizowana przez pryzmat zachowań kadry zarządzającej przedsiębiorstw działających w skali międzynaro‑dowej zgodnie z nowym myśleniem strategicznym internacjonalizację należy postrzegać jako: a) proces polegający na rozwoju międzynarodowego zaangażowa‑nia, następujący dzięki elastycznym strukturom organizacyjnym, innowacyjności, współpracy w sieci oraz realizacji zróżnicowanych w zależności od rynku i pro‑duktów modeli biznesu oraz b) sposób myślenia W warunkach nowej gospodarki oznacza to myślenie o organizacji przez pryzmat konkurencji międzynarodowej lub globalnej, niezależnie od miejsca prowadzenia działalności gospodarczej nawet te przedsiębiorstwa, które nie prowadzą ekspansji międzynarodowej, zostały „zmu‑szone” do konkurowania na własnych rynkach z przedsiębiorstwami zagranicznymi (internacjonalizacja bierna), co musi być uwzględnione w ich strategiach rozwoju internacjonalizacja bierna może przyjmować różne formy, począwszy od importu, po franczyzę i kontrakty przemysłowe te ostatnie niejednokrotnie w dłuższym okresie mogą zaowocować podjęciem aktywnej formy internacjonalizacji

8 g albalum, j strandskov, e duer, l dowd, international marketing and export management, addison ‑Wesley, new york 1992, s 12

9 ibidem


zmienione warunki otoczenia sprawiły także, że proces umiędzynarodowienia nie przebiega już w tradycyjny sposób, co znajduje wyraz w zmianie optyki od tej pory postrzega się internacjonalizację w szerszym kontekście, w którym przedsię‑biorstwo jest tylko fragmentem sieci, a nie z poziomu firmy, która ją przeprowa‑dza Współcześnie pojawia się bardzo dużo różnych koncepcji i ujęć badawczych w tym zakresie, co wynika przede wszystkim z niezwykłej różnorodności sposobu i zakresu powiązań przedsiębiorstw działających w sieci, a tworzone sojusze, koali‑cje i występujące zależności często do pewnego stopnia bywają niedostrzegalne i tworzą się w sposób niezaplanowany przedsiębiorstwa tworzące sieć stosują różne formy porozumień, regulujące ich związki często stosowanym kryterium podziału sieci jest forma zawieranych porozumień z tego punktu widzenia kształtowane w sieci relacje mogą być oparte na powiązaniach kapitałowych, kontraktowych oraz niekontraktowych nie jest to jednak podział jednoznaczny nie wszystkie bowiem powiązania kontraktowe nie są kapitałowe – np joint venture czy alianse strategiczne

sieciowy model internacjonalizacji przedsiębiorstwa sięga lat 70 i 80 XX w W konwencji modeli sieciowych internacjonalizacja oznacza rozwój pozycji przed‑siębiorstwa w powiązaniu z innymi partnerami w sieci Wysoki stopień umiędzyna‑rodowienia oznacza, iż przedsiębiorstwo dysponuje wieloma silnymi powiązaniami z partnerami w różnych krajach m ratajczak ‑mrozek postrzega sieciowe modele internacjonalizacji przez pryzmat cech powiązań sieciowych: ciągłej interakcji, współzależności oraz nieskończoności zgodnie z tym podejściem internacjona‑lizacja sieciowa to efekt interakcji i rozwoju relacji oraz współzależności zasobów sieciowych, umożliwiających tworzenie wielu konfiguracji powiązań sieciowych10 przedsiębiorstwa, dzięki funkcjonowaniu w sieci, osiągają tzw rentę relacyjną została ona określona przez j h dyera i h singha jako dodatkowy wynik wygene‑rowany przez strony w ramach relacji, który nie byłby możliwy bez współdziałania przedsiębiorstw w ramach sieci – efekt relacji partnerskich rentę relacyjną można osiągnąć, kiedy partnerzy11: łączą, wymienią lub inwestują w aktywa, łączą, wymie‑nią lub inwestują w wiedzę oraz stosują efektywne metody zarządcze, obniżające koszty transakcyjne i/ lub umożliwiające realizację renty przez synergię efektów ze wspólnych aktywów, wiedzy i umiejętności zarządzanie odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu renty relacyjnej, ponieważ wpływa na koszty transakcyjne oraz na zaangażowanie partnerów w inicjatywy kreujące wspólną wartość im większe

10 m ratajczak ‑mrozek, Sieci biznesowe a przewaga konkurencyjna przedsiębiorstw zaawansowanych technologii na rynkach zagranicznych, uniwersytet ekonomiczny w poznaniu, poznań 2010, s 30–40

11 j h dyer, h singh, The Relational view: cooperative Strategy and Sources of interorganizational competitive Advantage, „the academy of management review” 1998, vol 23, no 4, s 662–671


są, wykazywane przez partnerów, umiejętności szeregowania pierwszeństwa trans‑akcji w strukturach zarządczych, ukierunkowanych na minimalizację kosztów transakcyjnych i maksymalizację wartości, tym potencjalnie wyższa wartość renty relacyjnej

W warunkach rewolucji informacyjnej i nowych możliwości w zakresie realizo‑wanych modeli biznesu oraz rozwoju organizacji wirtualnych rozszerzają się motywy i możliwości sieciowych form internacjonalizacji przedsiębiorstw przeobrażenia te dotyczą zarówno dużych, jak i małych, innowacyjnych przedsiębiorstw W przy‑padku tych pierwszych na uwagę zasługują przede wszystkich non‑equity modes (nems) postrzegane są one jako nowe możliwości kontrolowania przez korporacje transnarodowe (ktn) łańcucha globalnej wartości (Global value chains – gVcs), w której korporacje transnarodowe z definicji występują w roli jej koordynatora ktn, dzięki międzynarodowej sieci produkcyjnej i luźno powiązanym z nimi partnerom biznesowym, mają dostęp do zasobów i określają innym uczestnikom rynku warunki dostępu do nich

W przypadku małych, innowacyjnych firm, określanych jako New Technology‑‑Based Firms (ntbf), motywy ich internacjonalizacji to przede wszystkim: zdobycie nowych rynków zbytu, co jest dużo trudniejsze niż w tym przypadku ktn, dostęp do kluczowych zasobów i źródeł finansowania, wzmocnienie strategicznego charak‑teru własnych aktywów, budowa reputacji, zaufania oraz wzmocnienie wizerunku firmy12 młode, innowacyjne firmy, najczęściej związane z nową gospodarką, choć wykorzystują tradycyjne formy ekspansji międzynarodowej (eksport, formy kon‑traktowe, bezpośrednie inwestycje zagraniczne), to stosują także inne rozwiązania w tym zakresie j cieślik zwraca uwagę na takie formy, jak: penetracja światowych zasobów informacji technologicznej w celu identyfikacji pomysłów biznesowych, projektowanie domeny typ com , oznaczającej dla stosujących to rozwiązanie firm obecność na kluczowych rynkach, ochronę własności intelektualnej w systemie międzynarodowym (w branżach hihg ‑tech jest to niejednokrotnie warunek wstępny np pozyskania środków finansowych), międzynarodowe certyfikaty oraz aktywny udział w międzynarodowych targach, konferencjach itp 13 kwestią dyskusyjną jest to, czy są to działania poprzedzające realizację standardowych form wejścia na rynki międzynarodowe, czy też są to nowe formy niemniej jednak jest to przejaw innowacyjności i kreatywności firm stosujących powyższe formy coraz częściej małe, innowacyjne przedsiębiorstwa upatrują źródeł sukcesu na rynku między‑narodowym w funkcjonowaniu w strukturach sieciowych W odróżnieniu jednak

12 j cieślik, internacjonalizacja młodych, innowacyjnych firm, parp, Warszawa 2011, s 15–18 13 ibidem, s 19–24


od dużych przedsiębiorstw są to z reguły otwarte sieci biznesowe, które pozwalają im na ominięcie wielu barier wejścia, a dzięki dużej elastyczności działania na realizację modeli biznesu dobrze dopasowanych do potrzeb klienta, w których to niejednokrotnie klient jest nie tylko odbiorcą, lecz także współtwórcą

nie bez znaczenia dla innowacyjności przedsiębiorstw na rynku międzyna‑rodowym jest zakres przedmiotowy podejmowanej współpracy w sieci14 nowe, interesujące okazje do rozwoju biznesu to powiązania pomiędzy biznesem, gospo‑darką i kulturą, skutkujące wzrostem przedsięwzięć związanych z dynamicznie rozwijającą się w ostatnich latach tzw gospodarką kreatywną sieciowe przemysły wykorzystują w tym zakresie łatwo dostępne w internecie zasoby kultury, zwłasz‑cza w systemach, programach itp nazywanych Web 2 0, na których pozyskiwanie i przetwarzanie nie ma stosownych licencji nowe okazje do prowadzenia biznesu można także postrzegać przez pryzmat możliwości rozwiązywania problemów globalnych na szczeblu lokalnym chodzi tu przede wszystkim o przedsięwzięcia związane z ochroną środowiska czy z zapewnieniem bezpieczeństwa energetycznego W tym przekroju mieści się m in koncepcja inteligentnych miast, bezpiecznych i zapewniających mieszkańcom dobre warunki do życia tego typu projekty od kilku lat z powodzeniem realizuje m in ibm

podsumowując, można powiedzieć, że rozpowszechnienie się w biznesie nowego myślenia strategicznego skutkuje w całym procesie internacjonalizacji przedsię‑biorstwa rozwojem sieciowych form internacjonalizacji przedsiębiorstw, wzrostem znaczenia otwartych międzynarodowych sieci biznesowych, ukierunkowanych na klienta, oraz innowacyjnością w tworzeniu nowych relacji biznesowych i w reali‑zowaniu modeli biznesu na rynkach zagranicznych

Internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw 1.3. na tle tendencji światowych

bardzo trudno jest ocenić faktyczny postęp internacjonalizacji polskich przed‑siębiorstw, uwzględniającej, w przypadku zarówno internacjonalizacji aktywnej, jak i internacjonalizacji biernej, wszystkie formy wejścia na rynki międzynarodowe W statystykach najwięcej miejsca poświęca się kapitałowym formom wejścia, a zwłaszcza bezpośrednim inwestycjom zagranicznym szacuje się, że w 2011 r wartość polskich biz kształtowała się na poziomie ok 50 mld usd Według raportu

14 m poniatowska ‑jaksch, Zewnętrzne uwarunkowania kształtowania modelu biznesu, w: Model biz‑nesu w zarządzaniu przedsiębiorstwem, red m duczkowska ‑piasecka, sgh, Warszawa 2012, s 39–54


Polish multinationals go beyond europe z punktu widzenia wysokości aktywów zagra‑nicznych prym wiedzie polski koncern naftowy orlen sa, a z punktu widzenia liczby pracujących za granicą – asseco poland sa Wskaźnik transnacjonalizacji największych polskich inwestorów jest niski i jednie w przypadku trzech z nich przekroczył 50 % (asseco, morpol, synthos) łącznie 25 największych polskich inwestorów w 2011 r posiadało 381 filii zagranicznych, zlokalizowanych w 65 krajach Wartość ich aktywów szacowano na 137 tys usd, a zatem jest ona kilka razy mniejsza niż wartość aktywów inwestorów z argentyny, turcji czy tajwanu z punktu widzenia rodzaju prowadzonej działalności 2/3 uwzględnionych w ran‑kingu firm związanych jest z eksploatacją i przetwórstwem surowców15 stąd też często spotykane motywy, jakimi w ekspansji zagranicznej kierują się najwięksi polscy inwestorzy zagraniczni, to motywy zasobowe (pkn orlen, pgnig, lotos i kghm), choć w grupie 25 największych polskich inwestorów są także firmy poszu‑kujące rynków i efektywności niemniej jednak należy stwierdzić, że zdecydowana większość polskich dużych inwestorów zagranicznych związana jest z gospodarką tradycyjną W ich strukturze sprzedaży 33 % stanowią produkty średnio ‑niskiej techniki, 33,5 % produkty niskiej technologii, a jedynie 6,8 % produkty wysokiej techniki najczęściej spotykane w tej grupie formy ekspansji międzynarodowej to eksport i bezpośrednie inwestycje zagraniczne

W warunkach nowej gospodarki w grupie kapitałowych form ekspansji przed‑siębiorstw na świecie maleje wartość projektów typu greenfield (w 2011 r osiągnęły one wartość 904 mld usd), a wzrasta wartość fuzji i przejęć te ostanie w latach 2010–2011 wzrosły o 53 % i osiągnęły wartość 526 mld usd, w czym znaczną rolę odegrała duża liczba megatransakcji (transakcje o wartości powyżej 3 mld usd) – 62 tego typu transakcje zawarto w 2011 r 16 W przypadku polskich inwestorów mała jest liczba i wartość projektów typu greenfield oraz fuzji i przejęć liczba tych ostat‑nich publikowana jest tylko i wyłącznie w odniesieniu do grupy największych pol‑skich zagranicznych inwestorów W latach 2009–2010 wzrosła ona z 3 do 21 trans‑akcji ogólna ich wartość także jest niska: w tym okresie wynosiła 609 mln usd17 tego typu formę ekspansji międzynarodowej w przypadku polskich przedsiębiorstw częściej spotyka się w firmach związanych z nową gospodarką pod tym względem zdecydowanie wyróżnia się asseco poland sa, firma specjalizująca się w produkcji i rozwoju oprogramowania, oferująca kompleksowe rozwiązania it, odpowiednie

15 Polish multinationals go beyond europe, instytut badań rynku, konsumpcji i koniunktur, Vale columbia center on sustainable international investment, raport z 14 06 2012

16 World investment Report 2012. Towards to New Generation of investment Policy, unctad, new york –geneva 2012, s 6

17 Polish multinationals go beyond europe, op cit


dla wszystkich sektorów gospodarki W latach 2010–2011 asseco poland sa była najbardziej aktywną polską firmą na rynku międzynarodowym, jeśli chodzi o prze‑jęcia W okresie tych dwóch lata za 145,3 mln usd kupiła izraelską firmę formula systems ltd , a także przejęła hiszpańską necomplus s l (65 % akcji), węgierski globenet zrt (60 % akcji) oraz turecką itd dletisim teknologji (99 % akcji) W konsekwencji realizowanej strategii asseco poland sa stała się liderem na rynku it w krajach europy środkowej i Wschodniej W rankingu „truffle100” 2012, przygotowanym pod auspicjami komisji europejskiej, firma asseco poland sa, z przychodami ze sprzedaży software’u na poziomie 866,2 mln euro, uplasowała się na siódmej pozycji18 wśród stu największych producentów oprogramowania w europie co ważne, ponad połowę przychodów ogółem grupy asseco stanowią rozwiązania własne spółki do niej należące są notowane na Warszawskiej giełdzie papierów Wartościowych, tel aviv stock exchange, a także na amerykańskim nasdaQ global markets19

z branżą it związane są jeszcze dwa inne przedsiębiorstwa zaliczane do grona największych polskich inwestorów są to ab sa (13 pozycja) i comarch sa (16 pozycja) pierwsza firma to dystrybutor sprzętu komputerowego, gier kompu‑terowych, oprogramowania, elektroniki użytkowej i sprzętu agd jest ona najwięk‑szym według rankingów branżowych, pod względem przychodów, dystrybutorem w trzech krajach: w polsce, czechach i na słowacji z kolei comarch sa to dostawca biznesowych rozwiązań it, obsługujących relacje z klientami, optymalizujących działalność firmy oraz procesy biznesowe swoją ofertę kieruje do firm telekomu‑nikacyjnych, przemysłowych i do sektora finansowego duży udział w przychodach mają kontrakty eksportowe W latach 2010–2011 ab sa przejęła rumuńską scop computers, a comarch sa zrealizował dwie duże (jak na polskie realia) inwestycje, w niemczech i we francji

można też wskazać przykłady innych polskich przedsiębiorstw związanych z sektorem ict, obecnych na rynku międzynarodowym, które jednak ze względu na niewielką wartość aktywów zagranicznych nie są zaliczane do grona największych polskich inwestorów na uwagę zasługuje zwłaszcza cd projekt, który prowadzi działalność w dynamicznie rozwijającej się branży elektronicznej rozrywki W skład grupy wchodzą: studio cd projekt red – deweloper gier wideo z gatunku rpg, powstałych na podstawie marki Wiedźmin® (5 mln sprzedanych gier), i cyber‑punk® – gog, czyli globalna platforma cyfrowej dystrybucji gier (ponad 7,5 mln ściągniętych gier), oraz cdp pl – dystrybutor gier wideo (m in blizzard, sega) oraz

18 http://www truffle100 com/2012/ranking php19 http://asseco com/pl/


filmów dVd/blu‑ray (m in disney, discovery) w polsce20 W 2012 r w rankingu „deloitte technology fast 50” (najszybciej rozwijających się firm technologicznie innowacyjnych w europie środkowej) na trzecim miejscu uplasowała się polska spółka i3d, która specjalizuje się w opracowywaniu i wdrażaniu projektów (roz‑wiązania aplikacyjne i sprzętowe) z obszarów zaawansowanych technologii wir‑tualnej rzeczywistości (hightechVr) strategicznymi partnerami i3d są: sharp, fujitsu, protection design, holovis, expander oraz multikino media21 ciekawym przykładem jest także advanced digital broadcast (adb), firma dostarczająca kompleksowych rozwiązań na potrzeby telewizji cyfrowej oferta adb obejmuje zarówno oprogramowanie, jak i prototypy sprzętowe zdaniem a rybickiego, prezesa firmy, sukces przedsiębiorstwa na rynku międzynarodowym wynikał ze stworzenia otwartej sieci biznesowej, która z definicji zakładała rozwijanie biznesu wspólnie z wieloma partnerami spoza firmy22 W tworzeniu produktu biorą udział inżynierowie z różnych krajów oraz klienci firmy wchodzące w skład grupy adb znajdują się w polsce, szwajcarii, australii, Wielkiej brytanii, stanach zjednoczo‑nych, rpa, hiszpanii i na tajwanie utworzenie sieci, zdaniem prezesa, zmniej‑szyło potrzeby kapitałowe związane z rozwojem nowych produktów, skróciło czas potrzebny do ich stworzenia oraz zintegrowało firmę adb z innymi graczami w branży, co zwiększyło szanse na stworzenie produktu o możliwie najszerszym zastosowaniu (sprzyjało ujednolicaniu standardów)23

innymi słowy, w przypadku polskich firm sieciowe formy internacjonalizacji charakterystyczne są przede wszystkich dla małych, dynamicznie rozwijających się firm z sektora ict jednakże ze względu na niezwykle tradycyjny charakter polskiej gospodarki, a także alianse strategiczne, fuzje i przejęcia, ekspansja międzynaro‑dowa poprzez rozwój różnego rodzaju form kontraktowych jest relatywnie rzadko spotykana oraz w niewielkim stopniu empirycznie rozpoznana

do sieciowych form internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw dochodzi także ze względu na ekspansję przedsiębiorstw zagranicznych – internacjonalizacja bierna jednakże analizę statystyczną można przeprowadzić jedynie fragmenta‑rycznie, na przykładzie niektórych z nich, oraz jedynie w niektórych segmentach łańcucha wartości24 kontraktowe formy ekspansji międzynarodowej są bardzo rozpowszechnione na świecie, choć są geograficznie i branżowo zróżnicowane

20 http://www cdprojekt pl/21 http://www i3d pl/22 a rybicki, i ty możesz stać się globalnym graczem, http://www polandgoglobal pl/i‑ty‑mozesz‑

‑stac‑sie‑globalnym ‑graczem/23 ibidem 24 Więcej na ten temat zob World investment Report 2011. Non‑equity Modes of international Pro‑

duction and Development, unctad, new york –geneva 2011, s 132–138


duże znaczenie ma produkcja kontraktowa, której rozwój w elektronice następuje od lat 80 z dawnych poddostawców dla dużych korporacji transnarodowych wyłoniły się przedsiębiorstwa, które mają obecnie mocno ugruntowaną pozycję na rynku światowym Współcześnie można wskazać grupę dominujących firm, które produkują dla takich największych międzynarodowych korporacji, jak dell i hewlett ‑packard, firm specjalizujących się w informatyce, oraz apple, sony i phi‑lips, specjalizujących się w elektronice (np faxconn, flextronics, Quanta, cam‑pal, Wistron) od dawna znani są też producenci kontraktowi odzieży i obuwia, zwłaszcza ci, którzy prowadzą swoją działalność w krajach rozwijających się jest to ogromna liczba dostawców, obsługujących relatywnie niewielką liczbę mię‑dzynarodowych marek i sprzedawców umowy kontraktowe często zarządzane są przez agentów i pośredników (często z azji), którzy wcześniej byli producentami kontraktowymi ci ostatni przez włączenie do swojej pierwotnej działalności takich elementów, jak projektowanie czy outsourcing, przekształcają się z producentów na zarządzających łańcuchem wartości oprócz funkcji czysto produkcyjnych w łańcuchu wartości ktn, realizowanych przez produkcję na zamówienie, wzrasta znaczenie różnego typu usług dostosowawczych, funkcji biznesowych, takich jak obsługa klienta czy back office, co w dużej mierze wynika z upowszechnienia się outsourcingu ten ostatni powstał w latach 90 początkowo był związany z usługami w zakresie it w ramach poszczególnych gospodarek krajowych, lecz szybko znalazł zastosowanie w innych branżach oraz był wykorzystywany jako forma ekspansji międzynarodowej – offshoring jest bardzo rozpowszechniony w krajach o wyższym poziomie rozwoju społeczno ‑gospodarczego, a w grupie państw rozwijających się na uwagę w tej dziedzinie zasługują zwłaszcza indie i chiny W wielu sektorach gospodarczych można także spotkać model franczyzy W krajach wysoko rozwinię‑tych działające na tych zasadach przedsiębiorstwa są zróżnicowane pod względem wielkości, lecz w krajach o niższym poziomie często są to firmy z sektora msp lub wręcz mikroprzedsiębiorstwa taka sytuacja ma także miejsce w polsce, gdzie naj‑bardziej rozwinął się system franczyzy dystrybucyjnej Większość dużych franczy‑zodawców wywodzi się z państw wysoko rozwiniętych, a prym pod tym względem wiodą przedsiębiorstwa wywodzące się ze stanów zjednoczonych

rozwój kontraktowych form ekspansji międzynarodowej przedsiębiorstw zagra‑nicznych obserwowany jest także na rynku polskim niejednokrotnie są to formy towarzyszące bezpośrednim inwestycjom zagranicznym bierna internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw, o ile wiąże się z ich przynależnością do sieci o charak‑terze międzynarodowym, może przynieść tym przedsiębiorstwom wiele korzyści (m in nowe okazje do rozwoju biznesu, źródło innowacyjnych rozwiązań, niższe koszty transakcyjne, większe możliwości adaptacyjne do wymagań rynku) z drugiej


jednak strony wynikają z tego faktu pewnego rodzaju zagrożenia, jak np ryzyko utraty samodzielności, wiedzy, czy też zagrożenia wynikające z działań oportuni‑stycznych pozostałych podmiotów należących do sieci

Podsumowanie

z rozwojem nowej gospodarki bezpośrednio wiąże się koncepcja nowego myśle‑nia strategicznego z kluczowymi dla niego wyzwaniami, takimi jak: przygotowanie organizacji do zmian, systematyczne tworzenie innowacji, współpraca biznesu w sieci oraz występowanie wielorakich modeli biznesu w jednej organizacji, wiążą się też zmiany w postrzeganiu i w przebiegu procesu internacjonalizacji nasilają się międzynarodowe sieciowe formy internacjonalizacji, które pozwalają uczest‑niczącym w nich przedsiębiorstwom na uzyskiwanie renty relacyjnej Wzrasta aktywność w tym zakresie zwłaszcza małych, innowacyjnych firm, konkurujących w sektorach gospodarczych związanych z nową gospodarką, które fakt zdyskonto‑wania potencjalnych korzyścią wiążą ze strukturą otwartej sieci biznesowej pro‑cesy te w stosunkowo niewielkim stopniu dotyczą polskich przedsiębiorstw, które w większości związane są z gospodarką tradycyjną oraz dość rzadko decydują się na ekspansję międzynarodową, a jeżeli już, to najczęściej prowadzą ją w formie eksportu lub biz najbardziej innowacyjne w tym zakresie są przedsiębiorstwa związane z sektorem ict, lecz rola, jaką odgrywają one w polskiej gospodarce, jest relatywnie mała W polsce występuje także zjawisko biernej sieciowej internacjo‑nalizacji przedsiębiorstw, które jednak ze względu na brak odpowiednich danych statystycznych pomijane jest w analizach poświęconych tej problematyce

2.� Internacjonalizacja�polskich�przedsiębiorstw�–�BIZ�czy�NEMs? 27

Teresa Pakulska

Internacjonalizacja polskich 2. przedsiębiorstw – BIZ czy NEMs?

Wstęp

polskie przedsiębiorstwa wykazują relatywnie niski poziom umiędzynarodo‑wienia do bardziej znaczących jego form, poza eksportem, należy zaliczyć bez‑pośrednie inwestycje zagraniczne (biz), a wśród pozostałych na uwagę zasługują non‑equity modes (nems) ekspansja poprzez nems w podstawowym rozumieniu sprowadza się do podejmowania działalności biznesowej poza krajem macierzystym za pomocą powiązań pozakapitałowych nems w stosunku do ekspansji zagranicz‑nej poprzez biz należy postrzegać jako formy komplementarne lub substytucyjne, których wybór podyktowany jest kosztami transakcyjnymi, korzyściami i towa‑rzyszącym im ryzykiem przyjmują one bardzo zróżnicowane formy, do których można zaliczyć: contract manufacturing, outsourcing, contract farming, franczyzę, licencje, zarządzanie kontraktowe oraz inne formy relacji o charakterze kontraktu W polskich firmach jest to kierunek wykorzystywany w stosunkowo niewielkim zakresie Wchodzą one częściej w obszar ekspansji międzynarodowej w wyniku rozpoczęcia współpracy z korporacjami transnarodowymi (ktn), podejmującymi takie inicjatywy w polsce W ten sposób uczestniczą w procesie internacjonaliza‑cji biernej takie podejście będzie prezentowane w poniższej analizie i zostanie porównane z biz z uwagi na podobieństwa czynników je warunkujących takie podobieństwa pozwalają na zwiększenie intensywności ich wykorzystania dla wzrostu powiązań pośrednich w procesie internacjonalizacji – nems z punktu widzenia przedsiębiorstw podejmujących współpracę z ktn poprzez nems ozna‑cza to jednocześnie możliwość wejścia w struktury międzynarodowe, bez potrzeby, jak w przypadku biz, relokacji kapitału i przenoszenia działalności za granicę

cel opracowania to próba określenia zakresu internacjonalizacji polskich przed‑siębiorstw w wyniku dokonywania biz, a także niektórych aspektów rozwoju form non‑equity z punktu widzenia biernej internacjonalizacji, tj wchodzenia

28� Teresa�Pakulska

przez polskie przedsiębiorstwa w działalność non‑equity, podejmowaną przez ktn w polsce, oraz naświetlenie ich konsekwencji

analizy statystyczne w tym zakresie oparto na danych narodowego banku polskiego, World investment Report i raportach branżowych

Internacjonalizacja przedsiębiorstw – 2.1. podstawowe formy

W warunkach globalizacji gospodarczej ekspansja międzynarodowa przed‑siębiorstw stała się immanentną cechą współczesnej gospodarki, umożliwiającą przedsiębiorstwom dokonanie bezpośredniej weryfikacji ich konkurencyjności internacjonalizacja w ujęciu przedsiębiorstw definiowana jest jako „duże zaangażo‑wanie w operacje na rynkach światowych oraz intensywne i wielostronne powiązania międzynarodowe”1, co zazwyczaj utożsamia się z dużymi przedsiębiorstwami, typu ktn inne podejście, abstrahujące od skali zaangażowania, prezentuje m gorynia, który umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa definiuje jako powiązanie co najmniej jednego z jego produktów z rynkiem zagranicznym2 j johnson i l g matson utożsamiają je z dostosowaniem nie tylko działań, lecz także zasobów i struktury przedsiębiorstwa do uwarunkowań zagranicznych3, a wielostronność rozmaitych podejść w tym zakresie stymuluje różne formy internacjonalizacji i strategie postę‑powania na rynkach międzynarodowych

b n kumara, uwzględniając intensywność kapitałowego zaangażowania przed‑siębiorstwa za granicą, wśród form internacjonalizacji wyróżnia: 1) handel zagra‑niczny (eksport, import), 2) formy kooperacji bez udziału kapitału zagranicznego (licencje, franczyza, leasing), 3) formy kooperacji z udziałem kapitału zagranicznego (joint venture)4 stosunkowo szerokie podejście do klasyfikacji ekspansji zagranicz‑nej przedsiębiorstwa zaproponowali y pan i d k tse, którzy za podstawę przyjęli charakter wejścia, tj wejście uwzględniające zaangażowanie własnego kapitału (lub brak zaangażowania), uszczegółowiony o wybór formy ekspansji Wśród form opartych na powiązaniach non‑equity wyróżnili eksport (w tym bezpośredni i pośredni) oraz formy kontraktowe

1 z pierścionek, Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstw, pWn, Warszawa 2003, s 454 2 m gorynia, Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, pWe, Warszawa 2007, s 35 3 j johnson, l g matson, internationalization in industrial systems – a network approach, w: Strategies

in Global competition, eds n hood, j‑e Vahlne, new york 1988, s 303–321 4 j rymarczyk, internacjonalizacja przedsiębiorstwa, pWe, Warszawa 1996, s 115


W ramach tych ostatnich wyróżnia się m in kontrakty na poddostawy (con‑tract manufacturing), określane mianem produkcji kontraktowej polegają one na zlecaniu przez przedsiębiorstwo zagraniczne produkcji całego wyrobu, poszczegól‑nych elementów lub montażu produktów gotowych z dostarczanych podzespołów w kraju goszczącym, przy zachowaniu kontroli nad produktem, jego technologią i marketingiem podobnie outsourcing produkcji, w kontekście internacjonalizacji działalności, sprowadza się do zlecania podwykonawcom z innych państw prowa‑dzenia poszczególnych rodzajów działalności, ponieważ inne firmy taniej i lepiej wykonują określone zadania

kontrakty menedżerskie polegają natomiast na dostarczaniu przez firmę zagra‑niczną usług w zakresie zarządzania projektem (firmą) bez udziału we własności tego projektu, w zamian za określoną opłatę bardziej ryzykowną formą i wymagającą relatywnie dużych nakładów kapitałowych jest kontrakt na inwestycje „pod klucz”, który wiąże się z pełną realizacją przedsięwzięcia inwestycyjnego przez przedsię‑biorstwo przyjmujące zlecenie pełni ono (lub inne z kilku przedsiębiorstw tworzą‑cych konsorcjum) funkcję generalnego wykonawcy, który dostarcza niezbędnych środków i zasobów w postaci sprzętu, wyposażenia czy pomocy technologicznej, potrzebnych do uruchomienia przedsięwzięcia

licencjonowanie zaś to przekazanie za granicę całości lub części praw do korzystania z określonych dóbr stwarza ono producentowi duże i stosunkowo proste możliwości zaistnienia na rynku zewnętrznym z kolei franczyza polega na przekazaniu przez franczyzodawcę zezwolenia na prowadzenie działalności han‑dlowej przez franczyzobiorcę, w przypadku internacjonalizacji za granicę, zgodnie z ustaloną koncepcją (np zawierającą nazwę firmową franczyzodawcy, środki reklamy, normy techniczne, normy w zakresie jakości, zarządzania), po wniesieniu związanych z tym opłat

drugą grupę, odnoszącą się do bardziej zaawansowanych form ekspansji, sta‑nowią formy oparte na własności kapitału, obejmujące różne formy biz, które od innych form inwestycji odróżnia wyższy poziom kontroli (wiąże się on z minimal‑nym udziałem własności, wynoszącym przynajmniej 10 % inwestującego przedsię‑biorstwa) cechuje je zazwyczaj długotrwałe zaangażowanie w kraju goszczącym W ramach powiązań kapitałowych wyróżnia się wspólne przedsięwzięcia (joint venture), a także tworzone filie, całkowicie zależne od jednostki macierzystej (green‑field, przejęcia) W pierwszym przypadku mamy do czynienia z przedsięwzięciem opartym na wkładzie kapitału dwóch lub więcej niezależnych partnerów z różnych krajów, którzy tworzą wspólne przedsiębiorstwo, wspólnie zarządzają i ponoszą ryzyko działalności inwestycje typu greenfield sensu stricto dotyczą terenów nie‑zagospodarowanych, natomiast typu brownfield – terenów wykorzystywanych


wcześniej, przeznaczonych do innej działalności niż nowo uruchomiana z kolei przejęcie stanowi transakcję związaną z uzyskaniem kontroli nad przedsiębiorstwem w celu uzyskania korzyści strategicznych czy też finansowych najczęściej polega na nabyciu udziałów (akcji) danego przedsiębiorstwa przez inne przedsiębiorstwo, w zakresie zapewniającym kontrolę nad całością

Polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne2.2.

do podstawowych form internacjonalizacji przedsiębiorstw zalicza się biz inwestycje polskie za granicą, podobnie jak ich napływ do polski, wiążą się niero‑zerwalnie z przemianami ustrojowymi, jak też społeczno ‑gospodarczymi, doko‑nującymi się w naszym kraju sprzyjają im globalizacja i integracja gospodarcza niemniej skala polskich inwestycji zagranicznych jest odzwierciedleniem poten‑cjału i struktury gospodarki, opartej na działalności małych i średnich przedsię‑biorstw (msp) z jednej strony są one bardziej elastyczne w działaniu niż duże firmy, z drugiej zaś ich ograniczenia finansowe, a także ograniczenia natury organizacyjnej i instytucjonalnej, rzutują na niewielką skalę umiędzynarodowienia działalności

bariery ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw na ogół dzieli się na dwie grupy, a mianowicie na czynniki o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym do pierw‑szych zalicza się brak odpowiedniego personelu oraz innych zasobów i zdolności niezbędnych do rozwoju działalności zagranicznej, brak wiedzy o nowych ryn‑kach i motywacji do wchodzenia na nie z kolei wśród czynników zewnętrznych wymienia się bariery prawne, informacyjne, wysokie koszty wejścia na dany rynek, koszty transportu, korupcję, odmienność kulturową, brak niezbędnej infrastruktury i kapitału, jak też przywiązanie potencjalnych klientów do rodzimych marek

analiza ograniczeń w umiędzynarodowieniu przedsiębiorstw uwidacznia przewagę barier zewnętrznych Wiąże się to, przynajmniej częściowo, z naturalną skłonnością do poszukiwania źródeł problemów na zewnątrz przedsiębiorstwa, czyli np utożsamia się brak możliwości poprawy pozycji konkurencyjnej z silną konkurencją na rynkach zagranicznych, przy czym abstrahuje się od niskiej kon‑kurencyjności swojej oferty produktowej5 nie zmienia to faktu, że istnieje potrzeba prowadzenia odpowiedniej polityki wsparcia internacjonalizacji przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich podmiotów gospodarczych

5 Plany i potrzeby przedsiębiorców z sektora MSP w zakresie rozwoju eksportu i powiązań z zagra‑nicznymi rynkami i partnerami handlowymi w kontekście uruchomienia działania 6.1. Po iG „Paszport do eksportu”, raport końcowy, parp, Warszawa 2009, s 50


W pierwszych latach transformacji społeczno ‑gospodarczej (1992–1997) wiel‑kość polskich inwestycji za granicą kształtowała się na poziomie 33 mln usd, a istotny, bo ponad 10‑ krotny, ich wzrost nastąpił w 1998 r (316 mln usd) W kolej‑nym okresie, tj do 2001 r , wartość tych inwestycji nie przekraczała poziomu cha‑rakterystycznego dla średniej z lat 90 systematyczny jej wzrost notowano w latach 2002–2006, tj z 230 mln usd do 8 864 mln usd światowy kryzys finansowy znalazł swe odzwierciedlenie także w skali inwestycji pochodzących z polski, gdyż w latach 2007–2008 inwestycje te znacząco się zmniejszyły (wynosiły odpowiednio 5 405 mln usd i 4 414 mln usd) W kolejnych latach odnotowano ponowny wzrost ekspansji międzynarodowej polskich przedsiębiorstw, czego odzwierciedleniem był wzrost inwestycji w 2011 r , wynoszący 5 860 mln usd choć dynamika odpływu polskich biz była w okresie poprzedzającym akcesję większa (ok 24‑ krotny wzrost w 2004 r w stosunku do średniej z lat 1992–1997) niż w okresie poakcesyjnym (1,7‑ krotny wzrost w latach 2005–2011), to uwarunkowane to było bardzo niskim poziomem tego rodzaju inwestycji w okresie bazowym dynamika wzrostu polskich biz w latach 2004–2011 (ok 7‑ krotny wzrost) w znacznym stopniu przewyższyła zmiany w tym zakresie, charakterystyczne dla państw ue (ok 1,6‑ krotny wzrost) i świata (1,9‑ krotny wzrost)

trend wzrostowy notuje się także w przypadku wartości stanu należności pol‑skich biz (ich wartość to 95 mln usd w 1990 r , 539 mln usd w 1995 r , 1 025 mln w 2000 r i 50 044 mln usd w 2011 r ) W latach 90 wzrost ten był niemal 11‑ krotny, a w latach 2000–2011 znacznie wyższy, tj niemal 49‑ krotny (odpowiednio na świecie wzrost ten był 3,4‑ krotny i 3,5‑ krotny) Wzrost polskich biz skutkował zwiększeniem ich udziału w światowej wartości odpływu biz, zarówno w strumie‑niu rocznym, jak i w wartości stanu należności (odpowiednio z 0,001% do 0,3 % oraz z 0,02 % do 0,2 %), co świadczy o nadal znikomym ich udziale w gospodarce światowej i o niskim stopniu ekspansji polskich przedsiębiorstw

na polskie biz realizowane za granicą przypadało natomiast 1,1% wartości strumienia odpływu biz z państw ue w 2011 r , podczas gdy w 2004 r było to odpowiednio 0,2 % Wśród nowych członków ue (państw, które przystąpiły do unii w 2004 r i później) polska należy do czołówki eksporterów kapitału – dorównuje pod tym względem finlandii (5 417 mln usd w 2011 r ) i przekracza poziom osią‑gnięty w grecji (1 788 mln usd) tendencja wzrostowa znalazła odzwierciedlenie także w udziale należności polskich biz w pkb (wzrost z ok 1,2 % na koniec 2004 r do 8,2 % według stanu na 2010 r )

rosnąca wartość polskich biz przyczynia się do zmniejszenia różnicy pomiędzy napływem biz do polski a wielkością biz realizowanych przez polskie podmioty (relacja ta zmniejszyła się z ok 8‑ krotnej przewagi w 2004 r do ok 2,5‑ krotnej


w 2011 r ) odzwierciedla to wzrost znaczenia bardziej zaawansowanych niż eks‑port form ekspansji, dominujących wśród polskich przedsiębiorstw nie oznacza to jednak, aby w najbliższym okresie polska z importera kapitału stała się jego eksporterem polska znajduje się bowiem na takim etapie, dla którego charaktery‑styczny jest znacznie wyższy napływ biz na rynek krajowy niż ich odpływ zgod‑nie z koncepcją ścieżki inwestycyjno ‑rozwojowej zaangażowanie przedsiębiorstw krajowych na rynkach zagranicznych wzrasta wraz z osiąganiem wyższych stadiów rozwoju gospodarczego

zgodnie z danymi ministerstwa gospodarki w 2010 r podjęto ok 45 dużych projektów inwestycyjnych (ok 30 w 2009 r ) za granicą W przekroju branżowym polskich biz dominowały przejęcia zagranicznych firm z branży informatycznej oraz motoryzacyjnej, lecz biorąc pod uwagę wartość należności według stanu na koniec 2011 r ok 57 % inwestycji przypadało na usługi, podczas gdy na przetwór‑stwo przemysłowe ok 35 % taka struktura inwestycji obrazuje relatywnie niewiel‑kie ukierunkowanie polskich inwestorów za granicą na działalność przemysłową, co w pewnym zakresie jest związane z ograniczonymi możliwościami finansowymi polskich przedsiębiorstw i niewielką jeszcze skłonnością do realizowania inwestycji w bardziej kapitałochłonnej działalności produkcyjnej

na uwagę zasługuje fakt, że w ramach usług dużą aktywnością wykazują się polscy inwestorzy angażujący się w działalność profesjonalną, naukową i techniczną (ok 21% należności) oraz w działalność finansową i ubezpieczeniową (ok 15 %) duża część tych inwestycji ma charakter finansowy i wiąże się ze strukturą kapita‑łową spółek oraz z kwestiami podatkowymi

podstawowym kierunkiem ekspansji polskich biz są rynki bliskie geograficznie i kulturowo, przede wszystkim rynki państw ue, głównie luksemburga (ok 24 % stanu należności w 2011 r ), Wielkiej brytanii (ok 11%), cypru (6,6 %), holandii (ok 6 %), belgii (5,5 %), litwy, republiki czeskiej (ok 5 %) oraz niemiec (4,2 %) spoza ue do grona największych odbiorców polskich biz można zaliczyć, poza szwajcarią (ok 5 %), stany zjednoczone (4,3 %), a w mniejszym stopniu norwe‑gię (2,9 %), ukrainę (2,5 %) i rosję (2,4 %) przy czym w przypadku inwestycji lokowanych w luksemburgu, szwajcarii, holandii oraz na cyprze znaczną ich część stanowią transfery zysków wygospodarowanych przez polskie przedsiębiorstwa będące częścią dużych koncernów międzynarodowych6 Wśród rynków docelo‑wych polskich biz ważne miejsca zajmują państwa posiadające korzystne przepisy podatkowe, np luksemburg i cypr

6 Na pierwsze 5 lat Polski w unii europejskiej, ministerstwo gospodarki, Warszawa 2009, s 67


polskie biz są w dużym stopniu związane z działaniami inwestycyjnymi takich przedsiębiorstw, jak: pkn orlen, synthos, ciech, lpp, tatuum, can‑pack do naj‑bardziej znaczących inwestycji należało nabycie przez pkn orlen rafinerii możejki na litwie Wartość tej transakcji stanowiła ok 16 % wartości polskich biz za granicą w 2006 r , a pkn orlen przejął nad litewską rafinerią pełną kontrolę korporacyjną inwestycje w sektorze paliwowo ‑wydobywczym realizowała m in spółka pgnig w norwegii, a z górnictwem związały się zabrzańskie zakłady mechaniczne kopex przez realizację inwestycji w niemczech oraz w chinach (m in produkcja górni‑czych kombajnów ścianowych, realizacja inwestycji przemysłowych i świadczenie usług górniczych) W 2010 r kghm nabył projekt afton ‑ajax w kanadzie

z kolei ciech sa, który podjął się realizacji inwestycji w niemczech i dokonał przejęcia rumuńskiego przedsiębiorstwa usg govora, związany jest z branżą che‑miczną z tą branżą związana jest także firma fch dwory (obecnie synthos sa), która przejęła czeską spółkę kaucuk produkcją farmaceutyków zajęła się firma bio‑ton sa, która posiada fabryki w rosji, na ukrainie i we Włoszech zaangażowała się ona także w budowę zakładu w chinach firma can‑pack zainwestowała pod koniec lat 90 w budowę fabryki puszek w rumunii, uruchomiła też zakład produkcyjny m in w zjednoczonych emiratach arabskich, kierując swą produkcję do innych krajów rejonu zatoki perskiej z kolei przedmiotem inwestycji przedsiębiorstwa asseco była działalność związana z informatyką, w którą firma zaangażowała się w wielu krajach europy, głównie w niemczech, ale także w serbii i chorwacji podobnie inwestycje w zakresie informatyki (głównie dystrybucja it i elektroniki) realizowała firma ab, inwestując w czechach i słowacji comarch sa (producent oprogramowania) inwestuje na rynkach zagranicznych od 2000 r – inwestycje te doprowadziły do utworzenia spółki comarch software ag w dreźnie oraz filii w brukseli i lille stosunkowo wysoki udział polskich biz w sektorze finansowym notuje się wśród inwestycji podjętych na ukrainie (banki: pko bp, pekao sa, getin bank oraz firma ubezpieczeniowa – pzu)

stosunkowo małe zaangażowanie w działalność za granicą w formie biz prze‑jawiają małe i średnie przedsiębiorstwa z badań ankietowych prowadzonych przez departament analiz i prognoz ministerstwa gospodarki wynika, że tego rodzaju inwestycje podejmuje niespełna 0,7 % respondentów7 polskie msp plasują się zatem poniżej średniej unijnej (około 2 %), angażują się bowiem w szczególności w ekspansję zagraniczną poprzez eksport

7 Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsiębiorców, ministerstwo gospodarki, roczniki 2007–2010,Warszawa


Internacjonalizacja poprzez NEMs w kontekście 2.3. napływu BIZ

W ostatnich latach obserwujemy dynamiczny rozwój kontraktowych form internacjonalizacji Wpisują się one w sieciowe teorie internacjonalizacji, a także w postrzeganie umiędzynarodowienia z perspektywy nie tylko zewnętrznej, lecz także wewnętrznej – jest to nawiązanie do wyróżnienia internacjonalizacji czynnej i biernej j johanson i t mattson8, reprezentujący podejście sieciowe, utożsamiają rozpoczęcie ekspansji zagranicznej przedsiębiorstwa z jego przynależnością do tzw krajowej sieci, tj z pozostawaniem w różnego rodzaju związkach z uczestnikami otoczenia zewnętrznego9 umiędzynarodowienie dokonuje się samoistnie poprzez rozwój powiązań z innymi podmiotami należącymi do sieci, początkowo krajowymi, a następnie zagranicznymi odnosi się to w pewnym zakresie do tzw biernej inter‑nacjonalizacji, tj umiędzynarodowienia z perspektywy kraju macierzystego do jej podstawowych sposobów zalicza się import, nabycie licencji, koncepcje franczyzy, podjęcie joint ventures oraz biz w kraju macierzystym10 Wiąże się to ze strategią uczenia (kolejna po strategii eksportowej, a poprzedzająca strategię dojrzałej eks‑pansji)11, która opiera się na współpracy przedsiębiorstwa krajowego z partnerami zagranicznymi Współpraca ta obejmuje, obok sojuszy strategicznych, także inne formy kooperacyjne, jak wspomniane już wcześniej powiązania non‑equity (licencje, franczyza, poddostawy itp )

uwzględnienie tych ostatnich, wpisujących się w internacjonalizację bierną, nie tylko pozwala na bardziej kompleksową analizę zakresu internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, lecz także odnosi się do kwestii uzyskiwanych w wyniku ich rozwoju efektów, które można maksymalizować ze względu na podobieństwo motywów rzutujących na pozyskiwanie projektów non‑equity oraz na rozwój kapi‑tałowych form ekspansji biernej w postaci napływu biz

próba określenia efektów wywołanych rozwojem nems zarówno w gospo‑darce światowej, jak i w poszczególnych krajach na podstawie prowadzonej

8 j Whitelock, Theories of internationalisation and their impact on market entry, „international marketing review” 2002, vol 19, no 4, s 343

9 a rialp, j rialp, conceptual frameworks on SMes internationalisation: past, present and future trends of research, „reassessing the internationalisation of the firm” 2001, vol 11, s 68

10 j rymarczyk, internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, pWe, Warszawa 2004, s 158–159

11 inwestycje kapitałowe: kolejny krok w ekspansji zagranicznej polskich firm, „harvard business review polska” 2006, s 7


sprawozdawczości napotyka liczne trudności są one związane z ich istotą, pole‑gającą na tym, że nems to pośrednia forma pomiędzy biz a eksportem W wielu krajach, zwłaszcza rozwijających się, nems postrzegane są jako biz, np outsourcing usług w polsce czy (w wielu przypadkach) kontrakty na poddostawy – ich staty‑styki dotyczą tylko porozumień zawieranych w danym roku pomiędzy firmami zlokalizowanymi w innych krajach, pomijają zaś kontrakty zawierane przez firmy zagraniczne, obecne na rynku kraju goszczącego, z firmami lokalnymi W statysty‑kach nie znajdują też odzwierciedlenia umowy kontraktowe zawierane przez filie z niezależnymi dostawcami, bez bezpośredniego udziału firmy macierzystej

W polsce, podobnie jak i w innych regionach świata, wzrasta liczba powiązań kontraktowych pomiędzy ktn a krajowymi firmami ograniczenia w dostępno‑ści danych, wynikające ze specyfiki nems i związanej z nią sprawozdawczości, utrudniają jednoznaczną ocenę skali zjawiska i jego społeczno ‑gospodarczych konsekwencji

mając na uwadze tendencje światowe w tym zakresie, poziom rozwoju, strukturę gospodarki i jej atrakcyjność lokalizacyjną dla nems, do najczęściej występują‑cych w polsce rodzajów takiej działalności należy zaliczyć: outsourcing, produk‑cję kontraktową, franczyzę, licencje, a także kontrakty menedżerskie na świecie różne formy nems generowały ok 2 bln dolarów przychodów ze sprzedaży, przy czym najwięcej przychodów generowały produkcja kontraktowa i outsourcing usług (1,1–1,3 bln dolarów) na franczyzę i umowy licencyjne przypadało po ok 330–360 mld dolarów, a na kontrakty menedżerskie ok 100 mld dolarów

stosunkowo najlepsze warunki do rozwoju produkcji kontraktowej, z uwagi na dużą liczbę poddostawców w polsce, odnotowuje się w przypadku przemysłu moto‑ryzacyjnego i elektronicznego te działy przemysłu charakteryzującą się wysokim poziomem internacjonalizacji (mierzonym wysokim poziomem zaangażowania kapitału zagranicznego w formie biz) i są zarazem uznawane za priorytetowe w poli‑tyce gospodarczej polski12 z korporacjami produkującymi samochody w polsce kooperuje ok 2000 przedsiębiorstw, z których pochodzi ok 80 % części składających się na samochód13 część niezależnych producentów realizuje także produkcję na zlecenie firm działających poza granicami naszego kraju

12 Program wspierania inwestycji o wysokim znaczeniu dla polskiej gospodarki na lata 2011–2020, ministerstwo gospodarki, 5 07 2011, s 27

13 Jaka naprawdę jest branża motoryzacyjna w Polsce. Know‑how, produkcja, dystrybucja, usługi – raport 2010, paiiiz, funkcja konsumentów, sdcm, http://www motoryzacjawpolsce pl, s 16 [dostęp: 4 02 2013]


polscy producenci – poddostawcy, których wyróżnia: wysoki poziom kwa‑lifikacji kadry inżynierskiej, wysoka jakość technologii, korzystne usytuowanie geograficzne, niższa niż w krajach zachodnich cena oraz łatwiejsze niż w krajach słabo rozwiniętych, o niższych kosztach pracy, egzekwowanie praw własności, posiadają wszelkie atuty, by uczestniczyć w montażu kontraktowym elektroniki14, uzupełniającym masową produkcję sprzętu elektronicznego powszechnego użytku, lokowaną w krajach dalekiego Wschodu

podwykonawstwo jest charakterystyczne także dla świadczonych usług bpo W sektorze nowoczesnych usług w polsce zatrudnionych jest blisko 50 tys wykwa‑lifikowanych pracowników, specjalizujących się w it, usługach finansowych, a także w księgowości15 Według raportu przygotowanego przez analityczną firmę dis, pochodzącego z 2010 r , polska zajmuje w grupie państw europy środkowej i Wschodniej pierwsze miejsce pod względem liczby utworzonych centrów usług (bpo/ssc) oraz powstałych miejsc pracy

stosunkowo duży wpływ na rozwój internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, choć w sposób bierny, poprzez podejmowane w polsce projekty kontraktowe, ma franczyza zgodnie z danymi pochodzącymi z raportu firmy doradczej profit system w 2011 r w polsce działało ponad 42,5 tysiąca placówek franczyzowych i 746 systemów franczyzowych16 silnie franczyza rozwinęła się w handlu artykułami spożywczymi (np należąca do grupy eurocash sieć „abc”), w zakresie doradz‑twa prawnego i gospodarczego oraz w pośrednictwie nieruchomościami (np sieć knc nieruchomości) duży wybór marek franczyzowych jest charakterystyczny dla branży odzieżowej (np lee cooper, bergson) i gastronomicznej (np fornetti, mcdonald’s, alois dallmayr, telepizza)

