DEĞERLENDİRME.................................................................................................................................................3a) Zeydiyye:.....................................................................................................................................................3b) İmamiyye:....................................................................................................................................................3o) Galîyye :......................................................................................................................................................4

II ŞÎANIN TENKİDİ................................................................................................................................................4A. Zeydiyye.....................................................................................................................................................4B. İmamiyye....................................................................................................................................................51. Sevenler, sömürenler:.................................................................................................................................52. Ehl-i Beyt ve ötekileri:................................................................................................................................63. İmamet ve ashâb-ı kiram :...........................................................................................................................64. İmamın vasıfları:..........................................................................................................................................75. His ve mantık :.............................................................................................................................................7Netice :.............................................................................................................................................................8

GALİYYE – BÂTINİYYE.......................................................................................................................................81. Gerçek gayeleri:...........................................................................................................................................82. Mukaddes mefhumlar ve galiyye:...............................................................................................................93. Galiyyenin dindeki hükmü :......................................................................................................................10

KÂİNAT NİÇİN YARATILMIŞTIR?..................................................................................................................10İMAN İLE KÜFÜR ARASINDAKİ SINIR...........................................................................................................12

1) Konunun Tarihçesi:...................................................................................................................................122. Kimler Tekfir Edilebilir?...........................................................................................................................133. Tekfirin Tehlikeleri:..................................................................................................................................144. Netice:........................................................................................................................................................15

KADER ÜZERİNE.................................................................................................................................................16SUNUŞ:.........................................................................................................................................................161. Kader Ve Ehemmiyeti :.............................................................................................................................172. Cebriyye:...................................................................................................................................................173. Kaderiyye :................................................................................................................................................184. Ehli Sünnet:...............................................................................................................................................185. Büyüklerin Sözleri:....................................................................................................................................196. Terkib Metodu :.........................................................................................................................................197. Kader Münakaşası Ve Netice :..................................................................................................................20

ASTRONOMİ VE DİN...........................................................................................................................................21Sunuş:............................................................................................................................................................211. Eski Çağlarda Astronomi:.......................................................................................................................212. İlâhî kitapların telâkkisi:............................................................................................................................223. Dinî delillerin hususiyetleri:.....................................................................................................................224. Dünyayı taşıyan öküz :.............................................................................................................................235. İlk İslâm âlimleri ve astronomi:.................................................................................................................246. Batlamyus astronomisinin İslâm dünyasına girişi:...................................................................................257. Tefsirlerden örnekler:................................................................................................................................268. Bu müfessirlerin görüşlerinin değeri:.......................................................................................................279. Son devir İslâm âlimlerinin isabetli tutumu:.............................................................................................2810. Netice :.....................................................................................................................................................29

SÜNNÎ-ŞÎÎ İTTİFAKINA DOĞRU.......................................................................................................................30Sunuş:............................................................................................................................................................30Rahman Ve Rahim Allah'ın Adıyla.............................................................................................................30Osmanlı-İran Münasebetleri Ve Nadir Şah:..................................................................................................30Bir Tartışmanın Hikâyesi :...........................................................................................................................32Şahın Huzurunda:.........................................................................................................................................34İlk Tartışma :.................................................................................................................................................35Hz. Ali'nin Hilâfeti:.......................................................................................................................................35Sünni-Şiî İttifakına Doğru :........................................................................................................................38Mes'ud Hadise : Sünnî Şîi İttifakı :................................................................................................................40Şah İle İkinci Buluşma :................................................................................................................................41Bir Cuma Hutbesi Ve Namazı....................................................................................................................42Son Tartişma Ve Bağdad'a Dönüş :...............................................................................................................43

BİBLİYOGRAFYA................................................................................................................................................43

6. Bâtıniyye te'villeri :

Yukarıda, Bâtıniyyenin bir adının da Ta'lîmiyye olduğunu söylemiştik (s. 231). Onlara göre hakikatler akıl ve muhakeme yoluyla değil ancak ma'sûm imamın bildirmesi ve öğretmesiyie bilinebilir. Nas-ların anlaşılması da imamın bildirmesine bağlıdır. Çünkü her şeyin bir zahiri bir de bâtını vardır. Zahir kabuk mesabesinde, bâtın ise öz durumundadır. Asıl maksud olan bâtındır. İşte zahirlerin te'vilierini yapıp bâtını ve özü bulmak ma'sûm imamın yapabileceği şeydir.Bâtıniyyenin yaptığı te'viller, ne kelâmcıların, ne filozofların ve ne de ehl-i tasavvufun te'vîllerine benzemez. Çünkü te'vile tâbi tuttukları lâfza verdikleri bâtınî manaya, lâfız, ne hakikat, ne de mecaz yoluyla delâlet etmediği gibi hiç bir aklî ve naklî ö!çü ile de ölçülemez. Binaenaleyh Bâtıniyye te'villeri tamamen indî ve keyfîdir. Her hangi bir dinî, ilmî ve mantıkî kayıdla mukayyed değildir. Bu sebeple âlimler, Bâtıniyyenin, bu te'villeriyle, aklı mahkûm etmeyi, dinî hükümleri kaldırmayı ve binnetice kendi hükümranlıklarını sürdürmeyi hedef edindiklerini söylerler.Bâtıniyyeye göre itikadı ve ameli sahada vârid olan naslar zahirî manalarıyla birer remizdir, gerçek manaları kendilerince verilen bâtınî manalardır. Meselâ nasların haber verdiği şekilde kıyamet kop-miyacaktır. Kıyametin kopması demek yedili devirlerdeki yedinci imamın gelmesi demektir. Cehennem ateşi, bukağı ve zincirlerden maksad bâtın ilmini bilmeyen câhillere yükletilen şer'î vazifelerdir. Onlar bu vazifeleri (namaz, oruç gibi) yaptıkları müddetçe muazzep olurlar. Bâtın ilmini elde edince vazifeler üzerlerinden kalkar ve kurtuluşa ererler.Bâtıniyye te'villerine göre cünüp olmak, teşkilâta bağlanmamış bir kimseye her hangi bir sır ifşa etmektir, yıkanmak İse bu sırrı ifşa eden kimse i!e muahedeyi tazelemektir. Abdeat almak ilm-î bâtın vasıtasıyla ehl-i zahirin cehlini izâle etmektir. Beş vakit namaz, 1

Allah'tan başlayıp imamda sona eren Bâtıniyye sistemindeki varlıklara (zevata) itaatten ibarettir. Oruç imamın (Bâtıniyye liderinin) tevdi ettiği sırları gizlemek, zekât teşkilât mensuplarına ilim dağıtmak, hac veliyyullah olan imama sefer etmektir.Muharremâta gelince, bunların da her biri bir te'vile tâbi tutulmuştur: el-Mâide sûresinin üçüncü âyetinde haram kılınan şeylerden: İaşe bâtını olmayan zahirdir, zira bâtınsız zahir ruhsuz beden gibidir.Kan şüphe demektir; domuz eti ise münafıktır, Allah'tan başkası adına kesilmiş hayvan eti demek de hakka dayanmaksızın bir fikre çağıran kimse demektir. Zİnâ bâtın ilminin tohumunu teşkilâta alınmamış bir- kimseye saçmaktır. Yine el-Mâide sûresinin 90. âyetinde zikredilen ha-mir ve meysirden (şarap ve kumardan) maksad Ebu Bekir ve Ömer, Cuma hutbelerinin sonunda okunan, en-Nahl sûresinin 90. âyetinde-ki «fahşâ1, münker ve bağy»den (aşırı kötülük, dinen kötü olan şey ve zulüm) maksad da Ebu Bekir, Ömer ve Osman'dır. Hulâsa dinen haram kılınan şeyler bazı kötü tipleri sembolize eder ki onlardan kaçınmak gerekmiştir, ibadetler de bazı hayırlı kişilerdir ki onlara tâbi olmakla emrolunmuşuzdurBâtıniyye, naslarda zikredilen bütün mu'cizeleri tevil ettikten başka bir çok âyet ve hadisi de kendi keyiflerince yorumlara tâbi tutmuşlardır. Ayrıca kaynaklarda Bâtıniyyenin hurufiliği hakkında bilgi verilmekte, onların Kelime-i şehâdet ve Kelime-i tevhidi teşkil eden belirli harflerle bütün hecâ harflerini yorumlara tâbi tutarak bazı manalar çıkardıklarını haber vermektedir. Genellikle Bâtıniyye teşkilâtı ve fikriyyâtmı teyid eder bir mahiyet arzeden bu teviller hiç bir ilmî, mantıkî ve dinî kıymet taşımaz 2

DEĞERLENDİRME

Şîa, çeşitli ırklardan muhtelif görüşlere sahip guruplar mecmuasıdır. Bu gurupların en belirgin müşterek özelliği «Alı sevgisi» (hub-b-i Alî) dir. Şiîliğin yatağı, Hz. Ali'nin, hilâfeti müddetince kaldığı Irak'tır. Hemen bütün islâm ülkelerine yayılmıştır. Şîa, dünya müs-lümanlarının % 8, diğer bir istatiğe göre % 6,2 sini teşkil eder 3

Hz. Ali'nin (v. 40/661) hayatında başlayan, bir çok değişikliklere ve mücadelelere rağmen günümüze kadar varlığını devam ettiren şîîliğin bugün iki veya üç temsilcisi vardır: Zeydiyye, İmâmiyye-i İsnâaşereriyye ve Şîaya intisap iddiası nazar-ı itibara alınırsa Gali yy e. 4

a) Zeydiyye:

Bilindiği üzere, hicrî ikinci asrın başlarında Zeyd b. Ali (v. 122/ 740) ve oğlu Yahya (v. 125/743) ile başlamıştır. Zeydiyye, şîî olmakla beraber, görüşlerinde mu'tedildi (bilhassa ilk Zeydîler). Şîî olmaları sebebiyle devlet ricali tarafından zulümlere maruz bırakılmışlar, itidalleri yüzünden de diğer Şîa gurupları tarafından baskı altında

1 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:238-239.2 bk el-Bağdadî, el-Fark, s. 295-298; el-İsferâyînî, et-Tebsîr, s. 85-88; el-Gazzâlî, Fedâihu'l-Bâtıniyye, s. 55-58; eŞ-Şehristânî, el-Milel, I, 194-196; ed-Dey-lemî Beyânu mezhebi'l-Bâtıniyye, s. 8-9, 39-58, 62-63; el-Curcânı, Şerhul-Mevâ-kıf III 289-290; el-Muhıtbî, Hulâsatu'1-eser, III, 269; İ.A. II, 340-341.3 Î.A. V/2, s. 1095; Mahmud Şakir, Sükkânu'l-âlemi'l-İslâmî, s. 25.4 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:245.

tutulmuşlardır. Bu sebeple fazla gelişip yayılamamışiardır. Hicrî üçüncü asrın sonlarından itibare.ı Yemen'de devlet kurabilmişlerdir. Aynı devirde Irak'ta, Deylem ve Taberistan yörelerinde de varlık göstermişlerdir. Yemen'deki Zeydiyye devleti Osmanlılarla mücadele etmiş, en son 1911 de yeniden müstakil bir Zeydiyye devleti kurulmuştur. Bugün Zeydiyyenin aşağı yukarı yegâne vatanı Ye-men'dlr .5 6

b) İmamiyye:

İmamiyyenin kaynağı ve yatağı için de aynı şeyi söyliyeceğiz : İrak. 7 Ancak yerinde de izah ettiğimiz üzere İmamiyye gurupları, İslâm tarihi boyunca, çok farklı görünümler arzetmiş, muhtelif görüşleri temsil etmişlerdir. Buna bağlı olarak dünyanın çeşitli yerlerinde kuvvetli veya zayıf bir varlık gösterebilmişlerdir.Safevî hanedanı tarafından himaye ve terviç edilen, çeşitli çalkantılardan sonra süzülüp durulan, fikirleri ahenk ve kararlılık kazanan Imâmiyye-i İsnâaşeriyye Şah İsmâîl-i Safevî'nin cülusundan itibaren (1906/1500) İran'ın resmî mezhebi olmuştur, bugün de. aynı durumu muhafaza etmektedir. İsnâaşeriyyeye, bağlı bulundukları fıkıh mezhebi bakımından Ca'feriyye denildiği de ma'lûmdur.$îîlik her ne kadar Irak'ta zuhur etmişse de gördüğü baskı yüzünden İran'dan başka Horasan, Hindistan, Pakistan, Türkistan ve Kuzey Afrika taraflarına kaçmış, oralarda yayılmış, bil'ahare Anadolu'ya ela sarkmıştır. Galiyyeye nisbetle mu'tedîl sayılan İmâmiyye-i îsnâaşeriyye başta Irak olmak üzere diğer Arap ülkelerinde de mev-cuddur. Türkiyede Kars, Ağrı, İğdır ve diğer doğu illerinde bulunurlar. Bütün şîî gurupların en büyük temsilcisi olan İmamiyyenin, bugün, dünyadaki mıkdarı, heyecanlı müdâfi'leri Abdüibâkî Gölpınarlı'ya göre 100 milyon civarındadır. Bu mıkdar, bir milyarı bulan dünya müslürnanlarının % 8 lik şîî nisbeti hesabına da yakın görünmektedir 89

o) Galîyye :

Samimi bir şîî iken itidal sınırlarını aşanlar ve bîr de muhtelif maksadlarla Şîaya intisap iddiasında bulunan guruplar için kullanılan bir terimdir. Gulüvv hareketinin tâ Hz. Ali (r.a.) devrinden itibaren başladığı bilinmektedir. Bu sebeple galiyye şîî mücadele ve tezahürlerinin bir çoğunda rol almış, işe karışmış, mücadelenin içinde, yanında yer almış veya onu istismara kalkışmıştır. İslâm tarihi boyunca Karmatîler, Bâtmîier, İsmâîlîler, Hasan Sabbahcılar... gibi çeşitli teşekkül ve çeteler halinde icrây-ı faaliyette bulunmuşlardır.Bugün mevcud olan galiyye guruplarının başında İsmâîlîler gelir. En kesif olarak bulundukları yer Hindistan ve Pakistan'dır. Hindistan'daki Ağa Han'cılar öteden beri İngilizlerin himayesi ve desteğiyle faaliyet göstermektedir. Suriye, Mısır, doğu, güney ve orta Afrika ve Pakistan'da teşkil ettikleri cemaatler ile sayıları bir kaç milyona varmıştır. Suriye'de (Halep-Kuzey Haleb-Humus - Lâzkiye) ve Adana dolaylarındaki Nusayrîler (Arap Uşağı) da bunlardandır. 10. Ayrıca bir mıkdar Yemen'de ve İran'da bulunur. Suriye, Lübnan ve İsrail'de toplam sayıları üçyüz bine yaklaşan Dürzîler, İsmâîlîlere nisbetle farklılıklar arzetseler de galiyye gurupları içinde yer alırlar.

5 eş-Şehristânî, el-Milel, I, 156; Ebû Zehra, el-Mezâhib, I, 78-78; Ahmed Emin, Fecru'l-İslâm, s. 272, Zuhru'l-İslâm, IV, 137; R. Strothmann, ed-Deylemî'ye ait Beyânu mezhebi'l-Bâtıniyye eserinin neşri mukaddimesinde, s. z; İ.A. XI, 505, 507; A. Gölpınarb, Şiîlik, s. 88. 6 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:245-246.7 Ebû Zehra, Irak'ın Şia yatağı oluşunun sebeplerini şöyle izah eder: a) Hicaz sünnetin beşiği, Şam Emevî taraftarlarının merkezi idi, ortada Irak kalmıştı, b) Hz. Ali, hilâfeti müddetince orada kaldı, c) Hz. Ali'den sonra Emevî-lerin zulmüne devamlı maruz kalmış

bir memleketti, d) Eski din, kültür ve felsefelerin merkeziydi, e) Irak halkı çeşitli inanış ve düşüncelere meraklıydı (el-Mezâhlb, T, 79-81).8 bk. el-E§'arî, Makalât, I, 60; el-Cîlânî, el-Ğunye, s. 87;; İbn Haldun, Mukaddime, II, 11-12; Ebû Zehra, ag.e., I, 79 vd.; Goldziher, el-Akîde, s. 369, dn. 52; Ahmed Emin, Zuhru'l-İslâm, IV, 140; İ.A. .İdrîsîler. md.; İzmirli, Muhassal, s. 179; Gölpınarh, Şfflik, s. 182.9 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:246.10 Fuad Köprülü, İsmâiliyye ve Bâtıniyye gruplarının daha çok tasavvuf perdesi altında Suriye'den Anadolu'ya geldiklerini kaydeder. Babaîlerin ayaklanmasında, Ahiler teşkilâtında, Hurufîlik ve Bektaşîlik kareketlerinde Bâtınîliğin birinci derecede rol oynadığını söyler (bk. İlk Mutasavvıflar, s. 176-184.

Bugün İran'dan başka Amerika'da ve Avrupa'da taraftarları bulunan Bâbîler ile Bâbîlikten ayrılıp gelişen ve merkezi Hayfâ'da bulunup Almanya, Avustralya, Uganda ve Amerika'da şubeleri, toplantı ve ibadet yerleri bulunan Bahaîlik de Bâtıniyye hareketinin devamından başka bir şey değildir 1112

II ŞÎANIN TENKİDİ

Bahsi incelemeye başlamadan önce hemen ifade edeyim kî başlıkta kullandığım «tenkid» kelimesinden kasdım mutlak manada suçlamak ve mahkûm etmek değildir. Gaye, «Şîanın tenkidi» başlığı altında, gerçekten Şîadan olanla olmiyanları birbirinden ayırmak, samimi şîî olan gurupların tasvib edilecek taraflarıyla hatalı ve aşırı görülecek yönlerini ortaya koymak, sahte şîîlerin de kötü niyet ve rollerini göstermek ve sonunda bir neticeye ulaşmaktır. 13

A. Zeydiyye

Dünya-müslümanlarının büyük çoğunluğunu teşkil eden (%91-94) ehl-i sünnet (Selefiyye, Mâtürîdiyye, Eş'ariyye) Me mukayese edildiği takdirde Şîa üç guruba ayrılır: Zeydiyye, İmamiyye, Galiyye. Bunlardan Zeydiyye ehl-i sünnete en yakın olandır, İmamiyye fisnâ-aşeriyye) ortanın temsilcisidir, galiyye eğer Şîadan sayılırsa en uzakta kalandır.Şiîliğin temel prensibi «Ehl-i Beyt» sevgisidir. Takdir ve tebcile şâyân bu asîl duygu, Şîa gurupları içinde istismar ve İfrattan en uzak bir şekilde Zeydjyyede mevcuddur. Zeydiyye, bu sevgileri yanında as-hâb-ı kirama dil uzatmaz, ilk halifelerin hilâfetini meşru kabul eder. Hz. Ali ile muhalifleri arasında meydana gelen hadiselerde Emîru'l-mü'minîn Ali'yi (kerremellahu vecheh) haklı bulur.Bu görüşlerde Zeydiyye ile ehl-i sünnet arasında büyük bir fark yoktur. Tâ ashâb-ı kiramdan bu yana, İmâm-ı A'zam (v. 150/767) ve İmam Şafiî (v. 204/820) gibi büyük zevat dahil olmak üzere büyük İslâm çoğunluğu (cumhûM müsümîn) Hz. Ali ve evlâdına karşı sevgi ve saygı beslemişler, imametin sadece kendilerine münhasır olduğunu benimsememekle beraber pekâlâ buna ehil ve lâyık olduklarını kabul etmişler. Hz. Ali'yi, mücadelelerinde haklı bulmuşlardır. Bunun istisnası, ancak ruhlarına zulüm işlemiş bazı Emevî ve Abbasî* devlet ricali ile hırçın Havanc guruplarından (Nasibe) ibarettir. Zey-diyyenin Süleymaniyye, Cerîriyye ve Cârûdiyye guruplarının bazı müfrit görüşleri tarihin pek mahdud bir devresinde zuhur edip sönmüştür, varlığını devanı ettiren ve bugün de mevcudiyetini muhafaza eden Zeydîler bu aşırı görüşlerden uzaktır.İlk halifelerin meşruiyetini kabi! ettikten ve ashâb-ı kirama dil uzatmadıktan sonra Hz. Ali'yi ashabın en faziletlisi kabul etmek İs-lâmî yönden büyük bir önem taşımaz. Zira Allah nezdinde daha değerli olma manasındaki üstünlüğün kimde mevcud olduğu ancak Allah taâlâ tarafından bilinir ve ancak onun tarafından mükâfatlandırılır.Yerinde de belirttiğimiz üzere (bk. s. 204) Zeydiyye, akaid konularında Mu'tezileyî benimsemiştir. Bu bakımdan çeşitli itikadî meselelerde Mu'tezileye karşı yöneltilebilecek tenkidler Zeydiyye için de bahis konusudur. Ancak bu tenkidler Zeydiyyeyi hiç bir zaman İslâm dairesinin dışına çıkarmaz. Fıkıhta çoğunlukla Hanefî mezhebini takibederler.Zeydiyye, islâm tarihi boyunca, gerek fikren, gerek bedenen müfrit guruplarla mücadele etmiştir. 14

B. İmamiyye

1. Sevenler, sömürenler:

Şüphe yok ki hâricîlik gibi şîîlikte dînî-ilmî bir sebepten ötürü değil, siyasî bir temayül yüzünden ortaya çıkmış bir cereyandır: Hz. Ali ve evlâdının devlet reisliği. Bu temayül Ehl-i Beyt sevgisiyle formüle edilmiştir. Yine şüphe yok ki bu sevgi başlangıçtan günümüze kadar bir çok samimi ve sâf gönlün en mutena köşesine yerleş-mişken bir çok sahtekâr, korkak, dönek ve hain tarafından da istismar edilmiştir.— Peygamber şehrinde hayatı felce uğrattıktan sonra halife Osman'ı şehid eden, sonra da tenkil edilmekten

