SCAN-dal.prv.pl

WITRUWIUSZ

O ARCHITEKTURZE, KSIG X

KSIGAPIERWSZA

Przedmowa

[1] Imperatorze Cezarze, kiedy Twoja boska myl i potga obej-mowaa wadz nad wiatem i kiedy dziki Twemu niezwycio-nemu mstwu pokonano wszystkich nieprzyjaci, a obywateleszczycili si Twoim triumfem i zwycistwem, kiedy wszystkiepodbite ludy na Twoje czekay skinienie, a Twoje wspaniae mylii rady kieroway ludem i senatem rzymskim uwolnionym od stra-chu, wtedy wrd tylu Twoich zaj nie miaem wyda mej pracyo architekturze, owocu powanych rozmyla. [2] Baem si, abyprzeszkadzajc Ci w niewaciwej chwili, nie urazi Ci. Widzcjednak, e dbasz nie tylko o bezpieczestwo powszechne i o ustrjpastwa, lecz take o waciwy wygld budowli publicznych, o toaby pastwo wzrastao dziki Tobie nie tylko w prowincje, lecztake eby majestat imperium znalaz znakomite wiadectwo w bu-downictwie publicznym, uwaaem, e nie powinienem duejzwleka, lecz jak najprdzej wyda dla Ciebie moj prac z tejdziedziny, tym bardziej e ju przedtem byem znany Twemu ojcu,ktrego cnoty podziwiaem. Skoro za z wyroku bogw przyjtogo w siedziby niemiertelnych, a wadza ojca w Twe przesza rce,moja cze dla niego, pozostajc wierna jego pamici, zrodziarwnie moje przywizanie do Ciebie. I tak wraz z Markiem Aure-liuszem, Publiuszem Minidiuszem i Gnejuszem Korneliuszem zaj-mowaem si konstrukcj i napraw balist, skorpionw i innychmaszyn wojennych; wraz z nimi uzyskaem z tego tytuu wynagro-dzenie, ktrego udzielie mi w dowd uznania za usugi, a ktreza wstawiennictwem Twej siostry nadal mi zachowae. [3] Skorozobowizae mi tym dobrodziejstwem tak, e do koca y-

cia nie musz si lka niedostatku, zaczem to dzieo pisa dlaCiebie; zauwayem bowiem, e wiele budowae i nadal budujeszi e take w przyszoci interesowa si bdziesz budownictwempublicznym i prywatnym, aby odpowiadao wielkoci Twoich czy-nw i przekazao je pamici potomnych. Spisaem wic pewne pra-wida, aby majc je przed oczyma sam mg oceni warto juzbudowanych i na przyszo planowanych budowli, w tych ksi-gach bowiem wyoyem wszystkie zasady architektury.

Rozdzia pierwszy

[l] Wiedza architekta czy w sobie wiele nauk i rnorodnychumiejtnoci i dopiero na jej podstawie mona oceni dziea wcho-dzce w zakres wszystkich innych sztuk. Wiedza ta rodzi siz praktyki i teorii. Praktyka jest to przez ustawiczne wiczenie zdo-byte dowiadczenie, ktre pozwala na wykonanie rkodziea z ja-kiegokolwiek materiau, stosownie do zaoenia. Teoria za jesttym czynnikiem, ktry na podstawie biegoci i znajomoci zasadproporcji moe wyjani i wytumaczy stworzone dzieo. [2] Dla-tego architekci, ktrzy nie posiadajc wiedzy starali si uzyskazrczno techniczn, nie mogli zdoby uznania odpowiadajcegoich wysikom. Ci za, ktrzy zaufali jedynie teorii i ksigom uczo-nym, szli, jak si zdaje, za cieniem, a nie za istot rzeczy. Nato-miast ci, ktrzy opanowali obie te dziedziny, jako ludzie wyposa-eni w peen rynsztunek szybciej osigali swj cel, a zarazemuznanie. [3] Jak bowiem wszdzie, tak przede wszystkim w archi-tekturze istniej dwa elementy: przedmiot, ktry jest okrelany,i jego okrelenie. Przedmiotem okrelanym jest rzecz, o ktrej simwi; tym, co go okrela, jest wywd oparty na zasadach nauko-wych. Dlatego wydaje si, e w obu tych dziedzinach powinien bybiegy ten, kto si powica zawodowi budowniczego. Powinienby utalentowany i chtny do nauki. Ani bowiem talent bez wie-dzy, ani wiedza bez talentu nie mog stworzy doskonaego mi-strza. Powinien opanowa sztuk pisania, by dobrym rysowni-kiem, zna geometri, mie duo wiadomoci historycznych. Po-winien pilnie sucha filozofw, zna muzyk; nie powinny muby obce medycyna i orzeczenia prawnicze; powinien zna astro-nomi i prawa cia niebieskich.

[4] A oto powody, dlaczego tak by powinno. Architekt musiumie pisa, aby za pomoc notatek pami sw wzmocni, na-

stpnie musi zna rysunek, aby za pomoc szkicw atwo stworzyobraz zamierzonego dziea. Geometria za jest architekturze bar-dzo pomocna. Przede wszystkim uczy uycia linii i cyrkla i dzikitemu uatwia przedstawienie budowli na paszczynie i wyznacze-nie ktw, poziomu i linii prostych. Podobnie i w budowlach dzi-ki znajomoci optyki doprowadza si prawidowo wiato z odpo-wiednich stron wiata. Za pomoc za arytmetyki oblicza si kosz-ty budowli i ich wymiary; rwnie trudne zagadnienia symetriirozwizuje si za pomoc geometrycznych praw i metod. [5] Ar-chitekci musz te mie duy zasb wiadomoci historycznych,gdy umieszczajc czsto liczne ozdoby na budowlach, zapytanio nie, powinni umie je uzasadni. Na przykad jeli kto umieciw budowli zamiast kolumn posgi kobiece w dugich szatach, takzwane kariatydy, a nad nimi umieci belkowanie z gzymsem, topytajcym musi poda takie wyjanienie: Karia, miasto pelopone-skie, sprzymierzya si przeciw Grecji z wrogami jej, Persami; po-tem Grecy, po chlubnym zwycistwie uwolnieni od wojny, porozu-mieli si i wypowiedzieli wojn Kariatom. Zdobywszy miasto wy-mordowali mczyzn, a kobiety uprowadzili w niewol i niepozwolili zdj ani dugich szat, ani ozdb kobiecych nie tylko dla-tego, aby je przeprowadzi w triumfie, ale te aby - na wieki poni-one - zdaway si by gronym symbolem niewoli, ponoszc ka-r za winy swego miasta. Dlatego wczeni architekci umiecili ichposgi obarczone ciarem budowli, aeby potomnym przekazapami kary, jaka spada na Kariatw. [6] Podobnie Lakoczycypod wodz Pauzaniasza, syna Agesilausa, pokonawszy ma garst-k w bitwie pod Platejami niezliczon liczb nieprzyjaci i od-bywszy sawny triumf obfity w bro i skarby zdobyczne, postawi-li ze zdobyczy wojennej jako pomnik zwycistwa portyk perski,bdcy dla potomnych wiadectwem chway i mstwa. W portykutym ustawili posgi przedstawiajce jecw w barbarzyskim stro-ju, podtrzymujcych dach na znak habicej kary poniesionej zapych. Uczynili to dlatego, aby z jednej strony przerazi nieprzyja-ci wzbudziwszy w nich lk przed swym mstwem, z drugiej zastrony, aby wasnych obywateli, gdy patrzy bd na ten symbolmstwa, pobudzi i przygotowa do obrony wolnoci. Od tego cza-su wielu architektw tworzyo posgi perskie podtrzymujce archi-trawy i ich ornamentyk; posugujc si tym motywem wprowa-dzili nadzwyczajne urozmaicenie w swych budowlach. S te innetego rodzaju fakty historyczne, ktre architekt zna powinien.[7] Filozofia wyrabia u architekta wielkoduszno i poucza, e nie

powinien by zarozumiay, lecz raczej atwy w obejciu, sprawiedliwy i uczciwy i, co najwaniejsze, pozbawiony chciwoci, adnego bowiem dziea nie mona rzetelnie dokona bez sumiennoci i prawoci. Architekt nie powinien by chciwy, nie powinien myle wycznie o podarunkach, lecz z powag winien strzec swej godnoci i dba o dobr opini, i to bowiem zaleca filozofia. Prcz tego filozofia uczy o naturze rzeczy, co po grecku nazywa si -physiologia. T dziedzin wiedzy musi architekt dokadnie pozna, gdy obejmuje ona wiele zagadnie przyrodniczych, choby na przykad doprowadzenie wd, poniewa w zagiciach i na zakrtach powstaj pod wpywem cinienia w rny sposb rne naturalne prdy powietrza, ktrych szkodliwemu dziaaniu nie bdzie mg zaradzi nikt, kto z filozofii nie zaczerpn wiedzy o zasadniczych prawach przyrody. Rwnie ten, kto bdzie czyta dziea Ktesibiosa albo Archimedesa i innych, ktrzy po-dali wskazwki z tej dziedziny, nie bdzie mg ich poj, jeli nie bdzie mia w tym zakresie przygotowania filozoficznego. [8] Muzyk za powinien zna budowniczy dlatego, aby si orientowa w prawach kanonu muzycznego i matematyki oraz by prawidowo konstruowa balisty, katapulty i skorpiony. W ich poprzecznej belce po prawej i po lewej stronie znajduj si otwory hemitoniw, czyli ptonw, przez ktre przeciga si i napina - za pomoc korb i dwigw - liny skrcone ze strun. Lin tych nie mona wczeniej umocowa ani zwiza, pki okrelone i rwnobrzmice tony nie dotr do konstruktora. Ramiona bowiem ujte przez te liny musz po ich opuszczeniu po obu stronach jednakowo silnie i zgodnie uderzy. Jeliby liny nie byy jednakowo nastrojone, nie daoby si uzyska celnoci pocisku. [9] Podobnie w teatrach naczynia z brzu zwane przez Grekw - echeict stawia si w niszach pod stopniami zgodnie z prawami matematyki wedle rnicy dwikw i rozmieszcza w krg wedug praw symfonii albo wspbrzmienia na kwarty, kwinty i podwjne oktawy, aeby gos aktora idcy ze sceny, odbiwszy si od naczy odpowiednio rozmieszczonych, wzmocniony, dochodzi do uszu widzw wyraniej i przyjemniej. Nikt rwnie nie bdzie umia wykona machin hydraulicznych ani innych im podobnych bez znajomoci teorii muzyki.[10] W sztuce lekarskiej musi si architekt orientowa na tyle, byzna nachylenie nieba, ktre Grecy nazywaj - klimata,waciwoci czystego i zakaonego powietrza oraz waciwociwd, albowiem bez znajomoci tych zasad nie mona zaoyzdrowego osiedla. Architekt powinien rwnie zna i te przepisy

prawne, ktre odnosz si do budynkw o wsplnych murach, jakte przepisy odnoszce si do rynien, kanalizacji i wiata. Musirwnie zna przepisy regulujce doprowadzenie wd i tympodobne oraz przed podjciem budowy pomyle o tym, by po wy-koczeniu budowli nie pozostawi ojcom rodzin punktw spor-nych. Przy spisywaniu umowy powinno si przezornie zabezpie-czy interesy zarwno wynajmujcego, jak i podnajmujcego,albowiem przy umiejtnie spisanej umowie obie strony wywisi bez matactw z wzajemnych zobowiza. Dziki znajomociastrologii poznaje si strony wiata: wschd, zachd, poudnie,pnoc oraz prawa sklepienia niebieskiego, zrwnanie dnia z noc,przesilenie dnia i nocy, bieg gwiazd; bez znajomoci tych rzeczynikt nie bdzie mg zrozumie konstrukcji zegarw.

[11] Skoro wic ta ga wiedzy jest tak obszerna i obejmujewiadomoci z wielu rnorakich nauk, sdz, e chyba nikt nie mo-e od razu roci sobie uzasadnionych pretensji do miana architek-ta, chyba jedynie ci, ktrzy od modoci wstpuj po szczeblachtych nauk i zdobywszy znajomo wielu umiejtnoci i sztuk dotrdo szczytu wityni architektury. [12] Moe to zdziwi ludzi nie-dowiadczonych, e natura ludzka moe poj i pamiciowo opa-nowa tak wiele nauk. Skoro jednak zwrc uwag na to, ewszystkie nauki cz si i maj co z sob wsplnego, atwo uwie-rz, e jest to moliwe; wiedza bowiem podobnie jak ciao skadasi z poszczeglnych czonw. Dlatego te ci, ktrzy od dzieci-stwa w rnych dziedzinach si ksztac, odnajduj we wszystkichumiejtnociach te same cechy charakterystyczne, widz cznowszystkich nauk i z tego powodu atwiej je opanowuj. Dlatego tejeden z dawnych architektw, mianowicie Pyteos, ktry w Prienezbudowa okaza wityni Minerwy, twierdzi w swych pismach,e architekt powinien we wszystkich sztukach i naukach by bie-glejszy od tych, ktrzy dziki trudowi swemu i dowiadczeniu do-szli do najwyszej sawy w dziedzinie swej specjalnoci. W rze-czywistoci jednak rzecz nie tak si przedstawia. [13] Nie musi bo-wiem ani nie moe architekt by takim gramatykiem, jakim byArystarch, nie powinno mu jednak brakn wiadomoci z gramaty-ki; nie moe i nie powinien by takim muzykiem jak Arystoksenos,lecz nie powinien by niemuzykalny; nie moe by malarzem jakApelles, ale powinien zna si na rysunku; nie moe by rzebia-rzem jak Myron albo Poliklet, ale powinien zna si na rzebie; niemoe by wreszcie lekarzem jak Hippokrates, lecz nie moe bynieswiadom sztuki lekarskiej; tak samo moe si nie wyrnia we