W procesie internacjonalizacji, aczkolwiek biernej, polskie przedsiębiorstwa w coraz większym stopniu wykorzystują zagraniczne licencje W latach 2000–2010 ich import wzrósł w cenach bieżących z ok 1,8 mld usd do 2,2 mld usd17 sprzyja temu wiele czynników w postaci rosnących kosztów badań, wąskiej specjalizacji, zmuszającej przedsiębiorstwa do zakupu gotowych rozwiązań w formie licencji, czy też bardziej rygorystycznych wymogów prawnych niejednokrotnie też zakup licencji przez firmy polskie podyktowany jest koniecznością sprostania wymaganiom dużych ktn, stawianym ich poddostawcom

14 Montaż elektroniczny na zlecenie. Polskie firmy kontraktowe, http://elektronikab2b pl [dostęp: 9 01 2013]

15 http://www paiz gov pl/sektory/bpo_ssc [dostęp: 5 02 2013] 16 http://inwestycje pl/franchising/raport‑o‑rynku ‑franczyzy‑w‑polsce‑2012;160813;0 html [dostęp:

7 01 2013] 17 http://stats oecd org/index aspx?datasetcode=tis [dostęp: 7 01 2013]


następstwa internacjonalizacji poprzez nems charakteryzuje różny stopień wymierności oraz zarówno pozytywne, jak i negatywne oddziaływanie na gospo‑darkę można je rozpatrywać na wielu płaszczyznach, w tym pod kątem18:1 zatrudnienia i warunków pracy – ich oddziaływanie sprowadza się do tworzenia

nowych miejsc pracy, lecz towarzyszyć temu może niska stabilność zatrudnienia oraz niewielka dbałość o warunki pracy

2 technologii i transferu umiejętności – nems sprzyjają transferom własności intelektualnej na rzecz lokalnego partnera, podnoszeniu kwalifikacji poprzez szkolenia pracowników, a także wzrostowi produktywności lokalnych firm partnerskich, które w wyniku powiązań kontraktowych mogą dynamizować swój rozwój (choć równocześnie może też nastąpić ograniczenie ich działalności do niskokosztowych specjalności)

3 eksportu – w wyniku powiązań non‑equity lokalni partnerzy mają lepszy dostęp do międzynarodowych sieci dystrybucji, koordynowanych przez ktn, co wpływa na wzrost wartości przychodów z eksportu i zwiększa stabilność powiązań handlowych Wiele form internacjonalizacji poprzez non‑equity, z uwagi na swe ukierunkowanie rynkowe, prowadzi do wzrostu importu, co może równoważyć wpływy z eksportu

4 środowiska – rozwój nems daje możliwość transferu najlepszych praktyk w odniesieniu do tworzonych warunków pracy, jakości, norm środowiskowych, choć zarazem jest postrzegany jako forma omijania wysokich norm społecznych i środowiskowych, jakie występują w krajach macierzystych ktn

5 Wartości dodanej i potencjału rozwoju regionu – poprzez podjęcie współ‑pracy w ramach nems następuje generowanie wartości dodanej nems mogą kreować także dodatkowe efekty w wyniku rozwoju powiązań o charakterze podwykonawca –podwykonawcy, aktywnie kształtują również lokalną przed‑siębiorczość, czemu sprzyja przejmowanie sprawdzonych modeli biznesu Wymienione efekty mogą stać się punktem zwrotnym w budowie potencjału produkcyjnego jego przejawem jest także rozwój kapitału ludzkiego (nabycie umiejętności technicznych, menedżerskich itp ), nie tylko w firmach partner‑skich ktn, lecz także w innych firmach lokalnych, którym te pierwsze zlecają część prac związanych np z designem, obsługą w zakresie it czy z usługami księgowymi przykładowo franczyza może pociągać za sobą kontrakty na dostawy o określonych normach jakościowych i standardach produkcyjnych, a z nimi często wiążą się wyższe normy środowiskowe i społeczne pewnym

18 World investment Report 2011. Non‑equity Modes of international Production and Development, unctad, new york–geneva 2011, s 148


niebezpieczeństwem jest długoterminowa zależność od ktn, a formy produkcji oparte na umowach kontraktowych mogą sprzyjać też „wymywaniu” wartości dodanej poza kraj społeczno ‑gospodarcze następstwa rozwoju transgranicznych powiązań non‑

‑equity są w pewien sposób zbliżone do tych osiąganych w wyniku napływu kapi‑tału w formie biz W rachunku efektywności pozyskiwania biz można je zatem traktować jako efekt dodatkowy (pośredni) napływającego do nas kapitału w formie biz konsekwencje rozwoju są różne, zależą bowiem od formy, rodzaju działalności, realizowanej w ramach nems strategii, a także od segmentu łańcucha wartości i od kraju, w którym tego typu ekspansja międzynarodowa ma miejsce

niejednokrotnie internacjonalizacja przedsiębiorstw poprzez nems postrzegana jest też jako korzystniejsza od biz, gdyż ich istota implikuje rozwój firm lokalnych i wyższą przedsiębiorczość lokalną W ramach tych form powiązań gospodarczych partnerzy mają zagwarantowane różnego rodzaju zabezpieczenia i świadczenia, co ułatwia rozwój dzięki tym formom internacjonalizacji firmy lokalne pozyskują nowe rozwiązania biznesowe, których efekty są determinowane kreatywnością i innowacyjnością tych firm

innymi słowy, rozwój kontraktowych form internacjonalizacji może poprawić rachunek efektywności pozyskiwanych inwestycji zagranicznych i podnieść kon‑kurencyjność polski na arenie międzynarodowej dotyczy to zwłaszcza produkcji kontraktowej i outsourcingu, w przypadku sektorów uznawanych za priorytetowe w polskiej gospodarce (do których zalicza się działalność o średnio ‑wyższym i wyso‑kim zaawansowaniu technologicznym, w tym wspomniany przemysł motoryzacyjny i elektroniczny)

jak wykazały badania przeprowadzone w 2009 r , w przypadku msp w krajach unii europejskiej ich internacjonalizacja ściśle koresponduje z innowacyjnością19 obserwuje się to zjawisko w przypadku przedsiębiorstw nie tylko inwestujących za granicą, lecz także eksportujących oraz kooperujących z zagranicznymi przed‑siębiorstwami przedsiębiorstwa, podejmując decyzję o internacjonalizacji, muszą wykazać się innowacyjnością, by uzyskać dostęp do rynku zagranicznego jedno‑cześnie poprzez internacjonalizację zdobywają nowe umiejętności, wiedzę i tech‑nologie, stymulujące przedsiębiorczość i kreatywność, a rosnąca konkurencja wzmaga innowacyjność

zarówno wzrost innowacyjności, jak i przedsiębiorczość sprzyjają budowie potencjału rozwojowego, co w przypadku państw o niższym poziomie rozwoju wydaje się być jedną z ważniejszych pozytywnych konsekwencji internacjonalizacji

19 internationalization of european SMes. Final Report, european union, 2010, s 45–54


firm poprzez transgraniczne formy non‑equity nie należy ich utożsamiać jedynie z działalnością niskokosztową, gdyż zawsze istnieje możliwość wejścia przedsię‑biorstw rodzimych w bardziej nowoczesne segmenty kreacji łańcucha wartości, czego przykładem jest rozwój wielu firm azjatyckich produkcja kontraktowa staje się też często impulsem do modernizacji zaplecza technologicznego, a współpraca firm partnerskich w dłuższym okresie sprzyja niezależności w zakresie eksportu

na rozwój kontraktowych form ekspansji międzynarodowej można także spoj‑rzeć od strony nakładów, tj czynników warunkujących rozwój nems W więk‑szości są one zbieżne z uwarunkowaniami napływu biz, wśród których wyróżnia się czynniki polityczne, ekonomiczne i ułatwienia biznesowe specyficzne dla biz uwarunkowania lokalizacyjne, np przepisy dotyczące wejścia na rynek i funkcjo‑nowania przedsiębiorstw oraz przestrzegania międzynarodowych umów w zakre‑sie biz, mają znaczenie dla nems wówczas, gdy ktn zamierzają pozyskać rynek zagraniczny, wykorzystując formę non‑equity, i ustanawiają w tym celu „przyczółek” działania lub gdy ktn stosują w swych strategiach model mieszany, tj rozwijają na przykład placówki franczyzowe w sąsiedztwie rynków, na których lokują biz20 specyfika nems polega na wypracowaniu szczegółowych regulacji, odnoszących się do poszczególnych ich form w zakresie stabilności rozwiązań handlowych i praw‑nych, np ochrony własności intelektualnej w przypadku franczyzy, kontraktów w rolnictwie

ułatwienia biznesowe, podobnie jak uwarunkowania ekonomiczne, są istotne dla obu kierunków strategii internacjonalizacji firm niekorzystne środowisko lokalne (np brak odpowiedniej infrastruktury) czy brak strategicznych aktywów w więk‑szym stopniu ograniczają napływ biz niż rozwój form non‑equity szczególnego znaczenia w tym ostatnim przypadku nabiera natomiast obecność wiarygodnych, o dużych możliwościach lokalnych, przedsiębiorców i partnerów biznesowych, gdyż ich działania przekładają się na poziom ryzyka transferowanego do przedsiębior‑stwa inwestującego

znaczenie poszczególnych czynników lokalizacji wykazuje związek z formą nems, a także z rodzajem działalności, i odnosi się, chociaż w różnym zakresie, do atrakcyjności i poziomu rozwoju gospodarki kraju goszczącego Wysiłki kra‑jów rozwijających się, mające na celu podniesienie atrakcyjności dla biz, mogą okazać się niewystarczające z uwagi na polityczne ograniczenia i wysokie koszty ich realizacji oraz na konieczność stosowania się do międzynarodowych umów inwestycyjnych lub zachęt podatkowych dlatego też koszty poprawy uwarunkowań lokalizacyjnych dla nems mogą okazać się odpowiednio niższe

20 World investment Report 2011..., op cit , s 142–146


Podsumowanie

zakres ekspansji międzynarodowej polskich przedsiębiorstw można oceniać przez pryzmat ich internacjonalizacji, zarówno czynnej, jak i biernej, chociaż ta pierwsza stanowi bardziej powszechne podejście do oceny umiędzynarodowienia działalności jej najlepszym odzwierciedleniem są biz podejmowane przez polskie przedsiębiorstwa chociaż ich poziom nie jest wysoki, to począwszy od lat 90 wykazują one istotny wzrost – mimo to ich wartość na koniec 2011 r była 4‑ krotnie niższa niż wartość biz napływających do polski

alternatywnymi, a także w pewnym stopniu komplementarnymi do biz, for‑mami ekspansji międzynarodowej są dynamicznie rozwijające się formy kontrak‑towe, podejmowane przez przedsiębiorstwa w polsce, wchodzące w zakres interna‑cjonalizacji biernej ewidencjonowane są jedynie w wąskim zakresie kwantyfikacja efektów związanych z rozwojem nems umożliwiłaby poszerzenie analizy w zakresie optymalizacji efektów wynikających z napływu kapitału zagranicznego, a także lepsze dopasowanie preferencji inwestycyjnych do najbardziej efektywnych form ekspansji międzynarodowej

niejednokrotnie, z uwagi na rozwój firm lokalnych i związaną z tym przedsię‑biorczość, nems postrzegane są jako korzystniejsze od biz, ale o tym decyduje kreatywność i innowacyjność firm krajowych nie zawsze przynoszą jednak zakła‑dane efekty, a działaniom inwestorów zagranicznych w polsce, niezależnie od formy (biz, nems), towarzyszy duży import zaopatrzeniowy

Właściwie prowadzona polityka inwestycyjna (promowanie i wspieranie krajo‑wych firm współtworzących modele non‑equity, jak też ograniczanie negatywnych aspektów rozwoju tych form internacjonalizacji) może stymulować liczne, korzystne efekty synergiczne, natomiast jej brak, podobnie jak w przypadku biz, może stać się przeszkodą w dalszym rozwoju z tego typu sytuacją mamy najczęściej do czynienia w krajach o niższym poziomie rozwoju społeczno ‑gospodarczego, które – ponieważ nie prowadzą odpowiedniej polityki wobec nems – mogą zostać uwięzione na dotychczasowej „ścieżce rozwoju”

3.� Prawne�uwarunkowania�wchodzenia�polskich�przedsiębiorstw�na�rynki�międzynarodowe... 41

Tomasz Niedziółka

Prawne uwarunkowania wchodzenia 3. polskich przedsiębiorstw na rynki międzynarodowe (na przykładzie przetwarzania danych osobowych w chmurze ponad granicami)

Wstęp

Wchodzenie polskich przedsiębiorstw na rynki międzynarodowe związane jest z konfrontacją sposobu ich dotychczasowego funkcjonowania, opierającego się na krajowych regulacjach prawnych, z normami, które regulują funkcjonowanie przedsiębiorstw na rynkach innych państw

prowadzenie działalności gospodarczej ponad granicami związane jest z koniecz‑nością dostosowania się przedsiębiorstw do oczekiwań prawodawców nie jednego, a wielu państw, z których każde w odmienny sposób może chronić konsumentów, dane osobowe czy własność przemysłową

konieczność sprostania tym wyzwaniom może powstrzymywać część przedsię‑biorstw przed podjęciem decyzji dotyczącej internacjonalizacji swojej działalności, co z kolei może przyczynić się do umocnienia dalece niezadowalającego już dzisiaj poziomu ekspansji polskich przedsiębiorstw na rynki międzynarodowe inne polskie przedsiębiorstwa, chcąc zachować swą konkurencyjność, starają się funkcjonować w gąszczu niejednokrotnie wykluczających się wzajemnie przepisów poszczególnych państw zjawisko to jest szczególnie widoczne w sektorze ict, w którym postęp technologiczny wyprzedza niejednokrotnie istniejące regulacje prawne

W niniejszym rozdziale skoncentrowano się na zagadnieniu przetwarzania danych osobowych w chmurze ponad granicami zagadnienie to stanowi jedno z kluczowych wyzwań stojących przed przedsiębiorstwami wchodzącymi na rynki

42� Tomasz�Niedziółka

innych państw, będącymi administratorami danych, przetwarzanych w modelu chmury obliczeniowej (cloud computing)1

Szanse i obawy związane z 3.1. cloud computing

przetwarzanie danych w chmurze wiąże się z wieloma szansami, choć budzi również liczne obawy do katalogu szans płynących z zastosowania tego rodzaju rozwiązania należy zaliczyć:• dostępnośćnażądanie,• redukcjękosztów,• dostępnośćniezależnieodmiejsca,zktóregosięzniegokorzysta,• skalowalność,• mierzalność,• odpowiedzialnośćzainfrastrukturępostroniedostawcyusługi2

najważniejsze obawy, artykułowane w związku z przetwarzaniem danych w chmurze, dotyczą natomiast kwestii takich, jak:• bezpieczeństwo,• wydajność,• wzrostkosztów,• dostępność,• problemzpowrotemdopoprzedniegorozwiązania3

jak wynika z przedstawionego wyliczenia, jedną z kluczowych obaw związanych z przetwarzaniem danych w chmurze jest zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa tego procesu jest to szczególnie istotne, ponieważ – poza danymi osobowymi – w modelu chmury mogą być przetwarzane takie dane, jak m in : dane

1 definicja cloud computing, opracowana przez national institute of standard and technology, zakłada, że „(…) cloud computing jest modelem umożliwiającym dostęp przez internet do współdzie‑lonej puli zasobów obliczeniowych (np sieci, serwerów, pamięci masowych, aplikacji i usług), są one konfigurowalne, dostępne »na życzenie«, mogą być szybko alokowane i zwalniane przy minimalnej interakcji użytkownika, czy dostawcy usług”, zob m nowicka, cloud computing – nowy model bizne‑sowy wykorzystujący outsourcing iT poprzez internet, http://www praktycznateoria pl/cloud ‑computing/ [dostęp: 1 03 2013]

2 a auleytner, j ligner ‑żeromska, b marcinkowski, j zimoch ‑tuchołka, m Wach, m malinowska‑‑hyla, m skrzypczyk, r surowiec, j j kubalski, Raport o usługach cloud computing w działalności ubez‑pieczeniowej dla Polskiej izby ubezpieczeń, styczeń 2013, http://www dzp pl/files/publikacje/piu_raport pdf [dostęp: 2 03 2013], s 5–6

3 m nowicka, op cit


ubezpieczonych, tajemnica bankowa, tajemnica lekarska, tajemnica adwokacka, tajemnica handlowa, tajemnica produkcji4

optymalizacja bezpieczeństwa wymienionych wyżej danych ma fundamentalne znaczenie dla firm będących administratorami tego rodzaju danych, a także dla osób, których dane te dotyczą

Administrator a przetwarzający dane3.2.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że odpowiedzialności za bezpieczeństwo danych nie można po prostu przekazać dalej odpowiedzialność jest w tej sytuacji dzielona pomiędzy dwie strony kontraktu: administratora oraz przetwarzającego dane firma zlecająca przetwarzanie danych w chmurze (data administrator) musi troszczyć się o to, czy usługodawca (data processor) przestrzega istniejących reguł dotyczących przetwarzania danych5

polskie przedsiębiorstwa, tworzące filie i oddziały poza granicami kraju, muszą liczyć się z często zróżnicowanym poziomem ochrony danych osobowych w poszczególnych państwach oraz z odmiennymi przepisami w tym zakresie różnice te widoczne są zarówno w obrębie poszczególnych państw należących do europejskiego obszaru gospodarczego, jak i pomiędzy nimi a państwami trzecimi sytuacja ta dodatkowo komplikuje się przy przetwarzaniu danych w chmurze, kiedy trudno jest określić miejsce aktualnego położenia zbioru danych6

miejsca, w których przetwarzający tworzą centra przetwarzania danych, mogą znajdować się w wielu krajach, usytuowanych przy tym na różnych kontynentach zróżnicowanie miejsc przetwarzania danych jest wynikiem oceny dokonywanej przez przetwarzającego, który kieruje się w wyborze tego rodzaju lokalizacji takimi czynnikami, jak:• dostępnośćorazcenaelektryczności,• stopieńłagodnościlokalnegoklimatu,• różniceczasowe.

na miejsce zlokalizowania danych w chmurze mają również wpływ czynniki o charakterze nieprzewidywalnym, takie jak:

4 u sury, cloud computing und Recht, „zeitschrift informatik ‑spektrum der deutschen gesellschaft für informatik” 2009, nr 2, http://www dieadvokatur ch/fileadmin/user_upload/publikationen/facharti‑kel/2010/information_und_recht pdf [dostęp: 3 03 2013], s 2

5 ibidem, s 3 6 opinia 8/2010 o prawie właściwym (Wp 179), tekst w wersji polskiej (tłumaczenie nieoficjalne),

http://www giodo gov pl/457/id_art/3937/j/pl/ [dostęp: 3 03 2013], s 5


• zakłóceniawjednymzcentrówdanych,• niewystarczającaprzepustowośćwgodzinachszczytu7

Wymienione czynniki mogą przyczynić się do zmiany aktualnego położenia danych w obrębie chmury

Wybór prawa właściwego3.3.

jednym z podstawowych wyzwań stojących przed polskimi przedsiębiorstwami wchodzącymi na rynki innych państw jest zagadnienie wyboru prawa właściwego W przypadku przetwarzania danych osobowych w chmurze kwestia ta określona została w opinii 8/2010 o prawie właściwym8 opinia ta wydana została przez grupę roboczą art 29 ds ochrony danych osobowych9, która powołana została na mocy dyrektywy 95/46/We parlamentu europejskiego i rady z dnia 24 paź‑dziernika 1995 r w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych10 W dokumencie tym można przeczytać, iż podstawowym kryterium przy wyznaczaniu prawa właściwego jest miejsce prowadzenia działalności przez administratora, jak również położenie środków wykorzystywanych przez administratora11

rozpatrując to zagadnienie z punktu widzenia polskiej firmy, posiadającej filię lub oddział w innym państwie członkowskim ue, prawem właściwym dla przetwarzania danych osobowych przez dany oddział będzie prawo tego państwa, w którym jest on zlokalizowany, z tym jednak zastrzeżeniem, że przetwarzanie odbywa się w związku z działalnością prowadzoną przez ten oddział W sytuacji, gdy takich oddziałów jest więcej, wybór prawa właściwego będzie zależał od liczby oraz rodzaju działalności poszczególnych oddziałów zgodnie z przepisami analizo‑wanego dokumentu administrator danych musi podjąć niezbędne działania w celu zapewnienia, aby każdy z oddziałów wywiązywał się z obowiązków przewidzianych w odpowiednich przepisach prawa krajowego przepisy te obejmują jednak wspo‑mniane oddziały dopiero wtedy, gdy w sposób efektywny i rzeczywisty prowadzą

7 dokument roboczy w sprawie przetwarzania danych w chmurze obliczeniowej – kwestii ochrony danych i prywatności, „memorandum z sopotu”, 51 spotkanie, 23–24 kwietnia 2012 r , sopot (polska), www giodo gov pl/plik/id_p/2689/j/pl/ [dostęp: 4 03 2013], s 7–8

8 opinia 8/2010 o prawie właściwym (Wp 179), op cit 9 zob http://ec europa eu/justice/data ‑protection/article‑29/index_en htm [dostęp: 7 03 2013] 10 dyrektywa 95/46/We parlamentu europejskiego i rady z dnia 24 października 1995 r w sprawie

ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych (dz u l 281, 23/11/1995 p 0031‑0050), http://eur‑lex europa eu/lexuriserv/lexuriserv do?u‑ri=oj:l:1995:281:0031:006:pl:html [dostęp: 9 03 2013]

11 opinia 8/2010 o prawie właściwym (Wp 179), op cit , s 6


one działalność, w kontekście której przetwarzane są dane osobowe, poprzez sto‑sowanie stabilnych rozwiązań12 za działalność stabilną należy uznać sytuację, w której ludzkie oraz techniczne zasoby, niezbędne do prowadzenia działalności, muszą być stale dostępne

istotnym elementem określania prawa właściwego jest zagadnienie „kontekstu działalności” zgodnie z nim prawem właściwym jest prawo tego kraju, w któ‑rym działalność administratora wiąże się z przetwarzaniem danych oto przykład wyjaśniający tę kwestię: administrator, prowadząc działalność w kraju a, zleca przetwarzanie danych podwykonawcy z kraju b, a przetwarzanie to odbywa się dla celów biznesowych oraz na podstawie instrukcji firmy z kraju a W tej sytuacji zastosowanie będzie miało prawo kraju a, jednak przetwarzający z kraju b będzie musiał spełnić jednocześnie obowiązki w zakresie bezpieczeństwa przetwarzania danych kraju b13

uzupełniając podane już informacje należy wskazać, iż w sytuacji, w której podmiot przetwarzający dane nie posiada siedziby na terenie żadnego państwa członkowskiego ue, prawem właściwym jest prawo tego kraju, na terenie którego znajdują się środki wykorzystywane do przetwarzania danych14

polskie przedsiębiorstwa, wchodzące na rynki innych państw, przy określaniu prawa właściwego dla przetwarzania danych osobowych muszą więc brać pod uwagę kwestię kontekstu prowadzonej przez siebie działalności

z punktu widzenia przetwarzania danych osobowych w chmurze ponad gra‑nicami istotna jest kwestia właściwości sądu oznacza ona zdolność danego sądu krajowego do wydawania wyroków w danej sprawie lub też egzekwowania już wydanych wyroków i nakazów prawo właściwe danego kraju i właściwość danego sądu krajowego nie muszą być tożsame tego rodzaju sytuacje mogą prowadzić do występowania spraw o charakterze transgranicznym, w których wymagana jest współpraca organów ochrony danych z różnych państw15

podsumowując analizę wyboru prawa właściwego w przypadku przetwarza‑nia danych osobowych w chmurze, należy stwierdzić, iż dane te są przetwarzane i przechowywane często w wielu miejscach na świecie określenie prawa właściwego zależy od tego, czy administrator dokonuje przetwarzania w kontekście działalności na terytorium ue lub też czy wykorzystywane przez niego środki znajdują się na tym terytorium

12 ibidem, s 7–8 13 opinia 8/2010 o prawie właściwym (Wp 179), op cit , s 9 14 ibidem, s 6 15 ibidem, s 7


Wgląd do danych w chmurze3.4.

Warto zwrócić uwagę na zagadnienie możliwości wglądu do danych przetwa‑rzanych w chmurze dotyczy to przede wszystkim różnego rodzaju służb bezpie‑czeństwa wewnętrznego, takich jak:• policja,• organyścigania,• krajowesłużbywywiadowcze,• urzędyskarbowe,• służbymigracyjne.

Wgląd do danych ze strony instytucji państwowych ma dodatkowe znaczenie w sytuacji, gdy dane przetwarzane są w państwie o dyktatorskim systemie władzy Wówczas władze danego kraju mogłyby odkryć informacje będące podstawą do m in prowadzenia prześladowań, inwigilacji, aresztowań czy nawet zasądzenia kary śmierci

pewnym sposobem przeciwdziałania tego rodzaju sytuacjom może stać się szyfrowanie danych oraz stosowanie technicznych środków zaradczych, które uniemożliwiają ocenę danych bez dostępu do cech umożliwiających ich przypo‑rządkowanie

niemniej część państw stworzyła przepisy prawne dotyczące obowiązku prze‑kazania, na żądanie władz, cech danych służących do ich odszyfrowania ponadto, przede wszystkim w sektorze bezpieczeństwa, urzędy niemal wszystkich państw posiadają uprawnienia, by omijać środki zaradcze dotyczące bezpieczeństwa danych16

przykładem tego rodzaju uprawnień jest uchwalony w usa „patriot act”, umoż‑liwiający władzom wgląd do różnych danych w imię obrony kraju przed zagroże‑niami oraz walki z terroryzmem17 dokument ten jest jednak źródłem wielu sytuacji spornych polegają one na tym, iż dostawcy usług w chmurze, mający swą siedzibę w usa, tworzą na terenie unii europejskiej swoje serwerownie w formie spółek córek spółki te, otrzymując z centrali w usa polecenie udostępnienia danych, stają przed wyborem, czy powinny przestrzegać prawa usa i pod karą grzywny udo‑

16 t Weichert, cloud computing und Datenschutz, https://www datenschutzzentrum de/cloud‑‑computing/20100617‑ cloud ‑computing‑und‑datenschutz html [dostęp: 10 03 2013]

17 zob uniting and Strengthening America by Providing Appropriate Tools Required to intercept and obstruct Terrorism Act of 2001, public law, pub l 107–56


stępnić dane, czy też wybrać ustawodawstwo kraju ue, na terenie którego odbywa się faktyczne przetwarzanie danych, a które zakazuje tego typu praktyk18

poza możliwością wglądu do danych ze strony władz państwowych prawo poszczególnych państw może umożliwiać wgląd do danych prywatnym osobom trzecim jest to możliwe w sytuacji braku sankcji za łamanie prawa do ochrony danych dlatego też można stwierdzić, że im niższy jest poziom ochrony danych w państwie, w którym faktycznie odbywa się przetwarzanie danych, tym większe jest ryzyko naruszenia praw osób, których dane dotyczą19

Kontrakt na usługi w chmurze3.5.

biorąc pod uwagę fakt, iż wiele kwestii związanych z przetwarzaniem danych w chmurze nie zostało jeszcze uregulowanych, należy zwrócić uwagę na istotną rolę umowy cywilno prawnej, zawieranej pomiędzy stronami transakcji, w zakresie optymalizacji bezpieczeństwa przetwarzanych danych20 przygotowanie optymalnej umowy nastręcza jednak wiele trudności, wynikających z niedostatecznej wiedzy poszczególnych administratorów danych na temat rodzaju zapisów, które powinny znaleźć się w tego rodzaju dokumencie

zalecenia w tej mierze zawiera tzw memorandum z sopotu, prezentujące katalog dobrych praktyk stosowanych przy przetwarzaniu danych w chmurze21 W dokumencie tym można przeczytać, iż przedmiotem szczególnej troski admi‑nistratora danych powinno być przede wszystkim:• wskazaniewumowiewszystkichlokalizacji,wktórychdanemogąbyćprze‑

twarzane oraz przechowywane;• zawarciewumowieklauzuli,iżaniprzetwarzający,aniteżichpodwykonawcy,

przetwarzający dane, nie będą przekazywali danych do innych lokalizacji niż te, które wymieniono w umowie;

• opracowanieumowywwersjiniezawierającejdwuznacznościumożliwiającychprzetwarzanie danych w sposób niezgodny z instrukcjami administratora;

• zawarciewumowiezapisu,iżadministratormaprawowgląduwewszystkie,istotne jego zdaniem, obszary działalności dostarczyciela usług w chmurze oraz

18 zob W szpringer, innowacyjne modele e‑biznesu. Aspekty instytucjonalne, difin, Warszawa 2012

19 t Weichert, op cit 20 ibidem 21 dokument roboczy w sprawie przetwarzania danych w chmurze obliczeniowej – kwestii ochrony

danych i prywatności, op cit


jego podwykonawców, które według administratora są ważne dla spełnienia warunków umowy;

• zawarciewumowiezapisudającegoadministratorowidanychprawodopowie‑rzenia kontroli nad przetwarzaniem danych stronie trzeciej, np firmie audy‑torskiej;

• zawarciewumowiezapisuobligującegoprzetwarzającegodanedowdrożeniaprocedury umożliwiającej szybkie wyegzekwowanie swych praw przez osoby, których dane dotyczą „memorandum z sopotu” mówi ponadto o praktycznych aspektach optymali‑

zacji bezpieczeństwa danych w chmurze, takich jak np konieczność udostępniania administratorowi dzienników kontroli lokalizacji danych przez przetwarzającego dzienniki te powinny być przy tym rejestrowane w sposób automatyczny, a także powinny pokazywać fizyczne lokalizacje, w których przechowuje się lub też prze‑twarza dane osobowe, wraz z terminami, w jakich miało to miejsce dokument ten mówi także, iż dane osobowe będące w spoczynku oraz w tranzycie powinny być szyfrowane z zastosowaniem uznanych, standardowych algorytmów oraz kluczy o odpowiedniej długości

Wspomniane już wytyczne „memorandum z sopotu” mogą stać się dla pol‑skich firm, wchodzących na rynki innych państw, istotnym wsparciem w zakresie zawierania kontraktów maksymalizujących bezpieczeństwo danych osobowych w chmurze

Podsumowanie

przypatrując się kwestii wchodzenia polskich przedsiębiorstw na rynki innych państw przez pryzmat ciążących na nich – jako administratorach danych osobo‑wych – obowiązków, należy stwierdzić, iż wiedza na temat obowiązków, jakie trzeba spełnić na terenie poszczególnych państw, jest kluczowym elementem determinują‑cym skuteczną ochronę danych możliwość partycypacji przedsiębiorstw w katalogu korzyści, jakie niesie za sobą cloud computing, uzależniona jest od wypełnienia przez nie szeregu zobowiązań w zakresie przetwarzania danych osobowych, mających na celu przeciwdziałanie zagrożeniom, jakie potencjalnie niesie za sobą przetwarzanie danych w chmurze W sytuacji, gdy zobowiązania te różnią się od siebie na terenie poszczególnych państw, ich wypełnienie wymaga od zarządzających danym przed‑siębiorstwem ogromnego wysiłku należy bowiem zauważyć, iż do katalogu dzia‑łań, jakie musi podjąć przedsiębiorstwo decydujące się na swą internacjonalizację, należy zaliczyć poznanie opisanych już, charakterystycznych dla danego państwa


uwarunkowań ochrony danych osobowych, takich jak: obowiązki administratora i przetwarzającego dane, określenie prawa właściwego, a także kontekstu działal‑ności, właściwości sądów oraz możliwości wglądu do danych ze strony władz lub osób trzecich polskie przedsiębiorstwa wchodzące na rynki zagraniczne, decydując się na przetwarzanie administrowanych przez siebie danych w chmurze ponad granicami, powinny mieć na uwadze zarówno szanse, jakie niesie za sobą takie rozwiązanie, jak i ciążące na nich zobowiązania, różniące się od siebie na obszarze poszczególnych państw dokładne poznanie katalogu tego rodzaju obowiązków oraz umiejętne poruszanie się w gąszczu niejednoznacznych często przepisów mogą przyczynić się do stopniowego wygrywania globalnej konkurencji przez rodzime przedsiębiorstwa, a także mogą stać się kluczem do rozwoju polskiej gospodarki

4.� Wyzwania�sprawozdawczości�finansowej�w�warunkach�umiędzynarodowienia�się�rynków 51

Paweł Dec Monika Szczerbak

Wyzwania sprawozdawczości 4. finansowej w warunkach umiędzynarodowienia się rynków

Wstęp

W dyskusji na temat roli i zadań państw, stanowienia prawa, a także ich wpływu na kształtowanie środowiska do rozwoju i prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorców, nie sposób nie uwypuklić roli, jaką obecnie odgrywają korporacje międzynarodowe znaczenie tego typu organizacji jest we współcze‑snym świecie nieporównywalnie większe niż jeszcze kilkadziesiąt lat temu można bez obaw stwierdzić, że w wielu przypadkach to korporacje decydują o kształcie polityki gospodarczej wielu mniej rozwiniętych państw, choć wydarzenia ostatnich lat pokazują, że należałoby rozszerzyć tę grupę o państwa ze znacznie większym potencjałem gospodarczym korporacjami międzynarodowymi kieruje i zarządza się często znacznie trudniej niż niejednym krajem

Współcześnie na świecie coraz częściej mamy do czynienia ze skracaniem dystansu, w sferze zarówno ekonomicznej, jak i politycznej ekspansja międzyna‑rodowa firm wymaga ujednolicenia zasad ustalania i obiektywnego prezentowania wyników finansowych czy to przez filie, oddziały, czy to przez podmioty zależne od globalnych firm stąd celem autorów niniejszego rozdziału było przeanalizowanie współczesnych wymogów sprawozdawczości finansowej, która jest niezbędnym elementem procesu zarządzania firmami i korporacjami międzynarodowymi Wiele polskich przedsiębiorstw prowadzących działalność na międzynarodowych rynkach stoi przed koniecznością wdrożenia lub jest na etapie wdrażania odpowiednich standardów zasadne jest zatem, jak się wydaje, przedstawienie uporządkowanych wyników analizy przeprowadzonej w tym zakresie

52� Paweł�Dec,�Monika�Szczerbak

Proces umiędzynarodowienia się rynków 4.1. a niepewność

Współczesny świat jeszcze nigdy dotąd nie był tak nieprzewidywalny, i to w sfe‑rze zarówno politycznej, jak i gospodarczej Według j W pietrewicza w warunkach narastania niestabilności procesów gospodarczych mamy do czynienia ze wzrostem zapotrzebowania na określone instrumenty czy narzędzia, które umożliwiałyby obniżenie poziomu ryzyka oraz niepewności odnośnie do przyszłych warunków gospodarowania1 kwestią wciąż otwartą pozostaje możliwość precyzyjnego zde‑finiowania takich zjawisk, jak np niepewność, i określenia ich maksymalnego poziomu czy wartości na przykład a W lo i m t mueller twierdzą, że niere‑dukowalna niepewność to nieadekwatny termin do wyrażenia stanu całkowitej ignorancji, niewiedzy, którym nie można zaradzić poprzez zbieranie większej ilości danych, nawet przy zastosowaniu bardziej złożonych i skomplikowanych metod wnioskowania statystycznego lub przy użyciu większej liczby potężnych komputerów (o ogromnej zdolności przeliczeniowej) nie pomoże w tym nawet coraz intensyw‑niejsze myślenie2 tego rodzaju niepewność jest poza zasięgiem probabilistycznego rozumowania, wnioskowania statystycznego oraz poza możliwością jakiejkolwiek kwantyfikacji nieredukowalna niepewność należy do domeny filozofów i przy‑wódców religijnych, którzy skupiają się nie tylko na tym, co nieznane, lecz także na tym, co niepoznawalne

można zawęzić analizę zjawiska niepewności do przypadków spotykanych przy prowadzeniu działalności gospodarczej Według W szymańskiego można wyszczególnić następujące czynniki charakteryzujące niepewność i niestabilność gospodarczą, panujące obecnie na świecie3:• powstajetrwałatendencjadonarastanianiestabilnościiwybuchukryzysów

z uwagi na to, że źródła zachodzących turbulencji mają w znacznym stopniu charakter systemowy i strukturalny, który jest dodatkowo połączony z bardzo szybkim narastaniem określonych barier ekologicznych i surowcowych;

1 j W pietrewicz, Systemowe uwarunkowania gospodarczej niestabilności i niepewności, w: Przedsię‑biorstwo a narastająca niestabilność otoczenia, red r sobiecki, j W pietrewicz, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2012, s 42

2 a W lo, m t mueller, Warning: Physics envy May Be Hazardous To Your Wealth, risk management, cornell university library, 2010, s 13

3 W szymański, tezy z debaty „niepewność i niestabilność w gospodarce”, zorganizowanej przez polskie towarzystwo ekonomiczne, klub dobro Wspólne ponad podziałami przy instytucie lecha Wałęsy, szkołę główną handlową, 29 03 2012, www pte pl [dostęp: 15 12 2012]


• istniejącetrudnościwpokonywaniuswoistychzjawiskkryzysowychorazwogra‑niczaniu niestabilności wynikają przeważnie z ograniczania działań naprawczych praktycznie wyłącznie do objawów, a nie do rzeczywistych i obserwowanych przyczyn takich niestabilności;

• występującynaświeciebrakkoordynacjispowodowałuruchomienieprocesunarastania sprzeczności w świecie, głównie między krótkowzrocznym interesem poszczególnych krajów a interesem długookresowym, czyli globalnym;

• obecny,swobodnyprzepływkapitałudorynkówobardziejsprzyjającychmuregulacjach zmienił rolę państwa, przekształcając je z suwerena w petenta;

• narastającasłabośćkoordynacyjnaikontrolna(zwłaszczawodniesieniudorynków finansowych) w gospodarkach światowych nie tylko powoduje, lecz także podnosi ryzyko wystąpienia kolejnych zjawisk kryzysowych;

• występującorazczęściejinawiększąskalęatakispekulacyjne,naktóreniesąjuż, jak dawniej, narażone tylko kraje o słabo lub średnio zdrowej gospodarce, ale nawet potęgi gospodarcze (do niedawna sądzono, że taką potęgą są na przykład Włochy);

• następujegwałtownyproceszmianycharakteruimodelukapitalizmu,główniena skutek opisywanej swobody przepływu kapitału – znamiennym tego przykła‑dem jest obecny rynek pracy, którego ewolucja zmierza, jak się wydaje, w kie‑runku systemu bez prawa pracy, bez ubezpieczeń emerytalnych, rentowych oraz innych, wydawałoby się niezbędnych, świadczeń i zabezpieczeń socjalnych;

• corazprecyzyjniejidentyfikujesięasymetrięmiędzyczasempodejmowaniadecyzji przez rynki finansowe (decyzje podejmowane praktycznie natychmiast) i przez polityków (decyzje podejmowane w ciągu miesięcy, a niekiedy nawet lat), skutkującą często przeradzaniem się kryzysów gospodarczych w kryzysy poli‑tyczne;

• widocznyjestbrakpodejmowaniakonkretnychiszybkich,wspólnychdziałańprzez światowych przywódców i organizacje międzynarodowe, mających na celu wprowadzenie środków i działań zaradczych, regulujących pełną swobodę przepływów kapitałowych, a tym samym ograniczających coraz większe ryzyko niewypłacalności (takie niebezpieczeństwo grozi wielu gospodarkom na świe‑cie) jeszcze do niedawna w literaturze przedmiotu podkreślano postępujący wzrost

niepewności, który był wynikiem zachodzących przemian, a który sam z kolei powo‑dował konieczność dokonywania nieustannych korekt w procesie konstruowania strategii konkurowania przedsiębiorstw na danym rynku obecnie kładzie się także coraz większy nacisk na zmianę dotychczasowych źródeł wywołujących niepewność kiedyś bowiem dla wielu przedsiębiorców ekspansja na międzynarodowe rynki


praktycznie z góry obarczona była nie tylko znacznym poziomem niepewności, lecz także, a może przede wszystkim, ryzykiem niepowodzenia Współcześnie wiele firm świadomie przenosi produkcję czy świadczenie usług poza macierzyste rynki, właśnie z uwagi na możliwości uzyskania dodatkowych zysków i zwiększenie rynków zbytu nie jest już zatem problemem umiędzynarodowienie działalności, przeprowadzane przez firmy, kluczową sprawą jest bowiem obecnie skuteczne kon‑kurowanie na międzynarodowych rynkach dlatego też ci przedsiębiorcy, którzy nie przeprowadzają właściwej kalkulacji ryzyka w funkcjonowaniu swoich firm oraz nie dostrzegają i nie uwzględniają zmian w ich otoczeniu, w tym zwłaszcza w poczynaniach najbliższych konkurentów, mogą doprowadzić do wystąpienia w nich poważnych trudności, a nawet do zagrożenia dalszej działalności, w tym do konieczności wycofania się z danego rynku, a w dłuższej perspektywie wręcz do upadłości stąd też pozytywnie należy oceniać podejmowane przez przedsiębior‑ców próby współpracy na danym rynku, mające na celu ograniczenie niepewności i ryzyka niepowodzenia łatwiej bowiem podzielić się klientami z konkurentem, niż zostać zmuszonym do zaprzestania działalności, a tym samym do braku przy‑chodów i zysków równie ważne są, jak się wydaje, kwestie dotyczące uwzględniania i wdrażania jednolitych przepisów, regulacji czy standardów, które w korzystny sposób mogą wpływać na prowadzenie działalności gospodarczej

W otaczającym i nieustanie zmieniającym się, gospodarczym i politycznym, świecie można zaobserwować jeszcze jeden, praktycznie niepodważalny, fakt – male‑jące znaczenie odległości i jej wpływu na życie ludzi jak pisze p Virilio, „skracanie dystansu stało się strategicznym faktem brzemiennym w nieprzewidywalne skutki natury ekonomicznej i politycznej, zjawisko to stanowi bowiem wyraz zanegowania przestrzeni jako takiej”4 obecnie świat jest dosłownie na wyciągnięcie ręki, choć możliwości docierania do różnych jego obszarów wciąż mogą być ograniczone, czy to ekonomicznie (w przypadku braku środków finansowych), czy to fizycznie (brak technologii i sprzętu) jednakże z każdym dniem człowiek pokonuje kolejne bariery, o których jeszcze kilkadziesiąt czy kila lat temu mówiono, że są nie do poko‑nania nie chodzi tutaj o ocenę słuszności takiego przekraczania granic, a jedynie o ukazanie zdolności człowieka do podejmowania bardzo wielu starań, mających na celu poznawanie nowych faktów i tym samym ograniczanie niepewności korporacje międzynarodowe to właśnie przykład rozciągania takiej przestrzeni ich zwiększa‑jąca się skala działania, pociągająca za sobą uniwersalizację i ujednolicanie procesów, technologii czy regulacji wewnątrz firmy ogranicza w dużym stopniu bariery wejścia

4 p Virilio, Prędkość i polityka, Wydawnictwo sic!, Warszawa 2008, s 171


na dany rynek oraz sprawia, że pierwsze ekonomiczne efekty ekspansji pojawiają się zdecydowanie szybciej niż kiedyś

oczywiście ryzyko zwiększają: odmienna kultura państw, regionów, kontynen‑tów, różny stan zaawansowania rozwoju, a także na przykład różnice w aparacie państwa niemniej jednak dążenie do dobrobytu i pokonania luki w rozwoju sprzyja działaniom koordynacyjnym, które prowadzą do ograniczania ryzyka poparcie dla takich działań ze strony państw będących na niższym poziomie rozwoju rośnie, ponieważ z nimi wiąże się perspektywa rozwoju i zmian na lepsze jednakże rozwi‑nięte gospodarki protestują przeciwko tym procesom, gdyż wymuszają one głębokie i kompleksowe zmiany, a więc naruszają pewien zastany porządek procesy te niosą za sobą określone koszty (finansowe, społeczne), niemniej jednak w ich efekcie należy oczekiwać również pewnych korzyści w postaci wzrostu poziomu dobrobytu tych państw (a zatem na przykład niższe podatki, wyższe dochody)

zachodzące na świecie procesy globalizacyjne pozwalają wykorzystywać prze‑pływy umiejętności, organizacji czy też technologii z wielu państw rozwiniętych do „rajów” o niższym poziomie rozwoju gospodarczego5 najczęściej to właśnie przedsiębiorstwa (zwłaszcza korporacje międzynarodowe) mają możliwość prze‑noszenia swoich doświadczeń i umiejętności zdobytych w krajach rozwiniętych do państw, które są słabiej rozwinięte koniecznością staje się zatem szybkie wprowa‑dzenie twórczej destrukcji na skalę międzynarodową postęp informacji oraz rozwój stosunków na rynku globalnym sprawiają, że globalizacja prowadzi stopniowo do ograniczenia roli oraz czasu działania (korzyści) innowacji lokalnych i krajowych, rośnie natomiast znaczenie innowacji globalnych

uwarunkowania, jakim podlegają polskie przedsiębiorstwa w ostatnich latach, uległy głębokim i niekwestionowanym zmianom stało się tak na skutek przemian związanych z transformacją systemową polskiej gospodarki, integracją kraju z unią europejską, a także ze zmianami zachodzącymi na świecie: globalizacją, powszechną akceptacją orientacji rynkowej w zarządzaniu przedsiębiorstwem, ożywionym mechanizmem konkurencji, postępem technologicznym, organizacyjnym i infor‑macyjnym

postępujący proces globalizacji z jednej strony daje wiele możliwości związanych z większą otwartością gospodarek, wyrównaniem różnic rozwojowych, poczuciem wspólnoty interesów, z drugiej natomiast sprawia, że narodowe gospodarki stają się wrażliwe na recesje, kryzysy strukturalne czy wzrost bezrobocia W takiej sytu‑acji wzrasta ryzyko działalności przedsiębiorstwa, a warunkiem jego przetrwania

5 W szymański, Niestabilność gospodarcza a szanse przedsiębiorstw, w: Przedsiębiorstwo a narastająca niestabilność otoczenia, red r sobiecki, j W pietrewicz, op cit , s 24


i rozwoju staje się umiejętne wykorzystanie nowoczesnych narzędzi zarządzania – dostosowanych do uwarunkowań rynkowych fundamentem tradycyjnej gospo‑darki było zarządzanie produkcją i przedsiębiorstwem produkcyjnym Współczesna gospodarka rządzi wiedzą i informacją na rynku wygrywają te przedsiębiorstwa, które mają najlepsze systemy zarządzania i skutecznie je wykorzystują6

nadejście nowych trendów sygnalizował m in p drucker głosił on, że innowacyjność i ludzie wiedzy to klucz do sukcesu, ostrzegał także przed kon‑kurencją rynków wschodnich, przepowiedział upadek potęgi gospodarczej sta‑nów zjednoczonych jego poglądy ukierunkowane były na przewidywanie zmian i przewodzenie w trudnych czasach niepewności i wzrastającego ryzyka być może gdyby świat biznesu słuchał wszystkich wskazówek petera druckera, uniknęliby‑śmy wielu wyzwań, jakie dziś stoją przed społeczeństwem na całym świecie oto te wskazówki:• zorientowanienaosiąganiecelówszlachetnychiważnychdlaspołeczeństwa,• czerpanieprzezmenedżerówinspiracjiztakichdziedzin,jak:biologia,polito‑

logia i teologia,• wzmocnieniezaufaniapracownikówdoinnowacyjności,• zredefiniowanieroliprzywódcy,• stworzeniesystemuzarządzania,któryceniróżnorodność,odrębnośćopinii

i rozbieżności,• radykalneograniczeniestosowaniastarychpraktyk,• promowanieinnowacyjności,opracowanieholistycznychmiernikówwydajno‑

ści,• zapewnieniedemokratycznegodostępudowiedzyiinformacji,• utworzeniewewnętrznychrynkówpomysłów,talentów,zasobówi,conajważ‑

niejsze, wyposażenie menedżerów w nowe narzędzia dostosowane do otwartego świata7 obecnie proces zarządzania przedsiębiorstwem nie tylko wymaga zorientowania

na nowe wyzwania, lecz także potwierdza wzmożony nacisk położony na otwartość i elastyczność ponadto realizuje się zadania i podejmuje się decyzje w ścisłym powiązaniu z otoczeniem firmy szczególne znaczenie dla firm uczestniczących na dużą skalę w obrotach międzynarodowych (w wymianie towarowej, w transferze nowej techniki, w międzynarodowym rynku finansowym lub rynku pracy) ma podział otoczenia przedsiębiorstwa na krajowe i międzynarodowe tendencja do

6 por a herman, b dobiegała ‑korona, Współczesne źródła wartości przedsiębiorstwa, difin, War‑szawa 2006

7 g hamel, Kosmiczne wyzwania w dziedzinie zarządzania, „harvard business review”, maj 2009


globalizacji gospodarki i internacjonalizacji przedsiębiorstw będzie stale podnosić kwestię znaczenia otoczenia międzynarodowego

Trendy zmian we współczesnej rachunkowości4.2.

konsekwencją procesów opisanych w poprzednim podrozdziale jest zapotrzebo‑wanie na uniwersalne dane finansowe przedsiębiorstw, pozwalające na ich porów‑nywanie, bez względu na kraj pochodzenia8 dają one właścicielom, inwestorom, kredytodawcom i pożyczkodawcom, kontrahentom rynkowym, przedsiębiorstwom konkurencyjnym i innym podmiotom możliwość podjęcia stosownych decyzji eko‑nomicznych zainteresowanie tak szerokiego grona użytkowników informacjami, których dostarcza rachunkowość, sprawia, że powinna być ona systemem spełniają‑cym kryterium racjonalności ekonomicznej, czyli: wszechstronnym, a jednocześnie wewnętrznie spójnym, wiarygodnym i użytecznym, neutralnym i terminowym, kompletnym i porównywalnym9 W taki sposób sporządzone sprawozdanie finan‑sowe staje się priorytetem, który decyduje o bezpieczeństwie danej transakcji dla inwestorów, zwiększając tym samym stabilność rynków

postępująca konsolidacja rynku kapitałowego czy rynku pracy wpływa na szyb‑kość podejmowania decyzji i przetwarzania różnego rodzaju informacji, do których należą między innymi informacje finansowe Wykorzystywane są one przede wszyst‑kim przez zarząd przedsiębiorstwa informacje te służą za podstawę pieniężnego pomiaru celu działalności przedsiębiorstwa i sposobów jego realizacji, wykorzysty‑wane są do optymalizacji zasobów, racjonalizacji ich użytkowania, do określenia rozmiarów i struktury produkcji oraz sprzedaży są również wykorzystywane przy formułowaniu oraz realizacji polityki finansowej i polityki cenowej firmy na pod‑stawie takich informacji przeprowadza się kontrolę prawidłowości funkcjonowa‑nia przedsiębiorstw, właściciele rozliczają zarząd i kierownictwo z efektywnego i sprawnego zarządzania oraz z wykorzystania powierzonego im majątku dane z przeszłości umożliwiają formułowanie zadań na przyszłość, natomiast dane z dzia‑łalności bieżącej ułatwiają kontrolę rezultatów, a w razie potrzeby podejmowanie stosownych działań korygujących W rezultacie efektywność ekonomiczna działal‑ności przedsiębiorstwa znajduje pełne odzwierciedlenie w jego sytuacji finansowej,

8 m foremna ‑pilarska, e radawiecka, Rachunkowość na tle rozwiązań międzynarodowych, difin, Warszawa 2007

9 m gmytrasiewicz, a karmańska, Rachunkowość finansowa, difin, Warszawa 2010


której analiza powinna być jednym z podstawowych narzędzi optymalizowania wyników finansowych

zmieniające się globalne i lokalne otoczenie przedsiębiorstw oraz nowe czynniki w nim występujące determinują konieczność ewolucji i udoskonalania rachun‑kowości, tak aby była ona dostosowana do obecnych czasów i aby przepisy doty‑czące rachunkowości nie utrudniały prowadzania działalności gospodarczej na rynkach międzynarodowych Według m kwiecień i W hasika rachunkowość XXi w wychodzi coraz dalej poza tradycyjne granice obszaru zainteresowań, a także ukierunkowuje pewną nową jakość pełnionych przez nią funkcji10 dodatkowo współczesna rachunowość w coraz większym stopniu styka się na przykład z ana‑lizą ekonomiczną ‑finansową, zarządzaniem ryzykiem czy z optymalizacją struk‑tury kapitału słuszne jest zatem, jak się wydaje, stwierdzenie, że „w obecnych warunkach zmiana paradygmatów rachunkowości stała się czymś stałym, a nie epizodycznym”11

głównym zadaniem rachunkowości jeszcze do niedawna było dokonanie rze‑telnego oraz wiarygodnego pomiaru i wyceny materialnych zasobów majątkowych Współcześnie taki nowy paradygmat rachunkowości to przede wszystkim staranne działanie w procedurze ustalania wyniku finansowego (dochodzi do tego wycena oprócz zasobów materialnych, również zasobów niematerialnych, które czasami są kluczowe z punktu widzenia prowadzonej działalności gospodarczej) możliwości takiego starannego działania są ograniczone z uwagi na przyjęte i obowiązujące różne normy o zasięgu światowym, jak np międzynarodowe standardy sprawoz‑dawczości finansowej czy też standardy rewizji finansowej

na świecie w kwestiach dotyczących rachunkowości nie ma już praktycznie odwrotu od międzynarodowych standardów sprawozdawczości finansowej (będą‑cych niejako kontynuacją międzynarodowych standardów rachunkowości i je zawierających) standardy te są publikowane przez radę międzynarodowych stan‑dardów rachunkowości (international accounting standards board) głównym celem przyświecającym rozwijaniu międzynarodowych standardów dotyczących rachunkowości i sprawozdań finansowych jest umożliwienie bezpośredniej porów‑nywalności określonych sprawozdań finansowych podmiotów gospodarczych, które prowadzą działalność w różnych krajach W sytuacji bowiem, kiedy firmy funkcjo‑nują na różnych rynkach, na których obowiązują odmienne zasady rachunkowo‑ści, taka porównywalność może być znacznie utrudniona, a tym samym niełatwo

10 m kwiecień, W hasik, Rachunkowość XXi wieku, w: Przedsiębiorstwo jako niewykorzystane źródło sukcesu polskiej gospodarki, red e okoń ‑horodyńska, pte, Warszawa 2009, s 215

11 ibidem, s 219


będzie dokonać prawidłowej oceny kondycji ekonomicznej takiego podmiotu niewątpliwie same procesy globalizacyjne wymagają podejmowania tego typu sta‑rań, aby przejrzystość ustalania i prezentowania wyników finansowych, zwłaszcza przez korporacje międzynarodowe, była jednakowa, a zarazem obowiązująca dla wszystkich

nie wszystkie kraje wprowadziły międzynarodowe standardy, sygnowane przez radę międzynarodowych standardów rachunkowości, i wymagają ich stosowania lista krajów, w których już stosuje się takie standardy lub w których planowane jest ich wprowadzenie, przedstawiona została w tabeli 4 1

Tabela 4.1. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) na świecie

Kraj Status stosowania MSSF dla spółek publicznych (notowanych na giełdach)

Arabia Saudyjska Obowiązkowe dla banków i ubezpieczycieli, pełna konwergencja z MSSF jest jeszcze rozpatrywana.

