T.C.

İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM FAKÜLTESİ

PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK ve REHBERLİK BÖLÜMÜ

METAFOR KULLANIMI

Ezgi ŞEN

1312020022

İnsan İlişkileri ve İletişim

Yrd. Doç. Dr. Muhammet Öztabak

Mart, 2015

METAFOR KULLANIMI

Metafor Yunanca kökenli bir kelimedir. Meta:öte, phora:taşımak anlamındadır. Türkçede istiare, benzetme, eğretileme, değişmece, metafor hatta ad aktarması gibi kelimelerle ifade edilir (Tepebaşılı, 2013; 15). Ad aktarması Aristo’nun tanımından gelmektedir. Bazıları ad aktarmasının yanlış anlaşılmalara yol açacağını savunmuş. Ancak genel yorum bunun sadece isimleri kapsamadığıdır. Bu yüzden ad aktarmasının konuyu yanlış yansıttığı düşünülmektedir (Tepebaşılı, 2013; 17). Bilinmeyen bir şeyi bilinen bir şey açısından ifade etmek metaforun tanımları arasındadır. Bilinmeyenlerin anlamı bilinenlerin araçları aracılığıyla ortaya konur (Tepebaşılı, 2013; 17). Metaforun genellikle kullanılan tanımı; bir şeyi başka bir şeye benzetirken kullanılan mecazdır (Tepebaşılı, 2013; 17). Örneğin İstiklal Marşımızın şairi Mehmet Akif Ersoy, “Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak!” dizesindeki ‘al sancak’ ifadesiyle bayrağımızı kastetmiş ve metafor yapmıştır. Buna okul hapishane gibi de örnek verilebilir. Burada okulu hapishaneye benzetmiş oluyorum.

Metaforlar kavramsal dünyamızın resimleridir. Aslında metaforlar benzetme yoluyla bir şeyi başka bir şey üzerinden anlatmaktan öte, bilinçaltımızın olaylara, olgulara bakışını yansıtır. Bu anlamda metafor bir kavrayış ve düşünce biçimidir. Her metafor, onu dile getirenin nasıl bir zihne, hangi dünya görüşüne sahip olduğunu dünyayı nasıl kavradığını anlatır. Metaforlar hayatın anlamlandırılması ve tanımlanması için çok önemlidir (Tepebaşılı, 2013; 17). Mesela bir öğrenciye okul senin için neyi ifade ediyor dediğimde okul hapishane gibi derse okulu hapishane olarak gördüğünü ve okulu sevmediğini yansıtmış olur başka bir öğrenci okul evim gibi derse o öğrencinin okulu çok sevdiğini evinden farklı görmediğini, evindeki sıcak ortamı okulda da gördüğünü anlarız.

Metaforlar, kelimelerle hayatın resmini çizmenize yardımcı olur. Metaforlar geleneksel olarak yoldan çıkış sayılır (Tepebaşılı, 2013; 17). Yani okula okul demeyip hapishane gibi okul dediğimde alışık olunmayan bir kullanım kullanmış olurum.

Gerek günlük dilde gerekse edebiyat dilinde değişik sebeplerle normal sayılan ve aşina olunan dil kulllanımlarının dışına çıkılır. Metaforlar dilin doğal unsurlarıdır, bir yanlış kullanımı yansıtmazlar (Tepebaşılı, 2013; 17). Okula hapishane gibi dediğimde bu bir yanlışı yansıtmaz benim dünyayı nasıl kavradığımı yansıtır. Metafor kavramının kendiside bir metafordur (Tepebaşılı, 2013; 17). İçim yanıyor, domuzluk etme, dünya bir sahnedir, aşkın kırmızı bir güldü gibi şeyler metafora örnek verilebilir.

Metaforlar sadece söylenmek isteneni daha az sözcükle daha vurgulu bir biçimde ifade etmeye yarar aynı zamanda dinleyiciyi konuya dahil eder, onun da düşünme sürecini başlatır. Düşünceler duyguları tetikler; duygular düşünceleri besler. Metaforlara sözlü ya da yazılı olarak rastlıyor.onları anlıyor ve kendi çağrışın alanımızın genişliğine göre anlamdırıyoruz. Anlam sadece zenginleşmez, kökten bir değişime uğrar. (Tepebaşlı, 2013; 17).

Yapı Bakımından Metaforlar

Metaforların ifade edildiği dilsel yapıyı içerir. Çoğu dil sıfat, ve fiillerle yapılan metaforlar açısından zenginlik gösterir. Barok döneminde isim metaforları, Romantik dönemde fiil metaforları daha çok kullanılmıştır. Metaforların isim, sıfat, fiil olmak üzere üç çeşidi vardır:

1- İsim Metaforları: İsim tamlaması, birleşik isimler, appozisyon durumları gibi değişik çeşitleri vardır:

a) Olmak fiili ile birleştirilen isim metaforlarıdır. Örneğin hayat bir rüyadır. b) İsim Tamlamaları: Ailenin Direğic)Appozisyon Durumları: Başşehir Ankara

d)Birleşik İsimler: Başşehir2-Fiil Metaforları: Ekonomi tepetaklak gidiyor.3-Sıfat Metaforları: Kırık Kalp, Tok bir ses (Tepebaşılı, 2013; 21). Taş kalpte örnek

verilebilir.

Yazınsal ve Dilbilimsel Açıdan Metafor Türleri

Kapalı Metafor: Bu tarz bir metaforda, benzeyen açıkça belirtilmez, yalnızca çağrıştırılır, anımsanması sağlanır. “O kamış, elemlerin yarattığı fırtınaya dayanamayacak kadar zayıftı” deyişinde “kamış” acılara yenik düşen bir kişiyi göstermektedir, belirsizdir. Eğretilemelerde benzeyen ve benzetilen olarak adlar kullanılabileceği gibi, başka türden sözcükler, fiiller ve sıfatlar da kullanılabilir (Karaahmet, 2012; 85).- Ne tatlı uyuyor ayışığı şu kıyının üzerinde (Shakespeare/Venedik Taciri)Karma Metafor: Bu tür metaforlarda, iki ya da daha fazla sayıda farklı benzetilen birleştirilir. Ya da bazen iç içe geçirilir. Sheakespeare gibi, söz sanatlarını çok yoğun kullanan şairlerde bu tür metafor kullanımlarına sık rastlanmaktadır (Karaahmet, 2012; 99).Ölü metaforlar: “Dağın eteği”, “meselenin özü”, “politikanın nabzı” gibi uzun süreden beridir kullanılagelen deyişler ölü metaforlardır. Bu tarz metaforlarda, benzeyen ile benzetilen arasında bir çakışmazlık olsa da anlam bütünlüğü tamdır. Dil tarihi, bugün bizlerin birebir anlamlarıyla kabul ettiğimz deyişlerin çoğunun, eski zamanlarda birer metafor (eğretileme)olarak doğmuş olduklarını göstermektedir (Karaahmet, 2012; 99). İçi acımak, içine sindirememekte örnek verilebilir.Eksiltili Metafor: Aristoteles‟e dek uzanan bir geleneğe göre, eğretilemelerle düzdeğişmeceler arasında önemli bir mantıksal fark bulunmamaktadır. “Ahmet bir gorildir” deyişi, Ahmet hakkında gerçek bir bilgiyi de aktarıyor olabilir. Gorilin adı gerçekten de Ahmet olabilir. “Ahmet goril gibi biri” düzdeğişmecesiyle, o kişiyi açıkça gorilebenzettiğimizi dile getirmiş oluruz (Karaahmet, 2012; 100).Somut ve Soyut Metaforlar: Soyut metaforlar, doğrudan tecrübe edilemeyen karşılaştırmaları kapsar. Bu metaforlar, elle tutulamayan maddi olmayan unsurlara dayanır. Örneğin bir reklamda, Concord marka bir saat tanıtımı yapılmaktadır ve adı “Grace” (Zerafet)dir. Reklamda görsel olarak kullanılan iki kuğu vardır. Bu reklamda sunulan karşılaştırma, saati, belli bir özellik ile yani zerafet özelliği ile eş tutmaktadır. Zerafet, dokunma, tatma, görme, koklama ya da duyma yoluyla doğrudan tecrübe edilmeyen bir durumdur. Öte yandan, yine yakın zamana ait cilt kremi ile ilgili bir Clinique reklamı, somut bir karşılaştırma örneği ortaya koymaktadır. Bu reklamda, (üzerinde “sorunlu ciltler için oldukça yatıştırıcı özelliği olan krem” gibi ifadelerin bulunduğu) Clinique krem şişesi ve yanında verilen bir de yara bandı vardır. Hem krem hem de bant, doğrudan tecrübe edilebilir nesnelerdir (Karaahmet, 2012; 100).

Somut kelimelerin ve ifadelerin, genellikle, soyut olanlara nazaran daha anlamlı ve daha kolay anlaşılırdır. Benzer şekilde, soyuttan ziyade somut deneyimlere dayanan metaforların da, daha anlamlı ve daha kolay anlaşılabilirdir (Karaahmet, 2012; 100).Kavramsal Metaforlar : Tüm reklamlarda karşımıza çıkar. Tüketicileri düşündürmeye sevk edecek dolaylı anlatım ile satın almaya yönlendirecek motiveyi verebilmeyi amaçlayacaktır. Aşk yemektir örnek verilebilir (Karaahmet, 2012; 101).

Metaforun İşlevleri

Söz Dağarcığının Zenginleştirilmesi: Metaforlar sayesinde ihtiyaç duyulan yeni kavramlar oluşturulmuş olur ve sözlüksel bir boşluk giderilmiş olur (Tepebaşılı, 2013; 22). Buna fare - bilgisayar faresi örnek verilebilir. Bilgisayarın yanında bir alet veriliyor. Bu aletin

bir adı yok ama bu aletin şekli fareye benziyor diye fare veriliyor, farede bilgisayarla verildiği için adı bilgisayar faresi oluyor. Böylece metafor sayesinde sözlüksel bir boşluk gideriliyor ve yeni bir kavram oluşturulmuş oluyor.

Odaklanma: Metaforlar soyut kavramlarla uğraşmak için bilişsel bir araçtır. Basın dilinde yaygın olarak kullanılır. Örneğin ölüm yarışı karşı tarafın ilgisine hitap eder ve bu yapılırken dikkatler konunun bir yönüne odaklanır. Olumsuz yönüne odaklanınca diğer bazı hususları gözden kaçırabiliriz (Tepebaşılı, 2013; 23).

Hayal Gücünün Uyarılması: Zihnimizde metaforların verdiği imgelerden hareketle bir resim çizeriz (Tepebaşılı, 2013; 23). “Dağ başını duman almış, gümüş dere durmaz akar. Güneş ufuktan şimdi doğar yürüyelim arkadaşlar.” Burada dağın başı, dağın başını duman alması, gümüş dere, güneşin doğması metaforik ifadelerdir. Bunları okurken zihnimizde bir şeyleri canlandırırız.

Tinsel Alanların Keşfi: Yeni keşifler ve bilgi alanlarını yansıtmak için metaforlar uygun araçlardır. Örneğin fizikteki alan ve dalga kavramları, bilgisayar dilindeki virüs ve koruma duvarı gibi ifadeler (Tepebaşılı, 2013; 23).

Duyguların Aktarımı ve Harekete Geçirilmesi: Duyguları anlatmanın en iyi yolu metafor kullanımıdır (Tepebaşılı, 2013; 23). Kırık kalpler örnek verilebilir. Bu örnekte kişinin kalbi gerçekten ortadan ikiye ayrılmıyor ama kırılıyor mecazi anlamda paramparça oluyor diye kırık ifadesini kullanıyor ve metafor yapılmış oluyor.

Estetik Cazibe Yaratılması: Romantizm, realizm gibi edebi dönemler açısından bakıldığında her dönemde metafor kullanımları dikkat çeker. “Ayın ışılttığı büyülü gece, duyguları tutsak ediyor. Mucize dolu masal dünyası, yüksek ihtişamında. Burada büyülü gece, masal dünyası, duyguların tutsak olması romantizm dönemi açısından anahtar kelimelerdir (Tepebaşılı, 2013; 23).