wszystkich innych naukach, ale nie powinny one by mu obce.Wobec tak wielkiej bowiem rnorodnoci przedmiotw nikt niemoe osign w kadym z nich doskonaoci, gdy zaledwie jestmoliwe poznanie ich metod i opanowanie ich. [14] Nie tylko jed-nak architekci nie mog we wszystkich dziedzinach osign naj-doskonalszych wynikw, lecz nawet nie wszyscy, ktrzy specjali-zuj si w jednej dziedzinie sztuki, uzyskuj najwiksz saw. Je-li wic na przestrzeni wiekw w poszczeglnych gaziach sztukibynajmniej nie wszystkim, lecz jedynie nielicznym artystom udaosi z trudem osign saw, to jake moe architekt, ktry wieleumiejtnoci posi powinien, nie tylko nie mie brakw w tychdziedzinach - co ju samo przez si jest rzecz godn podziwui wielk - lecz ponadto przewysza jeszcze wszystkich artystw,ktrzy poszczeglnym dziedzinom powicili trud i najwikszywysiek? [15] Dlatego wydaje si, e w tej sprawie Pyteos popenibd. Nie zwrci bowiem uwagi na to, e kada ze sztuk skada siz dwch elementw: z wykonania dziea i z jego teorii. Pierwszyz nich, to jest wykonanie dziea, zdobyli jedynie ci, ktrzy wywi-czyli si w poszczeglnych dziedzinach; drugi element, to jest teo-ria, jest wspln wasnoci wszystkich uczonych. I tak rytmemttna, jak i rytmicznym ruchem ng zajmuj si zarwno lekarze,jak muzycy, lecz gdy trzeba bdzie leczy ran lub ratowa od nie-bezpieczestwa chorego, nie przyjdzie muzyk, ale zajmie si tymlekarz. Z drugiej strony na instrumencie muzycznym gra bdzienie lekarz, lecz muzyk, aby oczarowa melodi suchacza. [16] Po-dobnie astronomowie i muzycy wsplnie rozprawia mog o sym-patii gwiazd i symfonii w kwadratach i trjktach, kwartachi kwintach, a z geometrami o wyznaczaniu, ktre Grecy - logos horikos zowi. I tak we wszystkich innych naukachwiele problemw czy nawet wszystkie nadaj si do wsplnej dys-kusji. Wykonanie jednak dziea, ktre otrzymuje sw doskonaform bd przez prac, bd przez obrbk, naley do tych, kt-rzy specjalnie opanowali dan ga sztuki. Wydaje si wic, edo duo dokona ju ten, kto w pewnej mierze opanowa prawai metody poszczeglnych nauk potrzebne do znajomoci architek-tury, aeby nie zabrako mu wiedzy, skoro zajdzie potrzeba wyda-nia o nich sdu i ich oceny. [17] Jednake te jednostki, ktre natu-ra obdarzya tak wielkimi zdolnociami, talentem i pamici, epotrafi dokadnie pozna geometri, astronomi, muzyk i innenauki, wykraczaj poza umiejtnoci architekta i staj si matema-tykami; atwo te mog dyskutowa w zakresie tych nauk, gdy

uzbrojone s w or wielu umiejtnoci. Takie jednostki pojawiajsi rzadko; do nich naleeli niegdy Arystarch z Samos, Filolaosi Archytas z Tarentu, Apolloniusz z Perge, Eratostenes z Kyreny,Archimedes i Skopinas z Syrakuz; zostawili potomnoci wieleprzyrzdw mechanicznych i zegarw wynalezionych na podsta-wie oblicze i praw przyrody.

[18] Skoro wic przemylna przyroda nie uycza takich uzdol-nie wszystkim ludziom, lecz tylko nielicznym jednostkom, a za-wd architekta wymaga od niego biegoci we wszystkich dziedzi-nach, rozsdek wskazuje, e ze wzgldu na obszerno przedmio-tu moe on tylko w rednim stopniu, a nie w najwyszym, zdobyznajomo wszystkich nauk. Prosz Ci wic, Cezarze, i tych, kt-rzy te zwoje czyta bd, o wybaczenie, jeli nie wszystko zgodniez reguami sztuki literackiej spisane bdzie. Podjem si bowiemtego dziea nie jako gboki myliciel, wymowny retor czy wybit-ny stylista, lecz jako architekt nieco z tymi naukami obznajomio-ny. Jeli jednak chodzi o zakres tej sztuki i zawarte w niej prawa,to przyrzekam przedstawi je, jak si spodziewam, jasno i dokad-nie nie tylko dla tych, ktrzy buduj, ale i dla wszystkich wykszta-conych ludzi.

Rozdzia drugi

[1] Architektura skada si z ordinatio, ktre Grecy - ta-xis zowi, z dispositio zwanego przez nich - diathesis,z eurythmii, z symetrii1, z decor i z distributio po grecku zwanej - oikonomia.

[2] Ordinatio, czyli uporzdkowanie jest penym umiaru uoe-niem poszczeglnych czonw budowli i ustaleniem proporcji ca-ego dziea; wynika to ze stosunku liczbowego zwanego po grecku - posotes. Stosunek ilociowy stanowi modu wzityz poszczeglnych elementw samej budowli; rezultatem jest odpo-wiedni efekt caoci.

Dispositio jest to odpowiednie rozmieszczenie elementw bu-dowli i uzyskanie przez ich zestawienie wykwintu dziea i jego ja-koci. Istniej nastpujce rodzaje dispositio, zwane po grecku

1Witruwiusz rozumie pod sowem symetria" harmonijn zgodno czonwbudowli i wspzaleno czonw tej budowli, a nie zwierciadlane odbicie jej cz-ci w stosunku do osi (przyp. red.)

wystpuje gdzie indziej, a transport jest trudny i kosztowny. Tam,gdzie brak piasku kopalnego, trzeba uy piasku rzecznego lubprzemytego piasku morskiego; gdzie brak jody i sosny, zastpi jemona cyprysem, topol, wizem i pini; inne trudnoci trzebaw podobny sposb pokonywa. [9] Rny te bdzie stopieoszczdnoci zalenie od tego, czy stawia si budynki przeznaczo-ne dla uytku ojcw rodzin, czy dla ludzi bogatych, czy dostojni-kw. Albowiem wydaje si, e inaczej trzeba budowa domy miej-skie, inaczej budynki gospodarskie na wsi, inaczej dla bankierw,inaczej dla ludzi szczliwych i wytwornych, inaczej dla ludzimonych, ktrzy umysem swym kieruj republik. I w ogle roz-kad budynkw powinien by dostosowany do osb, ktre majz nich korzysta.

Rozdzia trzeci

[1] Architektura obejmuje trzy dziedziny: budownictwo, kon-strukcj zegarw i budow machin. Samo budownictwo dzieli sina dwa dziay: pierwszy z nich obejmuje budow murw miejskichi budowli uytecznoci powszechnej w miejscach publicznych,drugi budow domw prywatnych. Publiczne budownictwo obej-muje z kolei trzy dziay: budownictwo obronne, budownictwo sa-kralne i trzecie - uytecznoci publicznej. Budownictwo obronnepolega na systemie murw, wie i bram tak obmylonym, abyw kadej chwili mc odeprze ataki nieprzyjacielskie. Budownic-two sakralne obejmuje budow wity i miejsc kultu bogw nie-miertelnych, budownictwo uytecznoci publicznej - budowportw, placw publicznych, portykw, ani, teatrw, promenadi wszelkich innych tym podobnych rzeczy przeznaczonych douytku powszechnego.

[2] Przy budowie naley uwzgldnia: trwao, celowoi pikno. Trwao budowli osignie si wtedy, gdy fundamentydoprowadzi si do staego gruntu i gdy spord wielu materiawbudowlanych przeprowadzi si wybr starannie, nie kierujc siskpstwem. Celowo zapewni si budowli przez bezbdne roz-planowanie przestrzeni, nie ograniczajce moliwoci uytkowa-nia i uwzgldniajce strony wiata odpowiednie do przeznaczeniabudynkw. Pikno bdzie zapewnione, jeli wygld budowli b-dzie miy i wykwintny, a wymiary poszczeglnych czonw opar-te bd na waciwych zasadach symetrii.

Rozdzia czwarty

[1] Przy zakadaniu murw miejskich obowizuj nastpujcezasady: przede wszystkim naley dokona wyboru jak najzdrow-szego miejsca. Znajdowa si ono bdzie na wzniesieniu, niedo-stpne dla mgy i szronu, zwrcone ku strefom ani zbyt gorcym,ani zbyt zimnym, lecz ku umiarkowanym; naley rwnie unikassiedztwa bagien. Kiedy bowiem wraz ze wschodem soca dotrdo miasta powiewy rannych wiatrw, a do nich docz si powsta-e mgy i owiej ciaa mieszkacw zmieszanymi z mg zatrutymiwyziewami fauny terenw bagnistych, zaka ten teren. Rwniejeli mury miejskie budowane wzdu wybrzea morskiego bdzwrcone ku poudniowi lub zachodowi, miasto nie bdzie zdrowe.W lecie bowiem strona poudniowa rankiem si ociepla, w pou-dnie jest upalna; rwnie i strona zachodnia po wschodzie socalekko si ogrzewa, w poudnie jest ciepa, a wieczorem upalna.[2] Wobec tego na skutek zmian temperatury ciaa znajdujce siw tych miejscowociach ulegaj szkodliwemu dziaaniu. Zjawiskoto mona zaobserwowa nie tylko na istotach ywych. W zakry-tych bowiem skadach wina nie doprowadza si wiata z poudniaani z zachodu, lecz z pnocy, gdy ta strona nigdy nie podlega wa-haniom temperatury, ale jest staa i niezmienna. Dlatego te w spi-chrzach, ktre s zwrcone do soca, zboe psuje si szybko. Taksamo ywno i owoce nie zoone po stronie pozbawionej socaniedugo si trzymaj. [3] Upa bowiem, wypalajc z przedmiotwich jdrno i arem wycigajc z nich przyrodzone im wasnoci,rozpuszcza je, a zmikczone osabia. Obserwujemy to take na e-lazie, ktre chocia z natury twarde, ogrzane w piecach pod wpy-wem aru ognia tak miknie, e atwo mona mu nada ksztat do-wolny; kiedy jednak to samo elazo mikkie i rozarzone ozibi siprzez zanurzenie w zimnej wodzie, twardnieje z powrotem i zno-wu nabiera dawnych waciwoci. [4] O tym mona rwnie wnio-skowa na podstawie faktu, e w lecie nie tylko w okolicach nie-zdrowych, lecz take w zdrowych wszystkie ciaa wskutek upausabn, a w zimie nawet okolice o bardzo szkodliwym klimacie sta-j si zdrowe pod wpywem zimna. Podobnie ciaa przeniesionez okolic zimnych do ciepych nie mog zachowa swej spoistoci,lecz mikn, przeniesione natomiast z ciepych okolic w zimneokolice pnocy nie tylko nie cierpi wskutek zmiany miejsca, leczjeszcze si wzmacniaj. [5] Dlatego to przy zakadaniu miast nale-y wystrzega si tych okolic, w ktrych gorce wiatry mog owie-

wa ludzkie ciaa. Wobec tego, e wszystkie ciaa zoone sz czterech ywiow zwanych przez Grekw - stoicheia,a mianowicie z ciepa, wilgoci, ziemi i powietrza, to wasnociwszystkich istot ywych, zalenie od ich gatunku, zawisy od wza-jemnego stosunku tych czci. [6] I tak jeli w pewnych ciaachprzeway ywio ciepa, zabija on inne i rozpuszcza swym arem.Te zaburzenia sprowadza w pewnych okolicach upa, gdy gorcoprzenika przez rozszerzone yy w wikszej mierze, ni to moewytrzyma ciao zoone z pewnej naturalnej proporcji ywiow.Rwnie jeli wilgo opanuje yy i naruszy stosunek ywiow,pozostae osabn ulegajc rozkadowi wskutek wilgoci i zdrowyukad rozpada si. Take ozibienie wilgotnych wiatrw i powie-trza wywouje choroby w ciaach. Rwnie przez zwikszenie lubzmniejszenie si ywiow powietrza i ziemi w ciaach osabia sipozostae ywioy: ywio ziemi wskutek nadmiaru pokarmw, y-wio powietrza na skutek ciaru nieba.

[7] Jeliby kto pragn dokadniej to zrozumie, niech zwrciuwag i obserwuje natur ptakw, ryb i zwierzt ldowych; wtedypozna odmienno ukadu ywiow. Inny bowiem ukad maj pta-ki, inny ryby, zupenie inny zwierzta ldowe. Ptaki mniej majczci ziemi i wilgotnoci, redni ilo ciepa, a wiele powietrza,zoone wic z lejszych ywiow atwiej wzbijaj si w powie-trze. Ryby, przystosowane do wody, maj umiarkowan ilo cie-pa, znaczne iloci powietrza i ziemi, a bardzo niewiele wilgoci; immniej maj wilgoci w stosunku do innych ywiow, tym atwiejyj w wodzie, a przeniesione na ld, pozbawione wody, trac y-cie. Z drugiej strony zwierzta ldowe skadaj si z umiarkowanejiloci powietrza i ciepa, mniej maj ziemi, a najwicej wilgoci,i wanie z powodu przewagi wilgoci nie mog dugo y w wo-dzie. [8] Jeli istotnie tak jest, jak mwilimy, i jeli na podstawienaszych zmysw stwierdzamy, e ciaa istot yjcych skadaj siz ywiow i e nadmiar albo brak jednego z nich wywouje cho-rob i rozpad, nie wtpimy, i z najwiksz starannoci naleywybiera okolice o najbardziej umiarkowanym klimacie, gdy trze-ba bdzie szuka zdrowego miejsca na zaoenie miasta. [9] Dlate-go stale i z naciskiem stwierdzam, e naley powrci do dawnejmetody. Przodkowie nasi zoywszy w ofierze zwierzta ywionena terenach, na ktrych zakadano miasta albo stae obozy, badaliwtroby ofiarnych zwierzt i jeli byy sine i skaone, skadaliw ofierze inne zwierzta, niepewni czy wtroby zmienione byyz powodu zej paszy, czy z powodu choroby. Skoro jednak po wie-

lokrotnych badaniach przekonali si i ustalili, e wtroba, o ile cho-dzi o wpyw paszy i wody, jest caa i zdrowa, przystpowali dowznoszenia umocnie; jeli jednak stwierdzili, e wtroby byyzmienione, wycigali z tego wniosek, e rodzaj wody i pokarmuznajdujcy si w tych okolicach bdzie niezdrowy take dla ludzi,i przenosili si gdzie indziej, zmieniajc okolic i szukajc miejscazdrowego pod kadym wzgldem. [10] e zdrowotno danej oko-licy przejawia si w paszy i podach ziemi, mona si przekonai nauczy na przykadzie pl kreteskich lecych nad rzek Pothe-reus, ktra pynie na Krecie pomidzy dwoma miastami, Knossos

i Gortyn. Z prawej bowiem i z lewej strony tej rzeki pasie si by-do; to, ktre pasie si w pobliu Knossos ****, gdy tymczasembydo, ktre pasie si w pobliu Gortyny, nie ma zwracajcej uwa-gi ledziony. Std lekarze badajc t spraw znaleli w tych okoli-cach rolin, ktr ywiy si zwierzta i ktra spowodowaa u nichzmniejszenie si ledziony. Tak wic zbieraj t rolin i lecz cho-rych na ledzion tym rodkiem zwanym przez Kreteczykw - asplenon. Z tego widzimy, e na podstawie podwziemnych i wody mona ustali, czy okolica jest zdrowa czy nie-zdrowa.