11 Ebû Zehra, ag.e., I, 82, 89; Ahmed Emin, Zuhru'l-İslâm, IV, 131; İzmirli, ag.e., s. 179; Goldziher, ag.e., s. 245; ez-Ziriklî, el-A'lâm, I, 307; Abdurrahman Bedevi, Gazzâlî'ye ait Fedâihu'l-Bâtıniyye neşri mukaddimesi, s. y-h; Muhibbud-dîn el-Hatîb, el-Âlûsî'ye ait Muhtasaru't-tuhfe neşri, s. 14, dn. 1; I.A., •İsmâîlîler., «Dürzîler. md.; Y. Kutluay, İslâm Mezhepleri, s. 134-135; Meydan Larousse, .Bâbîler», «Bahâîler», «Dürzîler» md. Dr. Muhsin Abdulhamîd, «Hakîkatu'1-Bâ-biyye ve'1-Bahâiyye. (Lübnan, 1389/1969) adıyla bir tedkîk neşretmiştir. Mukaddimesinde, «Bahaîlik, müslümanların manevî değerlerini, hürriyet ve istiklâllerini yok etmek için en kötü şekilde istismara alet olan Bâtınî bir cereyandır, (s. 16) diyor. Kitabın ikinci bölümü «Bâtınîlerin Entrikaları.na tahsis edilmiştir. Sonra da Babîlik ve Bahaîlik sırasıyla anlatılmaktadır. Eserin türkçe tercümesi M. Saim Yeprem ve Hasan Güleç tarafından yapılmıştır (ikinci baskı. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1973).12 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:247.13 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:248.14 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:248-249.

korkarak Emîru'l-Mü-minîn Ali'nin ordusuna sızan, Hakem Vak'asmı müteakip onu terke-dip yalnız bırakan, bununla da kalmıyarak karşısına çıkan kimlerdi?— Şiîliğin en büyük fikrî kaynağını teşkil eden Nehcu'I-Belâğa kitabında görüldüğü üzere, Emîru'l-mü'minîn'in, kendilerinden şiddetle ve nefretle yakındığı dönekle kimlerdir?— Rasûl-i müctebâ sallâllahu aleyhi ve sellemin gözbebeği Hz. Masan'ia Hüseyn'i önce hilâfete, hem de ısrarla teşvik eden, sonra da iş ciddileşince yüzüstü bırakan, birini hilâfetten feragat etmeye, öbürünü şehâdet şerbetini içmeye mecbur ve mahkûm eden kimlerdi?— İmam Zeynelâbidîn'in oğlu Hz. Zeyd'e, Ehl-i Beyti kurtarsın, diye bey'at eden, sonra da savaş meydanında onu yapayalnız bırakıp kaçan kırk bin kişi kimlerdi?— İslâm dünyasında ilk defa 10 Muharrem matemini icad ve icra eden Muhtar es-Sekafî ne derece samimi idi?— Şah İsmâîl-i Safevî'den itibaren Anadolu'ya gönderilmeye başlanan «halife»ler ne derece siyasetten uzak, sâf ve hâlis Ehl-i Beyt mahabbetine müteveccihdi?Nihayet günümüz ve aynı sorular?.. ' Defalarca temas ettiğimiz üzere, şîîlik, islâm tarihinde çeşitli tezahürler arzeden siyasî bir mezhebdir. Ehl-i Beyti sevenler çok olduğu gibi sömürenler de çok olmuştur, İmamiyye gurupları fikrî dalgalanmalardan ancak hicrî dördüncü - beşîncî asırlarda, içtimaî dalgalanmalardan da onuncu asırda kurtulup istikrar kazanabilmişlerdir, İran'da devletleşen İmâmiyye-i İsnâaşeriyye Şiîliğin nihâî temsilcisi olmuştur. Bununla beraber İsnâaşeriyye gerek fikir ve gerek duygu bakımından önceki çalkantılı devirleri kaynak edinmek mecburi-yetinde kalmıştır 15

Halis Şîanın islâm tarihi boyunca bazı iftiralara ma'ruz kaldığı şüphesizdir. Bunun başlıca âmilleri siyaset, taassub, aşırı gurupların mevcudiyetidir, sanırım. Bir çok haris insan gelip geçmiştir ki sâf, hassas, bağrı yanık, fakat heyecanlı, dinamik ve atılgan Şîa mensuplarını siyasî emellerine erişebilmek yolunda bir vasıta olarak kullanmak istemiştir. Bugün, Türkiyede, İmâmiyye-i îsnâaşeriyyenin fikir çapında en büyük yardımcılarından olan Abdülbâkıy Gölpınariı, eserinde. BÂTİNÎLİK başlığı altında şöyle diyor:«İran ülkesi Safevîlerin eline düşünce bütün ülkede resmî mez-heb Ca'fert mezhebi olmuştu. Safevîler, İranda, kendilerini Caı'ferî mezhebinin mürevvici gösterdikleri halde, Anadolu Alevîlerine, kendilerini bir Sâhip-Zuhûr, hatta imam tanıtıyorlardı. Anadoluyu da nüfuzları altına alabilmek için gönderdikleri halifeler Erdebil şehrini âdeta Mekke'ye ve Kabe'ye muadil gösteriyorlardı. Siyaset alabildiğine dînî inançları istismara başlamıştı. Hem inançları yüzünden, hem-gördükleri takibat ve zulüm dolayısıyla bütün Alevîler, Erdebil ocağına bağlanmışlardı; Erdebil ziyaretini Hacc töreni sayacak kadar ileri gidiyorlardı» Aynı müellif, eserinin bir başka yerinde, şîîliğe karşı yapılan iftiralarda, teşeyyuun çirkin gösterilmesinde siyasetin, Osmanlı,-Sa-fevt rekabetinin büyük rol oynadığını kaydettikten sonra şöyle devam eder: «...bunda Safevîlerin de büyük, hem de çok büyük sorumluluğu vardır» 16. Benim kanaatime göre memleketimiz dahit olmak üzere bazı islâm ülkelerinde, bugün, göze çarpan kargaşalıklarda aynı istismar büyük rol oynamaktadır.Şîa dışında kalan ve tarihte olduğu gibi bugün de islâm dünyasının büyük çoğunluğunu teşkil eden diğer mezhep sâlikleri, taassubun şevkiyle, İmamiyyeye iyi bir nazarla bakmadıkları, aslında ga-liyyeye ait olan bazı fikir ve davranışları onlara yamadıkları da kabul edilmesi gereken bir gerçektir. Tâ eski devirlerden günümüze kadar sünnî âlimler tarafından telif edilen ilgili eserlerin bir kısmında bu tarafgirliği görmek daima mümkündür Gaiiyye dediğimiz aşırı gurupların halis Şîaya getirdiği zarar, onlar hakkında yanlış kanaat beslenmesinde oynadığı rol ise çok büyüktür. Tâ Emîru'l-mü'mlnîn Ali (k.v.) devrinden itibaren nesl-i pâk-i Peygamberi ağacının etrafında beliren bu parazitler sık sık o muhteşem âbideye nahoş görünümler vermeye yeltenmiştir. İmam Ali, kendi şahsı hakkında beşer-üstü iddialar ortaya atan kişileri yaktırârak cezalandırmıştır. Diğer imamlar da bu aşırı tipleri tel'in, tek-zib ve tekfir etmişler, kötülüklerinden Allah'a sığınmışlardır. İşte sekizinci imam Ali er-Rızâ nın (v. 203/818) duası: «Allahım! Bizim, yarattığımız bir takım şeyler olduğunu ve bizim rızık verdiğimizi iddia eden kimseden, İsâ b. Meryem'in hıristiyanlardan kaçışı gibi sana kaçar, sana sığınırız!» 17. Şu bir gerçektir ki gerek Zeydiyye, gerek İsnâaşeriyye söz konusu aşırı guruplarla mücadele etmişlerdir 1819

2. Ehl-i Beyt ve ötekileri:

Şia felsefesi Ehl-i Beyt üzerine kurulmuştur. «Ehl-i Beyt» kimlerdir? Rasûlüllah (s.a.) efendimizin kendileriyle muaşeret ettiği, oturup kalktığı aile efradı : zevceleri, kızları, torunları, amcaları, amcazadeleri. Hz. Ali de amcazadelerinden biri. Kur'ân-ı kerimde Ehl-i Beyte hitabeden âyet-i kerime Habîb-i Kibriya'nın bütün

15 bk. el-Kevserî, Ibn Asâkire ait et-Tebyîn mukaddimesinde, s. 17; el-ÂIûsî, Muhtasar s. 56-63; İzmirli,. Muhassal, s. 172; Î.A, XI, 504.16 a.e., s. 182.17 İbn Bâbeveyh, r. el-İ'ükadât, s. 118.18 bk. msl. Ibn Bâbeveyh, ag.e., s. 114; ed-Deylemî, Beyânu mezhebi'1-Bâ-tıniyye, naşirin önsözü; İbn Haldun, Mukaddime, II, 10; el-Âlûsî, ag.e., s. 63-65; Gölpmarh, ag-e-, s. 127-129.19 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:249-252.

zevcelerine şâmil olduğu halde 20, Şîa, Hz. Âişe'yi ondan saymaz. Sade onu mu? Fâtıma validemizin dışındaki Peygamber kızlarını, Hz. Abbas'ı ve diğerlerini. Ehl-i Beyt sadece Ali, Fâtıma, Hasan ve Hüseyin'dir, ondan sonra Hüseyin nesii ile devam eder. Peki, Hz. Hasan'ın nesli? Hayır, olamaz, Ya Hüseyin efendimizin yakın torunu Zeyd? O da olamaz.Hepsi de mükerrem ve muazzez olan 12 imam akaidde selef yolunu benimsemişti. Oysa ki İsnâaşeriyye çoğunluğu bir çok akatd konusunda onlardan ayrılmış, bir kısmı galiyyeye katılırken ekseriyeti Mu'tezile mezhebine kaymıştır 2122

3. İmamet ve ashâb-ı kiram :

İ.mamiyyeye göre Hz. Ali (r.a.) Peygamber sallâliahu aleyhi ve sellemden sonra en faziletli kişidir, ona halife olmaya sadece o ve onun belirli evlâdları lâyıktır. Gerek ondan önceki üç halife ve gerek islâm tarihi boyunca Ali neslinin dışında hilâfete getirilen kişi-ler gayr-i meşrudur, zâlimdir, kâfirdir; buna böyle inanmayan da kâfirdir 23

Kanaatime göre İmamiyye ile aramızdaki anlaşmazlık noktalarının en büyüğü budur. Burada bu görüşün ilmî tenkidini yapacak de-ğiiiz. Ancak bir kaç nirengi noktasına temas etmeden de geçemiye-ceğiz.Hulefâ-i râşidînin ilk üçüne ve onlara bey'at eden ashâb-ı kiramın bütününe (aslında Hz. Ali de bunlar arasındadır) dil uzatmak, -onları gasb, zulüm ve küfürle İtham etmek, her şeyden önce Hz. Ali ve onun pâk evlâdının tutum, anlayış ve beyanlarına aykırıdır. Bunu isbat eden ve bizzat Hz. Ali İle diğer imamlardan nakledilen beyan-iar sünnî, Zeydî ve hatta bazı îmâmî kaynaklarda mevcuddur 24

İmamiyye tarafından, Hâtemu'l-enbiyâ Muhammed Mustafâ sallâliahu aleyhi ve sellemin ashabına yapılan bu itham, hiç bir pev-gamberin mensubu tarafından onun ashabına yapılmış değildir. Kur'ân-ı kerimin bir çok âyetinde bütünüyle ümmet-i Muhammed övüldüğü gibi, Muhacirin üe Ensâr da ayrı ayrı olarak medhedilmekte ve cennetle müjdelenmektedir. Bütün bu âyetlerin şümulü sadece Ehl-i Beyt ile Şîanın, ithamlarına dâhil etmediği Ammâr, Mıkdâd, Selmân-î Fârisî gibi bir kaç zattan mi ibarettir? İslâmı benimseyen, kucaklayan, savunan, neşreden, ülkeler fetheden, İslâm mirasını, nakilleri ve fiilleriyle müteakip nesillere aktaran kimlerdi? Bu örnek nesil, bu ideal nesil hangi nesildir?Son peygamber Muhammed aleyhisselâmın getirip tebliğ ettiği şekliyle İslâm dini Allah nezdinde yegâne makbul olan, tam ve kâmil bir dindir. Onun getirdiği talimat Cenabı Hakkın insanlığa verdiği son talimattır. Bu tebligat ve bu talimat ashâb-ı kiranı tarafından benimsenmiş, Tebliğci'sinin Seadet Asrından itibaren müesseseleştirilmiş, etrafında islâm devletleri kurulmuş, islâm medeniye-yeti tesis edilmiştir. 15 asırlık bir islâm tarihi içinde, Hz. Ali müstesna, Şîanın belirlediği İmamların, devlet tesisi çapında bir rolü olmamıştır. Evet, tarihî bir vakıadır ki İmamlar haddi zatında muhterem zevat olmakla beraber «kendi evlerinin dışında bir kasabaya bile hükümranlık etmemişlerdir» 25 Bu realite karşısında bunca islâm devletini gayr-ı meşru kabul etmek, ilk üç halife dâhil bunca müslüman halifeyi zâlim ve gasıp ilân etmek vicdanların kabul edebileceği bir şey değildir.Eski ve yeni müellifler kaydederler: Adaleti, cesareti ve dürüstlüğüyle cihâna ün salmış, ikinci halife Hz. Ömer'in, sabah namazını kıldırırken, İranlı bir Mecüsî köle olan Ebü Lü'lü' tarafından hançerlenerek şehid edildiği günü (9 Rebîu'l-evvel) Şîa, bayram kabul etmiştir; katile «Baba Şucâuddîn» unvanı vererek bayramlarına da o adı takmışlardır 26 Hicrî dördüncü asır ulemâsından Ebu'l-Hüseyn el-Malatî (v. 377/987) İmatniyye guruplarından birini anlatırken şöyle der: «Bunlar Kum halkıdır; görüşleri İsmâîliyyenin görüşüne benzer, şu kadar var ki bunlar cebir ve teşbihi benimserler. Öğle ile ikindiyi zeval vaktinin başında, akşamla yatsıyı da onlarca yatsı vaktinin sonu olan gece ortasında cem'edip kılarlar. Sabah namazını da kurt kuyruğu (fecr-i kâzib) diye İsimlendirilen ilk fecrin doğuşunda kılarlar. Abdestte çıplak ayaklarının üstünü ve altını su ile meshederler. Geçmiş müslümanlara aşırı derecede dil uzatıp söverler; öyle ki bazdan insan şekline benzer çuval gibi bir şey alır, onu saman veya yünle doldurur, adına Ebu Bekir, Ömer, Osman der, ha bire sopa ile vurup yere serer...» 27.

20 el-Ahzâb (33), 33.21 bk. s. 113 v.dd. Âlûsî, Muhtasar'mda, Şîa kaynaklarına da atıflar yaparak bu akide faiklarından 10 kadarına temas eder (s. 70-101); ayrıca bk. s. 53.22 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:252.23 Bu konuda İmâttiiyye ve sünnî kaynaklar için 209- sayfadaki 35 numaralı dipnotuna bakınız.24 Bu konuda çok değerli eserler yazan Zeydî âlimlerden biri de el-Mu-eyyed billâh Yahya b. Hamza el-Huseynî el-Alevî'dir (v, 745/1344). bk. el-Âlûsî. ag.e., s. 6-7, 63, 126-137; eş-gehristânî, el-Milçl, I. 166; eş-Şevkânî, Katru'l-velİyy, s. 276-282.25 Bu ifade İbn Hazm'e aittir (bk. el-Fasl, IV, 96).26 bk. Kum bölgesi Şia ileri gelenlerinden Ahtned b. İshak ej-A.hva.sHan naklen, el-Âlûsî, Muhtasar, s. 208-209; İzmirli, Muhassal, &. 125.27 el-Malatî, et-Tenbîh, s. 32-33.

Bütün samimiyetimle ifade edeyim ki, gönlüm, bu nevi rivayetlerin hepsinin asılsız olmasını ister. Keşke şu satırları yazdığım günlerde aynı Kum beldesinden «Ömerden de zâlim!» sesi yükselmesey-di, hem de en mes'uliyetli zâtın ağzından! 28

4. İmamın vasıfları:

Yukarıda İmamiyyenin görüşlerinden bahsederken İmamın vasıflarına temas etmiştik (bk. s. 209 vd.). Onlara göre 12 imam gaybı bilir, tıpkı peygamberler gibi her türlü günahtan korunmuştur. Hakkıyla müslüman olmak için Allah'a ve Rasûlüne iman ettikten başka bütün «imamlar»a ve her asrın imamına îman etmek gerekir. İmamların «halleriyle ilgili bir hususta ismetlerini inkâr eden bir kimse onlarıtanımamaktadır. Onları tanımayan (câhil) kimse ise kâfirdir» 29. Ehl-i sünnete göre imamlara bağlılığı «iman» derecesine çıkarmak, ayrıca onların gaybı bildiklerini ve ma'sûm olduklarını benimsemek, onlara bağlanmanın kurtuluş vesilesi olduğunu söylemek İslâmın ruhuna uymadığı gibi insanın fikir hürriyetine, mes'uliyet duygusuna sahib olmasına ve şahsiyetinin gelişmesine de mâni'dir. 30

5. His ve mantık :

Şiîlik Ehl-i Beyt sevgisi üzerine kurulmuştur. Ehl-i Beyti teşkil eden zevat, Hz. Ali, oğlu Hüseyn, onun torunu Zeyd b. Ali, onun oğlu Yahya, Hz. Hasan'ın zürriyyetinden çeşitli zevat Emevî ve Abbasî devlet ricaline karşı çıkmış, ya öldürülmüş, ya esir edilmiş. Öldükten sonra mezarından çıkarılıp asılanlar, cesedleri yakılanlar, başları diyar diyar dolaştırılıp teşhir edilenler var. Bu facialar Şîa guruplarını derin elemlere boğmuş, onlara ileri derecede bir hassasiyet getirmiştir. Onlar, münferid bir haricînin Hz. Ali'yi öldürmesiyîe fazla alâkalanmadığı halde devlet eliyle kanı akıtılan Hz. Hüsey'in şe-hâdetini teşeyyu' cereyanının temeli haline getirmiştir. Onlarda din uğrunda ıztırap çekme Önemli ve hakim bir unsur olmuştur. Tarihî ve siyasî bir rol oynamayan ve kendi ecelleriyle ölen imamların bile devlet ricalinin emriyle zehirlenerek şehid edildiğine inanırlar 31. «Kum âlimleri arasında misli görülmemiş» koca İbn Bâbeveyh (v. 381/991) bile şöyle diyor: «Kim imamların bir kısmının veya birinin hakikaten öldürülmeyip yerine başkasının öldürüldüğünü iddia ederse, her hususta bizim dinimizden değildir ve biz ondan uzaklaşırız» 32

Şîa-i İmamiyyenin bu hissiliği, belirtmek lâzım gelir ki, onları, bir taraftan, imamlarına insanüstü bir gözle bakmaya, diğer yönden de muhaliflerine karşı çok haşin davranmaya sevketmiştlr. Onlar için, dün olduğu gibi bugün de, soğukkanlılıkla düşünüp hareket etmek kolay olmamaktadır. Onlara ait şu ifade bu hissiliğin neticesi olsa gerektir: «Memleket küfür memleketidir, öyle ki bir okçu, müslüman topluluklardan birinin içine bir ok ftrlatsa isabet edecek bir müslüman bulamaz» 33

Abbasîlefin ilk devrinde fırsat bulan şîıier, Emevî halifelerinden Hişam b. Abdülmelik'in (v. 125/743) kabrini açıp henüz çürümemiş bulunan cesedini çıkarmışlar, 80 sopa vurduktan sonra yakmışlardır. Bütün beldelerde Emevî devlet ricaline ait ofmak üzere bulunabilen kemiklere aynı muamele yapılmıştır 34

İsnâaşeriyye âlimleri, İsnâaşeriyyeden olmayan Şia guruplarının ebedî kurtuluşu (necat) hakkında ihtilâf etmişlerdir. Bazılarına göre bunlar ebedî olarak cehennemde kalırlar. Bir kısmına göre ise cehennemde bir müddet yandıktan sonra çıkarlar, fakat cennete gir-meyip A'raf'ta kalırlar. Bazı âlimler de bunların, şefaate mazhar olarak cennete gireceklerine hükmetmişlerdir. Diğer islâltıî fırkalara gelince (ki bunlar dünya müslümanlarmın % 94 ünü teşkil eder), bunlar ebediyyen cehennemde kalır 35

«Ve (İmam Cafer es-Sâdık (a.s.) düşmanlarımızın ve bize karşı haksızlık edenlerin (zâlimler) küfründen şüpheye düşen kimsenin kendisi kâfirdir, demiştir» 3637

Netice :

28 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:252-254.29 İbn Bâbeveyh, r. el-İ'tikadât, s. 113; el-Küleynî'ye ait K. el-Usûl'den naklen (Bombay, 1302, s. 105); Goldziher, el-Akîde, s, 203.30 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:254-255.31 İA. XI, 503; İmamiyye görüşü için bk. İbn Bâbeveyh, ag.e., s. 115-117; el-Hpyî, Akayıd-i İmâmjyye, s. 16-25.32 r. (4-İ'tikadâ£, ş. ;if-33 el-Makdisî, el-Bed!, V. 127-34 bk. msl. el-Mes'ûdî, Murûcu'z-zeheb, III, 219. Bugün, İran'da. 4yetullah mertebesine yükseltilmiş din adamlarının, kendisinden intikam almak hissiyle meşbû bulundukları eski Şah'a karşı karısını kışkırtmaları ve onu, kocasını öldürmeye teşvik etmeleri aynı karakterde bir davranış olarak göze çarpmaktadır.35 el-Âlûsî, Muhtasar, s. 207-208.36 İbn Bâbeveyh, ag.e., s. 124,37 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:255-256.