Eğlendirme: Bu yönü özellikle reklam dilinde ve edebi yönünde olur. Kelime oyunları ve kişileştirmeyle olabilir (Tepebaşılı, 2013; 24). Buna edebiyatta fabl örnek verilebilir.

Moral Değerlerin Aktarımı: Özellikle dini değerlerin aktarımında sıkça kullanılır. Örneğin Mevlana’nın hamdım, piştim, yandım sözü (Tepebaşılı, 2013; 24).

Davranışların Uyarılması: Özellikle kriz dönemlerinde gündeme gelen uyanın, ayağa kalkın gibi metaforik ifadelerdir. Karşı taraftan eylem beklenir. Bu işlev sadece politik ve dini söylemlerle bağlantılı göremeyiz. Yerine göre edebi dilde de kullanılabilir (Tepebaşılı, 2013; 24).

Metaforun doğasını şöyle özetlenmektedir:1. Soyut olayları kavramanın ve soyut düşünmenin arkasındaki başlıca mekanizmadır.2. Basitten karmaşığa bir çok konu metafor aracılığıyla anlaşılır.3. Kavramsaldır, dilbilimsel değildir.4. Metaforik dil, kavramsal metaforun yüzeydeki görünümüdür.5. Kavramsal sistemin büyük kısmı metaforiktir; ancak önemli bir kısmı da metaforik

değildir. Metaforik anlayış metaforik olmayan anlayışa dayanır.6. Göreceli olarak soyut ya da bilişsel mekanizmalarla yapılandırılmamış olayların

anlaşılmasına olanak sağlar. (Demir,G.Y., 2010; 19).

Antik çağlardan beri metafor kullanımı insanoğlunun dikkatini çekmiştir. Tarihsel olarak önce dil bilim ve felsefe alanlarında kullanılmaya başlanmış olsa da günümüzde sanat , eğitim, edebiyat gibi bir çok alanda önem verilen bir konu haline gelmiştir.

Metafor; edebiyat, işletme, reklam, psikoloji, felsefe, mimari gibi birçok alanda kullanılmaktadır.

Metafor Olan ve Olmayan Ayrımı;Bir kavram başka bir kavramsal alandan alınan yapılarla değilde kendi başına

algılanabiliyorsa ve yapılandırılabiliyorsa o kavram metaforik değildir (Cebeci, 2013; 235). Bununla ilgili örnekler bulamadım ama kalem, ruj, dolap, su gibi kelimeler örnek verilebilir diye düşündüm. Sonuçta kendi başlarınada algılanıyorlar.

Bir kavram kısmen metaforlar aracılığıyla kısmende doğrudan anlaşılabilir. Buna ölümü örnek verebiliriz. Ölümü ölü kişinin artık yaşamsal faaliyetleri gösterememesi halini doğrudan algılarız ama bilgisayar öldü dersek ölüme ilişkin metaforik olmayan bir bilgiyi metaforik biçimde bir nesneye aktardığımızı görürüz (Cebeci, 2013; 235).

PSİKOLOJİK DANIŞMADA METAFOR KULLANIMI

Dilin ve sözcüklerin yetersiz kaldığı durumlarda bireylerin iç dünyalarına ait duygu ve düşüncelerin anlamı metaforla dış dünyaya taşınmaktadı (Karaırmak ve Güloğlu, 2012). Örneğin kalbimi kırdı başka bir şey söyleyemiyorum tek kelimeyle kalbimi kırdı demesi bir danışanın bu duruma örnek verilebilir.

Terapötik diyaloğun parçası olan metaforlar öznel gerçekliği doğrudan yansıttığı için yapılandırmacı yaklaşımlar içinde önem kazanmıştır. Yaşantılardan kazanılan kişiye özgü bilgiler metaforlar aracılığıyla soyut olarak kavramsal sisteme yerleştirilir. Kavramsal metafor sistemi çoğunlukla bilinçdışında otomatik olarak oluşur ve birey dili kullandığı gibi farkına varmadan kavramsal metafor sistemini kullanır. Freud ve Jung’dan beri psikolojik danışmada metaforik dil kullanımı terapötik değeri olan önemli bir araç olarak görülmektedir. Danışanın kendini açmasını kolaylaştıran metaforlar zenginleştirici bir öğrenme kaynağı olarak terapötik çalışma uyumunu geliştirir ve işbirliğini destekler. Psikolojik danışmada metaforik dil kullanımı terapötik değeri olan önemli bir araç olarak görülmektedir. Danışanın ilişkisiz görünen yaşantıları arasında bağlantı kurmaya yardım eden metaforlar, bu yaşantılara bağlı olarak ortaya çıkan duyguların ve algıların da bağlanmasına, daha iyi anlaşılmasına olanak sağlar (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

Birbirinden farklı görünen duygusal, bilişsel, algısal, ve yaşantısal parçaları biraraya getirme gücü olan metaforlar zenginleştirici bir öğrenme kaynağı olarak görülebilir. Danışanın seçtiği sözel ifadeleri ve metaforları tercih etmek danışanın kendini açmasını kolaylaştıran güçlü bir psikolojik danışman stratejisi olarak düşünülmektedir. Direncin çözülmesine de yardım eden bu strateji psikolojik danışmanı uzman rolünden uzaklaştırır ve danışanın farkındalık kazanmasına yardım eder. Metaforla paylaşılan ortak dile, metaforik düşünceye ve anlam yaratmaya dayanan bir psikolojik danışma ortamı danışan ve psikolojik danışman arasındaki terapötik çalışma uyumunu geliştirir, yaratıcılığı destekler ve işbirliğini güçlendirir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

Psikolojik Danışma Sürecinde Metafor Kullanımı

Bu bölümde, psikolojik danışma sürecinde metafor kullanımı, kuramsal zeminde metafor, metaforun terapötik kullanımı, grupla psikolojik danışma sürecinde metafor örnekleri alt başlıklarıyla incelenmiştir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

Kuramsal Zeminde Metafor

Metafor, düşünce ve duyguları iletmekte, gelişimi ve değişimi ortaya çıkarmakta yararlı görüldüğünden, yıllardır psikolojik danışmanlar tarafından terapötik bir araç olarak kullanılmaktadır. Analitik düşüncenin temsilcileri olan Freud ve Jung metaforla danışanın

bilinçaltını yorumlarken, Erikson metaforu bilinçaltıyla iletişime geçmeyi kolaylaştıran bir araç olarak görmektedir. Öte yandan, çağdaş yaklaşımlar metaforu danışanın yaşantısındaki anlamın yansıması olarak yorumlamaktadır (Karaırmak ve Güloğlu, 2012)

Psikoanalitik kuram üzerinde etkili olan ve Freud’un kullandığı arkeoloji metaforuna göre, psikoanaliz gömülü kalmış kalıntıları, bastırılmış anıları kazıyarak çıkarma sürecidir. Arkeologlar önemli parçaları kaybolmuş ve büyük kısmı zarar görmüş kalıntıları ortaya çıkarırken, psikoanalistlerse önemli ve esas özellikleri iyi korunmuş anıları meydana çıkarırlar. Bu anılar bütünüyle unutulmuş görünmelerine rağmen yok edilmemiş ya da kaybolmamışlardır. Psikoanalitik süreçte saklı kalmış anılar ortaya çıkarlar. Sonuç olarak, psikoanalistler metaforik olarak arkeolog olabilirler ancak bastırılmış anılar arkeolojik kalıntılardan farklıdırlar. Freud’a göre metaforik düşünce bilinçdışına kelimelerle ifade edilen düşüncelerden daha yakındır ve tartışma götürmez bir şekilde ontolojik ve filogenetik olarak daha eskidir. Psikoanalizde duygular, istekler, güdüler ve anılar gibi gerçek yaşantıların davranış ya da konuşma yoluyla ortaya çıkmadıklarını, bilinçdışında gizli kaldıklarını (örtük bilgi) ifade etmektedir. Psikoanalizdeki metafor olan rüyalar ve fanteziler bilinçdışından gelen sembolleri taşımaktadırlar. Bilinçdışındaki içeriği doğrudan bilinç düzeyine taşımadan dolaylı ve sembolik yollarla anlaşılır hale getirmek önemli görülmektedir. Duygusal olarak rahatsız edici bastırılmış korku ve fantezilerin açığa çıkarılmasına hazır hissetmeyen danışan için bilinçdışını bilince taşımak ürkütücü olabilir. Böyle bir durumda, psikolojik danışman danışanı yeni metaforik bir anlatım bulmaya cesaretlendirebilir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012)

Mitleri, masalları, rüyaları terapötik olarak kullanan ilk kuramcılardan biri olan Jung’a göre sembollerin metaforik dünyası psişenin kendini ifade etme yoludur ve metaforlar aracılığıyla psişe ile doğrudan iletişim kurulabili. Jung’a göre semboller bilinç düzeyindeki düşünce ile anlaşılamayan bilinçdışı bir anlam taşımaktadırlar. Kültürel semboller ve metaforlar bireyin kollektif bilinçaltını temsil etmektedir. Kollektif bilinçaltında yer alan arketipler anlatılanı zenginleştiren metaforik sembollerdir. Sembolün işlevi psişenin temel bölümlerini ve insan deneyimlerinin ortak noktalarını temsil eden arketipleri tanımlamak olarak düşünülebilir. Bilinçdışının terapötik süreçte psikolojik danışmana metafor üreterek yardım ettiği görüşü savunulmaktadır. Dışavurumcu sembollerin kullanıldığı sanatsal yöntemlerle bilinçaltından gelen çözümler bilinç düzeyinde içgörü ile bütünleşerek kişisel büyümeye ve terapötik değişime neden olmaktadır. Terapötik etkileşimdeki ilişkinin önemini sürekli vurgulayan Jung, Yunanca’da kutsal mekan anlamına gelen temenos kelimesini terapötik alanı metaforik olarak betimlemek için kullanmıştır. İçerde olanın dışarıya sızmadığı, dışarda olanın içeri giremediği güvenli ve korunaklı bir terapötik ortamda psişe bilinçdışı ile buluşur. Danışan ve psikolojik danışman arasındaki güven ve gizlilik bu metaforik çerçevede oluşmaktadır. Temenos yeterince güçlü değilse terapötik çaba gereksiz ve zararlı olabilir. Jung, aynı zamanda temenosu çevreleyen bir halkadan da söz etmektedir. Bu halka Tibet kültürüne ait bütünlüğün sembolü olan mandalalarda görülmektedir. Mandalayı oluşturan kanallarda (vessel) dönüşüm yaşanmaktadır. Jung yazılarında Eski kimya bilimi olarak bilinen simya ve terapötik süreç arasındaki benzerliğe dikkat çekmiştir. Bir simya ocağının yüksek sıcaklığı psikolojik danışmanın ve danışanın arasındaki yoğun etkileşimi tanımlamaktadır. Yoğun etkileşimin yüksek sıcaklıkta yaşandığı temenos’ta metallerin şekil değiştirmesi gibi dönüşümler yaşanır Güvenli psikolojik ortam korunur ve süreç bir simya ocağı gibi uygun şekilde “ısıtılırsa” sonunda bilinç ve bilinçdışı arasındaki çatışmalar çözülerek dönüşüm gerçekleşir. Yüksek sıcaklığın etkisiyle dönüşüm yaşayan sadece danışan değil aynı zamanda psikolojik danışmandır. Bireyin kendini, etrafındaki insanları ve yaşamı nasıl algıladığını gösteren yaşam stili Bireysel Psikoloji’nin kurucusu Adler tarafından öne sürülmüş bir kavramdır. Yaşam stilinin anlaşılmasının önemlidir. Kişilerarası ilişkilerin karmaşıklığı sonucu danışan anlamakta zorlandığı birçok duygu hisseder; bu durum karanlık odaya açılan bir kapıya benzetilmektedir (duygu). Bireyin kendi

yaşam stilini anlaması odanın içine bir ışık yakar (düşünce). Terapötik eylemler sonucu bireyin isteklerine göre artık aydınlık olan odayı tekrar döşeyebilir ve mobilyaları cilalayabilir (eylem) (Karaırmak ve Güloğlu, 2012)