Argentyna Obowiązkowe dla podmiotów rozpoczynających rok podatkowy od 1 stycznia 2012 r.

Australia Obowiązkowe dla wszystkich spółek z prywatnego sektora, a dla publicznych spółek wymagane były już od 2005 r.

BrazyliaOd 31 grudnia 2010 r. obowiązkowe dla sporządzanych skonsolidowanych sprawozdań finansowych banków i spółek notowanych na giełdzie, dla prywatnych przedsiębiorstw stopniowo wprowadzane od stycznia 2008 r.

Chiny W dużym stopniu zbieżne ze standardami krajowymi.

Indie Wdrażanie MSSF dokonuje się, data zakończenia zostanie potwierdzona w przyszłości.

Indonezja Proces wdrażania MSSF trwa, a decyzja o docelowej pełnej zgodności z tymi standardami zostanie potwierdzona w przyszłości.

JaponiaDozwolone stosowanie międzynarodowych standardów od 2010 r. dla transnarodowych korporacji, decyzja o ich obowiązkowym stosowaniu od 2016 r. zostanie jeszcze potwierdzona.

KanadaWymagane od 1 stycznia 2011 r. dla wszystkich spółek notowanych na giełdzie, natomiast pozostałe podmioty z sektora prywatnego (w tym non‑profit) mogą z nich korzystać dobrowolnie.

Korea Południowa Wymagane od 2011 r.

Meksyk Wymagane od 2012 r.

Republika Południowej Afryki Obowiązkowe dla spółek notowanych na giełdzie od 2005 r.

Rosja Wymagane od 2012 r.

Stany ZjednoczoneDozwolone dla zagranicznych spółek w USA. SEC dąży w Stanach do stworzenia jak najlepszych warunków do wprowadzenia i stosowania MSSF. Decyzja w sprawie ich obowiązkowego stosowania przez krajowe firmy jest jeszcze rozpatrywana.

Turcja Obowiązkowe dla spółek notowanych na giełdzie od 2005 r.

Unia Europejska We wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej istnieje obowiązek stosowania MSSF, zatwierdzonych przez UE w 2005 r. dla spółek giełdowych.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www ifrs org [dostęp: 21 01 2013]


otwartym pytaniem pozostaje, czy i kiedy większość krajów na świecie (bo mało prawdopodobne jest, że będą to wszystkie państwa) zacznie wymagać od firm pro‑wadzących tam działalność gospodarczą stosowania międzynarodowych standardów dotyczących rachunkowości i sprawozdawczości finansowej

Międzynarodowe Standardy Rachunkowości – 4.3. wybrane aspekty

zasadniczym źródłem danych służących do oceny sytuacji finansowej firmy są obecnie sprawozdania finansowe zgodnie z par 8 międzynarodowego standardu rachunkowości 1 (msr 1) sprawozdanie finansowe składa się z: bilansu, rachunku zysków i strat, zestawienia zmian w kapitale własnym, rachunku przepływów pie‑niężnych, informacji dodatkowych o przyjętych zasadach (polityce) rachunkowości oraz innych informacji objaśniających

bilans stanowi podstawowe sprawozdanie finansowe przedsiębiorstwa, prezen‑tujące w ujęciu wartościowym stan majątku i źródła jego finansowania na okre‑ślony dzień, a także odzwierciedla w syntetycznej formie skutki decyzji i zdarzeń gospodarczych, które zaszły do dnia jego sporządzenia, i przedstawia obraz sytuacji finansowej przedsiębiorstwa przyjmując, że kluczowym kryterium klasyfikacji bilansu jest zakres informacyjny, możemy wyróżnić bilans sporządzony metodą brutto, netto i mieszaną najlepszy dla szerokiego grona odbiorców sprawozdania finansowego jednostki jest bilans sporządzony metodą mieszaną, ponieważ przy‑nosi największe korzyści – przejrzystą i pełną informację o składnikach bilansu, uwzględniającą ich realną wartość składniki majątkowe uszeregowane są w bilansie w kolejności wskazującej na rosnący stopień płynności finansowej z kolei pozycje pasywów uszeregowane są w bilansie według stopnia pilności ich zwrotu, a zaczynają się od składników pozostających do trwałej dyspozycji przedsiębiorstwa, czyli od jego kapitałów własnych dzięki tej logicznej kolejności pozycji bilansu, wskazującej na sposób zaangażowania majątku w zależności od pełnionych funkcji w działalno‑ści gospodarczej firmy, można łatwo ustalić stopień jego płynności jednocześnie klasyfikacja źródeł finansowania majątku pozwala m in na określenie skali ryzyka finansowego, towarzyszącego działalności firmy, oraz efektywności wykorzystywania obcych i własnych kapitałów12 bilans pokazuje także osiągnięty przez przedsiębior‑stwo w danym okresie zysk lub poniesioną stratę, ale w jednej, łącznej pozycji jest to niewystarczające dla pełniejszej oceny efektywności działalności finansowej firmy

12 por W bień, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, difin, Warszawa 2008


dlatego uzupełnieniem bilansu jest rachunek wyników przedsiębiorstwa – drugie niezwykle ważne sprawozdanie finansowe firmy jak sama nazwa wskazuje, rachunek ten przedstawia wynik finansowy – najważniejszą miarę rezultatów działalności jednostki prowadzącej działalność gospodarczą W wyniku finansowym osiąga‑nym przez jednostkę gospodarczą znajduje bowiem odzwierciedlenie efektywność działalności w różnych obszarach jej funkcjonowania im wyższy wynik finansowy osiąga jednostka, tym wyższa jest rentowność jej działalności, a ona z kolei prowadzi do wzrostu wartości jednostki gospodarczej13

aby skutecznie podejmować decyzje dotyczące realizacji podstawowego celu działalności przedsiębiorstwa – zwiększania jego wartości rynkowej – należy dosko‑nale znać mechanizm generowania jego wyniku i zastosować odpowiedni sposób jego pomiaru taką możliwość stwarza rachunek zysków i strat, który jest zbio‑rem reguł i procedur stosowanych przy pomiarze wyniku działalności jednostki gospodarczej rachunek zysków i strat jest sprawozdaniem dynamicznym, spo‑rządzonym w rachunku narastającym za okres, którego dotyczy operuje wielko‑ściami strumieniowymi, grupuje wszystkie przychody uzyskane ze sprzedaży dóbr i usług wyprodukowanych przez przedsiębiorstwo, przychody ze sprzedaży towarów w ramach prowadzonej działalności handlowej, przychody z operacji finansowych i inne przychody, ich rodzaje oraz odpowiadające tym rodzajom działalności koszty i straty sporządzając rachunek wyników, należy mieć na uwadze niepewność, która w sposób nieunikniony towarzyszy zdarzeniom gospodarczym, takim jak m in : nieściągalność należności, spadek kursu walut obcych, spadek cen rynkowych czy też ilość zgłaszanych reklamacji tego rodzaju niepewność uwzględnia się poprzez stosowanie zasady ostrożności, aby koszty lub zobowiązania nie zostały zaniżone, a przychody lub aktywa – zawyżone zatem aby rachunek zysków i strat spełniał oczekiwania jego użytkowników, należy przy jego sporządzaniu koniecznie uwzględnić wymogi rachunkowości finansowej w zakresie stosowania określo‑nych zasad rachunkowości, a w szczególności zasady współmierności przychodów i kosztów oraz zasady ostrożności, a także określić metody ustalania szacunków, tam gdzie ustalenie rzeczywistych kosztów jest niemożliwe lub niecelowe, oraz dokonać wyboru odpowiedniej metody wyceny, tam gdzie jednostka ma możliwość wyboru14

należy też podkreślić, że istotnym problemem przy dokonywaniu oceny ten‑dencji rozwojowych podstawowych wielkości ekonomicznych, umieszczonych w rachunku zysków i strat, jest inflacja bez jej uwzględnienia trudno ocenić,

13 por Rachunek wyników, red e nowak, difin, Warszawa 2004 14 por g świderska, Rachunkowość zarządcza, t 1, difin, Warszawa 2008


czy wzrost sprzedaży lub zysku jest wynikiem rzeczywistego postępu w tej dziedzi‑nie, czy może jest to wzrost pozorny, spowodowany jedynie wyższym poziomem cen dlatego w obecnych warunkach gospodarowania wskazane jest w polsce (czy też w innym państwie, w którym wzrost inflacji jest większy niż chociażby średnia z regionu) korygowanie o oficjalny wskaźnik inflacji podstawowych wielkości ekonomicznych umieszczanych w sprawozdaniach finansowych inflacja wpływa bowiem na zaciemnienie i zniekształcenie obrazu rzeczywistego przebiegu realnych procesów gospodarczych, ujmowanych w postaci pieniężnej

jednak informacje umieszczone w bilansie oraz w rachunku zysków i strat nie są wystarczające do dokonania oceny standingu firmy, należy je uzupełnić o infor‑macje wynikające z rachunku przepływów pieniężnych rachunek ten pokazuje, jak wyglądały wpływy i wydatki środków pieniężnych podczas prowadzenia przez przedsiębiorstwo działalności gospodarczej dostarcza informacji o płynności finansowej i wypłacalności jednostki gospodarczej podstawową przyczyną spo‑rządzania sprawozdania o przepływach pieniężnych jest brak wystarczających informacji, dostarczanych przez bilans oraz rachunek zysków i strat bilans zawiera zarówno informacje o transakcjach związanych z przepływem środków pieniężnych, jak i informacje o niezrealizowanych należnościach i zobowiązaniach, dla których trudno określić moment wymagalności rachunek zysków i strat z kolei zestawia procesy związane jedynie ze zmianą majątku, w związku z czym nie informuje o innych procesach zachodzących w firmie15

niedostatki informacyjne rachunku wyników wynikają także z przyjęcia nad‑rzędnej – memoriałowej zasady rachunkowości zgodnie z tą koncepcją koszty i przychody są ujmowane w rachunku zysków i strat w tych okresach, w których powstają, bez względu na wpływy lub wydatki środków pieniężnych niedostatki te rekompensuje rachunek przepływów pieniężnych, który sporządzany jest według zasady kasowej, a zatem przedstawia rzetelny obraz płynności finansowej, niezwykle ważny dla akcjonariuszy, kontrahentów czy pracowników jednostki nieprzypad‑kowo zatem płynność finansowa w literaturze przedmiotu jest określana jako „serce biznesu”16 czy „klucz do bogactwa firmy”17

„najmłodszym” sprawozdaniem finansowym wymaganym przez polskie prawo bilansowe jest zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym zostało ono wprowadzone w 2002 r , na podstawie nowelizacji ustawy o rachunkowości,

15 por W gos, Rachunek przepływów pieniężnych w świetle krajowego standardu rachunkowości, difin, Warszawa 2004

16 por a j tracy, Sprawozdania finansowe firm, pWn, Warszawa 1994 17 por b underdown, p taylor, Accounting Theory and Policy Making, butterworth ‑heinemann,

oxford 1991


w związku z dopuszczeniem, po wprowadzeniu msr, bezpośredniego ujmowania w ciężar lub na dobro kapitału własnego szeregu operacji18 jest obligatoryjnym elementem rocznego sprawozdania finansowego jednostek gospodarczych, okre‑ślonych w art 64 ust 3 ustawy o rachunkowości, których sprawozdanie podlega obowiązkowi corocznego badania przez biegłego rewidenta zgodnie z art 45 ust 3 wspomnianej ustawy zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym ukazuje wszystkie zmiany poszczególnych składników kapitału (funduszu) własnego za bieżący i poprzedni rok obrotowy jako że kapitał własny w ustawie o rachunko‑wości jest definiowany pośrednio poprzez aktywa netto, stąd też zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym informuje o zwiększeniu lub zmniejszeniu aktywów netto w ciągu roku obrotowego

obligatoryjnym elementem sprawozdania finansowego wszystkich jednostek gospodarczych jest informacja dodatkowa W myśl msr 1 oraz zgodnie z ustawą o rachunkowości informacja dodatkowa powinna zawierać istotne dane i objaśnie‑nia, niezbędne do tego, aby sprawozdanie finansowe rzetelnie i jasno przedstawiało sytuację majątkową i finansową oraz wynik finansowy jednostki powinna ona zawierać wyjaśnienia i uzupełnienia wielkości liczbowych przedstawionych w bilan‑sie, w rachunku zysków i strat, rachunku przepływów pieniężnych czy w zestawieniu zmian w stanie kapitałów (funduszy) własnych, które umożliwiają ich interpretację oraz pomagają ocenić działalność jednostki gospodarczej

oprócz wymienionych elementów w sprawozdaniu finansowym można pre‑zentować również wyniki analizy finansowej, zawierające opis oraz wyjaśnienie głównych wskaźników wyników finansowych uzyskanych przez jednostkę, jej sytu‑ację finansową oraz najistotniejsze obszary niepewności, jakie dotyczą jednostki zgodnie z par 9 msr 1 taki raport powinien zawierać omówienie:1) głównych czynników wpływających na wyniki działalności, w tym zmian w śro‑

dowisku, w którym jednostka prowadzi działalność gospodarczą, reakcji jed‑nostki na te zmiany i ich skutki, jak również polityki inwestycyjnej jednostki, zmierzającej do utrzymania i dalszej poprawy wyników działalności, a zwłaszcza polityki w zakresie dywidend;

2) źródeł finansowania jednostki, a także docelowego wskaźnika określającego stosunek zobowiązań do kapitału własnego;

3) zasobów jednostki, których wartość nie została ujęta w bilansie zgodnie z mssf sprawozdania finansowe stanowią główne źródło informacji potrzebnych do

analizy sytuacji majątkowo ‑finansowej, rentowności oraz płynności finansowej

18 por MSR 1 – Prezentacja sprawozdań finansowych, red k Winiarska, difin, Warszawa 2007


jednostki gospodarczej zgodnie z par 7 msr 1 celem sprawozdań finansowych jest dostarczenie informacji na temat sytuacji finansowej, finansowych wyników działalności i przepływów środków pieniężnych jednostki, które są użyteczne dla szerokiego grona użytkowników: inwestorów (udziałowców), banków, urzędów skarbowych, urzędów statystycznych, pracowników, zarządu przedsiębiorstwa

mając na uwadze cele sprawozdań finansowych, w swoich założeniach kon‑cepcyjnych rada międzynarodowych standardów rachunkowości określa cztery główne cechy jakościowe sprawozdania finansowego, a mianowicie:1) zrozumiałość informacji przedstawionych w sprawozdaniu finansowym (użyt‑

kowników informacji cechuje różna zdolność do percepcji informacji, dlatego należy je dostarczać w najprostszej formie, podając ewentualne wyjaśnienia);

2) przydatność informacji sprawozdawczych przy podejmowaniu decyzji;3) wiarygodność, czyli usunięcie istotnych błędów z podawanych informacji

(użytkownicy powinni być przekonani o wiarygodności informacji);4) porównywalność zarówno w czasie, jak i w przestrzeni (informacje finan‑

sowe powinny pozwalać na dokonanie porównań przy podejmowaniu decyzji, co wymaga spójności zasad rachunkowości) przestrzeganie wymienionych zasad jest obowiązkowe, dlatego sprzeniewierzenie

się nim należy traktować jako fałszowanie sprawozdania finansowego dodatkowo wszelkie informacje ujęte w sprawozdaniach finansowych powinny cechować:1) rzeczowość – sprawozdania finansowe powinny dążyć do zaspokojenia potrzeb

użytkowników w zakresie informacji potrzebnych do podejmowania decyzji;2) kompletność – sprawozdania finansowe powinny zapewniać całościowy obraz

działalności ekonomicznej przedsiębiorstwa;3) obiektywizm – informacje ujęte w sprawozdaniach finansowych powinny być

wolne od celowej stronniczości w stosunku do jakiejkolwiek grupy odbiorców informacji;

4) aktualność – użyteczne są te informacje, które zostają dostarczone w odpowied‑nim czasie;

5) istotność – jeżeli pominięcie lub zniekształcenie informacji może wpłynąć na decyzje podejmowane przez użytkowników na podstawie sprawozdania finansowego, to uważa się je za istotne (materialne) istotność (materialność) zależy od wielkości i charakteru pominięcia lub niewłaściwego przedstawienia informacji, opartego na osądzie występujących okoliczności;

6) przewaga formy nad treścią – wierne odwzorowanie transakcji polega na ich przedstawieniu zgodnie z treścią ekonomiczną i rzeczywistością gospodarczą, a nie tylko z formą prawną;


7) ostrożność – ostrożność wyceny polega na rozważnym stosowaniu osądu pod‑czas szacowania w warunkach niepewności, dokonywanego w taki sposób, aby aktywa i/ lub przychody nie były zawyżone, a zobowiązania lub koszty – zaniżone sporządzając sprawozdanie finansowe, można jednak popełnić różnorodne

błędy mogą być one spowodowane błędnymi księgowaniami, błędną klasyfikacją aktywów, pasywów oraz elementów kształtujących wynik finansowy oraz niezamie‑rzonym pomijaniem niektórych informacji Wykrycie wszystkich nieprawidłowości nie zawsze jest możliwe, a często jest też nieopłacalne, gdyż korzyści wynikające ze znalezienia wszystkich błędów nie zawsze pokrywają koszty ich wyszukania dlatego, oceniając błędy, które mogą się pojawić w sprawozdaniu finansowym, należy ocenić poziom ich istotności, biorąc pod uwagę późniejszą ocenę sytuacji majątkowej, finansowej oraz rentowności jednostki

Podsumowanie i główne wnioski

procesy globalizacji i integracji regionalnej, zwiększenie poziomu ryzyka dzia‑łalności gospodarczej w wyniku natężenia działalności konkurencji, rozwój rynków kapitałowych i nowych instrumentów finansowych, pozyskiwanie kapitału na rynkach zagranicznych to czynniki, które wpływają zasadniczo na zmiany potrzeb czytelników sprawozdań finansowych

zaspokojenie potrzeb informacyjnych odbiorców sprawozdań finansowych w nowych warunkach wymaga, aby teoria i praktyka rachunkowości wprowadziły narzędzia, za pomocą których zostanie dokonana rewizja dotychczasowych pojęć i koncepcji oraz przygotowany zostanie nowy wzór sprawozdania Wzór taki powi‑nien uwzględnić rosnącą rolę wiedzy, innowacyjności i innych elementów zasobów niematerialnych Współcześnie w przedsiębiorstwach coraz bardziej zyskują na znaczeniu wartości niematerialne, doświadczenie, innowacyjność, trudno dostępna informacja czy też, a może przede wszystkim, wiedza

Wydatki poniesione na zatrudnienie i wynagrodzenie bardzo dobrze wykształ‑conych pracowników, wydatki na ich szkolenia i rozwój nie mogą być postrzegane jako zbędny koszt przedsiębiorstwa, lecz jako inwestycja przedsiębiorcy, którzy to rozumieją i którzy zainwestują w pracowników, mogą liczyć na sukces potwier‑dzeniem tego stwierdzenia jest prowadzona z powodzeniem działalność przedsię‑biorstw nowych technologii firmy informatyczne czy biotechnologiczne osiągnęły sukces dzięki wiedzy, doświadczeniu oraz innowacyjności własnych pracowników W takim otoczeniu tradycyjny model rachunkowości, który dotychczas perfekcyjnie


opisywał operacje gospodarcze podmiotów, zawiódł (niemożność ustalenia prawi‑dłowej rentowności sprzedaży i wyceny produktów zawierających w sobie istotne nakłady zasobów niematerialnych, np wiedzy pracownika) sytuacja ta jest poważ‑nym wyzwaniem dla naukowców, księgowych, biegłych rewidentów czy też dla wielu innych podmiotów związanych z rachunkowością utrzymanie znaczącej roli systemu sprawozdawczości finansowej w podejmowaniu decyzji gospodarczych wymaga przeprowadzenia w istniejącym systemie gruntownych zmian, które spo‑wodują powstanie nowych narzędzi pomiaru głównie tych składników, które dotych‑czas uważano za niematerialne i niepoliczalne dodatkowo tworzenie korporacji o zasięgu międzynarodowym i światowym, olbrzymie potrzeby kapitałowe i inne tego rodzaju czynniki powodują, że krąg użytkowników informacji finansowych rośnie regionalne i krajowe rozwiązania w systemach rachunkowości stają się mało przydatne dla „kosmopolitycznych” oczekiwań odbiorców informacji finansowych co prawda, uniwersalne prawa rachunkowości pozostają, ale zmieniają się – i to coraz szybciej – takie atrybuty rachunkowości, które z języka zrozumiałego na obszarze danego kraju czy regionu tworzą globalny język światowego biznesu19

nowoczesne traktowanie sprawozdań finansowych nie oznacza deprecjacji ich historycznych części składowych, lecz integruje je z dodatkowymi procedurami rachunkowymi i systemem finansowym w skali każdego przedsiębiorstwa Wia‑rygodność informacji finansowych płynących z rachunkowości musi być niepod‑ważalna W tym zakresie rachunkowość ma za zadanie chronić interesy majątkowe i podatkowe otoczenia przedsiębiorstwa i umożliwić uzyskanie użytecznych dla niego informacji o przedsiębiorstwie

konieczność ciągłego dostosowywania się przedsiębiorstwa do zmieniającego się otoczenia, zwłaszcza w dobie niepewności i narastającego ryzyka, z każdym dniem zwiększa potrzeby informacyjne to zaś wymaga od sprawozdawczości finansowej dostarczenia informacji wieloaspektowej, dokładnej i czytelnej dla jej użytkowników z kolei zarządzanie ryzykiem jest współcześnie kluczowym elementem efektywnego prowadzenia biznesu polscy przedsiębiorcy, stykający się w swojej codziennej dzia‑łalności z tymi samymi zagrożeniami, co ich zagraniczni konkurenci, nie są w stanie tak samo skutecznie, jak międzynarodowe korporacje, przeciwdziałać najbardziej niebezpiecznym dla ich funkcjonowania zagrożeniom odpowiednio szybkie iden‑tyfikowanie szans i zagrożeń rozwojowych przedsiębiorstw staje się niezbędnym czynnikiem optymalizacji bieżących i strategicznych decyzji, podejmowanych na różnych etapach procesu zarządzania przedsiębiorstwem praktyka wielu krajów wskazuje na użyteczność analizy finansowej, poszerzonej o modele wczesnego

19 por m gmytrasiewicz, a karmańska, op cit


ostrzegania właścicieli i organów założycielskich przedsiębiorstw, a także innych instytucji kształtujących i realizujących politykę gospodarczą uzyskane w toku przeprowadzanej analizy wskaźniki ilustrują przede wszystkim określone trendy (tendencje) dlatego trzeba je formułować i analizować dla kilku kolejnych okresów doceniając ich istotną rolę, trzeba posługiwać się nimi ostrożnie – konieczne jest zwłaszcza ich kompleksowe rozpatrywanie przy formułowaniu wniosków

analiza sytuacji finansowej firmy umożliwia ocenę jej zyskowności, wielkości posiadanego majątku, źródeł jego pokrycia, stopnia płynności finansowej i zdolności do obsługi zadłużenia jest ona także podstawą przewidywania rozwoju sytuacji finansowej firmy zasadniczym źródłem danych służących do oceny sytuacji finan‑sowej firmy są sprawozdania finansowe

na podstawie analizy sprawozdań menedżer finansowy powinien dążyć do ujawnienia mocnych i słabych stron prowadzonej działalności, aby podejmować odpowiednie decyzje niezbędne jest również wykorzystywanie danych sprawozdań finansowych innych współpracujących firm w celu dokonania oceny ich wiarygod‑ności płatniczej, a także konfrontacji osiąganych wyników z wynikami danej branży lub wybranych, konkurencyjnych firm jednak porównywalność sprawozdań firm w skali międzynarodowej w istotny sposób ograniczają różnice, jakie występują między krajowymi systemami rachunkowości istnienie wielorakich systemów rachunkowości czy sprawozdawczości w różnych krajach stanowi istotne ograni‑czenie w rozwoju biznesu

dlatego też w związku z umiędzynarodowieniem procesów gospodarczych poja‑wia się konieczność harmonizacji polityki rachunkowości, której owocem mogłaby być tak zwana rachunkowość światowa20 oznaczałoby to powstanie ponadnarodo‑wych zasad rachunkowości, ułatwiających podejmowanie decyzji w procesach prze‑pływów kapitałów między gospodarkami różnych krajów koncepcja rachunkowości globalnej wymaga jednak wypracowania takich zasad rachunkowości, które będą powszechnie akceptowane czy świat sprosta takiemu wyzwaniu, czas pokaże

20 ibidem

5.� Nadzór�korporacyjny�a�atrakcyjność�inwestycyjna�spółki�akcyjnej 69

Adam Samborski

Nadzór korporacyjny a atrakcyjność 5. inwestycyjna spółki akcyjnej

Wstęp

nadzór korporacyjny we współczesnej spółce akcyjnej ukierunkowany jest na rozwiązywanie problemów agencji, będących wynikiem rozdziału własności i kontroli istnieją różne mechanizmy dyscyplinujące, ukierunkowane na ochronę interesów akcjonariuszy, a tym samym na obniżenie kosztów agencji przykładami takich mechanizmów są ramy prawne, rada nadzorcza czy też aktywny rynek przejęć skuteczność tych mechanizmów zależy od zasad notowań na giełdach, od prawa spółek, statutów poszczególnych przedsiębiorstw czy też od płynności rynku papierów wartościowych ponadto sami akcjonariusze mogą aktywnie zbie‑rać informacje i monitorować zarządy w celu upewnienia się, że działają one w ich najlepszym interesie

W okresie hossy z lat 90 debata na temat nadzoru korporacyjnego koncentro‑wała się głównie na roli i obowiązkach organów spółki (tj zarządu, rady nadzorczej czy walnego zgromadzenia akcjonariuszy) W czasie bessy z przełomu XX i XXi w oraz z końca pierwszej dekady obecnego stulecia większą uwagę zaczęto zwracać na podmioty pośredniczące pomiędzy spółką a akcjonariuszami, takie jak: księgowi, banki, inwestorzy instytucjonalni

W efekcie instytucjonalizacji oszczędności wzrasta udział inwestorów instytu‑cjonalnych (tj towarzystw ubezpieczeniowych, funduszy emerytalnych, inwesty‑cyjnych itd ) w strukturze własności spółek publicznych inwestorzy instytucjonalni stają się jednak zazwyczaj akcjonariuszami mniejszościowymi, wobec czego tracą na znaczeniu takie mechanizmy dyscyplinujące, jak: rynek przejęć czy funkcje nadzorcze do tej pory instytucje te w ograniczonym zakresie korzystały ze swoich praw korporacyjnych co więcej, w wyniku skandali korporacyjnych inwestorzy instytucjonalni zaczęli „głosować nogami”, omijając spółki o słabym nadzorze

70� Adam�Samborski

korporacyjnym tym sposobem spółki z dobrym governance stały się pożądaną inwestycją dla wielu inwestorów instytucjonalnych1

Pojęcie nadzoru korporacyjnego5.1.

kapitałodawcy – bez względu na to, czy są to osoby fizyczne, inwestorzy insty‑tucjonalni, czy też rządy poszczególnych państw – wymagają, aby ich inwestycje były właściwie chronione i generowały zyski osiągnięcie tego celu to podstawowe zadanie efektywnego systemu nadzoru korporacyjnego

pojęcie „nadzór korporacyjny” może posiadać zarówno wąskie, jak i szerokie znaczenie W wąskim ujęciu dotyczy on relacji pomiędzy zarządem, radą nadzor‑czą a akcjonariuszami W tym ujęciu nadzór korporacyjny może dotyczyć rów‑nież związków przedsiębiorstwa z interesariuszami, a nawet ze społeczeństwem W szerszym ujęciu nadzór korporacyjny obejmuje różne kombinacje przepisów ustawowych, wykonawczych, zasad obrotu giełdowego, dobrych praktyk sektora prywatnego czy też regulacji wewnętrznych, funkcjonujących w poszczególnych przedsiębiorstwach, które pozwalają firmie przyciągnąć kapitał, skutecznie działać, generować zyski, a także realizować obowiązki określone prawem i wynikające z ogólnych oczekiwań społecznych ten zakres definicyjny uwypukla rzeczywistość zarządów, rad nadzorczych i inwestorów, funkcjonujących w ramach większej orga‑nizacji gospodarczej i otoczenia prawnego, które kształtują ich zachowania

bez względu jednak na zakres definicyjny nadzór korporacyjny, w swej istocie, odnosi się do środków, których zastosowanie ma na celu zapewnienie sprawnego i skutecznego działania zarządu przedsiębiorstwa oraz właściwego i zyskownego wykorzystania aktywów

oczywiście pomiędzy poszczególnymi krajami występują różnice dotyczące kwestii korporacyjnych często nieco inaczej odpowiada się na pytanie, w czyim imieniu działa przedsiębiorstwo W różny sposób krajowe systemy nadzoru kor‑poracyjnego wyrażają podstawowy cel działania przedsiębiorstwa niektóre kraje koncentrują się na zaspokajaniu oczekiwań społecznych, a w szczególności interesów pracowników i innych interesariuszy, różnie definiowanych (m in dostawcy, wie‑rzyciele, organy podatkowe i społeczność lokalna) pogląd ten dominuje w europie kontynentalnej, zwłaszcza w niemczech, francji i holandii, oraz w azji W innych krajach podkreśla się prymat własności i praw majątkowych, a na cel korporacyjny patrzy się przez pryzmat konieczności zapewnienia akcjonariuszom zyskowności

1 r bauer, n guenster, Good corporate Governance Pays off!, http://www mz‑ir com/mzsites/irgr/arquivos/cg_bauer_study pdf [dostęp: 7 01 2013]


w długim okresie zgodnie z tym poglądem pracownicy, dostawcy i inni wierzyciele posiadają kontraktowe roszczenia względem spółki akcjonariusze, jako właściciele praw majątkowych, mają prawo do majątku, który pozostał po zapłaceniu wszyst‑kich kontraktowych roszczeń podmiotów skarżących dzięki ukierunkowaniu celu przedsiębiorstwa na wartość dla akcjonariuszy prawa „resztkowe” stają się znaczące jasno sformułowany cel – odpowiedzialność wobec akcjonariuszy – eli‑minuje ryzyko rozmycia odpowiedzialności w gremiach decyzyjnych (menedżerów i dyrektorów) taki pogląd na nadzór korporacyjny dominuje w usa, kanadzie i w Wielkiej brytanii

interesy akcjonariuszy i interesariuszy nie wykluczają się jednak wzajemnie przedsiębiorstwo nie odniesie sukcesu, konsekwentnie zaniedbując oczekiwania pracowników, klientów, dostawców, wierzycieli i społeczności lokalnych nie pozy‑ska też potrzebnych środków finansowych na rynku kapitałowym, jeśli nie spełni oczekiwań inwestorów co do stóp zwrotu2 nadzór korporacyjny można więc zde‑finiować jako zależności pomiędzy kierownictwem spółki, jej organami a akcjona‑riuszami i pozostałymi interesariuszami nadzór korporacyjny określa strukturę, za pomocą której wyznacza się cele jednostki gospodarczej, środki potrzebne do ich osiągnięcia oraz metody monitorowania wyników jej działalności3

Rating nadzoru korporacyjnego5.2. 4

duże zainteresowanie problematyką nadzoru korporacyjnego powoduje, iż uczestnicy rynku kapitałowego, w tym inwestorzy, poszukują dodatkowych informacji na temat jakości praktyk w zakresie nadzoru korporacyjnego w kon‑kretnych przedsiębiorstwach dla wielu inwestorów, szczególnie instytucjonalnych, kryterium jakości nadzoru korporacyjnego jest jednym z podstawowych przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych W reakcji na to zainteresowanie szereg

2 h j gregory, m e simms, corporate Governance: What it is And Why it Matters, 9th international anti ‑corruption conference, 10–15 october 1999, durban, south africa, https://docs google com/viewer?a=v&q=cache:Xopa5V9yu2cj:9iacc org/papers/day2/ws3/dnld/d2ws3_hjgregorymesimms pdf+corporate+goVernance:+What+it+is+and+Why+it+matters &hl=pl&gl=pl&pi‑d=bl&srcid=adgeesjztak2afxloX5QkhlnoWuv5tot3nttisq8dhatVjpm4ji3nViac4Wg_77‑8p52pngXqXagrfz2tb1zW7sndcm5bdjtl6o8oiovkocarmd5doa693mog1jXnVv8ssxrefoyan‑1nu&sig=ahietbQbe730v9cafynarel01dwqhcdecw [dostęp: 10 01 2013]

3 a samborski, Governance w przedsiębiorstwie w kontekście społecznej odpowiedzialności, „przegląd organizacji” 2012, nr 1, s 14–17

4 punkty 5 2, 5 3 są rozszerzoną i uzupełnioną wersją rozważań zawartych w artykule: a sam‑borski, Rating nadzoru korporacyjnego, w: Paradygmaty i instrumenty kreowania wartości przedsię‑biorstwa, red a n duraj, m papiernik ‑Wojdera, Wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 2013, s 209–223


organizacji oferuje obecnie ratingi nadzoru korporacyjnego, oceniające praktyki governance w spółkach publicznych5

trzy czynniki są szczególnie istotne przy ustalaniu wiarygodności ocen ratingo‑wych po pierwsze rating musi być obiektywny, w tym sensie, że opiera się na danych, które obserwator zewnętrzny może podobnie ocenić po drugie, nie może występować konflikt interesów, który mógłby wpłynąć na ocenę ratingową po trzecie, świadczący usługi ratingowe musi być w stanie wykazać możliwości prognostyczne swoich ratin‑gów dlatego też rating nie może być prostym opisem efektów (rezultatów) przeszłości, ale musi zostać skorelowany z przyszłymi efektami, które interesują użytkowników ten ostatni punkt ma znaczenie krytyczne ratingi są istotne jednak nie tylko ze względu na rolę, jaką odgrywają w kształtowaniu zachowań kapitałodawców, lecz także ze względu na ich wpływ na przedsiębiorstwa, które są oceniane z powodu ich wiedzy fachowej firmy ratingowe mogą służyć ocenianym przedsiębiorstwom za mechanizm dyscyplinujący biorąc pod uwagę ten rodzaj wpływu, szczególnie istotne jest, aby system ratingowy zachował integralność branża ratingowa powinna dostarczać inwestorom i firmom istotnych informacji, które ostatecznie prowadzą do podejmowania bardziej efektywnych decyzji dotyczących alokacji zasobów6

istnieje wiele organizacji oferujących ratingi nadzoru korporacyjnego W celu przedstawienia rodzajów systemów ratingowych, będących obecnie w użyciu, wybrano trzy podmioty, w tym dwa powszechnie znane, tj riskmetrics/iss – grid (www issgovernance com) oraz gmi ratings – gmi (www gmiratings com), i jeden polski, tj polski instytut nadzoru korporacyjnego – pink (www pink waw pl) W przypadku każdej z usług pokazano cel systemu ratingowego, metodykę oraz stosowane kryteria informacje na temat systemów ratingowych uzyskano ze stron internetowych podmiotów świadczących usługi ratingowe

W 2010 r institutional shareholder services (iss) stworzył governance risk indicators (grid), będący nową miarą oceny ryzyka związanego z governance opiera się on na wieloletnich doświadczeniach iss w świadczeniu usług w obszarze oceny praktyk nadzoru korporacyjnego w spółkach giełdowych badaniami objęto rynek amerykański, część rynków w europie oraz w regionie azji i pacyfiku grid stanowi nowe, unikalne podejście do modelowania ryzyka governance został zaprojektowany w celu:

5 a barrett, p todd, ch schlaudecker, t perrin, corporate Governance Ratings. corporate Governance committee, 2004, https://docs google com/viewer?a=v&q=cache:ofy9by0ymXyj:www directorsforum com/resources/related_articles/corp_gov_ratings3‑05 pdf+corporate+governance+ratings+by+anna‑lisa+barrett&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid=adgeesjipqjd8ef4auyz1a‑5ids2jVhWlntV9vrdvmtc‑s6l‑hxlQ4wds68Wmot2lydkznt2mzdtf9Qn7cl6r‑y4xQ‑7udzlgw9bkxu3f8zcxq9Vdhezgspe2te47_pd‑241udwergukz&sig=ahietbQbQteafQVb2tgyyr1retkXs2rgka [dostęp: 13 01 2013]

6 d lacker, b tayan, corporate Governance Matters. A closer look at organizational choices and their consequences, pearson education, new jersey 2011, s 433–434


• dostarczaniainwestorominstytucjonalnymzrozumiałychinformacjidotyczą‑cych ich portfela inwestycyjnego, wraz z narzędziami analitycznymi, tak aby mogli oni dokładnie analizować problematykę governance na poziomie poszcze‑gólnych spółek;

• dostarczeniaprzedsiębiorstwomnarzędzipozwalającychdostosowaćichstruk‑tury nadzoru korporacyjnego i panujące w firmie praktyki do interesów akcjo‑nariuszy7 rating grid identyfikuje i ocenia w spółkach giełdowych kluczowe praktyki

stosowane w obszarze nadzoru korporacyjnego, a dotyczące czterech wymiarów: audytu, rady dyrektorów, wynagrodzenia i prawa akcjonariuszy grid wspiera proces inwestycyjny, umożliwiając inwestorom:• zapoznaniesięzproblemamidotyczącymipraktykgovernance w konkretnych

spółkach,• screening i identyfikację struktury praktyk governance w poszczególnych spół‑

kach,• dostępdozbiorczychinformacjizobszarunadzorukorporacyjnegowspółce,• uwzględnienieryzykagovernance w inwestycyjnym procesie decyzyjnym8

oceny są obliczane dla poszczególnych podkategorii aby obliczyć ocenę ogólną kategorii, wyniki podkategorii są sumowane, z zastrzeżeniem ograniczenia poziomu kategorii z dołu i z góry (odpowiednio –75 i +25) progi dotyczące poziomów dla wszystkich kategorii przyjmują zatem następujące wartości:• <=25punktów–oznaczapoważneobawy,• <=50punktów–oznaczaśredniezaniepokojenie,• 50punktów–oznaczaniewielkieobawy9

gmi ratings jest wiodącym, niezależnym dostawcą globalnego ratingu nadzoru korporacyjnego i badań, m in z zakresu analiz kryminalistycznych (śledczych) w dziedzinie ryzyka rachunkowości dzięki dokonywanym na szeroką skalę ana‑lizom statystycznym danych zarówno publicznie dostępnych, jak i zastrzeżonych gmi ratings tworzy raporty ratingowe dotyczące ryzyka rachunkowości i gover‑nance (agr) dla ponad 7 400 północnoamerykańskich korporacji, 4 300 zachod‑nioeuropejskich, oraz 6 600 korporacji z obszaru azji i pacyfiku agr wyraża pojedynczą liczbą integralność sprawozdawczości finansowej firmy i jej nadzoru kor‑poracyjnego inwestorzy, ubezpieczyciele, audytorzy, regulatorzy i inni interesariusze mogą wykorzystywać agr jako narzędzie zarządzania ryzykiem, wspomagające w ocenie ryzyka występującego w obrębie jawności finansowej leżące u podstaw

7 Governance Risk indicators 2.0: Technical Document, institutional shareholder services inc , 2012, s 6, www issgovernance com [dostęp: 15 01 2013]

8 introducing GRid 2.0, iss, http://www issgovernance com/grid ‑info [dostęp: 17 01 2013] 9 Governance Risk indicators 2.0, op cit , s 12


rankingu agr jego części składowe hermetyzują akademicką i zawodową wiedzę na temat natury problemów pojawiających się w rachunkowości przedsiębiorstw i governance W celu identyfikacji przedsiębiorstw wysokiego ryzyka gmi ratings analizuje zarówno szczegółowe informacje księgowe, jak i praktyki governance, w tym:• ryzykoksięgowe–ocenakryminalistyczna(śledcza)sprawozdańfinansowych

jest podstawą agr jest to coś innego, a jednocześnie uzupełniającego w sto‑sunku do fundamentalnej oceny ryzyka, dokonywanej na podstawie kondycji finansowej przedsiębiorstwa i jego rentowności ogólnej;

• ryzykogovernance – kwantyfikowalne miary pomiaru kilku kluczowych aspek‑tów nadzoru korporacyjnego i zachowań, poszerzających zakres analiz, przy‑czyniających się do zwiększenia efektywności agr celem gmi ratings jest wyodrębnienie firm nieuczciwych z grupy przedsię‑

biorstw postępujących uczciwie wobec akcjonariuszy i innych odbiorców sprawoz‑dań finansowych W obrębie każdego regionu geograficznego (ameryka północna, europa zachodnia i azja ‑pacyfik) agr wyrażone jest w percentylach, od 1 do 100, od najgorszego do najlepszego, i klasyfikuje przedsiębiorstwa jako:• bardzoagresywne–najwyższeryzykoprzedsiębiorstwa,obejmujące10%bada‑

nych firm;• agresywne–wysokieryzykoprzedsiębiorstwa,obejmujące25%badanych

firm;• średnie–umiarkowaneryzykoprzedsiębiorstwa,obejmujące50%badanych

firm;• konserwatywne–niskieryzykoprzedsiębiorstwa,obejmujące15%badanych

firm gmi ratings objęło badaniem ponad 18 000 spółek publicznych na świecie,

analizując sprawozdawczość finansową tych firm i ich zachowania10 polski instytut nadzoru korporacyjnego ocenia spółki notowane na giełdzie

papierów Wartościowych w Warszawie (rating pink) ratingu dokonuje się w okre‑sach półrocznych, na podstawie publicznie dostępnych informacji, w tym oceny statutów spółek giełdowych, działalności zarządów oraz rad nadzorczych podstawą oceny są dane pozyskiwane na koniec grudnia i czerwca każdego roku na pod‑stawie tych danych pod koniec kwietnia i października publikowane są raporty przedmiotem oceny są efektywność i przestrzeganie zasad nadzoru korporacyjnego

10 The GMi Ratings AGR Model: Measuring Accounting and Governance Risk in Public corporations, gmi ratings, 2012, www gmiratings com [dostęp: 15 01 2013]


w spółkach giełdowych W celu przyznania ratingu każda ze spółek analizowana jest na podstawie zestawu kryteriów w następujących obszarach:• struktury,efektywnościijakościzarządu,• strukturyefektywnościijakościradynadzorczej,• wynagrodzeniazarząduiradynadzorczej,• prawaakcjonariuszy,• strukturykapitałowejspółki,• audytuisprawozdawczościfinansowej,• zachowaniaspółkiijejorganów.

następnie informacje dotyczące tych obszarów są kodowane i wykorzystywane w opracowanym modelu ustalony rating przedstawia ocenę spółki w odniesie‑niu do:• wszystkichspółeknotowanychnagiełdzie,• grupyspółekztejsamejbranży,• grupyspółekozbliżonejwielkościpodwzględemwartościrynkowej.

takie porównanie umożliwia dokonanie, w szerokim zakresie, oceny ryzyka wynikającego z nadzoru korporacyjnego w spółkach11

Warto w tym miejscu zastanowić się nad tym, co wynika z korzystania z ratin‑gów nadzoru korporacyjnego po pierwsze, rating promuje dobry nadzór korpora‑cyjny pozwala inwestorom skupić uwagę na kluczowych jego elementach (np nie‑zależności członków rad, rzetelności informacyjnej i ochronie akcjonariuszy), które często powiązane są z dobrymi wynikami przedsiębiorstw po drugie, można spodziewać się poprawy pewnych elementów nadzoru korporacyjnego w wyniku reakcji decydentów ocenianych przedsiębiorstw na opublikowany rating jakie są natomiast jego ograniczenia? dobry governance jest mglistą konstrukcją, a wnętrze sali posiedzeń zarządu czy rady nadzorczej nie jest widoczne dla osób z zewnątrz W efekcie musimy korzystać ze zmiennych, w sposób pośredni opisujących jakość nadzoru nad spółką są to zmienne wejściowe (miary strukturalne, takie jak skład organów spółki), zmienne procesowe (np częstotliwość spotkań rady nadzorczej) lub zmienne wyjściowe (np wynagradzanie członków zarządu w stosunku do wyników przedsiębiorstwa) żadne z tych zmiennych pośrednich nie są doskonałe, więc każdy system ratingowy ma swoje ograniczenia, a przedsiębiorstwa mogą być różnie oceniane, w zależności od przyjętego systemu12

11 Metodologia, pink, http://www pink waw pl/metodologia html [dostęp: 25 01 2013] 12 d r hermanson, corporate Governance Ratings: Good or Bad?, „internal auditing”, nov/dec

2004, s 37–40


Nadzór korporacyjny jako kryterium decyzji 5.3. inwestycyjnych

z badań przeprowadzonych w 2002 r przez firmę konsultingową mckinsey wynika, że nadzór korporacyjny stał się dla inwestorów instytucjonalnych kluczo‑wym czynnikiem przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych badaniami objęto grupę ponad 200 inwestorów instytucjonalnych z 31 krajów, zarządzających akty‑wami o wartości ponad 2 bln usd13

przyczyn wzrostu znaczenia jakości nadzoru korporacyjnego przy podejmo‑waniu decyzji inwestycyjnych należy upatrywać w braku przejrzystości cechują‑cym sprawozdawczość finansową wielu przedsiębiorstw, w licznych oszustwach księgowych oraz w bankructwach dużych korporacji stąd też takie czynniki, jak: jawność informacji finansowych, wzmocnienie praw akcjonariuszy czy też więk‑sza niezależność członków rad, mają w opinii respondentów kluczowe znaczenie zalecenia co do kierunku zmian w obszarze nadzoru korporacyjnego różnią się jednak w zależności od kraju czy regionu zarysowujące się w tym obszarze, bar‑dziej ogólne trendy widać na podstawie odpowiedzi respondentów, którzy twierdzą, że inwestorzy chcą takich informacji finansowych, jakim mogą zaufać, chcą ścisłego określenia warunków w kwestii możliwości pociągania do odpowiedzialności członków rady i najwyższego kierownictwa oraz silnej kontroli nadużyć obecnie inwestorzy w ocenie inwestycji na równi zaczynają traktować kwestie związane z finansami spółki i jej nadzorem korporacyjnym14

analizując kryteria, jakimi kierują się inwestorzy zagraniczni, wybierając okre‑ślony region geograficzny, firma mckinsey zapytała inwestorów instytucjonalnych o to, jak istotny jest nadzór korporacyjny w stosunku do kwestii finansowych w ocenie przedsiębiorstw będących potencjalnym przedmiotem inwestycji okazało się, iż w przypadku europy Wschodniej i afryki dla 40 % respondentów kwestie nadzoru korporacyjnego mają większe znaczenie niż kwestie finansowe, np wynik finansowy, potencjał wzrostowy (zob wykres 5 1)

nie jest to jednak regułą, ponieważ np w ameryce północnej odsetek ten sta‑nowi jedynie 7 %, co świadczy o tym, iż kwestie związane z nadzorem korporacyjnym są tam znacznie lepiej uporządkowane trzeba jednak w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że aż 63 % respondentów unika inwestowania w przedsiębiorstwa o słabym

13 Global investor opinion Survey: Key Findings, mckinsey & company 2002, www mckinsey com [dostęp: 26 01 2013]

14 Governance is increasingly At The Heart of investment Decisions, new mckinsey survey shows, mckinsey & company 2002, www mckinsey com [dostęp: 26 01 2013]


nadzorze korporacyjnym (zob wykres 5 2) W efekcie inwestorzy instytucjonalni są skłonni płacić premię za przedsiębiorstwa z dobrym nadzorem korporacyjnym Wysokość tej premii zależy jednak od ogólnych standardów governance, wypra‑cowanych w poszczególnych krajach W polsce w 2002 r premia ta wynosiła 23 %, a w kanadzie 11%15

Wykres 5.1. Znaczenie nadzoru korporacyjnego w stosunku do kwestii finansowych (procent inwestorów) dla inwestorów instytucjonalnych

0%

Europa Zachodnia

Ameryka Północna

Azja

mniejsze takie samo większe

Ameryka Łacińska

Europa Wschodnia/Afryka

20% 40% 60% 80% 100%

Źródło: Survey on corporate Governance 2003, mckinsey/kiod, mckinsey & company 2003, s 4, www mckinsey com [dostęp: 26 01 2013]

Wykres 5.2. Znaczenie nadzoru korporacyjnego w decyzjach inwestycyjnych inwestorów instytucjonalnych (procent inwestorów, możliwość wielokrotnej odpowiedzi na pytanie: Jak nadzór korporacyjny wpływa na twoje decyzje inwestycyjne?)