Tarihler eski devirlerden beri sürüp gelen şîî-sünnî mücadelelerinden bahs eder: cami duvarlarına, dükkân kapılarına, taşlara ve benzeri yerlere, geçmiş İslâm büyüklerine söven sloganların yazılmasına kadar... 38 Bu, hiç arzu edilmeyen bir şeydir. Gönlünde iman taşıyan, İslâm İdealini benimseyen bir insanın, müslümanlar arasında çıkacak içe dönük bir mücadeleyi tasvib etmesine İmkân yoktur. Ehl-i sünnete göre bugünkü İsnâaşeriyye zahiren ve bâtınen müslümandır. İsnâaşeriyye çoğunluğunun akaid meselelerinde Mutezilenin" görüşlerini benimsemesi onlarj İslâm dairesinin dışına çıkarmaz, keza Hz. Ali'nin diğer bütün ashabdan üstün olduğunu söy-lemeleri de. Ancak özellikle ashâb-ı kiramı ve Şîa dışında kalan büyük islâm çoğunluğunu küfre nisbet etmek tehlikeli, çok tehlikeli bir şeydir, böylesine korkunç bir fikre sahlb olacak şîî müslüman kardeşlerimizin bulunmıyacağını umuyoruz. 39

GALİYYE – BÂTINİYYE

1. Gerçek gayeleri:

Samimiyetten uzak bir şekilde Şîaya intisab iddiasında bulunanlarla, Şîaya mensup iken aşırılığa düşüp sınırı aşanların teşkil ettiği galiyye guruplarının görüşleri hakkında yukarıda bilgi vermiştik. Galiyye - Bâtıniyye zümrelerinin asıE maksadları nedir? Bu konuda İmam el-Gazzâlî'yi (v. 505/1111) dinleyelim:«Mezhepler tarihi âlimlerinin ittifak ettiği bir noktadır ki, Bâtıniyye cereyanı, her hangi bir dine inanmış, bir mezhebe bağlanmış, nübüvvet müessesesini benimsemiş biri tarafından başlatılmış değildir; çünkü bu cereyanın gidişi dinden sıyrılmaya varır, hamurdan kılın sıyrılışı gibi. Ne var ki ateşperestlerden, Mezdekîlerden ve biraz da inkarcı Senevilerden müteşekkil bir cemaatle eski münkir filozoflardan büyük bir gurup, aralarında İstişare etmişler, bir çare bulup ortaya koymak mevzuunda fikir teatisinde bulunmuşlar, öyle ki bulacakları bu çare, iman ehlinin her tarafı kaplamış olmasından doğan felâketi (!) hafifletsin, müslümaniarın parlak durumundan dolayı üzerlerine çöken kederi dağıtsın. Onlar, Allah'ı inkâr etmek, peygamberleri yalancı saymak, haşrin-neşrin ve neticede Allah'a dönüşün vuku' bulmıyacağım kabul etmekten ibaret olan inanışlarını haber vermekten dillerini tutmuşlar. Kendi aralarında şöyle demişler:«Bütün peygamberlerin yalancı ve düzenbaz olduklarını biliyoruz; çünkü onlar, halkı, gözbağıcıhk ve kurnazlık yoluyla kendilerine kul-köle ediyorlar... Muhammed'in fesadı ortalığı sarmış, çağrısı ülkelere yayılmış, hükümranlığı alabildiğine genişlemiş imkânları ve saltanatı kemal derecesini bulmuş... Nihayet onun taraftarları atalarımızın mülkünü ele geçirmiş, kendi beldelerimizde, hem de aktllarımızıküçümseyerek, nimet ve refaha garkolmuşlardır. Artık yeryüzünü enine boyuna doldurmuşken savaşla onlara karşı direnmeye ümid bağlanamaz; onları, ısrarla bağlandıkları dinden vazgeçirmek için hile ve tuzaktan başka çare bulunamaz. Şayet onları alenen mezhebimize davet edecek olursak bize karşı direnir, sözlerimize kulak asmazlar. O halde bizim için yegâne çıkar yol müslüman guruplarından birinin akidesini benimsemiş görünmekten ibarettir. Öyle ki bu gurup, onların içinde, aklı en hafif, görüşü en zayıf, tabiatı olmıyacak şeyleri kabullenmeye en müsait, yalanlara ve aldatıcı sözlere inanmaya en yatkın bulunan olsun. Bunlar da olsa olsa ancak şîîler olur. Evet, biz Şîaya intisab ve Ehl-i Beyete bağlılık iddiasıyla şerlerinden kendimizi korumalıyız. Ayrıca biz, seleflerinin ma'ruz kaldığı büyük zulüm ve hakaretleri dile getirmek suretiyle onların tabiatına uygun düşen şeyleri vesile edinmeli, kendimizi onlara sevdirmeli, Muham-med'in (s.a.) aile efradına isabet eden felâketlere ağlar görünmeliyiz. Böylece müslümanların önderlerini ve uyulacak örneklerini teşkil eden geçmiş âlimlerine dîl- uzatmaya imkân bulmuş oluruz. Geçmiş âlimlerinin hallerini ve onların rivayetiyle -naklolunan şeriatleri-ni kendilerine çirkin göstermeye muvaffak olduk mu, artık müslümanların şeriate dönüşleri güçleşir, buna mukabil peyderpey dinden sıyrılıp uzaklaşmaları meyanmdaki çalışmalarımız kolaylaşır. Şayet hâlâ Kur'ânın ve mütevatir haberlerin zahirleri meyanında tutunacak bir şey bulurlarsa onlara şunu kabul ettirmeye çalışırız ki: bütün bu zahirî delillerin gizli ve bâtın? manaları vardır; ahmak olmanın alâmeti onların zahirine aldanıp kanmaktır; akıllı ve basiretli oluşun belirtisi de bâtını manalarını benimsemektir... Sonra kendi inanç-larımızı aralarında yaymaya başlar ve Kur'ânın zâhirlerîyle kasd olunan asıl manaların (bâtını manaların) bunlardan ibaret olduğunu söyleriz. Nihayet bu şîî guruplarla sayımızı çoğaltmaya, yanlarında yer alarak destekleriyle kuvvet kazanmaya muvaffak olunca diğer İslâ-mî fırkalara nüfuz etmek bizim için kolaylaşır.«Söz konusu guruplar istişarelerine şöyle devam etmişler: Ta-kibedeceğimiz yol şu olmalıdır: Kanaatlerimize iştirak edip bize yardımcı olabileceklerden birini lider olarak seçelim, onun Ehl-i Beyt-ten olduğunu, bütün insanların kendisine bey'at ederek arz-ı itaatte bulunmasının gerektiğini, çünkü Rasûlüllahın halifesi olduğunu ve büyük küçük bütün günahlardan taraf-ı İlâhîden korunduğunu... ifade edelim. Ayrıca bu davetimizi, günahlardan korunmuş olmakla vasıflandırdığımız liderin yakın muhitinde yaymayalım; çünkü muhit ya-kınlığı çoğu defa perdeleri sıyırır. Buna mukabil menzil uzakta olup mesafe büyüdü mü davetimize İcabet edecek kişi, liderin halini araştırmaya ve içyüzünü anlamaya nereden imkân bulsun?«işte bahis konusu İslâm dışı ve inkarcı gurupların, bütün bunlardan asıl maksadı, müslümanların ülkelerini istilâ

38 bk. el-Makrîzî, .el-Hıtat, II, 341,39 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:256.

etmek, mallarına ve namuslarına el uzatmak ve kendi zanlarmca mallarını ellerinden alan, kanlarını akıtan, başlarına türlü türlü belâlar yağdıran müsîü-manlardan intikam almaktan ibarettir. İşte Bâtınî tevillerin nihaî he-defleri ve işte ortaya çıkış sebepleri...» 40

Zeydî âlimlerden Muhammed b. el-Hasan ed-Deylemî (v. 711/ 1311) de Bâtıniyyenîn ortaya çıkışı ve gayesi hakkında şöyle diyor:«Şunu bilmelisin ki Bâtıniyye mezhebinin ilkin ortaya çıkarılışı Allah onlara Nuh tufanını, Âd kavminin kasırgasını, Lût kavminin öldürücü taşını, Semûd kavminin yıldırımını musallat kılsın hicretin 250. senesinde olmuştur. Bu mezhebi, İslâmiyete ve Peygamber aleyhisselâma karşı kalblerinde kin bulunup da aralarında anla-şan filozoflardan, inkarcılardan, mecûsî ve yahûdîlerden ibaret bîr gurup ortaya koymuştur. Gayeleri ise insanları, bunca şevket ve kuvvetlerinden sonra îslâmiyetten uzaklaştırmaktı». 41'Gerek sünnî, gerek şîî bütün islâm âlimleri yanında yabancı müellifler de galiyye ve Bâtıniyye önderleri ve propagandacılarının samimiyetten uzak olduklarında müttefiktirler. Gayeleri, «yaşayan, belli kaidelerle tesbit edilen her türlü dinî inancı yıkmak» 42, özellikle islâm milletlerini ve islâm iktidarlarını içten çökertmekti. Bu ne-ticeye ulaşmak için her türlü vasıtayı mubah saymışlardır. Yukarıda «Bâtıniyye tesirlerine kapılan tipler» bahsinde (s. 238 vd.) sıraladığımız tipler, Bâtıniyyenin, neticeye ulaşmak için ne gibi çarelere başvurduğunu açıkça göstşrir. İslâm tarihinde müfrit gurupların fikrî tahriplerine karşı Mutezilenin, kuvvete dayanan tahriplerine karşı da türk unsurlarının büyük mukavemetleri ve mukabil mücadeleleri olmuştur.43

Luis Massignon (1883-1962), Karmatî hareketi için şöyle der: «Bu hareket Garba de tesir etmiş ve esnaf birlikleriyle Farmasonluk teşkilâtına müessir olmuş görünmektedir» 4445

2. Mukaddes mefhumlar ve galiyye:

Zeydî âlim ed-Deylemî, kitabında, Bâtınîyye ileri gelenlerinin bizzat kendi eserlerinden nakiller yapar. Bâtınî Ebu'l-Kasim el-Kayravânî'ye ait «el-Belâğu'l-ekber » den yaptığı bir nakilde, müllif Kayravânî, namazın, orucun ve haccın, bilindiği ve tatbik edildiği şekilde bir manaya gelmediğini söyledikten sonra- şöyle devam eder:«Yuh olsun şu müslümanlara! Onlardan birinin, (namaz kılıyorum diye) alnını ve yanağını yere koyup kıçını yukarıya kaldırmasından Tanrılarının eline ne geçecek? [Oruç tutacaklar diye) onları aç bırakmaktan, (hac menâsiki diye) Kâ'benin etrafında dolaşmaktan, yalınayak ve çıplak koşuşmaktan, taharet için kullanılmaya bile elverişli olmayan bir taşı öpmelerinden ona ne fayda gelecek?» 46

Hicrî 317, milâdî 930 tarihindeki hac mevsiminde, Karmatî azgınlarından Ebu Tahir Süleyman b. el-Hasan el-Cennâbî (v. 332/944J. arkadaşlarıyla birlikte 'Mekke'ye girmiş, tavaf ve ibadetle meşgul olan binlerce hacıyı öldürmüş, bir kısmını zemzem kuyusuna doldurmuş, geri kalanları da yıkamadan, kefenlemeden, cenaze namazlarını kılmadan Mescid-i Harâm'a gömmüşlerdir. Aynı şakiler, Mekke evlerini yağma etmişler, Kâ'be örtüsünü alıp aralarında paylaşmışlar, Hacer-i Esvedi yanlarına alıp gitmişler... Hacer-i Esved, 22 yıl, merkezleri olan «el-Ahsâ'» da kalmıştır. İadesi İçin ricaya giden Mekke emiri ve eşrafını da öldürmüşlerdir Nihayet 339/950 yılında Hacer-i Esved yerine iade edilmiştir .47 48

3. Galiyyenin dindeki hükmü :

İslâm müellifleri galiyye-Bâtıniyye fırkalarını İslâm dışı kabul ederler. İmâmiyye-i Isnâaşeriyye âlimlerinin ileri gelenlerinden İbnBâbeveyh el-Kummî (v. 381/991) şöyle der: «Bizim gulât ve Mufav-vıza 49 hakkındaki inancımız şudur: Bunlar, sânı yüce Allah'ın İnkarcılarıdır. Onlar yahudiler, hıristiyanlar, mecûsîler, Kaderiyye, Ha-rûriyye, bid'atçılar ve

40 el-Gazzâlî, Fedâihu'l-Bâtiniyye, s. 18-20. Aynı ifadeleri bazı ihtisarlarla İbnu'l-Cevzî de aktarmıştır (bk. Telbîs, s. 103).41 ed-Deylemî, Beyânu mezhebi'l-Bâtıniyye, s. 3.42 Goldziher, el-Akîde, s. 241.43 bk. el-Bağdâdî, el-Fark, s. 284-285, 293-298; eş-Şevkânî, Katru'l-velİyy, 3 283; Ahmed Emin, Zuhru'l-İslâm, IV, 131, 140; Brockelmann, İslâm milletleri, I, 124-125; Adam Mez, el-Hadâra, II, 71; Goldziher, ag.e., s. 241; Arnold, İntişâr-ı İslSm Tarihi, s. 217-219; İ.A. V/2, s. U20, VT, 353.44 İA. VI, 353.45 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:257-260.46 ed-Deylemî, ag.e., s. 81.47 İbnu'1-Esîr, el-Kâmil, VIII, 207-208, 486; İbn Kesir, el-Bidâye ve'n-ni-hâye, XI, 160-162, 223 (h. 317 ve 339 yılı hâdiseleri); ed-Deylemî, ag.e., s. 88; A. Emin, Zuhru'l-İslâm, IV, 132-134; Brockelmann, ag.e., I, 134; A. Mez, ag.e., II, 69-70.48 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:260.49 Mufavvıza: Cenabı Hakkın ilkin Muhainmed ve Ali'yi yarattığını, bundan sonraki bütün yaratma, rızık verme... işlerini onlara havale ettiğini, bu vazifenin Ali'den sonra belirli imamlara kaldığını ileri sürenler.

sapık görüşlere sahip olanlardan daha kötüdürler» .50

Zeydî âlim ed- Deylemî, Bâtınlyyenin 20 ye yakın meselede küfre düştüğünü izah eder .51

Gazzâlî (505/1111) de, Bâtıniyyenİn, gerek benimsedikleri İslâm dışı inanışları ve gerek biz müslümanları tekfir edişleri yüzünden, küfre düştüklerine hükmeder52. İzmirli İsmail Hakkı'ntn (1869-1946) dediği gibi galiyye ve Bâtıniyyeden olup da tuttukları yolun İçyüzünü bilen kimselerin küfre düşmekten kurtulmaları mümkün değildir. Fakat cereyanın içyüzünü bilmeyen avam küfürden kurtulmuş olabilir 5354

KÂİNAT NİÇİN YARATILMIŞTIR?

Ebû Mansür el-MÂTÜRÎDÎ Rahman ve rahim olan Allah'ın adıyla Hamd Allah'a mahsustur, o ki sayısız nimetleri ve hesapsız ltuflarına mukabil lâyık olduğu şükür ve övgülere nihayet yoktur.Hidayet yollarına ulaşabilmek için ondan, sadece ondan muvaffakiyet dileriz.Ebû Mansûr (Allah rahmet eylesin) şöyle dedi : İnsanlar, «Allah kâinatı niçin yaratmıştır?» sualinin cevabında muhtelif görüşler beyan etmiştir.a) Bazı âlimler, bu sual yersizdir, böyle bir şey sorulamaz, dedi. Çünkü yüce Allah hakîmdir, alîm ve ganî olmakta dâimdir, onun fi'linin hikmetten uzak kalması muhtemel değildir. Zira bir fi'lin hikmetten uzak kalması,ya hikmetin bilinmeyişi veya hikmet yoluna uyulduğu takdirde bir fâidenin kaçırılma endişesi sebebiyle olur. Allah taâlâ, cehaletten eser bırakmıyacak bir ilimle mevsûf olduğu ve giderilmesini bekliyeceği herhangi bir ihtiyaca ma'rûz kal-mıyacak şekilde ganî bulunduğuna göre onun fi'linin hikmetten hâriç kalması asla vârid değildir. «Niçin» tarzındaki bir sual ise hikmetten yoksundur. Bunun içindir ki azîz ve celîl olan Allah kendi fi'l-i ilâhîsinden abes ve hikmetsizlik vehmini nefyederek şöyle buyurmuştur: «Biz göğü de, yeri de, ikisinin arasında bulunan şeyleri de eğlenmiş olmak için yaratmadık. ...O, yaptığından ötürü sorguya tâbi' tutulmaz, fakat onlar mes'ûl olurlar» 55 Cenâb-ı Hak bu âyetlerinde, O'nun yüce zâtında ihtiyaç vehmeden veya onun fi'linde hikmetsizlik iddia eden kimseleri yermiştir.b) Bazı âlimler de şöyle dedi : Allah taâlâ lütuf ve ihsan sahibi olduğundan onun, lûtfunu bezletmekle vasıflanması gerekmiştir. Binâenaleyh kendisini yaratmakla lûtufkâr olacağı bir kâinat bulunmalı ve ona ihsanını yaymalıydı. Hem de o, kaadirdir, hiç bir fiil meydana getirmeyen bir kudretse yok demektir. İşte Allah bunun için yaratmıştır.c) Üçüncü bir zümre ise, böyle bir sual muhaldir, dedi, çünkü bu, onun yarattığı şeylerin önce mevcûd olan bir illetten ötürü yaratılmış olmasını gerektirir. Söz konusu illet de ya bir mahlûktur 56, bu takdirde onu araştırıp sormak diğer bütün mahlûkları araştırmaktan farksızdır; veya değildir, bu durumda da ezelde mevcûd, Allah'tan başka bir şey olur. En doğrusu biraz önce de anlatıldığı üzere, «yaratma» fi'li onun zatıyla kaaim olduğundan yaratmıştır.d) Diğer bir gurup var ki fikirlerini şöyle .belirttiler: «Allah kâinatı niçin yaratmıştır?» suali bir kaç mânâya alınabilir. Meselâ, «Niçin bu âlemi yarattı da başka türlü bir âlem yaratmadı?» diyebiliriz. Bu durumda bu âlem hakkındaki sualimiz öbür âlem hakkında da aynen vâriddir. Yine «Yüce Allah bu mahlûkatı niçin bulundu-ğundan önce bir zaman içinde yaratmadı?» tarzında ileriye sürülecek bir sual de aynı mâhiyettedir. Zira «yaratmak» zaman'dan ayrı bir şey değildir, bil'akis o, mahlûkun varoluşunu haber vermektir, böyle olunca da onun varoluşu zamanla beraber gerçekleşir.Bahis mevzuu edilen sual bu kâinatın mâhiyetini hedef alıp onun içyüzünü de konu edinmiş olabilir. Bu takdirde soru sahibi kendi mâhiyetini sormuş olur. Sanki o, «Niçin soruyorum, niçin sormayı düşünebiliyorum, neden akılsız (düşünemiyen) bir varlık olma-dım?»tarzmdaki soruları ileriye sürmüş gibi olur. Bu ise saçmadır, çünkü burada kendini soru sormaktan men'eder bir yol tutmaktadır.e) Âlimlerden bîr kısmı da bu soruya şöyle cevap vermek istemiştir : Yüce Allah kâinatı öyle bazı sebeplere bağlı olarak yaratmıştır ki kâinat bu sebeplerden ötürü, bunların içinde ve bunlardan sonra vücûd bulup devam etmiştir. Nitekim bütün hakimlerin, fiillerini, ileriye ma'tûf bazı gayelere mebni meydana getirdikleri anlaşılmaktadır. Zaten işlediği fi'lin neticelerinden habersiz olan ve onun niçin işlediğini bilmeyen her fail hakîm vasfından yoksundur.İmdi âlemin hangi sebeplerden ötürü yaratıldığı hususunda bazı görüşler ortaya konulmuştur. Denilmiştir ki insanoğlunun dışında kalan kâinat, orada ilâhî imtihana tâbi' tutulanlar (insanlar ve cinler) için yaratılmıştır.

50 İbn Bâbeveyh, r. el-hikadât, s. 114.51 ed-Deylemî, ag.e., s. 71-91.52 el-Gazzâlî, Fedâihu'l-Bâtmiyye, s. 151-155.53 İzmirli, Muhassal, s. 194.54 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:260-261.55 el-Enbiyâ' (21), 16-23.56 Metnin bu kısmının anlaşılması güçlük arzetmektedir. «Mahlûktur» diye tercüme edilen «halk. kelimesi «yaratma fi'li» mânâsına da alınabilir.