Psikolojik danışman metaforla ilgili anlamların keşfedilmesine ve metaforun değiştirilmesine yardım ederek metaforik çözüm yollarının dış dünyaya aktarılmasına aracılık etmektedir. Adleryen kuramın tekniklerinden biri olan danışanın çorbasına tükürmek metaforik bir anlatımdır. Psikolojik danışman bir kez danışanın çorbasına tükürdükten sonra danışanı çorbayı içmeye devam edebilir, ancak çorbanın tadı artık değişmiştir. Erikson sıklıkla metafor kullanan kuramcılardandır. Erikson, metafor olarak danışanın sorununu andıran ama doğrudan ilgili olmayan öykülerle danışanın bilinçdışıyla doğrudan iletişim kurmayı hedeflemektedir. Erickson öykülerin iki düzeyde iletişim başlattığını ileri sürmektedir. Öncelikle, öykülerde çağrıştırmaya uygun farklı anlamlara gelebilecek kelimeleri seçer (Karaırmak ve Güloğlu, 2012). İlk düzeyde psikolojik danışman ilgi çekici bir öyküyle, danışanın dikkatini çeker ve danışan bilinç düzeyinde iletişime açık hale gelir. Diğer düzeyde, öykünün içindeki kelimelerin diğer anlamları bilinçdışı süreçleri çağrışım yoluyla uyarır ve psikolojik danışman danışanı yeni anlamlar aramaya teşvik eder. Özetle, Erikson’a göre metaforlar ilginç oldukları için bilinç düzeyi iletişime cazip gelmektedir; öte yandan bilinçdışı örüntülerin etkin hale gelmesi ile bilinçdışı düzey otomatik olarak harekete geçmektedir. Terapötik süreçte öykülerin işlevleri probleme çözüm önermek, terapötik ilişkiyi güçlendirmek, direnci düşürmek, motivasyonu artırmak, problemi yeniden tanımlamak, egoyu güçlendirmek ve danışanı korkularından uzaklaştırmak öykülerin işlevleri arasında sayılmaktadır. Sonuçta, yukarıda değinilen örnekler insan davranışının anlaşılmasında ve terapötik süreçte metaforların uzun süredir varolduğunu göstermektedir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012)

Metaforun Terapötik Kullanımı

Psikolojik danışmada terapötik metafor terapötik eylemi besleyen bir zemin hazırlamaktadır. Metaforlar, yüzleştirici ve tehdit edici olmayan bir ortamda, danışanların kendilerini ve sorunlarını keşfetmelerini ve yeni çözümler üretmelerini sağlamaktadır. Metaforun değişim sürecinde katalizör işlevi görmesi bireyde duygusal gerilim ve bilişsel dengesizlik yaratabilir. Metaforik müdahaleler danışanın dirençli dünyasına incelikli bir giriş niteliği taşımaktadır. Danışanın metafor aracılığıyla savunmaya geçme ihtiyacı hissetmeden ve benlik algısına zarar gelmeden sorunu hakkında konuşmaya başlayacağı ileri sürülmektedir. Metafor, bilinç düzeyinde direncin üstesinden gelerek kişiliğin değişime ve yeni düşüncelere açık parçalarına hitap eder. Metafor kullanımı psikolojik danışma sürecinde aşağıdaki boyutlarda etkili olmaktadır (Karaırmak ve Güloğlu, 2012) :

a) İlişki kurmak: Danışan romantik ilişkilerini çocukluğunda oynadığı “Ortada Sıçan” oyununa benzetir. Kendisini topu yakalamaya çalışan ama çoğunlukla topu tutamayan ortadaki sıçan olarak tanımlar. Diğer oyuncular topu öylesine fırlatırken kendisi için top korunması gereken kıymetli bir hazinedir. Top erkeklerle arasındaki ilişkiyi simgelemektedir.Psikolojik danışman metaforu genişleterek “Bu durumda topun senin ‘Kaşıkçı elmasın’ olduğunu söyleyebilir miyiz? Diğer oyuncuların yaptığı gibi fırlatmayıp, üzerine titriyorsun” der. Psikolojik danışman danışanın ürettiği metaforu zenginleştirerek empati kurmak için kullanmıştır (Karaırmak ve Güloğlu, 2012)

b) Yaşantıları simgelemek ve duygulara erişmek: Metaforlar danışanın fark etmediği duygularını keşfetmesini ve duygusal yaşantılarını anlamlı bir şekilde simgeleştirmesini sağlar. Danışan “‘Ortada sıçan’ oynamanın duygularımı altüst ettiğinin farkında değildim.

Oyuna dahil edilmekten o kadar mutluydum ki, aslında hiç eğlenmediğimi fark etmek için bir an bile durmadım” derken duygularını fark etmiş ve yaşantısına yeni anlamlar yüklemiştir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012)

c) Örtük varsayımları ortaya çıkarmak ve yüzleştirmek: Metaforlar aracılığıyla örtük inançlar ve konuşulmayanlar açığa vurulur ve değişime zemin hazırlanır. Örtük inançlar belirginleşip geçerliliğini yitirdikçe alternatif metaforlar önem kazanır. Yukardaki örnek üzerinden düşünüldüğünde “Ortada sıçan yerine başka hangi oyunu oynamak isterdin?” sorusuna yanıt aramak danışanı yeni düşüncelere sevkedebilir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012)

d) Direnç ile çalışmak: Danışanın çok acı veren yaşantılarını dolaylı yolla dışa vurması değişime istekli tarafı ve değişim karşısında direnç gösteren tarafı arasındaki güvenli bir köprüdür. Erkeklerle romantik ilişkilerini “ortada sıçan” oyununa benzeten danışan ayrılıkla ilgili olumsuz duygularını ifade etmekte zorlanmıştır. Kendisinin çok değerli bulduğu ilişkiyi (top) diğer oyuncuların özensizce atıp tutmaları onu incitmektedir. Danışan, kendi ürettiği metafor yoluyla yaşadığı engellenmişliği ve ilişkilerindeki güç dengesizliğini görmüştür.Metafor aracılığıyla oyuncuların topa davranışlarının (ilişkiye bakış açısının) farklı olabileceğini anlar (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

e) Yeni bakış açısı göstermek: Bir keşif aracı olan metaforların danışanların doğrudan ifade ettiklerinde çok acı verecek duygularını dolaylı anlatımla ifade etmelerini sağladığı ve yaşantılarının daha önce hiç ifade edilmemiş ya da keşfedilmemiş yönlerini görmelerini kolaylaştırdığı savunulmaktadır.“Ortada sıçan” oyununun anlamını keşfeden danışanoyunda kalma ya da oyuna devam etmeme seçeneklerini görebilir. Oyundaki güçsüz kişi olarak kabul edilmek istemeyip, oyunu değiştirmek isteyebilir. Psikolojik danışma sürecinde psikolojik danışman tarafından üretilen ve danışan tarafından üretilen olmak üzere iki tür metafor kullanımı görülmektedir. Birinin yönettiği bir eğitim grubunda, çevresindekiinsanlardan daha önemli sorunları olduğuna ve diğer insanların onunla ilgilenmesi gerektiğine inanan bir üye ile saydam bir ilişki kuralamamıştır. Üye çok yumuşak bir ses tonuna sahiptir. Gruptaki diğer üyeler de yumuşak bir ses tonuna sahip olduğunu onaylamışlardır. Gruptaki güven ortamının sağlandığına inandıktan sonra, lider üye ile ilişki kurmakta zorlandığını atkımetaforu yoluyla anlatmayı seçmiştir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

“Sana baktığımda, çok yumuşak, yumuşacık bir atkı görüyorum. Görünce dokunmak ve yumuşaklığı hissetmek istiyorum. Ancak elimi uzattığımda yumuşaklık yerine üzerindeki ambalajı hissedebiliyorum. Ben yumuşaklığa dokunmaya çalıştıkça elime sadece ambalaj değiyor. Ambalajı bir türlü sıyıramıyorum. Gördüğüm yumuşaklığa dokunamamak beni üzüyor.” Kişi metaforik anlamdaki somut fiziksel deneyimden uzaklaştıktan sonra soyut kavramlar ya da duygular hakkında konuşmaya başlar. Atkı metaforunun kullanımından sonra, süreç ilerledikçe üyenin direnci azalmış ve kendini açmaya başlamıştır. Üye ilişki kurma modeliyle ilgili farkındalık yaşadığını belirtmiştir. Metafor psikolojik danışmana karmaşık durumları basit ve görsel imgelere aktarmasına izin vererek avantaj sağlamaktadır. Metaforların bir duygunun içerdiği anlamı herhangi duygu ifadesinden ya da sıfattan daha iyi anlatabileceği düşünülmektedir. Metafor kullanımı, önemli terapötik anları hatırlamayı kolaylaştırır, çalışma uyumunu güçlendirebilir. Grup sonlandıktan yaklaşık bir yıl sonra üye lidere “Kimi zaman ilişki kurmakta zorlandığımda kendime ambalajı açmaları için izin veriyor musun? diye soruyorum” diyerek farkındalığın devam ettiğini göstermiştir. Metaforik iletişim sırasında metaforun genişletilmesi, anlaşılması, belirgin hale getirilmesi için danışan ve psikolojik danışmanın birlikte çalışmaları gerekmektedir. Duygu ve içgörü arasındaki bağlantıyı kuran metafor danışanın yaşantısının yeniden anlamlandırmasına yardım edebilir.

Lider doğrudan yorumlamak yerine, dolaylı bir anlatımla kendini açarak üyenin tehdit altında hissetmesini engellemiştir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

Grupla Psikolojik Danışma Sürecinde Metafor Örnekleri

Grupla psikolojik danışma sürecinde metaforun kişilerarası iletişimi danışma sürecinde metaforun kişilerarası iletişimi destekleyici işlevinden söz edilmektedir. Birinin yönettiği eğitim grubunun ilk oturumunda üyelerin kendilerini daha rahat açmaları ve birliktelik ve güven ortamının oluşumunu hızlandırmak amacıyla KİTAP metaforu kullanılmıştır. “Bir KİTAP olsaydınız, kitabın başlığı ne olurdu? Nasıl bir kapağı oldurdu? Önsözü olur muydu? Hangi bölümlerden oluşurdu? Bu kitabı kimlerin okumasını isterdiniz?” gibi danışanın iç dünyasını anlamaya yönelik sorular yöneltilmiştir. Üyelerdeki kaygının azalmasına ve direncin kısmen çözülmesine yardım eden KİTAP metaforunun kullanıldığı oturumun sonunda, bir üye ‘kendiniz hakkında neler söylersiniz gibi bir cümle bana çok basit geliyordu ve böyle bir şey sorulsa ne derim diye düşünüyordum, KİTAP değişik geldi ve kendimi daha rahat ifade etmemi sağladı’ demiştir. Planlanmış ve amaca yönelik olarak kullanılan metaforların danışanın motivasyonunu artırdığı, düşünce süreçlerini canlandırdığı ve anlaşılması güç kavramlara açıklık kazandırdığı savunulmaktadır. Aynı grupta, lider üyelerden kendilerini anlatan bir hayvanı seçmelerini istemiştir. Açık uçlu sorular (Bir hayvan olsaydınız hangi hayvan olurdunuz? Sizi en iyi tanımlayan hayvan hangisidir? ve Bu hayvanın hangi özellikleri sizi tanımlıyor?) yardımıyla üyeler yanıtlarını grupla paylaşmışlardır. Oturumları uzun ve sıkıcı bulduğunu beden dili ile açıkça gösteren, grup sürecini dışardan izleyen ve sonuca hızlı ulaşmak istediğini söyleyen sessiz bir üye aşağıdaki metaforik anlatımı kullanmıştır:

“İlk aklıma kuş geldi, ardından at geldi. Sonra da kediyi düşündüm ama kedinin neden aklıma geldiğini hiç anlamadım. Kuşu düşünmemim sebebi, istediği yere daha çabuk ulaşabiliyor, bazı şeylere tepeden bakabiliyor, farkedilmeyen şeyleri farkedebiliyor ve sınırlama yok. Atı düşünmemin sebebiyse hızı ve hareketi olduğunu düşünüyorum, durağan ortamlar beni sıkıyor.” Lider, üyenin kullandığı metaforik anlatımla grupta sergilediği davranışlar arasındaki anlamlı bağlantılar gözlemlemiştir. Bir kuş misali grup sürecine dahil olmak yerine tepeden izlemeyi tercih etmiştir. At metaforuna ait hız ve hareketlilik uzun ve durağan bulduğu grup oturumları ile zıt düşmektedir. Üyenin kediyi neden seçtiğini bilmediğini söylemesi ve şaşırması ilginçtir. Kedi metaforunun danışanın örtük bilgi düzeyini temsil ettiği düşünülebilir. Kedi metaforunun anlamının üye ile birlikte keşfedilmesi farkındalığın artmasına neden olabilir. Metaforlar danışanın eski düşünce örüntülerini bozarak savunmacı olmayan bir şekilde kendini keşfetmesine yardım etmektedir. On ikinci oturumda lider, üyelerden kendilerini bir ‘EV’ gibi düşünmeleri istemiş ve “Nasıl bir EV olurdunuz? Nasıl döşenmiş? Bu ev dışarıdan nasıl gözüküyor, içi nasıl? Evin içine girenleri neler bekliyor? Bu eve nasıl giriliyor? Gizli odası var mı? Varsa bu odada neler var?” gibi sorular ile yapılandırılan metafordan sonra grup sürecini kuş gibi tepeden izleyen üye aşağıdaki metaforik anlatımı kullanmıştır:

“Evin en güzel yeri arka bahçesi. Ancak bu bahçenin iki kapısı var. Biri daha önceden arka bahçeye girmeye hak kazanmış olanlar için ki bu kapıyı herkes bilmiyor. Bir de henüz arka bahçeye girmeye hak kazanmayanlar için uzun bir koridor söz konusu. Karanlık ve soğuk bir koridor. İki tarafında kapılar var, arka bahçeye geçmek için o koridora girenlere zorlu testler uygulanıyor ve bu testlerde zorlananlar istedikleri anda yan kapıları kullanarak dışarı çıkabilirler.” Grup üyelerinden biri: Peki arka bahçeye geçmek istiyor ancak bu kadar zorlanmak istemiyorsak ne olacak?Üye: Testleri kolaylaştırmak mümkün değil, arka bahçeye gerçekten geçmek istiyorsan eğer yapılacak tüm testleri geçmek zorundasın. Lider: Peki koridora girmek isteyen kişinin arka

bahçene geçmesini istemiyorsan? Yine de o koridora girmesini kabul eder misin? Yoksa başlangıçta girmemesini mi istersin? Üye: İsteyen herkes koridora girebilir. Ben giremezsindemem. Ancak, o zaman yapacağım testler ağırlaşır ve geçiş çok daha zor olur. Herşeye rağmen testleri geçmeyi başarırsa arka bahçeye girebilir. Kendini açmayan bu üye için metafor kolaylaştırıcı bir araç olmuş ve ilişki kurma yollarını grupla paylaşmasını sağlamıştır. Metafor sayesinde danışanın bilinçdışı örüntüleri etkin hale gelmiştir. Üye liderden gelen doğrudan mesaj ve müdahalelere direnç gösterirken metafor aracılığıyla kişiliğin daha kabul edici yönüyle iletişim kurmaktadır. Kendini açmadığı için diğer üyeler tarafından suçlanan bu üye grup sürecine metaforu sayesinde dahil olmuştur. Başka bir eğitim grubunda bir üye grup sürecini TELEVİZYON metaforuyla anlatmıştır. Grup sürecini üye sayısı kadar kanalı olan bir televizyon gibi düşünmüş ve her kanalda farklı hikayelerin olduğu ayrı filmlerin gösterildiğini söylemiş ve lider ve yardımcı lideri televizyonu seyreden kişiler olarak tanımlamıştır. Metafora göre, televizyon kumandasını elinde tutan lider açması gereken kanalı bilen ve tam zamanında zorlamadan açan kişidir. Lider aynı zamanda televizyon kanallarındaki filmlerin öyküsünün anlam kazanmasına yardım eden kişidir. Lider öyküleriniçine girip bir parçası olabilir. Televizyonu sadece izlemekle yetinen yardımcı liderse en iyi gözlem yapan kişidir. Bu örnekte görüldüğü üzere, metafor birleştirici bir rol üstlenmektedir ve bireye grubun parçası olma konusunda yardım etmektedir. Ayrıca metafor grup yaşantısının anlamının yapılandırılmasına yardım etmektedir. Metaforun sunduğu dolaylı iletişim sayesinde üyeler kendi ilerleme hızlarına göre grup yaşantılarına ve gruptaki rollerine anlam kazandırırken kurulan dolaylı iletişim sayesinde doğrudan iletişimin olumsuz etkileri en aza inmektedir .

Aynı eğitim grubunda, lider grup sürecinde sessiz kalmayı tercih eden bir üyeye, iyi bir seyirci olduğunu ve grubu seyrederken neler gördüğünü merak ettiğini söylemiştir. Gruptaki üyelerin birçoğu futbolla yakından ilgilidir. Bir üye (üye A), sessiz üye (üye F) ile FUTBOL metaforunu kullanarak iletişim kurmaya çalışmıştır. Sessiz kalmaya devam eden üye ve diğer üyeler arasında geçen metaforik diyalog şöyle gerçekleşir:Üye A: Futbol seyircisiz olmaz. Maçı tribünden izleyen seyircilere ihtiyacımız var.Üye B: Amaç izlemek değil sahada mücadele etmek.Yardımcı lider: A seyretmekten hoşlanıyor. Her zaman sıkıldığına inanmıyorum. Futbolda sıkıcı anlar oluyor.Üye C (üye F’ye dönerek): Oradan seyretmeyi bırakıp sahaya in ve oyunu kazanmak için bize yardım et. Oyuna katıl.Üye D: Biz takımımızı iyi günde kötü günde her zaman destekliyoruz.Üye F (Sessiz üye): Ben seyirciyim. Sizlerde oyuncularsınız. Lider ve yardımcı liderse kaptanve yardımcı kaptan. Ben takımda oynamıyorum. Seyrediyorum.Lider: Bir futbol takımında on bir oyuncu vardır.Seyirci on ikinci adamdır. On ikinci adam olarak takımı destekleme şansın var. Futbol takımlarına oyuncusuz oynama diye verilen bir ceza var. Seyirci desteği olmadan takım eksik kalır.Üye B: İstersen formayı giyip sahaya inebilirsin. Tribünde sessiz kalabilirsin ya da tribünden güçlü bir tezahürat yapabilirsin.Üye E: Takımın maçı kazanacağına inanmıyor musun?Üye F (Sessiz Üye): Hayır. Takım maçı kazanabilir. Benim desteğime ihtiyaçları yok. Ben olmadan da başarabilir.Üye D: Takıma zarar veriyor olabileceğini düşündün mü?Üye F (Sessiz üye): Bu soruya siz yanıt verebilirsiniz. Belki de zarar verdim.Üye D: Yedek oyuncuyu sahaya alabilir miyiz? (Mizahi bir yolla)Metaforların paylaşımı ve genişletilmesi terapötik ortama enerji sağlamakta ve işbirliğini

kolaylaştırmaktadır. Metaforların dolaylı anlatımları farklı anlamlara gelebileceğinden danışanlar etkin bir şekilde sürece dahil olarak belirsiz anlamı belirginleştirmeye çalışırlar. Üyeler arasında geçen metaforik etkileşim sayesinde grup sessiz kalan üyeyi tehdit ediciolmayan bir yolla yüzleştirmiş ve ortak terapötik dil geliştirmiştir. Grup, sessiz üyeningruba katılımını beklediğini doğrudan baskı kurmak yerine birlikte ürettikleri metafor aracılığıyla tehdit etmeden göstermiştir. Metaforun üyeler tarafından üretilmiş olması lidere çok az iş düşmesini sağlamıştır ve sessiz üyede terapötik farkındalığın oluşmasına yardım etmiştir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

Literatürde, metaforların psikolojik danışmada ve psikolojik danışman eğitiminde etkin ve hızlandırıcı bir etki yaratabileceği güçlü bir şekilde savunulmaktadır. Metafor psikolojik danışma sürecinde yakın ilişki kurulmasında, duyguların ortaya çıkarılmasında, inançların sorgulanmasında, direncin çözülmesinde ve alternatif düşünce yollarının bulunmasında etkilidir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

Metaforun, karşılıklı olarak hem psikolojik danışman hem de danışan için aynı anlamı taşıdığına özen göstermek psikolojik danışmana düşen sorumluluklar arasında değerlendirilmektedir. Danışanın henüz düşünmemiş olabileceği metafora ait tamamlanmamış kısımları sormak danışanın kendini daha çok açmasına yardım edebilir. Metafor farklı boyutlar arasında anlamı taşımakla kalmayıp aynı zamanda anlamın dönüştürülmesinearacılık etmektedir. Eksik parçaları görmek ve metaforun dönüştürülmesine uygun terapötik zemini hazırlamak psikolojik danışmanın yaratıcılığını sınayabileceği bir aşamadır. Özetle, psikolojik danışmalar metaforların belli yönlerini değiştirerek ya da tamamen yeni metaforlar önererek metaforların genişletilmesinde önemli rol oynayabilirler. Ancak önerilen yeni metafor danışana saygı sınırlarını içinde olmalı ve danışanın problemi algılayışına duyarlıolmalıdır (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

Psikolojik danışma sürecinde metafor kullanımını etkisiz kılabilecek noktalar vardır.Öncelikle, psikolojik danışmanın yakın ilişki (rapport) kurmadan metafor kullanma konusunda duyarlı davranması önerilebilir. Metafor danışanın iç dünyasına empatik olarak yaklaşsa bile danışan tarafından reddedilme olasılığı akılda tutulmalıdır. Psikolojik danışma sürecinde önemli olanın metaforun danışan tarafından benimsenmesi ve zenginleştirilmesi olarak görülmektedir. Danışanın metaforu kabul etmeye hazıroluşu ve psikolojik danışmanın metaforu sunarken “sınanabilir” ifadeler kullanması ve ısrarcı olmaması önemlidir. Psikolojik danışman yakın ilişkiyi kurmadan metafor kullanıyorsa reddetme ihtimali için danışana zaman tanıması tavsiye edilir. Tehdit edici ve doğrudan yüzleştirici metaforlarla danışanıngüvende hissettiği ilişkinin bozulmasının risk olarak alınması akılcı olmayabilir. Önemli bir diğer noktaysa, psikolojik danışmanın danışanın kendini ifade etme biçimine, bilişsel gelişimine, sözcük dağarcığına ve soyut düşünceye olan yatkınlığına dikkat etmesidir.Psikolojik danışmanın kendi bilişsel gelişim düzeyi ve soyut düşünceye yatkınlığı ile ilgili olarak farkındalığının olması gerekli görülmektedir. Psikolojik danışmanın ve danışanın bilişsel gelişim düzeylerinin yakın olması metafor kullanımında bir avantaj olabilir. Ayrıca, eğer psikolojik danışmanın metafora uygun zamanda geriye dönük olarak atıf yapması veuygun açık uçlu sorularla metaforu zenginleştirmesi önemli görülmektedir. Psikolojik danışman ortaya attığı metaforu ayrıntılarıyla danışana anlatmak zorunda olması belirtilmesi gereken başka bir husustur. Metaforun danışan tarafından sahiplenilmesine ve danışanın yaşantısına dönüştürülmesine izin vermek terapötik diyaloğun gereği olarak düşünülmektedir. Son olarak, metaforların dil ile ilgili mecazi kullanımları bir sınırlılıkolarak düşünüldüğünde bazı metaforlar danışanın yaşantısını derinleştiren metaforlar olmayabilir. Kimi metaforlar konuşma diline ait ve sözcüklerin taşıdığı anlamla yetinen mecazi kullanımlardır ve psikolojik danışma sürecindeki duygusal derinliği artırıcı etkiye

sahip olmayabilir. Kısaca, psikolojik danışman’ın ürettiği metaforla danışanın yaşantısındaki farklı parçaları anlamlı bir bütün haline getirerek düşüncenin dile yansıdığı ve sözcüklerin dilbilimsel anlamlarının ötesine geçtiği bir çerçeve çizdiği savunulabilir. Ancak, ülkemizdedilbilim ve eğitim alanında sınırlı sayıdaki metafor çalışmaları metaforun psikolojik danışma sürecindeki işlevinin anlaşılmasında yetersiz kalmaktadır (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).Ayrıca, metaforun kültürümüzde daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla farklı disiplin alanlarından yardım alınabilir. Örneğin, edebi eserlerde ve sanat alanında (öykü, şiir, roman, sinema vb.) metaforların sağladığı dolaylı anlatım yöntemleri terapötik kullanım açısındanincelenebilir (Karaırmak ve Güloğlu, 2012).