0 10 20 30 40 50 60 70

zmniejszenie/zwiększenie udziałuw niektórych krajach

unikanie niektórych krajów

unikanie niektórych spółek

zmniejszenie/zwiększenie udziałuw niektórych spółkach

Źródło: Survey on corporate Governance 2003, op cit , s 5, www mckinsey com [dostęp: 26 01 2013]

15 Global investor opinion Survey, op cit


Rozwiązania w obszarze nadzoru 5.4. korporacyjnego na poziomie przedsiębiorstwa, wychodzące naprzeciw oczekiwaniom inwestorów instytucjonalnych

zdaniem firmy kpmg model nadzoru korporacyjnego na poziomie przedsię‑biorstwa, spełniający wymogi inwestorów międzynarodowych, w tym instytucjo‑nalnych, powinien zostać oparty na kilku podstawowych zasadach16 są to:• Poszanowanieprawakcjonariuszy,inwestorówiinnychinteresariuszy–przed‑

siębiorstwo musi utrzymywać relacje z wieloma grupami, na które wpływały lub też na które wpływają jego decyzje za interesariuszy uznaje się więc osoby bądź też grupy, które posiadają prawnie uzasadnione interesy w różnych aspektach działalności spółki należy zauważyć, że interesariuszy definiuje się przez ich zainteresowanie przedsiębiorstwem, a nie przez zainteresowanie przedsiębiorstwa nimi przedsiębiorstwa mają różne obowiązki wobec każdego z interesariuszy choć niektóre relacje dla przedsiębiorstwa mogą być bardziej cenne (lub znaczące) od innych, żadna z grup interesu nie powinna mieć jed‑nak możliwości zdominowania pozostałych relacje pomiędzy zarządzają‑cymi przedsiębiorstwem a jego interesariuszami należy budować na moralnych i etycznych fundamentach, z poszanowaniem praw wszystkich zainteresowanych stron (w tym akcjonariuszy, inwestorów oraz pozostałych interesariuszy)17

• Jasnypodziałkompetencjiiodpowiedzialnościmiędzyjednostkamidecyzyj‑nymi – kierownicy organizują całe przedsiębiorstwo i jego działy w taki sposób, aby były one zgodne z celami, zasobami oraz ze środowiskiem zewnętrznym i wewnętrznym struktura organizacyjna powinna być tak zaprojektowana, aby zapewniała trwałość i ciągłość, umożliwiającą organizacji przetrwanie, mimo przychodzenia i odchodzenia poszczególnych osób, oraz skoordynowa‑nie jej stosunków z otoczeniem czterema głównymi wyznacznikami struktury organizacyjnej, kształtującej podział kompetencji i odpowiedzialności między jednostkami decyzyjnymi przedsiębiorstwa, są: strategia, czyli plany osiągnięcia celów przedsiębiorstwa, technologia stosowana do realizacji tej strategii, ludzie zatrudnieni na wszystkich szczeblach i ich funkcje oraz wielkość całej organizacji

16 i korotetskiy, corporate governance: a prerequisite for raising capital, kpmg, 2012, www kpmg ru [dostęp: 27 01 2013]

17 k a kim, j r nofsinger, d j mohr, corporate Governance, pearson, international edition, 2010, s 167


strategia określa, w jaki sposób przebiegają linie podporządkowania i kanały komunikacji między poszczególnymi kierownikami i działami technologia wpływa na sposób ukształtowania organizacji ludzie związani z działalnością organizacji wpływają na jej strukturę, podejmując decyzje co do kanałów komu‑nikacji i linii podporządkowania oraz stosunków między jednostkami roboczymi na strukturę wpływa również wielkość całej organizacji oraz jej działów18

• Efektywnaradanadzorcza–obecniepunktciężkościwnadzorzekorporacyjnymprzesuwa się z czynników twardych na miękkie W konsekwencji działania zmie‑rzające do poprawy efektywności funkcjonowania rad nadzorczych powinny zostać ukierunkowane na zwiększenie różnorodności rad (np przedstawiciele różnych kategorii interesariuszy, członkowie niezależni, również o doświad‑czeniu pozabranżowym), profesjonalizację członków rad nadzorczych oraz na większe wykorzystanie wsparcia komitetów19 trzeba w tym miejscu rów‑nież zwrócić uwagę na konieczność zapewnienia braku konfliktu interesów członkowie rady nadzorczej powinni zostać zobowiązani do poinformowania organu spółki o tym, czy bezpośrednio, pośrednio lub w imieniu osób trzecich czerpią korzyści materialne z jakichkolwiek transakcji, oraz do informowania o sprawach mających bezpośredni wpływ na funkcjonowanie spółki20 praca rad nadzorczych może być jednak efektywna tylko w przypadku właściwego ułożenia relacji między przewodniczącym rady a prezesem zarządu i w przy‑padku ścisłej współpracy rady nadzorczej z zarządem21

• Ugruntowanysystemrachunkowościzarządczej,ukierunkowanynapotrzebyrady nadzorczej – rachunkowość zarządcza pomaga tworzyć wartość organiza‑cyjną poprzez poprawę procesu decyzyjnego w ramach przedsiębiorstwa system rachunkowości zarządczej powinien generować, obok informacji finansowych, także informacje o charakterze niefinansowym, pozwalające lepiej zrozumieć organizację (i szerzej na nią spojrzeć) w warunkach turbulentnego otoczenia, na które wpływają zmiany w technologii, globalizacja i preferencje konsumen‑tów system rachunkowości zarządczej powinien pomagać radzie nadzorczej w identyfikacji i zrozumieniu zmian zachodzących w otoczeniu oraz ich impli‑kacji dla organizacji22

18 j a f stoner, ch Wankel, Kierowanie, pWe, Warszawa 1994, s 208–210 19 l de kruijs, New insights into the effectiveness of supervisory boards, publication inholland, uni‑

versity of applied sciences, 2012, s 14 20 Zasady nadzoru korporacyjnego oecD, oecd, msp, 2004, s 21 21 j solomon, corporate Governance and Accountability, john Wiley & sons ltd , chichester 2010,

s 79 22 ch s mcWatters, j l zimmerman, d c morse, Management Accounting. Analysis and interpre‑

tation, ft prentice hall, international edition, 2008, s 4


• Sformalizowanaiprzejrzystapolitykaorazproceduryelekcji/reelekcjidyrek‑torów (członków organów zarządczych i nadzorczych) – ze względu na to, że akcjonariusze w spółkach publicznych rzadko zasiadają w organach przed‑siębiorstwa, muszą wybierać innych do sprawowania tej funkcji za nich23 statut spółki i właściwe regulaminy powinny więc jasno określać zasady powoływania i odwoływania członków zarządu, zasady funkcjonowania rad nadzorczych, a także kompetencje i zasady działania organów spółki należy także jasno sprecyzować zasady selekcji nowych dyrektorów

• Sformalizowaneiprzejrzystezasadyorazprocedurywynagradzaniaczłonkówrady nadzorczej i zarządu – w założeniach systemu wynagradzania powinny zostać uwzględnione zasady wynikające z zaleceń komisji europejskiej w spra‑wie wspierania odpowiedniego systemu wynagrodzeń dyrektorów spółek noto‑wanych na giełdzie do zasad tych należy zaliczyć m in : określenie stałych i zmiennych elementów wynagradzania zarządu, powiązanie zmiennych skład‑ników wynagrodzeń z określonymi z góry kryteriami wynikowymi, szczegółowe regulacje dotyczące programu opcyjnego i wyszczególnienie, w notach do rocz‑nego sprawozdania finansowego, łącznego wynagrodzenia (i jego składników) poszczególnych członków zarządu i rady nadzorczej24

• Przejrzystośćpolitykiinformacyjnejskierowanejdoakcjonariuszyiinnychinteresariuszy, w tym społeczna odpowiedzialność – ramy nadzoru korporacyj‑nego powinny gwarantować terminowe publikowanie przez spółki precyzyjnych informacji odnoszących się do wszystkich istotnych spraw dotyczących tych spółek, w tym informacji na temat sytuacji finansowej, wyników, struktury właścicielskiej kapitału i nadzoru sprawowanego nad spółką25 Warto w tym miejscu dodać, iż reakcją części przedsiębiorstw na zachodzące w ich otoczeniu zmiany stało się włączenie sprawozdań zorientowanych na społeczną odpowie‑dzialność (csr) w ich system wartości i cele korporacyjne W sprawozdaniach tych podkreśla się znaczenie csr w kształtowaniu kodeksów postępowania czy etyki, zaangażowanie w lokalne społeczności, zainteresowanie zdrowiem pra‑cowników i ich edukacją, potrzebę ochrony środowiska i konieczność uznania wielu problemów społecznych26

23 j l colley, j l doyle, g W logan, W stettinius, corporate Governance, mcgraw ‑hill, interna‑tional edition, 2003, s 55

24 oświadczenie bre banku sa o stosowaniu zasad ładu korporacyjnego w 2010 r , bre bank sa, Warszawa 2011

25 Zasady nadzoru korporacyjnego oecD, op cit , s 23 26 a samborski, Nadzór korporacyjny a społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, w: Nowocze‑

sność przemysłu i usług. Dynamika zmian w polskim przemyśle i usługach, red j pyka, tnoik, katowice 2011, s 380


• Przejrzystapolitykadywidendowa–hierarchiaczynnikówkształtującychpoli‑tykę dywidend powoduje, że jej optymalny charakter tworzą stałe reguły doty‑czące jej realizacji oznacza to prowadzenie wyraźnie sprecyzowanej, stałej polityki dywidend w długim okresie W warunkach niskiej inflacji oraz ożywie‑nia gospodarczego dywidenda może się stać zachętą do inwestowania w daną firmę, co niewątpliwie sprzyja jej wzrostowi na rynku dla spółek publicznych budowanie wizerunku przedsiębiorstwa dbającego o interesy swoich akcjona‑riuszy może się stać istotnym składnikiem strategii budowania wartości27

• Efektywnakontrolawewnętrznaisystemyaudytuwewnętrznego–kontrolawewnętrzna stanowi integralną część zarządzania ryzykiem korporacyjnym powinna ona zostać uwzględniona w strukturze ramowej zarządzania ryzykiem korporacyjnym, tworząc silniejszą konceptualizację i odpowiednie narzędzie dla kierownictwa W ujęciu coso system kontroli wewnętrznej składa się z pięciu ściśle powiązanych ze sobą elementów, a mianowicie: ze środowiska kontroli, z oceny ryzyka, czynności kontrolnych, informacji i komunikacji oraz z czynności monitorujących struktura ramowa kontroli wewnętrznej w organizacji powinna w wystarczającym stopniu zapewnić dopasowanie identyfikacji, oceny i zarządza‑nia ryzykiem w korporacji do osiągania wyznaczonych celów, kontroli działań, komunikowania i informowania członków organizacji czy do monitorowania procesów kontrolnych nie ma jednak jednego, uniwersalnego modelu kontroli wewnętrznej każdy system musi zostać dostosowany do charakteru działalności organizacji, jej otoczenia, specyficznych rodzajów ryzyka, a przede wszystkim do zakładanych długoterminowych i krótkoterminowych celów odpowiedzialność za system kontroli wewnętrznej ponoszą wszyscy szczególne jednak znaczenie należy przypisać najwyższemu kierownictwu, które odpowiedzialne jest za usta‑nowienie i działanie systemu kontroli wewnętrznej w organizacji28

Podsumowanie

najlepszym podsumowaniem prowadzonych rozważań jest fragment preambuły do „zasad nadzoru korporacyjnego oecd” dla oecd „stopień przestrzegania przez przedsiębiorstwa podstawowych zasad dobrego nadzoru korporacyjnego staje

27 a samborski, Polityka dywidend a kreowanie wartości rynkowej przedsiębiorstwa, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej im karola adamieckiego, „studia ekonomiczne” 2007, nr 47, s 91–105

28 a samborski, Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie – uwarunkowania w kontekście zasad nadzoru korporacyjnego, zeszyty naukowe szkoły głównej gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, „ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej” 2012, nr 96, s 101–113


się coraz ważniejszym czynnikiem w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych szcze‑gólnie istotna jest tu relacja pomiędzy praktykami nadzoru korporacyjnego i coraz bardziej międzynarodowym charakterem inwestycji międzynarodowe przepływy kapitału umożliwiają spółkom dostęp do zasobów finansowych będących w dys‑pozycji o wiele szerszej rzeszy inwestorów reguły nadzoru korporacyjnego muszą być wiarygodne, właściwie rozumiane przez wszystkie państwa ponad dzielącymi je granicami oraz muszą trzymać się zasad przyjętych na arenie międzynarodowej, jeśli państwa te mają zebrać pełne żniwo korzyści z istnienia globalnego rynku kapitałowego i jeśli mają przyciągnąć długookresowy, cierpliwy kapitał nawet w przypadku, gdy zagraniczne kapitały nie są podstawowym źródłem finansowania przedsiębiorstwa, stosowanie dobrych praktyk nadzoru korporacyjnego pomaga zwiększyć zaufanie krajowych inwestorów, może zmniejszać koszty pozyskiwania kapitału, a w rezultacie może też pomóc w pozyskaniu bardziej stabilnych źródeł finansowania”29

29 Zasady nadzoru finansowego oecD, op cit , s 13

6.� Rola�corporate�governance�w�ekspansji�międzynarodowej�polskich�przedsiębiorstw 83

Michał Wit Gurdziński

Rola 6. corporate governance w ekspansji międzynarodowej polskich przedsiębiorstw

Wstęp

Współczesne przedsiębiorstwa od szeregu lat stają przed dylematem, czy i w jakiej formie podejmować ekspansję zagraniczną oraz jakie zasoby angażować w ten proces ekspansja na rynki zagraniczne umożliwia osiągnięcie korzyści skali poprzez wzrost wielkości sprzedaży niejednokrotnie jest ona warunkiem utrzyma‑nia konkurencyjności, a w konsekwencji zapewnia przedsiębiorstwu przetrwanie z kolei zaniechanie rozwijania nowych firm, produktów czy usług oznacza według p druckera „zabijanie przez zaniedbanie” i skutkuje często trwałą utratą udziału w rynku1 poszukiwanie nowych zasobów na rynkach innych krajów wiąże się nie tylko z chęcią zwiększania zysków, lecz także z ograniczaniem ryzyka utraty dochodów przy nasyceniu popytu na rynku lokalnym

strategie oparte na geograficznej dywersyfikacji działalności wiążą się z koniecz‑nością doskonalenia organizacyjnego i mogą skutecznie zabezpieczać przedsiębior‑stwa przed kryzysem przedsiębiorstwo, wchodząc na rynki zagraniczne, powinno być przygotowane na podjęcie takiego poziomu konkurowania, który byłby podobny lub wyższy od poziomu firm już tam działających uppsalski model internacjona‑lizacji przedsiębiorstw sugeruje sekwencyjne wchodzenie na rynki zagraniczne, postępujące wraz ze wzrostem zdobywanego tam doświadczenia2 polskie przedsię‑biorstwa z reguły rozpoczynają od eksportu bezpośredniego, następnie podejmują

1 p drucker, Natchnienie i fart, czyli innowacja i przedsiębiorczość, emka, Warszawa 2004, s 188–189

2 s hollensen, Global marketing, ft prentice hall, london 2011, s 72

84� Michał�Wit�Gurdziński

współpracę z agentami czy pośrednikami, później powołują filie handlowe, nato‑miast do przejęć lub tworzenia zagranicznych zakładów produkcyjnych dochodzi dość rzadko

globalizacja oraz integracja rynku kapitałowego wpływają na główne cele przedsiębiorstwa Warunkiem ich realizacji jest umiejętność wykorzystania dostępu do rynku globalnego w zakresie popytu, podaży, kapitałów i innowacji umie‑jętność dostosowania się do narastającej niepewności i niedostatku informacji, zdolność wprowadzania innowacji oraz gromadzenia środków finansowych na postęp techniczny i ekspansję na rynki zagraniczne to podstawowe narzędzia słu‑żące do osiągania zamierzonych celów Wymaga to dochodzenia do odpowiedniej wielkości obrotów w przedsiębiorstwie oraz zdolności do realizacji fuzji i przejęć na międzynarodowym rynku

nowe cele współczesnych przedsiębiorstw stają się punktem odniesienia do określenia zadań i roli corporate governance3 rozwiązania instytucjonalne i struk‑turalne w zakresie corporate governance mają charakter zindywidualizowany i są głęboko osadzone w tradycji gospodarczej i kulturze korporacyjnej danego kraju jeśli przedsiębiorstwo chce skutecznie mierzyć się z wyzwaniami postępującej globalizacji rynków kapitałowych i rynków pracy, innowacyjnością, rozszerzaniem granic działania firmy, to instytucje i mechanizmy corporate governance muszą być w stanie sprostać tym wyzwaniom4 nad problematyką corporate governance i jego poszczególnymi aspektami pracują współcześnie przedstawiciele wielu dziedzin nauki, m in ekonomii, organizacji i zarządzania, prawa, rachunkowości oraz finan‑sów corporate governance, obejmujący początkowo spółki notowane na giełdzie, obecnie jest także odnoszony do przedsiębiorstw komunalnych i spółdzielni5

3 termin corporate governance różnie tłumaczy się na język polski W literaturze przedmiotu najczęściej używa się terminów „nadzór korporacyjny” lub „ład korporacyjny” Wymienione terminy, jako najbardziej zbliżone do obecnego rozumienia na świecie, będą stosowane w rozdziale zamiennie, aby w miarę racjonalnie utrzymać zgodność z literaturowym źródłem

4 corporate governance bierze swój początek od a smitha, który jako pierwszy zwrócił uwagę na skutki oddzielenia własności od kontroli a berle i g means już w 1932 r (The modern corporation and private property, transaction publishers, new york 1991, s 112–115) opisali związki pomiędzy własnością korporacyjną a kontrolą, wprowadzając pojęcie corporate governance do teorii ekonomii

5 „korporacja” (według leksykonu Prywatyzacji, pWe, Warszawa 1996, s 88) jest definiowana jako: 1) stowarzyszenie, związek, zrzeszenie osób, uznane za osobę prawną, mające na celu realizację określonych wspólnych zadań i interesów; 2) organizacyjna, w sensie ekonomicznym, forma fuzji kapi‑tałowych; 3) spółka akcyjna w stanach zjednoczonych Według c mesjasza [Ład (nadzór) korporacyjny. Geneza, definicje i podstawowe problemy, red d dobija, i koładkiewicz, oficyna a Wolters kluwer business, Warszawa 2011, s 16] termin ten stosuje się w polsce do każdej spółki akcyjnej, w tym zwłasz‑cza o szerokim – funkcjonalnym albo terytorialnym – zakresie działania (korporacja międzynarodowa lub transnarodowa) W niektórych sytuacjach używa się tej nazwy do określenia spółek z ograniczoną odpowiedzialnością

W literaturze podawane są różnorodne definicje corporate governance, które nie są ze sobą sprzeczne, akcentują bowiem inny zakres omawianej problematyki nadzoru international Social and Behavioral Science Dictionary określa corporate governance jako poszukiwanie najefektywniejszej dla spółki alokacji decyzji i praw kontroli, przekazując je tym stronom, które dysponują odpowiednimi bodźcami i informacją niezbędną do podejmowania decyzji przesądzających o powodzeniu przedsiębiorstwa, przy jednoczesnym zapewnieniu, że strony posiadające taką wła‑dzę będą poczuwały się do odpowiedzialności za wszystkich pozostałych członków przedsiębiorstwa, którzy są narażeni na ryzyko w wyniku jego działalności6 oecd określa corporate governance jako sieć relacji istniejących pomiędzy kadrą zarzą‑dzającą a organami nadzorczymi, akcjonariuszami i innymi grupami interesów, zainteresowanymi funkcjonowaniem spółki7 unijne ramy corporate governance obejmują połączenie prawodawstwa i krajowych kodeksów ładu korporacyjnego, stosowanych zgodnie z podejściem „przestrzegaj lub wyjaśnij”, które daje przed‑siębiorstwom i ich udziałowcom duży zakres elastyczności

corporate governance określa relacje między kierownictwem przedsiębiorstwa, jego organem nadzorczym, udziałowcami oraz innymi zainteresowanymi stronami oraz sposoby zarządzania i kontroli w odniesieniu do przedsiębiorstwa8 skuteczny corporate governance ma znaczenie kluczowe, istotnie przyczynia się bowiem do tego, że dobrze zarządzane przedsiębiorstwa z reguły stają się w dłuższej perspektywie bar‑dziej konkurencyjne Według europejskiego komitetu ekonomiczno ‑społecznego głównym celem corporate governance jest zapewnienie trwałego przetrwania i roz‑woju przedsiębiorstwa, natomiast oczekiwania akcjonariuszy powinny być speł‑niane przy jednoczesnym zapewnieniu satysfakcji pozostałym zainteresowanym stronom – konsumentom, partnerom, wykonawcom, dostawcom i pracownikom9 corporate governance i społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw stanowią w unii europejskiej najważniejsze elementy budujące zaufanie społeczeństwa do jednolitego rynku przyczyniają się one również do konkurencyjności europejskich przedsiębiorstw, ponieważ dobrze zarządzane, kierujące się zasadą zrównoważonego rozwoju, przedsiębiorstwa są najlepiej przygotowane do osiągania ambitnych celów dotyczących wzrostu, przedstawionych w strategii „europa 2020”10

6 k lis, h sterniczuk, Nadzór korporacyjny, oficyna Wydawnicza, kraków 2005, s 26 7 Principles of corporate Governance, oecd, paris 2004, s 11 8 Green Paper. corporate governance in financial institutions and remuneration policies, european

commission, brussels 2010, s 3 9 opinion of the european economic and Social committee on the „Green Paper – The eu corporate

Governance Framework”, eesc, official journal of the european union, brussels 2012, s 92 10 Green Paper. The eu corporate governance framework, european commission, brussels 2011,

s 2

6.� Rola�corporate governance�w�ekspansji�międzynarodowej�polskich�przedsiębiorstw� 85


inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw obejmują przedsięwzięcia wspólne, przejęcia, fuzje oraz projekty realizowane od podstaw Wśród czynników stymulujących podjęcie inwestycji zagranicznych wymienia się regulacje prawne dotyczące działalności gospodarczej w danym kraju i ich stabilność, a także przy‑jazny stosunek do przedsiębiorczości oraz zmniejszone ryzyko prowadzenia dzia‑łalności celem rozdziału jest ukazanie roli, jaką odgrywa corporate governance w ekspansji międzynarodowej polskich przedsiębiorstw

Ekspansja zagraniczna przedsiębiorstw 6.1. w świetle teorii internacjonalizacji i corporate governance

ekspansja zagraniczna przedsiębiorstwa, dokonująca się w różnych formach, z reguły ma na celu zwiększenie sprzedaży, zysku czy też udziału w rynku strategie ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw bazują na różnych podejściach teoretycz‑nych, takich jak: teoria internacjonalizacji, teoria reakcji oligopolistycznej, teoria przewagi monopolistycznej, teoria cyklu życia produktu i wielu innych Według modelu uppsalskiego internacjonalizacja ma charakter sekwencyjny, fazowy, eta‑powy, ewolucyjny jest to więc rozwijający się w czasie proces, a jego ograniczenia i uwarunkowania stanowią głównie: 1) deficyt wiedzy o rynkach zagranicznych; 2) ograniczone zasoby do ekspansji; 3) ryzyko wejścia na zagraniczny rynek; 4) dystans geograficzny; 5) rezerwa wynikająca z przesłanek psychologicznych; 6) koszty logi‑styki; 7) bariery taryfowe i inne11 model ten wpisuje się w konwencję zarządzania strategicznego, podkreślając znaczenie dopasowania zasobów firmy do otoczenia zagranicznego

W modelach innowacyjnych decyzje o internacjonalizacji są traktowane jako innowacje, podkreśla się w nich też proces uczenia się zwolennicy tej koncepcji uważają model uppsalski za zbyt ogólny i deterministyczny Wybierany w praktyce przez firmy sposób ekspansji jest o wiele bardziej złożony, ma charakter selektywny i zależy przede wszystkim od bieżącej sytuacji danej firmy oraz od szans pojawia‑jących się na zagranicznych rynkach

teoria kosztów transakcyjnych pozwala lepiej wyjaśnić proces internacjonaliza‑cji przedsiębiorstwa niż wspomniany już model ewolucyjny i pomaga wytłumaczyć zachowania interesariuszy na podstawie materialnego wymiaru wartości relacji

11 m gorynia, b jankowska, Teorie internacjonalizacji, „gospodarka narodowa” 2007, nr 10, s 21–22

zawarcie transakcji stanowi bowiem potwierdzenie wzajemnych potrzeb oraz zbieżności interesów przedsiębiorstwa i interesariusza ponieważ interesariusze także ponoszą koszty transakcji, to wspólnym celem staje się redukcja tych kosztów Współpraca przedsiębiorstw i interesariuszy w procesie internacjonalizacji umożli‑wia identyfikację obszarów, których należy poszukiwać w związku z kształtowaniem pożądanego poziomu redukcji kosztów poważnym dylematem stojącym z reguły przed przedsiębiorstwem jest rozstrzygnięcie, z którymi interesariuszami realizo‑wać tylko stosunki wymiany, a z którymi kształtować bliższą współpracę podejście behawioralne wzbogaca teorię podejmowania decyzji i dokonywania wyborów, wprowadzając aspekty socjologiczne do opisu kształtowania relacji przedsiębior‑stwa i jego interesariuszy uzupełniając teorię kosztów transakcyjnych, stanowi ono podstawę do określania niematerialnej wartości relacji

jeszcze do niedawna za czynnik wzrostu wartości przedsiębiorstwa uznawano środowisko naturalne, ale z reguły w kategoriach dostępności zasobów odwołując się do teorii agencji, mamy tu do czynienia z agentem, czyli z przedsiębiorstwem „trucicielem”, i z odgrywającym rolę pryncypała społeczeństwem W ramach teorii interesariuszy ekologia jest samodzielnym czynnikiem, który występuje w kon‑cepcji równoważenia celów ekonomicznych i społecznych dobrowolne działania proekologiczne, wykraczające poza wymagania prawne, zapewniają korzystniejszą pozycję konkurencyjną

W koncepcji sieciowej internacjonalizacji firma jest rozpatrywana jako fragment szerszego systemu, którego uczestnicy na siebie oddziałują Wzajemne relacje firmy z jej interesariuszami są tu kluczowe, ustanawiają bowiem sieć jako pośrednią – między rynkiem a hierarchią – formę koordynacji gospodarczej12 podejście sie‑ciowe poprzez nurt nowej ekonomii instytucjonalnej bywa łączone z teorią kosztów transakcyjnych Wejście na rynek zagraniczny wiąże się z tworzeniem sieci powią‑zań o dynamicznym charakterze internacjonalizacja firmy oznacza ustanawianie i rozwój przedsiębiorstwa, w czym biorą udział inni zagraniczni partnerzy należący do sieci teoria internacjonalizacji w ujęciu sieciowym wskazuje na konieczność stopniowego poszerzania wiedzy o rynku i na potrzebę uczenia się od innych firm z kolei sama koncepcja internacjonalizacji nie bierze pod uwagę kumulacyjnego charakteru działań internacjonalizujących, możliwości korzystania z zewnętrznych zasobów, potencjału rozwojowego relacji w ramach sieci i współzależności pomiędzy rynkami narodowymi jeśli chodzi o przydatność teorii internacjonalizacji konwen‑cjonalnej, to z powodzeniem stosuje się ją przy prostszych formach umiędzynaro‑dowienia, a w przypadku bardziej zaawansowanych form jej znaczenie stopniowo

12 ibidem, s 34



maleje nie ma uniwersalnej teorii internacjonalizacji dla wszystkich typów firm, branż i krajów, nie należy więc łączyć procesów zachodzących w sektorach prze‑mysłu przetwórczego i usługach, a także w firmach dużych i małych13

znaczna część zagadnień dotyczących corporate governance, takich jak: rozbież‑ność celów właścicieli i menedżerów, zachowania oportunistyczne czy asymetria informacji, to typowe przykłady problemów agencji konflikt agencji prowadzi do powstawania kosztów agencji, wynikających z niechęci menedżerów do podejmowa‑nia określonych działań, ich awersji do podejmowania ryzyka oraz z ograniczonego horyzontu działania teoria agencji uznaje radę nadzorczą za jeden z mechanizmów ograniczających koszty agencji asymetria informacji, pojawiająca się w relacjach przedsiębiorstwo –kluczowi interesariusze zagraniczni, powodując błędne rozpo‑znanie szans i zagrożeń, utrudnia podejmowanie najbardziej efektywnych decyzji, dotyczących tak bieżącego zarządzania inwestycją zagraniczną, jak i przyszłości firmy

publikowanie istotnych i wiarygodnych oraz kompletnych informacji jest rów‑nież, zgodnie z teorią agencji, kluczową kwestią dla efektywnego funkcjonowania rynku kapitałowego publikacja może obejmować, zgodnie z obowiązującym pra‑wem, udzielenie informacji lub przedstawienie dodatkowych danych o spółce, istotnych dla interesariuszy polityka informacyjna przyczynia się do zwiększonej przejrzystości, która z kolei jest jednym z najistotniejszych zaleceń kodeksów dobrych praktyk przejrzystość należy do najważniejszych mechanizmów nadzoru korporacyjnego

W innym podejściu do corporate governance, w aspekcie zachowań menedżerów, zwraca się uwagę na teorię stewarda oparcie się na modelu menedżera motywo‑wanego potrzebą samorealizacji, bazującego na psychologii i socjologii organi‑zacji, pozwala na określenie relacji w kategorii pryncypał –steward elementem określającym filozofię zarządzania i corporate governance jest stosunek do ryzyka korporacyjnego model finansowy przedsiębiorstwa jest bardziej powiązany z teorią agencji, a model społeczny z teorią stewarda14

analiza czynników psychologicznych i sytuacyjnych powinna przyczynić się do ustalenia właściwych relacji między radą nadzorczą a zarządem, aby po uwzględnie‑niu czynników kulturowych otoczenia przejętego przedsiębiorstwa zagranicznego dokonać wyboru wiodącej koncepcji, a następnie aby taką koncepcję zastosować w praktyce ustanowienie niewłaściwych relacji rady nadzorczej z zarządem może

13 ibidem, s 41 14 k postrach, Teoria agencji a teoria stewarda w nadzorze korporacyjnym, w: Nadzór korporacyjny

w warunkach kryzysu gospodarczego, red p urbanek, Wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 2010, s 295

powodować, że menedżerowie będą wykorzystywać brak adekwatnej kontroli do realizacji osobistych korzyści (przy ustanowionych relacjach pryncypał –steward) albo wywoływać frustrację związaną z obniżeniem poczucia wartości menedżerów (gdy rada wybierze związek agencji, brak zaufania i wdroży nadmierną kontrolę) W międzynarodowych przejęciach znaczenie trafnego wyboru typu relacji ma znaczenie kluczowe dla sukcesu lub porażki inwestycji

zgodnie z teorią zasobową skuteczną metodą radzenia sobie z niepewnością przy budowaniu przewagi konkurencyjnej jest rozwój wartościowych, rzadkich zasobów i umiejętności, takich jak kapitał ludzki relacje z partnerami, klientami i innymi grupami interesariuszy, architekturę organizacyjną przedsiębiorstwa, wie‑dzę i umiejętności ludzi oraz przedsięwzięcia innowacyjne obejmuje kapitał intelek‑tualny pojęcie to łączy perspektywę tworzenia, rozwijania i eksploatowania wiedzy z rozwojem innych zasobów intelektualnych kluczowa składowa kapitału ludzkiego to menedżerowie i członkowie rad nadzorczych siła oddziaływania kapitału ludz‑kiego zasadza się na ciągłym, wzajemnym oddziaływaniu ludzi oraz wewnętrznych i zewnętrznych więzi organizacyjnych zasoby wiedzy odizolowanych od siebie ludzi nie mogą być włączone do struktur poznawczych i nie znajdują odzwierciedlenia w wynikach działalności przedsiębiorstwa nie wystarczy, aby przedsiębiorstwo zatrudniło najlepszych pracowników – należy stworzyć warunki, aby pracownicy chcieli i mogli być aktywnymi uczestnikami procesu uczenia się

W ramach rad nadzorczych można pozyskać unikatowe zasoby i umiejętności, wiedzę specjalistyczną z różnych dziedzin, kompetencje biznesowe, duży potencjał w zakresie budowy relacji ponadnarodowych, mocniejszą legitymizację działań, lepszą absorpcję innowacji oraz wsparcie merytoryczne przy podejmowaniu stra‑tegicznych decyzji powołanie do rady nadzorczej kluczowych dla danej spółki interesariuszy, a więc przedstawicieli nauki, zagranicznych klientów, dostawców, banków, liderów organizacji społecznych czy wreszcie reprezentantów zagranicznej załogi, umożliwia radzie pełnienie takich funkcji obecność w radzie nadzorczej ekspertów bankowych czy ubezpieczycieli oraz osób z innych instytucji finansowych ułatwia przedsiębiorstwu dostęp do kapitału finansowego i optymalizuje koszty ubezpieczeń, legitymizując jednocześnie w pewien sposób działalność przedsiębior‑stwa członkowie rady nadzorczej, wywodzący się ze środowisk opiniotwórczych, mogą odgrywać ważną rolę, jako źródło środowiskowych informacji, i w ten sposób zapobiegać konfliktom z liczącymi się grupami interesariuszy

zwolennicy teorii ścieżki zależnej wyróżniają uformowane w danym kraju organy i instytucje ekonomiczne, które mają bezpośredni wpływ na kształt struk‑tur własnościowych w momencie powoływania przedsiębiorstwa oraz na reguły funkcjonowania spółek, ustalane zarówno przez elity rządzące, jak i przez przyjęte



zwyczaje15 o ile reguły prawne są okresowo modyfikowane, o tyle normy i wzorce zwyczajowe są z natury bardziej stabilne organy państwowe, centralne i lokalne, są interesariuszami w myśl teorii corporate governance i mogą wpływać na dzia‑łalność przedsiębiorstw, tak od zewnątrz, poprzez prawo i politykę monetarną, finansową i podatkową, jak i od wewnątrz, lokując swoich przedstawicieli w radach nadzorczych

przedsiębiorstwo współczesne, aby sprawnie funkcjonować, musi zwracać coraz większą uwagę na otoczenie, które bardziej niż kiedykolwiek wpływa na to, co się dzieje w jego zasięgu W warunkach dynamicznego postępu technologicz‑nego oraz gwałtownego umiędzynarodowienia się rynków następuje coraz większe zróżnicowanie segmentów otoczenia, a także narastają trudności w pozyskiwaniu aktualnych informacji w odpowiednim czasie dobrze funkcjonujący corporate governance może być istotnym źródłem dodatkowych informacji, a także może zapewnić weryfikację informacji udostępnianych przez zarząd

rola nadzoru korporacyjnego w zakresie włączania postulatów interesariuszy jest, jak się wydaje, kluczowa, gdyż powoduje, że proces kształtowania społecznej odpowiedzialność biznesu, w skali zarówno lokalnej, jak i globalnej, nabiera dyna‑miki i szybko prowadzi do poziomu, na którym roszczenia różnych grup interesów są rozwiązywane w sposób biznesowy zachowanie się przedsiębiorstwa ocenia się w takich aspektach, jak: sposób gospodarowania dostępnymi zasobami, zapewnia‑jący możliwość rozwoju w przyszłości, ponoszenie odpowiedzialności za działania pociągające za sobą negatywne skutki dla wielu różnych grup interesariuszy oraz udostępnianie informacji o skutkach działalności poprzez raporty środowiskowe zakłada się przy tym przestrzeganie prawa i norm etycznych oraz łagodzenie szkód spowodowanych działalnością przedsiębiorstwa

Internacjonalizacja przedsiębiorstw 6.2. z perspektywy corporate governance

globalizacja i internacjonalizacja rynków, produktów, technologii, regulacji prawnych, a także dorobku organizacyjnego, spowodowały zmianę celów i strate‑gii działania przedsiębiorstw oraz kryteriów oceny ich działalności zmieniające się warunki, w jakich działają przedsiębiorstwa, wymusiły weryfikację podejścia do zarządzania i corporate governance liczne elementy, takie jak: spółka akcyjna

15 l bebchuk, m roe, Path Dependence in corporate ownership and Governance, columbia uni‑versity, paper no 131, new york 1999

z określoną hierarchią celów, akcjonariusze nieinstytucjonalni oraz instytucjonalni, np przedsiębiorstwa niefinansowe, fundusze inwestycyjne oraz emerytalne, banki, władze państwowe, samorządowe, a także autonomia wewnętrzna i zewnętrzna, rzutują na strategię i kierunki działania okazało się, że obserwowane zmiany, zachodzące zarówno wewnątrz przedsiębiorstw, jak i w ich otoczeniu, spowodowały erozję dotychczasowych poglądów co do celów przedsiębiorstwa, wpływając sku‑tecznie na konieczność istotnego ich zrewidowania oraz na potrzebę sprecyzowania nowych funkcji corporate governance

istotę corporate governance, jak twierdzą j Weimer i j pape, wyznacza osiem cech: dominująca w danym kraju koncepcja przedsiębiorstwa, zasady działania i struktura rad nadzorczych, wpływ biernych akcjonariuszy, znaczenie giełdy, stan zewnętrznego rynku kontroli przedsiębiorstw, struktura własności, zależność płacy menedżerów od wyników firmy, czasowy horyzont relacji ekonomicznych między akcjonariuszami16 spośród funkcjonujących, modelowych systemów corporate governance (anglosaskiego – akcentującego rynki zewnętrzne, niemieckiego – zakładającego partycypację pracowniczą w kontroli nad działalnością zarządu i podkreślającego znaczenie dużych inwestorów instytucjonalnych, romańskiego – opartego na elementach modeli anglosaskiego i niemieckiego, podkreślającego także specyfikę narodową, oraz japońskiego – eksponującego tradycję, powiązania między firmami, znaczenie pracowników i długiego horyzontu czasowego) żaden nie wykazał dotąd swojej zdecydowanej wyższości nad pozostałymi odmienność modeli dotyczy systemów prawnych, ekonomicznych, społecznych, istoty i roli przedsiębiorstwa w gospodarce, a także systemów zarządzania i kontrolowania działalności przedsiębiorstw

poszczególne kraje wybierają z wymienionych modeli określoną kombinację rozwiązań, kierując się własną tradycją, kulturą prawną i organizacyjną, a także spo‑dziewaną efektywnością danego systemu w praktyce gospodarczej W dualistycznym modelu nadzoru korporacyjnego następuje wyraźne oddzielenie funkcji zarządu, który odpowiada za operacyjne i strategiczne zarządzanie firmą, od powinności rady nadzorczej, która pełni funkcje kontrolne, doradcze i opiniotwórcze, gromadząc w swoim składzie przedstawicieli akcjonariuszy, banków, czasami pracowników, władz czy innych grup interesariuszy zarządzający, którzy należą do struktury władzy i podlegają nadzorowi ze strony innych organów, powinni uwzględniać w swoich działaniach postulaty różnych grup interesariuszy

16 j Weimer, j pape, The Taxonomy of Systems of corporate Governance, „corporate governance an international review” 1999, vol 7, s 153



dualistyczny system corporate governance, z rozdzielonymi funkcjami zarząd‑czymi i nadzorczymi, stosowany jest w większości krajów unii europejskiej system ten jest często krytykowany za to, że nie zapewnia osobom pełniącym funkcje nadzorcze pełnej wiedzy o spółce, zwiększa władzę menedżerów oraz rozbudowuje ich wpływy poprzez szeroką, nieformalną sieć różnych powiązań W niemczech organ nadzorczy jest miejscem współpracy przedstawicieli akcjonariuszy i repre‑zentantów pracowników zgodnie z zasadą ko‑determinacji17 z kolei anglosaski system monistyczny ma tę zaletę, że zapewnia członkom rad dyrektorów, pełniącym funkcje nadzorcze, dobrą i aktualną wiedzę o sytuacji w spółce

corporate governance obejmuje formalną i nieformalną strukturę wpływów na najważniejsze decyzje menedżerów kontrola i oddziaływanie na zarząd wychodzą poza granice określone przepisami prawa spółek, a w sprawowaniu nadzoru uczest‑niczy także otoczenie przedsiębiorstwa tworzy go szereg instytucji prawnych, ekonomicznych i kulturowych oraz uwarunkowań społeczno ‑politycznych o cha‑rakterze krajowym i międzynarodowym, oddziałujących w sposób bezpośredni lub pośredni na zachowanie się przedsiębiorstw, wpływających na szanse ich rozwoju, a także narzucających określone ograniczenia z kolei sam nadzór właścicielski przedstawiany w najnowszej literaturze przedmiotu jako egzekwowanie prawa własności poprzez przedstawicieli w radach nadzorczych, wynika z przepisów prawa spółek i statutu spółki, a więc dotyczy tylko relacji między akcjonariuszami, ich formalnymi przedstawicielami a zarządem

otoczenie międzynarodowe jest bardzo skomplikowane i dynamiczne, zmienne w czasie i niezwykle trudno przewidywalne fakt ten wynika z szybkiego postępu cywilizacyjnego, gospodarczego i technologicznego, określonego w literaturze jako „strategiczne zaskoczenie”18 regulacje prawne w skali międzynarodowej wpływają na zmiany dokonywane w ustawodawstwie poszczególnych państw raty‑fikujących określone normy postępowania przedsiębiorstwa wchodzące na rynki międzynarodowe muszą w relacjach z zagranicznymi kontrahentami uwzględniać tego rodzaju regulacje prawne muszą też respektować różne zwyczaje niemające charakteru norm prawnych, a których przestrzeganie jest warunkiem działania na zagranicznym rynku

zasady funkcjonowania spółek akcyjnych w polsce opierają się na modelu nie‑mieckim, a na proces ich tworzenia miały przede wszystkim wpływ uwarunkowania instytucjonalne, konieczność przywrócenia reguł prawnych gospodarki rynkowej,

17 j jeżak, Polski model ładu korporacyjnego na tle doświadczeń światowych, w: Nadzór korporacyjny a stabilność sektora finansowego, red p urbanek, Wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 2012, s 198

18 h ansoff, Zarządzanie strategiczne, pWe, Warszawa 1985, s 236

kodeks dobrych praktyk, uwarunkowania społeczne, kulturowe i historyczne oraz brak kapitału krajowego rady nadzorcze polskich spółek, działające na podstawie polskiego kodeksu spółek handlowych, są jednak w znacznie gorszej sytuacji niż rady nadzorcze spółek niemieckich, działające na podstawie prawa niemieckiego Według rozwiązań niemieckich lista czynności wykonywanych przez zarząd a wymagających zgody rady nadzorczej dotyczy ważnych przedsięwzięć inwestycyjnych, nabycia lub zbycia nieruchomości i udziałów, zaciągnięcia kredytów o znacznej wysokości, udzielania pożyczek lub gwarancji kredytowych, dużych przedsięwzięć restruk‑turyzacyjnych, otwarcia lub zamknięcia przedstawicielstwa lub zakładu, podjęcia nowego rodzaju działalności, zatrudnienia lub zwolnienia pracownika na wysokim szczeblu oraz udzielenia prokury lista decyzji może być rozszerzona przez radę nadzorczą, a zarząd nie ma możliwości odwołania się od tych decyzji do walnego zgromadzenia19 polskie rady nadzorcze nie mają możliwości rozszerzania swoich uprawnień kontrolnych bez dokonania zmiany w statucie spółki, co z kolei wymaga decyzji walnego zgromadzenia zarząd polskiej spółki, gdy spotka się z odmową rady nadzorczej, może odwołać się do walnego zgromadzenia, prosząc o wyraże‑nie takiej zgody internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw powinna stopniowo prowadzić do adaptacji rozwiązań z innych modeli

W procesie nadzoru można wyróżnić następujące, priorytetowe funkcje: koordy‑nowanie interesów, wspieranie działalności zarządu, nadzorowanie interesów akcjo‑nariuszy, łączenie interesów akcjonariuszy z interesami pozostałych interesariuszy, realizację misji i strategii, legitymizację przedsiębiorstwa w otoczeniu teorię insty‑tucjonalną wspomagają elementy teorii hegemonii menedżerskiej funkcją kluczową w ramach otoczenia wewnętrznego jest nadzorowanie interesów akcjonariuszy, prowadzone zgodnie z teorią agencji

profesjonalizacja zarządzania oraz rozdział funkcji nadzorczych i zarządczych powodują, że dość często pojawia się problem związany z zapewnieniem wpływu akcjonariuszy na wybór strategicznych celów przedsiębiorstwa oraz na alokację jego głównych zasobów problem ten dotyczy kwestii kontroli profesjonalnych menedże‑rów oraz zależności zachodzących pomiędzy akcjonariuszami, kadrą zarządzającą i pozostałymi interesariuszami odpowiedzią jest, jak się wydaje, zmieniający się charakter corporate governance coraz powszechniejsze jest przekonanie, wyra‑żane przez teoretyków i praktyków zarządzania, że nie wystarczy już sprawować nadzoru retrospekcyjnego, opierającego się na analizie informacji historycznych przedsiębiorstwa, rocznych czy kwartalnych, ale należy na bieżąco, uważnie patrzeć

19 j jeżak, Polski model…, op cit , s 207



na plany rynkowe i finansowe oraz analizować wszelkie dostępne prognozy, a także wzmacniać funkcje doradcze rad nadzorczych

istota zarządzania polega na wyborze i zastosowaniu odpowiednich strategii oraz taktyk, służących do osiągnięcia celu postawionego sobie przez przedsię‑biorstwo natomiast corporate governance obejmuje sposób ustalenia, co jest tym celem, tworzenie systemu motywującego menedżerów do osiągnięcia go w odpo‑wiedni sposób oraz opracowanie systemu i zwyczajów związanych z kontrolowa‑niem, czy przedsiębiorstwo jest właściwie zarządzane corporate governance jest więc pojęciem nadrzędnym w stosunku do zarządzania20 tworzy on warunki do odpowiedniego kształtowania relacji pomiędzy właścicielami i menedżerami oraz innymi interesariuszami, mającymi bezpośredni lub pośredni wpływ na działal‑ność przedsiębiorstwa prowadzi to do integracji celów partnerów, społeczeń‑stwa, pracowników i innych grup interesariuszy oraz tworzy odpowiednią kulturę przedsiębiorstwa, przyczyniając się w sposób istotny do kreowania jego wartości ekonomiczno ‑społecznej

udział polskich spółek w międzynarodowych procesach fuzji i przejęć wpływa na przejęcie amerykańskiej filozofii zarządzania wartością, co w połączeniu z nie‑mieckim podejściem do społecznej równowagi i społecznej odpowiedzialności tworzy dla corporate governance wzorzec rozwojowy dotyczy to także w znacznym stopniu praktyk korporacyjnych – The cadbury Report stał się podstawą kodeksów dobrych praktyk corporate governance w zakresie zasad informowania inwestorów czy też ochrony akcjonariuszy mniejszościowych, organizowania pracy rad nad‑zorczych, zarządów i walnych zgromadzeń następuje międzynarodowy proces zbliżania się do siebie różnych modeli corporate governance W jego wyniku coraz większego znaczenia nabiera model anglosaski21

trzy rodzaje kapitału przesądzają o sukcesie lub porażce współczesnego przedsiębiorstwa, a są to: kapitał finansowy, kapitał ludzki i kapitał społeczny jeśli w przedsiębiorstwie, opierającym się na sieci kontraktów, wystąpiłyby przypadki nienależytego traktowania przez właścicieli czy menedżerów którejkolwiek grupy interesariuszy, na przykład pracowników, to konsekwencją tego może okazać się brak możliwości zapewnienia sobie kapitału ludzkiego, niezbędnego do prowadzenia międzynarodowej ekspansji podobnie mogłyby wyglądać relacje z kontrahentami, klientami i innymi interesariuszami istnieje różnorodność rozwiązań odnoszących się do tego, czy i w jaki sposób zapewnić reprezentantom różnych grup interesu

20 t kagono, Kigyö no keiei, w: Nihon keizai jiten, tokyö 1996, s 778, za: j majewski, Rynki finansowe a nadzór nad korporacją, Wydawnictwo trio, Warszawa 2007

21 j jeżak, Polski model…, op cit , s 204–210

w przedsiębiorstwie międzynarodowym, a także w jego otoczeniu, uczestnictwo w systemie corporate governance problem sprowadza się do tego, czy te grupy interesariuszy są na tyle ważne, aby miały swoją reprezentację w najważniejszych organach decyzyjnych spółki

potrzeba legitymizacji uczestnictwa reprezentacji grup interesów w ciałach decyzyjnych zagranicznych spółek wynika między innymi z nowego, nieznanego otoczenia, docenienia kapitału ludzkiego, różnic kulturowych i etycznych czy wresz‑cie z uwzględnienia instytucji regulacyjnych państwa, w którym rozpoczynana jest działalność prawidłowe diagnozowanie i rozwiązywanie problemów społecznych, kulturowych czy organizacyjnych, towarzyszących procesom internacjonalizacji, umożliwia skuteczny nadzór nad przejętymi podmiotami zagranicznymi

komisja europejska jest zdania, że zainteresowanie pracowników długookre‑sową stabilnością ich spółki stanowi element, który należy uwzględnić przy pro‑jektowaniu sprawnych ram ładu korporacyjnego zaangażowanie pracowników w sprawy spółki może przybrać formę informowania, konsultowania i udziału w organie spółki może ono jednak także wiązać się z pewnymi formami zaan‑gażowania finansowego, szczególnie akcjonariatu pracowniczego systemy akcjo‑nariatu pracowniczego mogą poszczycić się już długoletnią tradycją i obecnością w wielu państwach członkowskich ue badania wskazują, że systemy transgranicz‑nego akcjonariatu pracowniczego mogłyby odgrywać znaczącą rolę w zwiększaniu odsetka akcjonariuszy nastawionych na sukces długoterminowy22

W systemie kooperacyjnym corporate governance cele i oczekiwania interesariuszy spółek w najbardziej syntetycznym ujęciu przedstawiają się następująco: 1) akcjo‑nariusze w zasadzie oczekują wzrostu wartości spółki i wysokich dywidend, a do ich głównych celów należy jak najlepsze zdyskontowanie atrakcyjnej inwestycji; 2) menedżerowie dążą do osiągnięcia sukcesu zawodowego na rynku krajowym, a zwłaszcza międzynarodowym, oczekując większych dochodów, a także wyższego statusu zawodowego i społecznego; 3) pozostali pracownicy również zamierzają osiągnąć osobisty sukces zawodowy oraz oczekują stabilności, wysokich dochodów, satysfakcji z pracy, możliwości podnoszenia kwalifikacji, a także dobrej atmosfery pracy; 4) klienci chcą otrzymać bezpieczny i dobrej jakości produkt po korzystnej cenie i oczekują fachowej oraz uprzejmej obsługi i profesjonalnego doradztwa; 5) kontrahenci mają na celu korzystną, długoterminową współpracę i przetrwanie przedsiębiorstwa, oczekują też terminowej spłaty swych wierzytelności, zapewnia‑jących ich własny rozwój; 6) kapitałodawcom zależy na atrakcyjnych inwestycjach