Çünkü ilâhî hikmet ancak onlarda zahir olmakta, yücelik, hükümranlık, azamet ve üstünlük onlarda belirmekte, hikmet ile hikmetsizlik onlar sayesinde birbirinden ayırdedilmektedir. Binâenaleyh hilkatin gayesi sadece onlardır. Diğer yaratıklar onlar için, onların menfaatleri için yaratılmış, onların imtihanlarına vesile olmaları ve kılavuzluk etmeleri için vücûda getirilmiş ve emirlerine âmâde kılınmıştır. İmtihana tâbi' tutulanlara gelince, bunlar da İbadet için haikoiunmuştur, yahut da kendi öz varlıkları için; ta ki övülmeye de, yerilmeye de vesile olacak ve her iki halde de kendilerini alâkadar edecek olan bazı neticeleri elde edebilsinler. Şüphe yok ki onların Yaratıcısı, yaratılışa ait bu her iki gayeden de münezzehtir; çünkü muhtaç olarak yaratılan ve hem kendi ihtiyaçlarının tesbiti, hem de bu İhtiyaçların giderilme yollarının tayini şuuruyla mücehhez kılınan, yüce Allah değil onlardır.f) «Allah taâiâ küllü (varlıkların hepsini, mecmuunu) bir sebebe bağlı olarak yaratmamıştır» diyen bir zümrede vardır. Çünkü «küİUün dışında başka bir şey bulunamaz ki bir sebep teşkil etsin. O halde yüce Allah sadece bazı şeyleri sebebe bağlı olarak vücûda getirmiştir. Bu, onun, küllü bir mekânda yaratmamasına benzer, zira «mekân» da «küll» mefhûmunun içinde mevcûddur. Demek ki Cenabı Hak bazı şeyleri bazı şeyler için yaratmıştır. Her halde baba-evlâd arasındaki münasebet ve (fiillere terettüb eden) mükâfat ile azab alâkası da bu esasa istinad eder.g) Hüseyn (b. Muhammed en-Neccâr) bu sualin cevabında şöyle dedi: Kâinat bir çok sebebden ötürü yaratılmıştır. Meselâ Allah'ın varlığına kılavuz ve hüccet olması, ibret ve öğüt, nimet ve rahmet teşkil etmesi, gıda ve ana madde yerine geçmesi, ihtiyaçları giderme vesilesi olması gibi. Kâinatın öyle şeyleri vardır ki biri için nimet, öteki için musibet olsun dîye yaratılmıştır.O yine şöyle dedi: Eğer Allah, mahlûkatı, başlangıçta sadece maslahat ve menfaat gayesiyle yaratmış olsaydı hiç bir şeyin yaratılışı, olduğundan ne öne alınabilir, ne de sonraya bırakılabilirdi, ay-rica imtihana tâbi' tutulanlar yaratılmadan önce hiç bir şey vücûda getirilemez, hiç bir durum bir halden başka bir hale çevrilmez, kâinatta hiç bir ziyâde ve noksan husule gelemezdi. Madem ki Allah, zihinlerin kavrıyamıyacağı ve gözlerin idrak edemiyeceği nice yaratıklar vücûda getirmiştir, o halde yaratılışın yukarıda anlatıldığı gibi menfaate müstenid olmadığı, fakat her şeyin kendi yaratılış gayesine uygun yere konulduğu, hâdise ve eşyaya menfaat ile zarar arasında yer değiştirildiği anlaşılmış oldu.h) Fakîh (Ebû Mansûr el-Mâtürîdî) Aliah rahmet eylesin şöyle dedi: Buraya kadar anlatılanların özü şudur: Madem ki onların deyişine göre Allah için yaptığından başkası mümkün değildir. O halde hiç bir şey onun yaptığından üstün olamaz, çünkü o, meydana getirdiği her bir fi'liyle bîr cevr (hikmetsizlik) sıfatını geride bırakmış oldu. Yine bu kanaate göre Cenabı Hak yarattığı şeyleri irâde İle yapmış değildir, çünkü yarattığından başkasını vücûda getirecek olsaydı bu, fesada vesile olurdu. Böylece Allah yaratmış olduğundan başkasını fâideli ve hayırlı kılmaktan âciz kalmış olurdu. Halbuki bu, zem sıfatının son noktasından başka bir şey değildir.İddia edildiği üzere Allah taâlâ İçin bilfiil yarattığından başkası imkânsız olsaydı o, bilfiil yarattıklarıyla fâide temin etmiş ve sayesinde övgü ile senaya lâyık olabilmek İçin onlara muhtaç olmuş bulunurdu. Zira övgü ve senaya bizzat değil de ancak başka bir şeyle lâyık olabilen kimse bu övgüye hak kazanabilmek için mutlaka ona muhtaçtır, fâidesini temine mecburdur. Muarızlarımızın kanaatine göre Allah'ın fi'li onun zâtının gayrıdır ve Cenabı Hakkın o fi'li ter-ketmesi mümkün olmadığı gibi ondan başkasını yapması da caiz değildir, çünkü o fi'lin gayrı kendi derecesini alçaltır, onu hikmetsizli-ğe götürür. O halde Allah'ın, yaptığı ile menfaat temin ettiği ve fi'li zâtının gayrı olduğu muarızlarımızın iddiasınca sübût bulmuş oldu. Bu ise akıl erbabının anlayışına göre ihtiyaç vasfından başka bir şey değildir.Yine üstâd şöyle dedi : Şüphe yok ki Allah taâlâ zâtının muk-tezası olarak yaratıcıdır. Çünkü «yaratıcılık» bir övgü ve azamet mefhûmudur, yüce Allah'ın, kendisine menfaat temin edecek diye bu vasfa ancak başka bir sebepten ötürü lâyık olması muhaldir, hem de bu şartla fiil sahibi (yaratıcı) olan başkasına muhtaç demektir.Madem ki Allah taâlânın, zâtının muktezası olarak yaratıcı olduğu sabit oldu, o halde onun yaratıcı olmaması asla düşünülemez. Buna göre de «niçin» diye sormak tamamen yersizdir, tıpkı «Niçin muktedir oldu, niçin bildi?» diye sormak gibi.Kuvvet ve tasarruf ancak Allah'a aittir 5758

İMAN İLE KÜFÜR ARASINDAKİ SINIR

1) Konunun Tarihçesi:

İman ile küfür arasındaki sınırın ne olabileceği, hangi inanış, ifade ve hareketin bir müslümanı iman sınırlarının dışına çıkarabileceği konusu, islâm tefekkür tarihinde «tekfîr» adı altında münakaşa edîlegelmiştir. Bir müslümanı veya müslüman olduğu sanılan bir insanı küfre nisbet etmek demek olan tekfir, yahut ikfâr hem akaid ve kelâm ilmini, hem de islâm fıkhını ilgilendirir. Küfrün, yani İslâm dininin iman dairesinden çıkış hadisesinin vukuunu kelâm ilmi tes-bit ediyorsa, dinden çıkan (mürted) kimsenin tâbi tutulacağı dünyevî muameleyi de

57 Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, kitâbu't-Tevhîd, s. 96-100 (gerekli bazı takdim -te'hirlerle ve mükerrerlerin hazfiyle).58 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:265-269.

islâm hukuku tanzim ediyor. Biz bu yazımızda konunun akaid ve kelâm yönü üzerinde işliyeceğiz.Rasûlüllah (s.a.) efendimizin, saadet asrında yaşamış insanlardan muayyen şahıs veya gurupları tekfir ettiği bilinmemektedir. Halbuki Medine devrinde müslümanlar arasında münafıkların bulunduğu bir hakikattir. Kur'ân-ı kerimde münafıklar, kâfirler ve müşrikler yanyana zikredilmekte ve aynı azab ile tehdit edilmektedir 59 Vahyile müeyyed olması sebebiyle kimlerin samimi imana sahibol-duğunu, kimlerin de içi küfrile kararmışken dışından iman izhar ettiğini çok iyi bilen Rasûl-i ekremin bu tekfirden kaçışına İslâmlaş-tırma siyaseti diyebiliriz. «Ben müslümanım» diyen bir insanı, münafık da olsa, hatta bu sözü kerhen de söylemiş bulunsa, müslüman-mış gibi muameleye tâbi tutmak ve islâm cemiyetine mal etmek Rahmet Peygamberi tarafından hikmete uygun görülmüştür. Aksi takdirde «Ben müslümanım» diyen kimseyi, «Hayır, sen müslüman değilsin» iddiasıyla itmek ve islâm cemiyetinden çıkarmak gerekecekti. Bu, öyle anlaşılıyor ki, İslâmın bekası için isabetli bir tutum kabul edilmemiştir.Hadis mecmuaları incelendiği takdirde Rasü!-i ekrem (s.a.) efendimizin belirli insanlar ve guruplardan ziyade, şahısları tayin edilmemiş tipleri tekfir ettiği göze çarpar. Meselâ : «Kim bite bile öz babasından başkasının evlâdı olduğunu iddia ederse... Kim bir kâhine gider, söylediğini tasdik ederse... Kim Allah'tan başkasının adına yemin ederse... Kim namazını terkederse küfre düşer» hadisleri gibi 60 Ehl-i sünnet âlimleri, bu nevi hadislerin bir kısmının, işlenen günahın büyüklüğünü göstererek insanları sakındırmak (terhîüı) için olduğunu, aslında failinin küfrüne apaçık hükmedilemiyeceğini söylemişlerdir 61

İslâm dünyasındaki ilk tekfir hareketi Havaric ile başlamıştır. Hulefâ-i râşidînin dördüncüsü Hz. Ali. (r.a.) ile Hz. Muâviye arasında cereyan eden Siffîn İç savaşı sırasında başçeken Havaric, hem Hz. Ali'yi hem de Hz. Muaviye'yi tekfir etmiştir. Bu fırkanın kanaatine göre büyük günah işleyen bir mümin hemen kâfir olur, katli gerekir.Hicrî ikinci asrın başlarında bir itikadî mezhep olarak zuhur eden Mu'tezile de Havâric'inkine yakın bir görüş beyan etmiştir. Onlara göre büyük günah işleyen kimse imandan çıkar. Mu'tezile bu noktada ötekiler kadar sert davranmamış, nezaket göstererek «küfre de girmez» demiştir. Böylece o kimse küfr ile iman arasında bir yerde bulunur (menzile beyne'l-menzîleteyn). Şayet ölünceye kadar şartlarını gözetliyerek tevbe ederse imana döner, aksi takdirde kâfir olarak ölür.Bilindiği üzere Mu'tezile ile, islâm tefekkür tarihinde, kelâm ilmi doğmuştur. Mu'tezilenin kelâmı, kaderi ve sıfât-ı İlâhiyyenin bir kısmını inkâr ediyor, akaid sahasında akla değer verip müteşâ-bihâtı te'vil ediyordu. Selefiyye diye isimlendirdiğimiz zamanın İslâm âlimleri kelâm ilmine şiddetle cephe aimış, kelâmı ve kelâm ehlini tekfir etmiştir 62

Hicrî dördüncü asrın başında Mu'tezileden ayrılıp yeni bir mezhebin kuruculuğunu yapan Ebu'l-Hasan el-Eş'arî (v. 324/936) ile Ebü Mansûr el-Mâtürîdî'nin (v. 333/944) elinde kelâm ilmi tabir caizs İhtida etmiş veya başka bir îfade ile «ehl-i sünnet» dairesine girmiştir. Artık bu tarihlerden itibaren islâm dünyasında âlimlerin büyük çoğunluğu ehl-i sünnet ilm-i kelâmını benimseyecektir.Ehl-i sünnet ilm-i kelâmının doğuşu sırasında islâm felsefesi de zuhur etmiştir. Böylece islâm dünyasında akaid hasına giren konulardan bahseden dört büyük cereyan göze çarpmaktadır:1) Selefiyye (En ateşli taraftarları Hanbelîlerdi)2) Ehl-İ bid'at ilm-i kelâmı3) Ehl-i sünnet îlm-i kelâmı (Eş'ariyye ile Mâtürîdiyye)4) İslâm felsefesi.Bu cereyanların ilk üçünün özellikle müteassipları arasında tekfir mekanizmasının işlediği anlaşılmaktadır. Büyük islâm mütefekkiri imam Gazzâlî (v. 505/1111), iman ile küfür arasındaki sının tes-bit maksadıyla kaleme aldığı risalesinde bundan yakınır ve Hanbe-lîlerİe Eş'arîlerin, ayrıca Eş'arîlerle Mu'tezilenin karşılıklı olarak birbirlerini tekfir ettiklerini zikreder 63 Hatta Gazzâlî'den ikibuçuk asır Önce İbn Kuteybe fv. 276/889) aynı derde parmak basarak şöyle der: «İnsanlar o hale gelmiştir ki dinde tefrika çıkarmışlar, parça parça olmuşlardır. Birbirlerini lâkablarla anar olmuşlar, yekdiğer-lerini tekfir etmişler, ayrı ayrı mezheplere tutunmuşlar...» 64

İlk islâm filozofları ei-Kindî (v. 252/866), Fârâbî (v. 339/950) ve İbn Sînâ'nın (v. 428/1034) zuhurundan sonra tekfir müessesesi üçlü bir hücum hedefi bulmuştur:a) Ehl-İ bid'atın birbirini tekfirib) Ehl-i bid'atın ehl-i sünneti tekfiric) Ehl-i sünnetle Selefiyyenin ehl-i bld'atı ve islâm filozoflarını tekfiri. 65

59 Bu âyetler için bk. M. Fuad Abdülbâkî, el-Mu'cemu'1-mufehres li elfâzı'l-Kur'âni'l-kerîm, «münafık» md.60 Bu nevi hadisler için bk. Wensinck, el-Mu'cemu'1-mufehres li elfâzı'l-hadîsi'n-Nebevî, «kfr. md.61 Bu hususta geniş malûmat için bk. el-Âmidî, Ebkâru'l-efkâr, Süleyma-niye ktp., nr. 747. vr. 262/a-265/b.62 Bu konu için bk. Taşköprüzâde, Mevzuâtu'1-ulûm, I, 597-607.63 el-Gazzâlî, Faysalu't-tefrika, s. 33.64 İbn Kuteybe, el-İhtilâf fi'1-lâfz, s. 6-7.65 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:271-273.

2. Kimler Tekfir Edilebilir?

Ebu'l-Hasan el-Eş'arî, mezhepler tarihi mevzuunda telif ettiği eserinin mukaddimesinde, müslümanların, Peygamber'lerinden sonra bir çok hususlarda İhtilâfa düştüklerini, böylece fırka ve parçalara ayrıldıklarını kayd ettikten sonra ilâve eder : «Şu kadar var ki İslâmiyet bütün bu fırkaları sinesinde toplamakta ve hepsine de şâmil bulunmaktadır» 66 Büyük imamın bu ifadesi geniş bir müsamaha zihniyeti taşımakta ve hiç bir isiâmî fırkanın tekfir edilemiyeceğini iş'-ar etmektedir. Selef mezhebinin müdafii olan Ebû Ca'fer et-Tahâvî (v. 321/933) de Akîde'şinin sonunda Müşebbihe, Mu'tezile gibi fırkaları zikreder ve onların dalâlet içinde olduklarını söylemekle yetinir 67 Yine bir mütekillim ve mezhepler tarihçisi olan Abdülkaahir el-Bağdâdî (v. 429/1037), el-Fark beyne'l-fırak adlı eserinde ehl-İ sünnetin birbirini tekfir etmediğini, buna mukabil muhalif fırk-aların tekfir belâsına giriftar olduklarını kaydeder 68 İmam-ı A'zam Ebû Hanife*nin (v. 150/787) el-Fıkhu'l-ekber adlı akaid risalesine güzel bir şerh yazan Aliyyu'UKaarî'nİn (v. 1014/1606) şu iki cümlesi anlatmak istediğimiz fikri hulâsa etmektedir: «Ehl-i bid'atın kusurla-rındandır ki birbirlerini tekfir ederler; ehl-i sünnetin de övülmeye lâyık meziyetlerindendir ki yekdiğerlerini olsa olsa hataya nisbet ederler, fakat tekfir etmezler» 69

İbn Kuteybe ve Gazzâlî'nin yukarıda sözü edilen şikâyetlerine rağmen şuny., söyleyebiliriz ki ehl-i sünnet kelâmcıları İle fukahânın çoğunluğu (cumhuru) birbirini tekfir etmediği gibi «ehl-i kıble-yi de küfre nisbet etmemiştir. Allâme Teftâzânî (v. 793/1390) meşhur «Şerhu'l-AkaidMnde bu hakikati şöyle ifadelendirmiştir: «Ehl-i sünnetin prensiplerindendir ki ehl-i kıbleden kimse tekfir edilemez» 70 Kaynaklar bu noktada hemen hemen ittifak halindedir 71 Şunu da belirtmeliyiz ki «ehl-i kıble», türkçemizde «beş vakit namazına müdavim» manasına geliyorsa da fukahâ ve mütekeilimînin ifadelerinde «Kâ'beye doğru namaz kılmanın farz olduğunu kabul eden» manasını tpşır (13Î.İslâm filozoflarının tekfiri mevzuunda şiddetli bir tavır takınan Gazzâlî Tehâfutu'l-feiâsife'sinin mukaddimesinde şöyle der: «Ben72felâsifenin görüşlerini çürütürken bazan Mu'tezile, bazan Kerrâmiy-ye, bazan da Vâkıfiyye mezhebinin delillerini kullandım. Kitabımda tek bir mezhebin savunucusu tavrı takınmadım, bilakis bütün fırkaları filozofların karşısında yek-vücud bir cephe haline getirdim. Çünkü itikadî mezhepler (fırkalar) bize teferruatta muhalefet ederken filozoflar İslâmiyetin esaslarına taarruz etmişlerdir. O halde bunlara karşı yek-vücud olmalıyız; büyük musibetler karşısında ufak kırgınlıklar ortadan kalkar» 73

, Engin isiâmî bilgisinin yanında derin bir felsefî kültüre de sahip bulunan Seyfeddîn el-Âmidî fv. 631/1233), tekfir mevzuunu etraflıca ele aldığı Ebkâru'i-efkâr adh eserinde, mütekellimîn ve fukahânın yukarıda belirtilen görüşlerini naklettikten sonra, ehl-i sünnetten bazılarının bid'at fırkalarını tekfir ettiklerini kaydeder. Âmidî daha sonra Kaderiyye, Şîa, Havâric ve Müşebbihenin tekfir edildiği noktaları bir bir zikr ederek «bunların dışında kalan mezhep mensupları bid'ate düşüyorlarsa da kâfir değillerdir» hükmünü verir (vr. 274/b - 275/a). Fakat Âmidî bazı bilginlerin bu tekfir görüşünü doğru bulmaz ve zikri geçen fırkaların tekfir edildiği noktalan teker teker çürütür 74

Âmidî'den İki asır sonra gelen meşhur Seyyid Şetif el-Curcânî (v. 816/1413) de aynı yolu takibetmiş ve Şeru'l-Mevâkıf adlı üç ciltlik hacimli eserinde, ehl-i kıbleden Mu'tezile, Mücessİme ve Revâ-fızın tekfir edildiği noktaları, ayrıca Mu'tezilenin ehl-i sünneti tekfir ettiği meseleleri bir bir ele alarak çürütmüştür. Yalnız Seyyid Şerif bu İzahatının sonuna şu notu koymayı da ihmal etmemiştir: «Şunu bil ki ehl-i kıblenin tekfir edilemiyeceği hususu yukarıda da geçtiği gibi Eş'arî ve fukahânın görüşlerine uygundur. Fakat İslâm fırkalarının akidelerini bir bir incelediğimiz takdirde kesinlikle küfrü gerektiren noktalara tesadüf edebiliriz : Meselâ, Allah'tan başka bir Tanrının bulunduğunu veya Allah'ın bazı şahıslara hulul ettiğini intaç eden inanışlar. Muhammed aleyhisselâmın nübüvvetini İnkâr eden veya onu kötüleyen, onu küçümseyen İnanışlar. Kat'î haramları halâl kabul eden veya dinî inanışları reddeden inanışlar gibi» 75 Seyyid Şerifin verdiği bu misaller eibette insanı küfre götüren

66 el-Eg'arî, Makalât, I, 1.67 Aktdetu't-Tahâvî, şahsi kütüphanemdeki yazttıa nüsha, vr. 8/a - 8/b.68 el-Fark beyne'l-fırak, s. 361.69 Şerhu'l-Fıkhi'l-ekber, s. 136.70 et-Teftâzânî, Şerhu'l-Akaid, s. 77.71 msl. bk. Ebu'l-Berekât en-Neeefl, el-İ'timad, vr. 99/b-190/a; et-Teftâ zânî, Şerhu'l-Makasıd, n, 197; el-Curcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, in, 258-259; el-Bağdâdî, ag.e., a. 12; el-Beyâzî, İgârâtu'l-meraih, s. 51.72 el-Bağdâdî, ag.e.( a. 12-13.73 el-Gazzâlî, Tehâfut, s. 82-83.74 el-Âmidî, ag.e., vr. 275/a - 275/b.75 el-Curcânî, ag.e., III, 259-261.

şeylerdir. Bu türlü inanışlara sahip bulunan şahıs veya gurupların tekfiri her halde münakaşa kaldırmayan bir husustur. 76

3. Tekfirin Tehlikeleri:

Ehl-i sünnet kelâmcılarıyla fukahânın büyük çoğunluğunu tekfir mevzuunde temkinli hareket etmeye, daha doğrusu tekfirden kaçmaya sevkedett*şey ne olabilir? Bir defa tekfir, yani bir müslümanın veya müslüman sanılan bir insanın İslâm dairesinden çıktığını ilân etmek büyük, pek büyük bir hadisedir. Zira islâm hukukuna göre küfrüne karar verilen kimse (mürted) artık dünya hayatında islâm cemiyetinin müslümana tanıdığı haklardan, hatta bütün insan haklarından mahrum olur. Mürted İslâm esaslarının hangi noktasında küfre düşmüşse o noktada tenvir edilir. Şayet vazgeçerse yeniden islâm cemiyetine dâhil olur. Aksi takdirde öldürülür. Müslümanken küfre düşen bu insan şayet idam cezası tatbik edilemez de islâm cemiyeti içinde yaşamasına devam ederse kendisine setâm verilmez, selâmı alınmaz. Müslüman bir kadınla evlenemez, evlenmiş bulunuyor idiyse tatlîk edilir. Bu hal üzere ölürse cenazesi yıkanmaz, namazı kılınmaz, islâm kabristanına defnedilmez, kendisiyle akrabası arasında veraset hükümleri yürütülmez. Böyleleri ahirette ebedî olarak cehennemde kalır... Bu kadar korkunç neticeler doğuracak bir karar vermek, böyle bir hüküm ilân etmek iman ve vicdan sahibi bir insan için basit değildir.Sonra, aynı Allah'ı rab, aynı İslâmı din, aynı Muhammed'i (sal-lâllahu aleyhi ve sellem) peygamber ve aynı Kâ'beyi kıble bilen insanların, birbirlerinin kâfir oiduğunu ilân etmesi İslâmiyete, İslâm cemiyetine ve insanlığa ne kazandırır? Rasûl-i ekrem (s.a.) efendimizin Medine cemiyetinde, münafıkların mevcudiyetine rağmen, tek-firden kaçınmaları ve islâmlaştırma siyaseti takibetmeieri elbette bir çok hikmetlere bağlı bulunuyordu.Bilgili, geniş görüşlü, insaflı, dünya durdukça İslâm dininin ya-şıyacağına ve yayılacağına gönül bağlamış islâm âlimleri, Ke!ime-i şehâdet getirip «Ben müslümanım!» diyen insanı tekfir etmezken, Rasûlüllahın fi'iî sünnetlerine ve şu hadislerine tâbi oluyorlardı : «Lâ ilahe illallah diyene kadar insanlarla savaşmaya memur edildim. Bunu söylediler mi hukukî vecibeler müstesna kanlarını ve mallarını benden korumuş olurlar. İçyüzlerinin muhasebesi ise Allah'a aittir» 77 «Bizim gibi namaz kılan, kıblemize yönelen ve kestiğimizi yiyen kimse, Allah'ın ve Rasûlünün teminatını elde etmiş müslüman kabul edilir. O haJde (böylelerini öldürmek suretiyle) Allah'ın verdiği teminat ve ahdi bozmayın» 78

Sahih hadis mecmuaları, mümine lanet etmenin, küfürle itham etmenin pek tehlikeli neticelerini haber veren hadisler nakletmektedir. Bazılarını aktaralım :Sabit b. ed-Dahhâk'in rivayetine göre Peygamber efendimiz bir hadisinde şöyle buyurmuştur: «Mümine lanet etmek onu öldürmek gibidir. Bir mümini küfürle itham eden onu öldürmüş gibi olur» 79.Müslim'in, Ebü Zer rivayetiyle tahric ettiği hadiste ise şöyle buyrulur: «Kim bir insanı küfürle çağırırsa, yahut öyle olmadığı halde : Allah düşmanı! derse söz kendisine döner»80.Abdullah b. Ömer'den rivayet edilmiştir, Peygamber aleyhisse-lâm şöyle buyurur: «Bir insan (müslüman) kardeşine: Ey kâfir! diye hitabettiği zaman, bu sözü ikisinden biri üzerine almış olur: Şayet söylediği gibi ise küfür muhatabında kaiır, değilse söyliyene döner» 81

Yine İbn Ömer'den Ebû Davud'un rivayeti daha sarihtir: «Her hangi bir müslüman diğer bir müslümanı tekfir ettiğinde, şayet o, kâfirse (diyecek yok), aksi takdirde bizzat kendisi kâfir olur»82.Havârıcı tekfir eden bazı ehl-i sünnet mensupları bu sonuncu hadis ile istidlal etmişlerdir. Çünkü Havaric, ashabın bazılarını tekfir etmiştir83. Ne var ki hadisin, sahih olmakla beraber, mütevatir bulunmayışı Havarici tekfirden kurtarabilir.Lâ ilahe illallah diyen bir insanın tekfir edilerek öldürülemîyece-ğini, hatırımızdan silinmiyecek tarzda canlandıran hadiseden de söz etmeliyiz. Ashâb-ı kiramdan Üsâme b. Zeyd Peygamber efendimizinçok sevdiği bir gençti. Daha yirmi yaşlarında iken Rasûlüllah, onu, Ebu Bekir ile Ömer'in de dâhil olduğu bir orduya kumandan tayin elmiş ve hakkında: «İnsanların içinde en çok sevdiklerimden biridir; onun için hayırhah olunuz; o, sizin en hayırlılarınızdandır» buyurmuşlardır 84. Üsâme şöyle anlatıyor:Rasûlüllah (s.a.), bizi bir müfreze halinde düşmana karşı göndermişti. Biz de gittik, sabah vaktinde Cuheyne kabilesinin topraklarına girdik. Düşman tarafından birini yakaladım, l_â ilahe illallah dediği halde bakmiyarak

76 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:273-276.77 Müslim, el-îman, 8; bk. el-Buhârî, ez-Zekâh, 1; İbn Mâce, el-Fiten, 1. çarşılı, Osmanlı Tarihi, IV, I, 197, 223).78 el-Buhârî, es-Salâh, 28; bk. Ebû Dâvûd, el-Cihâd, 95.79 el-Buhârî, el-Eymân, 7; et-Tirmizî, el-îman, 16.80 Müslim, el-îman, 7.81 Müslim, el-îman, 26; et-Tirmizî, el-îman, 16; el-Muvatta', el-Kelâm, 1.82 Ebû Dâvûd, es-Sünen, 5.83 el-Âmidî, ag.e., vr. 275/a.84 İbn Sa'd, et-Tabakat, II, 248-250.