EĞİTİMDE METAFOR KULLANIMI

Ülkemizde çok uzun yıllardan beri uygulanan ve kısaca ezberciliğe ve bilgidepolamaya dayanan öğretim programlarının, bahsedilen çağdaş eğitim anlayışınauygun düşmediği ve ihtiyacı karşılamadığı sürekli olarak gündeme getirilmiştir. Bualandaki ihtiyacı karşılamak üzere Millî Eğitim Bakanlığı tüm eğitim seviyelerindeöğretim programlarını değiştirmek ve geliştirmek üzere bir reform hareketine başlamıştır. Düşünme, algılama ve problem çözme yeteneği gelişmiş, bilgiyi üretip yaratıcı şekilde kullanabilen, teknolojiyi etkin bir şekilde kullanmaya yatkın, kendini iyi ifade edebilen bireyleri yetiştirmeye yönelen bilgi toplumlarına ulaşmada eğitim sistemimizin yapı, süreç ve işlevlerinde köklü yenilikleri ve bir dizi dönüşümleri planlamak, bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Millî Eğitim Bakanlığı öğrenciyi merkeze alan bir yaklaşımla; farkındalıklarını bilen, bireysel gelişim için istekli, kendini gerçekleştiren, işbirliğine ve grup çalışmasına istekli, öğrenmeyi öğrenen, düşünme becerilerini geliştiren, akademik becerileri yaşam becerilerine dönüştüren, etkili iletişim becerisi kazanan, teknolojiyi etkin, zamanını ve enerjisini verimli kullanan bireyleri hedefleyen programları geliştirmek üzere harekete geçmiştir. Bu hedeflere ulaşmada en önemli yöntem ise öğrencilerin kendi başlarına veyagrup olarak araştırmaya yönelebilecekleri, özgür düşünmelerini sağlayabilecek ve yaratıcılıklarını geliştirebilecek etkinlikler yapmak olarak belirlenmiştir. Bu çerçevedemetaforik düşünme ve öğrenme de, etkililiği ve yeterliği daha önceden bilimsel verilerle ispatlanmış bazı öğretim teknikleri ile birlikte, öğrencilerin yaratıcı ve eleştirel düşünme yeteneklerini arttırma amacını taşıyan bir yaklaşım olarak değerlendirilebilinir. Metaforlar eğitimin çeşitli alanlarında kullanılabilmektedirler. Eğitim yönetiminde metaforlara müfredat geliştirme ve plânlamada; öğretim alanında da öğrenmeyi teşvik etme ve yaratıcı düşünceyi geliştirmede başvurulmaktadır. Öğretmen eğitiminde ise metaforlar, öğretim uygulamalarını yönlendirmede ve öğretmenlerin modern eğitim anlayışındaki yerlerini belirlemede bir araç konumundadır (Arslan ve Bayrakcı, 2006).

Öğretim Alanında Metafor

Eğitimsel alanda kullanıldıklarında metaforlar anlamayı aktif olarak yapılandıran bir öğrenme yaklaşımı sağlarlar. Bu yaklaşımda öğrenci daha önceden bilinen bilgi ile yeni bilgi arasındaki benzerlikleri anlamalıdır. Daha sonra ise yeni öğrenilen bilgi ve onun metaforik sunumu arasındaki farklılıkları tanımlayabilmelidir (Arslan ve Bayrakcı, 2006).

Metaforun bir öğretim ve hafızada tutma aracı olarak pedagojik anlamdaki kullanışlılığı literatürde geniş biçimde yer almaktadır. Çok kompleks kavramları anlamada mecazlarla ve sembollerle konuşmanın etkililiği deneysel araştırrmalarla kanıtlanmıştır. Birçok araştırmacı da hafıza ile ilgili zor konularda akılda kalıcı imajlar uyandıran metaforların rolünü araştırmışlardır (Arslan ve Bayrakcı, 2006).

Metaforlar öğrenmeyi geliştirmek için çok kullanışlı araçlardır. Eğer yeni bir

şey keşfetmek istiyorsak, ilk önce bunu hayal edebilmemiz şarttır. Metaforlar da yaratıcı ve keşfedici öğrenmeyi sağlayabilirler;çünkü onlar hayal gücümüzde belirsiz kavramlar yerine net fikirler oluşturabilmemiz için birer araçtırlar. Metaforların kavramsal sistemlerimizi değiştirme ve öğrencilerin dünyaya bakış açılarını değiştirme güçleri vardır (Arslan ve Bayrakcı, 2006).

Metaforların bir öğretim aracı olarak kullanılmaları çok eskiye dayanır. Öğretmenlerçoğu zaman fikirleri, kavramları ve soyut şeyleri açıklamak için (bilinçsiz olarak) metaforları kullanırlar. Metaforik düşünce iki farklı şey arasında, benzerlikleri dikkate alarak bağlantılar kurabilme yeteneğidir. Metaforlar kullanışlı birer öğretim aracı olarak, öğrencilerin tanımları ve bilimsel kavramları daha kolay anlamalarını sağlarlar. Öğretim amaçlı metaforlar bir kavramsal alanı başka bir kavramsal alan ile bağlantılamak için kullanılabilirler ve çeşitli problem çözme durumlarında anahtar rol oynarlar. Kimi görsel ve somutlaştırıcı metaforlar, öğrencilerin zihinsel anlamalarının kolaylaşması ve motivasyon potansiyellerinin arttırılması açısından ideal araçlar olarak anılmaktadırlar (Arslan ve Bayrakcı, 2006).

Metaforları kullanmanın avantajları şu şekilde sıralanabilir :1- Kavramsal değişim ile öğrenme için çok faydalı araçlardır.2- Gerçek dünyadaki benzerliklere işaret ederek soyut şeylerin anlaşılmasını ve görselleştirilmesini sağlarlar.3- Öğrencilerin ilgilerini çekerek motivasyonel bir etki yapabilirler.4- Öğretmenleri, öğrencilerin önceki bilgilerini dikkate almaya zorlarlar ve daha önceki konularla ilgili öğrenmelerdeki muhtemel yanlış anlamaların ortaya çıkmasını sağlarlar (Arslan ve Bayrakcı, 2006).

Metafor, anlaşılması için aktif katılım gerektirdiğinden, dikkati çekmek, hayal gücünü çalıştırmak ve yeni anlayışlar üretmek için son derece güçlü bir araçtır. Öğrencilerin, öğrenilecek şeyleri metaforlar aracılığı ile bir oyun gözü ile görüp zihinlerini ve yaratıcılıklarını kullanarak öğrenmelerinin önemli yararları vardır. Her şeyden önce öğrenciler alışılmış sınıflara korku ve isteksizlik ile yaklaşmaktadırlar. Dersleri metaforlar ile oyunlaştırmak her şeyden önce öğrenme ve öğretmeyi karmaşıklaştıran ve zorlaştıran negatif düşünceleri ortadan kaldıracaktır Ayrıca, metaforlar yoluyla öğretmek, öğrencileri, bilgileri ve fikirleri daha derin seviyede anlamaları ve keşfetmeleri için cesaretlendirmektedir. Bu süreç, ayrıca öğrencilere bilmedikleri şeyleri bildikleri şeylere bağlamalarında ve aradaki ilişkiyi kurmalarında yardımcı olmaktadır (Arslan ve Bayrakcı, 2006).

Sınıf İçerisinde Metafor

Öğretim için kullanılan diğer yöntemlerde de olduğu gibi, öğretmen metaforların öğretim amaçlı olarak etkili olabilmeleri için öğrencilerinin özelliklerini çok iyi bilmelidir. Öğretmen öğrencilerinin hangi yaşantıları ve tecrübeleri edindiklerini bilmelidir ya da en azından ne tür tecrübelere ve yeteneklere sahip olduklarını iyi tahmin edebilmelidir. Eğer öğrencilerin metafor aracılığı ile bir şeyleri öğrenmeleri isteniyorsa, ilk önce onların metaforun işaret ettiği bilgi alanlarını kavrayabilmeleri ve daha sonra o alanlar ile öğrenilecek kavram arasındaki ilişkiyi keşfedip daha iyi öğrenmeleri sağlanmalıdır. Yapılan araştırrmalar, öğrencilerin kullanılan metaforik sözcükler ve kavramlarla ilgili ne kadar çok yaşantıları olursa, metaforun öğrenme amaçlı olarak o kadar yararlı olabileceğini göstermişlerdir. Metaforun sınıf içerisinde kullanılmasının en önemli yolu onun içselleştirilerek ve tematik olarak kullanılmasıdır (Arslan ve Bayrakcı, 2006). Bu yönteme göre işlenebilecek bir derse ait basamakları şu şekilde sıralanabilir:• Öğretilmek istenen genel kavram ve ders için spesifik bir hedefin belirlenmesi,• Kavramı ifade eden uygun bir metafor seçilmesi,

• Seçilen metaforik imaja yönelik olarak öğrencilerin aktif katılımını sağlayıcı bir aktivitenin plânlanması,• Seçtiğiniz metafora göre dersin işlenmesi,• Öğrencilerin, hayallerinde seçilen metaforu “yaşayabilecekleri” aktiviteler uygulanması,• Öğrencilere bu yaşantı hakkında sorular sorulması ( Ne hissettiniz ? Ne gördünüz ? Sizde hangi yeni düşünceler uyandı ? ),• Metaforik imajın, öğrencilerin “bağlantıyı kurabilecekleri” biçimde, dersin asıl orijinal amacına bağlanması ve sonuç: yaratıcı kavrayış ve tanıma (Arslan ve Bayrakcı, 2006).

Tüm bunların yanında, metaforların eğitimsel ve açıklayıcı araçlar olarak kullanılmalarında bazı sınırlılıklar ve sakıncalar bulunmaktadır. Belirli bazı metaforlar bizim kurduğumuz bağlantıları olduğu kadar bizim kurmadığımız bağlantıları da etkilemektedirler. Böylece de metaforlar “düşüncenin önünü kesebilirler ve sadece belirli bir düşünce kalıbının içerisine kilitleyebilirler (Arslan ve Bayrakcı, 2006). “

Üstelik bazı metaforlar sadece sınırlı anlamlara yönelik işlevler sergilerler vebelirli, kompleks bir durumun ve yaşantının sadece bir bölümünü yansıtabilirler. Bu nedenle de özellikle yanlış anlamalara kolaylıkla meydan verebilirler. Ayrıca karşılaştırılan kavramlara ilişkin anlamlar üst üste gelebilir ve karıştırılabilirler. Diğer yandan metaforların kullanılmasında öğrencilerin sahip olabilecekleri önyargılarından dolayı çok dikkatli olunmalıdır. Bu önyargılar, metaforların nasıl kullanıldıklarına ve öğrencilerin metaforları önceki öğrenmelerine nasıl bağladıklarına göre yararlı veya zararlı olabilirler. Önceki bilgiler, öğrenme üzerinde farklı ve problematik etkiler yapabilirler. Önceki bilgiler hem başarı ile hem de başarısızlık ile bağlantılıdır. Burada önemli olan nokta ise, bir eğitimcinin öğrencilerinin önyargılarını, önbilgilerini tanımlayabilme ve bilginin hangi tohumlardan yeşerebileceğini keşfedebilme yeteneğidir (Arslan ve Bayrakcı, 2006).

Kısacası sınıf içerisinde öğrencilerin özellikle zor kavram ve terimleri daha netbir şekilde anlamalarında, soyut kavramların zihinde somutlaştırılması ve görselleştirilmesinde metaforlar son derece yararlıdır. Öğrenilen bilgilerin akılda dahauzun süre kalmasını ve daha kolay hatırlanmasını sağlar ve öğrenmeye motivasyonu artırıcı etkisi vardır.