22 Green Paper. The eu corporate governance framework, european commission, brussels 2011, s 17



przedsiębiorstwa, a od niego samego oczekują zdolności kredytowej, a następnie terminowego zwrotu kapitału z odsetkami; 7) społeczność lokalna liczy na prze‑trwanie i rozwój przedsiębiorstwa, ma bowiem nadzieję, że utrzymane zostaną dotychczasowe miejsca pracy i stworzone zostaną nowe; 8) ekolodzy zwracają uwagę na zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa i oczekują dbałości o środowisko oraz przestrzegania norm dotyczących jego ochrony; 9) konkurencja patrzy przede wszystkim na etykę zawodową, oczekując prowadzenia przez przedsiębiorstwo działalności respektującej prawne i etyczne normy, wpływającej na ocenę całej danej branży; 10) konsumenckie organizacje mają na celu ochronę klientów przedsię‑biorstwa i oczekują zapewnienia im bezpieczeństwa, bezpiecznych produktów oraz uczciwego traktowania klientów przez to przedsiębiorstwo; 11) państwu zależy na trwałej, nieprzerwanej działalności spółki oraz na jej dalszym rozwoju i tworzeniu nowych miejsc pracy; 12) nadzorcze urzędy i organizacje stawiając sobie za cel zapewnienie przedsiębiorstwu bezpieczeństwa, oczekują także wypełniania norm i przepisów prawa

przedsiębiorstwa i interesariusze mogą zrezygnować z części korzyści, jakich się spodziewają, jeśli jest to niezbędne do kontynuowania współpracy, a nawet mogą zaakceptować krótkookresową asymetrię wymiany kapitał społeczny okre‑śla zasoby tkwiące w sieciach oraz relacjach społecznych tworzy go umiejętność współpracy różnych grup interesariuszy, opierająca się na ich wzajemnym zaufaniu i na realizacji wspólnych interesów zasadnicze wartości, tradycja, normy i sposoby zachowania, a także poglądy i przekonania wspólne dla całej organizacji, określają kulturę przedsiębiorstwa rola corporate governance w kreowaniu kultury przedsię‑biorstwa jest szczególnie warta podkreślenia kluczowym zadaniem dla menedżerów i dla nadzoru współczesnych przedsiębiorstw, zgodnie z teorią interesariuszy, jest akumulacja społecznego kapitału corporate governance, przyczyniając się do kształ‑towania wzajemnych relacji przedsiębiorstwa i otoczenia zewnętrznego, odgrywa dużą rolę w kwestii włączania postulatów interesariuszy do strategii realizowanych przez przedsiębiorstwa

prospektywne, profesjonalne spojrzenie na wewnętrzne i zewnętrzne dylematy oraz zadania przedsiębiorstwa pozwala racjonalizować podejmowane decyzje stra‑tegiczne tworzy się przy tym lepsza komunikacja pomiędzy partnerami bizneso‑wymi i panuje atmosfera wzajemnego zaufania pozyskiwanie do rad nadzorczych autorytetów z różnych środowisk wpływa na reputację przedsiębiorstwa, a także powoduje, że menedżerowie chętniej i częściej decydują się na korzystanie z ich rad może to mieć duży wpływ na ograniczenie ryzyka podejmowania złych decyzji przez menedżerów

finansowe czy rynkowe motywy zagranicznych przejęć oraz rozwiązania organizacyjno ‑strukturalne, standardy zarządcze i kultura korporacyjna wpływają na rodzaj i charakter problemów oraz na ich skutki, które odczuwają właściciele i interesariusze problemy narastają, gdy przejmowana firma znajduje się w kraju o odmiennej kulturze narodowej, a dotyczy to corporate governance szczególnie w okresie tuż po przejęciu danego przedsiębiorstwa istotne są wówczas takie kwe‑stie, jak: nowe, jednoznaczne podejście właścicielskie do realizowanej dotąd przez przejęte przedsiębiorstwo strategii biznesowej, pozostawienie szerokiej autonomii dotychczasowemu zarządowi albo dokonanie głębokiej zmiany w strategii oraz restrukturyzacja i zmiany na stanowiskach kluczowych menedżerów Wśród innych problemów corporate governance, pojawiających się po przejęciu zagranicznego przedsiębiorstwa, należałoby wymienić różne podejścia zagranicznych i polskich menedżerów do standardów pracy czy sposobów działania, brak poszanowania dla dotychczasowych wartości, nowe podporządkowania służbowe i funkcjonalne, utrata samodzielności, outsourcing różnych funkcji, ograniczone możliwości moni‑torowania klimatu społecznego

Ważną kwestią dla corporate governance, szczególnie w przypadku przejęcia podmiotu zagranicznego, jest oddziaływanie na negatywne nastroje jego kluczo‑wych interesariuszy, spowodowane obawami związanymi ze zmianą właściciela rozwiązywanie społecznych i kulturowych problemów corporate governance, które pojawiły się po dokonaniu międzynarodowych przejęć, dotyczy przede wszystkim następujących kwestii: 1) badania klimatu społecznego przed przejęciem i po prze‑jęciu; 2) etycznych zachowań menedżerów; 3) eliminowania przejawów cynizmu korporacyjnego; 4) skutecznej komunikacji ze wszystkimi interesariuszami; 5) tworzenia klimatu sprzyjającego dokonanej zmianie; 6) zarządzania przez war‑tości; 7) przejrzystości nowej struktury władzy; 8) budowy nowych więzi służbo‑wych i funkcjonalnych; 9) programu asymilacji ekspatów; 10) przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu menedżerów; 11) zmiany kulturowej, dokonującej się na drodze ewolucyjnej; 12) pokonywania barier mentalnościowych; 13) utrzymania stabilności zatrudnienia kluczowych pracowników23

pozytywne skutki inwestycji zagranicznych związane są z transmisją lub wymianą zarówno dobrych praktyk corporate governance, jak i nowoczesnych standardów pracy, koniecznością podniesienia kwalifikacji zawodowych oraz opanowania profesjonalnych zachowań przez kluczowych menedżerów, z mobilnością, prze‑

23 c zając, Społeczne problemy nadzoru właścicielskiego po międzynarodowych przejęciach przed‑siębiorstw – wyniki badań, w: Rola nadzoru korporacyjnego w kreowaniu wartości przedsiębiorstw, red s rudolf, uniwersytet łódzki, łódź 2008, s 438–439



zwyciężaniem lęku kierownictwa i pracowników przed zmianami, kształtowaniem skłonności do uczenia się czy z transformacją kultur organizacyjnych obecność grup interesariuszy w nadzorze korporacyjnym zinternacjonalizowanego przed‑siębiorstwa, eksponujących swoje partykularne cele i kontrolujących korzystanie z różnych jego zasobów, będących efektywnym, bezpośrednim źródłem informacji o otoczeniu, wpływa korzystnie na procesy decyzyjne dotyczące wykorzystania kapitału nie tylko finansowego We współczesnym przedsiębiorstwie inwestycje nie ograniczają się tylko do kapitału finansowego, a więc interesariuszy można też podciągnąć pod kategorię inwestorów

Ryzyko jako element procesu internacjonalizacji 6.3. przedsiębiorstw

oparty na polityce alokacji zasobów rozwój przedsiębiorstw, nadmierne inwe‑stowanie oraz fuzje i przejęcia, szczególnie zagraniczne, doprowadziły do powstania dużych organizacji, w których pojawiły się problemy z zarządzaniem niepewność, utrudniająca realizację dalekosiężnych wizji, oraz otoczenie przedsiębiorstwa, podlegające gwałtownym zmianom, sprzyjają zachowaniom oportunistycznym kryzys przywództwa, podejrzenia o egoizm i nieuczciwość niszczą wizerunek zarzą‑dzających niedoskonałe, sparaliżowane i skorumpowane mechanizmy corporate governance, w tym mechanizmy kontroli rynków finansowych, powodują dysfunkcje tej instytucji kryzys corporate governance obnażył słabości związane z fragmenta‑rycznym prawem i niedopasowaniem rozwiązań do zagrożeń i wyzwań globalizacji rozwój globalnej gospodarki, opartej na wiedzy oraz gwałtowne zmiany otoczenia sprawiają, że proces opracowania strategii przedsiębiorstwa staje się złożony, a czę‑sto jest nawet zagrożony W przedsiębiorstwie i jego otoczeniu funkcjonują grupy interesów, które mają wpływ na realizację jego planów globalizacja, powodując osłabianie podmiotów dbających o interes mikroekonomiczny i mikrospołeczny, stanowi zagrożenie dla celów społecznych zjawiska globalne wpływają na corpo‑rate governance i zarządzanie przedsiębiorstwami, powodując zwiększenie ryzyka korporacyjnego

na rynku międzynarodowym występują największe obszary ryzyka z uwagi na jego wysoki stopień nieprzewidywalności Występuje na nim zagęszczenie wpły‑wów, interesów i form działalności różnorodnych przedsiębiorstw i innych orga‑nizacji zarządzanie ryzykiem jest niezbyt skuteczne zarówno w polsce, jak i w innych krajach świata, pomimo opracowania odpowiednich standardów i popu‑laryzacji opracowań naukowych z tej dziedziny stwierdza się niepełną zgodność

ze standardami światowymi polskiego systemu corporate governance – jego ramy prawne nie są dostosowane do wymagań oecd oraz norm i praktyk stosowanych w większości krajów unii europejskiej, w stanach zjednoczonych czy w kanadzie spośród istotnych zastrzeżeń należałoby wymienić zbyt mały zakres obligatoryj‑nie ujawnianych informacji, nieuwzględnianie rekomendacji unijnych dotyczą‑cych niezależnych członków rad nadzorczych, trudności w wykonywaniu prawa głosu przez akcjonariuszy, tworzenie zasad odnoszących się do wielu podmiotów i jednocześnie przypisanie zarządowi odpowiedzialności za elementy corporate governance, na które nie ma on wpływu24 chociaż pełne wdrożenie światowych zasad corporate governance nie daje gwarancji dobrego działania przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych, to odstępstwa od rozwiązań światowych, działające na niekorzyść interesariuszy, niewątpliwie zwiększają ryzyko niepowodzenia związa‑nego z realizacją strategii międzynarodowej ekspansji

normy i standardy dotyczące związków istniejących między zarządzaniem ryzykiem a corporate governance to między innymi: coso ii, ferma, iso 31000, pmbok czy prince2 etapy zarządzania ryzykiem w ramach iso obejmują iden‑tyfikację, oszacowanie, ocenę, reagowanie i monitorowanie We wspomnianych rozwiązaniach znaczącą rolę odgrywają interesariusze, jednak zasadnicze znaczenie w zarządzaniu ryzykiem w przedsiębiorstwie ma zarząd i rada nadzorcza zaanga‑żowanie corporate governance w problematykę ryzyka opiera się przede wszystkim na antycypacji zagrożeń i ich przeciwdziałaniu, dokonującym się poprzez: 1) dostęp i wykorzystanie informacji z różnych źródeł; 2) funkcjonowanie komitetu ds ryzyka w radzie nadzorczej; 3) monitoring ryzyka; 4) nadzorowanie innych organów zarzą‑dzania ryzykiem niezmiernie ważne dla skuteczności działań jest raportowanie ryzyko określane jest jako kategoria wielowymiarowa, obejmująca następujące jego rodzaje: prawne, rynkowe, kredytowe, operacyjne i biznesowe niekontrolowanie ryzyka prowadzi nieuchronnie do upadku przedsiębiorstwa

zróżnicowanie i dynamika środowiska w biznesie międzynarodowym powo‑dują, że działalność międzynarodowa przedsiębiorstwa jest obciążona szczególnie dużym ryzykiem biznes międzynarodowy jest, jak podkreśla m gorynia, coraz bardziej skomplikowany i wymaga specyficznych kompetencji zarządu i menedże‑rów przedsiębiorstw25

ryzyko związane z krajem, w jakim ulokowana ma być inwestycja zagraniczna oraz ryzyko projektu to ważne kryteria wyboru lokalizacji okazuje się jednak,

24 b nogalski, Rozważania o nadzorze korporacyjnym na przykładzie rozwiązań zagranicznych, w: Rola nadzoru korporacyjnego w kreowaniu wartości przedsiębiorstwa, red s rudolf, op cit , s 409

25 m gorynia, Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, pWe, Warszawa 2007, s 22



że tylko nieliczne polskie przedsiębiorstwa, wchodząc na rynki zagraniczne, doko‑nują identyfikacji i kwantyfikacji ryzyka podejmowanych przedsięwzięć radykalna zmiana takiego podejścia przedsiębiorstw do międzynarodowego biznesu to wyzwa‑nie dla corporate governance

6.4. Inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw – przypadki PKN ORLEN SA i KGHM Polska Miedź SA

Współczesne polskie przedsiębiorstwa, aby skutecznie rywalizować z konkuren‑cją krajową i zagraniczną, starają się szukać nowych rynków zbytu, alternatywnych źródeł zaopatrzenia w surowce oraz dostępu do zasobów strategicznych poprzez międzynarodową ekspansję Wśród czynników stymulujących podjęcie zagra‑nicznych inwestycji istotną rolę odgrywają relacje cenowe surowców i produktów, system podatkowy, ceny zasobów pracy i materiałów, bliskość istniejących rynków zbytu, a także lepsze wykorzystanie zasobów, niska konkurencyjność wśród przed‑siębiorstw danego kraju i korzystne perspektywy wzrostu gospodarczego

przy wyborze formy ekspansji zagranicznej istotne jest przeprowadzenie warian‑towego studium efektywności inwestycji, obejmującego także elementy kultury organizacyjnej, analizę systemów wartości oraz wpływu projektu na strukturę rynku Wybór podmiotu do projektowanej inwestycji powinien być poparty oceną stopnia zgodności kultur organizacyjnych, potencjału kadrowego i metod zarządza‑nia z punktu widzenia corporate governance niezbędna jest ocena, czy spółka ma odpowiednią kadrę menedżerską, czy jest nastawiona na współpracę po przejęciu i jak bardzo różnią się kultury organizacyjne przedsiębiorstw Wizja podmiotu gospodarczego po przejęciu powinna zawierać projektowane zmiany struktury organizacyjnej, powiązania pomiędzy uczestnikami przejęcia i docelowy stopień integracji przejęcia są szczególnie korzystne, kiedy lokalny podmiot gospodarczy odznacza się znaczącym udziałem w rynku oraz dobrze rozwiniętą siecią zaopa‑trzenia i dystrybucji w branży o dużej kapitałochłonności przejęcia jednostek gospodarczych za granicą zapewniają firmie internacjonalizującej działalność odpo‑wiednie możliwości kontroli jakości i obniżania kosztów transakcyjnych, dostęp do lokalnych czynników produkcji, penetrację oraz szybkie zaopatrzenie rynku, transfer technologii, informacji i doświadczeń Wiąże się to jednak ze zwiększonym ryzykiem, tak politycznym, jak i wynikającym z różnic kulturowych pomiędzy poszczególnymi krajami

zarządzanie przedsiębiorstwem międzynarodowym, mającym swoje zakłady w różnych krajach, jest bardziej skomplikowane z uwagi na zróżnicowanie warun‑ków lokalnych w poszczególnych jego filiach powoduje to wzrost znaczenia cor‑porate governance, biorącego pod uwagę oczekiwania wszystkich uczestników życia społecznego, ekonomicznego i politycznego, a także ochronę środowiska naturalnego kodeksy dobrych praktyk uzupełniają więc te obszary, w których nie ma twardych uregulowań prawnych problem powstaje tam, gdzie nie przyjęły się one dotąd w praktyce gospodarczej

polskie firmy, mając obecnie pełną swobodę wyboru prowadzenia działal‑ności gospodarczej we wszystkich krajach unii europejskiej i w każdej formie organizacyjno ‑prawnej, korzystają z zasady „traktowania narodowego”26 Wśród efektów jednolitego rynku europejskiego wymienia się internacjonalizację dzia‑łalności produkcyjnej przedsiębiorstw poszczególne formy internacjonalizacji przedsiębiorstw są zróżnicowane pod względem zakresu zaangażowania kapitału, zarządzania, kontroli, ryzyka, potencjalnego zysku czy wysokości kosztów wej‑ściowych im niższe są koszty wejściowe, tym mniejsza jest opłacalność transakcji z kolei im większy jest zakres zaangażowania zarządzania, tym większy jest zakres kontroli i ryzyka27

zróżnicowanie działalności jest dość powszechne wśród polskich przedsię‑biorstw zdywersyfikowane są z reguły przedsiębiorstwa przemysłowe, powstałe z przekształcenia podmiotów państwowych Wiele rodzimych przedsiębiorstw uzyskuje przychody z eksportu swoich wyrobów, ale wciąż stosunkowo niewiele z nich posiada za granicą aktywa przedsiębiorstwa o silnej koncentracji struktur własnościowych są częściej zintegrowane pionowo w kierunku downstream głównie spółki publiczne, o niskim stopniu koncentracji własności, angażują się w procesy przejęć badania 350 spółek notowanych na gpW w Warszawie, prowadzone w latach 2005–2008, nie potwierdziły statystycznie istotnych związków pomiędzy strategiami internacjonalizacji a wynikami finansowymi28

Wsparcia polskim przedsiębiorstwom na zagranicznych rynkach udziela polska agencja informacji i inwestycji zagranicznych działania związane z podejmowa‑niem inwestycji za granicą w zdecydowanej większości są jednak efektem aktywności samych przedsiębiorstw, co nie oznacza, że nie potrzebują one zachęty i pomocy ze strony polskich instytucji

26 podmioty zagraniczne mają takie same prawa i obowiązki jak podmioty krajowe 27 k Wach, Skutki akcesji do unii europejskiej dla polskich przedsiębiorstw, Wydawnictwo uniwer‑

sytetu ekonomicznego w krakowie, kraków 2008, s 54 28 j jeżak, Struktury własności polskich spółek publicznych a ich strategie rozwoju, Wydawnictwo

uniwersytetu łódzkiego, łódź 2010, s 239–241



od blisko dziesięciu lat obserwujemy dynamiczny wzrost wartości bezpośred‑nich inwestycji lokowanych za granicą przez polskie przedsiębiorstwa skumulowana roczna wartość polskich inwestycji za granicą już w 2011 r była równa skumu‑lowanej rocznej wartości inwestycji podmiotów zagranicznych w naszym kraju zdobywane za granicą doświadczenia przyczyniają się do budowania przewagi konkurencyjnej polskich firm coraz więcej naszych przedsiębiorstw jest w stanie oferować produkty odpowiadające najwyższym standardom i odnosić sukcesy na międzynarodowych rynkach polskie firmy dobrze wykorzystywały też zawirowania światowej gospodarki w prowadzeniu skutecznej ekspansji zagranicznej

przeprowadzone do tej pory polskie inwestycje bezpośrednie za granicą prze‑kroczyły już znacząco poziom 30 mld eur ich struktura geograficzna wskazuje na koncentrację w krajach europejskich, co oznacza, że odległość i bliskość kultu‑rowa odgrywają znaczącą rolę przy podejmowaniu decyzji najwięcej inwestycji zagranicznych polskie firmy lokowały w państwach oecd, następnie w krajach unii europejskiej, a jeśli chodzi o poszczególne kraje, to należy tu wymienić głów‑nie niemcy, litwę, belgię, Wielką brytanię, czechy, rosję, holandię, luksem‑burg i szwajcarię można zakładać, że większość polskiego kapitału lokowanego w trzech ostatnich krajach ma charakter przepływów czysto finansowych, które kwalifikowane są jednak jako bezpośrednie inwestycje zagraniczne stosunkowo niewielka jest natomiast skala ekspansji polskich przedsiębiorstw do krajów o naj‑szybciej rozwijającej się gospodarce, to jest do chin, indii, brazylii, singapuru czy malezji – dla całej grupy było to zaledwie kilka procent biz ogółem Większość inwestycji zrealizowano w formie przedsiębiorstwa zależnego, natomiast znacznie mniej w formie oddziałów i wspólnych przedsięwzięć były to głównie inwestycje prowadzone od podstaw oraz przejęcia części lub całości udziałów firm zagranicz‑nych, a dotyczyły one z reguły przetwórstwa przemysłowego (przemysł spożywczy, paliwowy, wydobywczy, tytoniowy, drzewny) oraz usług29

przy podejmowaniu przez polskie przedsiębiorstwa ekspansji zagranicznej naj‑ważniejsze są motywy rynkowe oraz instytucjonalne uwarunkowania systemowe konkurencja przedsiębiorstw dotyczy przede wszystkim wysokiej jakości wytwa‑rzanych produktów i świadczonych usług filie zagraniczne dobrze wykorzystują wiedzę i umiejętności przedsiębiorstw macierzystych w polsce w budowaniu prze‑wagi konkurencyjnej w krajach, w których lokowane są bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskie przedsiębiorstwa z reguły preferują samodzielne prowadzenie działalności gospodarczej poza granicami kraju, które daje pełną kontrolę nad podmiotami zależnymi, co pozwala na lepszą integrację prowadzonych działań,

29 http://www paiz gov pl

większą możliwość ochrony przewag, a także na pełen udział w generowanych zyskach aktywność inwestycyjna rodzimych przedsiębiorstw o profilu handlowym i usługowym uzupełnia prowadzoną równolegle działalność eksportową

badania potwierdzają, że polskie przedsiębiorstwa stosują przede wszystkim czysto handlowe formy zaangażowania na rynkach zagranicznych30 inwestycje zagraniczne przyczyniają się do poprawy potencjału konkurencyjności większości przedsiębiorstw, zarówno na rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych, jakkolwiek generalna ocena pozycji konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw na globalnym rynku jest słaba

polski koncern naftowy sa jest największą firmą pod względem przychodów, wynoszących 120 mld zł, i najsilniejszą polską marką31 akcje pkn orlen są notowane na giełdzie papierów Wartościowych w Warszawie oraz w formie gdr na lse w londynie obrót kwitami depozytowymi spółki, których depozytariuszem jest The bank of new york, prowadzony jest również w stanach zjednoczonych, na pozagiełdowym rynku otc na rynku kapitałowym obecna jest także jedna ze spółek zależnych pkn orlen – unipetrol a s akcje unipetrolu notowane są na giełdzie papierów Wartościowych w pradze oraz na rynku otc (rm‑systÉm a s ) pkn orlen jest firmą międzynarodową, zarządzającą obecnie rafineriami oraz sieciami stacji paliw w polsce (orlen, trzebinia, jedlicze), czechach (unipetrol, spolana, paramo) i na litwie (ab možejkų nafta), a także siecią ponad pięciuset pięćdziesięciu stacji w niemczech32

strategia międzynarodowej ekspansji pkn orlen sa jest realizowana z różną skutecznością od 2000 r przygotowana, pierwsza duża transakcja przejęcia od koncernu total fina elf rafinerii leuna w niemczech (wraz ze stacjami paliw) nie doszła jednak do skutku z powodów politycznych krytyka projektu zakupu ze strony ówczesnej opozycji parlamentarnej wpłynęła destrukcyjnie na decyzyjność państwowego, większościowego właściciela spółki kolejne, podejmowane w tym czasie próby umiędzynarodowienia koncernu poprzez przejęcia, takie jak projekt zakupu rafinerii slovnaft na słowacji, rafinerii ina w chorwacji czy hellenic petro‑leum w grecji, też zakończyły się niepowodzeniem pierwszym ważnym krokiem

30 m k Witek ‑hajduk, Strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w warunkach akcesji Polski do unii europejskiej, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2010, s 371–379

31 www orlen pl32 budowę rafinerii trzebinia, wchodzącej w skład grupy orlen, rozpoczął w 1895 hrabia andrzej

potocki rafineria w płocku powstała w wyniku decyzji o powołaniu w 1959 r przedsiębiorstwa państwo‑wego pod nazwą mazowieckie zakłady rafineryjne i petrochemiczne (mzrip) w płocku pierwsze paliwa mzrip w płocku wyprodukowały w 1964 r , a petrochemikalia w 1973 r W 1993 r mzrip w płocku zostały przekształcone w jednoosobową spółkę skarbu państwa pod nazwą petrochemia płock sa polski koncern naftowy powstał w 1999 r w wyniku fuzji petrochemii płock sa i centrali produktów naftowych sa nazwę orlen, logo i barwy koncern przyjął w 2000 r



w procesie umiędzynarodowienia pkn orlen był zakup w 2002 r od british petro‑leum sieci 494 stacji paliw, zlokalizowanych w północno ‑wschodnich rejonach nie‑miec, i powołanie spółki orlen deutschland ag z siedzibą w elmshorn W 2003 r powołana została, we współpracy z firmą basell, spółka produkcyjna joint venture, o nazwie basell orlen polyolefins, co pozwoliło koncernowi na przejęcie znacznej części globalnego rynku polietylenu i polipropylenu W 2004 r pkn orlen sa dokonał zakupu 63 % akcji firmy rafineryjno ‑petrochemicznej unipetrol (wraz ze stacjami benzina), co pozwoliło na przejęcie znaczącego segmentu rynku paliw i petrochemikaliów w czechach W 2006 r pkn orlen sa sfinalizował najwięk‑szą jak dotąd inwestycję zagraniczną, zakupując od yukos international uk b V i rządu litewskiego ponad 84 % akcji rafinerii ab možejkų nafta (mn) za kwotę 2,34 mld usd orlen, dokonując zmian w radzie nadzorczej i zarządzie mn, przejął nad nią kontrolę korporacyjną dzięki włączeniu aktywów mn do grupy orlen powstał największy w europie środkowej koncern naftowy o zdolnościach przerobu ropy naftowej wynoszących aktualnie 35 mln ton w skali roku

aktualna strategia pkn orlen zakłada budowę zintegrowanego, wieloseg‑mentowego podmiotu paliwowo ‑energetycznego o zdywersyfikowanej strukturze aktywów od kilku lat w koncernie prowadzony jest systematyczny monitoring świa‑towego rynku projektów wydobywczych ropy naftowej i gazu, a także dokonywana jest ocena potencjału pojawiających się możliwości akwizycyjnych prowadzone analizy mają doprowadzić do zakupu aktywów wydobywczych poza granicami kraju33

kghm polska miedź sa należy do czołowej grupy największych polskich przedsiębiorstw pod względem przychodów (ca 26 mld zł – prognoza na 2012 r ), jak również pod względem wyniku operacyjnego, szacowanego na ca 6 mld zł34 koncern jest jednym z czołowych producentów miedzi i srebra rafinowanego na świecie W mniejszych ilościach kghm produkuje także złoto, koncentrat palladu i platyny, ołów i inne metale kghm prowadzi działalność wydobywczą, produkcyjną oraz handlową w polsce i za granicą (po przejęciu w 2012 r firmy Quadra fnX), a także w kanadzie, stanach zjednoczonych i w chile

firma kghm polska miedź sa powstała w 1991 r w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego o nazwie kombinat górniczo ‑hutniczy miedzi w lubinie w jednoosobową spółkę skarbu państwa35 od 1997 r akcje spółki są notowane na Warszawskiej giełdzie papierów Wartościowych

33 Raport roczny 2011, pkn orlen, s 30 34 www kghm pl35 historia firmy odnotowuje rozpoczęcie w 1957 r budowy huty miedzi w legnicy W 1959 r powo‑

łano przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą kombinat górniczo ‑hutniczy miedzi w celu wydobywania

realizacja projektów internacjonalizacji kghm nie przynosiła przez wiele lat oczekiwanych efektów, wyjątkiem był tylko eksport produktów i umów wydobyw‑czych o mniejszej skali pierwszy projekt inwestycji w kongo, sprzed kilkunastu lat, zakończył się likwidacją spółki kghm congo s p r l próba bezpośredniego przejęcia 50 % udziałów w chilijskim złożu rudy miedzi nie powiodła się przetarg wygrała firma sumitomo, która mając dostęp do tańszego kapitału, złożyła kon‑kurencyjną ofertę36 dopiero kolejny projekt przyjaznego przejęcia spółki kana‑dyjskiej Quadra fnX zakończył się sukcesem W 2011 r kghm polska miedź sa oraz Quadra fnX mining ltd podpisały umowę w sprawie przejęcia 100 % akcji kanadyjskiego przedsiębiorstwa

W 2012 r transakcja o wartości 2,8 mld usd została zamknięta i odtąd Quadra fnX funkcjonuje pod nową nazwą – kghm international ltd jednym z kluczo‑wych aktywów kghm international ltd jest złoże sierra gorda partnerem przed‑siębiorstwa w pozyskiwaniu surowców z tego złoża jest właśnie firma sumitomo, która posiada w nim 45 % udziałów złoże znajduje się na terenie chile i zawiera 1,3 mld ton rudy bogatej w miedź, złoto oraz molibden przewiduje się, że wydo‑bycie miedzi z sierra gorda ruszy w 2014 r

transakcja przejęcia firmy Quadra czyni z kghm podmiot bardziej zdywer‑syfikowany, o silnej pozycji globalnej, opartej na bazie zasobów znajdujących się w krajach o niskim ryzyku geopolitycznym daje to koncernowi solidną podstawę do kontynuowania międzynarodowej ekspansji kghm prowadzi ponadto wiercenia poszukiwawcze złóż miedziowych poprzez spółkę kghm kupfer ag w niemczech, a także w kanadzie, gdzie kghm ajax minig inc realizuje międzynarodowy pro‑jekt eksploracyjny z kolei kghm (shanghai) copper trading co , ltd zapewnia obecność kghm polska miedź sa w centrum najważniejszego rynku zbytu miedzi dodatkowy atut kghm polska miedź to kadra zarządzająca, posiadająca duże doświadczenie operacyjne oraz górnicze

dwa polskie blue chipy, orlen i kghm, realizowały skutecznie w różnych okresach strategię ekspansji zagranicznej doprowadziła ona do wzrostu bazy zaso‑bowej spółek, a także do powstania dużego koncernu paliwowego w europie, który stał się liderem środkowo europejskim w swojej branży (przypadek pkn orlen), oraz jednego z czołowych producentów miedzi na świecie – kghm polska miedź ekspansja międzynarodowa zapewnia firmom zrównoważony rozwój oparty na

i prowadzenia przetwórstwa miedzi ze złóż w okolicach lubina i polkowic W 1968 r dobiegła końca budowa kopalni lubin i polkowice oraz modernizacja huty legnica, a także rozpoczęto budowę huty głogów W 1996 r w wyniku połączenia kopalni polkowice i sieroszowice powstał oddział zakłady górnicze polkowice ‑sieroszowice

36 www kghm pl



stabilnej kondycji finansowej projekt internacjonalizacji był, jak się okazało, zwią‑zany z dużym ryzykiem w przypadku przejęcia mn przez orlen (wyłączenie ropociągu repco), natomiast projekt Quadra został oceniony jako inwestycja dość bezpieczna z punktu widzenia potencjalnych zagrożeń geopolitycznych W przy‑padku zarówno pkn orlen, jak i kghm polska miedź zrealizowane przejęcia podmiotów zagranicznych, w wyniku połączenia umiejętności menedżerskich partnerów biznesowych, wywołały efekt synergii

corporate governance odegrał istotną rolę w ekspansji zagranicznej obydwu koncernów, chociaż w poszczególnych fazach procesu internacjonalizacji nie zawsze potwierdzał swój prospektywny charakter częste rotacje w zarządzie, radzie nad‑zorczej, zmieniająca się kierunkowa polityka właścicielska powodowały jego okre‑sową dysfunkcjonalność ostatecznie jednak wszystkie występujące problemy agencji, dotyczące relacji pryncypał –agent ( orlen – zarząd mn oraz orlen – zarząd unipetrol), ale też pryncypał –pryncypał (głównie w unipetrolu i przed pełnym przejęciem w mn), jak również w stosunkach z głównymi interesariuszami ( orlen deutschland, mn, unipetrol) były w ramach corporate governance sku‑tecznie rozwiązywane koncerny notują w okresie 2000–2012 znaczny wzrost przychodów orlen uzyskał 25 mld zł w 2000 r , blisko 50 mld zł w 2006 r , a na 2012 r prognozowano ca 120 mld37 kghm z kolei uzyskał w 2000 r ok 6 mld zł, w 2006 r prawie 13 mld zł, a na 2012 r przewidywano ca 26 mld zł38 zarówno pkn orlen sa, jak i kghm polska miedź sa deklarują, że przestrzegają zasad ładu korporacyjnego, które zostały zebrane w zbiorze „dobre praktyki spółek notowanych na gpW” (dpsn) spółki starają się stosować wszystkie obligatoryjne zasady nadzoru, zawarte w kodeksie dpsn, mając na uwadze fakt, że podnoszą one wartość firmy w oczach akcjonariuszy

Podsumowanie

przedsiębiorstwa to główny dystrybutor bogactwa ekonomicznego, powinny zatem dzielić się nim z akcjonariuszami oraz z pozostałymi interesariuszami w odpo‑wiednich proporcjach i formach przedsiębiorstwa muszą też zapewniać sobie i akcjonariuszom przyszłość, inwestując w nowe technologie i aktywa nie można mówić o nowoczesnym przedsiębiorstwie, jeśli nie spełnia ono swoich zasadniczych obowiązków dla polskich przedsiębiorstw zagraniczne inwestycje to dość skuteczne

37 www orlen pl38 www kghm pl

sposoby na budowanie potencjału konkurencyjności w skali międzynarodowej – są one ważne w sytuacji nasilającej się, globalnej konkurencji na rynkach zbytu proces internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw przebiega z reguły poprzez stopniowe, sekwencyjne angażowanie się w działalność zagraniczną – rozpoczyna się od eks‑portu pośredniego czy bezpośredniego, później następują wspólne przedsięwzięcia, przejęcia podmiotów zagranicznych, aż wreszcie dochodzi do budowy w innych krajach zakładów produkcyjnych od podstaw proste formy internacjonalizacji, takie jak eksport, związane są z niewielkim ryzykiem natomiast formy bardziej zaawansowane wymagają coraz większej wiedzy, umiejętności zarządzania oraz zaangażowania materialnego i łączą się z dużym wzrostem ryzyka, mogą się bowiem skończyć nawet utratą majątku ulokowanego

W praktyce gospodarczej proces internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw przebiega we wszystkich możliwych formach, a jego intensywność zależy przede wszystkim od wysokości zasobów, natomiast w mniejszym stopniu od akcepto‑walnego poziomu ryzyka najbardziej spektakularna forma zwiększenia wartości przedsiębiorstwa to transakcje przejęć dużych podmiotów zagranicznych umie‑jętności menedżerskie i prospektywny charakter corporate governance mają klu‑czowe znaczenie dla procesu ekspansji międzynarodowej przedsiębiorstw poziom polskich inwestycji zagranicznych ogółem nie jest zadawalający, a siła przetar‑gowa rodzimych przedsiębiorstw jest ograniczona z powodu trudnego dostępu do taniego kapitału, co wynika z niewielkiego systemowego wsparcia ekspansji mię‑dzynarodowej niezbędnym i pilnym wyzwaniem jest stworzenie w kraju silnych instytucji i skutecznych mechanizmów wspierania rodzimych przedsiębiorstw na zagranicznych rynkach fuzje i przejęcia zagranicznych przedsiębiorstw to bardzo trudne do wykonania zadania, które wymagają rozwiązywania wielu społecznych i kulturowych problemów corporate governance, w swoich ramach systemowych, powinien zabezpieczać funkcjonowanie i rozwój oraz ekspansję zagraniczną pol‑skich przedsiębiorstw, spełniając oczekiwania akcjonariuszy, przy równoczesnym honorowaniu uzasadnionych postulatów pozostałych grup interesu


7.� Partnerstwo�publiczno�‑prywatne�i�możliwości�jego�wykorzystania�w�działalności... 109

Joanna Krześ ‑Dobieszewska

Partnerstwo publiczno ‑prywatne 7. i możliwości jego wykorzystania w działalności polskich przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych

Wstęp

z perspektywy krajów rozwiniętych – i prawdopodobnie całego globu – jedno jest pewne: w nadchodzących latach będziemy świadkami głębokich zmian biznes będzie w coraz większym stopniu oparty na sojuszach, partnerstwie, joint ventures oraz na innych formach relacji gospodarczych między organizacjami działającymi w różnych warunkach polityczno ‑prawnych1 ta prognoza petera druckera może zawierać pewne wskazówki dla polskich przedsiębiorstw, dotyczące problemu, jak funkcjonować w okresie dekoniunktury polskę, po stosunkowo dobrym okresie 2009–2012, kiedy dzięki dostępowi do środków unijnych, a także organizacji pre‑stiżowej imprezy sportowej, nastąpiło znaczne przyspieszenie w zakresie realizacji inwestycji infrastrukturalnych, czeka spowolnienie gospodarcze w bliżej nieokreślo‑nym horyzoncie czasowym polskie przedsiębiorstwa, zwłaszcza z branży budowla‑nej, muszą znaleźć receptę na przetrwanie trudnych czasów jednym ze sposobów, który można wykorzystać, a który rzadko jest brany pod uwagę, jest uczestnictwo w projektach partnerstwa publiczno ‑prywatnego (ppp), realizowanych na rynkach międzynarodowych projekty te, wdrażane przy współudziale sektora publicznego, dają przedsiębiorstwom szansę na długookresową stabilizację należy również podkreślić, że administracja publiczna jest na świecie największym inwestorem, a w europie wydaje aż 19 % produktu globalnego całej ue

1 p f drucker, Zarządzanie XXi wieku – wyzwania, mt biznes, Warszawa 2009, s 78

110� Joanna�Krześ�‑Dobieszewska

celem rozważań zamieszczonych w tym rozdziale jest ukazanie możliwości zaistnienia polskich przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych, co może nastąpić dzięki wykorzystaniu modelu partnerstwa publiczno ‑prywatnego szcze‑gólnie istotny jest tu oczywiście rynek unii europejskiej, zarówno ze względu na bliskość geograficzną i kulturową, jak i, a może przede wszystkim, ze względu na formalną równość wszystkich podmiotów, posiadających siedziby na terenie państw członkowskich ue, w dostępie do zamówień publicznych na obszarze wspólnego rynku niewątpliwie atrakcyjne są również rynki państw byłego zsrr, przeżywające okres rozkwitu gospodarczego, stymulowanego w dużej mierze przez inwestycje publiczne choć rynki te charakteryzuje, podobnie jak w przypadku państw ue, bliskość geograficzna i kulturowa, istnieją jednak zasadnicze różnice z jednej strony – z uwagi na skalę inwestycji, a także na pewną swobodę, a często nawet na rozrzutność władz publicznych (najlepszym przykładem są tu przedsię‑wzięcia towarzyszące przygotowaniom do XXii zimowych igrzysk olimpijskich w soczi w 2014 r ), nieskrępowanych rygorystycznymi zasadami wydatkowania środków publicznych, typowymi dla państw ue – kontrakty w tym regionie mogą być szczególnie atrakcyjne z drugiej jednak strony niski poziom czy wręcz brak reguł prawnych sprawiają, że przedsięwzięcia biznesowe mogą być szczególnie ryzykowne; jest to niezwykle istotne w przypadku długookresowych ze swej natury przedsięwzięć ppp, dla których powodzenia stabilność i przewidywalność otoczenia prawnego mają znacznie podstawowe

Istota PPP7.1.

partnerstwo publiczno ‑prywatne to rodzaj współpracy między organami publicznymi a sektorem prywatnym, mającej na celu budowę lub modernizację infrastruktury oraz świadczenie strategicznych usług publicznych W niektórych przypadkach projekty ppp obejmują finansowanie, projektowanie, budowę, renowa‑cję lub utrzymanie infrastruktury bądź zarządzanie nią; w innych zaś – świadczenie usług będących tradycyjnie domeną instytucji publicznych celem współpracy jest osiągnięcie obopólnych korzyści z osiąganych celów zarówno społecznych, jak i komercyjnych głównym zadaniem ppp powinno być zwiększenie jakości usług publicznych poprzez podział ryzyka i wykorzystanie doświadczenia sektora prywatnego partnerstwo to może jednak również pomóc finansom publicznym, będąc dodatkowym źródłem kapitału z kolei sektor publiczny może zaofero‑wać inwestorom prywatnym ważne zabezpieczenia, przede wszystkim pewność


długotrwałych przepływów pieniężnych ze źródeł publicznych, oraz wnieść do projektu istotne korzyści społeczne lub ekologiczne2 W założeniach teoretycznych partnerstwo publiczno ‑prywatne ma umożliwiać transfer know‑how, umiejętności zarządczych oraz wiedzy technicznej z sektora prywatnego do domeny publicz‑nej, gdzie wspomniane już wiedza oraz umiejętności mają służyć realizacji zadań publicznych oraz świadczeniu usług użyteczności publicznej3

realizacja projektu ppp wymaga realizowania procesu zarządzania ryzykiem W ramach tego procesu ryzyko powinno być zidentyfikowane precyzyjnie, wydzie‑lone i rozłożone na te strony uczestniczące w projekcie, które najlepiej sobie z nim poradzą zarządzanie ryzykiem jest kluczowym elementem całego procesu inwe‑stycyjnego dogłębna analiza ryzyka jest niezbędna już na etapie rozpoczęcia prac nad finansową i techniczną wykonalnością przedsięwzięcia, ponieważ pozwala wyeliminować niewiarygodne finansowo projekty oraz przezwyciężyć przewidy‑wane trudności techniczne4

Wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje ryzyka:• ryzykokonstrukcyjne(budowy),obejmującewszczególnościzdarzeniatakie,

jak: opóźnienie dostawy, nieprzestrzeganie określonych standardów, dodatkowe koszty, wady techniczne i negatywne zdarzenia zewnętrzne;

• ryzykodostępności–wtymprzypadkuodpowiedzialnośćpartnerajestraczejoczywista może on nie być w stanie świadczyć usługi w ilości uzgodnionej w kontrakcie albo może nie spełnić standardów bezpieczeństwa lub certyfika‑cji publicznej, odnoszących się do dostarczania usług użytkownikom końco‑wym, według specyfikacji określonej w kontrakcie ma to także zastosowanie w odniesieniu do sytuacji, gdy partner nie spełnia wymaganych standardów jakościowych, odnoszących się do dostarczania usług zgodnie z kontraktem, co wynika z ewidentnych braków w „działaniu” partnera;

• ryzykopopytu,obejmującezmiennośćpopytu(wyższylubniższy,niżoczeki‑wano w momencie podpisania kontraktu), niezależnie od zachowania partnera prywatnego ryzyko to powinno obejmować jedynie zmianę popytu niebędącą wynikiem nieadekwatnej lub niskiej jakości usług dostarczanych przez partnera lub wynikającą z działania, które zmienia ilość/jakość dostarczanych usług

2 Wspieranie inwestycji publiczno ‑prywatnych krokiem w kierunku naprawy gospodarki i długotermi‑nowej zmiany strukturalnej: zwiększanie znaczenia partnerstw publiczno ‑prywatnych, komunikat komisji do parlamentu europejskiego, rady, europejskiego komitetu ekonomiczno ‑społecznego oraz komitetu regionów, komisja europejska, 19 11 2009, kom((2009)615), s 2

3 ustawa o partnerstwie publiczno ‑prywatnym. Komentarz, red m bejm, p bogdanowicz, p pio‑trowski, c h beck, Warszawa 2010, s 11

4 k brzozowska, Partnerstwo publiczno ‑prywatne w europie, cedeWu, Warszawa 2010, s 97


powinno ono natomiast wynikać z czynników takich, jak: cykl koniunkturalny, nowe trendy rynkowe, bezpośrednia konkurencja lub proces technologicznego starzenia się5 projekty ppp są zasadniczo realizowane w ramach prawa zamówień publicznych

lub koncesji na roboty budowlane i usługi model koncesyjny polega na porozu‑mieniu, w którym partner prywatny zarządza infrastrukturą w imieniu podmiotu publicznego i świadczy usługi (np udostępniając infrastrukturę) bezpośrednio na rzecz ostatecznego użytkownika – opłaty od końcowych użytkowników stanowią zasadniczą lub całkowitą część wynagrodzenia koncesjonariusza model oparty na procedurach prawa zamówień publicznych różni się od modelu koncesyjnego tym, że to wynagrodzenie partnera prywatnego jest przekazywane przez stronę publiczną (tzw opłaty za dostępność), a nie przez końcowych użytkowników6 projekty ppp są realizowane głównie w sektorze transportu (drogowego i kolejowego), budynków publicznych i ich wyposażenia (szkół, szpitali, więzień) oraz w sektorze ochrony środowiska (uzdatniania wody, oczyszczania ścieków, gospodarowania odpadami) okres trwania kontraktu ppp to średnio 30 lat, chociaż w tym zakresie pojawiają się różnice między poszczególnymi sektorami i państwami W sektorze energetyki kontrakty ppp zawiera się na okres od 10 lat (Włochy) do 30 lat (Wielka brytania), natomiast budowa lotnisk w modelu ppp obejmuje od 13 lat (turcja) do 50 lat (hiszpania) W przypadku budowy i eksploatacji portów morskich okres trwania kontraktu waha się od 30 lat (hiszpania) do 50 lat (korea) najdłuższe kontrakty spotyka się przy realizacji projektów kolejowych (90 lat w Wielkiej brytanii) oraz w sektorze drogowym – w tym przypadku część krajów podpisała kontrakty na ponad 50 lat (kanada, francja, hiszpania, Wielka brytania i usa), a spotyka się nawet kontrakty stuletnie jednakże zachęta dla sektora prywatnego w postaci długoterminowych kontraktów powinna być dokładanie przemyślana przez sektor publiczny z uwagi na niepewność co do przyszłych potrzeb w zakresie usług publicz‑nych oraz na niebezpieczeństwo istotnego ograniczenia konkurencji w wyniku zawarcia bardzo długiej umowy7

5 decyzja eurostat 18/2004 z dnia 11 lutego 2004 r o klasyfikacji zobowiązań z tytułu ppp w zakresie długu publicznego, stat/04/1, epp eurostat ec europa eu/cache

6 c dheret, h martens, f zuleeg, can public ‑private partnerships (PPPs) lever investment to get europe out of economic crisis?, epc issue paper, no 71, 2012, s 4

7 s araújo, d sutherland, Public ‑Private Partnerships and investment in infrastructure, oecd publishing, 2013, s 19


Specyfika PPP z punktu widzenia przedsiębiorcy7.2.

z punktu widzenia inwestorów prywatnych projekty partnerstwa publiczno‑‑prywatnego to jedne z wielu okazji inwestycyjnych, związanych z możliwością uzyskania określonej stopy zwrotu podmioty prywatne uczestniczą w ich realizacji z pobudek ekonomicznych inwestorzy prywatni są zainteresowani udziałem tylko w takich przedsięwzięciach, które zapewniają im osiągnięcie satysfakcjonującego zysku powodowani chęcią osiągnięcia odpowiednich zysków, angażują w realizację danego przedsięwzięcia dostępne im kapitały, a także swoje umiejętności i doświad‑czenie8 partner prywatny wnosi do projektu:a) kredyty długoterminowe – w inwestycjach infrastrukturalnych, np w energetyce

lub przy budowie dróg, 10–15 % funduszy pochodzi z wkładów wspólników, a pozostałe 85–90 % najczęściej z długoterminowych pożyczek bankowych;

b) obligacje wieloletnie (jako obligatariusz) – emisja obligacji przez spółki pro‑wadzące inwestycje infrastrukturalne bywa często tańszą niż w przypadku kredytu inwestycyjnego formą pozyskiwania kapitału obcego różne strategie emisyjne mogą się przyczynić do osiągnięcia pożądanych efektów, oczekiwanych przez stronę publiczną (np zaangażowanie społeczności lokalnych, promocja w regionie i poza nim) strategie te mogą obejmować szeroki zakres obligacji: od obligacji zamiennych na akcje, po obligacje z opcjami, jak np pierwszeństwo w nabyciu mienia komunalnego;

c) ubezpieczenia – zabezpieczenie wielomilionowych inwestycji wymaga udziału wyspecjalizowanych instytucji inwestor prywatny zmniejsza w ten sposób ryzyko niepowodzenia inwestycji;

d) know‑how, czyli wiedzę z zakresu zarządzania inwestycjami i operowania nimi – jest to główny atut strony prywatnej mimo że know‑how nie jest wkładem finansowym, umiejętność zarządzania projektami inwestycyjnymi, a w rezultacie krótszy okres rozwoju inwestycji, zarządzania operacyjnego, przyczyniającego się do zwiększenia obrotów i zmniejszenia kosztów operacyjnych, oraz doświad‑czenie z zakresu negocjowania kontraktów z bankami i operatorami inwestycji niewątpliwie pociągają za sobą bezpośrednie skutki finansowe9 udział w realizacji projektów ppp wiąże się z uprzednią drobiazgową kontrolą

zainteresowanej firmy: jej wydolności, doświadczenia, obsługiwanej technologii,

8 a cenkier, Partnerstwo publiczno ‑prywatne jako metoda wykonywania zadań publicznych, sgh, Warszawa 2009, s 71

9 m moszoro, Partnerstwo publiczno ‑prywatne w sferze użyteczności publicznej, oficyna a Wolters kluwer business, Warszawa 2010, s 48–49


decyzji zarządczych, wykwalifikowanego personelu itd fakt, że została ona partne‑rem podmiotu publicznego, jest dowodem pozytywnego zwieńczenia tej procedury i przyczynia się do budowy wizerunku silnego przedsiębiorstwa, spełniającego wysokie standardy jakości zwiększają się także społeczna świadomość istnienia firmy oraz znajomość jej oferty10

zasadniczo sektor prywatny będzie preferował projekty, które wykazują:• dostatecznypopyt,• generowaniedochoduipotencjałrozwoju,• wysokążywotność,• silnąwolępolityczną,• spełnianiekryteriówrozwojuwewnętrznego.

decydującą kwestią, która musi być omówiona przez władze krajowe, jest zarzą‑dzanie ryzykiem przyjmując zasadę, że strona, która jest najlepiej przystosowana do zarządzania ryzykiem, powinna je podjąć, należy również pamiętać o tym, że poziom ryzyka przeniesionego na sektor prywatny określa zakres jego wymagań w odniesieniu do zysku11

W kontrakcie koncesyjnym najbardziej spornym elementem jest zwykle kwestia podziału ryzyka ekonomicznego (ryzyka popytu) partner prywatny jest, jak się wydaje, naturalnie lepiej predestynowany do podjęcia takiego ryzyka jednak za podjęcie ryzyka będzie on oczekiwał określonej premii – na tym polega w dużej mierze atrakcyjność partnerstwa dla strony prywatnej może to być np wysoki zakres swobody w kształtowaniu opłat przy zapewnieniu przez podmiot publiczny ograniczenia konkurencji W ramach umowy koncesyjnej na modernizację i zarzą‑dzanie autostradą a4 kraków –katowice zagwarantowano koncesjonariuszowi, że państwo nie będzie rozbudowywało dróg alternatywnych, które mogłyby przy‑czynić się do spadku natężenia ruchu na odcinku koncesyjnym inne atrakcyjne postanowienia umowy o ppp, z punktu widzenia ograniczenia ryzyka popytu dla partnera prywatnego, mogą dotyczyć różnego rodzaju poręczeń kredytowych – takie instrumenty finansowe obniżają koszt kredytu, znacząco poprawiając pozycję partnera prywatnego w relacji z instytucjami finansującymi (bankami) najdalej idącym rozwiązaniem jest zagwarantowanie określonego poziomu zysku – podmiot publiczny zobowiązuje się do dopłat, jeśli poziom przychodu uzyskanego z opłat użytkowników/usługobiorców nie osiągnie określonej wartości W takim przy‑padku należy uznać, że zasadnicza część ryzyka ekonomicznego podjęta jest przez

10 i herbst, a jadach ‑sepioło, e marczewska, Raport z badania wśród polskich przedsiębiorców, 2012, s 6

11 Wytyczne dotyczące udanego partnerstwa publiczno ‑prywatnego, komisja europejska, bruksela 2003, s 99


podmiot publiczny oczywiście zakres podjętego ryzyka zależy w dużej mierze od samej koncepcji przedsięwzięcia i oferty podmiotu publicznego – partner prywatny powinien jednak mieć świadomość istnienia określonych sposobów obniżenia tego ryzyka i włączyć je do strategii negocjacyjnej podczas ustalania szczegółów przedsięwzięcia

W kontrakcie, w którym partner prywatny uzyskuje opłaty za dostępność od podmiotu publicznego, kwestia ryzyka popytu schodzi na dalszy plan taki model dotyczy bowiem sytuacji, w której ostateczni użytkownicy infrastruktury w nie‑wielkim stopniu ponoszą koszty korzystania z niej (np publiczna służba zdrowia, edukacja) taki model jest szczególnie atrakcyjny dla przedsiębiorcy, jako źródło stabilnego dochodu, niezależnego od koniunktury

należy jednak podkreślić, że efektywne wykorzystanie korzyści, jakie może przynieść partnerowi prywatnemu udział w ppp, zależy od solidnych podstaw i realistycznych oczekiwań partner prywatny musi posiadać potencjał finansowy i organizacyjny do realizacji inwestycji i do zarządzania nią, który gwarantuje zwrot kapitału po dłuższym okresie i na umiarkowanym poziomie ppp nie jest więc instrumentem dynamicznej ekspansji, a raczej instrumentem prowadzącym do stabilizacji i ugruntowania pozycji

Wpływ kryzysu na rynek inwestycji publicznych7.3.