öldürdüm. Fakat içime bir şüphe düşmüştü. Dönüşte hadiseyi Rasûlüllaha anlattım. «Lâ Üâhe illallah dediği haide onu nasıl öldürdün?» buyurdu. (Ebû Davud'un rivayetinde şöyle : «Kıyamet gününde, onun söylediği Lâ ilahe illâllah'ın elinden seni kim kurtaracak?»). Ben: Yâ Rasûlâllah, dedim, o, bunu silah korkusuyla söylemişti. Şu sert cevabı verdi: «Sen onun kalbini mi yardın da kelime-i tevhidi samimiyetle mi yoksa silah korkusuyla mı söylediğini anladın! Kıyamet gününde Lâ ilâha illâllah'ın elinden seni kim kurtaracak?». Rasûlüllah bu âzârmı o kadar çok tekrar etti ki «Keşke bugünden önce müslüman olmasaydım (da .bu hadiseyle karşılaşmasay-dim!)» diye temenni ettim 8586

4. Netice:

Şimdiye kadar verilen izahattan anlaşılacağı üzere küfür ile iman arasındaki sınırı tesbit etmek kolay bir şey değildir. Fakat şu da sabit olmuştur ki tekfir çok ağır bir hükümdür. Bu hükme varırken çok iyi araştırmalı, durumu tarafsız olarak muhakeme etmeli, bir müminin kâfir olduğunu ilân etmenin İsiâm dinine getireceği faide ve zararları çok iyi hesap etmelidir. Nasıl olsa kendimize deği! başkalarına tevcih edilen bir silahtır, diyerek tekfirin dikkatsiz, insafsız, ciddiyet ve ehliyetten uzak olarak kullanılmasının ne büyük tehlikeler doğurduğunuda görmüş olduk.Râğıb el-lsfahânî (v. 502/1108), mutlak manada kâfir kelimesinin : Allah'ın birliğini, nübüvveti veya şeriatı, yahut da her üçünü İnkâr eden insan için kullanıldığını söyler.87

Gazzâlî, küfre düşmek demek : Muhammed aleyihsselâmı Allah'tan getirip tebliğ ettiği şeyler hususunda tekzibetmek demek olduğunu belirttikten sonra tekzib için altı derece ayırır 88:1) Yahudi, hıristiyan, ateşperest, putperest gibi İslâmın dışındaki dinlere mensub olanlar. Bunların kâfir öldükten Kur'an ile sabittir. Bütün ümmet de bunda müttefiktir.2) Nübüvveti inkâr eden Brahman'larla Allah'ı inkâr eden materyalistler. Bunlar da birinci gurup gibi kâfirdir.3) Allah'ı ve nübüvveti kabul etmekle beraber dinî naslara aykırı görüş beyan eden islâm filozofları. Gazzâlî islâm filozoflarını üç noktada tekfir eder: a) Haşrin cismânî olmıyacağı görüşü, b) Allah'ın cüzi eşya ve hadiseleri bilmediği görüşü, c) Kâinatın kadim olduğu görüşü. Yalnız Gazzâlfnin, bu tekfirinde müfrit olduğunu, islâm filozoflarının bu noktalarda tekfir edilemiyeceğini ileri sürenler de vardır 89

4) Mu'tezlle, Müşebbihe ve diğer bütün fırkalar. Bunlar tevillerinde hataya düşmüşlerdir. Bu fırkaların durumu içtihada bağlıdır. Ağır basan taraf odurkî elden geldiği kadar tekfirden kaçınmalıdır. Zira Lâ ilahe illallah Muhammedu'r-rasûlüllah deyip de Kâ'beye doğru namaz kılan insanların kâfir olduklarını ilân ederek can ve mal masuniyetlerini ortadan kaldırmak yanlış bir tutumdur. «Bin kâfiri hayatta bırakmak suretiyle işlenen hata, hacamet şişesiyle bir müs-lümanın kanını akıtarak işlenen hatadan daha ehvendir».5) Hz. Muhammed'i açıkça tekzibetmemekle beraber Rasûlül-lah'tan tevâtüren sabit olmuş esaslardan birini, «dinden olduğu bence sabit değildir» bahanesiyle inkâr eden kimse. Meselâ : beş vakit namaz farz değildir, diye iddia eden kimseye Kur'an âyetleri ve gerekli naslar okunduğunda, «Bu okuduklarınızın Rasûlüllahtan sâdır olup olmadığını bilmiyorum, belki de yanlışlık ve tahrif vardır» derse kâfir olur. Meğer ki böylesi yeni müslüman olmuş ve bu hususlara henüz vâkıf olmamış bulunsun. Böylesine öğrenmesi için mühlet verilir.6) Sadece icma yoluyla sabit olmuş dinî bir hususu inkâr edenkimse 90 Bunun tekfir druumu şüphelidir, müctehidin zannına göre değişir.Tekfir mevzuunda Gazzâlî'nin isabetli ölçülerini naklederken aynı konuda bize ışık tutacak İki hadisi de zikredelim : «Allah'tan başka Tanrı bulunmadığını ve benim onun elçisi olduğumu kabul eden bir müslüman ancak üç sebepten biriyle öldürülebiliri : Üzerinden nikâh geçtiği halde zina eden, kasden adam öldüren ve bir de dinini terk ederek cemaatten ayrılan» 91 Bu hadiste dinini terk eden kimsenin ölüm cezasına çarptırılması için cemaatten ayrılmasının şart koşulması dikkati çekmektedir. Demek ki küfr eden ve küfrünü, içinde yaşadığı cemiyette başçekmek suretiyle ilân eden kimse öldü-rülebilir.Peygamber efendimiz bir gün, ashabına, iieride çıkacak zâlim emirlerden bahsetmiş, onlara uyanların kötülüğünü belirtmişti. As-hâb-ı kiramın : Yâ RasûiâNah, Öyleleriyle savaşalım mı? tarzındaki sorularına şöyle cevap vermiştir: «Namazlarını kıldıkları, müddetçe hayır!» 92 Bu hadiste de namazın bir ölçü kabul edildiği görülmektedir.«İman ile küfür arasındaki sınır» başlığını taşıyan bu küçük araştırmaya son vermeden, günümüzün Türkiyesînde

85 Müslim, el-îman, 41; Ebû Dâvûd, el-Cihad, 95.86 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:276-278.87 Râğıb el-Isfehânî, el-Müfredât, -kfr. md.88 el-Gazzâlî, el-İktisad fi'1-i'tikad. s. 248-253,89 bk- el-Gazzâlî, Tehâfut, s. 307-313.90 Aynı görüş İçin bk. el-Âmidî, ag.c, vr. 275/b.91 Müslim, el-Kasâme, 6.92 Müslim, el-îmâre, 16,

eksik olmayan, hatta esefle belirtelim ki oldukça yaygjn görünen ve başlı başına bir inceleme konusu teşkil eden tekfir hareketinin âmilleri üzerinde kısaca durmak isterim.Umumiyetle ciddiyet, samimiyet ve ehliyetten uzak görünen bu hareketin bilmem ki istisnası var mıdır? yaygın âmillerinden biri tabirimi ma'zur görünüz lâubaliliktir. Günümüzde tekfirin ucuz, hafif, arzu edildi mi hemen kullanılabilecek bir nesne olduğunu sananlar var. Böylelerfne «Tekfirin tehlikeleri» meyamnda zikredilen hadisleri hatırlatmak gerekir.Başkalarını küfre nisbet etmenin sebeblerinden biri hased, bir diğeri de menfaat olsa gerektir. Hased zaten dinen ve ahlâkan yasak edilmiş bir şeydir. Maddî servet İle manevî nüfuz ve şöhret peşinde başkalarını tekfir etmenin çirkinliği ise meydandadır. Kendi tealisi için nefsinde istidat ve irade bulamayınca başkalarına taarruz eden insanların durumu ne kadar hazindir!Şüphe yok ki tekfir hastalığının mühim bir âmili de cehalet ve onun doğurduğu taassubdur. Bundan dokuz asır önce koca İmam Gazzâlî (v. 505/1111) aynısebeplerle tekfir edilmişti. Büyük imam bu münasebetle kaleme aldığı meşhur ve değerli risalesinin mukaddimesinde (Faysalu't-tefrika) hadiseden çok müteessir olan bir dostuna şöyle hîtabediyor :«Gönlü şefkat dolu kardeşim,«Seni kızgın ve şaşkın görüyorum. Çünkü dinî muamelelerin sırlarına dair kaleme alınmış bazı kitaplarımız hakkında kıskananların yaralayıcı tenkidleri senin de kulağına çalmış. Onların anlayışına göre bu kitaplarımızda, geçmiş âlimlerin ve mütehassıs kelâmcıların mezhebine aykırı fikirler vardır; yine o hasedcilere göre Eş'arî mezhebinden, bir milim olsun, ayrılmak küfürdür, en basit meselede ona aykırı düşünmek sapıklık ve zulmüdür...«Şefkatli ve hassas ruhlu kardeşim! Bu hadise sebebiyle kendi özüne kıyma, gönlünü üzme. Taşkınlığının bir kısmını olsun at; «Onların dedi-kodusuna katlan, sızıltı çıkarmadan onları kendi hallerine bırak» 93. Kıskanılmıyan ve itham edilmeyen kimseyi küçümse, kâfir veya sapık diye tanıtılmıyan kişiyi basit gör! Düşün, hangi mür-şid Peygamberlerin Efendisinden (s.a.) daha kâmil ve daha akıllı olabilir, oysa ki onun için «delinin birisi» 94 dediler; hangi söz âlemlerin Rabbı olan Allafı taâlânın kelâmından daha yüce ve daha doğru olabilir, halbuki onun için «geçmişlerin masalı» 95 sözünü sarf-ettiler.«Vefakâr kardeşim! Bu gibilerle mücadele etmekten sakınmalı, bunları susturmaya ümid bağlamamalısın. Aksi takdirde boş bir hevese kapılmış, işittîremiyecek yerde seslenmiş olursun. Duymadın mı :Her düşmanlığın barışa dönüşmesi umulur, Kıskançlıktan doğan düşmanlığa çare bulunmaz denildiğini.«Bilmelisin ki küfr ile imanın mahiyet ve sınırı (tarifi), hak İle sapıklığın içyüzü makam, şan ve servet arzusuyla kirlenmiş kalbler tarafından anlaşılamaz. Bu mânâlar,- Önce dünya kirlerinden arınmış,- Sonra tam bir riyazetle cilalanmış,- Hâlis bir zikirle nurlanmış,- Doğru düşünüşle beslenmiş-Ve nihayet dinin talimatına riayetle süslenmiş kalbler tarafından anlaşılabilir. Öyle ki bu çeşit kalblere nübüvvet fanusundan nur taşar, iman yatağı gönüller sanki parıldayan aynalar haline gelir. Artık böylesinin sırça kalbinde bulunan iman kandili ışık huzmeleri yayan bir kaynaktır, öyle bir kandil ki ateş dokunmasa bile ışık saçandır 96

«İlâhî âlemin sırları o hasedci zümreye nasıl açılır! Onlar ki ne-fîs arzularını tanrı, liderlerini ma'bud edinmiş. Onların kıblesi para, şeriatı bönlük ve gevşeklik, azim ve iradesi makam ile şehvet, ibadetleri zenginlere hizmetten ibarettir. Yine bunların zikirleri hile, hazineleri kuruntu, düşünceleri kendi saltanatlarının devamı İçin desise ve çare aramaktır.«İşte bu gibiler küfür karanlığını iman aydınlığından nasıl ayır-dedebilirler? Allah'tan gelen bir ilham ile mi, oysa ki bunu alabilmesi için kalblerini dünya kirlerinden arıtmamışlar; yoksa ilmî bir olgunlukla mı, halbuki bütün ilmî sermayeleri necasetten temizlenme meselesi ile za'feran suyunun hükmü ve benzeri şeylerdir.«Uzak, pek uzak! Bu yüce gaye kuruntularla ulaşılacak, basitlikle elde edilecek bir şey değildir. O halde sen, vefakâr kardeşim, kendi işinle meşgul ol, arta kalan ömrünü onlar uğrunda harcama».«Bizi anmaktan vazgeçen, dünya hayatından başkasını arzu etmeyen kimseden yüz çevir. Onların erişebildikleri ilim seviyesi işte bu kadardır. Şüphesiz ki senin Rabbin, yolundan sapan kimse île hidayeti bulan kimseyi çok iyi bilendir» 9798

93 el-Müzzemmil (73), 10.94 bk. el-Kalem (68), 51.95 el-Kalem (68), 15.96 bk. en-Nûr (24), 35.97 en-Necm (52), 29-30.98 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:278-282.

KADER ÜZERİNE

Ibnu's-Sîd el-BATALYEVSÎ

SUNUŞ:

İbnu's-Sîd el-Batalyevsî diye şöhret bulan Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed, (444/1502) tarihinde Endülüs'ün Batalyevs (Ba-dajoz) şehrinde doğmuş ve aynı yerde yetişmiştir. Birâhare Belensi-ye (Valansiya) şehrine yerleşen İbnu's-Sîd Arab dili ve edebiyatında bir otorite kabul edilmiş ve bu konuda eserler vermiştir. Usûl-i dîn ve Hadîs üzerinde de eser veren müellif güzel anlayışı ve cazip üslubuyla da kendini beğendir mistir. Îbnu's-Sîd (521h./1127 m.) yılında aynı yerde vefat etmiştir.Aşağıda tercümesini sunduğumuz kısım İbnu's-Sîd'in «el-İnsâf» adlı risalesinden alınmıştır 99 Müellif, bu risalesinde, hepsi de nassların özelliğinden ve tefsir edilme şeklinden doğan 8 kadar ihtilâf sebebim ele alarak açıklar. Müslümanlar arasında görüş ayrılıklarının çıkmasına vesile olan bu âmillerden biri de «îfrâd ve Terkîb» metodlarıdır. Müellifimize göre <-<îfrâd», bir mevzu' ile ilgili nasslanh sadece bir kısmını ele alıp onlardan neticeye varmaktır. «Terkîb» ise bir mevzu' ile ilgili bulunan bütün nassları, imkân nisbetinde, toplayıp tümünü dikkate almak ve bir terkîb ve te'lîf sonunda neticeye varmaktır. Şüphe yok ki terkib metodu ifrad metoduna tercih edilir. Umumiyetle yanlış hükümlere sevkeden ifrad metodunun kullanılması, her halde, delillerin hepsine vâkıf olamamak veya peşin hükümle işe başlamak gibi bazı sebeplerden doğmuştur.İbnu's-Sîd el-Batalyevsî, risalenin bu bölümünde (s. 66-91) ifrad ve terkib metodları hakkında misallere dayanarak izahat verdikten sonra Önemli bir misal olması bakımından KADER bahsini ele alır. Tercümesini sunacağımız bu kısımda (s. 82-91) kısa bir girişten sonra kader mevzuunad ifrad metodunu kullanan ve aşırı uçları teşkil eden CEBRİYYE ile KADERÎYYE nin görüşlerini serdeder. Müteakiben terkib metoduyla mu'tedil ve isabetli yolu bulan üçüncü gurupa, yani EHL-1 SÜNNET e geçer.Müellifin, delillerini kısaca naklettiği mu'tedil gurupun görüşlerini güzel hulâsa ettiğini söylemeliyiz. Bilhassa kader gibi çok ehemmiyetli ve tehlikeli bir mevzuda insanlar arasında sürdürülen münakaşaların, aslında bir «münazara» zihniyetiyle yapıldığını ve kaderi kabul etsin etmesin bütün müslümanların, ibadet hayatlarında pek âlâ mu'tedil bir psikoloji içinde bulunduklarını teşhis etmesi şâyân-ı takdirdir. Çünkü ister Cebriyyeden, ister Kaderiyyeden olsun elbet Ehl-i sünnet dâhil müslümanlar, bütün samimi mü'minler Allah'a el açar, kendilerini günah işlemekten korumasını ondan niyaz ederler : «Alla-hım, beni günah işlemekten koru!..» İyi düşünüldüğü takdirde böyle bir ifade, hem kulun kendi iradesiyle fiil işleyebildiğim (günah), hem de Allah taâlâmn murad ettiği takdirde ona müdâhale ettiğini (günahtan koruma) itiraf etmektedir. Böyle bir duayı bile yapmaktan çekinen bir müslüman (!) varsa, onunla, kaderden önce konuşulup halledilmesi gereken başka meselelerimiz vardır.Metinde geçen âyet ve hadislerin yerleri imkân nisbetinde gösterilmiştir. Başlıklar tarafımızdan ilâve edilmiştir. 100 1. Kader Ve Ehemmiyeti :

İfrad ve terkib bahsinin ilgi çekici hususiyetlerinden biri de ba-zan birbirine zıt iki ayrı görüşün ortaya çıkmasına sebep teşkil etmesidir. Fakat bu görüşlerin her ikisi de yanlıştır; hak, ikisine nis-betle mu'tedil sayılan üçüncü bir görüştedir. Bu üçüncü görüş ifrat ve tefrit uçlarından hiç birine yakın değildir. Müslümanlar arasında itikad sahasında ortaya çıkan görüş ayrılıklarını ve bunların meyl-dana getirdiği farkları inceliyecek olursanız çoğunun bu nitelikte olduğunu görürsünüz. Halbuki Rasûlutlah (s.a.) bu mevzuda bizi uyar-mıştır: «Allah'ın dini aşırı giden ile çok geri kalanın tutumları arasındadır» 101 Bu ifade, üzerinde durduğumuz mesele hakkında açıkbir beyan ve sakındırma mahiyetindedir. Yine Peygamber efendimiz : «İslerin en hayırlısı rnu'tedîl olanlarıdır» (102buyurmuşlardır.Birisi Hasan-i Basrî'ye (v. 110/728) şöyle demiş:- Bana mu'tedil bir din öğret, öyle ki ne büsbütün gerilerde kalsın, ne de fırlayıp ilerilere gitsin!- Güzel söylemişsin? «İşlerin en hayırlısı mu'tedil olanlarıdır». Öyle bir mevzua girmiş bulunuyoruz ki şayet derinleştirilmesinegirişecek olursak söz pek uzayacaktır. Bu sebeple örnek teşkil edecek kadar bir izahatla yetineceğiz. 103

2. Cebriyye:

99 el-İnsâf fî't-tenbîh ale'l-esbâbi'lletî evcebetiTİhtilâf beyne'l-muslimîn fî ârâhim, Mısır, 1319 h., 136 s.100 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:283-284.101«Dînde aşırı gitmekten sakınınız..." diye başlayan benzer bir hadis İçin bk. İbn Mâce, el-Menâsık, 63.102 es-Sehâvî, el-Makasıdu'l-has«ne ve el-Aclûnî, Keşfu'1-Hafâ', .hayr» maddesi.103 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:284-285.