Reklamlarda Metafor Kullanımı

Eğretileme görsel dilde reklamcılar tarafından sıklıkla kullanılır. Marlbororeklamları buna örnek veilebilir. Vahşi batıda yaratılan Marlboro “country” konsepti (kovboy, atlar v.b.) Marlboro sigarasının metaforudur; Şelalaler ve doğa manzaraları ise mentollü sigaraların metaforik anlatımları olarak kullanılırlar (Karaahmet, 2012; s.141). Su reklamlarında çoğunlukla ferahlık ve doğallığın çağrışımı için mavi ağırlıklı doğa manzaralarına yer verilirken, parfüm reklamlarında ise tutkuyu, cinsel çekiciliği ya da marka kişiliğinin çağrıştırdıkları doğrultusunda onu en iyi temsil edebilecek öğelere yer verilmektedir.

Reklamlarda, düz değişmece gibi bir takım sözcük oyunlarının kullanımına darastlanmaktadır. Metaforlar, hayal gücünü ve yorumlayabilme yeteneğini zorlayan özelliklere sahip olduklarından ve aynı zamanda da kültürlere özgü farklı yansımaları da içlerinde barındırdıklarından ötürü reklam mesajına daha renkli ve vurgulayıcı özellikler katan unsurlar olarak düşünülebilirler (Karaahmet, 2012; s.120).

Televizyon reklamlarında ve basılı reklamlarda soyut ve somut metaforlara sıklıklayer verilmektedir. Görselliğin daha ön planda olduğu basın reklamlarında somut metaforlara daha sıklıkla yer verilmektedir. Soyut metaforların duygusal çağrışımlara, somut metaforlar da fiziksel özelliklere yönelik çağrışımlara yol açar. Ancak, somut bir metaforun duygusal olarak bir etki yaratmayacağı ya da benzer şekilde soyut bir metaforun, somut bir özelliği

çağrıştırmayacağı söylenemez, her ikisi arasında da kesin ve net çizgilerle ayrılma söz konusu değildir. Televizyon reklamlarında yer alan somut ve soyut metaforlara bir örnek olarak, Nissan Navara marka jipin reklamını verebiliriz. Reklamda, timsah ve yılan gibi besin zincirinin üst sıralarında yer alan, vahşi hayvanlar kullanılmaktadır. Bu hayvanların doğuştan taşıdıkları avlanmadaki yetenekleri, her türlü doğa koşuluna adapte olabilme, yetenek, rekabet, cesaret, başarı gibi soyut özellikler ve fiziksel özellikleri de (dayanıklılık, sert görünüm, v.b.) somut metaforlar olarak, Nissan Navaraya aktarmışlar, markanın özelliklerine çağrışımsal özelliklerine atfedilmişlerdir (Karaahmet, 2012; s.191).

Kavramsal metaforlar, yazılı metafor biçimleri içerisinde reklamlarda kullanımlarınaen çok başvurulan metafor türüdür ve diğer metafor türlerini de kapsamaktadırlar. Kavramsal metaforların reklamlardaki kullanımına yönelik bu çalışmanın bulguları 4 başlık altında özetlenebilir (Karaahmet, 2012; s.128) :Kavramsal metaforlar hemen hemen tüm reklamlarda kullanılmaktadırReklamların yaklaşık olarak yarısında, kavramsal metaforların kökenleri sıfatlardan ve kompleks cümle yapılarından çok isimsel (substantive) yapılara bağlıdır. Kavramsal metaforlar, somuttan çok soyut ürün kategorilerinde yer almaktadır. Reklamlarda yer alan kavramsal metaforlar, günlük konuşmalarımızdan da yabancı olmayacağımız ifadelerle oluşturulmuşlardır.

Reklamcılar daha çok kavramsal, somut ve kapalı metaforları kullanmaktadırlar. Metaforların, reklamcılara çok sayıda imkanlar sundukları, yaratıcılığın sınırlarını genişlettikleri varsayılmaktadır. Reklamlar, insanların nispeten yapılandırılmış bellideneyim alanlarından etkili değerler ve karakteristik özellikler alırlar ve bunları reklamı yapılan ürüne aktarırlar. Metaforların geleneksel kullanımdan sapmaları tüketicilerin ilgilerini çekmekte cazip bir araç haline getirir ki bu da, belli değerlerle dolu reklam metinlerindeki gücü artırmak için değerli bir ideolojik araç görevi görür. ġu gerçeğin de farkına varmak çok önem arz etmektedir belli bir metaforun “(bilinçli ya da bilinçsiz olarak) kabul edilmesi, buna uygun ve diğerlerini önemsemeyen belli hareketlerin ve sonuçların ortaya çıkmasına imkantanır.” Reklamcılar, reklamı yapılan ürünü ya da hizmeti toplumsal olarak arzu edilen duygusal bağlamdaki değerler ve işaretler ile ilişkilendirmektedirler ki bu da istekleri ve fanteziyi gerçeğe dönüştürür (Karaahmet, 2012; s.151).

Reklam analizi, genellikle, anlamın inşa edildiği genelleme süreçleri ve metaforik düzeydeki bu tip görseller tarafından üretilen daha derin düzeydeki anlamı ihmal eder, ürünü vitrine çıkartıp gösteren görsellerin referans şeklinde kullanımına yoğunlaşır (Karaahmet, 2012; s.122).

Metaforik analiz önemlidir çünkü sembolik söz sanatları, reklamcılıkta ve özelliklede televizyon reklamcılığında, çok önemli bir anlam taşıyıcısıdır. Metafor, değer ve dayanıklılık gibi soyut nitelikleri ürünlere aktarmak için en uygun formdur (Karaahmet, 2012; s.89).

Görsel metaforlar reklamlarda çok kullanılır. Görsel Metafor; iki farklı alanın birleşmesiyle uzlamsal olarak bağlanmış tek bir varlığa dönüştürülmesi durumlarıyla sınırlandırılmıştır. Buna Fritz Lang’ın Metropolis adlı filmde iki imajın üst üste bindirilmesi yoluyla sunulduğu dev bir makinenin canavara dönüştüğü sahne örnek olara gösterilebilir. Bu filmde makine ve makinenin parçaları Monoch isimli bir canavarın parçalarına dönüşmektedir. Buna rağmen makine hala makine tanınabilmektedir. Canavarın ve makinenin öğeleri tek bir figürde sunulmaktadır. Görsel metaforlarda, sık sık soyut fikirleri temsil etmek için somut objeleri kullanırlar. Görsel metaforlar sözlü metaforlara benzerler ama görsel unsurlar kullanılması açısından birbirinden ayrılır (Karaahmet, 2012; s.70).

Metafor türleri arasında genel bir ayrım yapılamaz. Bazen birbirleriyle iç içe geçerler bazende birlikte kullanılır (Karaahmet, 2012; s.161).

Dişilik ve cinsellik imgelerinin kullanıldığı reklamlardan birisi,“Magnum” reklamıdır. Magnumun televizyon reklamında kullanılan karakter dişiliği ve cinsel çekiciliği temsil

etmektedir, ürün ise reklamdaki oyuncunun sergilediği dişilik imgesinin cinsel fantezilerini somut bir nesne ile özdeşleştirerek betimler bir nitelikte sunulmaktadır. Buna biscolata reklamlarıda örnek verilebilir. Biscolata reklamlarında da cinsellik imgeleri daha çok kadınlara yönelik kullanılır. Örneğin Biscolata Sticks reklamında ürünün ince bir yapısının olduğunu vurgulamak için reklamda oynatılan adamın ince olmasından mesaj verilmeye çalışılmıştır. Biscolata reklamlarında kaslı erkeklerin oynamasıda cinselliğin çağrıştırdığı reklamlardandır. Bu reklamda kaslı erkekler değilde göze hitap etmeyen erkek metaforları kullanılsaydı tketiciler üründen soğuyabilir bir daha almayabilirdi. O yüzden reklamlarda kullanılan metaforlar bu derece önemli.

Reklamlarda kullanılan metaforların amaçları genelde reklamı daha dikkat çekici kılmak, marka liderliğini vurgulamak, marka değerlerini aktarmak, keyifli ve eğlenceliolduğunu vurgulamak, zamana meydan okumak, cinselliği çağrıştırmaktır (Karaahmet, 2012; s.77).

Reklam: Mutlu Makarnacılık ReklamıReklam Metni: Mutlu bir birliktelik

Bu reklamda kullanılan metaforlara bakıldığında öncelikle reklam metniyle reklamdaki görselin arasında herhangi bir bağ olup olmadığına baktığımızda reklam fotoğrafında bir çatal olduğu görülmektedir. Çatalın toplam 4 tane dişi vardır ve 3.dişine bir makarna takılmıştır. Bu reklamda kullanılan çatal kadın eline benzetilmiştir. Sadece bu değil insanlar için önemli olan ve elin 5 parmağından 4.süne takılan evliliği simgeleyen yüzüğün çatalında toplamda 4 parmağından 3.süne takılmış gibidir. Bu durum reklam metinindeki “mutlu bir birliktelik” sözüyle desteklenmiştir. Burada benzeyen mutlu bir birliktelik benzetilen evliliktir. Çağrıştırılmak istenen evlilik yüzük kullanılarak desteklenmiş. Makarna tanesi yüzüğün yerine geçmiştir. Mutlu olmak ve mutlu makarnanın birbirlerine

benzetilmesine bakıldığında mutlu makarna yemek kişileri mutlu eder düşüncesi verilmeye çalışılmıştır (Karaahmet, 2012; s.107).

Reklam: Doğanay Gıda ReklamıReklam Metni: Marka ve logo dışında herhangi bir şey yoktur.

Yukarıdaki fotoğrafa bakıldığında yelpazeye benzetilmiş ve yelpazenin içerisine yerleştirilmiş limon dilimleri görülmektedir. Burada limon ferahlığı yelpaze ferahlığına benzetilmiştir. Yani benzeyen limon ferahlığı, benzetilen yelpaze ferahlılığıdır (Karaahmet, 2012; s.116).

FELSEFEDE METAFOR KULLANIMI

İlkçağ Felsefesinde Metafor Kullanımı

Sokrates öncesinde filozoflar varlık nedir diye sormuşlardır. Bu soruya metafor yoluyla cevaplar aramışlardır. Birçok düşünür bu soruya ateş, su, hava, toprak gibi metaforlarla cevaplamışlardır. Metafor kullanmaları farklı felsefi akımların doğmasınıda sağlamıştır. Platon tanımlanmamış olsa bile metaforu felsefe tarihinde ilk olarak metaforu ele almıştır (Karaahmet, 2012; s.39).

Platon’un Metaforları

Metaforlarını retoriğin içerisine yerleştirmiştir. Metafora karşı olmasına rağmen metaforu reddederken bile metafor kullanmıştır. Devlet adlı yapıtında idealar kuramını açıklamak için sıkça metafor kullanmıştır. Güneş ve Mağara Metaforları vardır (Karaahmet, 2012; s.40).

Güneş Metaforu ; Kullandığı metaforlardan en önemli olanlarından biri.Bundan sonra kullandığı diğer metaforlarda Mağara Metaforu gibi bu metaforun figürleriyle anlatımını devam ettirmektedir. Platon devlet adlı yapıtında bu metafordan bahsetmiştir. Duyulur ve kavranır dünya arasında bir ayrım yapmıştır. Kavranılır dünya kısmında idealar bulunmaktadır. Bu idealar arasında tepesinde iyi ideasınında oturduğu bir hiyerarşi vardır. Platon’a göre idealar kavranabilir, ancak duyu organlarıyla algılanamazlar. Bunu açıklayabilmek içinde görmenin olanaklılığını incelemiştir. Platon’a göre görme eyleminde işitme eyleminde olduğundan daha fazla şeye görülebilen nesne ve görmenin yanı sıra birde ışığın kaynağı olan Güneş’e ihtiyaç duyulmaktadır. Burada Platon göz ile ışık veren Güneş arasında bir benzerlik kurmuş ve görmenin nedenini Güneş olarak göstermiştir (Karaahmet, 2012; s.40).