Ważnym sposobem podtrzymania aktywności gospodarczej podczas kryzysu, umożliwiającym równocześnie szybki powrót do zrównoważonego wzrostu gospo‑darczego, jest prowadzenie inwestycji w sektorze infrastruktury W kontekście działań naprawczych partnerstwa publiczno ‑prywatne (ppp) mogą oferować sku‑teczne sposoby realizacji projektów inwestycyjnych w obszarze infrastruktury, świadczenia usług publicznych oraz wprowadzania szerzej zakrojonych innowacji ppp jest jednocześnie interesującym narzędziem, wspomagającym długoterminowy rozwój strukturalny obszarów infrastruktury i usług, łączącym korzyści płynące z obu sektorów: prywatnego i publicznego12

ostatni, globalny kryzys ekonomiczny i finansowy zrodził niespotykane wyzwania w obszarze polityki gospodarczej13 kryzys obnażył sytuację finansów publicznych wielu krajów z jednej strony postuluje się, w celu zwiększenia wzrostu

12 Wspieranie inwestycji publiczno ‑prywatnych krokiem w kierunku naprawy gospodarki…, komisja europejska, op cit , s 2

13 p burger, j tyson, i karpowicz, m d coelho, The effects of the financial crisis on public ‑private partnerships, international monetary fund, 2009, s 3


gospodarczego, prowadzenie inwestycji publicznych, z drugiej zaś kraje nie mają środków na realizację takiej polityki Wejście partnera prywatnego do projektów publicznych jest często przyjmowane z ulgą, gdyż dzięki temu taki projekt może być zakwalifikowany poza długiem publicznym z drugiej strony okres recesji to czas, w którym udział w przedsięwzięciach publicznych staje się dla sektora prywatnego szczególnie atrakcyjny – zapewniają one bowiem możliwość przetrwania trudnego okresu, spowodowanego spadkiem zamówień na rynku inwestycji prywatnych pod‑mioty prywatne są często skłonne do znaczących ustępstw i do ograniczenia ocze‑kiwań co do poziomu zysku, byle tylko uzyskać pewne i stabilne źródło dochodu, jakim jest kontrakt na realizację inwestycji publicznej z tej perspektywy partnerstwo publiczno ‑prywatne wydaje się szczególnie atrakcyjne – przy odpowiednim ułożeniu relacji z podmiotem publicznym zapewnia źródło dochodu nie tylko stabilne, lecz także długotrwałe Wejście w projekt ppp jest dla partnera prywatnego okazją do osiągnięcia autentycznej stabilizacji, zyskania perspektywy bezpieczeństwa ekono‑micznego, niezbędnego do budowania długofalowej strategii

Perspektywy udziału polskich przedsiębiorstw 7.4. w przedsięwzięciach PPP na rynku międzynarodowym

zgodnie z szacunkami banku światowego potrzeby infrastrukturalne na świecie do 2030 r opiewają na kwotę 70 bln dolarów (ang 70 trillion dollars) komisja euro‑pejska zaś szacuje, że potrzeby infrastrukturalne w unii europejskiej do 2020 r – obejmujące transport, energetykę i sieci informatyczno ‑telekomunikacyjne – wahają się od 1,5 bln euro (ang 1,5 trillion euros) do 2 bln euro (ang 2 trillion euros), czyli od 1,9 bln dolarów (ang 1,9 trillion dollars) do 2,6 bln dolarów (ang 2,6 trillion dollars)14

unijny rynek zamówień publicznych, pomimo rosnącej presji na rynkach kra‑jowych, pozostaje w znacznym stopniu otwarty na międzynarodową konkurencję, w szczególności ze strony państw o gospodarkach wschodzących, w odniesieniu do określonych, kluczowych sektorów (koleje, budownictwo, usługi informatyczne) W ue zamówienia publiczne stanowią około 19 % pkb i są istotnym narzędziem pobudzania wzrostu, zwłaszcza w okresie kryzysu gospodarczego tej otwartości nie zawsze towarzyszy podobny stopień otwartości ze strony partnerów gospodarczych

14 Top 10 investor Questions For 2013: Global Public Private Partnership infrastructure investment, standard & poor’s, mcgraw ‑hill, 2012, s 4


Wartość zamówień dostępnych dla zagranicznych oferentów wynosi tylko 178 mld euro (ang 178 billion euros) w przypadku usa oraz 27 mld euro (ang 27 billion euros) w przypadku japonii, natomiast jeśli chodzi o chiny, dla przedsiębiorców z zagranicy otwarty jest jedynie ułamek rynku zamówień publicznych Wiele państw zastosowało również środki protekcjonistyczne, zwłaszcza w następstwie kryzysu gospodarczego ogólnie rzecz biorąc, ponad połowa światowego rynku zamówień pozostaje aktualnie zamknięta, w wyniku działań protekcjonistycznych, przy czym wartość ta wciąż rośnie W rezultacie wartość eksportu ue, jaki trafia na światowe rynki zamówień, wynosi tylko 10 mld euro (ang 10 billion euros), podczas gdy dalsza część tego eksportu, której wartość szacuje się na 12 mld euro (ang 12 billion euros), nie jest realizowana ze względu na ograniczenia15 mają one wpływ zwłaszcza na sektory, w których ue jest bardzo konkurencyjna, np na budownictwo, transport publiczny, wytwarzanie energii

inicjatywy podejmowane przez ue mają zachęcić partnerów handlowych do otwierania swoich rynków zamówień publicznych dla oferentów z ue dzięki temu przedsiębiorstwa z ue będą mogły konkurować na rynku wewnętrznym z przed‑siębiorstwami z państw trzecich na równych zasadach cele komisji europejskiej to rozszerzenie możliwości gospodarczych dla unijnych przedsiębiorstw, zarówno w ramach wspólnego rynku, jak i na arenie międzynarodowej, zwiększenie poziomu uczestnictwa małych i średnich przedsiębiorstw w zglobalizowanej gospodarce oraz zwiększenie zatrudnienia i wspieranie innowacji w ue

mając na uwadze wspomniane kwestie, na razie najbardziej perspektywicznym dla polskich przedsiębiorstw pozostaje rynek ppp unii europejskiej, co ma wiele zalet, takich jak bliskość geograficzna tego rynku, a także bliskość kulturowa przed‑siębiorstwa z niektórych państw członkowskich doskonale sobie radzą na rynku inwestycji publicznych poza granicami swojego kraju przedsiębiorstwa niemieckie odniosły sukces w 2008 r , kiedy podpisały w innych państwach członkowskich kontrakty opiewające na kwotę 3,5 mld euro (ang 3,5 billion euros) przedsiębior‑stwa francuskie, brytyjskie, włoskie, austriackie, holenderskie również dobrze sobie radziły, podpisując zagraniczne kontrakty o wartości 900 mln euro (francuskie firmy) i 350 mln euro (firmy duńskie)16

15 Wniosek rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady w sprawie dostępu towarów i usług z państw trzecich do rynku wewnętrznego unii w zakresie zamówień publicznych oraz procedur wspiera‑jących negocjacje dotyczące dostępu unijnych towarów i usług do rynków zamówień publicznych państw trzecich, komisja europejska, com(2012)124, final, s 2

16 evaluation of SMes’ access to public procurement markets in the eu, dg enterprise and industry, ghk, 2010, s 16


na terenie ue wszystkie przedsiębiorstwa pochodzące z państw członkow‑skich mają, przynajmniej formalnie, takie same prawa i mogą bez ograniczeń brać udział w postępowaniach mających na celu wyłonienie wykonawcy zamówienia, koncesjonariusza czy partnera prywatnego polityka zamówień publicznych musi zagwarantować jak najlepsze wykorzystanie środków publicznych, a rynki zamówień publicznych muszą pozostać otwarte dla całej ue17 oczywiście, w praktyce wiele państw stosuje różnego rodzaju praktyki protekcjonistyczne, mające na celu ogra‑niczanie konkurencji i faworyzujące krajowych wykonawców dlatego niezwykle ważna jest, z punktu widzenia krajowego przedsiębiorcy, starającego się o kontrakt na rynku zagranicznym, doskonała znajomość procedur zamówieniowych, obo‑wiązujących w państwie oferenta, oraz bezwzględne domaganie się odpowiedniego traktowania, dalekiego od dyskryminacji, opartego na zasadach wynikających z unijnych przepisów o zamówieniach publicznych dopiero kiedy polski przed‑siębiorca będzie potrafił świadomie korzystać z istniejących instrumentów praw‑nych, dających mu równe prawa w stosunku do konkurentów z innych państw członkowskich ue, otwarte zostaną przed nim możliwości wykazania w przetargu swoich atutów konkurencyjnych polskim firmom udało się wytworzyć przewagę technologiczną i coraz częściej są one w stanie wykorzystać ten fakt i przekonać o tym potencjalnych klientów polscy pracownicy łączą też wiedzę i doświadcze‑nie z pasją i przebojowością, tak potrzebnymi do zdobywania nowych rynków18 oczywiście nadal główne atuty polskich przedsiębiorstw to m in stosunkowo niskie koszty pracy, ale w przypadku przedsięwzięć infrastrukturalnych, realizowanych za granicą, ten aspekt traci na znaczeniu

olbrzymią rolę w skutecznym ubieganiu się o kontrakt w ramach postępowa‑nia przetargowego odgrywa również otwarta i elastyczna strategia negocjacyjna procedury przetargowe w przypadku skomplikowanych przedsięwzięć, jakimi są projekty ppp, skonstruowane są tak, aby zapewnić jak najlepsze wykorzystanie potencjału innowacyjnego oferentów rzadko kiedy decydującym czynnikiem jest najniższa cena – kluczową rolę mogą odgrywać takie kwestie, jak długość gwa‑rancji czy zasady podziału ryzyka pomiędzy partnera publicznego i prywatnego W najbardziej elastycznej procedurze, jaką jest dialog konkurencyjny, na partnerze prywatnym spoczywa w dużej mierze przedstawienie samej koncepcji realizacji przedsięwzięcia podmiot publiczny przedstawia tylko bardzo ogólnie zarysowany opis swych potrzeb i wymagań, a następnie – w ramach dialogu z potencjalnymi

17 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, komunikat komisji europa 2020, kom(2010)2020, s 29

18 r petru, m Walewski, Doświadczenia polskich firm inwestujących na rynkach zagranicznych, raport pwc, 2012, s 12


wykonawcami – wybiera najbardziej odpowiadający mu sposób realizacji tych potrzeb podmiot publiczny może na przykład zaprosić partnerów do dialogu w sprawie rewitalizacji i rozbudowy dworca kolejowego, natomiast to potencjalni partnerzy proponują szczegółową koncepcję inwestycji: jedna może obejmować połączenie dworca z centrum handlowo ‑rozrywkowym, inna – z muzeum trans‑portu kolejowego W takim postępowaniu kreatywność i innowacyjność podmiotu ubiegającego się o kontrakt odgrywają rolę absolutnie kluczową, często większą niż potencjał finansowy i organizacyjny potencjał ten sprawia, że polskim podmio‑tom gospodarczym może być nieraz trudno konkurować z wielkimi korporacjami międzynarodowymi

dla polskich przedsiębiorstw zasadnicze znaczenie powinien mieć szeroki i różnorodny charakter przedsięwzięć ppp w europie partnerstwo utożsamia się z wielkimi inwestycjami transportowymi, na których realizację polskie podmioty mogą nie być gotowe z uwagi na brak wystarczających możliwości finansowych i logistycznych zdarzają się jednak mniejsze inwestycje: tuż za naszą zachodnią granicą bardzo popularne jest ppp w obszarze tzw infrastruktury społecznej, tj realizowane przy budowie obiektów użyteczności publicznej, np szkół, siedzib urzędów, szpitali, a nawet więzień, i w ramach zarządzania nimi są to przedsię‑wzięcia realizowane na mniejszą skalę (niż np budowa sieci komunikacyjnych), a przy tym wykorzystuje się w nich atrakcyjny dla partnera prywatnego model z wynagrodzeniem w formie opłat za dostępność W takim modelu podmiot pry‑watny obciążony jest ryzykiem dotyczącym konstrukcji i dostępności, którym stosunkowo łatwo zarządzać, bo poziom nieprzewidywalności jest dużo niższy niż w przypadku ryzyka popytu

Wraz z upowszechnieniem się modelu partnerstwa publiczno ‑prywatnego korzyści dla zaangażowanych w ten rodzaj współpracy przedstawicieli sektora pry‑watnego można jednakże przedstawić w szerszej perspektywie realizacja szeroko zakrojonych projektów pozwala firmom wejść na nowe rynki, na których do tej pory nie były one obecne (lub były obecne w niewielkim stopniu) W długoterminowej perspektywie może to być zatem czynnik bardziej znaczący niż, poniesione w krót‑kim terminie, ewentualne straty dla podmiotu decydującego się na uczestnictwo w projektach ppp za granicą jednym z powodów podjęcia takiej decyzji powinien być fakt zdobycia pozycji na zagranicznym rynku może to być nawet pierwszy krok do osiągnięcia pozycji globalnej, świadczący o rozwoju firmy inwestycja zagraniczna jest więc w tym przypadku sposobem na zapewnienie dywersyfikacji ryzyka rynkowego

istotny wgląd w mapę korzyści uzyskiwanych przez firmy prywatne z uczestnic‑twa w projektach ppp prezentuje także teoria społecznej odpowiedzialności biznesu


(csr – corporate social responsibility, zaproponowana w latach 20 ubiegłego wieku przez oliviera sheldona) akcentuje ona etyczny wymiar działalności przedsiębior‑stwa, jego relacje z otoczeniem, w którym funkcjonuje, ze społecznością lokalną i środowiskiem naturalnym działania podejmowane przez firmę rozpatrywane są w kontekście skutków, jakie przynoszą one poszczególnym grupom interesariuszy teoria zakłada, że podczas konstruowania strategii i podejmowania bieżących decyzji biznesowych, oprócz przesłanek czysto ekonomicznych, przedsiębiorstwa uwzględniają wspomniane kwestie społeczne i ekologiczne postępowanie takie w oczywisty sposób przekłada się także na wizerunek firmy

projekty ppp wiążą się z ogromną odpowiedzialnością, ale także z prestiżem i poszerzeniem pola oddziaływania zaangażowanych w nie firm prywatnych partne‑rzy z sektora prywatnego mają szansę wprowadzić w życie swoją politykę w zakresie odpowiedzialności biznesu, wnieść swój wkład w dobro ogółu i przyczynić się do rozwoju okolicy, w której funkcjonują, a jednocześnie zaprezentować firmę jako przedsiębiorstwo działające w sposób etyczny, zaangażowane w lokalne problemy i pomocne szerzej pojmowanej społeczności19

Podsumowanie

partnerstwo publiczno ‑prywatne może być dla polskich przedsiębiorstw sposo‑bem na internacjonalizację działalności i na zdobywanie nowych rynków projekty realizowane w tym modelu są atrakcyjne z biznesowego punktu widzenia, jako zapewniające długookresową stabilizację działalności oraz bezpieczny i stosunkowo pewny, choć umiarkowany, dochód (a także zysk) udział w takich przedsięwzięciach ma również ogromne zalety z punktu widzenia wizerunku oraz zasad społecznej odpowiedzialności biznesu – korzyści w tych obszarach nie mają charakteru bez‑pośredniego przysporzenia finansowego, ale w szerszej perspektywie mogą być źró‑dłem budowania pozycji międzynarodowej w wymiarze znacząco przekraczającym krótkookresowy rachunek ekonomiczny pojedynczego przedsięwzięcia

zróżnicowanie rynku ppp sprawia, że swoją niszę mogą w nim znaleźć zarówno wielkie korporacje budowlane, jak i mniejsze podmioty sam udział w postę‑powaniach przetargowych może być czynnikiem pozytywnie stymulującym innowacyjność i poszerzanie horyzontów sektora prywatnego W postępowaniach w sprawie wyboru partnera prywatnego właśnie te cechy nabierają szczególnego

19 i herbst, a jadach ‑sepioło, e marczewska, op cit , s 6


znaczenia w porównaniu ze standardowymi przetargami, opartymi na kryterium najniższej ceny

zasady udziału i dostępu do kontraktów realizowanych w modelu ppp podle‑gają na całym świecie rygorystycznym przepisom Wymaga to od potencjalnych partnerów prywatnych znakomitego obeznania z tymi regułami i umiejętności poruszania się w świecie skomplikowanych procedur jednakże procedury te mogą się stać pomocne, ponieważ można z nich korzystać w sposób sprzyjający osią‑gnięciu sukcesu, nawet w warunkach konkurencji z podmiotami miejscowymi zwykle są one bowiem oparte na zasadach równego i wolnego od dyskryminacji dostępu wszystkich podmiotów, bez względu na kraj pochodzenia, do udziału w postępowaniach przetargowych nabiera to szczególnego znaczenia w przypadku rynku ue, na którym zasady te mają moc traktatową i na którym istnieje szereg sądowych i pozasądowych środków ochrony prawnej w tym zakresie Wykorzysta‑nie znajomości reguł i procedur przetargowych, skuteczne techniki negocjacyjne, oparte na kreatywnym, otwartym i innowacyjnym podejściu do potrzeb sektora publicznego, a także właściwa selekcja projektów, powiązana ze strategiami rozwo‑jowymi i potencjałem finansowo ‑organizacyjnym przedsiębiorstwa, to czynniki, które mogą sprawić, że udział w przedsięwzięciach ppp stanie się dźwignią rozwoju międzynarodowej działalności polskich przedsiębiorstw

8.� Reguły�określania�pochodzenia�towarów�jako�warunek�brzegowy�operacji�handlowych... 123

Cezary Sowiński

Reguły określania pochodzenia 8. towarów jako warunek brzegowy operacji handlowych na rynkach zagranicznych1

Wstęp

W okresie ostatnich trzech, czterech dekad większość krajów na świecie, choć w różnym stopniu, zaczęła stosować strategie rozwoju bazujące na otwieraniu swoich rynków, promocji eksportu i przyciąganiu inwestycji zagranicznych han‑del, zarówno regionalny, jak i światowy, stawał się tym samym coraz ważniejszy początkowo głównym celem takich strategii rozwoju była likwidacja podstawowych barier w handlu, którymi były wysokie taryfy celne

ich liberalizacja postępowała, gdy poszczególne kraje przystępowały do gatt/Wto i negocjowały pomiędzy sobą preferencyjne układy handlowe W konsekwencji istotność taryf celnych zmniejszała się, a handel rósł, pomagając krajom sygnatariuszom regionalnych porozumień handlowych w coraz więk‑szym stopniu wykorzystywać globalny system wymiany handlowej dla własnego rozwoju niemniej, choć negatywny wpływ wysokich taryf celnych na handel zmniejszył się znacząco, uwypuklił lub wręcz spowodował pojawienie się szeregu innych barier dla wymiany handlowej obecnie rozważania dotyczące tych barier ogniskują się w literaturze przedmiotu wokół koncepcji „ułatwień i uproszczeń w handlu” (ang trade facilitation), tak w jej tradycyjnym ujęciu, odnoszącym się do procedur celnych, jakie muszą być przestrzegane na granicach terytoriów danych krajów/obszarów, jak i w szerokim ujęciu, odnoszącym się do zarządzania

1 niniejszy rozdział to zmodyfikowany fragment dysertacji doktorskiej autora (sgh, 2013)

124� Cezary�Sowiński

różnymi procedurami i administrowania wymaganiami, jakie stawiane są przed importerami, eksporterami, producentami i ich dostawcami, tak na granicach, jak i poza nimi jak wskazuje richard baldwin2, analizując naturę globalnego handlu i wskazując na przyczyny i konsekwencje wciąż rosnącej liczby regional‑nych porozumień handlowych, porozumienia te traktowane są jako użyteczny mechanizm promowania dalszej liberalizacji handlu przez ich sygnatariuszy, a jednocześnie wprowadzają nieskoordynowane, niespójne, trudne do ogarnięcia i nierzadko wzajemnie sprzeczne uregulowania i ograniczenia międzynarodowej wymiany handlowej

poszczególne porozumienia preferencyjno ‑handlowe, obowiązujące obecnie, były zawierane w różnych czasach i z różnych pobudek nie powinno zatem dziwić, że doprowadziły do określenia zróżnicowanych reguł stosowania preferencji taryfo‑wych, zróżnicowanych standardów, a także innych – różniących się między sobą – wymagań odnośnie do wprowadzania i sprzedaży produktów na poszczególne rynki narodowe W rezultacie przedsiębiorcy zmuszeni są zmagać się z gwałtownie rosnącą liczbą informacji na temat nie tylko kwestii stricte celnych (związanych z cleniem towarów z zastosowaniem preferencji), lecz także kwestii dotyczących ochrony środowiska, ochrony gatunkowej, bezpieczeństwa produktów, standardów towarów i wielu innych choć większość z tych informacji jest w zasadzie łatwo dostępna, koszty zarządzania nimi oraz organizowania i przekazywania tych informacji do różnorodnych organów kraju importującego stanowią niewątpliwe przeszkody w prowadzeniu handlu

takimi przeszkodami są m in reguły pochodzenia towarów, zawarte w poszcze‑gólnych porozumieniach preferencyjno ‑handlowych Wraz ze wzrostem liczby tych porozumień rośnie liczba reguł pochodzenia mając na uwadze fakt, że wza‑jemnie się one zazębiają, należy zauważyć, że stopień ich skomplikowania rośnie szybciej niż ich liczba choć reguły pochodzenia to zwykle krótkie, kilkuwyrazowe sformułowania, pozwalające ocenić, czy dany towar może być importowany do określonego kraju/obszaru z zastosowaniem preferencji (niższych stawek celnych), ich ilość oraz mnogość i różnorodność kryteriów, na których są oparte, powodują, że są bardzo skomplikowane i że nawet dużym międzynarodowym firmom, dzia‑łającym globalnie, trudno jest je zrozumieć oraz stosować w praktyce W konse‑kwencji uwzględnianie regulacji celnych i postanowień umów międzynarodowych z zakresu pochodzenia towarów staje się obszarem wymagającym coraz bardziej

2 r baldwin, Multilateralising Regionalism: Spaghetti Bowls as Building Blocks on the Path to Global Free Trade, centre for economic policy research (cepr), discussion paper 5775, Washington 2006


specjalistycznej wiedzy, a tym samym oddelegowania na jego potrzeby dodatko‑wych zasobów ludzkich i technicznych niewątpliwie podnosi to koszty wymiany handlowej z zagranicą stąd też w biznesie powszechne jest postrzeganie reguł pochodzenia towarów jako zła koniecznego, nieodłącznie związanego z handlem zagranicznym3 mimo to zauważalne jest również wykorzystywanie tych samych regulacji do kreowania dodatkowych zysków z handlu towarami obecnie bowiem wysokość konwencyjnych stawek celnych (mfn), stosowanych na świecie, uzasad‑nia ponoszenie kosztów związanych z uwzględnianiem regulacji celnych z zakresu pochodzenia towarów w działalności przedsiębiorstw, ponieważ – pomimo ich ponoszenia – przedsiębiorstwa nadal uzyskują korzyści ze stosowania preferencyj‑nych stawek znacząca większość międzynarodowej wymiany handlowej opiera się bowiem na preferencjach taryfowych4, które – aby mogły znaleźć zastosowanie – wymagają spełnienia kryteriów reguł pochodzenia i ich prawidłowego udoku‑mentowania Wielkość korzyści w łańcuchu dostaw, jakie można uzyskać wskutek prawidłowego i efektywnego (celowego i racjonalnego) wykorzystywania regulacji celnych i zapisów umów międzynarodowych z zakresu pochodzenia towarów, w sposób oczywisty wskazuje przykładowa, 25‑ punktowa różnica między stawką celną konwencyjną (obowiązującą w handlu niepreferencyjnym) a stawką celną obniżoną (obowiązującą w handlu preferencyjnym pod warunkiem odpowiedniego udokumentowania pochodzenia towarów), mającą zastosowanie w imporcie do rpa lodówek pochodzących z ue choć nie zawsze i nie dla wszystkich towarów te potencjalne korzyści kształtują się na tak wysokim poziomie (są wyjątki), stano‑wią one jednak wystarczającą zachętę do głębszego zainteresowania się regułami pochodzenia towarów przez zarządzających przedsiębiorstwami, ponieważ sposób postrzegania tych reguł przez przedsiębiorstwo może mieć znaczący wpływ na podejmowane przez nie decyzje

3 Getting to grips with origin, raport z konferencji Wco poświęconej regułom pochodzenia, bruksela, 16–17 lipca 2008 r (dokument nr oX0001e1a), s 6

4 W tym kontekście warto zauważyć, że unia europejska jest bardzo aktywna na polu zawierania preferencyjnych porozumień taryfowych lub też wprowadzania preferencji na zasadach autonomicz‑nych takie porozumienia preferencyjne lub autonomiczne zasady udzielania preferencji obowiązują we Wspólnocie w odniesieniu do ponad 200 krajów, grup krajów i terytoriów (m lux, Prawo celne unii europejskiej, Wydawnictwo bW, szczecin 2004, s 156) celem takich działań jest przede wszystkim wspieranie integracji gospodarczej z krajami rozwijającymi się i najmniej rozwiniętymi W rezultacie tylko siedem krajów rozwiniętych, członków Wto, nie korzysta z żadnych preferencji w dostępie do rynku wspólnotowego są nimi: australia, hongkong, japonia, kanada, usa, nowa zelandia i singapur W 2013 r rozpoczęły się rozmowy w sprawie ustanowienia preferencyjnego porozumienia handlowego pomiędzy ue i usa, a na ukończeniu są negocjacje pomiędzy ue a kanadą


zakładając, że przedsiębiorstwo dysponuje wystarczającym kapitałem intelek‑tualnym do realizacji strategii internacjonalizacji z aktywnym użyciem regulacji z zakresu pochodzenia towarów (lub jest w stanie budować potrzebne do tego zasoby, podążając ścieżką internacjonalizacji, a tym samym kształtując swoją mię‑dzynarodową pozycję konkurencyjną zgodnie z przyjętą strategią), w pierwszej kolejności należy rozważyć zakres możliwości zwiększania zysków producenta‑‑eksportera, aktywnie wykorzystującego reguły pochodzenia produkowanych przez niego towarów w zarządzaniu przedsiębiorstwem określenie zakresu (warunków brzegowych) możliwości generowania zysków, a tym samym budowy przewag kon‑kurencyjnych, pozwoli z kolei odpowiedzieć na pytanie, jakie procesy gospodarcze determinują realizację tych strategii oraz czy i w jaki sposób uwzględnienie skutków regulacji pochodzenia towarów wpływa na wzrost efektywności, racjonalności i celowości tych procesów

Poszukiwanie alternatywnych rynków 8.1. zaopatrzenia i zbytu towarów

potencjalne korzyści płynące ze stosowania reguł pochodzenia towarów i z ich faktycznego wykorzystywania przez przedsiębiorstwo działające na rynkach regio‑nalnym i światowym należy rozpatrywać w dwóch płaszczyznach: zaopatrzenia i zbytu ponieważ pochodzenie towarów musi być zawsze rozpatrywane z punktu widzenia ekonomicznej przynależności towaru do określonego kraju (terytorium)5, stopień internacjonalizacji biznesu przedsiębiorstwa nie ma właściwie znaczenia Wszystkie bowiem ewentualne rozważania muszą opierać się na założeniu, że miej‑sce, w którym towary poddawane są ostatniej, istotnej, ekonomicznie uzasadnionej obróbce lub przetworzeniu, które powoduje wytworzenie nowego produktu lub stanowi ważny etap wytwarzania, znajduje się na terytorium określonego kraju, a przedmiotowe czynności wykonywane są w przedsiębiorstwie przystosowanym do tego celu W konsekwencji dla celów analizy procesów nadawania pochodzenia

5 reguły pochodzenia towarów to zasady, na podstawie których można określić ekonomiczną przy‑należność towaru do konkretnego kraju lub regionu ich celem jest „dostarczenie informacji o źródle, z którego pochodzi towar informacja taka jest niezbędna w celu odróżnienia identycznych towarów przywożonych z różnych krajów (obszarów), tak aby można było poddać je odpowiedniemu – właściwemu dla rodzaju towarów i miejsca ich pochodzenia – traktowaniu celnemu kryterium pochodzenia towarów jest podstawowym wyróżnikiem dla m in rodzaju stawki celnej (konwencyjnej lub preferencyjnej) mającej zastosowanie dla danego towaru” zob Wspólnotowy Kodeks celny. Komentarz, red W morawski, Wolters kluwer, Warszawa 2007, s 232–233


należy założyć, że dany przedsiębiorca nabywa części i komponenty do swo‑jej produkcji albo lokalnie (w kraju, w którym jest zlokalizowany jego zakład wytwarzający przeznaczone na eksport produkty końcowe, których pochodzenie jest określane), albo w drodze importu z krajów trzecich oraz eksportuje wyroby finalne do krajów trzecich tak w jednym, jak i w drugim przypadku pochodzenie towarów (czy są to części i komponenty, czy też wyrób finalny) może mieć istotne znaczenie w budowaniu przewagi konkurencyjnej przedsiębiorcy i rozwoju jego biznesu strona „zakupowa” tego procesu (która ma zapewnić dostawy części i komponentów do produkcji) nie stanowi jednak odrębnej płaszczyzny od tej, którą tworzy strona „sprzedażowa” (która ma znaleźć rynki zbytu dla wytwarzanych towarów) Wręcz przeciwnie – w globalnej gospodarce każda decyzja biznesowa w zakresie sprzedaży towarów pochodzących z jednego kraju na rynek kraju/ugrupowania, z którym ten pierwszy zawarł porozumienie preferencyjne, pociąga za sobą określone skutki w zakresie konieczności dostosowania strony „zakupo‑wej” analogicznie rzecz się ma w przypadku podejmowania decyzji o wyborze dostawców części i komponentów W zależności od tego, skąd będą pochodzić towary, zmianie może ulec strona „sprzedażowa” omawianego procesu, może się bowiem zmienić pochodzenie towarów wytwarzanych przez przedsiębiorcę, a przeznaczonych na eksport Współzależność tych procesów stanowi niewątpli‑wie jeden z najtrudniejszych aspektów wykorzystywania pochodzenia towarów w procesach zarządzania przedsiębiorstwem umiejętne wykorzystanie reguł pochodzenia powoduje, że angażujący się w nie przedsiębiorca może osiągnąć rzeczywistą przewagę nad swoimi konkurentami nie tylko na rynku lokalnym, lecz także na rynkach regionalnym i światowym

poszukiwanie potencjalnych rynków zbytu dla towarów, które mają być przed‑miotem eksportu do krajów trzecich – aby było racjonalne, efektywne i celowe – musi zmierzać do znalezienia takich rynków, które dają największe możliwo‑ści zwiększania zysków i zmniejszania kosztów działalności przedsiębiorstwa podstawowe czynności w tym zakresie to wyszukanie, zebranie i analiza umów preferencyjno ‑handlowych, które kraj wytworzenia (ostatniej, istotnej i ekono‑micznie uzasadnionej obróbki lub przetworzenia) towaru zawarł z poszczególnymi krajami lub obszarami na świecie kolejnymi etapami będą działania związane z ich analizą, dokonaną przez przedsiębiorcę ‑eksportera pod kątem możliwych do osiągnięcia korzyści, w świetle rodzaju towarów już wytwarzanych (lub które mogą być produkowane), oraz z analizą ryzyka, z jakim wiązałaby się taka działalność W konsekwencji wydaje się, że powinny zostać podjęte czynności przedstawione w tabeli 8 1


Tabela 8.1. Proces poszukiwania potencjalnych rynków zbytu

Czynność procesowa Opis/uwagi

Wyszukanie, zebranie i analiza umów preferencyjno ‑handlowych

Lista umów handlowych, zawarta przez poszczególne kraje/ugrupowania na świecie, jest łatwo dostępna w zasobach internetowycha lub w różnych opracowaniachb.

Identyfikacja produktów, które mogą być przedmiotem eksportu w świetle ich klasyfikacji taryfowej

W zakresie określenia, jakie produkty mogą być eksportowane do wybranych krajów lub obszarów, z którymi kraj (lub ugrupowanie) ich wytworzenia (obróbki) zawarł preferencyjne umowy handlowe, najistotniejsze jest, aby poznać klasyfikację taryfową wytwarzanych (lub mogących być przedmiotem produkcji) przez danego producenta towarów, przynajmniej na poziomie HS 4 cyfry, co nie powinno przysparzać trudności przedsiębiorstwom prowadzącym już obrót handlowy z zagranicą. W przypadku przedsiębiorstw, które nie posiadają takiej wiedzy, pomocnym narzędziem może być np. wspólnotowa taryfa celna, dostępna w Interneciec. Pomocny może być także kontakt z urzędem celnym lub organizacją zrzeszającą przedsiębiorców z danej branży itp.

Określenie wysokości stawek celnych konwencyjnych i preferencyjnych, obowiązujących w imporcie danego towaru na rynek kraju docelowego

W celu zdefiniowania stawek celnych obowiązujących w stosunku do importu danego towaru w kraju docelowym należy odszukać taryfę celną kraju importu i skonfrontować ją w zakresie danego kodu HS (kodu, do którego klasyfikowany jest wyrób wytwarzany lub planowany do produkcji przez przedsiębiorstwo), a następnie odszukać wysokość stawki konwencyjnej (obowiązującej w handlu niepreferencyjnym) oraz stawki obniżonej (obowiązującej w handlu preferencyjnym z danym krajem eksportu towarów). Za podstawowe narzędzie w tym względzie może służyć Market Access Databased – baza danych prowadzona przez Komisję Europejską, Dyrekcję Generalną do spraw Handlu. Oczywiście nie można całkowicie polegać na takiej bazie danych (może ona bowiem być nieaktualna w danym momenciee), a przed zaangażowaniem się w handel z danym krajem należy skonfrontować wiedzę zdobytą w zakresie stosowanych stawek celnych ze źródłem prawa (w tym zakresie pomocą powinny służyć np. przedstawicielstwa handlowe poszczególnych krajów w potencjalnych krajach przeznaczenia towarów).

Obliczanie różnicy między stawką konwencyjną a stawką preferencyjną

Generalnie rzecz biorąc, im większa jest różnica pomiędzy stawką celną konwencyjną (MFN), stosowaną do importu wybranego towaru do kraju docelowego z krajów trzecich (z którymi kraj docelowy nie zawarł żadnych preferencyjnych umów handlowych), a stawką celną stosowaną do importu tego towaru, gdy posiada on preferencyjne pochodzenie, tym bardziej opłacalny dla eksportera będzie handel z przedmiotowym krajem.Należy jednak zwrócić uwagę, że jeśli wyliczona różnica pomiędzy stawką konwencyjną a stawką preferencyjną wynosi około 2–3 %, to angażowanie się w wymianę handlową na zasadach preferencyjnych może nie być opłacalne, ponieważ koszty administracyjne związane z zapewnieniem preferencyjnego pochodzenia towaru mogą przewyższyć oczekiwane korzyści.

Sprawdzenie reguł pochodzenia dla wybranego towaru

Po określeniu poziomu potencjalnych korzyści z tytułu eksportu wybranych towarów do kraju docelowego konieczne jest określenie, w jakich okolicznościach dany towar będzie uważany za pochodzący z kraju jego wytworzenia (ostatniej, istotnej obróbki lub przetworzenia), tak aby mógł on korzystać z preferencyjnych stawek celnych w imporcie na jego terytorium. Informację taką można uzyskać, sprawdzając stosowne zapisy protokołu o pochodzeniu, stanowiącego integralną część umowy między danymi krajami lub ugrupowaniami (lub innego aktu prawnego o tej samej randze). Czynność ta pozwala stwierdzić, jakie są wymogi nadawania pochodzenia towarom wytwarzanym w danym kraju (czyli de facto stosowane w odniesieniu do niego reguły pochodzenia towarów).

Zestawienie wymogów umownych (reguł pochodzenia) ze stanem faktycznym

Odniesienie informacji na temat reguł pochodzenia do obecnie wykonywanych przez przedsiębiorstwo procesów obróbki lub przetwarzania towarów pozwala stwierdzić, czy te produkty spełniają kryteria tej reguły. W konsekwencji daje to odpowiedź na pytanie, czy już w danym momencie wytwarzane produkty mogłyby być importowane na terytorium docelowego kraju lub obszaru z zastosowaniem preferencji, a jeśli nie – jakie czynności należy wykonać, aby spełnić kryteria tej reguły.


Czynność procesowa Opis/uwagi

Badanie wykonalności

Ostatnim etapem analizy strony sprzedażowej procesu poszukiwania rynków zbytu dla wytwarzanych towarów, w sytuacji gdy obecnie wytwarzane przez przedsiębiorstwo towary nie spełniają kryteriów przewidzianej dla nich reguły pochodzenia (lub nie są jeszcze wytwarzane, a przedsiębiorca planuje dopiero ich produkcję), jest wykonanie techniczno ‑ekonomicznego badania wykonalności wprowadzenia zmian w zakresie pozwalającym na spełnienie warunków tej reguły. W zależności od rodzaju kryterium, jakim posługuje się przedmiotowa reguła pochodzenia (kryterium techniczne, zmiany klasyfikacji taryfowej, kryterium wartości dodanej czy też kryteria łączone)f, spektrum zmian może być bardzo szerokie. Niemniej, chodzi tu zasadniczo o dwa rodzaje zmian: o zmiany procesu produkcji (co pozwoli na spełnienie kryterium technicznego i kryterium skoku taryfowego) lub o zmiany kompozycji czynników branych pod uwagę przy obliczaniu kryterium procentowego (wartości dodanej), tj. takich elementów, jak pochodzenie surowców i komponentów, koszty produkcji, cena wyrobu finalnego itp. O ile w odniesieniu do pierwszej zmiany niniejsze opracowanie nie będzie w zasadzie mogło dać żadnej odpowiedzi, o tyle druga zmiana jest kategorią, w której można wskazać określone aspekty, na które przedsiębiorca ‑eksporter powinien zwrócić szczególną uwagę.

a zob np http://ec europa eu/trade, regional trade agreements information system (http://rtais wto org/ui/publicmaintainrtahome aspx) i in

b zob np Wspólnotowy , red W morawski, op cit , s 317–321; p hanclich, System preferencji celnych unii europejskiej, ars boni et aequi, poznań 2008 i in

c http://ec europa eu/taxation_customs/dds/tarhome_en htmd http://madb europa eu/madb/datasetpreviewformifpubli htm?datacat_id=if&from=publie należy zwrócić uwagę, że informacja na temat stawek celnych w market access database nie zawsze jest

publikowana na dzień dostępu f metody oceny istotności obróbki nadającej pochodzenie (tzw kryteria nadawania pochodzenia) mogą być

zasadniczo zdefiniowane w następujący sposób: kryterium zmiany klasyfikacji taryfowej – „produkt finalny jest pochodzący, jeśli jego klasyfikacja taryfowa jest inna niż klasyfikacja taryfowa każdego z komponentów użytych do jego wytworzenia”; kryterium techniczne/przemysłowe – „produkt finalny jest pochodzący, jeśli został poddany specyficznym procesom obróbki” (test pozytywny) lub „produkt finalny nie jest pochodzący, jeśli został poddany specyficznym procesom obróbki” (test negatywny); kryterium procentowe/ekonomiczne/wartości dodanej – „produkt finalny jest pochodzący, jeśli wartość dodana w kraju przetworzenia lub obróbki osiągnęła określone minimum albo wartość niepochodzących komponentów nie przekroczyła określonego maksimum” Wyczerpujący opis kryteriów reguł pochodzenia znajduje się w: Wspólnotowy..., red W morawski, op cit ; p hanclich, op cit ; t lyons, ec customs law, oxford 2001; m lux, Pochodzenie towarów, „monitor prawa celnego i podatkowego” 2004, nr 8 i w wielu innych

Źródło: opracowanie własne

omówiony proces poszukiwania potencjalnych rynków zbytu (strona „sprzeda‑żowa”), dających największe możliwości zwiększania zysków producenta ‑eksportera, może być również przedstawiony w formie drzewa decyzyjnego (zob schemat 8 1), pomocnego w zrozumieniu mechanizmów funkcjonowania reguł określania pochodzenia towarów i problemów decyzyjnych, jakie stoją przed przedsiębior‑stwem angażującym się w aktywne wykorzystywanie tych regulacji w zarządzaniu prowadzoną działalnością gospodarczą

powtórzenie przedstawionej na schemacie 8 1 sekwencji działań dla każdego towaru produkowanego (lub takiego, którego produkcja jest planowana lub moż‑liwa do uruchomienia) przez przedsiębiorstwo, pozwoli na stworzenie bazy wiedzy


(w niniejszym rozdziale zwanej „bazą wiedzy produkt ‑kraj‑reguła ‑koszt‑korzyść” – pkrkk), która da odpowiedź przede wszystkim na pytanie, jakie produkty mogą być obecnie eksportowane do określonych krajów wraz z dokumentami potwier‑dzającymi ich preferencyjne pochodzenie niezależnie, czy będzie to jeden produkt i jeden kraj, czy będzie ich więcej (tak produktów, jak i krajów docelowych), nie‑zbędne będzie przeanalizowanie uzyskanych informacji w świetle związków pomię‑dzy różnymi regułami pochodzenia (tj regułami obowiązującymi w poszczególnych umowach preferencyjno ‑handlowych) w celu oceny potencjalnego wpływu tych różnic na możliwości uzyskiwania dodatkowych korzyści przez przedsiębiorstwo angażujące się w handel na zasadach preferencyjnych

W konsekwencji baza wiedzy pkrkk będzie stanowiła źródło informacji zarządczej, użytecznej w aspekcie podejmowania decyzji o zaangażowaniu się przed‑siębiorstwa w faktyczne, efektywne wykorzystywanie regulacji celnych z zakresu pochodzenia towarów w prowadzonej działalności gospodarczej pozytywna decy‑zja w tym zakresie będzie implikowała możliwość podjęcia działań zmierzają‑cych do:• poszukiwaniapotencjalnychrynkówzaopatrzenia(strona„zakupowa”),dają‑

cych największe możliwości zwiększania zysków przedsiębiorcy ‑eksportera;• badaniamożliwościnadawaniatowarompochodzenia,spełniającegowarunki

preferencyjnego importu w kraju przeznaczenia poprzez wprowadzenie zmian w procesach wewnątrzzakładowych niezależnie od wymienionych działań, wydaje się, że przedsiębiorstwo angażu‑

jące się w wykorzystywanie reguł określania i dokumentowania pochodzenia towa‑rów w celu budowania pozycji konkurencyjnej będzie dążyło również do dokonania zmian w istniejących regułach lub do wprowadzenia nowych procesów w zakresie definiowania pochodzenia wytwarzanych towarów, jak również do wystawiania świadectw preferencyjnego pochodzenia towarów

W zakresie poszukiwania potencjalnych rynków zaopatrzenia (strona „zaku‑powa”), dających największe możliwości zwiększania zysków przedsiębiorcy‑‑eksportera, na pierwszy plan wysuwa się konieczność analizy dostępnych rynków zaopatrzenia tegoż przedsiębiorcy w surowce i komponenty, potrzebne mu do wytworzenia finalnego produktu, spełniającego określone kryteria reguły pocho‑dzenia potencjalne możliwości działania w tym zakresie omówiono w dalszej części rozdziału należy przy tym zwrócić uwagę, że przedmiotowa lista działań nie wyczer‑puje wszystkich możliwości, wskazuje raczej na takie, z którymi najczęściej może spotkać się producent towarów przemysłowych, wobec których stosuje się reguły pochodzenia towarów oparte na kryteriach wartościowych (procentowych)


Schemat 8.1. Proces poszukiwania potencjalnych rynków zbytu

DECYZJEPROCES

Wyszukanie, zebraniei analiza umów

preferencyjno-handlowych(baza umów)

Identyfikacja produktów,które mogą być

przedmiotem eksportuw świetle ich

klasyfikacji taryfowej

(klasyfikacjatowarów)

Określenie wysokościstawek celnychkonwencyjnych

i preferencyjnych,obowiązujących w imporcie

danego towaru na rynekkraju docelowego

(taryfa celna)

Obliczenie różnicypomiędzy stawką

konwencyjnąi preferencyjną

(powtórzyć dla każdego towaru)

(istotna)

(brak różnicylub nieistotna)

Odrzuceniedanej umowy

z dalszej analizy

Odnalezienie regułypochodzenia dla

wybranego towaru(sprawdzenie wymogówumownych nadawania

wspólnotowegopochodzenia)

(baza reguł)

BAZA WIEDZY PKRKK

Zestawienie wymogówumownych ze stanem

faktycznym(analiza, czy aktualneprocesy wytwarzania

towaru wypełniająregułę pochodzenia)

(nie) (tak)

Wystawienieświadectwapochodzenia

Zgromadzeniedokumentacji

potwierdzającejwspólnotowe

pochodzenie towaru

Współpracaz dostawcami

w zakresie gromadzeniadokumentacji

potwierdzającejpochodzenie towaru

(bazadostawców)

Badanie wykonalności(określenie, jakie

czynności/zmiany sąkonieczne i możliwe, aby

produkt spełnił wymaganiareguły pochodzenia)

Zmianaprocesu produkcji

Wprowadzeniezmian w procesach

wewnątrzzakładowych

Zmianadostawców

(jeśli reguła oparta jestna kryterium technicznym

lub kryterium skoku taryfowego)

(jeśli reguła oparta jestna kryterium procentowym)

Analiza zmianw kompozycji czynników

używanychdo obliczania kryterium

procentowego

(zakresmożliwychkorzyści)

(szacunekkosztów)

Poszukiwanie nowychźródeł zaopatrzenia

w surowce i komponenty



chęć spełnienia kryteriów reguł pochodzenia, przewidzianych w określonej umo‑wie preferencyjno ‑handlowej, może w znaczący sposób wpłynąć na decyzje podej‑mowane przez przedsiębiorstwa i dotyczące źródeł nabywanych przez te firmy części i materiałów służących do wytworzenia produktu na eksport jeśli optymalna kosztowo kompozycja nabywanych towarów zawiera towary niepochodzące, których użycie jest zabronione w ramach reguł pochodzenia, w świetle których rozpatrywane jest pochodzenie wyrobu finalnego6, przedsiębiorstwo będzie zmuszone: albo eksportować swoje towary bez nadawania im statusu towarów pochodzących, w rozumieniu umowy zawartej z krajem importu (i tym samym zastosowanie znajdzie inna niż preferen‑cyjna, co do zasady wyższa, stawka celna w imporcie tego towaru – stawka mfn, a co za tym idzie – towar będzie ceteris paribus droższy, mniej konkurencyjny, na doce‑lowym rynku), albo zacząć nabywać ten komponent (dotychczas importowany) ze źródeł lokalnych (droższych), przez co zostaną obniżone zyski przedsiębiorstwa, pochodzące z eksportu towaru posiadającego status towaru pochodzącego która droga zostanie obrana przez przedsiębiorstwo, zależy głównie od analizy ekono‑micznej, przy czym im większa jest różnica pomiędzy stawką konwencyjną (mfn) w imporcie wyrobu finalnego do kraju docelowego a stawką preferencyjną, zasto‑sowaną w sytuacji, gdyby dany wyrób był pochodzący, w rozumieniu stosownej umowy preferencyjnej, tym bardziej uzasadniony jest wybór drugiego podejścia dla zobrazowania powyższej zależności warto posłużyć się przykładem empirycznym:

Przykład 1. Założenia:

• producentwyrobufinalnego,wytwarzanegonaterytoriumUniiEuropejskiej,rozważa jego eksport do rpa;

• stawkakonwencyjna(MFN)dlategotyputowarów,niepochodzącychzUEani z żadnego innego kraju, z którym rpa podpisała umowę o preferencyjnym handlu, wynosi 25 %;

• stawkapreferencyjna,stosowanawprzypadkuprzedstawieniadowoduwspól‑notowego pochodzenia towaru, wynosi 0 %;

• wyrób finalny jest produkowanyweWspólnocie z części pochodzącychz ue (20 %) i z części pochodzących z krajów trzecich, z którymi nie ma kumu‑lacji pochodzenia w ramach umowy ue‑rpa (80 %, z czego 60 % stanowią

6 chodzi o regułę „przetwarzanie, w którym wszystkie użyte materiały (niepochodzące) klasyfikowane są do innej pozycji taryfowej niż produkt będący wynikiem przetworzenia” (zob np reguła dla towarów klasyfikowanych do rozdziału 26 taryfy celnej, określona w protokole 1 do umowy ue‑rpa)


części, których użycie jest zabronione w ramach reguł pochodzenia, w świetle których rozpatrywane jest pochodzenie wyrobu finalnego);

• wartośćkomponentówikosztówkształtujesięwsposóbnastępujący:

Tabela 8.2. Elementy kalkulacyjne (bez uwzględnienia pochodzenia towarów w zarządzaniu przedsiębiorstwem)

Wartość w j.p.