[11] Rwnie jeeli bdzie si zakada mury na bagnach ci-gncych si nad morzem i jeli zwrcone one bd na pnoc lubna pnocny wschd, a bagna bd pooone powyej poziomu wy-brzea, to taka budowa bdzie racjonalna. Przez przeprowadzeniebowiem roww umoliwia si odpyw wody w stron wybrzea,a gdy wody morza spitrzone w czasie burzy spywaj do bagien,poruszajc je i mieszajc si z nimi nie dopuszczaj do rozwojurnorodnej fauny bagiennej, a te zwierzta, ktre pync z wyejpooonych terenw zbliaj si do wybrzea, gin nie przyzwy-czajone do sonej wody. Za przykad mog suy bota gallickie,cignce si dookoa Altinum, Rawenny, Akwilei, i inne municy-pia pooone podobnie w pobliu bagien, a z podanych przyczynnad podziw zdrowe. [12] Tam za, gdzie s bagna o stojcej wo-dzie, pozbawione odpywu przez kanay i rzeki, jak bota pontyj-skie, wody ich gnij wydzielajc cikie i niezdrowe wyziewy.Take Salpia, stare miasto w Apulii zaoone przez powracajcegospod Troi Diomedesa albo, jak niektrzy podaj, przez Elpiasza

z Rodos, leaa w podobnej okolicy. Mieszkacy zapadajc rok-rocznie na rne choroby udali si pewnego razu do Marka Hosti-nusza, proszc go w imieniu wszystkich, co zreszt uzyskali, ebydla nich poszuka i wybra miejsce stosowne na przeniesienie mia-

sta. Ten nie zwlekajc przeprowadzi badania z wielk znajomo-ci rzeczy, kupi teren w pobliu morza w zdrowej okolicy, zwr-ci si do senatu i ludu rzymskiego o zezwolenie na przeniesieniemiasta, wybudowa mury, podzieli place budowlane i przydzielije na wasno poszczeglnym obywatelom za cen jednego sester-ca. Nastpnie poczy jezioro z morzem i zrobi z niego port dlamiasta. I oto salpiczycy mieszkaj teraz w okolicy zdrowej, odle-gej o cztery tysice krokw od dawnego miejsca.

Rozdzia pity

[1] Gdy w ten sposb ustali si zdrowotne warunki przy zaka-daniu miasta i wybierze okolice obfitujce w ywno dla ludzii gdy dobre drogi ldowe lub dogodna komunikacja rzeczna alboporty zapewni atwy transport do miasta, naley przystpi do za-kadania fundamentw, wie i murw; jeli mona, naley kopaa do staego gruntu, a nawet jeszcze gbiej, o ile to wydaje siwskazane ze wzgldu na wielko budowli; kopa za trzeba nawiksz szeroko, ni mie bd mury wzniesione nad ziemi,a miejsce wykopane naley wypeni jak najbardziej solidn mu-rark. [2] Rwnie wiee powinny by wysunite na zewntrz, bykiedy nieprzyjaciel zechce w ataku podej pod mur, mia flankiodsonite i by naraony z prawej oraz z lewej strony na pociskilecce z wie. Wydaje si, e przede wszystkim trzeba si starao to, by dostp do muru nie by atwy dla szturmujcego; lini mu-rw powinno si cign wzdu stromego zbocza i tak obmyli,eby drogi wiodce do bram nie szy prosto, lecz na ukos z lewejstrony. W tym wypadku atakujcy bd zwrceni do muru prawstron, nie chronion przez tarcz. Miasta nie powinno si zakadana planie kwadratowym ani z wysunitymi naronikami, leczw ksztacie kolistym, aby z wielu miejsc mona byo dostrzec nie-przyjaciela. Mury miejskie o wystpujcych naronikach s trudnedo obrony, gdy naronik bardziej chroni nieprzyjaciela ni obl-onego. [3] Grubo za muru, sdz, powinna by taka, eby id-cy po nim uzbrojeni ludzie bez trudu mogli si wymin. Rwno-czenie w gruboci muru powinny by jak najgciej umieszczonewiecznotrwae, osmalone pale z drzewa oliwnego, aby obie cianyzewntrzne muru, spojone tymi balami jakby klamrami, uzyskaynieprzemijajc trwao. Drzewo oliwne nie ulega bowiem anigniciu, ani niepogodzie, ani staroci, a nawet zakopane w ziemi

i umieszczone w wodzie pozostaje nieuszkodzone i stale nadaje sido uytku. Jeli w ten sam sposb wzmocni si nie tylko mury, lecztake podmurowanie oraz te ciany, ktre maj mie grubo mu-rw obronnych, nieprdko ulegn one uszkodzeniu. [4] Odstpymidzy wieami nie powinny by wiksze ni na odlego strza-u, aeby w razie ataku na jedn z wie mona go byo odeprzez wie znajdujcych si po prawej i lewej stronie, za pomoc skor-pionw i innych machin. Rwnie w murze od wewntrznej stronywie powinny by przerwy odpowiadajce rednicy wie; ponadprzerwami powinny by przerzucone mostki z belek nie umocowa-ne elazem. Jeli bowiem nieprzyjaciel zajmie jak cz muru,obrocy odetn go i - o ile si popiesz - nie dopuszcz do tego,by si wdar w pozostae czci wie i murw, o ile nie zechce ska-ka w d. [5] Wiee trzeba wic budowa albo okrge, albo wie-loboczne; kwadratowe bowiem wiee atwiej ulegaj zburzeniuprzez machiny oblnicze, gdy tarany uderzajc krusz naroniki,przy zaokrgleniach natomiast, uderzajc ku rodkowi tarany, jak-by klinuj mury i nie mog wiey uszkodzi. Pewniejsze s jeszczewiee i mury obronne poczone z waami, gdy nie mog im za-szkodzi ani podkopy, ani tarany, ani adne inne machiny oblni-cze. [6] Lecz nie wszdzie naley wprowadza way, a jedynie tam,gdzie z wysoko pooonych miejsc lecych poza obrbem muruatwo jest podej pod mur przy obleniu. Na takich terenach na-ley przede wszystkim wykopa jak najszerzej jak najgbsze fosy.Nastpnie na dnie fosy naley wybudowa mur oporowy takiejgruboci, aby atwo mg wytrzyma ciar nasypu. [7] Potemtrzeba wznie od strony wewntrznej drugi mur tak od zewntrz-nego oddalony, aby kohorty mogy si ustawi na szerokoci wauw szyku bojowym, gotowe do obrony. Skoro wzniesie si oba fun-damenty w takiej od siebie odlegoci, naley je ponadto poczymurami poprzecznymi w ksztacie grzebienia (podobnymi do z-bw piy). Przez ustawienie tych murw masy ziemi zostan roz-dzielone na mae czci i nie bd mogy napiera caym ciarem

i rozsadza muru oporowego. [8] Jeli idzie o sam mur i o materia,z jakiego powinien by zbudowany lub wykonany, tego si nie da

z gry okreli, gdy nie wszdzie wystpuje taki materia, jakiegosobie yczymy. Lecz tam, gdzie mamy cios, kwarcyt, kamie a-many albo ceg bd wypalan, bd surow, takim wanie ma-teriaem musimy si posugiwa. Nie wszdzie bowiem tak jakw Babilonie - gdzie majc duo asfaltu uyto go zamiast piaskui wapna przy wznoszeniu murw z palonej cegy - wystpuje tak

uyteczny materia budowlany, eby z jego pomoc mona byostawia mury o nieprzemijajcej trwaoci i bez wad.

Rozdzia szsty

[1] Po otoczeniu miasta murami przystpuje si do wytyczaniawewntrz miasta placw, ulic gwnych i uliczek, zalenie od stronwiata. Bd one prawidowo biegy, jeli bd zasonite od wia-tru. Zimne wiatry s dokuczliwe, ciepe przynosz choroby, wil-gotne s szkodliwe; dlatego te wydaje si, e naley unika tegoza, aby nie zaszo to, co w wielu miastach zdarza si zwyko. I takMitylena, miasto na wyspie Lesbos, zbudowane wprawdzie wspa-niale i okazale, nie jest jednak przezornie rozplanowane. W mie-cie tym, kiedy wieje Auster, ludzie choruj, kiedy Korus - kaszl,kiedy Septentrion - powracaj wprawdzie do zdrowia, ale z powo-du ostrego zimna nie mog wytrzyma na ulicach i w zaukach.[2] Wiatr bowiem jest to pynca fala powietrza o pewnym nasile-niu ruchu. Powstaje za wtedy, kiedy gorco natrafi na wilgo i na-pr ciepa wyciska potny powiew. e tak jest istotnie, mona zo-baczy na eolipilach z brzu; tak to za pomoc sztucznych wyna-lazkw mona odkry bosk prawd o tajemnych prawach niebios.Wykonuje si bowiem z brzu eolipile, czyli kuliste naczyniao bardzo wskim otworze, przez ktry wlewa si wod, a nastp-nie umieszcza si naczynia nad ogniem; dopki si nie rozgrzej,nie wydaj adnego powiewu, po ogrzaniu za powstaje nadogniem gwatowny podmuch. Tak z maego i krtkotrwaego wi-dowiska mona czerpa wiedz i sd o wielkich i niezmiennychprawach natury nieba i wiatrw. [3] Skoro si wic wykluczy wia-try, miejscowo taka bdzie zdrowa nie tylko dla zdrowych, lecznawet jeli z innych szkodliwych przyczyn pojawi si przypad-kiem jakie choroby, ktre w innych mniej zdrowych okolicachusuwa si przeciwdziaajcymi lekami, to tutaj atwo je mona wy-leczy ze wzgldu na temperatur uzyskan przez zabezpieczenieod wiatrw. Do chorb, ktre trudno wyleczy, w okolicach juwspomnianych nale: choroby tchawicy, kaszel, zapalenie opuc-nej, grulica, plucie krwi i wszystkie inne choroby, ktre leczy sinie rodkami oczyszczajcymi organizm, lecz wzmacniajcymi.Choroby te dlatego trudno leczy, e po pierwsze powstaj z prze-zibienia, nastpnie dlatego, e gdy siy chorego z powodu choro-by s wyczerpane, powietrze rozrzedzone dziaaniem wiatru wy-

I. Wykres wiatrw

ciga soki z chorych cia i jeszcze bardziej je osabia. Z drugiejstrony agodne i cikie powietrze pozbawione przewieww i cz-stych przepyww, dziki swej niewzruszonej staoci przylegajcdo cia, ywi i pokrzepia tych, ktrzy zapadli na zdrowiu.

[4] Niektrzy twierdz, e istniej cztery rodzaje wiatrw: odwschodu w czasie zrwnania dnia z noc Solanus, od poudnia Au-ster, od zachodu w czasie zrwnania dnia z noc Fawoniusz, odpnocy Septentrion. Lecz ci, ktrzy spraw dokadnie ledzili, po-dali, e jest ich osiem; zwaszcza Andronikus z Kyrros, ktry na-wet jako wzr zbudowa w Atenach marmurow omioboczn wie- i na poszczeglnych cianach omioboku przedstawi wizerunki

SEPTENTRION

SOLANUS

FAWONIUSZ

SEPTENTRION

SOLANUS

FAWONIUSZ

II. Schemat teoretycznego planu miasta. A - z prawidowymzaoeniem ulic, B - z nieprawidowym zaoeniem ulic

poszczeglnych wiatrw zwrconych w t stron, w ktr danywiatr wieje. Na tej wiey postawi marmurowy stoek, a nad nimumieci Trytona z brzu, trzymajcego w prawej rce rdk,i wprowadzi taki mechanizm, e Tryton obracany przez wiatr usta-wia si zawsze naprzeciw i rdk wskazywa na wizerunek wie-jcego wiatru. [5] I tak midzy Solanusem i Austrem od poudnio-wego wschodu zosta umieszczony Eurus, pomidzy Austrem i Fa-woniuszem od poudniowego zachodu Afrikus, pomidzyFawoniuszem a Septentrionem Kaurus, ktrego wielu nazywa Ko-rusem, midzy Septentrionem a Solanusem Akwilon. Wydaje si,e w ten sposb zostay przedstawione liczby, nazwy wiatrwi kierunek, z ktrego wiej. Skoro wic mona to ju uwaa zazbadane, dla ustalenia kierunku i powstania wiatrw naley post-pi w ten sposb: [6] trzeba w rodku miasta ustawi poziomo py-t marmurow albo te mona tak wyrwna teren wedug wagiwodnej i linii, eby pyta nie bya potrzebna; porodku tego miej-sca umieszcza si wskazwk z brzu zwan po grecku - - skiotheres, rzucajc cie. Mniej wicej okoo godziny pi-tej przed poudniem trzeba obserwowa koniec cienia rzuconegoprzez wskazwk i oznaczy go punktem. Nastpnie rozwarszycyrkiel do punktu, w ktrym oznaczylimy dugo cienia, od rod-ka zakrelamy obwd koa. Potem trzeba obserwowa wzrastaniecienia rzucanego przez wskazwk po poudniu i skoro cie do-tknie obwodu koa i bdzie rwny dugoci cienia rzuconego przedpoudniem, naley jego koniec zaznaczy punktem. [7] Z tychdwch wyznaczonych punktw naley wykreli cyrklem ukii przez punkty ich przecicia i punkt rodkowy przeprowadzi pro-st, aby otrzyma kierunek pnoc-poudnie. Nastpnie trzeba od-mierzy cyrklem szesnast cz obwodu koa i z obu punktw,w ktrych prosta wyznaczajca pnoc i poudnie przecina obwdkoa, wykreli w prawo i w lewo odcinki na obwodzie. Z koleiz tych czterech punktw trzeba przeprowadzi przecinajce siw rodku koa proste, czce przeciwlege punkty na obwodzie.W ten sposb wyznaczy si sm cz na Auster i sm cz naSeptentrion. Pozostae czci, trzy po prawej i trzy po lewej stro-nie, rwne poprzednim, naley wyznaczy na obwodzie tak, aby narysunku powstao osiem rwnych czci dla omiu wiatrw. Toteprzektne midzy strefami dwch wiatrw powinny, jak mi sizdaje, wytycza kierunek ulic gwnych i bocznych. [8] Stosujcpowiem te metody i ten podzia usunie si z domw mieszkalnychi ulic dokuczliwe dziaanie wiatrw. Jeli bowiem wytyczy si uli-

ce w kierunkach dowietrznych, pd wiatrw z otwartej przestrzeni,cieniony w wskich zaukach uliczek, jeszcze bardziej spotgujesw si. Dlatego trzeba odwrci kierunek ulic od stron, z ktrychwiej wiatry, eby uderzajc o naroniki domw mieszkalnych a-may si i, odparte, rozpraszay.