Platon duyulur dünya ve kavranır dünya arasında yaptığı ayrımı duyulur dünyasından yola çıkarak yapmıştır. Güneş ve göz arasında kurduğu benzerlik yerini Güneş ve İyi İdeası arasındaki benzerliğe bırakmıştır. İyi ideası varlıkları besleyen, büyüten ve Güneş’inde babası olan kaynaktır. Böyle bir benzetme yaparak Platon bir ayağını duyulur dünyasında tutarken diğer ayağıyla kavranır dünyaya adım atmaktadır (Karaahmet, 2012; s.41).

Mağara Metaforu; "Bazı insanlar karanlık bir mağarada, doğdukları günden beri mağaranın kapısına arkaları dönük olarak oturmaya mahkumdurlar. Başlarını da arkaya çeviremeyen bu insanlar, mağaranın kapısından içeri giren ışığın aydınlattığı karşı duvarda, kapının önünden geçen başka insanların ve taşıdıkları şeylerin gölgelerini izlemektedirler. İçlerinden biri kurtulur ve dışarı çıkıp gölgelerin asıl kaynağını görür ve tekrar içeri girip gördüklerini anlatmaya başlar ama içerdekileri, duvarda gördüklerinin zâhiri olduğuna ve gerçeğin mağaranın dışında cereyan etmekte olduğuna inandırması imkansızdır."

Platon’a göre, insanın yaşam içinde bulunduğu ortamı, bu mağara benzetmesi çok güzel anlatmaktadır. Platon iki evren ayırımı yapmaktadır. Bir yanda başlangıçsız, sonsuz ve mükemmel olan bir idealar evreni, öte yanda, ölümlü, mükemmel olmayan, nesneler evreni.İnsan bedeni ile gölgeler evreninde bulunmasına rağmen, ruhu bir zamanlar idealar evreninde bulunmuş olduğu için, idealar evrenindeki gerçekler hakkında, kesin olmayan fikirlere sahip olmaktadır (Karaahmet, 2012; s.42).

Platon’un bu mağara benzetmesinde:Mağaraya zincirlenmiş insan; toplumun parçası olan ancak bireyselleşmemiş, farkındalığı gelişmemiş kişiyi temsil eder.Mağara; toplumu simgeler.Zincir; toplum içerisinde bireyi sınırlayan kalıplar, dogmalar, kurallardır. Bunlar zihnin özgürleştirilmesinde engellerdir.Gölgeler ise toplum tarafından belirlenen ve benimsenen sorgulanmamış doğrulardır. Taassup ve dogma zihinlerden uzaklaştırılmalıdır.

Sadece arkalarındaki ışık kaynağının; bir nevi hakikatin ışığının yayıldığı ışıkla karşılarındaki duvarda oluşan kendi gölgelerini görmekte, bununla yetinmekte ve bu gölgelere bakarak eğlenmekte ve hayatlarını böyle geçirmekte olan insanlık için, bir nevi sürü psikolojisinde olduğu belirtilmektedir (Karaahmet, 2012; s.43) .

Zincirlerini kıranlar, kendi yolunu bulanlar, düşünenler bu gölgelerle yetinmezler. Filozof, kendini bu zincirlerden kurtararak her ne kadar zor ve acı verici olsa da yüzünü cesaretle gerçeğin ışığına dönerek hayatın gerçek anlamını ve doğruyu görebilen kimsedir.Işık kamaşan gözlere yavaş yavaş verilir (Karaahmet, 2012; s.43) .

Bu kimselerin mağaraya döndükten sonra gördüklerini diğer insanlara anlatması ve onları inandırması daha da zor olacaktır, çünkü esaret, bağlılık, dogma ve karanlık rahattır, oysa gerçekleri görmek ve ışığa bakmak cesaret ister. Yorucu, dikenlerle kaplı ve uzun bir yoldur (Karaahmet, 2012; s.44).

Mağaradakilerden biri zincirlerinden kurtulma kararlılığını gösterirse, bu yarı karanlıkta kaybettikleri zaman boyunca tutulmuş olacaklardır, hareket etmek isteyecekler ancak bedenleri acı hissedecektir, ateş gözlerini kamaştıracaktır. Kafası karışabilecek ve yine gölgelerin bulunduğu duvara, yani idrak ettiği tek gerçekliğe dönecektir (Karaahmet, 2012; s.44).

Mağaradan aydınlık gün ışığına çıkarsa, sersemleyecek ve kör olacaktır; bir şeyler görebilmesi ya da anlayabilmesi uzun zaman alacaktır. Ama sonra, yukarıdaki dünyada yaşamaya bir kere alıştığında, mağaraya dönecek olursa, bu kez karanlık yüzünden geçici olarak kör olacaktır. Yaşadıklarıyla ilgili diğer mahkumlara anlattığı her şey, gölgeler ve yankılar dışında başka bir gerçeklik deneyimlememiş kitleler tarafından algılanamaz.Platon’a ona göre bilgi, ruh için sadece bir "hatırlama"dır. Bu "doğuştan bilgi" veya "ruhun hatırlayışı" konusu Platon’a göre yaşam öncesi bir hayatın varlığı, dolayısıyla ruhun ölmezliği konusunda önemli bir kanıttır (Karaahmet, 2012; s.45).

Bu metafor çok hoşuma gitti ve her zaman geçerli bir metafor olacak. Çünkü çoğu insanlarda toplumda bir mağarada kollarından birbirine zincirlerle bağlanmış ve sırtı mağara kapısına dönük oturan esirler gibidir. Bunların arasında düşünürler, sorgulayanlar yoktur. Biri hakikatin tam içerisindedir, diğeri ise tam dışarısındadır. Işığa gitmeliyiz hepimiz ve ilk olarak bu ışığı yansıtarak daha sonra da bizzat ışık olarak çevremizi aydınlatmalıyız. Çünkü değişim önce kendimizden başlar sonrada çevremize yayılır.

Metafora felsefe tarihinde açık olarak metaforu ilk olarak tanımlayan kişi Aristotalestir. Çeşitli eserlerinde özellikle Politika adlı eserinde, devlet hakkındaki düşüncelerini anlatırken, metaforlardan yararlanmıştır. Nitekim ona göre, birbirinin zıddı olan iki türlü devlet biçimi vardır ki birisi Demokrasi, diğeri de Olgarşi adını almaktadır. Buiki zıt idare tarzını kuzey rüzgârları ile güney rüzgarları arasındaki zıtlığa benzeten Aristo diyor ki, bütün hükümet şekilleri, bunların arasında yer alan kademelerden ibarettir" Yine bu konuda yaptığı bir metaforda belirtiyor ki Demokrasi adetâ mûsikîdeki yumuşak ses tonları gibidir; Oligarşi ise, sert sesler'e benzer (Keklik, 2013).

Demokrasi ve gerekse Oligarşi'nin aşırı duruma gelmelerinden sakınılması gerektiğini öğütleyen Aristoteles, doğrunun bir orta sınıf üzerine dayanması gerektiğini ve kominizm'in ancak bu sûretle önlenebileceğini söylemiştir. Aristotelese göre devlet başkanı, mutlaka bilge(hakim) olmalıdır. Nasıl ki geminin kaptanı ve tayfaları varsa, aynı şekilde devletin başkanı ve halk'ı vardır : Bunlar, iş bölümü suretiyle kendi üzerlerine düşeni yapmak zorundadırlar, aksi taktirde geminin selâmete kavuşması ve hedefine ulaşması mümkün olmaz. Kanunlara saygı meselesini de bir metaforla izah eden Aristo şâyet bu konuda bâzı ihmaller gösterilecek olursa, bir memleketteki asayiş ve düzen tamamen bozulabilir ve bunun düzeltilmesi de çok zor olur: Nasıl ki ufak-tefek masraflar, bir ailenin bütçesi'ni bozarsa, ayni şekilde küçüktür diyerek bâzı kusurlar affedilirse, ilerde anarşi, meydana gelir demiştir (Keklik, 2013).

Türk-İslam Felsefesinde kullanılan metaforlar ise ; Farabi de özellikle devlet felsefesine dâir konularda metafor yoluyla açıklamalar yapmıştır. Ona göre iyi bir devlet, âdetâ sağlıkk beden gibi 'dir. Kalp nasıl ki bedenimizdeki merkezî organ ise ayni şekilde, (-bir beden gibi olan-) devlet'iıı merkez organı da devlet başkanıdır.

Gazali’de metaforlara büyük önem vermiştir. İnsandaki şehvet duyguları'nın

bir çeşit şehvet ağacı gibi olduklarını ve bu ağacın, zamanla dallanıp budaklandığını, nihayet şuur altında düşünce ve davranışlarımızın bu şehvet ağacı üzerinde, âdetâ serçelerin toplanması gibi toplandıklarını söylemekteydi.

ŞİİRDE METAFOR KULLANIMI

Şiirde de metafor kullanılır. Söze güzellik, güçlülük, canlılık, zarafet, derinlik veya genişlik verir. Şiir geçmişinin belki de en kadim sanatlarından birisi olan deyim aktarmaları, eski ismiyle “istiare”, “aralarında uzak yakın ilgi bulunan iki şey arasında bir benzetme yoluyla ilişki kurarak birinin adını ötekine aktarma eğilimi sonucunda oluşan dil olayı”.

Eğretileme, söz sanatları arasında benzetme türlerinden biri olarak kabul edilir; ama dinleyenin ya da okuyanın iç dünyasına daha geniş bir alan bırakan bir benzetme. Bu durum aslında şair ile okuyucu arasında en üst düzeyde üstü kapalı, sezgisel, “düşsel”, duygusal, derinlikli iletişim demektir.

Benzetmeler, deyim aktarmalarının ilk aşaması olarak kabul edilir. Bir benzetmeye başvurulurken dört ögenin varlığı söz konusu: Benzeyen, kendisine benzetilen, benzetme ögesi ve benzetme yönü. Örneğin “gül gibi güzel kız” dendiğinde kız benzeyen, gül benzetilen, güzellik benzetme yönü, gibi ise benzetme edatıdır; cümle de bir benzetmeyi dile getirir. “Gül edalı” denecek olursa benzetme, deyim aktarmasına dönüşür.

Deyim aktarmalarının şiir dilindeki birçok örneği, divan şiirinden bize miras kalan birikimin içinde mevcuttur. Günümüz şiirinde kullanılan istiare, klasik şiirimizdekinden biraz daha farklılık arzeder. Klasik şiirde her ne kadar iyi bir istiare için az kullanılmış, hatta özgünlüğü dile getirilse de klasik şiirimizde yer alan istiarelerin çoğunun fazlasıyla kullanılmış olduğu görülür. Mazmun dediğimiz kalıplaşmış ifadeler, bu kanıya örnek olarak gösterilebilir.

Eğretilemeler, yaratıcıdır. Metaforla anlatmak “sihir yapmak” gibidir. Çünkü dikkatimizi zaten var olan bir benzetmenin ötesine çekerek yepyeni bir benzetme meydana getirir. Bizim aklımız somut olanı anlamaya programlanmıştır. Metafordaki soyut durum sözcüğün daha önce fark edilmemiş bir anlamına ulaşmak biçiminde karşımıza çıkar. Bunun anlaşılması şiire aşinalık gerektirir.Ahmet Haşim’in Merdiven şiirini ele alalım.

MERDİVENAğır, ağır çıkacaksın bu merdivenlerden,Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak,

Ve bir zaman bakacaksın semâya ağlayarak...

Sular sarardı... yüzün perde perde solmaktaKızıl havaları seyret ki akşam olmakta...

Eğilmiş arza, kanar, muttasıl kanar güller;Durur alev gibi dallarda kanlı bülbüller,

Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer?

Bu şiirdeki merdiven, merdivenden nasıl çıkılacağı ile ilgili bir öneri değil de hayata gönderimde bulunduğu ve merdiven sözcüğünün gerçek anlamında kullanılmayıp yaşamın metaforudur.

Yaşam Başlangıcı vardır.Evreleri vardır. (İnsan yaşı)Süreç içerir. (Zamanın Geçişi)Bir sonu vardır. (Ölüm)

MerdivenBaşlangıcı vardır.

Basamakları vardır.Süreç içerir. (Basamakları çıkmak)Bir sonu vardır. (Merdivenin sonu)

Yukarıdaki şemada da görüldüğü gibi, yaşamın da merdivenin de başlangıcı ve sonu olması, her ikisininde bir süreç içermesi ve evrelerinin olması, merdivenin yaşamın metaforu olabilmesi olanağını verir (Tunç, 2014).