Części i komponenty

pochodzące z UE 20

niepochodzące z UE 80

Inne koszty produkcji 10

Zysk 10

Cena ex‑works 120

Koszt transportu i ubezpieczenia 10

Wartość celna 130

Stawka celna 25 %

Wartość towaru dopuszczonego do swobodnego obrotu w RPA 162,5

• dlaokreślenia,czyczynnościwykonanewceluwytworzeniaprzedmiotowegotowaru we Wspólnocie nadają mu wspólnotowe pochodzenie w rozumie‑niu umowy ue‑rpa, stosuje się regułę: „przetwarzanie, w którym wartość wszystkich użytych materiałów (niepochodzących) nie przekracza 25 % ceny ex‑works gotowego wyrobu” oraz „wytwarzanie, w którym wszystkie materiały (niepochodzące) klasyfikowane są do innej pozycji niż produkt”7 W takich okolicznościach reguła pochodzenia przewidziana dla tego wyrobu

w umowie ue‑rpa nie jest spełniona (zarówno w zakresie kryterium procentowego, co pokazuje tabela 8 3, jak i w zakresie kryterium skoku taryfowego)

Tabela 8.3. Analiza pochodzenia (bez uwzględnienia pochodzenia towarów w zarządzaniu przedsiębiorstwem)

Wartość materiałów

niepochodzących


pochodzących

Cena EXW produktu finalnego

Reguła pochodzenia(wartość materiałów niepochodzących < 25 %

ceny EXW)

80 j.p. 20 j.p. 120 j.p. NIESPEŁNIONA(80 > 30)

Źródło: obliczenia własne

7 taka reguła, zawierająca łączone kryteria nadawania pochodzenia, należy do najbardziej restrykcyj‑nych spośród możliwych – stąd też w wielu innych przypadkach, gdy zastosowanie będzie miała „lżejsza” reguła, przedsiębiorca będzie miał mniejsze problemy z dokonaniem niezbędnych dostosowań


jeśli jednak przedsiębiorstwo będzie w stanie nabyć 60 % dotychczas importo‑wanych lokalnie komponentów (części, których użycie – o ile są niepochodzące – jest zabronione w ramach reguł pochodzenia, w świetle których rozpatrywane jest pochodzenie wyrobu finalnego), nawet po cenie wyższej o 20 %, to oba kryteria łączonej reguły pochodzenia zostaną spełnione (zob tabela 8 4)

Tabela 8.4. Analiza pochodzenia (z uwzględnieniem pochodzenia towarów w zarządzaniu przedsiębiorstwem)

Wartość materiałów niepochodzących

Wartość materiałów pochodzących


Reguła pochodzenia(wartość materiałów niepochodzących < 25 %

ceny EXW)

32 j.p. 77,6 j.p. 129,6 j.p. SPEŁNIONA(32 < 32,4)


W konsekwencji, nawet jeśli do kosztów działalności przedsiębiorstwa dodamy koszty administracyjne, jakie musiałoby ono ponieść, chcąc w sposób prawidłowy wypełniać postanowienia stosownych reguł pochodzenia towarów, tak aby uzyskać preferencje w ich imporcie do kraju docelowego (koszty wykorzystywania regulacji w zakresie pochodzenia towarów w działalności gospodarczej), i koszty te określimy na najwyższym poziomie 8 % wartości towaru8, to – przy wciąż spełnionej regule pochodzenia9 – cena tego towaru po dopuszczeniu do obrotu w rpa wyniesie 149,2 j p (zob tabela 8 5) stanowi to różnicę 13,3 j p , o którą może być obniżona cena towaru w rpa lub o którą może być zwiększony zysk producenta

Wydaje się, że przytoczony przykład jasno wskazuje na ekonomiczne uzasadnie‑nie konieczności rozpoczęcia przez przedsiębiorstwo procesu zarządzania pocho‑dzeniem wytwarzanych towarów przyniesie mu to bowiem zysk, zarówno wtedy, gdy przejmie go całkowicie lub gdy „podzieli się” nim z importerem, jak i wtedy,

8 przypuszczalnie koszty te (zwane compliance costs) będą początkowo sięgały górnych granic wyni‑kających z dostępnych badań empirycznych (tj około 8 %), zmniejszając się w miarę, jak przedsiębiorca‑‑eksporter i jego pracownicy będą nabywali doświadczenia w przedmiotowej materii, aż osiągną dolną granicę wynikającą ze wspomnianych badań (tj około 2 %) w przypadku wprowadzenia zautomatyzo‑wanych narzędzi zarządzania pochodzeniem stwierdzenie to znajduje potwierdzenie w najnowszym dostępnym badaniu (a van de heetkamp, r tusveld, origin Management. Rules of origin in Free Trade Agreements, springer ‑Verlag, berlin –heidelberg 2011, s 177–182), przeprowadzonym w ponad 100 firmach międzynarodowych z usa, europy, ameryki południowej i korei południowej autorzy ci wskazują, że wysokość compliance costs dla 86 % badanych firm wynosi poniżej 4 % wartości towarów będących przedmiotem produkcji i wysyłki do krajów udzielających preferencji

9 W tej sytuacji wspólnotowy przedsiębiorca ma de facto większy „margines swobody” (relacja: wartość materiałów niepochodzących < 25 % ceny eXWkształtujesiębowiemnastępująco:32<34,8),jako że koszty zarządzania pochodzeniem, w przyjętej wartości 9,6 j p , zgodnie z prawem ue, zwiększają wartość „kosztów pochodzących”, wchodząc do ceny ex‑works


gdy o tę różnicę obniży cenę towaru obniżona cena powinna przynieść zwiększe‑nie popytu na jego towar na rynku docelowym, co z kolei powinno przełożyć się na zwiększenie produkcji, a w rezultacie, poprzez zmniejszenie kosztów, na dalsze podwyższenie zysków ponadto dzięki zarządzaniu pochodzeniem towarów wspól‑notowe przedsiębiorstwo może rozpocząć bardziej efektywną (tj mniej kosztowną) ekspansję na rynki, na których nie jest obecne

Tabela 8.5. Elementy kalkulacyjne (z uwzględnieniem pochodzenia towarów w zarządzaniu przedsiębiorstwem)

Wartość w j.p.

Części i komponenty

pochodzące z UE 77,6

niepochodzące z UE 32

Inne koszty produkcji 10

Koszty zarządzania pochodzeniem 9,6

Zysk 10

Cena ex‑works 139,2

Koszt transportu i ubezpieczenia 10

Wartość celna 149,2

Stawka celna 0 %

Wartość towaru dopuszczonego do swobodnego obrotu w RPA 149,2


oprócz sytuacji już opisanej przedsiębiorstwo ‑eksporter, chcąc spełnić kryteria reguły pochodzenia dla wytwarzanego przez siebie towaru, przewidzianej w umo‑wie preferencyjno ‑handlowej, może zmienić źródło zaopatrywania się w surowce u (optymalnego kosztowo) dostawcy z kraju trzeciego, który w imporcie do kraju wytworzenia towarów finalnych nie korzysta z preferencyjnych stawek celnych na swoje towary może wybrać dostawcę z kraju, do którego będą eksportowane towary finalne – będzie to jednocześnie kraj korzystający na podstawie dwustronnej umowy koncepcja ta opiera się na wykorzystaniu mechanizmu kumulacji pochodzenia, o ile jest on przewidziany na mocy danej umowy preferencyjno ‑handlowej10

tym samym – o ile będzie to możliwe – przedsiębiorstwo ‑eksporter nawiązuje współpracę w zakresie dostaw surowców z podmiotem z kraju, do którego następ‑nie będzie eksportował wyroby finalne ponieważ zgodnie z zasadami kumulacji pochodzenia (np dwustronnej) towary pochodzące z jednego kraju są uważane za

10 zob Wspólnotowy..., red W morawski, op cit ; p hanclich, op cit ; t lyons, op cit ; m lux, op cit i in


pochodzące w drugim kraju, przedmiotowa operacja będzie wiązała się z bezpo‑średnią korzyścią tegoż przedsiębiorcy, a analiza tych korzyści będzie z zasady taka sama, jak w poprzednim przykładzie jedyną różnicą będzie to, że zamiast deklaracji dostawcy przedsiębiorca wytwarzający towary finalne będzie otrzymywał od swego dostawcy świadectwo pochodzenia lub deklarację na fakturze, na podstawie których będzie mógł wnioskować o preferencyjne traktowanie tychże surowców w imporcie do kraju przetwarzania lub obróbki towarów na eksport

innym przykładem pokazującym, w jaki sposób przedsiębiorstwo ‑eksporter może wpływać na pochodzenie wytwarzanych przez siebie towarów, może być analiza źródeł zaopatrywania się w surowce przez jego dostawców W tym zakre‑sie poszukiwanie i wybór najbardziej efektywnego (z punktu widzenia regulacji z zakresu pochodzenia towarów) źródła zaopatrzenia w komponenty zależą wprost od tego, gdzie producent tychże surowców zaopatruje się w materiały potrzebne mu do wytworzenia przedmiotowego komponentu zakładając, że:• przedsiębiorstwo‑eksporterprodukujenaterytoriumUniiEuropejskiejlodówki

na rynek rpa,• doprodukcjitychlodówekwykorzystujekomponenty(np.drzwi/obudowy)

wytwarzane w ue przez innego producenta,• produkcjatychkomponentówopierasięnadwóchsurowcach:staliocynkowanej

(cn 7210 30 00) i polimerach styrenu, np abs (cn 3920 30 00), przy czym wartość stali wynosi 80 %, a wartość abs 20 % materiałów użytych,

można mieć do czynienia z następującymi sytuacjami (w których zmienną jest wyłącznie pochodzenie surowców), przedstawionymi w tabeli 8 6

Tabela 8.6. Zależność pochodzenia wyrobów finalnych od pochodzenia podstawowych komponentów (surowców)

Reguła pochodzenia„produkt jest pochodzący z UE w rozumieniu Umowy UE‑RPA, jeśli spełnia przewidzianą dla niego regułę

pochodzenia” [pochyłą czcionką ujęto powód spełnienia (bądź niespełnienia) kryteriów reguły pochodzenia obowiązującej dla danego

towaru]

Surowiec / komponent podstawowy

ABS(CN 3920 30 00)

Wytwarzanie w procesie, w którym wszystkie materiały niepochodzące są klasyfikowane do innego kodu niż produkt.

TAK produkcja

w UE

TAK produkcja

w UE

NIEimport

NIEimport

Stal ocynkowana (CN 7210 30 00)

Wytwarzanie z wlewków lub innych form pierwotnych, klasyfikowanych do CN 7206.

TAK produkcja

w UE

NIEimport

TAK produkcja

w UE

NIEimport


Wyrób pośredni

Drzwi/obudowy do chłodziarek

(części do chłodziarekCN 8418)

Wytwarzanie, w którym:

TAK *

TAK TAK TAK– wszystkie użyte materiały są klasyfikowane do innej pozycji niż produkt;

– wartość wszystkich użytych materiałów (niepochodzących) nie przekracza 40 % ceny ex‑works produktu;

NIE TAK NIE

– wartość wszystkich materiałów niepochodzących nie przekracza wartości użytych materiałów pochodzących.

NIE TAK NIE

Wyrób finalny Lodówka(CN 8418)

Wytwarzanie, w którym:

TAK **

NIE

TAK **

NIE– wszystkie użyte materiały są klasyfikowane do innej pozycji niż produkt;

– wartość wszystkich użytych materiałów nie przekracza 40 % ceny ex‑works produktu;

n/a n/a

– wartość wszystkich materiałów niepochodzących nie przekracza wartości użytych materiałów pochodzących.

n/a n/a

* Na podstawie reguły wchłaniania (ang. roll‑up principle), która przewiduje, że jeśli produkt, który nabył już pochodzenie, jest dalej przetwarzany (tj. produkt, który nabył status produktu pochodzącego wskutek spełnienia warunków określonych w stosownych regułach pochodzenia i który zostaje użyty w kolejnych procesach przetwórczych do wytworzenia innego produktu), to nie mają do niego zastosowania warunki odnoszące się do produktu, do którego zostanie on włączony.** Na podstawie reguły wchłaniania, jeśli pozostałe użyte komponenty są pochodzące.


jak można wnioskować z przykładu przedstawionego w tabeli 8 6, pochodzenie wyrobów finalnych zależy, co do zasady, od pochodzenia komponentów użytych do ich wytworzenia niemniej, pośrednio zależy także od pochodzenia surowców, z któ‑rych zostały wytworzone te komponenty tym samym działania przedsiębiorstwa‑‑eksportera, chcącego aktywnie wykorzystywać regulacje z zakresu pochodzenia towarów w zarządzaniu swoją działalnością (tj w produkcji swoich wyrobów), muszą polegać nie tylko na wyborze miejsca (pośrednio dostawcy), w którym następuje wytworzenie komponentów, lecz także na wyborze sposobu wytwarzania kompo‑nentów oraz dostawcy surowców potrzebnych do ich produkcji przy w zasadzie nieograniczonych możliwościach zaopatrywania się w większość surowców wybory dokonywane przez dostawców danego przedsiębiorstwa ‑eksportera bezpośrednio przekładają się na możliwości wykorzystywania przez to przedsiębiorstwo regulacji w zakresie określenia pochodzenia własnych produktów


W tym zakresie wskazane jest badanie łańcucha dostaw pod kątem pocho‑dzenia towarów, które tworzą jego ogniwa, czyli de facto przeniesienie ciężaru uwzględniania regulacji dotyczących pochodzenia towarów również na dostaw‑ców danego producenta wyrobów finalnych oraz na ich poddostawców jak wska‑zuje praktyka gospodarcza, jedynie część producentów surowców i komponentów posiada wystarczającą wiedzę na temat pochodzenia towarów, która pozwalałaby w sposób efektywny spełnić żądania nabywców tychże materiałów W większości przypadków są oni jednak w stanie jedynie w ograniczonym stopniu podjąć takie wyzwanie natychmiast dlatego też – jak się wydaje – zadaniem producenta final‑nych towarów jest zadbanie o własne interesy i wyszkolenie swoich (obecnych lub potencjalnych) dostawców i poddostawców w zakresie reguł pochodzenia towarów zatem producent ten powinien zapewnić swoim dostawcom, a za ich pośrednictwem kolejnym przedsiębiorstwom w łańcuchu dostaw, albo generalne narzędzie, które pozwoli im poznać reguły pochodzenia i rozpocząć ich aktywne wykorzystywanie w procesach zarządczych, albo specyficzne (dostosowane do ich sytuacji) narzędzie, które wprost będzie definiowało oczekiwany przez producenta finalnego sposób postępowania tych przedsiębiorstw, co z kolei pozwoli mu osiągnąć maksymalne korzyści z wykorzystywania reguł pochodzenia towarów w łańcuchu dostaw

jak można zauważyć, pierwsze podejście jest z zasady bardziej pasywne (wska‑zuje na potrzebę analizy procesów produkcyjnych pod kątem pochodzenia wytwa‑rzanych towarów, podjęcie decyzji pozostawia przy tym dostawcom), natomiast drugie jest bardziej aktywne (wskazuje wprost na zakres oczekiwanych dostosowań i na konieczność spełnienia kryteriów w ściśle określony sposób) oczywiście drugie podejście nie wyklucza zastosowania pierwszego Wręcz przeciwnie – wydaje się, że należy uzmysłowić danemu dostawcy, jak istotny i obszerny jest sam temat reguł pochodzenia, oraz pokazać mu trudności i ryzyko, z jakimi może się on spotkać, aktywnie wykorzystując te reguły w swojej działalności W przypadku, gdy nie będzie on w stanie z powodów technicznych lub kadrowych podjąć się tego zadania, od decyzji producenta finalnych towarów będzie zależało, czy zechce on udzielić stosownego wsparcia, korzystając ze swoich zasobów technicznych i ludzkich

niezależnie od tego, co zostało już powiedziane – a co również powinno wcho‑dzić w zakres analizy ekonomicznej przeprowadzanej przez przedsiębiorstwo chcące aktywnie wykorzystywać reguły pochodzenia towarów w zarządzaniu działalnością gospodarczą oraz poznać, jaki stopień zaangażowania w te procesy jest dla niego opty‑malny – pierwsze z zaproponowanych podejść (dostarczenie dostawcom generalnego narzędzia, czyli informacji na temat reguł pochodzenia) wiąże się przede wszystkim ze zwróceniem uwagi zarządzających przedsiębiorstwami na ten aspekt współ‑pracy i na potrzebę zachęcania do podjęcia stosownych wysiłków, zmierzających


do zainicjowania lub zaktywizowania takiego podejścia podstawowym środkiem służącym do osiągnięcia tego celu jest wskazanie odpowiednich źródeł wiedzy na temat reguł pochodzenia towarów, czyli np przepisów prawa (włączając w to umowy handlowe zawarte przez kraj wytwarzania komponentów lub towarów z krajem, z któ‑rym ma się odbywać wymiana handlowa, komentarze do tych źródeł prawa lub inne opracowania) zapoznanie dostawców (i ich dostawców) z regułami pochodzenia może również polegać na bardziej zogniskowanym podejściu, tj np na przygoto‑waniu dla nich skrótowej informacji na temat reguł pochodzenia, odnoszącej się do ich sytuacji, czyli do podmiotu dostarczającego określone towary na terytorium danego kraju jak się wydaje, informacja ta powinna zawierać co najmniej:• wprowadzeniedotematupreferencyjnegotraktowaniatowarówpochodzących

z kraju korzystającego;• wyjaśnieniecelu,doktóregodążyproducent(tj.produkcjatowarówspełniają‑

cych określone postanowienia reguł pochodzenia);• zdefiniowaniepotrzebproducenta‑eksporteraioczekiwań,jakiemaonwsto‑

sunku do swoich dostawców (badanie przez nich pochodzenia swoich wyrobów w świetle danej umowy preferencyjno ‑handlowej, odpowiednie dokumento‑wanie tego pochodzenia oraz zakres ich odpowiedzialności) na podstawie takiej informacji stosunkowo łatwo będzie producentowi wyrobów

finalnych przygotować również odpowiednie narzędzie, pozwalające jego dostaw‑com na odniesienie tych zasad generalnych do specyfiki prowadzonej przez nich działalności, w szczególności do rodzaju wytwarzanych towarów takie narzędzie może przede wszystkim zaprezentować im reguły pochodzenia oraz warunki naby‑wania pochodzenia dla poszczególnych rodzajów komponentów lub surowców, które dostawcy dostarczają temu producentowi, a które wykorzystuje on do produkcji towaru przeznaczonego na eksport (to samo odnosi się do przedsiębiorstw, u któ‑rych dostawcy przedsiębiorstwa ‑eksportera zaopatrują się w surowce służące do wytwarzania ich towarów) z reguły bowiem, nabywając określone komponenty, producent i dostawca posiadają wiedzę na temat ich rodzaju, sposobu wytwarzania, a tym samym znają ich klasyfikację taryfową oraz klasyfikację taryfową surowców, z których zostały wytworzone pozwala to zatem producentowi uściślić informację na temat poszczególnych komponentów i reguł pochodzenia, stosowanych wobec nich w świetle danej umowy preferencyjno ‑handlowej tym samym jest on w stanie podać zarówno regułę, jaką powinien stosować jego dostawca, jak i reguły, których powinni przestrzegać jego poddostawcy, aby najpełniej wykorzystać możliwości, jakie dają reguły pochodzenia ich uzupełnienie o przykłady liczbowe z pewno‑ścią pomoże w zrozumieniu teoretycznej warstwy regulacji celnych z zakresu pochodzenia towarów aby osiągnąć zamierzony cel, przedsiębiorstwo ‑eksporter


wyrobów finalnych powinien zawrzeć w przygotowywanej informacji również zasady dokumentowania pochodzenia, tj wyjaśnienia w zakresie sporządzania deklaracji dostawcy czy też stosownych świadectw pochodzenia

abstrahując od wspomnianych już możliwości wykorzystywania pochodzenia towarów poprzez zarządzanie łańcuchem dostaw komponentów i surowców, należy zwrócić również uwagę na potencjalne trudności, jakie może napotkać przedsię‑biorstwo przy zmianie dostawców bariery te istnieją przede wszystkim na poziomie organizacyjnym, ekonomicznym i technicznym, jednak ich analiza nie należy do zagadnień omawianych w niniejszym rozdziale niemniej, pomijając je, nie sposób nie zauważyć, że zakres problemów związanych z wykorzystywaniem regulacji w zakresie pochodzenia towarów w zarządzaniu działalnością gospodarczą może powodować, że przedsiębiorstwo importujące surowce i komponenty może być często zmuszone do rezygnacji z możliwości zastosowania preferencji taryfowych w stosunku do przywożonych towarów może to mieć miejsce np w przypadku, gdy dostawca odmówi współpracy w zakresie ujawniania szczegółowych kosztów produkcji surowców lub komponentów, ujawnienia informacji na temat kompozycji (składu) swoich produktów czy też wydania dowodów pochodzenia z jakiegokolwiek innego powodu11 W takich okolicznościach nie będzie w zasadzie możliwe efek‑tywne wykorzystywanie reguł pochodzenia towarów przez producenta ‑eksportera lub proces ten będzie w określonym stopniu zaburzony

dlatego bardzo istotne w omawianych procesach jest zwracanie uwagi na aspekty biznesowe, takie jak m in : zaufanie do dostawcy, przebieg dotychczasowej współpracy, możliwość bezpośredniego sprawdzania przez importera lub nabywcę towarów, czy towary wytwarzane przez dostawców spełniają warunki reguł pocho‑dzenia, konieczność zdobywania przez dostawcę wiedzy w zakresie nadawania preferencyjnego pochodzenia wytwarzanym przez niego towarom, forma kontaktu oraz jego szybkość i efektywność, język porozumiewania się i poziom wymiany informacji jednocześnie te same elementy wpływają na stopień ryzyka dotyczą‑cego współpracy z danym dostawcą jak bowiem wskazuje Włodzimierz szpringer, zaufanie jest podstawą handlu, lecz nie chodzi już o zaufanie do produktu czy też usługi, ale o zaufanie cechujące wzajemne relacje „We are rapidly moving toward a trust economy that has progressed through three areas: product, service, and now

11 jak wskazują brian r staples i jeremy harris (b r staples, j harris, origin and Beyond: Trade Facilitation Disaster or Trade Facilitation opportunity?, adbi Working paper series, nr 171, grudzień 2009, s 4), nie zawsze ujawnianie całości informacji na temat produkcji leży w interesie dostawców, informacja ta bowiem może spowodować zakończenie relacji handlowych wskutek np zidentyfikowania subdostawców, z którymi przedsiębiorca może rozpocząć bezpośrednią współpracę, zrywając ją jedno‑cześnie ze swoim dotychczasowym dostawcą


relationship”12 im bowiem więcej podmiotów jest zaangażowanych w dany proces biznesowy, a ich otoczenie charakteryzuje się wysokim stopniem kompleksowo‑ści, w tym większym stopniu każdy z nich zależy od pozostałych – zachowanie, kompetencje, profesjonalizm poszczególnych przedsiębiorstw mają bezpośredni wpływ na wyniki wszystkich pozostałych z tego względu również w zarządzaniu pochodzeniem niezwykle istotna jest umiejętność efektywnego i bezpiecznego zor‑ganizowania wzajemnych zależności budowa „infrastruktury współdziałania” staje się warunkiem utrzymania i powiększania udziałów rynkowych poszczególnych przedsiębiorstw i ich konkurowania na rynkach światowych13

analiza możliwości nadawania pożądanego pochodzenia wytwarzanym towa‑rom nie ogranicza się jedynie do badania potencjalnych możliwości zmian w zakre‑sie kierunków i źródeł nabywania surowców i komponentów istotnym elementem tego procesu pozostaje zawsze analiza możliwych modyfikacji w ogólnie pojętych procesach wewnątrzzakładowych, tj w tych elementach, które w sposób bezpośredni zależą od ich producenta ‑eksportera

biorąc pod uwagę kryteria reguł pochodzenia (techniczne, skoku taryfowego oraz ekonomiczne), należy zauważyć, że możliwości oddziaływania na pochodzenie wyrobów finalnych przez zmianę procesów wewnątrzzakładowych są stosunkowo ograniczone w zakresie kryterium technicznego i kryterium zmiany klasyfikacji taryfowej (ponieważ zakładają zasadniczą zmianę samego procesu wytwarzania towaru) niemniej rosną one znacząco w przypadku, gdy wytwarzane wyroby finalne podlegają kryterium wartościowemu – tu potencjalny zakres zmian doty‑czy zarówno strony kosztowej (obniżania kosztów materiałów niepochodzących i podwyższania kosztów materiałów pochodzących), jak i strony przychodowej (kształtowania ceny produktów finalnych) możliwości te opierają się wprost na wskazanych w literaturze przedmiotu wadach kryterium procentowego biorąc bowiem pod uwagę, że (w regułach stosowanych przez ue) kryterium to opiera się z jednej strony na cenie ex‑works finalnego produktu, a z drugiej strony na cenach nabycia lub na wartości celnej komponentów, odpowiednie kształtowanie tych zmiennych może skutkować osiągnięciem wymaganego poziomu wartości dodanej lokalnie i tym samym nadaniem towarom pożądanego pochodzenia, w zasadzie bez konieczności dokonywania zmian w procesach stricte produkcyjnych można to zilustrować następującymi przykładami (zob tabela 8 7)

12 p keen, c ballance, s chan, s schrump, electronic commerce Relationship. Trust by Design, pren‑tice hall, 1999, s 11, za: W szpringer, Prowadzenie działalności gospodarczej w internecie. od e‑commerce do e‑businessu, difin, Warszawa 2005, s 28

13 W szpringer, Prowadzenie…, op cit , s 29


Tabela 8.7. Badanie możliwości nadawania towarom pochodzenia, spełniającego warunki preferencyjnego importu w kraju przeznaczenia, poprzez wprowadzenie zmian w procesach wewnątrzzakładowych

1. Sytuacja wyjściowa


niepochodzących


pochodzącychKoszty produkcji Zysk (marża)


Reguła pochodzenia

(wartość materiałów niepochodzących

< 25 % ceny EXW)

30 j.p. 45 j.p. 20 j.p. 5 j.p. 100 j.p. NIESPEŁNIONA

(30 > 25)

2. Wzrost ceny EXW (wzrost marży)


niepochodzących




Reguła pochodzenia


< 25 % ceny EXW)

30 j.p. 45 j.p. 20 j.p. 25 j.p. 120 j.p. SPEŁNIONA

(30 = 30)

3. Wzrost kosztów zakładowych


niepochodzących




Reguła pochodzenia


< 25 % ceny EXW)


(30 = 30)

4. Wzrost kosztów materiałów pochodzących


niepochodzących




Reguła pochodzenia


< 25 % ceny EXW)


(30 = 30)

5. Spadek kosztów materiałów niepochodzących


niepochodzących




Reguła pochodzenia


< 25 % ceny EXW)


(20 < 22,5)



W konsekwencji przy zastosowaniu kryterium wartościowego możliwości sprze‑daży towarów po wyższych cenach oraz wzrost zarówno kosztów produkcji (zakłado‑wych), jak i kosztów materiałów pochodzących mogą w bezpośredni sposób przełożyć się na możliwość nadawania określonego pochodzenia wytwarzanym towarom

Procesowa certyfikacja preferencyjnego 8.2. pochodzenia towarów

W trakcie konstruowania zakresu i założeń techniczno ‑organizacyjnych procesu wystawiania świadectw preferencyjnego pochodzenia towarów (w przedsiębiorstwie zainteresowanym wykorzystywaniem regulacji z zakresu pochodzenia towarów dla budowania pozycji konkurencyjnej) należy wziąć pod uwagę specyfikę tak przed‑siębiorstwa (jako całości), jak i określonych, postawionych przed nim zadań czy też pojedynczych projektów dzięki temu procesy te będą mogły odpowiadać na współczesne wyzwania stojące przed przedsiębiorstwami i zmierzać do efektywnego wykorzystywania regulacji celnych z zakresu pochodzenia towarów

proces wystawiania świadectw preferencyjnego pochodzenia towarów może być zdefiniowany jako zespół działań, które zmierzają do uzyskania prawidłowo wysta‑wionego świadectwa eur 1 lub form a (lub każdego innego rodzaju dokumentu potwierdzającego pochodzenie wymienionych w nim towarów), potwierdzonego przez odpowiednie organy (celne), lub – w przypadku, gdy dany przedsiębiorca ma status „upoważnionego eksportera” lub inny status, równoważny z poprzednim – zapisu na fakturze dotyczącej towarów sprzedawanych na eksport, poświadczającego ich preferencyjne pochodzenie aby jednak w ogóle mogło dojść do etapu wystawienia świadectwa lub sporządzenia deklaracji na fakturze przez przedsiębiorcę ‑eksportera, musi on sprawdzić pochodzenie towaru, do którego to świadectwo lub ta deklaracja będą się odnosiły, a także udokumentować spełnienie warunków reguły pochodzenia określonej dla tego towaru tym samym proces wystawiania świadectwa pochodzenia towaru musi obejmować swym zakresem czynności, które jean ‑pierre lacroix defi‑niuje jako „praktyczną stronę zarządzania pochodzeniem towarów”14 musi zatem:• upewnićsięcodozgodnościwłasnychproduktówzregułamipochodzenia

obowiązującymi w handlu z krajem importu;• potwierdzić pochodzenie wszystkich komponentów, w tym sprawdzić,

czy dostawcy mogą dać gwarancje pochodzenia dostarczanych komponentów poprzez wystawienie i dostarczenie deklaracji dostawców;

• systematyczniekontrolowaćstatuspochodzeniaotrzymywanychkomponentóworaz wytwarzanych produktów

14 j ‑p lacroix, Pochodzenie, „monitor prawa celnego” 2002, nr 5


jednostkowe wykonanie tych czynności (np w odniesieniu do pojedynczego towaru, który ma być eksportowany) nie powinno przysporzyć trudności jeśli jed‑nak spojrzeć na ten proces przez pryzmat dużego wytwórcy towarów, funkcjonują‑cego w systemie produkcji ciągłej i wysyłającego swe towary do wielu krajów, wydaje się, że wystawianie świadectw pochodzenia powinno przybrać formę procesu, którego poszczególne etapy będą mogły być zaplanowane z dużą szczegółowością, co pozwoli na jego wielokrotne wykonywanie, na bieżącą kontrolę efektywności jego realizacji i jego wyników oraz na jego modyfikację w zależności od potrzeb i zmieniających się warunków biznesowych

proces wystawiania świadectw pochodzenia towarów będzie – zasadniczo – angażował zasoby przedsiębiorstwa z różnych obszarów (funkcji) jego działalności baza wiedzy pkrkk oraz wynikające z niej informacje będą najczęściej ulokowane w działach odpowiedzialnych za sprzedaż i ekspansję przedsiębiorstwa na nowe rynki Wiedza na temat dostawców i współpraca z nimi w zakresie dostarczania potwierdzeń pochodzenia surowców i komponentów to domena działu zakupów natomiast wiedza na temat procesów produkcji oraz możliwych zmian w tym obsza‑rze będzie należała do pracowników działu produkcji oraz działu badań i rozwoju W określonych przypadkach przydatna lub niezbędna może być również wiedza z zakresu finansów (np na temat kosztów różnych kategorii zasobów materialnych przedsiębiorstwa, kosztów kupowanych towarów, faktur, kursów wymiany walut itp ) pomocny może być także udział zarządu organizacji, jeśli proces będzie wymagał zmian organizacyjnych W rezultacie zależności te i zaangażowanie poszczególnych funkcji organizacji w proces wystawiania świadectw pochodzenia towarów można zobrazować w następujący sposób (zob schemat 8 2):

Schemat 8.2. Proces wystawiania świadectw pochodzenia w ujęciu funkcyjnym

badaniai rozwój

marketing,sprzedażi usługi

po-sprzedażowe

zasobyludzkie

organizowaniedziałalności

zaopatrzenie produkcja finanse

proces wystawiania świadectwa pochodzenia towarów

FUNKCJE ORGANIZACJI

wie

dza

na te

mat

regu

ł poc

hodz

enia

info

rmac

ja n

a te

mat

now

ych

prod

uktó

w

info

rmac

ja n

a te

mat

now

ych

rynk

ów zb

ytu

wie

dza

o do

staw

cach

i ich

ofe

rcie

info

rmac

ja n

a te

mat

proc

esów

pro

dukc

ji

info

rmac

ja n

a te

mat

kosz

tów

info

rmac

ja w

zakr

esie

umie

jętn

ości

pra

cow

nikó

w



W takim ujęciu proces wystawiania świadectw pochodzenia towarów „czerpie” zasoby (dane, informacje, wiedzę, umiejętności i zaangażowanie pracowników za niego odpowiedzialnych) z wybranych funkcji organizacyjnych przedsiębiorstwa W procesie tym następuje integracja tych strumieni zasobów i ich synergia, powo‑dująca wzrost kapitału intelektualnego w całej organizacji konstrukcja przedmio‑towego procesu zasadza się na trzech, wskazanych już, aspektach:• zgodnościwytwarzanychproduktówzregułamipochodzenia,• prawidłowościdokumentowaniapochodzenianabywanychkomponentów

i surowców,• systematycznejkontrolidwóchwspomnianychobszarów.

W celu jego prawidłowej i efektywnej realizacji warto zatem stworzyć dla każ‑dego towaru, mającego być przedmiotem eksportu na zasadach preferencyjnych, narzędzie, które będzie pozwalało na bieżąco i systematycznie kontrolować użyte komponenty i wytworzone wyroby pod kątem procesów produkcji, cen nabycia i sprzedaży, kursów walut, kosztów wytwarzania oraz transportu itd , czyli wszyst‑kich tych elementów, które mają znaczenie dla danej reguły pochodzenia narzę‑dziem takim może być np „karta tożsamości pochodzenia towaru”, czyli zbiór danych dotyczących danego towaru, zawierający wszystkie informacje istotne dla niego z punktu widzenia reguł pochodzenia

zakres informacji gromadzonych na takiej karcie zależy oczywiście od stoso‑wanej odnośnie do danego towaru (modelu produktu) reguły pochodzenia będzie on mniejszy przy kryteriach technicznych lub przy kryterium skoku klasyfikacji taryfowej (ograniczy się bowiem do informacji, jakie komponenty zostały użyte do wytworzenia wyrobu finalnego, przez co w pierwszym przypadku będzie można stwierdzić, czy spełnione zostało kryterium techniczne, a w drugim – poprzez klasyfikację taryfową komponentów i wyrobu finalnego – czy nastąpił wymagany skok taryfowy) i odpowiednio większy przy kryteriach wartościowych lub łączonych (w przypadku kryterium wartości dodanej zakres informacji gromadzonych dla danego towaru/modelu produktu będzie znaczący – oprócz wskazania wszystkich komponentów wchodzących w skład tego towaru lub modelu będzie zawierał informacje na temat ich udziału w wyrobie finalnym, cen nabycia, wartości celnej, klasyfikacji taryfowej oraz będzie odnosił się do dowodów pochodzenia i faktur, które zostały dla niego wystawione)

W zależności od potrzeb danego przedsiębiorstwa, a także od jego możliwości finansowych i organizacyjnych, taka „karta tożsamości pochodzenia towaru” może być prowadzona w systemie informatycznym firmy lub w postaci np arkusza kalku‑lacyjnego istotne jest bowiem nie tyle to, czy wymaga ona zaawansowanych narzędzi informatycznych, ile to, aby była ona kompletna i aktualna niemniej wydaje się,


że jej stworzenie w systemie klasy erp pozwalałoby na bezpośrednie powiązanie z danymi na temat produkcji, magazynów, kosztów, faktur i innych, jakie zasadniczo gromadzone są w takich systemach finansowo ‑księgowych, magazynowych czy też zarządczych pozwoli to jednocześnie na jej ciągłą, automatyczną aktualizację, bez dodatkowych nakładów pracy, oraz na uniknięcie większości błędów ludzkich, jakie mogą powstać w sytuacji wprowadzania danych do arkusza kalkulacyjnego w sposób ręczny

oprócz tego „karta tożsamości pochodzenia towarów” będzie musiała zawierać dane pozwalające udowodnić, że wymienione w niej komponenty rzeczywiście weszły w skład finalnego wyrobu, oraz porównać je z wystawionymi dla nich przez przedsiębiorcę ‑eksportera fakturami sprzedażowymi i dowodami pocho‑dzenia Wydaje się, że w przypadku zaawansowanych technologicznie towarów, składających się z kilkudziesięciu lub kilkuset części składowych (komponentów), stworzenie narzędzia informatycznego, powiązanego z systemem klasy erp firmy, będzie nieuniknione

narzędzie takie, powiązane z systemem erp przedsiębiorstwa (lub wbudowane w ten system), może w sposób kompleksowy i zautomatyzowany, przy niewielkim stopniu ingerencji ludzkiej, pomóc efektywnie realizować proces wystawiania świadectw pochodzenia towarów, a także zintegrować pozostałe procesy związane z zarządzaniem pochodzeniem towarów, w szczególności procesy kontrolne i weryfi‑kacyjne logika funkcjonowania takiego narzędzia powinna brać pod uwagę proces wystawiania świadectwa pochodzenia towarów i bazować na takich danych, które są niezbędne do utworzenia i poprowadzenia „karty tożsamości pochodzenia towaru” W dalszej części rozdziału przedstawiono logikę proponowanego rozwiązania infor‑matycznego, na potrzeby niniejszego opracowania zwanego „generatorem raportów o pochodzeniu”, wraz z opisem zakresu informacji gromadzonych i przetwarzanych w procesie oraz przepływów danych pomiędzy poszczególnymi elementami systemu erp przedsiębiorstwa, samym narzędziem oraz organami celnymi przedmiotowe rozwiązanie ma być przeznaczone dla przedsiębiorstwa wytwarzającego i eksportu‑jącego towary, do których zastosowanie mają reguły pochodzenia oparte na kryte‑rium wartościowym (procentowym), które wymaga obliczania wartości materiałów niepochodzących, pochodzących oraz innych danych liczbowych15

15 W przypadku przedsiębiorstw produkujących towary, których pochodzenie ustalane jest na pod‑stawie kryteriów technicznego lub skoku taryfowego, informacje niezbędne do funkcjonowania „gene‑ratora raportów o pochodzeniu” mogą być inne, co w konsekwencji może wpłynąć na jego konstrukcję niezależnie od tego logika procesu generowania informacji koniecznych do wystawienia prawidłowego świadectwa pochodzenia towarów nie powinna ulec zmianie


Sche

mat

8.3

. Pro

ces w

ysta

wia

nia

świa

dect

w p

ocho

dzen

ia to

war

ów n

a ba

zie

rozw

iąza

nia

IT, p

owią

zane

go z

syst

emem

ER

P fir

my

Dos

taw

cy

Mag

azyn

Prz

ygot

owan

iepr

oduk

cji

/Bad

ania

iroz

wój

Pro

dukc

ja/S

prze

daż

Koo

rdyn

ator

proc

esu

Zam

ówie

nia

zaku

pu,

fakt

ury

zaku

pow

e

Ruc

hm

ater

iałó

wna

mag

azyn

ie

Zes

taw

ieni

em

ater

iałó

wdl

aka

żdeg

oto

war

u*

Zle

ceni

apr

oduk

cyjn

e,fa

ktur

ysp

rzed

ażow

e

*lis

tacz

ęści

ikom

pone

ntów

,an

g.bi

llof

mat

eria

l,B

OM

-in

deks

mat

eria

łow

y-

nrza

mów

ieni

aza

kupu

-ilo

śćna

zam

ówie

niu

-nr

fakt

ury

zaku

pow

ej-

war

tość

celn

a-

dost

awca

(naz

wa

ikod

)-

kraj

poch

odze

nia

-ko

dC

Nm

ater

iału

(-in

ne)

Info

rmac

jeod

dost

awcó

w

-in

deks

prod

uktu

-ko

dC

Npr

oduk

tu-

nrzl

ecen

iapr

oduk

cji

-nr

part

ii-

nrza

mów

ieni

asp

rzed

aży

-nr

fakt

ury

sprz

edaż

owej

-w

arto

śćpr

oduk

tuna

fakt

urze

-w

arun

kido

staw

y-

ilość

sprz

edan

a-

kraj

prze

znac

zeni

a(-

inne

)

Info

rmac

jez

prod

ukcj

iisp

rzed

aży

-in

deks

prod

uktu

-nr

fakt

ury

zaku

pow

ej-

dekl

arac

jado

staw

cyo

poch

odze

niu

mat

eria

łu-

nrdo

kum

entu

celn

ego

(-in

ne)

Info

rmac

jedo

datk

owe

-in

deks

mat

eria

łow

y-

inde

kspr

oduk

tu

Info

rmac

jez

zest

awie

nia

mat

eria

łów

-in

deks

mat

eria

łow

y-

rodz

ajru

chu

mag

azyn

oweg

o-

ilość

-nr

zlec

enia

prod

ukcj

i-

nrpo

twie

rdze

nia

pobr

ania

/w

ydan

iato

war

u-

nrza

mów

ieni

aza

kupu

-nr

part

ii(-

inne

)

Info

rmac

jez

mag

azyn

u

Nar

zędz

iein

form

atyc

zne

(„ge

nera

tor

rapo

rtów

poch

odze

nia”

,an

g.or

igin

repo

rtin

gto

ol)

Info

rmac

jedo

datk

owe

wpr

owad

zane

ręcz

nie

Uzy

skan

ein

form

acje

(ang

.upl

oade

dda

ta)

Wer

yfik

acja

dany

chdo

tycz

ącyc

hza

kupó

wir

uchó

wm

agaz

ynow

ych

Wer

yfik

acja

info

rmac

jio

sprz

edaż

yir

uchó

wm

agaz

ynow

ych

Ust

awia

nie

kole

jnoś

citr

ansa

kcji

sprz

edaż

owyc

hir

uchó

wm

agaz

ynow

ych

Ust

awia

nie

kole

jnoś

citr

ansa

kcji

zaku

pow

ych

iruc

hów

mag

azyn

owyc

h

Uzu

pełn

ieni

eda

nych

oin

form

acje

wpr

owad

zone

man

ualn

ie

Dos

toso

wan

iein

form

acji

o sp

rzed

aży

do in

form

acji

nate

mat

kom

pone

ntów

Łącz

enie

dany

chw

ukła

dzie

zgod

nym

zw

ymog

amiw

zakr

esie

usta

lani

aid

okum

ento

wan

iapo

chod

zeni

ato

war

ów

Usu

wan

ieni

epot

rzeb

nych

dany

ch

Spo

rząd

zeni

era

port

u

Info

rmac

jana

tem

atsp

ełni

enia

regu

łpoc

hodz

enia

prze

zda

nyto

war

Spr

awdz

anie

,czy

regu

łypo

chod

zeni

aob

owią

zują

cedl

ada

nego

tow

aru

ikra

juje

goek

spor

tusą

speł

nion

e

(kry

teria

usta

lani

apo

chod

zeni

adl

aka

żdeg

oto

war

uw

świe

tleum

owy

pref

eren

cyjn

o--h

andl

owej

zaw

arte

j z k

raje

mje

goek

spor

tu)

Info

rmac

jena

tem

atre

guł

poch

odze

nia

tow

arów

Info

rmac

jew

budo

wan

ew

nar

zędz

ieA

dmin

istr

ator

proc

esu

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e


tak skonstruowany „generator raportów pochodzenia” będzie korzystał z róż‑nych elementów funkcjonalnych systemów informatycznych, używanych w danej organizacji, niezależnie, czy będą to składniki zintegrowanego systemu klasy erp, czy też odrębne narzędzia informatyczne wspomagające obsługę poszczególnych funkcji przedsiębiorstwa (zakupy, gospodarkę magazynową, produkcję, sprzedaż, finanse itp ) korzystając z danych dostępnych w tych narzędziach oraz bazując na wbudowanych we własną konstrukcję algorytmach logicznych, odzwierciedlających reguły pochodzenia dla każdego towaru rozpoznawanego poprzez kod taryfy cel‑nej i dla każdego kraju eksportu tego towaru, „generator raportów pochodzenia” będzie w stanie dostarczyć informację, czy zostały spełnione reguły pochodzenia stosowane dla danego towaru (objętego określoną fakturą sprzedażową) będącego przedmiotem eksportu do określonego kraju jeśli tak, to dzięki generatorowi będzie można otrzymać (np w formie wydruku) dokumentację niezbędną do sporządze‑nia wniosku o wydanie świadectwa preferencyjnego pochodzenia towarów lub do naniesienia deklaracji pochodzenia na fakturę gdy w odniesieniu do danego towaru kryteria reguły pochodzenia nie zostaną spełnione, przedmiotowa dokumentacja będzie stanowiła kompletne źródło informacji i podstawę do efektywnej analizy przyczyn owego niespełnienia warunków reguły pochodzenia Wydaje się, że zakres informacji i danych, uwzględniony w dokumentacji sporządzanej za pomocą oma‑wianego narzędzia, powinien odpowiadać zakresowi badania, jakie trzeba wykonać, aby można było stwierdzić, że kryteria reguły pochodzenia dla danego towaru są spełnione W konsekwencji będzie on różny dla różnych towarów

Podsumowanie

ujęcie reguł pochodzenia towarów, jako warunków brzegowych operacji han‑dlowych na rynkach zagranicznych, pozwoliło przeanalizować, w jakich okoliczno‑ściach wykorzystywanie tych reguł może być efektywne, czyli przynieść pozytywne efekty dla przedsiębiorców taka sytuacja występuje wtedy, gdy zostaną poprawnie ujęte następujące elementy:• poszukiwaniepotencjalnychrynkówzbytudlatowarów,któremająbyćprzed‑

miotem eksportu aby było ono racjonalne, efektywne i celowe, musi zmierzać do znalezienia takich rynków, które dają największe możliwości zwiększa‑nia zysków i zmniejszania kosztów działalności tegoż przedsiębiorstwa, oraz uwzględniać reguły pochodzenia towarów;


• poszukiwaniepotencjalnychrynkówzaopatrzenia(strona„zakupowa”),dają‑cych największe możliwości zwiększania zysków przedsiębiorstwa, przy wyko‑rzystaniu reguł pochodzenia towarów;

• możliwemodyfikacjewogólniepojętychprocesachwewnątrzzakładowych,tj w tych elementach, które w sposób bezpośredni zależą od ich producenta‑‑eksportera, jak również certyfikacje preferencyjnego pochodzenia towarów, które stanowią zespół wzajemnie powiązanych działań, zmierzających do uzy‑skania prawidłowo wystawionego świadectwa pochodzenia towaru W konsekwencji możliwe jest stwierdzenie, że decyzja zarządzających przed‑

siębiorstwem o zaangażowaniu się w aktywne wykorzystywanie regulacji z zakresu pochodzenia będzie pociągała za sobą konieczność wprowadzenia dość istotnych zmian w istniejących w organizacji procesach lub wręcz budowy niektórych z nich od podstaw jak stwierdza grażyna leśniak ‑łebkowska, należy skoncentrować się na wyodrębnieniu „w organizacji zadań o charakterze niepowtarzalnym” i na zarządzaniu „nimi w profesjonalny sposób”16 Wprowadzenie takich procesów w życie będzie implikowało konieczność zaangażowania szeregu pracowników zatrudnionych w różnych działach organizacji i na co dzień wykonujących funkcje mające niewiele wspólnego z regułami pochodzenia towarów stąd też uzasadnione jest, aby organizacja implementacji procesu wystawiania świadectw pochodzenia towarów stanowiła projekt, który w określonym czasie pozwoli na zgromadzenie „w jednym miejscu i czasie” specjalistów z różnych obszarów funkcjonowania przed‑siębiorstwa i na wykorzystanie ich wiedzy oraz umiejętności, które dzięki efektom synergii pozwolą realizować produktywny proces, przynoszący dodatkowe korzyści i zwiększający wartość przedsiębiorstwa ‑eksportera logika funkcjonowania takiego narzędzia będzie opierać się na danych, które są niezbędne do określenia pocho‑dzenia towaru, a konstrukcja jego wewnętrznych algorytmów będzie przetwarzać te dane w sposób określony w stosownych regulacjach prawa celnego i umów mię‑dzynarodowych z zakresu pochodzenia towarów tym samym zapewniona zostanie prawidłowość uwzględniania regulacji definiujących zasady określania i doku‑mentowania pochodzenia towarów w działalności eksportowej przedsiębiorstwa W rezultacie proces wystawiania świadectw pochodzenia towarów, zorganizowany i realizowany prawidłowo, tj uwzględniający wszystkie informacje na temat uży‑tych komponentów, wytworzonych towarów, ich cen nabycia i sprzedaży, kursów walut, kosztów produkcji, transportu i ogólnozakładowych, stosowanych kryteriów nadawania pochodzenia, certyfikatów pochodzenia komponentów i surowców

16 g leśniak ‑łebkowska, Zarządzanie projektami, w: Podstawy organizacji i zarządzania, red m romanowska, difin, Warszawa 2002, s 232


oraz krajów wywozu towarów, a także angażujący zasoby przedsiębiorstwa (dane, informacje, wiedzę, umiejętności i zaangażowanie pracowników za niego odpo‑wiedzialnych) w odpowiedniej skali i kolejności, będzie zwiększał:• efektywnośćdziałalnościgospodarczejprzedsiębiorstwa–przyjmując,żejed‑

norazowe koszty implementacji procesu wystawiania i weryfikacji świadectw pochodzenia towarów, a także koszty zniekształcenia (spowodowane zmianami w strukturze organizacji, prowadzącymi do możliwości spełnienia określonych kryteriów reguł pochodzenia towarów), kształtują się na poziomie około 50 % wartości towarów eksportowanych w pierwszym roku jego funkcjonowania (dla firm produkujących urządzenia gospodarstwa domowego)17, to przy prze‑widywanej skali rocznych korzyści (różnicy między stawką celną konwencyjną a stawką celną preferencyjną w łańcuchu dostaw), sięgających np 25 % wartości eksportowanego towaru, w sposób oczywisty można osiągnąć ekonomiczną efektywność inwestycji w przedmiotowy projekt;

• racjonalnośćdziałalnościgospodarczej–wszystkiedaneiinformacje,niezbędnedo prawidłowej realizacji procesów określania i dokumentowania pochodzenia towarów, są zbierane przez przedsiębiorstwo i poddawane analizie, prowadzącej do podejmowania decyzji gospodarczych;

• celowośćdziałalnościgospodarczej–procesokreślaniaidokumentowaniapochodzenia towarów poprzez jego opracowanie i wdrożenie pozwala organi‑zacji na ukierunkowanie prowadzonych działań zgodnie z przyjętą strategią, zarówno w krótkim, jak i w długim okresie

17 zgodnie z wynikami przeprowadzonych przez autora studiów przypadków

9.� Venture�capital�w�Polsce 151

Aleksandra Milewska

Venture capital9. w Polsce

Wstęp

transformacja systemu gospodarczego polski i wynikające z niej nowe zjawiska gospodarcze, powstałe po 1989 r , umożliwiły szeroki rozwój sektora prywatnych przedsiębiorstw na rynku polskim ich dynamiczny rozwój oraz zdobywanie coraz większej przewagi konkurencyjnej, także na rynku zagranicznym, pozwoliły na powstanie znaczącego sektora mśp oraz pokazały, jak szybko rośnie jego znaczenie ekonomiczne i gospodarcze, a także społeczne i polityczne

jednak aby ambitne plany umacniania pozycji przedsiębiorstwa mogły zostać zrealizowane, niezbędny jest kapitał finansowy, z którego brakiem bardzo często zmagają się właściciele małych i średnich firm to z kolei powoduje rezygnację z realizacji śmiałych i ciekawych planów oraz pomysłów

firmy, które istnieją już na rynku i które chcą rozwinąć swoją działalność oraz stać się bardziej konkurencyjne, mogą korzystać z dwóch rodzajów finansowania: kapitału zewnętrznego oraz wewnętrznego jednak firmy dopiero rozpoczynające swoją aktywność na rynku oraz przedsiębiorstwa innowacyjne mają dodatkowo utrudniony dostęp do źródeł finansowania zewnętrznego uzyskanie takiej pomocy finansowej związane jest ze spełnieniem przez przedsiębiorstwo wielu wymogów formalno prawnych kapitał ten jest także mało dostępny ze względu na duże ryzyko związane z prowadzeniem działalności innowacyjnej z tego powodu tworzy się tzw luka kapitałowa

dlatego przedsiębiorstwa innowacyjne, które są w fazie „zasiewu” (seed finan‑cing), rozruchu (start‑up) oraz wczesnego rozwoju, wykazują duże zainteresowanie alternatywnymi formami finansowania przedsiębiorstw, w tym finansowaniem za pomocą kapitału podwyższonego ryzyka, jakim jest venture capital

celem niniejszego rozdziału jest zaprezentowanie istoty funkcjonowania fun‑duszy venture capital na rynku polskim

152� Aleksandra�Milewska

Istota 9.1. venture capital i historia jego rozwoju w Polsce

Definicja 9.1.1. venture capital

W literaturze przedmiotu, zarówno w polsce, jak i w unii europejskiej, istnieje bardzo wiele definicji pojęcia venture capital niemniej jednak sprowadzają się one do tego samego znaczenia – finansowania innowacyjnych przedsiębiorstw poprzez udział w ich kapitale własnym z uwagi na ujęcie tematu należy zwrócić uwagę przede wszystkim na dwie publikacje, opracowane przez eVca (european private equity and Venture capital association) oraz jego polski odpowiednik – psik (polskie stowarzyszenie inwestorów kapitałowych)