[9] Ci, ktrzy znaj liczne nazwy wiatrw, dziwi si moe b-d naszym twierdzeniom, e istnieje ich tylko osiem rodzajw. Je-li jednak zwrc uwag na to, e obwd ziemi wedug biegu so-ca i cieni rzucanych przez wskazwk w czasie zrwnania dniaz noc zosta obliczony przez Eratostenesa z Kyreny na podstawiepraw matematycznych i metod geometrycznych na dwiecie pi-dziesit tysicy stadiw, co rwna si trzydziestu jeden milionompiciuset tysicom krokw, z czego sma cz, ktr kady wiatrzajmuje, wynosi trzy miliony dziewiset trzydzieci siedem tysi-cy piset krokw, to nie powinni si dziwi, e jeden i ten samwiatr, bdzc po tak znacznej przestrzeni, przez zmian kierun-kw i powrotne fale stwarza rozmaite odmiany. [10] I tak z praweji lewej strony Austra zwykle wieje Leukonotus i Altanus, kooAfrikusa Libonotus i Subvesperus, koo Fawoniusza Argestesi w pewnych okresach Etezje, koo Kaurusa Circias i Korus, kooSeptentriona Tracias i Gallikus, po prawej i lewej stronie Akwilo-na Superaas i Caecias, koo Solanusa Karbas i w pewnym okresieOrnitie; po obu stronach Eurusa zajmujcego przestrze rodkow

- Euricircias i Volturnus. Istnieje jeszcze wiele innych nazw i wia-trw pochodzcych od miejscowoci, rzek i huraganw grskich.[11] Oprcz tego istniej jeszcze powiewy poranne; kiedy bowiemsoce wynurzajc si spod ziemi natrafia na wilgo w powietrzu,podnoszc si i przygrzewajc wypiera wilgotne powietrze tchnie-niem poprzedzajcym nastanie dnia. Jeli te powiewy utrzymujsi take po nastaniu dnia, przechodz w wiatr poudniowo-

-wschodni, ktry wanie dlatego Grecy nazwali - euros, epowstaje z powieww rannych; rwnie z powodu owych aur po-rannych "jutro" nazywa si po grecku - aurion. Niektrzyjednak przecz, jakoby Eratostenes mg obliczy prawidowo wy-miary ziemi. Obojtne jednak, czy to obliczenie jest cise czybdne, nasz opis nie moe w adnym wypadku zawiera bdnegookrelenia stref, skd wiej wiatry. [12] Gdyby jednak tak byo, toi tak wiatry nie bd zajmoway cile ograniczonej przestrzeni,lecz wia bd z wiksz lub mniejsz si.

Wyoywszy to wszystko pokrtce, postanowiem dla lepszegozrozumienia rzeczy przedstawi na kocu ksiki dwie figury albo

iak je Grecy nazywaj, - schemata. Jedn z nich tak sinakreli, aby wida byo, skd wiej wiatry, druga za objani,w jaki sposb przez ustawienie blokw zabudowa i ulic w kierun-kach odwietrznych unika szkodliwego dziaania wiatrw. Ot nawyrwnanej paszczynie rodek znajdowa si bdzie w punkcieA, cie za przedpoudniowy rzucony przez wskazwk w punkcieB; rozwarszy cyrkiel od rodka A do punktu cienia zaznaczonegoliter B naley zakreli koo. Umieciwszy za z powrotem wska-zwk na poprzednim miejscu trzeba czeka, a cie si zmniejszyi znw wzrastajc osignie dugo rwn cieniowi przedpoudnio-wemu i dotknie obwodu koa w punkcie oznaczonym liter C. Wte-dy z punktu B i C naley zakreli cyrklem uki, ktrych punktprzecicia oznaczymy liter D, a nastpnie przez punkt przeciciaD i przez rodek koa poprowadzi prost na przeciwn stron ob-wodu, gdzie bd punkty E i F; ta prosta wyznaczy poudnie i p-noc. [13] Nastpnie naley cyrklem odmierzy szesnast czobwodu koa i postawiwszy nk cyrkla na poudniowej liniiw oznaczonym liter E punkcie stycznoci z obwodem odoyszesnast cz caego okrgu na lewo i na prawo i oznaczy li-terami G i H. Rwnie w pnocnej czci trzeba postawi cyr-kiel w punkcie F, gdzie linia pnocna przecina obwd koa i od-mierzy szesnast cz na prawo i lewo i oznaczy literamiI oraz K, a nastpnie przeprowadzi prost od punktu G do K i odH do I przez rodek koa. W ten sposb przestrze od G do H b-dzie przestrzeni Austra i strony poudniowej; podobnie prze-strze od I do K bdzie przestrzeni Septentriona. Pozostae od-cinki, trzy po prawej, trzy po lewej stronie, dzieli si na rwneczci: ku wschodowi w punktach oznaczonych literami L, M, kuzachodowi literami N i O. Od M do O i od L do N naley popro-wadzi proste. W ten sposb rozdzieli si w kole rwne przestrze-nie dla omiu wiatrw. Po nakreleniu tego umiecimy w po-szczeglnych ktach omioboku zaczynajc od poudnia: midzyEurem i Austrem liter G, midzy Austrem i Afrikusem H, mi-dzy Afrikusem i Fawoniuszem N, midzy Fawoniuszem i Kau-rem O, midzy Kaurem i Septentrionem K, midzy Septentrio-nem i Akwilonem I, midzy Akwilonem i Solanusem L, midzykplanusem a Eurem M. Dokonawszy tego naley ustawi wska-zwk midzy ktami omioboku i wedug tego przeprowadziPodzia ulic.

Rozdzia sidmy

[1] Po wytyczeniu gwnych i bocznych ulic naley przystpido wyboru placw budowlanych pod witynie, forum i inne miej-sca uytecznoci publicznej, liczc si z wygod i poytkiem po-wszechnym. Jeli miasto pooone jest nad morzem, naley placpod budow forum wybra jak najbliej portu; jeli ley w rodkuldu, forum naley zbudowa w centrum miasta. Natomiast podwitynie tych bogw, pod ktrych szczegln piecz, jak si zda-je, jest miasto, mianowicie pod witynie Jowisza, Junony i Miner-wy, trzeba wyznaczy place w punktach najwyej pooonych,z widokiem na znaczn cz miasta. wityni dla Merkuregotrzeba postawi na forum albo te na placu handlowym, jak dlaIzydy i Serapisa; dla Apollina i Ojca Libera koo teatru; dla Herku-lesa w tych miastach, gdzie nie ma gimnazjonw albo amfiteatrw,koo cyrku; dla Marsa poza miastem na boniach; dla Wenus rw-nie koo portu. Take etruscy wrbici w pismach powiconychich wiedzy twierdz, e witynie Wenus, Wulkana i Marsa powin-ny si znajdowa poza miastem, aeby pd do miostek u modzie-y i matek nie zakorzeni si w miecie, a take by uwolni bu-dynki od obawy poaru, wywoujc moc Wulkana poza miastoprzez mody i ofiary; kiedy za Marsowi powica si wityniepoza murami, nie bdzie zbrojnych niesnasek midzy obywatela-mi, a Mars bdzie broni murw przed nieprzyjacimi i ochroni jeod niebezpieczestwa wojny. [2] Rwnie wityni Cerery nale-y budowa poza murami miasta, aeby ludzie jedynie dla skada-nia ofiar j odwiedzali; miejsce to powinno by otoczone czci re-ligijn, czystoci i nieskaonymi obyczajami. Take wszystkiminnym bogom naley pod ich witynie wyznacza place odpo-wiednie do kultu z nimi zwizanego.

O samej za budowie wity i ich proporcjach bd mwiw trzeciej i czwartej ksidze, gdy w drugiej postanowiem mwio materiaach budowlanych, ich zaletach i zastosowaniu; nastpnieomwi i przedstawi w poszczeglnych ksigach wymiary bu-dowli, porzdki i poszczeglne rodzaje symetrii.

KSIGADRUGA

Przedmowa

[l] Kiedy Aleksander podbija wiat, architekt Dinokrates, ufnyw sw pomysowo i zrczno, uda si z Macedonii do armiikrlewskiej, pragnc uzyska uznanie ze strony krla. Z ojczyznyzabra od swych krewnych i przyjaci listy polecajce do najwy-bitniejszych osobistoci i przyobleczonych w purpur dygnitarzy,aby mu uatwili dostp do krla; uprzejmie przez nich przyjty pro-si, eby go jak najszybciej zaprowadzono do Aleksandra. Obieca-li mu to, zwlekali jednak, czekajc odpowiedniej chwili. Wobectego Dinokrates sdzc, e go zwodz, postanowi sam sobie pora-dzi. Odznacza si bowiem okaza postaw, mi powierzchow-noci, nadzwyczajn urod i dostojnoci. Zaufawszy wic tymdarom natury pozostawi w gospodzie szaty, namaci ciao oliw,na gow woy wieniec z lici topoli, lewe rami okry skr lwai z maczug w prawicy zjawi si przed trybunaem krla zajtegowymiarem sprawiedliwoci. [2] Kiedy to niezwyke zjawisko od-wrcio uwag zebranych, zauway go i Aleksander. Zdziwionykaza dla niego zrobi przejcie i zapyta, kim jest. Na to w: Di-nokrates jestem, architekt macedoski; przynosz Ci pomysy i pla-ny godne Twej sawy; oto grze Atos nadaem ksztat posgu m-czyzny, w ktrego lewej rce zaprojektowaem mury olbrzymiegomiasta, a w prawej czar, ktra by zbieraa wody wszystkich rzektej gry, aby z niej pniej spyway do morza". [3] Aleksander za-chwycony przedstawionym planem zapyta zaraz, czy w pobliuprojektowanego miasta znajduj si pola uprawne, ktre by mogyzaopatrzy ludno w zboe. Kiedy dowiedzia si, e zaleaobyto od dowozu zza morza, powiedzia: Dinokratesie! Uznaj twj

plan i jestem nim zachwycony, zwracam jednak uwag na to, eten, kto by w takim miejscu chcia zaoy koloni, spotkaby siz nagan. Jak bowiem nowonarodzone dzieci nie moe si wycho-wa ani naby si do rozwoju bez mleka karmicielki, tak miasto bezpl uprawnych oraz ich podw obficie napywajcych w jego mu-ry nie moe si rozwija, a bez obfitej ywnoci nie moe mielicznej ludnoci ani jej utrzyma. Przeto aczkolwiek z jednej stro-ny uwaam plan za godny pochway, to z drugiej strony miejsce zanieodpowiednie; ciebie jednak chc mie przy sobie, gdy skorzy-stam z twoich usug". [4] Od tej chwili Dinokrates nie odstpowakrla i towarzyszy mu do Egiptu. Gdy Aleksander zauway tamprzysta z samego pooenia bezpieczn, wyborne miejsce na skadtowarw, yzne pola w caym Egipcie i wielkie korzyci, jakienis niezmierzony Nil, kaza tam Dinokratesowi zaoy miastoAleksandri, nazwane jego imieniem. W ten sposb Dinokratesdziki swej powierzchownoci i dostojnej postawie doszed do ta-kiej sawy. Mnie jednak, Imperatorze, natura nie uyczya okazaejpostaci, wiek zeszpeci m twarz, choroba nadwtlia siy. Dlategopozbawiony tych przymiotw, za pomoc wiedzy i pism moich, jaksi spodziewam, zdobd Twoj ask.

[5] Poniewa za w pierwszej ksidze pisaem o roli architektu-ry i o prawidach tej sztuki, jak rwnie o budowie murw i o roz-mieszczeniu placw budowlanych wewntrz miasta, teraz przysza-by kolej na omwienie budowli sakralnych, publicznych i prywat-nych oraz waciwych tym budowlom proporcji i symetrii; uznaemjednak, e nie powinienem tego porusza, zanim nie omwi spra-wy materiaw budowlanych, z ktrych powstaj murarskie i cie-sielskie konstrukcje budynkw, i zanim nie powiem o zaletach tychmateriaw w uyciu oraz z jakich pierwiastkw si skadajw swym naturalnym ukadzie. Przed omwieniem materiaw opo-wiem wszake o prawidach budownictwa, o pocztkach i rozwojubudynkw; w przedstawieniu tego pjd w lady tych uczonych,ktrzy zbadali pierwotny stan rzeczy, pocztki spoecznoci ludz-kiej i jej wynalazki oraz przedstawili je w wydanych przez siebiepracach. Tak wic to, czego si od nich nauczyem, wyo.