Üçüncü Şahsın Şiiri

Gözlerin gözlerime değinceFelaketim olurdu ağlardım

..Ne vakit karşımda görsem

Öldüreceğimden korkardım.Felaketim olurdu ağlardım.

..Ne vakit maçkadan geçsem

Limanda hep gemiler olurdu...

Felaketim olurdu ağlardım.

Bu şiirde soyut olan bir duygu yani aşk somut ifadelerin düzenli biçimde bir araya getirilmesiyle oluşmuştur. Bunda da (-ırdı) geniş zamanın hikayesiyle ifade edilmiştir.

MİMARİDE METAFOR KULLANIMI

Mimar Peter Zumthor'un İsviçre'de yaptığı Yaşlılar Evi için seçilen malzemeler, yaşlı olma haline yönelen metaforik bir kavrayışı gösteriyor. Yüzeylerde kullanılan traverten ve doğramalarda kullanılan ahşap, traverten yüzeyin kendi özelliğindeki delikler, ahşabın tabakaları ve bunların hava koşullarıyla renk değiştirmesi yaşlanan cildin durumlarına dair metaforlardır (http://www.mimarlikforumu.com/showthread.php?t=7498)

Bir çocuk odası tasarımı. Odada çocuk parkını anımsatan malzemeler kullanılmış, kaydırak var. Odanın böyle olması bize çocuk odası için seçilen malzemelerin çocuk olmaya yönelik metaforlar olduğunu gösterir.

Buda bir erkek çocuğunun odasının yatağı. Bu yatakta araba figürünün kullanılması erkek odası olduğuna dair metaforları gösterir.

Mimaride metafor kullanımı en dikkatimi çeken metafor kullanımları arasında oldu. Çünkü mimaride nasıl metafor kullanılabileceğini kestiremiyordum. Diğer anlattığım metafor türleri sözle yazıyla dile getirilirken mimaride malzemelerle olacağını az çok anlayabilmiştim ama bu kadar ince düşünmemiştim. Bu yüzden metaforların mimaride malzemelerle yapılması ve malzeme oluşturulurkenki en ince ayrıntısının bile metaforik olarak yapılması dikkatimi çekti.

ŞARKILARDA METAFOR KULLANIMI

Kayahan’ın Bir Aslan Miyav dedi şarkısını ele alalım:

Bir aslan miyav dedi Minik fare kükrediFareden korktu kediKedi pır uçuverdi

Yalan mı ?Tuhaf mı ?Yoksa inanmadın mı ?

Bu şarkıda kullanılan metaforlar öylesine dili süslemek amaçlı kullanılmamıştır. Bu

şarkıda fantastik bir dünya çizilir ve bu dünyanın gerçekleşeceğine inanılır. Şarkıdaki sıra esas alınırsa değişimin güçlüden başlaması gerektiği başlayan değişimin her tarafa sıçrayabileceğini bize gösterir. Çünkü aslan miyav dedikten sonra diğerlerinde değişim başlıyor. Bu şarkıda aslan kedinin miyav demesini, fare aslanın kükremesini, kedi kuşun uçma özelliğini alıyor. Bu şiirde birbirleriyle alakası olmayan şeyler arasında da değişime olanak sunulur (Tepebaşılı, 2013).

Serdar Ortaç’ın Karabiberim şarkısında Karabiberim vur kadehlere hadi içelim içelim her gecede de metafor kullanılmıştır. Çünkü Serdar Ortaç şarkıda aşık olduğu kızı Karabiberim olarak adlandırıyor.

Kayahan’ın Bir Aşk Hikayesi şarkısında da metafor kullanılmıştır.

Bizimkisi bir aşk hikayesiSiyah beyaz film gibi biraz

Gözyaşı umut ve ihtirasBizimkisi alev gibi biraz

Bizimkisi bir aşk hikayesiSiyah beyaz film gibi birazAteşle su dikenle gül gibi

Bizimkisi roman gibi biraz…

Bizimkisi bir aşk hikayesiSiyah beyaz film gibi biraz

Hüzünlü sonbahar kapısındanÇıkmak gibi aydınlığa biraz

Aşklarını siyah beyaz bir filme, aleve, ateşle su, dikenle güle, hüzünlü sonbahar kapısından aydınlığa çıkmaya benzetiyor.

HASTALIKTA METAFOR KULLANIMI

Hastalıklar evreninde, metaforlara en çok maruz kalmış iki hastalık vardır: 19. yüzyılda verem ve 20. yüzyılda kanserdir.Bu hastalıkların mecazi yükler içine gömülmesinin altında yatan sebep ise; tıbbın her şeye çare bulabileceği düşünülürken, bu hastalıkların denetlenemediği ve sinsice ilerlediği görüşüdür. Bu görüş, hastalıkları; sırrı çözülememiş, mistik unsurlar halinde algılamaya yol açmıştır. Örneğin tüberküloz, henüz çözümü bulunmamışken, insanın hayatına sinsice dalan ve onu çalıp götüren bir hırsızlığa benzetilmiştir. Şimdi ise, bu esrarengiz kimlik, kansere devredilmiştir. Sebepleri ve çözümü bulununcaya dek, “merhametsiz ve gizli bir istila şeklinde yayılan hastalık” rolünü oynama sırası ondadır (Akınhay, 2005; 7).

İki hastalığa dair metaforların ortak özelliği, tutkuya göre şekillendirilmiş olmalarıdır. Tüberküloz mitolojisine göre, genelde tüberkülozu kışkırtan, onun kendisini içinde ifade ettiği tutkulu bir duygu vardır. Kanser mitolojisine göre de, hastalığa sebep olan, devamlı bastırılan duygular vardır (Akınhay, 2005; 23). Tüberküloz metaforlarında göze çarpan bir çelişki de mevcuttur. Bu çelişkinin ana unsuru, cinselliktir. Tüberküloz bir yandan cinsellikten arınmış, masum ve çocuksu bir ölümü betimlerken, diğer yandan da şehvetli bir çekicilik taşımaktadır (Akınhay, 2005; 46). Züppelerin, sonradan görmelerin ve sosyal kademeleri hızla tırmananların gözünde tüberküloz; kibar, nazik ve duyarlı olmanın bir göstergesi olmuştur (Akınhay, 2005; 50).

18. yüzyıldaki toplumsal gelişmeler sonrasında, gerek elbiseler, gerekse hastalık, benliğe karşı yeni tutumların mecazi ifadeleri haline gelmiştir. İştahla yemek yemek, kabalık olarak algılanmaktadır. Hasta görünmenin insana cazibe kattan bir şey olduğu düşünülmektedir. 20. yüzyıl kadınlarının modaları, ince bir vücuda sahip olma kültüyle birlikte, 18. yüzyılın sonlarıyla 19. yüzyılın başlarında tüberkülozun romantikleştirilmesiyle ilişkili olan metaforların son aşamasıdır (Akınhay, 2005; 56).

“Romantik ıstırap” olarak adlandırılan edebi ve erotik tutumların çoğu, tüberkülozdan ve onun metafor aracılığıyla dönüştürülmesinden ileri gelmektedir. Ölüme romantik yaklaşım, yakalandıkları hastalıkların insanları tekilleştirip, daha ilginç kıldığını ileri sürmektedir (Akınhay, 2005; 60).

Tüberkülozun mirası olan metaforlar, günümüzde iki hastalığa paylaştırılmıştır. Delilik “tutku”yu devralırken, kanser de “acı”yı üstlenmiştir. Bu hastalıkların etkilediği kişi sayısı çok olsa dahi, insanlar onlara daima “esrarengiz bir hastalık”, “herkesi vurabilecek öldürücü bir ok”, “kurbanlarını teker teker seçen bir canavar” gözüyle bakmaktadır (Akınhay, 2005; 88).

Son iki yüzyılda, kötülük metaforu olarak en sık karşılaşılan hastalıklar; frengi, tüberküloz ve kanserdir. Hastalıklar daima bir toplumun bozuk veya adaletsiz olduğu ithamını yaşatmaya yönelik birer metafor olarak kullanılmıştır (Akınhay, 2005; 94).

İŞLETMEDE METAFOR KULLANIMI

Metaforların işletmecilik dünyasında işgören motivasyonu, reklam, halkla ilişkiler, örgüt kültürü, örgütsel değerler ile misyon ya da vizyon paylaşımı gibi değişik alanlarda ve değişik amaçlarla kullanıldığı bilinmektedir. Ancak etkin metaforlar geliştirebilme ve kullanabilmenin de bir beceri gerektirdiği, hatta sanat olduğu gerçeğini gözlerden kaçırmamak gerekir. Bu bağlamda öncelikle geliştirilecek metaforun amacını belirleme, hedef alınacak kitleyi çok iyi tanıma, doğru bir sembolle ve doğru zamanda kullanabilme bu süreçte yöneticilere rehberlik edecek temel ölçütler olarak sıralanmaktadır (Doğan ve Üngüren, 2010).

Görüldüğü gibi metaforları şiirde, psikolojik danışmada, mimaride, işletmede, şarkılarda gibi hayatımızın her alanında kullanırız farkında olarak ya da olmayarak. Söylediğimiz en küçük kelimelerde cümlelerde bile metafor vardır. Metaforsuz yaşam düşünülemez. Metaforlar olmasa bir şeyleri eksik ifade edebiliriz, bazı sözcükler olmayabilirdide bu yüzden metaforsuz yaşam düşünülemez.

KAYNAKÇA

Tepebaşılı, F. (2013). Metafor Yazıları (Birinci baskı). Konya: Çizgi Kitabevi.

Karamehmet, B. (2012). Kuramsal İletişimde Metafor (Birinci Baskı). İstanbul: Beta Yayınevi.

Cebeci, O. (2013). Metafor ve Şiir Dilinin Yapısal Özellikleri (Birinci Baskı). İstanbul: İthaki Yayınları.

Sontag, S. (2005). Metafor Olarak Hastalık AIDS ve Metaforları (Osman Akınhat, Çev.) İstanbul: Agora Kitaplığı.

Lakoff, G., & Johnson, M. (2010). Metaforlar Hayat Anlam ve Dil (Gökhan Yavuz Demir, Çev.) İstanbul: Paradigma Yayıncılık.

Karaırmak, Ö., & Güloğlu, B. (2012). Metafor: Danışan ve Psikolojik Danışman Arasındaki Köprü. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4 (37), 122-135.

Arslan, M.M., & Bayrakcı, M. (2006). METAFORİK DÜŞÜNME VE ÖĞRENME YAKLAŞIMININ EĞİTİM-ÖĞRETİM AÇISINDAN İNCELENMESİ. Milli Eğitim, 171, 100-107.Tunç, G. (2014). Kavramsal Metafor Ve Şiirsel Metafor İlişkisi Bağlamında Ahmet Haşim’in“Merdiven” Adlı Şiiri. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(11), 186-191.

Doğan, H., & Üngüren, E., (2010). İŞLETMELERDE METAFOR KAVRAMI VE ÖNEMİ: YÖNETİCİLERİN STRATEJİK İLETİŞİM VE PAYLAŞIM ARAÇLARI OLARAK METAFORLAR VE ETKİN KULLANIM YOLLARI. Alanya İşletme Fakültesi dergisi, 2(2), 61-74.

Keklik, N. (2013). FELSEFE BAKIMINDAN METAFOR. Felsefenin Tekniği, 72-142.

İnam, Ö. (2008). TELEVİZYON REKLAMLARINDA METAFOR KULLANIMI (Yayınlanmış Doktora Tezi). Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.

Lumina (2015, 25 Mart). Mimaride metafor ve örnekleri. http://www.mimarlikforumu.com/showthread.php?t=7498 adresinden edinilmiştir.Lumina (2008).

Videolar

https://www.youtube.com/watch?v=v442Lm2PjVQ

https://www.youtube.com/watch?v=5QvBUy5OlhY

https://www.youtube.com/watch?v=vbF2hzuGo4o

https://www.youtube.com/watch?v=YMUmKhNAVL0

https://www.youtube.com/watch?v=yuLvjYvD868

https://www.youtube.com/watch?v=YnpeicMi3VE