Według autorów artykułów european private equity and Venture capital asso‑ciation, venture capital odnosi się przede wszystkim do inwestycji kapitałowych dokonywanych w fazie rozpoczęcia, wczesnego rozwoju przedsiębiorstwa oraz jego ekspansji (ang expansion) jest to kapitał zwrócony głównie w stronę „młodej” przed‑siębiorczości, a nie w kierunku dojrzałych już firm1 poza tym tego rodzaju inwe‑stycje są nastawione na średnio‑ lub długookresowe dostarczanie kapitału spółkom nienotowanym na giełdzie, o wysokim potencjale wzrostu należy jednak pamiętać, że finansowanie kapitałem typu venture capital jest bardzo ryzykowne, dlatego też jest ono rekompensowane „wyższą niż przeciętna oczekiwaną stopą zwrotu”2

zgodnie z definicją polskiego stowarzyszenia inwestorów kapitałowych venture capital to rodzaj inwestycji kapitałowych w spółki nienotowane na giełdzie, prze‑prowadzanych w celu osiągnięcia przyrostu wartości kapitału realizuje się je przy uruchomieniu danego przedsiębiorstwa, we wczesnych stadiach rozwoju oraz jego ekspansji fundusze venture capital inwestują w udziały/akcje spółek pozagiełdowych, aby następnie odsprzedać swoje udziały/akcje z wysokim zyskiem3

W polskiej literaturze przedmiotu często definicji venture capital używa się zamiennie z terminem private equity należy jednak pamiętać, że jest to błędne podejście do tego zagadnienia mimo że oba te pojęcia są do siebie zbliżone, to ven‑ture capital jest jedynie częścią private equity, obejmującego szerszy zakres pojęć, na który składają się trzy segmenty inwestycji kapitałowych:• venture capital – kapitał inwestowany we wczesnych fazach rozwoju spółki,

1 http://www evca eu/uploadedfiles/home/toolbox/introduction_tutorial/eVca_peVcguide pdf2 j grzywacz, a okońska, venture capital a potrzeby kapitałowe małych i średnich przedsiębiorstw,

szkoła główna handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s 43 3 http://www psik org pl

• buyout capital – wykup części lub całości istniejącej firmy, przy wykorzystaniu znacznej ilości kapitału dłużnego,

• mezzanine capital4 – czyli dług podporządkowany (pożyczka podporządko‑wana), np kapitał pomostowy przed wejściem spółki na giełdę, kapitał na przejęcie przedsiębiorstwa będącego w trudnej sytuacji finansowej różnica w interpretacji pojęć venture capital oraz private equity wynika głównie

z historii ich rozwoju na rynkach stanów zjednoczonych oraz europy zachodniej W stanach zjednoczonych kapitał typu venture capital był inwestowany w przed‑siębiorstwa innowacyjne we wczesnej fazie rozwoju, często dopiero rozpoczynające swą działalność, natomiast private equity finansował firmy już istniejące W europie zachodniej fundusze private equity/venture capital zaczęły funkcjonować dużo później – na początku lat 80 dodatkowo dużo większą rolę odgrywało finansowa‑nie ekspansji przedsiębiorstw niż ich rozwoju dlatego też rozróżnienie obu pojęć odegrało dużo mniejszą rolę

polski rynek finansowania przedsiębiorstw kapitałem venture capital jest histo‑rycznie zbliżony do jego funkcjonowania na rynkach europy zachodniej należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż w polsce dochodzi do stosunkowo niewielu trans‑akcji wykupów menedżerskich i lewarowanych, bardzo popularnych w europie5 dodatkowo w związku z trudnościami, jakie pojawiają się przy precyzowaniu kry‑teriów, które bezpośrednio określiłyby różnice pomiędzy kapitałem typu venture capital a private equity, w niniejszym rozdziale przyjęto definicję eVca, ponieważ dane służące do przedstawienia sektora venture capital w europie oraz w polsce pochodzą z badań przeprowadzonych przez european private equity and Venture capital association

W tym miejscu należy podkreślić, że choć finansowanie typu venture capital jest rekompensowane wyższą niż przeciętna oczekiwaną stopą zwrotu, z powodu wysokiego ryzyka, z jakim wiążą się tego rodzaju inwestycje, to termin venture capital nie powinien być utożsamiany z kapitałem wysokiego ryzyka posiada on bowiem więcej składowych niż tylko dokapitalizowanie przedsiębiorstwa bardzo ważnym elementem jest udział inwestora w zarządzaniu przedsiębiorstwem przede wszystkim jednak zarządzający funduszami venture capital podejmują bardzo duży wysiłek minimalizowania ryzyka w trakcje całego procesu inwestycyjnego dlatego jest ono dużo niższe niż np w przypadku inwestycji spekulacyjnych6

4 a kornasiewicz, venture capital w krajach rozwiniętych i w Polsce, cedeWu, Warszawa 2004, s 21

5 m Wrzesiński, Kapitał podwyższonego ryzyka, proces inwestycyjny i efektywność, szkoła główna handlowa w Warszawie, Warszawa 2008, s 26

6 m panfil, Finansowanie rozwoju przedsiębiorstwa, difin, Warszawa 2008, s 105

9.� Venture capital w�Polsce� 153


Historyczne aspekty rozwoju 9.1.2. venture capital w Polscerynek venture capital w swojej obecnej formie istnieje na świecie od ponad 30 lat

początków jego funkcjonowania należy szukać w stanach zjednoczonych, które do dzisiaj są niekwestionowanym liderem w tego rodzaju finansowaniu działalności gospodarczej pierwszą firmą, która oferowała kapitał inwestycyjny wraz z kapitałem zarządczym wspomagającym realizację przedsięwzięcia, była firma ard (american research and development corporation), założona w 1946 r w bostonie jednak bardzo szybki rozwój rynku Vc nastąpił w stanach zjednoczonych dopiero po 1978 r i był on spowodowany bardzo sprzyjającymi warunkami koniunkturalnymi oraz prawnymi

W europie zachodniej korzenie rynku venture capital sięgają 1925 r , czyli momentu powstania chaterhouse investment trust, a następnie jego filii – chater‑house industrial development company, co miało miejsce w 1931 r 7 początkowo rozwijał się on przede wszystkim w Wielkiej brytanii – w 1981 r założony został pierwszy fundusz venture capital, a rządy margaret Thatcher pomogły jedynie w jego intensyfikacji lata osiemdziesiąte przyniosły rozwój rynku Vc w europie zachodniej, a po transformacji, jaka dokonała się w europie środkowej i Wschod‑niej, poszerzył on swoją działalność także na tym rynku, w tym także w polsce

początki rynku venture capital w polsce sięgają 1990 r , kiedy po transformacji zaczął napływać do kraju kapitał zagraniczny po 40 latach gospodarki centralnie planowanej polską zainteresowały się międzynarodowe instytucje finansowe pierw‑szymi instytucjami, które finansowały inwestycje typu venture capital/private equity (fabryka fiat auto poland, huta szkła sandomierz itp ) były ebor (europejski bank odbudowy i rozwoju) oraz ifc (międzynarodowa korporacja finansowa)8 obie instytucje zainwestowały na początku lat 90 w przedsiębiorstwa polskie ponad 500 mln usd dodatkowo ebor przyczynił się do rozszerzenia zakresu działalności funduszy venture capital/private equity na region europy środkowej i Wschodniej jako międzynarodowa instytucja finansowa, promująca transformację w kierunku gospodarki rynkowej, ebor został fundatorem kapitału dla nowo powstałych fun‑duszy venture capital/private equity, stając się tym samym członkiem założycielem wielu tego typu instytucji

jednak pierwszym funduszem venture capital w polsce był polsko ‑amerykański fundusz przedsiębiorczości, powstały w 1990 r dzięki programowi pomocy dla europy środkowej i Wschodniej, realizowanemu pod patronatem prezydenta sta‑nów zjednoczonych georga h W busha9 firma enterprise investors, współfinan‑

7 j grzywacz, a okońska, op cit , s 50 8 a kornasiewicz, op cit , s 189 9 j grzywacz, a okońska, op cit , s 51

sowana przez ebor, była natomiast pierwszą spółką zarządzającą wspomnianym funduszem do chwili obecnej w ramach tego funduszu utworzono osiem funduszy (dysponujących łącznie kapitałem w wysokości 2 mld euro), zainwestowano 1,6 mld euro w ok 130 firm, z blisko 100 zakończonych inwestycji uzyskano przychody o łącznej wysokości 1,8 mld euro10

do połowy lat 90 rynek venture capital/private equity w polsce był przede wszyst‑kim oparty na zagranicznym kapitale publicznym, pomocowym lub rządowym, a jego celem było rozwijanie sektora prywatnego dopiero po 1994 r wzrosło zaintereso‑wanie inwestorów komercyjnych tym rejonem europy, a przyczyną tego była jego zwiększająca się wiarygodność W drugiej połowie lat 90 swoją działalność rozpo‑częły m in : poland partners, renaissance partners, pioneer poland found, poland investment found, regionalny fundusz advent private equity found – central europe firmy te dysponowały łącznie kapitałem w wysokości ok 200 mln usd11

do 2002 r rynek funduszy venture capital w polsce oraz w europie środkowej i Wschodniej związany był z koniunkturą gospodarczą, jaka panowała zarówno w europie, jak i na całym świecie W 2001 r znacząco spadła wielkość zainwesto‑wanych środków, aby rok później znów wzrosnąć, co prezentuje wykres 9 1

Wykres 9.1. Wielkość inwestycji venture capital na rynku polskim oraz na rynkach innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej w latach 1990–2002

683 mln EUR8 funduszy

100%

82%

rok utworzenia funduszu

Kapitał nainwestycje

Kapitał dozainwestowania

Kapitałzainwestowanyw Polsce i w innychkrajachEuropy Wsch.

Kapitałzainwestowanyw Polsce

1990-1994 1995-1997 1998-1999 2000-2002 suma (1990-2002)

kapi

tał n

a in

wes

tycj

e (%

)

71%

90%4%

20%

80%

28% 28%

47%

53%

20%

80%

51%




2 337 mln EUR32 funduszy

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Źródło: psik

10 http://www ei com pl11 a kornasiewicz, op cit , s 191



po wejściu polski do unii europejskiej nastąpiło znaczne ożywienie na rynku venture capital, a polski rynek stał się największym rynkiem venture capital w euro‑pie środkowej i Wschodniej, o wysokim potencjale wzrostu W 2006 r do fun‑duszy w polsce napłynęło rekordowo dużo kapitału, jak do tej pory, bo ponad 936 mln eur koszty inwestycji wyniosły 294 mln eur, a większość z nich doty‑czyła transakcji wykupu12

Wyniki tych badań wskazują, że w krótkim czasie – zaledwie 16 lat – na polskim rynku zaczęły dominować fundusze venture capital/private equity dynamiczny roz‑wój tych funduszy wpłynął na ogólny rozwój polskiej gospodarki, jej wiarygodność oraz na tworzenie nowych miejsc pracy

kryzys rynku kredytów hipotecznych w stanach zjednoczonych w 2007 r zapoczątkował wielki kryzys finansowy z początku XXi w również europa (w tym polska) w sposób bardzo znaczący odczuła zaburzenia procesów rozwojowych W krajach nadbałtyckich nastąpiły nawet dwucyfrowe spadki poziomu pkb W pol‑sce natomiast tempo wzrostu gospodarczego utrzymywało się na stosunkowo wysokim poziomie uzyskane w 2009 r tempo wzrostu gospodarczego (na pozio‑mie 1,6 %) było najwyższe w unii europejskiej, a gospodarka polski do 2012 r była najszybciej rozwijającą się gospodarką wśród krajów Wspólnoty W 2012 r pkb polski wyniósł 2 %

Wykres 9.2. Tempo wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 1991–2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus

niestety kryzys wpłynął także na wielkość inwestycji funduszy venture capital w polsce W 2009 r miał miejsce znaczny spadek tych inwestycji, a ich wartość wyniosła 267 mln eur, czyli o 57 % mniej niż w roku poprzednim powodem takiego stanu rzeczy była niepewność na rynkach finansowych jednak już w 2010 r poziom inwestycji wzrósł do 657 mln eur W 2011 r natomiast zaobserwowano

12 www psik org pl

rekordową wartość inwestycji venture capital/private equity, a ich wartość w 57 spółkach wyniosła łącznie 680 mln eur (zob wykres 9 3)

Wykres 9.3. Inwestycje venture capital w Polsce w latach 2007–2011 (w tys. EUR)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych eVca

największe zaangażowanie kapitału, zarówno w 2009 r , jak i w 2011 r , można było zaobserwować w inwestycjach realizowanych w późnych fazach rozwoju spółek znaczna była jednak różnica pomiędzy inwestycjami realizowanymi w tych latach, ponieważ inwestycje w tego rodzaju firmy wzrosły w przeciągu 2 lat aż o 95 % Wartość wykupów w 2011 r wyniosła 489 mln eur, czyli wykupy stanowiły 71% wszystkich inwestycji w polsce finansowanie wzrostu wyniosło natomiast 163 mln eur, czyli o 100 mln eur więcej niż w 2009 r (zob tabela 9 1)

Tabela 9.1. Inwestycje venture capital w Polsce w latach 2009–2011 z podziałem na etap rozwoju spółki

Kwota inwestycji w tysiącach EUR

2009 2011

Kwota inwestycji % Liczba spółek % Kwota

inwestycji % Liczba spółek %

zasiew 0 0,0 0 0,0 674 0,1 4 6,9

start‑up 0 0,0 1 3,8 10 697 1,6 12 20,7

późny etap rozwoju 634 0,2 5 19,2 15 281 2,2 11 19,0

RAZEM 634 0,2 6 23,1 26 652 3,9 27 46,6

Finansowanie wzrostu 61 559 23,1 8 30,8 162 856 23,9 16 27,6

Restrukturyzacja 6 100 2,3 1 3,8 1 923 0,3 1 1,7

Refinansowanie 99 0,0 1 3,8 0 0,0 0 0,0

Wykupy 198 602 74,4 10 38,5 489 196 71,9 14 24,1

RAZEM INWESTYCJE 266 994 100,0 25 100,0 680 627 100,0 57 100,0

Źródło: eVca i psik



biorąc pod uwagę całkowitą kwotę inwestycji venture capital w polsce, wyraź‑nie widać, że kryzys w znaczącym stopniu wpłynął na ich wielkość w 2009 r W porównaniu z rokiem 2008 wartość inwestycji spadła z 636 mln eur do 267 mln eur jednak już rok później wartość ta wzrosła i wyniosła więcej niż w 2008 r (zob tabela 9 2)

obecnie w polsce inwestycje venture capital dominują w branży telekomunika‑cyjnej oraz w konsumpcji W 2011 r stanowiły one ponad 55 % wszystkich inwesty‑cji po analizie danych z lat poprzednich wyraźnie widać, że wartości te zmieniały się znacząco W 2007 r najbardziej atrakcyjną dla inwestorów była branża związana z produkcją dla biznesu W kolejnych latach jednak ich zainteresowanie tą branżą sukcesywnie się zmniejszało podobnie było z usługami finansowymi

inwestycje w telekomunikację oraz w konsumpcję, dominujące obecnie, w 2007 r stanowiły razem prawie 14 % całkowitych inwestycji W 2008 r wielkość kapitału przeznaczona na inwestycje w branżę telekomunikacyjną zaczęła jednak znacząco spadać, a drastycznie niski poziom inwestycje te osiągnęły w 2009 r , czego powodem był wspomniany już wcześniej kryzys finansowy na rynkach światowych jednak już w 2010 r inwestycje w telekomunikację stanowiły 10 % wszystkich inwestycji, a obecnie poziom ten wynosi ponad 30 %

drugim sektorem, w którym inwestycje venture capital są najbardziej rozwi‑nięte w polsce, jest obsługa konsumenta W 2007 r wartość tych inwestycji wynio‑sła 47 mln eur, a rok później już 142 mln eur, co stanowiło 22 % całkowitych inwestycji venture capital na rynku polskim tym samym obsługa konsumenta, pod względem wartości inwestycji venture capital, zajęła drugie miejsce na liście branż, zaraz po transporcie również tutaj bardzo widoczny jest wpływ kryzysu na wielkość inwestycji, ponieważ w 2009 r spadły one do zaledwie 13 mln eur (w 2009 r pod względem wartości inwestycji dominowała branża medyczna) ten‑dencja spadkowa nie trwała jednak długo, ponieważ w 2010 r inwestycje w branżę związaną z obsługą konsumenta wzrosły do 275 mln eur (42 %) obecnie ich wartość wynosi 170 mln eur, co stanowi 25 % wszystkich inwestycji

Tabela 9.2. Struktura branżowa inwestycji w latach 2007–2011 (w tys. EUR i w %)

Kwota inwestycji w tysiącach EUR Kwota inwestycji

Branża 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 2011 %

Rolnictwo 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0

Produkcja dla biznesu 104 029 24,1 81 360 12,8 33 406 12,5 42 975 6,5 12 193 1,8

Usługi dla biznesu 1 256 0,3 26 049 4,1 22 485 8,4 60 647 9,2 18 770 2,8

Kwota inwestycji w tysiącach EUR Kwota inwestycji

Branża 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 2011 %

Chemia i gospodarka materiałowa

199 0,0 857 0,1 627 0,2 0 0,0 0 0,0

Telekomunikacja 11 118 2,6 7 714 1,2 628 0,2 69 246 10,5 210 688 31,0

IT 24 759 5,7 20 759 3,3 3 771 1,4 6 335 1,0 15 325 2,3

Budownictwo 1 863 0,4 5 144 0,8 0 0,0 1 034 0,2 7 953 1,2

Dobra konsumpcyjne i handel detaliczny

47 137 10,9 142 100 22,4 13 205 4,9 275 241 41,9 170 988 25,1

Usługi dla konsumentów 2 765 0,6 1 869 0,3 2 241 0,8 91 490 13,9 46 381 6,8

Energia i środowisko 70 553 16,3 64 294 10,1 0 0,0 0 0,0 16 968 2,5

Usługi finansowe 92 379 21,4 45 957 7,2 0 0,0 41 834 6,4 60 103 8,8

Branża medyczna, farmaceutyczna, biotechnologia

60 508 14,0 52 146 8,2 146 332 54,8 39 014 5,9 84 847 12,5

Nieruchomości 0 0,0 0 0,0 44 300 16,6 1 073 0,2 0 0,0

Transport 15 417 3,6 173 370 27,3 0 0,0 28 114 4,3 36 412 5,3

Inne 0 0,0 14 011 2,2 0 0,0 0 0,0 0 0,0

Inwestycje ogółem 431 983 100,0 635 630 100,0 % 266 995 100,0 657 003 100,0 680 628 100,0

Źródło: eVca

patrząc na liczbę przedsiębiorstw, w jakie fundusze venture capital zainwestowały swój kapitał w polsce, można dojść do podobnych wniosków, jak w przypadku ana‑lizy wartości inwestycji W 2011 r najbardziej atrakcyjne dla tego rodzaju funduszy były firmy z branży telekomunikacyjnej oraz spółki związane z branżą konsump‑cyjną Wysokie miejsce zajęły też firmy z branży medycznej (zob tabela 9 3)

Tabela 9.3. Struktura branżowa inwestycji w latach 2007–2011 według liczby firm dokapitalizowanych przez fundusze venture capital

Kwota inwestycji w tysiącach EUR 2007 2008 2009 2010 2011

Branża Liczba firm % Liczba

firm % Liczba firm % Liczba

firm % Liczba firm %

Rolnictwo 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0

Produkcja dla biznesu 8 14,0 6 8,5 4 16,0 4 8,9 5 8,8

Usługi dla biznesu 1 1,8 4 5,6 2 8,0 1 2,2 3 5,3

Chemia i gospodarka materiałowa 1 1,8 1 1,4 1 4,0 0 0,0 0 0,0



Kwota inwestycji w tysiącach EUR 2007 2008 2009 2010 2011

Branża Liczba firm % Liczba

firm % Liczba firm % Liczba

firm % Liczba firm %

Telekomunikacja 18 31,6 19 26,8 4 16,0 7 15,6 15 26,3

IT 3 5,3 9 12,7 3 12,0 3 6,7 5 8,8

Budownictwo 1 1,8 1 1,4 0 0,0 1 2,2 2 3,5

Dobra konsumpcyjne i handel detaliczny 7 12,3 6 8,5 5 20,0 11 24,4 7 12,3

Usługi dla konsumentów 2 3,5 4 5,6 2 8,0 4 8,9 5 8,8

Energia i środowisko 2 3,5 3 4,2 0 0,0 0 0,0 3 5,3

Usługi finansowe 7 12,3 4 5,6 0 0,0 5 11,1 4 7,0

Branża medyczna, farmaceutyczna, biotechnologia

5 8,8 7 9,9 3 12,0 6 13,3 7 12,3

Nieruchomości 0 0,0 0 0,0 1 4,0 1 2,2 0 0,0

Transport 2 3,5 3 4,2 0 0,0 2 4,4 1 1,8

Inne 0 0,0 4 5,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0

Inwestycje ogółem 57 100,0 71 100,0 25 100,0 45 100,0 57 100,0

Źródło: eVca

Podsumowanie

obecnie w polsce istnieje poważny problem z dostępem do kapitału dla małych i średnich przedsiębiorstw, co jest podstawową barierą ich dalszego rozwoju pro‑blem ten dotyczy przede wszystkim firm innowacyjnych, dopiero rozpoczynających swoją działalność i nieposiadających jeszcze odpowiedniego zaplecza finansowego to z kolei powoduje powstawanie tzw luki kapitałowej, czyli „różnicę występującą pomiędzy tym kapitałem, który przedsiębiorcy mogą pozyskać z własnych pry‑watnych źródeł, a tym, o który mogą się zwrócić do podmiotów na publicznym rynku kapitałowym”13 obserwując funkcjonowanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w polsce, można stwierdzić, że pozyskanie zewnętrznej pomocy w finansowaniu działalności gospodarczej stało się w wielu przypadkach jedyną możliwością podjęcia ryzyka inwestycyjnego jednak szczególnie obecnie, w warun‑

13 j grzywacz, a okońska, op cit , s 47


kach występującego na rynkach europy środkowej i Wschodniej kryzysu, groma‑dzenie zewnętrznych źródeł finansowania jest coraz trudniejsze W trudnej sytuacji są przede wszystkim przedsiębiorstwa rozpoczynające swą działalność oraz przed‑siębiorcy, którzy chcą zaoferować produkt innowacyjny ich działalność obciążona jest znacznie wyższym ryzykiem niż działalność firm dużych oraz takich, które funkcjonują na rynku od jakiegoś czasu to z kolei wiąże się z problemami dotyczą‑cymi zdobywania funduszy na prowadzenie działalności, związanymi m in z trud‑nościami w sporządzeniu wiarygodnego planu przedsięwzięcia, uwzględniającego analizę potrzeb, możliwości i przewidywanych efektów ekonomicznych, czy też z brakiem możliwości przedstawienia „historycznej” dokumentacji finansowej

dlatego przedsiębiorcy coraz częściej zaczynają interesować się alternatywnymi źródłami finansowania swoich projektów jednym z takich instrumentów jest kapitał typu private equity/venture capital fundusze zarządzające takim kapitałem wpisują w profil swojej działalności finansowanie rozpoczęcia nowego projektu oraz rozwój innowacyjnego przedsięwzięcia, a co za tym idzie – związane z tym ryzyko

dynamiczny rozwój sektora funduszy typu private equity i venture capital w okresie gospodarczej prosperity wpłynął znacząco na zwiększenie konkuren‑cyjności wielu przedsiębiorstw, a tym samym na rozwój najbardziej wpływowych gospodarek świata, np gospodarki stanów zjednoczonych również w unii euro‑pejskiej finansowanie przedsiębiorstw kapitałem podwyższonego ryzyka przyniosło podobne efekty na rynkach europy środkowej i Wschodniej oraz w polsce może być bardzo podobnie fundusze venture capital w ostatniej dekadzie inwestowały coraz więcej kapitału, przez co znacząco wpłynęły na rozwój nowo powstałych oraz innowacyjnych przedsiębiorstw w polsce miały też wpływ na wzrost gospodarczy oraz na zmniejszenie bezrobocia, a przede wszystkim na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, które w polsce stanowią ponad 99 % zarejestrowanej działalności gospodarczej pozytywne dla rozwoju gospodarki polski było także zaangażowa‑nie funduszy w transakcje wykupu firm znajdujących się w późniejszych fazach rozwoju działalności

jednak sytuacja ta zmieniła się w 2007 r doszło wówczas do destabilizacji gospo‑darczej na rynku nieruchomości w stanach zjednoczonych, która doprowadziła do zaburzeń gospodarczych na całym świecie jednak choć kryzys gospodarczy możne wiązać się z zagrożeniami i niebezpieczeństwami, to dla niektórych dziedzin może okazać się korzystny, ponieważ dzięki niemu mogą się przed nimi otworzyć nowe perspektywy rozwoju okres dekoniunktury stwarza bowiem funduszom venture capital atrakcyjne warunki do inwestowania (można wybrać tego rodzaju fundusze zamiast szukać kapitału za pośrednictwem giełdy) z kolei nabywanie aktywów rynku niepublicznego po cenach uwzględniających duże dyskonto względem mocno


już przecenionego rynku publicznego stwarza możliwość wyjścia z tego typu inwe‑stycji z dużym zyskiem

reasumując, venture capital może przyczynić się do dynamicznego rozwoju firm i całej gospodarki zatem przybliżenie go polskim firmom powinno być kluczową kwestią zarówno dla ich menedżerów, jak i dla polskiego rządu

Bibliografia 163

Bibliografia

albalum g , strandskov j , duer e , dowd l , international marketing and export mana‑gement, addison ‑Wesley, new york 1992

allaire y , firsirotu m e , Myślenie strategiczne, pWn, Warszawa 2000 anderson r c , reeb d m , Board composition. Balancing family influence in S&P 500 firms,

„administrative science Quarterly” 2004, vol 49(2) ansoff h , Zarządzanie strategiczne, pWe, Warszawa1985 araújo s , sutherland d , Public ‑Private Partnerships and investment in infrastructure,

oecd publishing, 2013 auleytner a , ligner ‑żeromska j , marcinkowski b , zimoch ‑tuchołka j , Wach m ,

malinowska ‑hyla m , skrzypczyk m , surowiec r , kubalski j j , Raport o usługach cloud computing w działalności ubezpieczeniowej dla Polskiej izby ubezpieczeń, styczeń 2013, http://www dzp pl/files/publikacje/piu_raport pdf [dostęp: 2 03 2013]

barney j , Firm resources and sustained competitive advantage, „journal of management” 1991, no 17

barrett a , todd p , schlaudecker ch , perrin t , corporate Governance Ratings, corporate governance committee, 2004, https://docs google com/viewer?a=v&q=cache:ofy9by‑0ymXyj:www directorsforum com/resources/related_articles/corp_gov_ratings3‑05 pdf+corporate+governance+ratings+by+annalisa+barrett&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid= adgeesjipqjd8ef4auyz1a‑5ids2jVhWlntV9vrdvmtc‑s6lhxlQ4wds68Wmot2lydkznt2mzdtf9Qn7cl6r‑y4xQ‑7udzlgw9bkxu3f8zcxq9Vdhezg‑spe2te47_pd‑241udwergukz&sig=ahietbQbQteafQVb2tgyyr1retkXs2rgka [dostęp: 13 01 2013]

bauer r , guenster n , Good corporate Governance Pays off!, http://www mz‑ir com/mzsites/irgr/arquivos/cg_bauer_study pdf [dostęp: 7 01 2013]

bebchuk l , roe m , Path Dependence in corporate ownership and Governance, columbia university, new york 1999

berle a , means g , The modern corporation and private property, transaction publishers, new york 1991

berliński l , penc ‑pietrzak i , inżynieria projektowania strategii przedsiębiorstwa. Kon‑strukcja i technologia, difin, Warszawa 2004

Biała Księga – inwestycje w Private equity dla polskich inwestorów instytucjonalnych, polskie stowarzyszenie inwestorów kapitałowych, Warszawa 2007

164� Bibliografia

bień W , Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, difin, Warszawa 2008 bridges W , Zarządzanie zmianami. Jak maksymalnie skorzystać na procesach przejściowych,

uniwersytet jagielloński, kraków 2008 brzozowska k , Partnerstwo publiczno ‑prywatne w europie, cedeWu, Warszawa 2010 burger p , tyson j , karpowicz i , coelho m d , The effects of the financial crisis on public‑

‑private partnerships, international monetary fund, 2009 cenkier a , Partnerstwo publiczno ‑prywatne jako metoda wykonywania zadań publicznych,

oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2009 cieślik j , internacjonalizacja młodych, innowacyjnych firm, parp, Warszawa 2011 colley j l , doyle j l , logan g W , stettinius W , corporate Governance, mcgraw ‑hill,

international edition, 2003 combe c , introduction to e‑business. Management and Strategy, elsevier ltd , oxford

2006 davenport t h , leibold m , Voelpel s , Strategic Management in the innovation economy,

john Wiley & sons ltd , 2006 davis p s , harveston p d , internationalization of organizational Growth: The impact of

internet usage and Technology involvement Among entrepreneurled Family Businesses, „family business review” 2004, vol 13(2)

decyzja eurostat 18/2004 z dnia 11 lutego 2004 r o klasyfikacji zobowiązań z tytułu ppp w zakresie długu publicznego, stat/04/1 (epp eurostat ec europa eu/cache)

dheret c , martens h , zuleeg f , can public ‑private partnerships (PPPs) lever investment to get europe out of economic crisis?, epc issue paper, no 71, 2012

dokument roboczy w sprawie przetwarzania danych w chmurze obliczeniowej – kwestii ochrony danych i prywatności, „memorandum z sopotu”, 51 spotkanie, 23–24 kwietnia 2012 r , sopot (polska)

drucker p f , Natchnienie i fart, czyli innowacja i przedsiębiorczość, emka, Warszawa 2004

drucker p f , Zarządzanie XXi wieku – wyzwania, mt biznes, Warszawa 2009 duczkowska ‑piasecka m , Zarządzanie strategiczne wobec nowych wyzwań, w: Model

biznesu. Nowe myślenie strategiczne, red m duczkowska ‑piasecka, difin, Warszawa 2013

dyer j h , singh h , The Relational view: cooperative Strategy and Sources of interor‑ganizational competitive Advantage, „The academy of management review” 1998, vol 23, no 4

dyrektywa 95/46/We parlamentu europejskiego i rady z dnia 24 października 1995 r w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych (dzu l 281, 23/11/1995 p 0031– 0050)

evaluation of SMeS’ access to public procurement markets in the eu, dg enterprise and industry, ghk, 2010

Bibliografia 165

evcA, yearbook 2011, european private equity and Venture capital association Family Businesses in europe: Growth, trends and challenges, White paper, insead, febru‑

ary 2007, http://www fbni org/fbn/web nsf/16e4e6ca389dbffe872575520068f1e5/b1b724d76cc58d5d872577ae0065aaa5/$file/csWhitepaper1 pdf [dostęp: 15 03 2013]

Firmy rodzinne w polskiej gospodarce – szanse i wyzwania, http://www parp gov pl/index/more/23088 [dostęp: 15 03 2013]

foremna ‑pilarska m , radawiecka e , Rachunkowość na tle rozwiązań międzynarodowych, difin, Warszawa 2007

friedman a , miles s , Developing Stakeholder Theory, „journal of management studies” 2002, vol 39, no 1

galbraith j , ekonomia w pespektywie, pte, Warszawa 2011 gallo m a , pont c g , important Factors in Family Business internationalization, „family

business review” 1996, vol 9(1) gallo m a , sveen j , internationalizing the family business: Facilitating and restraining

factors, „family business review” 1991, vol 4(2) gierszewska g , romanowska m , Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, pWe, Warszawa

1998 Global investor opinion Survey: Key Findings, mckinsey & company, 2002, www mckinsey

com [dostęp: 26 01 2013] Globalizacja, red k kuciński, difin, Warszawa 2011 gmytrasiewicz m , karmańska a , Rachunkowość finansowa, difin, Warszawa 2010 gorynia m , Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, pWe, Warszawa 2007 gorynia m , jankowska b , Teorie internacjonalizacji, „gospodarka narodowa” 2007,

nr 10 gos W , Rachunek przepływów pieniężnych w świetle krajowego standardu rachunkowości,

difin, Warszawa 2004 Governance is increasingly At The Heart of investment Decisions, new mckinsey survey

shows, mckinsey & company, 2002, www mckinsey com [dostęp: 26 01 2013] Governance Risk indicators 2.0: Technical Document, institutional shareholder services

inc , 2012, www issgovernance com [dostęp: 15 01 2013] graves c , Thomas j , internationalisation of the Family Business: A longitudinal Perspective,

„international journal of globalisation and small business” 2004, no 1(1) Green Paper. corporate governance in financial institutions and remuneration policies,

european commission, brussels 2010 green Paper. The eu corporate governance framework, european commission, brussels

2011

166� Bibliografia

gregory h j , simms m e , corporate Governance: What it is And Why it Matters, 9th international anti ‑corruption conference, 10–15 october 1999, durban, south africa, https://docs google com/viewer?a=v&q=cache:Xopa5V9yu2cj:9iacc org/papers/day2/ws3/dnld/d2ws3_hjgregorymesimms pdf+corporate+goVer‑nance:+What+it+is+and+Why+it+matters &hl=pl&gl=pl&pid=bl&sr‑cid=adgeesjztak2afxloX5QkhlnoWuv5tot3nttisq8dhatVjpm4ji3nVia‑c4Wg_778p52pngXqXagrfz2tb1zW7sndcm5bdjtl6o8oiovkocarmd5do‑a693mog1jXnVv8ssxrefoyan1nu&sig=ahietbQbe730v9cafynarel01dwqhcdecw [dostęp: 10 01 2013]

grzywacz j , okońska a , venture capital a potrzeby kapitałowe małych i średnich przed‑siębiorstw, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2005

hamel g , Kosmiczne wyzwania w dziedzinie zarządzania, „harvard business review”, maj 2009

hamel g , breen b , Zarządzanie jutra. Jakie jest twoje miejsce w przyszłości?, harvard business school press, red horse sp z o o , 2008

hardt ł , ekonomia kosztów transakcyjnych – geneza i kierunki rozwoju, Wydawnictwo uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009

harris d , martinez j l , Ward j l , is strategy different for the family ‑owned businesses?, „family business review” 1994, 7(2)

hartman a , sifonis j , kador j , e‑biznes. Strategie sukcesu w gospodarce internetowej, ke liber, Warszawa 2001

herbst i , jadach ‑sepioło a , marczewska e , Raport z badania wśród polskich przedsię‑biorców, parp, Warszawa 2012

herman a , dobiegała ‑korona b , Współczesne źródła wartości przedsiębiorstwa, difin, Warszawa 2006

hermanson d r , corporate Governance Ratings: Good or Bad?, „internal auditing”, nov/dec 2004, s 37–40

hitt m a , bierman l , uhlenbruck k , shimizu k , The importance of resources in the inter‑nationalization of professional service firms: The good, the bad and the ugly, „academy of management journal”, vol 49(6)

hollensen s , Global marketing, ft prentice hall, london 2011 internationalization of european SMes. Final Report, european union, 2010 introducing GRid 2.0, http://www issgovernance com/grid ‑info [dostęp: 17 01 2013] inwestycje kapitałowe: kolejny krok w ekspansji zagranicznej polskich firm, „harvard busi‑

ness review polska” 2006 Jaka naprawdę jest branża motoryzacyjna w Polsce. Know‑how, produkcja, dystrybucja,

usługi – raport 2010, paiiiz, funkcja konsumentów, sdcm, http://www motoryza‑cjawpolsce pl [dostęp: 4 02 2013]

Bibliografia 167

jeżak j , Polski model ładu korporacyjnego na tle doświadczeń światowych, w: Nadzór korpo‑racyjny a stabilność sektora finansowego, red p urbanek, Wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 2012

jeżak j , Struktury własności polskich spółek publicznych a ich strategie rozwoju, Wydaw‑nictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 2010

jeżak j , popczyk W , Winnicka ‑popczyk a , Przedsiębiorstwo rodzinne. Funkcjonowanie i rozwój, difin, Warszawa 2004

johnson j , matson l g , internationalization in industrial systems – a network approach, w: Strategies in Global competition, red n hood, j ‑e Vahlne, croom helm, new york 1988

kagono t , Kigyö no keiei, w: Nihon keizai jiten, tokyö 1996 kim k a , nofsinger j r , mohr d j , corporate Governance, pearson, international edition,

2010 kornasiewicz a , venture capital w krajach rozwiniętych i Polsce, cedeWu, Warszawa

2004 korotetskiy i , corporate governance: a prerequisite for raising capital, kpmg, 2012, www

kpmg ru [dostęp: 27 01 2013] kruijs de l , New insights into the effectiveness of supervisory boards, publication inholland

university of applied sciences, 2012 kwiecień m , hasik W , Rachunkowość XXi wieku, w: Przedsiębiorstwo jako niewykorzystane

źródło sukcesu polskiej gospodarki, red e okoń ‑horodyńska, pte, Warszawa 2009 lacker d , tayan b , corporate Governance Matters. A closer look at organizational choices

and their consequences, pearson education, new jersey 2011 leksykon prywatyzacji, pWe, Warszawa 1996 leszczewska k , Strategie działania firm rodzinnych, „kwartalnik nauk o przedsiębior‑

stwie” 2010, nr 1(14) lis k , sterniczuk h , Nadzór korporacyjny, oficyna Wydawnicza, kraków 2005 lo a W , mueller m t , Warning: Physics envy May Be Hazardous To Your Wealth, risk

management, cornell university library, 2010 majewski j , Rynki finansowe a nadzór nad korporacją, Wydawnictwo trio, Warszawa

2007 marjański a , marjańska j , uwarunkowania strategii małych i średnich przedsiębiorstw

rodzinnych, „przedsiębiorczość i zarządzanie” 2011, t 12, z 7 mączyńska e , Bankructwa przedsiębiorstw. Wybrane aspekty instytucjonalne, oficyna

Wydawnicza sgh, Warszawa 2008 mcWatters ch s , zimmerman j l , morse d c , Management Accounting. Analysis and

interpretation, ft prentice hall, international edition, 2008

168� Bibliografia

mesjasz c , Ład (nadzór) korporacyjny. Geneza, definicje i podstawowe problemy, w: Ład kor‑poracyjny, red d dobija, i koładkiewicz, oficyna a Wolters kulwer business, War‑szawa 2011

Metodologia, pink, http://www pink waw pl/metodologia html [dostęp: 25 01 2013] Montaż elektroniczny na zlecenie. Polskie firmy kontraktowe, http://elektronikab2b pl

[dostęp: 9 01 2013] moszoro m , Partnerstwo publiczno ‑prywatne w sferze użyteczności publicznej, oficyna

a Wolters kluwer business, Warszawa 2010 MSR 1 – Prezentacja sprawozdań finansowych, red k Winiarska, difin, Warszawa 2007 Na pierwsze 5 lat Polski w unii europejskiej, ministerstwo gospodarki, Warszawa 2009 nogalski b , Rozważania o nadzorze korporacyjnym na przykładzie rozwiązań zagra‑

nicznych, w: Rola nadzoru korporacyjnego w kreowaniu wartości przedsiębiorstwa, red s rudolf, Wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 2008

nowicka m , cloud computing – nowy model biznesowy wykorzystujący outsourcing iT poprzez internet (dokument elektroniczny)

opinion of the european economic and Social committee on the „Green Paper – The eu corporate Governance Framework”, „official journal of the european union”, brussels 2012

oświadczenie bre banku sa o stosowaniu zasad ładu korporacyjnego w 2010 r , bre bank, Warszawa 2011

panfil m , Finansowanie rozwoju przedsiębiorstwa. Studia przypadków, difin, Warszawa 2008

petru r , Walewski m , Doświadczenia polskich firm inwestujących na rynkach zagranicz‑nych, raport pwc, 2012

pfeffer j , Size and composition of corporate board of directions: The organization and its environment, „administrative science Quarterly” 1972, vol 17(2)

pierścionek z , Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstw, pWn, Warszawa 2003 pietrewicz j W , Systemowe uwarunkowania gospodarczej niestabilności i niepewności,

w: Przedsiębiorstwo a narastająca niestabilność otoczenia, red r sobiecki, j W pie‑trewicz, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2012

Plany i potrzeby przedsiębiorców z sektora MSP w zakresie rozwoju eksportu i powiązań z zagranicznymi rynkami i partnerami handlowymi w kontekście uruchomienia działania 6.1. Po iG „Paszport do eksportu”, raport końcowy, parp, Warszawa 2009

Polish multinationals go beyond europe, instytut badań rynku, konsumpcji i koniunktur, Vale columbia center on sustainable international investment, raport, 14 06 2012

poniatowska ‑jaksch m , Zewnętrzne uwarunkowania kształtowania modelu biznesu, w: Model biznesu w zarządzaniu przedsiębiorstwem, red m duczkowska ‑piasecka, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2012

Bibliografia 169

popczyk W , Zarządzanie zaufaniem jako warunek utrzymania przewagi konkurencyjnej przez firmy rodzinne nad ich odpowiednikami nierodzinnymi, „przedsiębiorczość i zarządzanie” 2011, t 12, z 7

postrach k , Teoria agencji a teoria stewarda w nadzorze korporacyjnym, w: Nadzór kor‑poracyjny w warunkach kryzysu gospodarczego, red p urbanek, Wydawnictwo uni‑wersytetu łódzkiego, łódź 2010

Principles of corporate Governance, paris 2004 Program wspierania inwestycji o wysokim znaczeniu dla polskiej gospodarki na lata 2011–

2020, ministerstwo gospodarki, Warszawa 2011 Rachunek wyników, red e nowak, difin, Warszawa 2004 Raport roczny 2011, pkn orlen ratajczak ‑mrozek m , Sieci biznesowe a przewaga konkurencyjna przedsiębiorstw zaawanso‑

wanych technologii na rynkach zagranicznych, uniwersytet ekonomiczny w poznaniu, poznań 2010

rialp a , rialp j , conceptual frameworks on SMes internationalisation: past, present and future trends of research, „reassessing the internationalisation of the firm” 2001, vol 11

robert m , New Strategic Thinking, mcgraw ‑hill, 2006 rosa a , venture capital w Polsce, „zeszyty naukowe instytutu ekonomii i zarządzania”,

koszalin 2008 rosenoer j , armstrong d , gates j r , Firma w internecie. Jak z powodzeniem wykorzystać

w biznesie możliwości internetu, prószyński i s‑ka, Warszawa 2000 roubini n , mihm s , ekonomia kryzysu, oficyna a Wolters kluwer business, Warszawa

2011 Rozwój teorii i praktyki zarządzania strategicznego, doświadczenia krajowe i międzynaro‑

dowe, red j jeżak, pam center, łódź 2003 rybicki a , i ty możesz stać się globalnym graczem (http://www polandgoglobal

pl/i‑ty‑mozesz ‑stac‑sie‑globalnym ‑graczem/) rymarczyk j , internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, pWe, Warszawa 2004 rymarczyk j , internacjonalizacja przedsiębiorstwa, pWe, Warszawa 1996 safin k , Przedsiębiorstwa rodzinne – istota i zachowanie strategiczne, Wydawnictwo aka‑

demii ekonomicznej im oskara langego, Wrocław 2007 samborski a , Governance w przedsiębiorstwie w kontekście społecznej odpowiedzialności,

„przegląd organizacji” 2012, nr 1, s 14–17 samborski a , Nadzór korporacyjny a społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa,

w: Nowoczesność przemysłu i usług. Dynamika zmian w polskim przemyśle i usługach, red j pyka, tboik, katowice 2011

170� Bibliografia

samborski a , Polityka dywidend a kreowanie wartości rynkowej przedsiębiorstwa, zeszyty naukowe akademii ekonomicznej im karola adamieckiego, „studia ekonomiczne” 2007, nr 47, s 91–105

samborski a , Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie – uwarunkowania w kontekście zasad nadzoru korporacyjnego, zeszyty naukowe szkoły głównej gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, „ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej” 2012, nr 96, s 101–113

sobiecki r , Przedsiębiorczość, przedsiębiorca, przedsiębiorstwo. istota i relacje, w: Nauka o przedsiębiorstwie, red i lichniak, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2009

sobiecki r , pietrewicz j W , Przedsiębiorstwo a kryzys globalny, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2010

solomon j , corporate Governance and Accountability, john Wiley & sons ltd , chichester 2010

stiglitz j , Freefall. America, Free Markets, and the Sinking of the World economy, W W nor‑ton & company, new york 2010

stoner j a f , Wankel ch , Kierowanie, pWe, Warszawa 1994 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu spo‑

łecznemu, komunikat komisji europa 2020, kom(2010) 2020 sułkowski ł , Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, dom organi‑

zatora, toruń 2005 sułkowski ł , mariański a , Firmy rodzinne. Jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń, poltext,

Warszawa 2009 Survey on corporate Governance 2003, mckinsey/kiod, mckinsey & company, 2003,

www mckinsey com [dostęp: 26 01 2013] sury u , cloud computing und Recht, „zeitschrift informatik – spektrum der deutschen

gesellschaft für informatik” 2009, nr 2 szpringer W , innowacyjne modele e‑biznesu. Aspekty instytucjonalne, difin, Warszawa

2012 szymański W , Niepewność i niestabilność gospodarcza, gwałtowny wzrost i co dalej?, difin,

Warszawa 2011 szymański W , Niestabilność gospodarcza a szanse przedsiębiorstw, w: Przedsiębiorstwo

a narastająca niestabilność otoczenia, red r sobiecki, j W pietrewicz, oficyna Wydaw‑nicza sgh, Warszawa 2012

szymański W , tezy z debaty „niepewność i niestabilność w gospodarce”, zorganizowanej przez polskie towarzystwo ekonomiczne, klub dobro Wspólne ponad podziałami przy instytucie lecha Wałęsy, szkołę główną handlową, 29 03 2012, www pte pl [dostęp: 15 12 2012]

świderska g , Rachunkowość zarządcza, t 1, difin, Warszawa 2008 The GMi Ratings AGR Model: Measuring Accounting and Governance Risk in Public cor‑

porations, gmi ratings, 2012, www gmiratings com [dostęp: 15 01 2013]

Bibliografia 171

Top 10 investor Questions For 2013: Global Public Private Partnership infrastructure inve‑stment, standard & poor’s, mcgraw ‑hill, 2012

tracy a j , Sprawozdania finansowe firm, pWn, Warszawa 1994 Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsiębiorców, ministerstwo gospodarki, rocz‑

niki 2007–2010, Warszawa underdown b , taylor p , Accounting Theory and Policy Making, butterworth ‑heinemann,

oxford 1991 uniting and Strengthening America by Providing Appropriate Tools Required to intercept

and obstruct Terrorism Act of 2001, public law, pub l 107–56 ustawa o partnerstwie publiczno ‑prywatnym. Komentarz, red m bejm, p bogdanowicz,

p piotrowski, c h beck, Warszawa 2010 Virilio p , Prędkość i polityka, Wydawnictwo sic!, Warszawa 2008 Wach k , Skutki akcesji do unii europejskiej dla polskich przedsiębiorstw, Wydawnictwo

uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, kraków 2008 Weichert t , cloud computing und Datenschutz (dokument elektroniczny) Weimer j , pape j , The Taxonomy of Systems of corporate Governance, „corporate gover‑

nance an international review” 1999, vol 7 Whitelock j , Theories of internationalisation and their impact on market entry, „interna‑

tional marketing review” 2002, vol 19, no 4 Witek ‑hajduk m k , Strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w warunkach

akcesji Polski do unii europejskiej, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2010 Wniosek rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady w sprawie dostępu towarów

i usług z państw trzecich do rynku wewnętrznego unii w zakresie zamówień publicz‑nych oraz procedur wspierających negocjacje dotyczące dostępu unijnych towarów i usług do rynków zamówień publicznych państw trzecich, komisja europejska, com(2012) 124 final

World investment Report 2011. Non‑equity Modes of international Production and Deve‑lopment, unctad, new york–geneva 2011

World investment Report 2012. Towards to New Generation of investment Policy, unctad, new york–geneva 2012

Wrzesiński a , Kapitał podwyższonego ryzyka, proces inwestycyjny i efektywność, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2008

Wspieranie inwestycji publiczno ‑prywatnych krokiem w kierunku naprawy gospodarki i długoterminowej zmiany strukturalnej: zwiększanie znaczenia partnerstw publiczno‑‑prywatnych, komunikat komisji do parlamentu europejskiego, rady, europejskiego komitetu ekonomiczno ‑społecznego oraz komitetu regionów, komisja europejska, 19 11 2009, kom((2009)615)

Wytyczne dotyczące udanego partnerstwa publiczno ‑prywatnego, komisja europejska, bruksela 2003

172� Bibliografia

zahra s a , international expansion of u.S. Manufacturing Family Businesses: The effect of ownership and involvement, „journal of business Venturing” 2003, no 18(4)

zając c , Społeczne problemy nadzoru właścicielskiego po międzynarodowych przejęciach przedsiębiorstw – wyniki badań, w: Rola nadzoru korporacyjnego w kreowaniu wartości przedsiębiorstw, red s rudolf, Wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 2008

Zarządzanie. Teoria i praktyka, red a koźmiński, W piotrowski, pWn, Warszawa 1995

Zasady nadzoru korporacyjnego oecD, oecd, msp, 2004 zook c , Niepowstrzymany rozwój, mt biznes, Warszawa 2010

Źródła internetowe

http://asseco com/pl/http://inwestycje pl/franchising/raport‑o‑rynku ‑franczyzy‑w‑polsce‑2012;160813;0 html

[dostęp: 7 01 2013] http://stats oecd org/index aspx?datasetcode=tis [dostęp: 7 01 2013] http://www cdprojekt pl/http://www i3d pl/http://www paiz gov plhttp://www paiz gov pl/sektory/bpo_ssc [dostęp: 5 02 2013] http://www truffle100 com/2012/ranking phpwww ebrd comwww ei com plwww evca euwww kghm plwww orlen plwww psik org plwww rejournal euwww venture ‑capital info pl/

Informacje�o�autorach�i�redaktorach 173

Informacje o autorach i redaktorach

Dr Paweł Dec – instytut finansów korporacji i inwestycji w kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Mgr Michał Wit Gurdziński – doktorant kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Mgr Joanna Krześ ‑Dobieszewska – doktorantka kolegium nauk o przedsiębior‑stwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Mgr Aleksandra Milewska – doktorantka kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Mgr Tomasz Niedziółka – doktorant kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Dr hab. Teresa Pakulska, prof. nadzw. – katedra geografii ekonomicznej w kole‑gium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Dr hab. Jerzy W. Pietrewicz – instytut rynków i konkurencji w kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie, sekretarz stanu w ministerstwie gospodarki

Dr hab. Małgorzata Poniatowska ‑Jaksch, prof. nadzw. – wicedyrektor instytutu rynków i konkurencji, kierownik zakładu strategii konkurencji w kole‑gium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Dr hab. Adam Samborski, prof. nadzw. – kierownik zakładu zarządzania finan‑sami przedsiębiorstw w katedrze zarządzania przedsiębiorstwem na Wydziale zarządzania uniwersytetu ekonomicznego w katowicach

Dr hab. Roman Sobiecki, prof. nadzw. – dyrektor instytutu rynków i konkurencji, dziekan kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Mgr Cezary Sowiński – doktorant kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Dr Monika Szczerbak – współpracownik kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

wymogi globalnej konkurencyjnoŚci...

Documents