Bazı müslümanlar, kaza ve kader meselesini merak etmişler ve bu mevzuda inanılması gereken hakikat ne ise onu öğrenmek iatemiş-lerdir. Bunun için Kur'ân-ı kerimi ve hadîs-i şerifleri tedkik etmişler ve ilk bakışta icbar ve İkrah (kulların İrade ve hürriyetten yoksun olduğunu) İfade eden delilleı- bulmuşlardır:«Eğer Allah dileseydi onların hepsini hidayet üzere toplardı. O halde sakın câhillerden olma!» 104

«Allah onların kalblerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Gözlerinin üzerinde de perde vardır» 105.«Hayır, Allah, küfürlerinden dolayı onların kalblerini mühürlemiştir» 106

Cebriyye, bunlara benzer daha birçok âyetten başka şu maalde bazı hadisler de bulmuşlardır:«Ebedî saadete eren (mü'min), annesinin karnında mü'min diye yazılan kimsedir; bedbaht da annesinin karnında bedbaht diye yazılan kimsedir» 107

Cebriyye bu nevi âyet ve hadislerden istidlal ederek bir görüş ortaya koymuş ve bu görüşün esasını şu şekilde İfade etmiştir: Kul fiillerinde mecburdur, onun kendine has hiç bir gücü ve iradesi yoktur. Cebrîyye kader mevzuunda başka türlü inanan kimsenin küfre düştüğünü de söylemiştir. 108

3. Kaderiyye :

Diğer bir gurup âlim de aynt şeyi merak etmiş, fakat Cebriyye mezhebinin görüşünü bir akîde olarak beğenmemiş, bu sebeple-bizzat kendileri Kur'ân ve hadisi tedkik etmeye başlamıştır. Bunlar da diğer bir kısım âyet ve hadis bulmuşlardır ki bunların zahiri, kulun kendisine has bir iradeye sahip olduğunu, kendi işini kendisi gördüğünü ve binâenaleyh istediğini yapabileceğini ifade ediyormuş. Meselâ şu âyetler:«O, kullarının küfrüne râzî olmaz.» 109

«Semüd'a gelince, biz onlara da doğru yolu gösterdik, fakat onlar sapıklığı doğru yola tercih ettiler» 110

«Biz insana yolu gösterdik, ister, şükredlci olsun, ister nankör» 111

Peygamber efendimiz de şöyle buyurmuştur:«Her çocuk tabiî fıtrat üzerinde doğar. Nihayet anne ve babası onu yahûdî, hıristiyan veya ateşperest yapar» 112

«Allah taâlâ buyurur ki : Ben kullarımın hepsini kötülükten arınmış olarak yarattım. Fakat şeytanlar biTâhare onları dinlerinden saptırmıştır» 113

Kaderiyye diyebileceğimiz bu ikinci gurup ta bu nevi âyet ve hadislerden ikinci bir görüş ortaya çıkarmıştır. Birinci gurupun görüşüne muhalif olan bu mezhebin temeli şu : Kul muhayyerdir, kendi işi kendisine bırakılmıştır, istediğini yapar, hatta Rabblnin murad etmediği şeye bile muktedirdir.Allah, böyle câhillerin ileriye sürdüğü şeylerden yüce, pek yücedir!Görüşlerini hulâsa ettiğimiz bu iki fırkadan, yani Kaderiyye ve Cebriyyeden her biri kendi mezhebine uymayan âyet ve hadislere yönelmiş ve onları uzak ihtimallerle de olsa te'vile çalışmıştır. Bunun yanında görüşlerini çürüten hadisleri de, sahîh bile olsalar, imkân buldukları nisbette reddetmek istemişlerdir; tıpkı güneşi balçıkla sıvamaya yeltenen ve yıkılmak üzere bulunan bir uçurumun kenarında bina kurmaya çalışan gibi. 114

4. Ehli Sünnet:

Üçüncü bir gurup âlim söz konusu edilen her iki fırkanın da görüşlerini İncelemiş, fakat hiç birini bir akîde olarak benimsememiş ve her iki mezhebin de hatalı olduğunu tesbit etmiştir. Çünkü Ceb-rlyyenin İleriye sürdüğü birinci görüş Allah taâlânın, yaratıklarma zulmettiği neticesini doğurmaktadır. Kaderiyyenin savunduğu ikinci görüş ise, yüce Yaratıcı'nın, iradesini yaratıkları arasında yürüteme-mesfr gibi bir acz ifade etmektedir. Halbuki gerek zulüm, gerek acz, bu İki sıfatın hiç biri onun sânına lâyık değildir. O ki zâtını «hâkimlerin hâkimi» ve «gücü yetenlerin en üstünü» diye vasiflandırmış-tir. Sânı yüce Allah yine kendini şöyle tavsif etmiştir:«... Bir yaprak düşmez ki onun bilmesin. Arzın karanlıklarında bir tek tane, yaş, kuru hiç bir şey yoktur ki apaçık bir kitapta bulunmasın» 115

Ehl-i sünnet âlimleri, birinci fırkanın delilleriyle amel etmek ile ikinci fırkanın delilleriyle amel etmek arasında

104 el-En'âm (6), 35.105 el-Bakara 2), 7.106 en-Nisâ' (4), 155.107 Benzer hadis için bk. Müslim, el-Kader, 1; İbn Mâce, Mukaddime, 7. Ayrıca bk. es-Sehâvî ve el-Aelûnî, adı geçen eserler, «es^Seıd.... md.108 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:285-286.109 ez-Zumer (39), 7.110 es-Secde (41), 17.111 ed-Dehr (76), 3.112 Müslim, el-Kader, 6.113 Müslim, el-Cenne, 18.114 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:286-287.

bir fark bulunmadığını söylemişler ve hak mezhebin, her İki tarafın delillerini birleştiren, fakat hatalarından salim bulunan mu'tedil bir görüşte bulunabileceğini kabul etmişlerdir. Ehl-i sünnet, Kur'ân ve hadisi, Cebriyye ve Kadenyyeye nisbetle daha sağlam bir metodla (terkib metoduyla) tedkik etmişler ve bu sayede her iki görüşü te'lif eden, bununla beraber hatalarını da ortaya koyan âyet ve hadisler bulmuşlardır:«Eğer sana sebat vermemiş olsaydık, andolsun kî, sen az da olsa onlara meylediverecektin» 116

«Kadın ona (Yûsuf'a) niyyeti kurmuştu, eğer Rabbinin burhanını görmemiş olsaydı Yûsuf da ona kendini kaptırmış gitmişti» 117

«Allah dilemeyince siz dileyemezsiniz» 118

(İlk âyette olduğu gibi) sonuncu âyette de kul için bir dileme, bir irade İsbat edilmektedir. Fakat bu, ancak yüce Allah'ın iradesiyle nafiz olabiliyor. Ehl-i sünnet, kader telâkkisi bakımından tedkik ettikleri İslâm ümmetinin, cümlesini ittifakla kullandığını görmüşlerdir 119 Bu ifadede, kul için, ancak Allah'ın yardımıyla nafiz olabilecek bir tasarruf gücü isbat edilmektedir. Ehi-i sünnet düşünmüşler ki bütün müslümanlar Allah'a el açar, ondan, kendilerini günahlardan korumasını niyaz eder. Yardımsız kalmaktan, kendi hallerine terk edilmekten ona sığınırlar: «Ulu Allah! Bizi kendi halimize terk etme kî çaresiz kalırız, bizi insanlara da teslim etme ki perişan düşer, yok oluruz» 120

Kaza ve kader mevzuunda tedkik ve tefekkür sistemlerini açıklamaya devam ettiğimiz bu üçüncü gurup âlimlerin dikkatini çeken noktalardan biri de Allah taâlânın, Kur'ân-ı keriminde, «görünmiyen»i de «görünen»! de bildiğini beyan Duyurmasıdır: «O, görünmiyeni de bilicidir, görüneni de» 121. Yüce Allah'ın görünmiyeni (gaybı) bilmesi, eşya ve hâdiseleri meydana gelmeden önce bilmesidir; görüneni (şehâde'yi) bilmesi ise onları var olduktan sonra bilmesi demektir.Ehl-i sünnet âlimleri, ilâhî teklifin vâki' olması ve olmaması bakımından insanın hallerini de tedkik etmişler ve görmüşlerdir ki Allah taâlâ, insana, mutlak mânâda bakmiyacak, dinlemiyecek, yemiye-cek, içmiyecek gibi bir mükellefiyet yüklememiştir. Onun emrettiği şey, insanın, işitme, görme ve yeme... vâsıtalarını bazı yerlerde îhalâl şeylerde) kullanması ve bazı yerlerde de (haramlarda) kullanmamasından ibarettir. O halde Allah'ın emrine taallûk etmesi veyaetmemesi bakımından bu iki husus arasında bir fark olmalıdır. Bu fark şu olabilir: İnsan bu iki şıktan birine muktedir kılınmış, fakat öbür şık için kendisine bir kudret verilmemiştir. El titremesi hastalığına kapılmış kimse ile sağlam bir İnsanın ellerinin hareketi ayrı ayrı karakterdedir. Bu iki nevi hareket arasında bir farkın bulunduğu muhakkaktır. Bu fark ta, kulun kendi fiillerini icadetmekte tamamen serbest olduğunu söyliyen Kaderiyyenin ileriye sürdüğü iddiayı doğrulamıyacak tarzda, irade ve kudretin varlığından ibarettir. 122

5. Büyüklerin Sözleri:

Ehl-i sünnet, Cebriyye ile Kaderiyyenin iddialarını çürüten ve hakikatin, bunların ifrat ve tefrit derecelerindeki görüşlerinin ortasında bulunduğunu beyan eden, büyüklere ait bazı sözler de naklederler. Meselâ Ca'fer-ı Sâdık'tan (v. 148/765) rivayet edildiğine göre kendisine sormuşlar:- Kullar, fiillerini işlemeye mecbur edilmişler midir?- Allah, kulunu günah işlemeye zorlamak ve sonra da o günahtan ötürü kendisine azap vermek gibi bir zulümden münezzehtir.- Peki, kulların işleri tamamen kendilerine mi terk edilmiştir?- Allah, kendi mülkünde murad etmediği bir şeye izin vermekten de münezzehtir.- O halde gerçek nedir?- İkisinin ortası. Ne tam bağlılık, ne de tam serbestlik.Sıffîn Savaşından döndükten sonra Hz. Alî'nin (v. 40/661) huzuruna yaşlı bir zat çıkmış ve : «Ey mü'minlerin emiri, ne dersiniz, bizim Sıffîn'e gidişimiz Allah'ın kaza ve kaderiyle mi olmuştur?» diye sormuştur. Hz. Alî şöyle cevap vermiştir: «Allah'a yemin ederim ki her dağa çıkışımız, her vadiye inişimiz ve her adım atışımız, şüphe yok ki, Allah'ın kaza ve kaderiyle olmuştur.» Bu defa ihtiyar; «O halde çektiğim zahmetlerin hesabını Allah nezdinde arayacağım, benim hiç bir mükâfatım yok mudur?» tarzında konuşunca, Hz. Alî şöyle karşılık vermiştir: «Sus, ey ihtiyar, bu söylediğin, şeytan dostları ve Allah düşmanlarının, şu ümmetin Kaderiyyesinin sözüdür. Allah taâlâ, kulunu muhayyer bırakmak suretiyle bazı şeyleri emretmiş, akıbetlerinin tehlikeli olduğunu

115 el-En'âm (6), 59.116 el-tsrâ* (17), 74.117 Yûsuf (12), 24.118 el-İnsân (77), 30. 119 «Allah'ın yardımı olmaksızın hiç bir tasarruf ve kuvvet yoktur, mealindeki bu hadîs-i merfu' için bk. Müslim, ez-Zikr ve'd-duâ', 13.120 Bu duâ aynı zamanda bir hadîstir, benzer bir hadis için bk. Ebû Dâvûd, el-Cİhâd, 35; Ahmed b. Hanbel, V, 288 (değişik lâfızlarla)121 el-Haşr (60), 22.122 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:287-289.

haber vermek meyanmda bazı şeyleri de yasaklamıştır Allah, kendi iradesine rağmen (mağlûp edilmiş olarak) âsî olunmamış ve kul icbar edilmiş olarak itaat olunmamıştır.» İhtiyar bunun üzerine tebessüm etmiş ve ayağa kal-karak şu beyitleri söylemiştir:«Sen öyle bir imamsın ki, sana bağlılık göstermek sayesinde, Kıyamet gününde Arş Sâhibi'nden rızâ umarız.«Sen ki dinimizin güç bir meselesini açıklığa kavuşturdun. Yüce Rabbimiz, bize yaptığın bu iyiliğe mukabil seni ihsanla mükâfatlandırsın!»Yukarıda Ca'fer-i Sâdık'tan naklettiğimiz sözlere benzer bazı cümleler İbn Abbas'tan (v. 68/687) da rivayet edilmiştir. 123

6. Terkib Metodu :

Ehl-i sünnet, buraya kadar sıraladığımız bütün bu delillere vâkıf olunca «Kader«e dair nazil ve vârid olan âyet ve hadisleri toplamışlar ve bunların arasındaki münasebeti tesbite çalışmışlardır. Bu çalışmalar sonunda üçüncü bir görüş ortaya çıkmıştır. Bu üçüncü mezhep diğer her iki görüşün çirkin hatalarından salim olmakla beraber onların iyi taraflarını da cem' ve te'Iif edicidir. Ehl-i sünnetin görüşü Cebriyyenin tefritinin fevkinde, Kaderiyyenin aşırılığının tda dûnunda bulunmuş ve Resûl-i ekrem efendimizin ^ «Allah'ın dini aşın giden ile'çok geri kalanın tutumları arasındadır.» maâlindeki hadislerine uygun düşmüştür.Ehl-i sünnetin Kaza ve Kader mevzuunda ortaya koyduğu görüş şu esasa dayanır: Allah taâlâ gayb ilmine sahiptir, o olacak her şeyi olmadan önce bilir. Allah insanı yaratmış, onu, kendisine doğru yolu gösterecek bir akıl ve mükellef olmasını gerektirecek bir kuvvetle mücehhez kılmıştır. Cenabı Hak gayb ilmini yaratıklarından gizlemiş, onlara emirler vermiş, yasaklar göndermiştir. Yüce Yaratıcı, kullarını, onlar hakkında önceden sahip olduğu bilgi bakımından değil ve fakat onlara gönderdiği emirler ve yasaklar yönünden mesul tutmuştur. Binaenaleyh İnsanlar, «itaatkâr» ve «âsî» olmak üzere, istedikleri gibi hareket ederler. Bu arada dolayısıyla, Allah ta-âlâmn kendileri hakkında önceden sahip olduğu bilginin sınırlarını da aşmamış olurlar. O halde Allah taâlânm, önceden, itaatkâr olacağını bildiği kimsenin âsî, ma'siyeti tercih edeceğini bildiği kimsenin de itaatkâr olması düşünülemez. Aksi halde Allah'ın ilmi kemal derecesinde bulunmamış ve mahlûkların ilmine benzemiş olur. Çünkü mahlûkun İlmi, bilindiği gibi vuku' bulması da aksinin çıkması da mümkün olan bir İlimdir.Ehİ-i sünnetin görüşüne göre, Allah taâlânın, vuku' bulacak hâdiseleri önceden bilişinde, Cebriyyenin İddia ettiği gibi herhangi bir icbar bahis konusu değildir. Bir kimsenin yapmak istediği bir işe dairsahip olduğu kudret, ancak Aliah taâlânın ona yardım etmesiyle yahut fi'li ona havale etmesiyle tam nafiz olabilir. Yüce Allah, kulunu, yapmak istediği günahtan korursa bu bir lütuf olur; şayet fi'li ona havale eder, tamamen onun istediğine bırakırsa bu da adi olur. Kulun durumu, Allah taâlânın, hakkında önceden bir İlme sahip oluşu yönünden ele alınacak olursa bir cebir şekli göze çarpar. Şayet kendisine tevdi edilen kudret ve ona gönderilen emir ve yasaklar yönünden bakılacak olursa her şey kendi iradesine havale edilmiş gibi görünür. Binaenaleyh burada ne tam bir icbar (icbâr-i mutlak) ne de tam bir serbest bırakılış (tefvîz-i mutlak) vardır. Netice ikisi ortası bir durum arzetmektedir ki bu ince nokta araştırıcıların gözünden ve düşünenlerin dikkatinden kaçmaktadır. İşte mevzuu kökünden kavrayan Ehl-i sünnet âlimlerinin : «Kul ne serbest bırakılmış, ne de bağlanmıştır» sözünden anlaşılan mânâ da budur.Kader mevzuunda nazil ve vârid olup ilk bakışta «icbar» ifade eden âyet ve hadisler şu üç şeyden biri ile yorumianmalıdır:1. Allah taâlânın, olmadan önce eşya ve hâdiseler hakkındaki ilmi (el-ilmu's-sâbık). Kuİ için bu bilgi dairesinin dışına çıkmak veya bilinenin aksini yapmak mümkün değildir.2. İşlenen kötü fi'Hn karşılığı olmak üzere Allah taâlânın icra ettiği bir fiil. «Allah, küfretmeleri sebebiyle, onların kalblerini mü-hürlemiştir» 124 maâlindeki âyet-i kerimede olduğu gibi.3. Allah taâlânın, dilediği işi yapmağa gücü yettiğini bildirmek : «Eğer Allah diİeseydi onların hepsini hidayet üzere toplardı» 125

Kader mevzuunda olup ta dış görünüşüyle kula tam serbestlik tanıyan âyet ve hadislere gelince, bu husus ta Allah tarafından kula gönderilen emir ve nehiy ile yorumianmalıdır. Bu noktada Kade-riyyeyi (yani kaderi inkâr edenleri) yanıltan şey, olmadan önce eşya ve hâdiselerin Allah tarafından bilindiğini kabul etmeyişleridir. Onlara göre Allah'ın ilmi hadistir, yani sonradan, olacak şey olduktan sonra teşekkül eder. Halbuki Allah taâlâ bu gibi câhillerin iddia ettiklerinden yüce, hem de pek yücedir! 126

7. Kader Münakaşası Ve Netice :

Büyük âlimlerin ve Ehl-i sünnet çoğunluğunun görüşü şudur ki kaza ve kader mevzuunda fazla konuşmamalı ve

123 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:289-290.124 en-Nİsâ' (4), 155.125 el-En'âm <£>, 35.126 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:290-291.

münakaşaya dalma-malıdır. Çünkü Peygamber (s.a.) efendimiz: «Kaza (ve kader) bahis konusu edildiği zaman dilinizi tutunuz» 127 buyurmuşlardır. Kurtuluş ve selâmeti tercih eden için tutulacak en güzel yol bu yol olmuştur.Kaza ve kader mevzuunda şimdiye kadar söylediklerimiz, konunun genişliği karşısında, pek az sayılır. Doğrusu, kader bahsi tehlikeli ve güç bir bahistir. Çoğu zaman bahsin derinliklerine inmek isteyen kimse inandığının hilâfına bazı fikirlere kapılabilir. Bu sebeple kader mevzuunda daha fazla söz söylemekten çekiniriz. Şunu da belirtmeliyiz ki biz şu kitabımızı çeşitli görüşlerin derinliklerine dalmak için kaleme almış değiliz. Kitabı te'lif edişimizin gayesi İslâm tefekkür tarihinde görüş ayrılıklarının doğmasına sebep olan bazı hususları tesbit etmekti.Fakat şu kadarını söylemeliyiz ki kader mevzuunda âlimlerin söyledikleriyle tatmin olmayan ve onların tavsiyelerine bakmıyarak işi derinleştirmek isteyen kimseye iki önemli noktaya dikkat etmesini tavsiye ederiz : Eğer çıkaracağı netice bu İki esasa uygun düşerse bilsin ki o, gerçeğin ta kendisini bulmuştur; şayet bunların biri veya ikisiyle tezad haline düşerse bilsin ki yanılmıştır, tekrar araştırmaya ve düşünmeye koyulmalıdır.a) Birinci esas şudur ki yüce Allah'tan başka hiçbir hakîkî fail (doğrudan doğruya ve müessir iş gören)' yoktur. Onun dışındaki her fail, ancak onun yardımıyla, onun lûtfu ve onun gücünden gelen bir müdahele ile iş görebilir. Öyle kî Allah taâlâ, kulunu kendi haline terk etse ve işin görülmesini tamamen ona bıraksa kul asla bir fiil sahibi olamaz.b) Yüce Allah'ın bütün fiilleri hikmetle doludur, onun yaptıklarında asla manasızlık yoktur. Allah taâlânın fiilleri zulüm ihtimali bulunmayan mutlak bir adalet mahsulüdür, onlar kusursuz bir güzellik örneği ve içinde kötülük bulunmayan hâlis bir hayırdır. Bu mefhumlar zıdlarıyla birlikte söz konusu edilecek olursa (hikmet-abes, adalet-zulüm, güzellik-çirkinlik, hayır-şer) ancak biz yaratıkların fiilleri için düşünülebilir. Çünkü bizler için ilâhî emir ve yasak bahis konusudur, ayrıca insan olarak bizde yaratılıştan bir akıl gücü mev-cuddur ki o, bize bazı şeyleri güzel, bazılarını da çirkin gösterir. Güzellik ve çirkinlik... Yüce ve münezzeh Yaratıcı bu iki sıfatın hiçbiri ile vasfedilemez. Çünkü onun fevkinde ne bir emreden vardır, ne de bir yasak çıkaran. Hem o, aklın bizzat yaratıcısıdır da.Hulâsa, Allah taâlâ hiçbir yönden hiçbir yaratılmışa benzemez. O halde seni, Yaratıcı ile yaratılmış arasında gerek zat, gerek fiil bakımından teşbihe götürecek bir sözle karşılaşırsan onu en değersiz bir şey gibi at, bir çöp gibi fırlat ve bil ki hak onun dışındadır; hakkı onun dışında ara, bulursun. Şayet kader mevzuunda isabetli bir neticeye varamaz ve asıl maksûdu anlıyamazsan hulasa ettiğimiz bu inanışa sımsıkı sarıl.Seni yaratn yüce Allah'a hikmeti konusunda dil uzatma, kudreti mevzuunda onunla mücadele ve münakaşaya girişme. Hiç unutmamalısın ki o, senden müstağnidir, fakat sen daima ona muhtaçsın ve eninde sonunda, dağarcığındaki bilginle birlikte, onun huzuruna çıkacaksın!Ne yücedir o Allah ki hükümlerinde tektir! Kararlarını temyiz edecek bir kuvvet yoktur. Aklı erenler adaletinden şüphe etmez. Günahkârlar kereminden umut kesmez. Ondan başka rab yok, Ondan özge ma'bûd yok! 128

ASTRONOMİ VE DİN

Abdüllâtîf HARPÛTÎSunuş:

Bu makale Osmanlı Dârü'l-fünûn'u ve Medresetü'l-vâizîn'inde il-m-i Kelâm muallimliği yapmış bulunan Abdüllâtîf Harpûtî'ye ait «Ten-kîhu'l-kelâm fî akaaidi ehli'l-lslâm» adlı kitaptan alınmıştır. Kitabın ikinci baskısı 1330 h./1911 m. tarihinde, iki cild halinde, İstanbul'da yapılmıştır. Yazı bu baskının birinci cildinin sonunda müstakil olarak yer almaktadır (s. 376-399). Mezkûr kitap Yeni îlm-i Kelâm devrinin kıymetli eserlerinden sayılır. Yer yer göze çarpan za'f-ı te'liflerle birlikte ağır bir üslûp ta taşıyan makale, tarafımızdan sadeleştirilmiş, başlıklar konulmuş, dipnotları ilâve edilmiştir. Ayrıca âyetlerin maalleri zikredilmiş ve makalede adı geçen bazı şahısların vefat tarihleri gösterilmiştir.Makalenin başında bugün astronominin sahasına giren çeşitli konulara ait eski telâkkilerle Batlamyus ve Kopernik teorilerine temas edilmekte, bunun yanında ilâhî kitapların beyanlarına da yer verilmektedir. Daha sonra, mevzu' îslâmî yönden ele alınarak önce eski îslâm âlimlerinin görüşleri kaydedilmekte, bil'âhara İslâm tarihi boyunca ilim ve hikmetin gösterdiği inkişaflara paralel olarak âlimlerimizin, konu ile ilgili âyetleri tefsir ve izah ederken yeni yeni merhaleler kat'ettikleri isbat edilmekte ve «netice»de yeni hey'et ilmi muvacehesinde ilgili âyetlerin yorumlanmasında ta'kîbedilecek metodun tes-bitine çalışılmaktadır. 129

1. Eski Çağlarda Astronomi:

127 et-Taberânî'den naklen bk. es-Suyûtî, el-Câmiu's-sağîr, «İzâ zukira as-hâbî...» maddesi.128 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:292-293.129 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:295.