Rozdzia pierwszy

[1] W pierwotnych czasach ludzie rodzili jak zwierzta w la-sach, jaskiniach i gajach i pdzili ycie ywic si surowym pokar-

mem. Pewnego razu w miejscu gsto zalesionym drzewa miotaneburzami i wichrem, trc gazie jedn o drug, zapaliy si, a ludzieznajdujcy si w pobliu, przeraeni pomieniem, uciekli. Leczkiedy si wszystko uciszyo, podeszli bliej i, doznajc miegouczucia fizycznego pod wpywem ciepa, zaczli dorzuca drew doognia i starali si go utrzyma. Sprowadzili innych i wskazywaliim na migi korzyci, jakie mona z tego osign. Kiedy w takimzbiorowisku ludzie wraz z oddechem rne wydawali dwiki,przez codzienne przyzwyczajenie ustalili wyrazy tak, jak si imone nasuway, oznaczajc rzeczy najczciej uywane, w nastp-stwie czego przypadkiem zaczli mwi i w ten sposb dali pocz-tek mowie. [2] Skoro wic wskutek wynalazku ognia powstao poraz pierwszy zbiorowisko ludzkie, zwizek i wspycie i kiedy najednym miejscu zgromadzia si wiksza ilo istot majcych natu-raln przewag nad innymi ywymi stworzeniami, istot chodz-cych prosto, a nie na czterech nogach, istot, ktre mogy ogldawspaniao wiata i gwiazd i umiay za pomoc rk i palcw a-two kad rzecz wykona, jedni ludzie yjc w gromadzie robilidachy z lici, inni kopali jaskinie u podna gr, inni naladujcgniazda jaskek i ich sposoby budowania robili szaasy z glinyi gazek. Nastpnie obserwujc cudze domostwa i do wasnychpomysw dorzucajc nowe, budowali z dnia na dzie lepsze ro-dzaje chat. [3] Wobec tego za, e ludzie z natury odznaczaj sizdolnoci naladowania i pojtnoci, codziennie jedni drugim,chlubic si wynalazczoci, pokazywali rezultaty osignite wewznoszeniu domostw i w ten sposb, rozwijajc swe zdolnocidziki rywalizacji, zdobywali coraz lepsz znajomo rzeczy. Naj-pierw stawiali supy drewniane na ksztat wide i uoywszy nanich gazie oblepiali ciany glin. Inni suszyli bryy gliny, budo-wali z nich ciany spajajc je drzewem i pokrywali trzcin i limi,zby uchroni si przed deszczem i skwarem. Pniej, kiedy wsku-tek burz zimowych dachy tego rodzaju nie wytrzymyway deszczu,robili strome dachy, pokrywajc je glin, i po pochyoci dachu od-prowadzali wod deszczow.

[4] O tym, e wszystko to powstao z dopiero co przez nas opi-sanych pocztkw, moemy wnioskowa na podstawie tego, ejeszcze do dzi dnia u obcych ludw, jak na przykad w Galii, Hisz-panii, Lusitanii i Akwitanii, stawia si budynki z tego rodzaju ma-teriaw i pokrywa je dbowymi gontami albo som. U ludu kol-chijskiego nad Morzem Czarnym, wykorzystujc obfito lasw,ukada si na ziemi poziomo, na prawo i na lewo, cite drzewa

III. Zasada pierwotnej konstrukcji drewnianej

w takiej od siebie odlegoci, na jak pozwala ich dugo, a na ichkracach kadzie si nastpnie w poprzek dwa inne drzewa; te czte-ry pnie zamykaj przestrze przeznaczon na mieszkanie. Nastp-nie kadzie si na przemian po czterech stronach belki czc niminaroniki budowli i tak stawiajc ciany z drewna wznosi si oddou w gr pionowe wiee. Szpary, jakie powstaj z powodu gru-boci budulca, zatyka si szczapkami i glin. Nastpnie wznosi sidach, obcinajc na kocu poprzeczne belki i stopniowo je ciga-jc; i w ten sposb z czterech stron buduje si nad rodkiem bu-dowli piramid, pokrywa j limi i glin i tworzy dachy wieowesklepione na sposb pierwotny. [5] Frygijczycy za, ktrzy miesz-kaj na rwninach i z braku lasw nie maj budulca, szukajwzniesie naturalnych. Drc je wewntrz i kopic korytarze, roz-szerzaj przestrze mieszkaln tak daleko, jak na to pozwalaj wa-runki terenu. Nad tym za cz ze sob pale i tworz rodzaj sto-

IV Konstrukcja chaty spotykana nad Morzem Czarnym

ka, pokrywaj go trzcin lub chrustem i na to wszystko sypi duoziemi. Ten sposb budowy dachw zapewnia znaczne ciepo w zi-mie i duo chodu w lecie. Niektrzy buduj chaty pokryte sito-wiem. Podobnie i u innych ludw w niektrych okolicach stosujesi takie i tym podobne metody budowania z trzciny. Rwniew Massalii moemy zauway dachy bez dachwek, zbudowanez ziemi ugniecionej z plewami. W Atenach dach Areopagu do dzidnia pokryty glin stanowi przykad staroytnego budownictwa.Rwnie chata Romulusa na Kapitelu i som kryte dachy wityna zamku kapitoliskim mog nam przywoa na pami prastareobyczaje i na nie wskazywa. [6] Na podstawie tych przykadwmoemy sobie wyrobi sd o dawnych wynalazkach w budownic-twie i wnioskowa z tego, e istotnie tak byo, jakemy to przed-stawili.

Skoro za wskutek codziennego wiczenia rce ludzkie nabraywprawy w budowaniu, a wynalazczo umysu pod wpywem wy-siku osiga zacza poziom sztuki, rozbudzona w duszach ludz-kich aktywno doprowadzia do tego, e ci, ktrzy wykazywaliszczeglny zapa w tej dziedzinie, wystpili jako zawodowi rze-mielnicy. Gdy si wic tak rzeczy miay na pocztku, a przyrodanie tylko obdarzya ludzi zmysami tak jak inne ywe stworzenia,lecz uzbroia ich umysy w myl i plany, a take poddaa pod ichwadz wszystkie inne istoty, ludzie, postpujc stopniowo od bu-dowy chat ku innym sztukom i umiejtnociom, wyszli ze stanudzikiego i pierwotnego, dochodzc do agodniejszych obyczajw.[7] Nastpnie za, rozwijajc si duchowo i zdobywajc szerszehoryzonty dziki rozmaitoci uprawianych sztuk, zaczli budowanie tylko chaty, lecz rwnie domy na fundamentach i ciany z ce-gy albo z kamienia i pokrywa je drewnem i dachwk; z kolei zapoprzez nauk doszli od sdw nieustalonych i niepewnych do ci-sych praw symetrii. Potem zauwaywszy, e przyroda dostarczahojnie swych podw i e przygotowaa wiele materiaw nadaj-cych si do budowy, opracowujc je w rny sposb zwikszyliprzez sztuk wykwint ycia i pomnoyli jego przyjemnoci. O rze-czach wic majcych zastosowanie w budownictwie, jak rwnieo ich waciwociach i zaletach, jak bd umia, opowiem.

[8] Lecz jeliby kto poda w wtpliwo ukad tej ksigi, uwa-ajc, e temat w naleao poruszy na pocztku, to podam uza-sadnienie tego, aby nie sdzi, e popeniem bd. Piszc dzieoo caoksztacie architektury uwaaem za stosowne w pierwszejksidze omwi gazie wiedzy i umiejtnoci, ktre wzbogacajarchitektur, i okreli za pomoc definicji jej pocztek i rodzaje.Dlatego w pierwszej ksidze rozprawiaem o roli sztuki i o zada-niach architekta, w tej za bd mwi o naturalnych waciwo-ciach materiaw budowlanych i o ich zastosowaniu. Albowiem taksiga nie zajmuje si zagadnieniem pocztkw architektury, leczpocztkami budowli i prawami, dziki ktrym stopniowo si roz-wijajc doszy one do dzisiejszej doskonaoci. [9] Dlatego ksigata zostaa umieszczona na waciwym miejscu i we waciwej ko-lejnoci.

Teraz powrc do tematu i zajm si materiaami przydatnymido budowy oraz przedstawi w sposb nie budzcy wtpliwocii jasny dla czytelnikw, jak je natura tworzy i z jakiego zespou y-wiow si skadaj. aden bowiem rodzaj materiau, adne ciaoczy te rzecz nie moe powsta ani nie da si pomyle bez po-

czenia si ywiow. Ani te natury rzeczy wedug prawide fizy-kw nie mona wytumaczy, jeli si trafnym dowodzeniem niewykae istnienia ywiow, jakie one s i dlaczego s wanie takie.

Rozdzia drugi

[1] Na pocztku Tales utrzymywa, e pocztkiem wszechrze-czy jest woda; Heraklit z Efezu, zwany przez Grekw z powoduniejasnoci swych pism ciemnym, - skoteinos, za takiywio uwaa ogie; a Demokryt i w lad za nim Epikur - atomy,ktre nasi nazywaj insecabilia (czyli ciaa nie dajce si rozci),niektrzy za - individua, czyli niepodzielne. Nauka za pitagorej-czykw dorzucia do ywiow wody i ognia jeszcze ywio po-wietrza i ziemi. Zatem Demokryt, chocia niewaciwie rzecz na-zwa i wymieni tylko ciaa niepodzielne, mwi, jak si zdaje,w gruncie rzeczy to samo, gdy pojedyncze atomy bdc oddzielo-ne od siebie nie ulegaj zepsuciu ani zniszczeniu i nie mog bypodzielone na czci, lecz zachowuj w sobie na wieki nieprzemi-jajc stao. [2] Wobec tego wic, e wszystkie rzeczy wydaj sipowstawa i rodzi z poczenia ywiow i e sama przyroda po-dzielia te rzeczy na nieskoczon ilo gatunkw, uznaem za ko-nieczne przedstawi przede wszystkim ich odmienno i rnicew uyciu oraz waciwoci, jakie w budownictwie wykazuj.W ten sposb ci, ktrzy myl o budowie, zaznajomi si z t spra-w, nie popeni bdw i postaraj si o odpowiedni materia.

Rozdzia trzeci

[1] Najpierw wic powiem, z jakiej ziemi powinno si wyrabiacegy. Nie naley ich wytwarza ani z gliny piaszczystej, ani za-wierajcej kamyki czy wir, gdy cegy wykonane z tych gatun-kw gliny s przede wszystkim cikie, nastpnie za zmoczonePrzez deszcz pkaj w cianie i rozsypuj si, a domieszane do nichplewy nie wi si z glin ze wzgldu na jej szorstko. Cegytrzeba wic wyrabia z biaawej gliny kredowej albo z czerwonej,albo ze spoistej gliny piaszczystej, te bowiem gatunki ze wzglduna sw lekko s trwae, nie obciaj budowli i atwo si ugnia-taj. [2] Wyrabia za trzeba cegy na wiosn albo w jesieni, abyrwnomiernie wysychay. Te bowiem, ktre si wyrabia w czasie

-5 doni-B

50 cm

V. Sposoby konstruowania murw z cegy. A - cega lidium (lidyjska),B - cega pentadoron, C - cega tetradoron, D - mur z cegy lidium,E - mur z cegy pentadoron

przesilenia letniego, psuj si, gdy soce przepalajc silniej ichpowierzchni sprawia, e robi wraenie suchych, gdy tymczasemwewntrz s wilgotne; pniej, kiedy warstwy wewntrzne wysy-chajc zaczn si kurczy, pka to, co przedtem ju wyscho, i takcegy pene szczelin staj si nietrwae. Najprzydatniejsze jednakbd przygotowane na dwa lata wczeniej, przed upywem tegoczasu nie mog bowiem wyschn dostatecznie. Jeli przy budowieuyje si cegie wieych i jeszcze nie wyschnitych, a naoony nanie tynk wyschnie i umocni si, cegy osiadajc nie mog si utrzy-ma na rwnej z nim wysokoci; kurczc si zmieniaj pooenie,nie cz si z nim i odstaj od niego. Oddzielony od muru tynk zewzgldu na sw cienk warstw nie moe sam si utrzyma, leczpka, a ciany osiadajc nierwno - niszczej. Dlatego mieszka-cy Utyki uywaj do budowy cian jedynie cegie suchych i wyko-

nanych przed piciu laty i po urzdowym stwierdzeniu tego faktu.[3] Wyrabia si za trzy rodzaje cegie: jeden, zwany po grecku li-dyjskim, jest w uyciu u nas; s to cegy na ptorej stopy dugie,a na stop szerokie. Pozostaych dwch uywaj w budownictwieGrecy. Jeden z nich nazywa si -pentadoron, drugi- tetradoron. Wyrazem - doron oznaczajGrecy do, gdy - doron znaczy po grecku dar, a dary po-daje si zawsze na doni. Dlatego cega o wymiarach piciu doniw kadym kierunku nazywa si pentadoron, a o wymiarach czte-rech doni tetradoron; publiczne budowle buduje si z cegie pi-ciodoniowych - pentadoros, prywatne z czterodo-niowych - tetradoros. [4] Obok tych cegie wyrabiasi i pcegy. Do budowy uywa si ich w ten sposb, e po jed-nej strome kadzie si szereg caych cegie, a po drugiej pcegy.Skoro wic z jednej i z drugiej strony ukada si pod pion cegy, tonaprzemianlege uoenie cegie i pcegie wie ciany muru,a przez to, e rodek cegie caych wypada nad spoinami, caa bu-dowla zyskuje na sile i z obu stron mie wywiera wraenie.

Istniej za w Hiszpanii Dalszej miasta Maxilua i Callet,a w Azji miasto Pitane, gdzie wytwarzaj cegy, ktre po wy-schniciu wrzucone do wody pywaj. Jak si zdaje, mog si dla-tego utrzyma na powierzchni, e wytwarzane s z ziemi podobnejdo pumeksu. Cega tego rodzaju, lekka i wysuszona na powietrzu,nie przyjmuje ani nie wchania wilgoci. Wskutek wic waciwejsobie lekkoci i porowatoci nie dopuszcza do siebie wilgoci i ja-kikolwiek byby jej ciar, musi z natury rzeczy, podobnie jak pu-meks, utrzyma si na wodzie. Tego rodzaju cegy s wic prak-tyczne, poniewa nie obciaj budowli, a nie wchaniajc wilgocinie niszczej pod wpywem niepogody.

Rozdzia czwarty

[1] Przy konstrukcji murw z kamienia amanego trzeba przedewszystkim zbada piasek, czy nadaje si do mieszaniny zaprawyi czy nie jest zmieszany z ziemi. Mamy za nastpujce gatunkiPiasku kopalnego: czarny, biay, czerwony i carbunculus; spordnich najlepszy bdzie ten, ktry trzeszczy pocierany w rce,a zmieszany z ziemi nie bdzie szorstki. Rwnie dobry bdzieten piasek, ktry rzucony na bia tkanin, a potem strznity lubstrzepnity nie zabrudzi jej i nie pozostawi ladw ziemi. [2] Jeli

za nie bdzie awic piaszczystych, z ktrych mona by go wydo-bywa, trzeba bdzie przesiewa piasek wydobyty z rzek, ze wirualbo z nadbrzea morskiego. Taki jednak piasek uyty do budowyma nastpujce wady: schnie wolno i nie pozwala wskutek tego nanieprzerwane murowanie, lecz musi raz po raz pozostawa w spo-koju; nie nadaje si rwnie do budowy sklepie; piasek za mor-ski tym mniej jest zdatny, e ciany po naoeniu tynku wydziela-j z siebie sole i tynk si rozpuszcza. [3] Kopalny za piasek szyb-ko w czasie budowy wysycha, tynk pozostaje trway, a sklepienias wytrzymae. Odnosi si to jednak do piasku, ktry jest wieowykopany. Jeli bowiem piasek kopalny ley zbyt dugo po wydo-byciu, rozsypuje si pod wpywem dziaania soca, ksiycai szronu i staje si ziemisty; uyty do budowy, nie moe w murzespoi kamieni, ktre si rozsypuj i rozpadaj, a ciany nie mogutrzyma ciaru. wiey za piasek kopalny, przy tak wielkich za-letach w budowie murw, nie nadaje si do tynkowania, poniewajest tusty i po zmieszaniu go z wapnem z powodu gstoci nie mo-e zaschn bez rys. Natomiast piasek rzeczny gadzony za pomo-c narzdzi, jak w technice sygnijskiej, ze wzgldu na sw jao-wo nabiera w tynku trwaoci.

Rozdzia pity

[1] Po wyjanieniu sprawy zaopatrzenia w piasek trzeba rwniestarannie zaj si wapnem, ktre powinno by wypalone z biae-go kamienia albo kwarcytu; przy budowie murw poyteczne b-dzie wapno z kamienia zbitego i twardego, przy tynkowaniu - z ka-mienia porowatego. Po zgaszeniu wapna naley w ten sposb spo-rzdzi zapraw, eby przy piasku kopalnym zawieraa trzyczwarte piasku a jedn czwart wapna, jeli za jest piasek rzecznylub morski, dwie czci piasku a jedn cz wapna. Wtedy bo-wiem suszna bdzie proporcja mieszaniny. Rwnie jeli dorzucido rzecznego lub morskiego piasku jedn trzeci cz tuczoneji przesianej cegy, otrzyma si zdatniejsz do uytku zapraw.[2] Przyczyn, dla ktrej wapno zmieszane z wod i piaskiem wi-e i wzmacnia mur, jest fakt, e skay, podobnie jak wszystkie in-ne ciaa, skadaj si z pewnego ukadu ywiow. Te skay, ktremaj wicej powietrza, s delikatne, te, ktre maj wicej wody, sodporne na wilgo, te, ktre maj wicej ziemi, s twarde, a te, kt-re maj wicej ognia, s kruche. Dlatego jeliby si takie skay

przed wypaleniem pokruszyo, zmieszao z piaskiem i uyo domurowania, nie stwardniej i nie bd mogy zespoli muru; skorojednak wrzuci si je do pieca i skoro pod wpywem gwatownegogorca utrac dawn waciw im spoisto, po wypaleniu i wy-czerpaniu wszystkich si pozostaj z otwartymi i pustymi porami.[3] Gdy wic zostaj wypalone i usunite wilgo i powietrze znaj-dujce si w takim kamieniu i kiedy pozostaje w nim tylko ukryteciepo przejte uprzednio od ognia, kamie zanurzony w wodzierozgrzewa si przez to, e wilgo przenika w otwarte pory, a ozi-biony jako wapno wydala z siebie ciepo. Dlatego kamienie, kiedysieje wyjmuje z pieca, nie maj tej samej wagi, jak miay wtedy,kiedy je do pieca wkadano, mimo e maj t sam wielko, wsku-tek bowiem wygotowania pynu trac mniej wicej jedn trzeciswej wagi. Skoro wic pory ich s otwarte, przyjmuj w siebie do-mieszk piasku, ktry si z nimi zespala, a wysychajc wi siz kamieniem amanym i zapewniaj trwao murw.

Rozdzia szsty

[1] Istnieje take pewien gatunek pyu, ktry dziki przyrodzo-nym waciwociom wytwarza rzeczy godne podziwu. Wystpujeon w okolicy Bajw i na gruntach municypiw lecych dookoaWezuwiusza. Proszek ten zmieszany z wapnem i amanym kamie-niem nie tylko zapewnia trwao wszystkich budowli, lecz nawetuyty przy budowie grobli w morzu twardnieje pod wod. Tuma-czy si to tym, e pod owymi grami istniej gorce pokady zie-mi i liczne rda, ktrych by nie byo, gdyby pod spodem nie po-ny olbrzymie ogniska z siarki, aunu lub asfaltu. Ogie wic i go-rcy wiew pomienia, przenikajc z gbi poprzez szczeliny, czynit gleb lekk, a tuf, ktry tam powstaje, pozbawiony jest wilgoci.Skoro wic zmieszaj si ze sob trzy substancje przewierconew podobny sposb przez si ognia, to chonc raptownie wod ze-spalaj si, pod wpywem wilgoci szybko twardniej i nabierajtrwaoci; ani napr fal, ani potga wody rozdzieli ich nie zdoa.[2] Ze w tych okolicach znajduje si ogie pod ziemi, mona, jaksi zdaje, wnosi i z tego, e w Grach Bajaskich, ktre nale doKume, istniej specjalnie wydrone zagbienia przeznaczone dokpieli parowych, gdzie gorca woda, rodzca si w gbi ziemi, si- ognia przebija jej skorup, a przenikajc j wydobywa si na po-wierzchni w tych miejscach, co stwarza doskonae warunki do k-

pieli parowych. Opowiadaj rwnie, e w odlegych czasachwzmogy si te ognie i skupiy pod Wezuwiuszem, skd zionypomieniem na pobliskie pola. Wydaje si, e wwczas to skaa,zwana spongi albo pumeksem pompejaskim, nabya przez wypa-lenie z innego gatunku skay tych waciwoci, ktre do dzi posia-da. [3] Ten bowiem gatunek spongii, ktry tam si wydobywa, niewystpuje wszdzie, lecz tylko w pobliu Etny i na wzgrzach My-zji zwanych przez Grekw - Katakekaumene,czyli wypalon Myzj, i w ogle w okolicach o takich waciwo-ciach. Jeli wic w tych okolicach znajduj si gorce rda,a wedug staroytnych poda szala tam po lasach ogie, wydajesi rzecz pewn, e wskutek gwatownego dziaania ognia zosta-a z ziemi i tufu wycignita wilgo, podobnie jak si dzieje z wap-nem w piecach. [4] Skoro wic niepodobne do siebie i niejednako-we substancje zostaj ujte i utworz jednolit* mas, to owa cie-pa masa spragniona wilgoci, nagle nasycona wod, rozgrzewa siciepem ukrytym w tych substancjach, co wywouje gwatowne -czenie si ich i zapewnia szybko zalet trwaoci.

Pozostaje zagadnienie, dlaczego w Etrurii, mimo e istniej tamliczne gorce rda, nie wystpuje taki sam py, ktry by w podob-ny sposb umacnia mur pod wod. Postanowiem wic wyjanit spraw, zanim padnie takie pytanie. [5] Nie we wszystkich miej-scowociach i okolicach istniej takie same rodzaje ziemi i takiesame skay; niektre z nich s ziemiste, inne z wiru grubego, innez drobnego, a inne piaszczyste. W ogle w rozmaitych krainachznajduj si w ziemi odmienne i do siebie niepodobne waciwo-ci. Najlepiej mona to zauway na otoczonym przez Apeniny te-renie Italii i Etrurii, gdzie niemal wszdzie wystpuj zoa piasku,natomiast po drugiej stronie Apeninw, w czci lecej nad Ad-riatykiem, nie ma go zupenie. Rwnie w Achai, Azji i w oglew krajach zamorskich nawet z nazwy go nie znaj. Tak oto nie wewszystkich miejscowociach, gdzie obficie tryskaj gorce rda,moe si zdarzy podobny zbieg okolicznoci, gdy zgodnie zezrzdzeniem przyrody wszystko jest rozdzielone jakby przypadko-wo, a nie wedug ycze ludzkich. [6] Tam wic, gdzie gry s niez ziemi, lecz z innej substancji, przepala j sia ognia, szukajc so-bie ujcia przez jej yy, i spala to, co w niej jest mikkie i delikat-ne, a pozostawia to, co jest twarde. I podobnie jak w Kampaniiz wypalonej ziemi powstaje py puteolaski, tak w Etrurii z wypa-lonej substancji powstaje carbunculus, piasek czarniawy. Oba na-daj si doskonale do budowy murw, przy czym jeden wykazuje

zalety przy budowlach ldowych, drugi take i przy budowie groblimorskich. Substancja ta jest miksza od tufu, a twardsza od ziemi,skoro za od dou przepali j gorca para, wtedy pojawia si w nie-ktrych okolicach ten rodzaj piasku, ktry nazwano carbunculus.

Rozdzia sidmy

[1] Przedstawiem rozmaite gatunki i waciwoci wapna orazpiasku. Z kolei omwi kamienioomy, z ktrych wydobywa sii przygotowuje do budowy kamie zarwno ciosowy, jak i amany.Okazuje si, e skay maj rozmaite i bynajmniej nie jednakowewaciwoci. Jedne s mikkie, jak na przykad wystpujce dooko-a Rzymu, jak rubryjskie, palleskie, fidenackie, albaskie; drugie srednio twarde, jak te, ktre znajduj si w Tyburze, w Amiternum,w Soracte i inne tym podobne; niektre s twarde, jak kwarcyt. Ist-nieje jeszcze wiele innych gatunkw, jak czerwony i czarny tufw Kampanii, a w Umbrii, Picenum i ziemi weneckiej biay, ktrynawet mona rzn zbat pi jak drzewo. [2] Mikkie maj t za-let, e bloki z nich ciosane atwo daj si obrobi przy budowie; je-li znajduj si w miejscach zakrytych, s wytrzymae, jeli jednakznajduj si w miejscach nie pokrytych i otwartych, wietrzej i kru-sz si pod wpywem mrozw i szronu. Take nad wybrzeem mor-skim, przearte przez son wod, nie przetrzymuj upaw. Tybur-tyskie za skay i wszystkie inne tego rodzaju wytrzymuj obcie-nie i nie s wraliwe na dziaania atmosferyczne, nie wytrzymujjedynie ognia i pod jego dziaaniem od razu rozpadaj si i krusz,maj bowiem z natury mao w sobie wilgoci, niewiele czci ziemi,a najwicej powietrza i ognia. A poniewa mao jest w nich wilgocii ziemi, ogie przez dotknicie i si swojej pary wypiera z nich po-wietrze, wdziera si na jego miejsce i zajmuje prni ich y, roz-pala je i podobnym do siebie czciom nadaje wasny stopie roza-rzenia. [3] Istniej rwnie liczne kamienioomy w pobliu Tarkwi-nn z barwy podobne do albaskich, zwane anicjaskimi, ktreznajduj si przede wszystkim koo Jeziora Wulzyskiego, a rw-nie w prefekturze Statonii. Skaa ta ma niezliczone zalety, nie tyl-ko bowiem nie szkodzi jej ani mrz, ani ogie, lecz jest mocnai trwaa przez dugie czasy, poniewa w swym naturalnym ukadziema mao powietrza i ognia, redni ilo wilgoci i wiele czci zie-mi. Dziki tej spoistoci umocniona, nie ulega ani warunkom atmos-ferycznym, ani gwatownej sile ognia. [4] Najlepiej mona si o tym

przekona na pomnikach wok miasta Ferentum, budowanychz materiaw pochodzcych z tych kamienioomw. S tam bowiemwielkie, doskonale wykonane posgi, a take mniejsze rzeby, kwia-ty i licie akantu subtelnie rzebione, ktre cho stare, wydaj si takwiee, jakby je dopiero co wykonano. Rwnie ludwisarze sporz-dzaj ze ska tych kamienioomw formy do odlewania brzu i ma-j z nich wielki poytek. Gdyby te kamienioomy znajdoway siw pobliu Rzymu, warto by byo wszystkie budowle z tego kamie-nia stawia. [5] Wobec tego jednak, e konieczno zmusza nas dokorzystania ze znajdujcych si w pobliu kamienioomw rubryj-skich, palleskich i innych najbliej Rzymu pooonych, trzeba sibdzie trzyma nastpujcych wskazwek, jeli si chce wykonabudowl bezbdnie. Zabierajc si do budowy naley uy blokwwydobytych przed dwoma laty, i to wydobytych w porze letniej,a nie zimowej, i takich, ktre przez te dwa lata leay pod goym nie-bem. Bloki, ktre w przecigu tych dwch lat ulegy uszkodzeniuwskutek dziaa atmosferycznych, naley uy do fundamentw;wszystkie inne zachowane w nienaruszonym stanie, jako wyprbo-wane przez sam przyrod, uyte w budowie nadziemnej bd trwa-e. Zasad tych trzeba si trzyma nie tylko przy budowie z blokwciosanych, lecz take przy budowie z kamienia upanego.