Tarihi ve geçmişte yazdan eserleri tedkik edenler bilirler ki akıl ve fikir sahibi insanlar, daima ayaklarıyla bastıkları yeryüzü ve gece gündüz gözleriyle seyrettikleri güneş, ay ve diğer yıldızlar hakkında birbirinden farklı görüşler ileriye sürmüşler ve ayrı ayrı hükümler beyan etmişlerdir.a) İnsanların pek çoğu varlıkları, ancak dış görünüşleriyle idrak edebildikleri ve bununla yetindikleri için bu varlıkların zahirde gösterdikleri hususiyetler ve bıraktıkları izlerle istidlal ederek onların gerçek hüviyetlerini anlıyamamişlardır. Böyleleri dış görünüşe aldanarak dünyanın, ayaklar altına serilmiş bir döşek gibi dümdüz ol -duğunu sanmışlar, ayın ve diğer yıldızların da üzerlerine kurulmuş, gök renkli çadır biçiminde kocaman bir cisimde (gökte) yer aldıklarını kabul etmişlerdir. Bunlara göre kar ve yağmur gibi yukarıdan düşen şeyler de o kocaman gökten inmektedir. Bu fikirde bulunan insanlar her asırda çoğunluğu teşkil etmiş, muhalifleri ise hemen hemen yok denilecek kadar az olmuştur. Bu sebeple aynı kanaati taşıyanlara «âmme-i nâs» ve «kâffe-i nâs» nâmı verilmiştir,b) Milâddan önce 140 yıllarında Batlamyus (Claude Ptoleme, ölümü m.ö. 170 civarında) nâmında bir rasatçı dünya İle gök cisimleri arasında hissedilen devri hareketi dikkate almış; fakat o da dış görünüşe aldanmiş; gemide bulunan bir insanın geminin deği! de sahilin hareket ettiğini zannetmesi gibi, bahsi geçen hareketi dünyaya değil yıldızlara nisbet etmiştir. Batlamyus böylece dünyamızı sabit ve kâinatın merkezi kabul etmiş, yıldızların ise onun üstünde devrederek döndüğünü söylemiştir. O, gök cisimlerinin hareketlerinde görülen küllî ve cüz'î değişikliklere bağlı olarak 9 küllî ve 24 cüz'î felek (gök. semâ) bulunduğunu iddia etmiştir. Ona göre dünyanın üstünde dönerek daimî hareket ettikleri görülen bu gök cisimleri (ecrâm-ı semâviyye) hiç bir şekilde bozulmaz, yok olmaz, yeniden teşekkül etmez de. Üst üste katlar halinde dünyamızı her yönden kuşatan bu gök cisimleri yuvarlak ve canlıdır. Her bir gök cismi, kendi feleği ile dünya üzerinde döner. Dünya ise bazı yönleriyle bir bakıma yuvarlak sayılır.Batlamyus, üzerimize düşen kar ve yağmurun aslında gökten inmediğine kaani' olmuştur. O, sıcaklığın te'siriyle meydana gelen buharlaşmanın hava tabakasında soğukla karşılaşarak yoğunlaştığına, bul Jt haline geldikten sonra oradan yere indiğine hükmetmiştir.Batlamyus'un dünya île gök cisimleri hakkındaki bu görüşü ya-yılamamiş, kendi asrında ve Kitâb-ı Mukaddesin nüzulü sırasında kendisine bağlı bir kaç kişiye münhasır kalmış, dolayrsiyle büyük insan çoğunluğu kendi fikirlerinden hiç bir zaman vazgeçmemiştir.c) Milâddan sonra 1500 yıllarında Polonya'lı Kopernik (Kopper-nick Nicolaus, 1473-1543) dünya ile gök cisimleri hakkında şu fikirleri İleri sürmüştür : Dünya yuvarlaktır. Kendisi gibi yuvarlak olan diğer gezegenlerle birlikte âlemin merkezini teşkil eden güneş etrafında dönerler. Fakat Kopernik'in bu görüşü o zamanlar beğenil-memiş ve büyük insan çoğunluğu yine eski kanaatlerinde sabit kalmıştır. 130

2. İlâhî kitapların telâkkisi:

Buraya kadar sıraladığımız bu üç görüşten Batlamyus ile Koper-nik teorilerinde birleşen bir nokta vardır: gerek dünyamız, gerek gök cismileri yaratıkların en muazzam, en belirgin, en güzel ve en san'atkârâne yaratılmış olanlarıdır. Binâenaleyh Yaratıcılarının varlığına, üstün kudretine ve yüceliğine birer delil teşkil ederler. Bu hüküm insanların kanaatlerine göre de doğrudur. Kâinatın Yaratu;if-sını haber vermek, ahlâkı düzeltmek, amelleri, fiil ve hareketleri tashih etmek hikmetiyle gönderilen Mukaddes Kitapların gelişi sırasında muhatapların çoğu «âmme-i nâs» olduğundan, bu kitaplarda Allah'ın varlığı ve kudretine delil olmak üzere zikrolunan gök cisimleri herkesin anlayabileceği tarzda anlatılmıştır. Nitekim :«Ey insanlar, sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz ki sakınanlardan olasınız. O Allah ki yeryüzünü sizin için döşek yapmış, göğü de bir bina gibi kurmuştur. Gökten yağmur indirerek onunla (tane ve) meyvalardan size nzıklar meydana getirmiştir» 131 gibi birçok âyet-i kerime vardır.Kur'ân-ı kerimde ve diğer Mukaddes Kitaplarda yıldız ve gezegenlerin zikredilişi, bunların gerçek hüviyetlerini belirtmek için değil, Yüce Yaratıcı'nın varlığına ve kudretine delil olmaları içindir.Nitekim : «O'nun âyetlerinden biri de gökle yerin O'nun emriyle kaaim olmasıdır» 132

«Güneş, ay ve yıldızlar... O'nun fermanına tâbi'dir» 133 maâlindeki ilâhî beyanlarla benzeri âyetlerde zikri geçen cisimler, yalnız ilâhî emir ve kudretin delil ve eserleri olmaları bakımından zikredilmiştir. Bunların kendilerine mahsus halleri ile aslî hüviyetlerinin anlatıl-maması, bu işin muhatapların bilgi ve anlayışına bırakıldığını gösterir. Kur'ân-ı kerimin : «Onlara de ki : göklerde ve yerde neler var, bir bakın.» 134 gibi âyetlerinde göklerde ve-yerde bulunan ve yüce Allah'ın kudretinin şahidi olan eserlere bakılması muhataplara emredilmiş ve bu hakikat İslâm âlimlerinin bu mev-zu'daki araştırmalarıyla da sabit olmuştur. 135

130 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:296-297.131 el-Bakara (2), 21-22.132 er-Rûm (30), 25.133 el-A'raf (7), 54.134 Yûnus (10), 101.

3. Dinî delillerin hususiyetleri:

a) Büyük İslâm âlimi İmam Gazzâlî (v. 505/1111), eserlerinde şu cümleyi tekrar etmekle ehemmiyetli bir noktaya temas etmiş oluyordu :«Şunu bilmelisin ki ilâhî kitaplar, mütehassıs tabibin, hastanın bünyesine göre tertip ve isti'mal ettiği ilâçlar menzilesindedir» 136 Bir hastayı tedavi eden doktor, sahasında mütehassıs olduğu ve hastanın kuvvet ve za'fına göre ilâç tertip ettiiğ takdirde hastası şifa bulur; aksine, doktor mütehassıs olmaz, ilâcı da hastanın bünyesine göre tavsiye etmezse hasta şifa yerine ölüme sürüklenir. Aynen böylece insanların irşadı gibi mühim bir vazifeyi üzerine alan ma'nevî doktor da kâmil olur ve kalbleri bâtıl inançlarla ma'lûl bulunan kimseleri, kabiliyetleriyle mütenâsip, anlayış ve kavrayışlarına uygun sözlerle hakka davet ve irşad ederse ma'nevî hastaların itikadları sıhhat kazanır, kendileri de doğru yola gelirler. Şayet mürşid, kâmil olmaz ve kalbleri hasta olanları anlıyacakları sözlerle hakka da'vet etmezse, bil'akis anhyamıyacakları sözlerle fikirlerini karıştırır, gönüllerini teşviş ederse inançlarındaki bozukluk daha da artar, böylece sapıklık içinde helak olur giderler.İşte şimdiye kadar söz konusu ettiğimiz hikmet ve hakikate bağlı olarak; tabiî ve alışılmış ifadelerle maksadlarını anlatmaya, örf ve âdete dayanan delillerle iddialarını isbata alışmış bulunan büyük halk çoğunluğunun irşadı için İndirilen ilâhî kitaplarda : bir taraftan, avamı kolayca yola getirebilmek için alışkın oldukları tabiî ifadeler açıkça kullanılmış, diğer yönden de kesin hakikatlere işaret edilmiştir. Böylece ilâhî kitaplar mütehassıs tabîbin tertip ve tavsiye ettiği ilâçlar mesabesinde olmuştur.b) İmâm Fahreddîn er-Râzî [v. 606/1210),«Şüphesiz ki Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde yaratan, ...Allah'tır» 137 maâlindeki âyet-i kerîmenin tefsirinde, âyetin makabli ile olan alâkasını gösterirken şöyle der; «Bilmelisin ki bu yüce kelâmdan maksad ruhları ve gönülleri yaratıklarla meşgul olmaktan kurtarıp Hakk'ın ma'rifeti deryasına salmaktır.» Müfessir bu sözü ile, Kur'anda zikri bizzat maksud oian şeyin Allah'ı tanıtmak olduğunu anlatmak istemektedir. Yine :«Göklerde ve yerde Allah'tan başka tanrılar bulunsaydı gökler de yer de karmakarışık olur bozulurdu» 138 âyet-i kerimesinin tefsirinde Râzî şu izahatı vermektedir: Bu âyette tevhide ait âdî (alışılmış) ve hatâbî (iknâî) delil apaçık zikredilmiş, bunun yanında kat'î delile de işaret buyurulmuştur. Nitekim Kur'ân-ı kerimin diğer bir çok âyetlerinde de durum aynıdır; yani bu gibi âyetlerde büyük çoğunluğu ikna' edici alışılmış deliller tasrîh edilirken kat'î olan aklî delilere de işaret buyrulur. Âdî ve hâtâbî delillerin tasrih kılınmasının sebebi, büyük çoğunluğun, aklî olan kat'î delilleri anlıyamaması, hatta bu gibi delilerin avamın fikirlerini karıştıracak ve itikadlarını bozacak bir karakter taşımış olmasıdır. İşte Kur'ân-ı kerimin bu üslûbu âmmenin fikrini ve itikadını karışıklık ve bozukluktan korumuş, aynı zamanda onların irşadlarını kolaylaştırmış ve çabuklaştırmıştır. Âyet-i kerimelerde iknâî delillerin tasrîh edilmesi yanında kat'î ve aklî delillere işaret buyurulmasının hikmeti de ilim ve hikmet erbabı olan havassın kesin aklî delilleri idrak edebilecekleri ve böylelerine bir işaretin dahi kâfi gelebileceğidir.Böylece havâss da aklî ve kat'î delillerle doğru yolu bulmuş olur. Netice itibariyle şunu söyliyelim ki «Yaş, kuru hiç bir şey yoktur ki apaçık Kitapta bulunmasın» 139 hükmü gereğince yüce kitap Kur'-ân-ı kerîm her sınıf halkın anlayıp kabul edebilecekleri hükümler ile bunların delillerini ihtiva etmekte, onun da'veti umûmî ve kâmil bir hususiyet arzetmektedir.c) Allâme Beydaavî (v. 685/1286) de :«Rabbinin yoluna hikmetle ve güze! öğütle da'vet et» 140 âyetinin tefsirinde: hikmeti, şek ve şüpheyi izale ederek kat'î ilim ifade eden kesin delil ve burhanlar ile; mev'ıza-i haseneyi de ikna' edici hitaplar ve müessir ibretler, yani hatâbî olan zannî deliller ile tefsir etmiştir. Beydaavî, hikmet yoluyla da'vetln havâssa, mev'iza-i hasene ile da'vetin de avama olduğunu sylemiştir.Yukarıda geçen âyetin Kaadıy Tefsîri haşiyesinde, Şeyhzâde (v. 951/1544), İslama da'vetin iki yola hasredilmesinin sebebini şöyle anlatır: İslama da'vet edilen insanlar iki kısma ayrılır: Birincisi âlimler ve hakîmler gibi tefekkür kuvvetiyte istidlal kabiliyetine sahip olan ve asiî gerçeklerle kat'î bilgilere tâlib bulunan havâsstir. İkincisi ise böyle bir kabiliyete sahip bulunmayıp dış duyularının sâ-hâsi içinde kalan avamdır.d) Allâme Zemahşerî (v. 538/1144) ise«Sana yeni doğan aylan sorarlar, de ki onlar İnsanlar için vakit ölçüleridir» 141 âyet-i kerîmesinin tefsirinde şöyle der: Burada sorulan soru ayın mahiyet ve teşekkülüne dair olduğu halde bunun cevabı verilmemiş, sadece ayın bu teşekkül ve görüntüsünden çıkarılan, vakit tayini gibi insanlar için pratikte faydalı olan şeyler zikredilmiştir.

135 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:297-298.136 Gazzâlî'nin bu nevi' görüşleri için bk. İlcâmu'1-avâm an ilmj'l-kelâm, s. 18 v.dd.137 el-A'raf (7), 54; Yûnus (10), 3.138 el-Enbiyâ' (21), 22.139 el-En'âm (6), 59.140 en-Nahl (16), 125.141 el-Bakara (2), 189.

Bunun sebebi şudur: Hey'et ilminin inceliklerinden sayılan ayın mahiyet ve teşekkül tarzından bahsedilerek cevap verilmiş olsaydı büyük halk çoğunluğundan ibaret bulunan muhataplar bunu anlıyamıyacak ve dolayısiyle verilen cevap hale münasip düşmiye-cekti. 142

4. Dünyayı taşıyan öküz :

Yukarıda isimleri geçen seçkin İslâm âlimlerinin temas ettikleri hikmet ve hakîkatten Mukaddes Kitapların muhatapları bulunan halk çoğunluğu (avam) habersiz olduklarından; dış görünüşleri itibariyle yer, gök, güneş, ay ve yıldızlar hakkında Mukaddes Kitaplarda mevcud olan beyanları, bunların asıl hakikat ve mahiyetleri zannetmişler ve aynen inanılmasının dinî bir zaruret olduğu kanaatine varmışlardır. Tevrat ehli yahûdîler ve İncil ehli hıristiyanlar ittifakla aynı inanış üzere devam edip dururken, astronomide Yunan'lı Batlam-yus'un görüşüne vâkıf olan Yunanlılar hıristiyanlığı kabul etmişler, diğer hıristiyan ve yahûdîlerle fikir temasına başlamışlardır. Böylece Batlamyus görüşü yahûdî ve hıristiyan dünyasına yayılmaya başladı. Fakat bu görüş, Mukaddes Kitapların zahiren te'yîd ettiği ve Ehl-i kitap arasında ötedenberi kabul edilegelen şekle muhalif düşüyordu. Neticede Ehl-i kitap Batlamyus astronomisini red ve inkâr etmiş, taraftarlarını küfür ve zındıklığa nisbet etmiş, kendi görüş ve İnanışlarını kuvvetlendirmek ve korumak için de akla hayale gelmiyecek sözler söylemişlerdir.Ehl-İ Kitabın inanışına göre : düz ve sabit olan dünya, düzlüğünün ve hareketsizliğinin sağlanması İçin yerler ve gökler kalınlığında bir yakut taş üzerine konulmuştur. Bu taş da kırk bin ayaklı ve kırk bin boynuzlu bir öküzün boynuzları arasına yerleştirilmiştir. Öküzün boynuzları yerin etrafından Arş'a kadar yükselmiş ve bu suretle yerler ile gökler birbiriyle perçin edilmiş. Dünyayı taşıyan bu kocaman öküzün ayaklan yedi kat yer ve yedi kat gök büyüklüğünde kumdan bir tepenin, tepe de o nisbette büyük bir balığın arkasındaki kanadın üzerinde bulunur. Balık uçsuz bucaksız bir denizin içinde bulunmakta, deniz de havada yer tutmaktadır.Yine bu inanışa göre çadıra benziyen arzın üzerfne kurulmuş bulunan yedi kat göğün ayakta durmasını sağlamak ve pekiştirmek için bu gökler, yeri her yönden kuşatan yedi sıra Kaf Dağı üzerine bindirilmiştir. Bu kadar ağır bir yük altında bulunan öküzün gördüğü işten bîzâr kalacağı düşünülmüş olmalıdır ki vazifeli bir sineğin öküzü devamlı olarak uyardığını ve böylelikle ağır yükünü üzerinden düşürmediğini de ilâve etmişlerdir. Fakat şeytanın vesvesesiyle arada bir yükünü atacakmış gibi cüz'î olarak hareket eden öküzün bu kımıldanışından zelzele hâsıl olmaktadır. Ayrıca bu öküzün gece ve gündüz birer defa olmak üzere 24 saatte iki defa solumasıyla denizlerde med ve cezir meydana gelmektedir. Ehl-i Kitap bütün kâinata karargâh olan havanın ise ilâhî kudret sayesinde durabildiği hakîka-tı'nî kabul etmişlerdir.Kur'ân-ı kerîmde : «Gök ile yerin O'nun emriyle durması yine O'nun âyetlerindendir» 143 «Gökleri ve yeri korumak O'na asla ağırlık vermez» 144 gibi âyetlerin beyan ettiği üzere göklerin ve yerin varlığı ve devamı her şe-yin fevkinde olan ilâhî kudret ile olduğu gerçeğini yahûdî ve hıristi-yanlar her şeyden önce kabul etseler ve o tutarsız sözlerde bulun-masalardı dinlerini böyle hurafelerle lekelemiş olmazlardı. Ehl-i Kİ-tabm bu hurafeleri, akıl ve mantık ile bilinir ve söylenir sözler olmadığından, bunların, Mukaddes Kitaplarda yazılmış veyahut peygamberlerin beyanlarında yer almış kudsî ifadeler olduğu sanılmış ve dinlerinden addedilmiştir. Böylece dinleri için büyük bir leke olmuştur. 145

5. İlk İslâm âlimleri ve astronomi:

Bahsi geçen uydurma söz ve görüşlerin doğurduğu zararlar sadece yahûdî ve hıristiyaniara münhasır kalmamış, bil'akis her asrın İslâm dünyasına da az çok te'sir etmiştir. İslâm âlimlerinin müfessir ve müelliflerinden pek az sayılmayan bir gurubu, zikri geçen sözlerin red ve cerhine cesaret edemediğinden «bu görüşler doğru ise o veçhile de göklerin ve yerin yaratılışı ilâhî kudretten uzak sayılmaz» gibi ihtimalli sözler sarfederek gerçeği bir türlü bütün açıklığıyla ortaya koyamamışlardır. Gerçi göklerin ve yerin o veçhile yaratılışı imkân dâhilinde olup bütün âlemlere şâmil bulunan ilâhî kudretten uzak değildir. Fakat «olandan daha güzelive daha mükemmeli imkân dâhilinde değildir» vecizesi gereğince «göklerin ve yerin mübdii» 146 olan Hâlik-ı Hakîm'in hikmetinden uzak düşmektedir.Mukaddes Kitaplardan Tevrat ve İncil'e inanan ilk yahûdî ve hı-ristiyanlar nasıl Batlamyus astronomisini bilmiyorlar idiyse Kur'ân ehli olan müslümanların ilk nesilleri de bu astronomiye vâkıf değillerdi. İslâm dünyasının ilk asırlarında yer, gök, güneş, ay, yıldızlar ve bunların çeşitli belirtileri, Kur'ân-ı kerimde mevcûd olan ilgili âyetlerin zahirleri itibariyle anlaşılmıştır:a ) «o Rabbiniz ki yeryüzünü sizin için bir döşek yaptı, göğü de bir bina kıldı» 147,ı«O Allahki yeryüzünü uzatıp

142 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:298-302.143 er-Rûm (30), 25.144 el-Bakara (2), 255.145 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:302-305.146 el-En'âm (6), 101.

düzledi» 148 «Yeri de döşeyip yaydık» 149 «biz gökyüzünü korunmuş bir tavan yaptık» 150 «Üstlerindeki göğe bakmadılar mı ki onu nasıl bina ettik, nasıl donattık? Onun hiç bir gediği de yok. Yere de (bakmadılar mı ki nasıl) onu döşedik» 151 «Allah yeri sizin için bir döşek yapmıştır» 152