Rozdzial smy

[1] Dwa s rodzaje wtkw murw: sieciowy, bdcy obecniew powszechnym uyciu, i dawny, zwany nieregularnym. Z tychdwch wtek sieciowy jest ozdobniejszy, wykazuje jednak skon-no do pkni, gdy warstwy i spoiny w adnym kierunku nie spowizane. Natomiast budowla o wtku nieregularnym, w ktrymkamienie uoone s jeden na drugim i powizane ze sob, nie jestwprawdzie pikna, ale mocniejsza od sieciowej. [2] Przy obu zasposobach trzeba si posugiwa jak najdrobniejszymi kamieniami,aeby ciany obficie nasycone zapraw z wapna i piasku duejprzetrway. Kiedy bowiem kamienie s mikkie i porowate, wcha-niajc wilgo z zaprawy osuszaj cian, a gdy zaprawy z wapnai piasku bdzie duo czy nawet w nadmiarze, ciana majc wicejwilgoci zyska na spoistoci i nieprdko si wykruszy. Jeli jednakpory kamieni upanych wchon wilgo z zaprawy, wapno oddzie-li si i odczy od piasku; rwnie i kamienie nie bd ju mogyprzylega do zaprawy i z biegiem czasu spowoduj zniszczenie

B

VI. Sposoby konstruowania murw z kamienia. A - ukad sieciowy,B - ukad nieregularny, C - ukad tak zwany enplekton, D - ukadisodomum, E - ukad pseudisodomum

[3] Mona to zauway na niektrych znajdujcych si wo-k Rzymu pomnikach zbudowanych z marmuru albo z blokwciosanych, a w rodku wypenionych zapraw z kamieni amanych.KJedy zaprawa wskutek staroci zwietrzeje i zostanie wchonitaPrzez pory kamieni, pomniki te rozpadaj si i rozsypuj po rozlu-nieniu si spoje wskutek rozpadu. [4] Jeli wic kto chce unik-n tego za, powinien midzy cianami licowymi pozostawi wol-n przestrze i wznie od wewntrz budowli grube na dwie stopy

ciany z czerwonego ciosu, z tucznia glinianego albo ze zwyczaj-nego kwarcytu; mury te powinny by poczone z zewntrznymicianami za pomoc elaznych klamer zalanych oowiem. W tensposb budowla nie wypeniana bezadnie kamieniami, lecz sta-wiana wedug pewnego porzdku, bdzie moga nienaruszonatrwa wiecznie, gdy warstwy i spoiny mocno powizane i zczo-ne klamrami nie bd rozsadza budowli i nie pozwol upa cia-nom licowym poczonym ze sob.

[5] Dlatego nie naley pogardza greckim sposobem budowa-nia; Grecy bowiem nie stawiaj wygadzonych od zewntrz cianz mikkiego kamienia, lecz nawet kiedy odstpi od ciosu, ukada-j bloki z kwarcytu albo zwyczajne twarde kamienie; podobnie jakprzy budowie z cegie, kad warstwy z na przemian krzyujcymisi spoinami i dziki temu uzyskuj wieczn trwao budowli.Dwa s sposoby ukadania warstw: jeden z nich nazywa si isodo-mum, drugi pseudisodomum. [6] O isodomum mwimy, kiedywarstwa jest jednakowo gruba, o pseudisodomum, kiedy warstwys nierwne i niejednakowe. Oba sposoby ukadania warstw za-pewniaj trwao przede wszystkim dlatego, e sam kamie z na-tury swej twardy i zbity nie moe z zaprawy wyssa wilgoci i przezdugi czas utrzymuje zapraw w stanie wilgotnym; poza tym war-stwy uoone rwno i poziomo nie pozwalaj zaprawie si obsu-wa, a zwizane w nieprzerwan grubo murw trwaj do pnejstaroci. [7] Inny sposb budowania, zwany przez Grekw - enplekton, stosowany jest take u nas na wsi. Polegaon na tym, e wygadza si strony zewntrzne murw pozostawia-jc reszt w stanie surowym; poza tym wypenia si je zwykymkamieniem wraz z zapraw i wie na przemian uoonymi spoina-mi. Nasi natomiast rodacy, troszczc si o szybko, stawiaj cia-ny i wypeniaj je amanym kamieniem i zapraw. W ten sposbmur skada si z trzech pionowych ukadw: dwch frontowychi wypenionego wntrza. Grecy za nie postpuj tak, lecz nakada-j jedn na drug warstwy poziome i ukadaj bloki na przemian,raz na dugo, raz na grubo, a wntrza nie wypeniaj, lecz po-czynajc od lica zewntrznego stawiaj mur jednolity i solidny.Prcz tego midzy obu stronami zewntrznymi kad na ca gru-bo muru pojedyncze bloki zwane - diatonoi, ktrychkoce ukazuj si po obu stronach muru; bloki te mocno wiciany i zapewniaj im trwao.

[8] Jeli wic kto chce skorzysta z tych wywodw i wybrajeden ze sposobw wznoszenia murw, zapewni budowli trwa-

o. Albowiem mury o wykwintnym wygldzie, wznoszonez mikkiego kamienia, nie bd mogy przez dugi czas opierasi zniszczeniu. Dlatego wic jeli si bierze rzeczoznawcw doszacowania wartoci murw granicznych, nie oceniaj ich oni we-dug kosztw budowy, lecz wyszukawszy w rejestrach koszt bu-dowy odejmuj od niego jedn osiemdziesit za kady rok, jakiod wykonania budowy upyn; nakazujc paci za te mury pozo-sta cz oglnej sumy orzekaj, e mury te duej ni osiem-dziesit lat przetrwa nie mog. [9] Przy budowlach za z cegy,byle tylko ciany stay pionowo, nic si nie potrca; cena ich po-zostaje taka sama jak w czasie budowy. Przeto w niektrych mia-stach mona oglda stawiane z cegy budowle publiczne i domyprywatne, a nawet paace krlewskie, przede wszystkim zaw Atenach mur od strony Hymetu i Pentelikonu; w Patraj w wi-tyni Jowisza i Herkulesa celle s z cegy surwki, gdy tymczasemokalajce architrawy i kolumny s z kamienia. W Italii monaw Aretium oglda stare mury z cegie doskonale zbudowane. Po-dobnie z cegy jest w Tralles paac krlw Attalidw, ktry odda-je si zawsze najwyszemu kapanowi na miejsce zamieszkania.W Lacedemonie przez przepiowanie cegie wycito malowidaz niektrych cian i umieciwszy je w ramach drewnianych spro-wadzono do Rzymu na plac Comitium dla uwietnienia edylatuWarrona i Mureny. [10] Rwnie z cegy jest paac Krezusa, kt-ry mieszkacy Sardes przeznaczyli jako miejsce zamieszkaniai wypoczynku dla kolegium starcw zwanego geruzj. Tak samopaac potnego krla Mauzolosa w Halikarnasie, chocia ca or-namentyk ma z marmuru prokoneskiego, ciany ma z cegy;ciany te jeszcze do dzi dnia wykazuj niezwyk trwao,a tynk ich jest tak gadki, e wydaj si mie przezroczystoszka; nie zrobi za tego krl z braku rodkw, gdy panujc nadca Kari bogactwa mia niezmierzone. [11] Bystro jego i wy-nalazczo w dziedzinie budownictwa mona oceni na podsta-wie nastpujcych faktw. Chocia urodzi si w Mylasa, to jed-nak rezydencj sw zaoy w Halikarnasie, zauwaywszy, e te-ren tamtejszy jest z natury obronny i e znajduje si tamdoskonay port i plac na skad towarw. Sam teren przypominaswym wygiciem teatr. I tak na dole koo portu zaoono rynek;Przez rodek za wznoszcej si w gr i opasujcej go krzywiznywybudowano szerok ulic, a porodku - Mauzoleum ozdobionetak wspaniaymi dzieami sztuki, e zalicza si je do siedmiu cu-dw wiata. Na szczycie gry staa witynia Marsa z olbrzymim

posgiem tego boga, tak zwany akrolitos, wykonanym szlachetnrk Leocharesa; niektrzy sdz, e wykona j Timoteos. Na sa-mym szczycie po prawej stronie, tu nad rdem Salmakis, znaj-duje si witynia Wenery i Merkurego. [12] O rdle tym sdzisi niesusznie, e ktokolwiek napije si jego wody, zapada nachorob mioci. Nie bdzie od rzeczy wyjani, skd powstaa tafaszywa pogoska i w jaki sposb rozniosa si po wiecie.W rzeczywistoci opowie o tym, e woda z tego rda czyni lu-dzi zniewieciaymi i bezwstydnymi, nie moe by prawdziwa,gdy woda w tym rdle jest przejrzysta i ma smak wyborny. Kie-dy Melas i Areuanias przybyli w te strony z Argos i Trojdzenyi zaoyli tutaj koloni, wypdzili osiadych tu poprzednio Karwi Lelegw. Ci za uciekli w gry, poczyli si w bandy i wczcsi wszdzie napadali i upili okrutnie. Pniej jeden z osadnikwszukajc zarobkw zbudowa nad rdem majcym wietn wo-d kram zaopatrzony w towary wszelkiego rodzaju i prowadzcgo przyciga do siebie barbarzycw. I tak przychodzc najpierwpojedynczo, potem czc si i schodzc na zebrania, porzucaliswj twardy i dziki sposb ycia i bez adnego przymusu przyj-mowali obyczaj grecki, ulegajc greckiej kulturze. A wic to r-do zyskao sobie saw nie przez jad chorobliwej rozwizoci,lecz przez to, e sodycz kultury zagodzio pierwotne dusze bar-barzycw.

[13] Skoro si ju zajem opisem miasta, pozostaje mi jeszczedokadnie opisa, jak wyglda cao. Podobnie jak po prawejstronie znajduje si witynia Wenery i wyej opisane rdo, nalewym skrzydle stoi paac krlewski zbudowany przez krla Mau-zolosa, wedug jego planu. Wida z niego po prawej stronie rynek,port i cay obwd murw, po lewej za przysta ukryt w ten spo-sb za grami, e nikt nie moe widzie ani wiedzie, co si w niejdzieje, a krl bez niczyjej wiedzy moe sam ze swej rezydencjiwydawa odpowiednie rozkazy marynarzom i onierzom.[14] Ot po mierci Mauzolosa obja rzdy ona jego Artemizja,a Rodyjczycy oburzeni, e kobieta panuje nad miastami caej Ka-ni, wystawili flot i wyruszyli, aby opanowa kraj. Kiedy o tymdoniesiono Artemizji, ukrya w ju opisanej zasonitej przystaniflot wraz z wiolarzami i onierzami, a reszcie obywateli kazaastan na murach. Skoro za Rodyjczycy z dobrze wyposaonflot przybyli do wikszego portu, kazaa stojcym na murze oby-watelom przyj ich oklaskami i obietnic poddania miasta. GdyRodyjczycy opuciwszy okrty wtargnli do miasta, Artemizja

wykorzystujc sztuczny kana wyprowadzia niespodziewanie flo-t z niniejszego portu na morze i wpyna z ni w ten sposb dowikszego portu; pozbawion zaogi flot Rodyjczykw wypro-wadzia na pene morze. W ten sposb Rodyjczycy, nie majcgdzie si cofn, zostali otoczeni i zabici na rynku. Artemizja za,obsadziwszy okrty rodyjskie wasnymi onierzami i wiolarza-mi, ruszya na Rodos. Rodyjczycy, spostrzegszy napywajcewasne okrty ozdobione wawrzynem, sdzili, e to wracaj roda-cy jako zwycizcy, i przyjli nieprzyjaci. [15] Wtedy Artemizjazdobywszy Rodos wytracia najwybitniejszych obywateli, posta-wia pomnik zwycistwa i dwa posgi z brzu, z ktrych jedenwyobraa pastwo rodyjskie, drugi sam Artemizj wypalajcstygmat na czole posgu rodyjskiego. Pniej za Rodyjczycyskrpowani wzgldami religijnymi - nie wolno bowiem usuwaraz powiconych pomnikw zwycistwa - wznieli dookoa tegomiejsca budynek i postawili stay posterunek grecki, eby nikt po-mnika nie mg zobaczy; miejsce to nazwali - abaton,czyli niedostpne.

[16] Skoro wic tak potni krlowie, ktrym dochody i zdo-bycz wojenna pozwalay nie tylko na budow z kamienia ciosane-go lub upanego, ale nawet z marmuru, nie gardzili murem z cegie,nie sdz, eby naleao gani budowle z cegie, byleby byy do-brze kryte. Mimo to lud rzymski nie powinien wznosi w Rzymiebudowli z cegie; jakie za s tego powody i przyczyny, wyjaniniczego nie pomijajc. [17] Prawa pastwowe nie pozwalaj namiejscach publicznych stawia grubszych murw ni na ptorejstopy; take wszystkie inne ciany wykonuje si w tej samej gru-boci, aeby nie zacienia przestrzeni. Ot mury zbudowane nagrubo nie dwch lub trzech cegie, ale tylko jednej cegy grubejna ptorej stopy, nie mog utrzyma wicej ni jedn kondygna-cj. Przy tak wielkim jednak znaczeniu Rzymu i ogromnej liczbiejego ludnoci trzeba dostarczy wielkiej iloci mieszka. Skorowic na jednym poziomie nie mona pomieci tak wielkiej ilocimieszkacw, rzecz sama zmusia do szukania pomocy w wysoko-ci budowli. Przeto za pomoc kamiennych filarw, murw z palo-nej cegy i cian z kamienia upanego wznosi si wysokie gmachy,Ktre podzielone na liczne kondygnacje pozwalaj na budow gr-nych piter z widokiem na miasto, ku wielkiemu poytkowi miesz-kacw. Zatem przez uwielokrotnienie powierzchni mieszkalnejdziki budowie domw wielopitrowych, lud rzymski atwo uzy-skuje doskonae pomieszczenia.

[18] Wyjaniem ju, dlaczego w Rzymie ze wzgldu na brakmiejsca nie zezwala si na mury z cegie, kiedy jednak zajdzie po-trzeba uycia ich poza Rzymem, naley w ten sposb postpowa,aby uzyska ich dugotrwao: na szczycie cian trzeba pod da-chem postawi mur z palonej cegy, wysoki mniej wicej na pto-rej stopy, z wysunitym gzymsem. W ten sposb mona uniknbdw, ktre si zwykle zdarzaj. Skoro bowiem dachwki na da-chu popkaj albo je wiatr postrca, tak e woda deszczowa bdziemoga przecieka, powoka z palonej gliny nie pozwoli uszkodzicegy, a wystp gzymsu odtrci krople poza lini pionow cianyi w ten sposb zachowa w stanie nienaruszonym mur wzniesionyz cegy surwki. [19] Jeli idzie o ceg palon, to nikt nie moe odrazu ustali, czy jest ona dobra czy za, gdy trwao jej okae sidopiero po umieszczeniu jej na dachu i wystawieniu na dziaanieniepogody i upau. W tych warunkach cega, zrobiona z niedobrejgliny albo sabo wypalona, od razu pod wpywem mrozu i szronuwykae sw sabo. Zatem cega, ktra na dachu nie okae sizdatna, uyta w budowli take nie utrzyma ciaru. Dlatego naj-wiksz trwao bd miay dachy pokryte star dachwk i cia-ny zbudowane ze starej cegy.

[20] Jeli idzie o ciany wiklinowe, to bybym wola, by w og-le nie zostay wynalezione. O ile bowiem s praktyczne ze wzgl-du na szybko wykonania i zwikszenie powierzchni uytkowej,o tyle s wielk i powszechn plag, gdy jak pochodnie atwo zaj-muj si od ognia. Dlatego wydaje si rzecz korzystniejsz po-nie wiksze koszty na ceg, ni naraa si na niebezpiecze-stwo stosujc przez oszczdno ciany wiklinowe. Prcz tego nacianach wiklinowych po otynkowaniu powstaj rysy w tych miej-scach, gdzie s supy i rygle; pokryte bowiem tynkiem, wchaniajwilgo i pczniej, nastpnie za, wysychajc, kurcz si i rozry-waj warstw tynku. Poniewa jednak niekiedy popiech, brak pie-nidzy albo konieczno przepierzenia grnego pitra zmuszaj douycia cian wiklinowych, podam, jak naley w takim wypadkupostpi. Fundament trzeba wycign wysoko, aby ciany wikli-nowe nie dotykay ziemi ubitej z gruzem ani podogi; tam bowiemumocowane butwiej z czasem, a nastpnie osiadajc pochylaj sii krusz powierzchni tynku.

Tak jak umiaem, mwiem o cianach i o rodzajach materiawdo nich potrzebnych, o ich zaletach i wadach; obecnie mwi bdzgodnie z natur rzeczy o stropach drewnianych i o materiaach, ja-kich naley do nich uy, aby mogy dugo przetrwa.

Rozdzia dziewity

[1] Drzewa naley cina z pocztkiem jesieni a do czasu, w kt-rym Fawoniusz wia zaczyna. Na wiosn bowiem wszystkie drzewastaj si jakby ciarne i ca sw moc wysilaj na wydanie licii dorocznych owocw. Skoro wic si je zetnie w okresie, gdy swte i wilgotne, staj si mniej spoiste i sabe; podobnie nie uwaasi za zdrowe kobiet ciarnych od chwili poczcia a do porodui na targu niewolnikw nie sprzedaje si ich jako zdrowych, dlategoe pd rozwijajc si w organizmie chonie soki z wszystkich sub-stancji odywczych znajdujcych si w pokarmach i dlatego, e imsilniejszy i dojrzalszy staje si pd, tym bardziej osabia to, z czegosi rodzi. Przeto organizm uwolniony po porodzie od podu wcha-nia przez rne i otwarte pory te wszystkie soki, ktre przedtemprzyczyniay si do wzrostu podu; wchaniajc te soki ciao jdrnie-je i powraca do swej dawnej mocy. [2] W ten sposb na jesieni, kie-dy owoce dojrzewaj, a licie widn, drzewa chonc soki z ziemiza pomoc korzeni odzyskuj sw moc i wracaj do dawnej swej si-y. Natomiast ostre dziaanie zimowego powietrza, jak ju o tymwspomniaem, wzmacnia je i czyni jdrniejszymi. Dlatego te jeliz tych przyczyn i w okresie, ktry ju podaem, zetnie si drzewo,zetnie si je we waciwym czasie. [3] cinajc drzewo naley jepodci a do rodka rdzenia i w tym stanie pozostawi, by sok cie-kajc kropla po kropli wysycha. W ten sposb niepotrzebna wilgospynie z drzewa przez rdze i nie pozwoli zamrze sokom, a drze-wo nie ulegnie zepsuciu. Gdy drzewo ju wyschnie i sok przestaniez niego cieka, naley je ci, gdy wtedy bdzie najbardziej zdat-ne do uytku. [4] e tak si sprawa naprawd przedstawia, monasi przekona na krzewach: jeli si je bowiem we waciwym dlanich czasie natnie i przewierci, wycieka z ich rdzenia nadmiernailo szkodliwego pynu, a same krzewy schnc osigaj znaczntrwao. Gdy natomiast soki z drzewa nie znajduj ujcia, groma-dzc si wewntrz gnij, a drzewo staje si sabe i niezdatne. Jeliwic drzewo rosnce i ywe podsychajc nie psuje si, to po ciciuuyte na budulec, jeli tylko zastosuje si wyej opisan metod,wykae niewtpliwie wielkie zalety i trwao w budowli.

[5] Kady gatunek drzew ma jednak swe odrbne cechy, a wic

db, wiz, topola, cyprys, joda i te wszystkie, ktre szczeglnie

przydatne s w budownictwie. Albowiem inn przydatno ma

db, a inn joda, cyprys inn ni wiz, i z natury samej nie s tak

samo zbudowane, lecz kady gatunek z osobna, zalenie od skad-

nikw, znajduje w budownictwie waciwe zastosowanie. [6] I takprzede wszystkim joda, ktra ma w sobie najwicej powietrzai ognia, a bardzo mao wilgoci i ziemi, jako zbudowana z najlej-szych ywiow nie jest cika. Dlatego wyprona dziki natural-nej sztywnoci, nieatwo ugina si pod ciarem i nie paczy si za-stosowana do stropw. Jednake przez to, e ma w sobie wicejciepa, rodzi i karmi czerw oraz sprzyja powstawaniu prchnicy;rwnie szybko zajmuje si od ognia, dlatego e rozrzedzone w jejporach powietrze atwo si zapala i gwatowny pomie roznieca.[7] Dolna cz jody, najblisza ziemi, przed ciciem jeszczeczerpic korzeniami wilgo z pobliskiego terenu, staje si gadkai pozbawiona skw; w przeciwiestwie do tego grna cz drze-wa, wznisszy wysoko w powietrze gazie pod wpywem gwa-townego gorca, cita na wysokoci mniej wicej dwudziestu stpnad ziemi i ociosana, z powodu twardoci skw otrzymaa nazwfusterna, czyli drzewo skate. Doln cz drzewa po ciciu roz-cina si na cztery czci i po usuniciu rdzenia uywa do robt sto-larskich wewntrz domu; nazywa si j sappinea. [8] W przeci-wiestwie do tego db majcy wiele ywiou ziemi, a mao wilgo-ci, powietrza i ognia, uyty przy pracach pod powierzchni ziemiwykazuje nieprzemijajc trwao; jednake kiedy go wilgo za-atakuje, pozbawiony porowatych otworw z powodu spoistej bu-dowy, nie moe wchon w siebie wilgoci, lecz jakby przed niustpujc stawia opr i paczy si, powodujc rysy w budowli, doktrej go uyto. [9] Bardzo wiele korzyci w budownictwie dajenatomiast rodzaj dbu zwany aesculus, skada si bowiem w rw-nej mierze z wszystkich ywiow. Jednake uyty w miejscu wil-gotnym, wchaniajc przez pory wilgo, ktra usuwa z niego po-wietrze i ogie, ulega zepsuciu pod wpywem jej dziaania. Innyrodzaj dbu, tak zwany cerrus, jak rwnie buk szybko prchniej,chonc gboko wilgo przez swe pory; dzieje si to dlatego, eprzy jednakowej iloci wilgoci, ognia i ziemi wystpuje w nichw wikszej iloci powietrze. Topola biaa i czarna, wierzba i lipa,poniewa ze wzgldu na niewielk domieszk ziemi nie s twarde,a z powodu swej porowatoci s biae, nadaj si nadzwyczajnie dorzeby. Wierzba italska nasycona ogniem i powietrzem, mniej ma-jc wody, a jeszcze mniej ziemi, jako lej zbudowana wydaje simie w uyciu niezwyk odporno. [10] Olcha za rosnca nadbrzegami rzek, chocia wydaje si najmniej przydatna na budulec,ma w rzeczywistoci pierwszorzdne zalety, poniewa zawiera naj-wicej powietrza i ognia, niewiele ziemi, a jeszcze mniej wilgoci;

ze wzgldu wic na niewielk ilo wilgoci uyta w formie gste-go palowania pod fundamentami w terenie bagnistym, chonie wil-go, ktrej ma mao, trwa nienaruszona przez wieki i wytrzymujebardzo due obcienie budowli, utrzymujc jaw stanie nieuszko-dzonym. W ten sposb to samo drzewo, ktre uyte w budowlinadziemnej nie moe przetrwa nawet krtkiego czasu, przebywa-jc w wilgoci wykazuje dugotrwa odporno. [11] Najatwiejmona to zaobserwowa w Rawennie, gdy tam wszystkie budow-le publiczne i prywatne maj tego rodzaju pale pod fundamentami.Wiz za i jesion maj bardzo duo wilgoci, bardzo mao powie-trza i ognia, a ilo ziemi umiarkowan. Uyte przy budowie stwarde, jednak wskutek wilgoci nie s sztywne i szybko si pacz.Skoro wszake wyschn wskutek staroci albo podcite na wolnympowietrzu utrac soki, twardniej i dziki temu staj si mocnew spojeniach i wizaniach. [12] Rwnie grab ze wzgldu na ma- ilo ognia i ziemi, a znaczn ilo powietrza i wilgoci, nie jestkruchy i doskonale nadaje si do obrbki; poniewa Grecy z tegomateriau robi jarzma dla wow, a jarzma nazywaj -zyga,rwnie i grab zowi - zygia. Nie mniej zadziwiajce s cy-prys i sosna, gdy majc wiele wilgoci przy jednakowej ilociywiow pacz si przy budowie, zachowuj si jednak dugo,gdy tkwice w nich gboko soki z powodu swej goryczy niedopuszczaj prchnicy ani robakw. Dlatego budowle stawianez tego gatunku drzewa odznaczaj si niezwyk wytrzymaoci.[13] Rwnie cedr i jaowiec maj podobne zalety i daj takie ko-rzyci, a jak z cyprysu i sosny pochodzi ywica, tak z cedru olejzwany cedrowym. Posmarowanie przedmiotw, a zwaszcza ksi-ek tym olejem chroni je od moli i butwienia. Licie tego drzewapodobne s do lici cyprysu, a soje drzewa biegn prosto. W wi-tyni Diany w Efezie posg bogini i stropy kasetonowe sporzdzo-ne s podobnie jak w innych wityniach wanie z cedru ze wzgl-du na jego trwao. Drzewa te rosn przede wszystkim na Krecie,w Afryce i w niektrych okolicach Syrii. [14] Modrzew za, ktryznany jest wycznie w municypiach lecych nad brzegami Padui na wybrzeu Adriatyku, ze wzgldu na ostr gorycz swego sokuzabezpieczony jest przed prchnic i dziaaniem robakw. Nie ule-ga on take dziaaniu ognia i sam przez si nie ponie, chyba e po-dobnie jak kamie w piecu do wypalania wapna rozarza si od in-nego drzewa, lecz i wtedy pomienia nie chwyta i nie zwgla si,ale przez dugi czas tli si powoli, poniewa sam mao ma ywio-u ognia i powietrza. cisy wskutek zawartoci wilgoci i ziemi

oraz maej iloci ognia i powietrza, nie majc otworw, przez kt-re mgby si wcisn ogie, odpiera jego atak i nie pozwala na a-twe uszkodzenie. Ze wzgldu na ciar nie mona spawia go wo-d, lecz w czasie transportu drog wodn umieszcza si go na stat-kach lub na tratwach z jody.

[15] Warto te dowiedzie si, w jaki sposb odkryto waciwo-ci tego drzewa. Kiedy boski Cezar sta z wojskiem w okolicachpodalpejskich i nakaza municypiom dostarczy ywnoci dla woj-ska, mieszkacy znajdujcej si tam warownej twierdzy zwanejLarignum, ufni w obronne z natury pooenie, nie chcieli usucharozkazu. Wdz naczelny rozkaza zatem wojsku podej pod twier-dz. Przed bram grodu znajdowaa si wysoka wiea zbudowanaz uoonych na przemian belek na ksztat stosu i tak wysoko wznie-siona, e mona z niej byo odpiera nacierajcych rzucajc z grykamienie i belki. Skoro zauwaono, e mieszkacy nie maj nicprcz belek, ktrych z powodu wielkiego ciaru daleko rzuca niemogli, rozkazano onierzom rzuca pod wie wizki faszynyi ponce pochodnie. [16] onierze szybko to uczynili. Gdy wokdrewnianej wiey zaja si od ognia faszyna i pomie buchn kuniebu, wydawao si, e runie cae umocnienie. Kiedy jednak ogieumierzy si i przygas, wiea ukazaa si w stanie nienaruszo-nym. Cezar zdziwiony kaza onierzom zbudowa dookoa twier-dzy wa w odlegoci wikszej, niby j mogy dosign pociski.Wtedy mieszkacy miasta zdjci strachem poddali si. Zapytanoich wwczas, skd bior drzewo, ktrego si ogie nie ima. Wska-zali wtedy na modrzewie, ktrych wiele ronie w tych okolicach,a poniewa twierdza nazywaa si Larignum, rwnie drzewo owenazwano larignejskim. Drzewo to spawia si Padem do Rawennyi dostarcza do kolonii Fanum, do Pisaurum, Ankony i innych mu-nicypiw w tych okolicach. Gdyby atwe byo sprowadzanie tegodrzewa do stolicy, znalazoby ono w budownictwie szerokie zasto-sowanie i jeli nie wszdzie, to w kadym razie uyte jako deskiprzy okapach dookoa domw mieszkalnych chronioby budynkiod niebezpieczestwa poaru; drzewo to bowiem nie chwyta ogniai nie zwgla si, ani samo przez si nie moe si zapali. [17] Igyma podobne do sosny, sj dugi i nadaje si do robt stolarskichwewntrz domu nie mniej ni sappinea. ywic ma pynn, kolorumiodu attyckiego; leczy si ni rwnie grulic.

Przedstawiem poszczeglne gatunki drzew, ich naturalne wa-snoci, ywioy, z jakich si skadaj, i okolicznoci, w jakich sirodz. Z kolei trzeba si zastanowi, dlaczego gorsza jest ta joda,

ktr w stolicy nazywaj grsk, gdy natomiast tak zwana nizinnawykazuje w budownictwie wyjtkow wytrzymao. Sprawy tewyo jak najprzystpniej, wyjaniajc, do jakiego stopnia wadyi zalety poszczeglnych gatunkw zale od waciwoci terenu,na ktrym si rodz.

Rozdzia dziesity

[l] Pierwsze acuchy Apeninw cign