Bu âyetlerin zahirlerinden : yeryüzünün, belirli sınırlarla çevrilmiş ve ayaklar altına serilmiş düz bir döşek, göğün de arz üzerine kuruJmuş çadırvârî bir bina 153ve tavan olduğu anlaşılmaktadır. b) sonra göğeyönelip onları yedi gökhalinde tesviye ve tanzim etti»154 «Sonra göğe tecelli etti de... onları yedi gök haline getirdi155 «O Allah'tır ki yedi göğü, yerden de onun mislini yaratmıştır» «Muhakkak ki biz üstünüzde yedi yol yarattık» 156, birbiriyle âhenkdâr (bir anlayışa göre : tabaka tabaka) yedi gök yaratmış olandır» 157

Bu âyetlerden de çıkan zahirî mânâ : semâ adedinin yedi olduğu ve birbiri üzerinde tabakalar halinde bulunduğu, arzın da birbiri üzerinde yedi tabaka olmakta semâların misli bulunduğu şeklindedir. Bir de şu âyetlere bakalım :c) «Göğün ve yerin O'nun emriyle durması yine O'nun âyetlerindendir» 158 «Güneş, ay, yıldızlar... O'nun fermanına boyun eğmiştir» 159, «O, güneşi de ay'ı da emri altına almıştır; bunların her biri muayyen bir zamana kadar seyreder» 160 «Geceyi, gündüzü, güneşi, ay'ı yaratan O'dur. Bunların her biri kendi dairesinde devretmektedir- 161

Sıraladığımız bu âyet-i kerîmelerden ilk anlaşılan mânâ şudur: Gök ile yerin mevcudiyeti ve fezada îşgai ettikleri mekândan ayrıl-mayıp devam etmeleri ilâhî emir ve kudrete bağlı bulunmaktadır. Güneş, ay ve yıldızlar da yüce Tann'nın emir ve iradesine tâbi' olmuştur. Bunların her biri kendi yörüngesinde belirli zamanlar içinde dönmekte ve seyretmektedir.d) «O, gökten su indirmiştir» 162

, «Allah'ın gökten İndirerek kendisiyle ölü toprağı dirilttiği suda...» 163«İçmekte olduğunuz suyu gökten indiren O'dur» 164

Bu âyetlerin zahirinden de yağmurların semâdan indiği anlaşılmaktadır.İşte dört gurup halinde mealleriyle birlikte sıraladığımız bu âyetleri, İlk asrın âlimleri, zahirî mânâlarıyla almış ve onunla iktifa etmişlerdir. Bunun yanında göklerin ve yerin mevcudiyeti ve devamının keyfiyeti, güneş, ay ve yıldızların seyir ve hareketlerinin şekli, kar, yağmur gibi yağan maddelerin teşekkül tarzı ve benzeri hâdise lere dair Kur'ân-ı kerimde sarahat olmadığından tafsîlâta girişilme-mistir. Yalnız «bizden öncekilerin şerîatleri bizim için de mu'teber-dir» kaidesi gereğince, Ehl-i Kitap âlimlerinden İslâmla müşerref olan Abdullah b. Selâm (v. 43/663)', Kâ'bu'l-Ahbâr (v. 32/652), Vehb b. Münebbih (v. 114/732) gibi zevatın gökler, yer, güneş, ay ve yıldızlar hakkında Kitap Ehlinden naklettikleri bazı sözler «geçmişlerden nakiller» meyanmda benimsenmiş ve zikredilmiştir. Binâenaleyhbazı sûrelerin başında bulunan hecâ harflerinden harfinin165 «Kaf dağı» ile ve ( o) harfinin166 de «Dünyayı Taşıyan Balık»la tefsir edilmesi gibi bazı sahabeden ve ilk tabaka müfessirlerinden rivayet olunan sözlerin, İsrâîliyyattan İslâmiyete geçmiş bulunan rivayetler cümlesinden olduğuna şüphe etmemelidir. 167

147 el-Bakara (2), 22.148 er-Ra'd (13), 3.149 el-Hıcr (15), 19.150 el-Enbiyâ' (21), 32.151 Kaaf (50), 6-7.152 Nûh (71), 19.153 et-Talaak (65), 12.154 el-Bakara (2), 29.155 es-Secde (41), 11-12.156 el-Mu'minûn (23), 17.157 el-Mülk (67), 3.158 er-Rûm (30), 25.159 el-A'râf (7), 54.160 er-Ra'd (13), 2.161 el-Enbiyâ' (21), 33.162 el-Bakara (2), 22.163 el-Bakara (2), 164.164 en-Nahl (16), 10.165 bk. Kaaf (50), 1.166 bk. el-Kalem (68), 1.167 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:305-310.

6. Batlamyus astronomisinin İslâm dünyasına girişi:

İsİâmın İlk asırlarında-durum yukarıda anlatıldığı gibi idi. Abbasîler zamanında Aristo (v. m.ö. 322) felsefesi ve Batlamyus (v. m.ö. 170) astronomisi Yunanlılardan tercüme edilerek İslâm dünyasında yayılmaya başlamıştı. Bu yeni hareket müslümanlar arasında önceleri kîlü kaali mûcib olmuş, fakat bil'âhare durum tamamen değişmiştir. Yeni hareketin getirdiği felsefe ve astronomi telâkkisi, sırf aklî olduğu, üstelik diyâr-t küfürden nakledilerek Mukaddes Kitapların zahirlerine itikad bağlamış kimselerin İnançlarına aykırı düştüğü İçin o devrin âlimleri tarafından İltifat görmemiş, hatta sözü edilen hikmetle hey'etin okunması ve öğretilmesinin haram olduğuna dair sözler bile sarf edilmiştir. Bu devrin âlimleri, tefekkür ve istidlallerini derinleştirip yeni Batlamyus astronomisinin mahiyet ve inceliklerine vâkıf olamadıkları ve aynı zamanda hakîkat-i halden haberdar bulunmadıkları için geçmiş bazı âlimlerin yoluna uymuşlar ve ilgili Kur'ân âyetlerinin zahiriyle iktifa etmişlerdir. Böylece gökler, yer, yıldızlar, bulut ve yağmur gibi tabiat cisim ve hâdiselerinin zikredü-diği Kur'ân âyetleri, zahirleri veçhile anlaşılmış', tefsir edilmiş ve öylece kitaplara geçirilmiştir. İslâm dünyasında Batlamyus görüşünün yayıldığı asırlarda İslâm âlimlerince meydana getirilen tefsir kitaplarında, yer, gök ve gezegenlerle bunların ahvâli hususunda yer alan izah ve yorumlar, felsefe ve astronomi kitaplarında mevcûd olan tafsîlâta aykırı düşüyordu. Bu sebeple âlimler kendi yaptıkları tefsir ve yorumları te'yid etmek için, aslında İsrâîlî hurâfât ve hayâlâttan ibaret bulunan bazı sözleri, Mukaddes Kitaplarda yer almış veya peygamberlerin ağzından şeref-sâdır olmuş kudsî sözler zannederek hikmet ve hakikatin ta kendisi olarak nazil olan Kur'ân-ı kerimin tefsirlerine karıştırmışlardır. Gerçi ilk İslâm âlimlerini bu tarz düşünüşlerinde ma'zûr saymak mümkündür. Fakat biraz sonra anlatılacağı üzere bil'âhare gelen muhakkik âlimlerimizin vâsıl oldukları yüksek gerçeklere ulaşamamışlar ve onların bu mevzu da İslâm dinine ifa ettikleri hizmetlerden mahrum kalmışlardır.İslâm tarihinin orta zamanlarında yetişen kıymetli âlimlerimizden İmâmu'l-Haremeyn Ebû'l-Maâlî (v. 478/1085), Ebû Hâmid el-Gaz-zâlî (v. 505/1111), Fahreddîn er-Râzî (v. 606/1210), Kaadıy Beydaavİ (v. 685/1286), Şemsüddîn Isfahânî (v. 749/1349) ve benzeri muhak-kıklar, zamanlarında İslâm dünyasına yayılıp şöhret bulan Aristo felsefesiyle Batlamyus astronomisini şöyle telâkki etmişlerdir: Bu ilimler, insanlar için mümkün olduğu derecede kâinattaki eşyadan dünya üzerinde bulunanları bizzat müşahede ederek, gök cisimlerini de rasat aletleriyle gözetliyerek elde edilen hisse nüstenid deliller vâ-sıtasiyle yine kâinatın sırlarını keşfetmeye vesile olan sırf aklî İlimlerdir. Onlara göre kâinatın cisimlerini tarassut ve müşahede etmek suretiyle deliller elde etmek konusunda ve bu deliller yoluyla gereJ< bizzat kâinatın sırlarını keşfetmek, gerek başkalarının keşfettikleri sırları kabul veya reddetmek, bunların kesin olanlarıyla vehim ve zan mahsûlü bulunanlarını birbirinden ayırdetmek mevzuunda müsiim, gayr-ı müsiim bütün akıl ve hikmet sahipleri müsavidir. Binâenaleyh bu âlimler, Aristo felsefesiyle Batlamyus astronomisinin kimden zuhur ettiğine, nereden gelip nereye gittiğine önem vermemişlerdir. Ancak onlar göklerin, yerin (?), diğer yıldızlarla temel elemanların (anâsırın) kadîm olduğu görüşünü kabul etmemişler; göklerin (feleklerin) basbayağı canlı olduğu ve yekpare bir tarzda bulunup asla fena bulmıyacağı, ayrıca tekrar dirilişin (haşrin) ruh ve bedenle değil de sadece ruhla olacağı gibi hem İslâm dininin, hem de diğer dinlerin esaslarına aykırı düşen yanlış görüş ve İddiaları kesin delil-lerle reddetmişlerdir. Bunun yanında zikri geçen âlimler, göklerle yerin her birinin küre şeklinde birer cisim olduğunu, birbiri üstünde sıralanan göklerin yeri her yönden kuşattığını, güneş, ay ve yıldız-larıyla bütün gök cisimlerinin yer üzerinde hareket ettiğini kabul etmişler; ayrıca kar, yağmur ve benzeri hâdiselerin, yeryüzünde meydana gelen buharlaşmanın atmosfere yükselmesi ve soğuk tabakalarda yoğunlaşarak buluta dönüştükten sonra tekrar yere inmesi gibi müşahede olunan bir mekanizma ile meydana geldiğini benimsemişlerdir. Bu âlimler, gökler, yer, güneş, ay, yıldızlar ve yağmur gibi cisim ve hâdiselerin zikrolunduğu Kur'ân âyetlerini yukarıda izah edildiği şekilde tevcih ve tefsîr etmişler; duyuların müşahede ve tarassudu ile sabit olan ilim ve hikmet bahisleriyle Allah kelâmı Kur'ân grasında zahirde var gibi görünen tenakuzun gerçekte mevcûd olmadığını ilân ve isbat etmişlerdir. 168

7. Tefsirlerden örnekler:

(Hey'et ilminde Batlamyus nazariyesinin hâkim olduğu devirlerde İslâm müfessirleri tarafından kaleme alınmış eserlerde Batlamyus görüşlerine yer verildiği görülmektedir. Meselâ :)a) Allâme Beydaavî (v. 685/1286): «O Rab ki yeryüzünü sizin İçin yayılmış bir döşek yaptı...» 169 âyet-i kerîmesindeki «firâş» kelimesini «yayılmış döşek gibi» tarzında tefsir ettikten sonra şu izahatı ilâve eder: «Fakat bu ifade yerin düz olmasını gerektirmez. Çünkü büyük bir hacme ve kocaman bir cüsşe-ye sahip bulunan yer küresinin, bir parçasiyle, bize yayılmış düz bir satıh gibi görünmesi normaldir».İmâm Râzî (v. 606/1210) de, Allah ki yeri uzatıp döşedi»170 ve: «Yeri de döşeyip yaydık»171 âyet-i kerîmelerini

168 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:310-312.169 el-Bakara (2), 22.170 er-Ra'd (13), 3.171 el-Hıcr (15), 19.

«yeri yaydı döşedi, yeri döşedik» ifadeleriyle tefsir ettikten sonra sözlerine şöyle devam eder:«Şüphe yok ki yer çok büyük bir küredir. Böyle kocaman kürelerin küçük bir parçasına bakıldığı zaman düz bir satıh gibi görünür». Râzî: «Dünyanın yuvarlak olduğu artık kat'î delillerle sabit olmuştur. Bu mevzu'da inad göstermenin ise hiç bir mânâsı yoktur» demek suretiyle de yukarıda zikri geçen âyet ve benzerlerinin zahirine tutunarak dünyanın yuvarlak olmadığını iddia edenleri reddetmiştir.Yine İmâm Râzî Yâsîn süresindeki «Gök cisimlerinin hepsi de birer yörüngede yüzerler.»172 âyet-i kerîmesinin tefsirinde şu izâhâtiyle göklerin de küre biçiminde olduğunun hissî delil ile sabit olduğunu ve bunun böyle kabul edilmesinin gerektiğini apaçık ifade etmiştir: «Nasslarda, göğün yuvarlak değil de düz olduğuna dair bir delil yoktur. Buna karşılık müşahede ile sabit olan delile göre de yuvarlaktır. O halde bu hususun böyfe kabul edilmesi gereklidir».b) Yine Kaadıy Beydaavî «O, semâyı yedi gök hâlinde tanzim etti»173 âyet-i kerîmesinin tefsirinde şöyle der:«Eğer, hey'et âlimleri yedi değil dokuz felek tesbit etmiştir, diye suâl edilirse derim ki : Âyette yediden fazlası nefyedilmiş değildir; şayet bu yedi sayısına Arş ile Kürsî ilâve edilirse arada bir ihtilâf kalmamış olur.» Görüldüğü üzere Beydaavî o zamanın hey'et âlimlerinin «dokuz felek» görüşünü kabul ettikten sonra bununla zikri geçen âyet-i kerîme arasındaki zahirî muhalefeti de uygun bir şekilde yorumlamaya çalışmıştır.Fahreddîn er-Râzî de: «Allah yedi göğü ve yerden de onların mislini yaratmış olandır»174 âyet-i kerîmesinin tefsirinde, hey'et âlimlerinin ileriye sürdüğü «arzın tek tabakadan müteşekkil olduğu» görüşünü kabul eder ve âyet-i kerimeden çıkarılabilecek ma'kui mânâyı «arzın yedi tabakası» şeklinde değil, «yedi iklimi» tarzında tesbit eder175.Beydaavî Kaaf süresindeki [50 : 6)«Üzerlerindeki göğe bakmadılar mı ki onu nasıl kurup çattık, nasıl süsledik. Onun hiç bir gediği de yoktur» âyet-i kerîmesinin tefsirinde : göğün pürüzsüz, birbirine bitişik tabakalar halinde yaratılmış olması sebebiyle hiç bir gediği bulunmadığını... kaydeder. Beydaavî bu izâhâtiyle he'et âlimleri tarafından kabul edilen «göklerin kürevî. içice ve bitişik halde bulunduğu» tarzındaki görüşü benimsediğine işaret etmektedir. İmâm Râzî de Nûh süresindeki (71 : 15) «Görmediniz mi ki Allah yedi göğü tabakalar halinde (veya ahenkli bir şekilde) nasıl yaratmış?» âyet-i ce-lîlesinin tefsirinde, göklerin üstüste kapalı tabakalar halinde olduğunu tercîh etmiştir. Bu takdirde tabakalar arasında boşluk bulunamı-yacağından göklerde meleklerin de mevcûd olamıyacağı neticesi ortaya çıkar. Râzî bu mahzuru, meleklerin lâtîf ruhlar olduklarını kaydetmek suretiyle gidermeye çalışmıştır.Yine İmâm Râzî ile Kaadıy Beydaavî'den bazı misaller getirelim «Ne güneşin aya erişip çatması, ne de gecenin gündüzü geçmiş olması gerekmez. Bunların hepsi de birer yörüngede yüzerler» 176âyet-î kerîmesinin tefsirinde Râzî : «Âyet-i kerîmenin ifadesi her bir yıldız için bir feleğin (yörünge'nin) bulunacağına delâlet etmektedir, sen ne dersin?» tarzında irad ettiği suâle şöyle cevap verir: «Deriz ki yedi gezegenin her birinin birer yörüngesi vardır. Diğer yıldızlara gelince, onların tek bir feleği bulunduğu söylenmiştir».Beydaavî Kşu da muhakkaktır ki brz en yakın göğü apaçık bir zînetle, yıldızlarla süsledik» (37 : 6) âye tinin tefsirinde şöyle der: -Sabit yıldızların sekizinci kürede (felekte}, aydan başka gezegenlerin de sekizinci küre ile bize en yakın semâ arasında yer alan altı kürede bulunuşu, şayet doğru ise, âyet-i kerîmenin ifadesine bir zarar getirmez. Çünkü yer küresinin sakinleri, bütün yıldızlan, çeşitli şekillere bürünerek masmavi göğün yüzeyinde bulunan ve nur saçan parlak cevherler gibi görür».Yine Fahreddin er-Râzî, el-Kehf süresindeki (18: 86) «Nihayet güneşin battığı yere ulaşınca onu kara bir balçıkta (pınarda) batar buldu» âyet-i kerîmesinin tefsirinde şöyle bir izahata girişir: «Delil ile sabit olmuştur ki dünya bîr küredir, gök ise onu kuşatmıştır. Güneşe gelince, şüphe yok ki o, felektedir. ... Şunu da belirtelim ki güneş, dünyadan kat kat büyüktür, o halde onun dünya pınarlarından birinin içine girdiği nasıl düşünülebilir?..» Râzî bu sözleriyle astronomların şu görüşlerini apaçık bir şekilde kabul etmiş oluyor: Gerek gökler, gerek yer birer küredir, göklerin hepsi de içice bir sistem halinde birbirini ihtiva etmekle beraber yine onların hepsi dünyayı da ihtiva eder. Yedi gezegenden her birinin birer feleği ve sabit yıldızların da sekizinci bir feleği mevcuddur. Gezegenler kendi felekleriyle arz üzerinde devrî harekette bulunurlar.c) Gerek İmâm Râzî, gerek Allâme Beydaavî suyun semâdan indiğini ifade eden aşağıdaki âyetlerin tefsirinde «semâ»yı yer yer «sehâb - bulut» veya «yukarı taraf, üst taraf» diye tefsir etmişlerdir. Meselâ: » «O Rabbiniz ki semâdan su İndirdi»177, «Allah'ın semâdan İndirdiği suda...»178,«Allah gökleri ve yeri yaratandır, semâdan su indirip onun sayesinde size nzık olsun diye türlü mahsuller

172 Yâsîn (36), 40. 173 el-Bakara (2), 29.174 et-Talaak (65), 12.175 Müellif Harpûtî, makalesinde, yukarıdaki âyet-i kerîmeyi bir zülıûi eseri olarak Secde sûresine nisbet ettikten başka zikredilen tevcihin hem Râzî, hem de Beydaavî tarafından yapıldığını kaydeder. Halbuki şahsî kütüphanemde mevcûd Beydaavî Tefsiri nüshasında böyle bir ibare mevcûd değildir (İstanbul, 1296 baskısı).176 Yâsîn (38), 40.177 el-Bakara (2), 22.178 el-Bakara (2), 164.

çıkarandır» 179, «İçmekte olduğunuz suyu semâdan indiren O'dur» gibi.Yukarıda geçen âyet-i kerîmenin (îbrâhîm 14: 32) tefsirinde Fahreddîn er-Râzî'nin yaptığı şu tevcih dikkati çekmektedir: «Semâdan su inmesi mevzuunda iki görüş vardır. Birincisine göre su buluttan iner. Bu takdirde «sehâb»e (bulut) semâ denmesinin sebebi semânın yükseklik mânâsına gelen «sümüvv»den türemiş olmasıdır. İkinci görüş ise suyun doğrudan doğruya gökten geldiğini kabul etmektedir. Fakat bu, isabetsiz bir görüştür. Çünkü insan bazan dağın tepesinde bulunur da aşağıdaki bulutu görür. Nihayet dağdan aşağıya inince bulutun yağmur yağdırdığını müşahede eder. Gözle müşahede olunan böyle bir hâdisede münakaşa etmek duyuları İnkâr etmek kadar bâtıl bir harekettir.Şunu da söyliyelim ki Beydaavi, Mülk süresindeki (67: 5) «Yıldızlar! şeytanlara atış teşları yaptık" âyet-i kerîmesinin tefsirinde kullandığı şu cümle ile eski astronomların «şihâblar» hakkında benimsedikleri telâkkileri kabul etmiş oluyor, Beydaavi âyeti şöyle tefsir ediyor : «Biz o gök yüzünde kandil gibi gördüğünüz yıldızlar için başka bir fâide daha yarattık, o da kümelerden neş'et eden akar-yıldızların (şihâbların) düşmesi sebebiyle düşmanlarınız olan şeytanların taşlanması ve kovulmasıdır», Müfes-sir bu ifadesiyle eski astronomların şu görüşlerini benimsemiş oluyor : Gözümüzle gördüğümüz parıldayıcı yıldızlar (şihâblar) hakiki yıldızlar olmayıp onların ısı vermesi sebebiyle fezada tutuşan, yerden yükselmiş parçalardan ibarettir. 180

8. Bu müfessirlerin görüşlerinin değeri:

İmâm Fahreddîn er-Râzî (v. 606/1210) ile Allâme Beydaavi'nin (v. 685/1286) makbû! ve meşhur tefsirlerinden sunulan örneklere ve benzeri görüşlere dayanarak şu neticeye ulaşmak mümkündür: İslâm tarihinin orta zaman muhakkik âlimleri, devirlerinde yaygın halde bulunan kadîm hikmet ve hey'et konuların: incelemişler, duyularla idrak edilebilen ve kendilerince sabit olan mesele ve hükümleri kabul ederek bunlarla Kur'ân âyetlerinin zahirleri arasında göze çarpan ayrılıkları münasip bir şekilde yorumlıyarak bertaraf etmislerdir. O devrin âlimleri, bu tutumlarıyla hikmet ve hey'eti Kur'ân âyetlerine hadim kılarak âyetleri daha iyi anlamaya vesile edinmişler, kendi devirlerinde bu ilimlerin terakkisi nisbetinde Kur'-ân-ı kerimin hakikat ve sırlarının bir haylisini gözler önüne serebilmişler-dir. Onlar bu davranışlarıyla Allah kelâmı Kur'ân-! kerimi düşmanlarına karşı müdafaa etmişler, onun yüce şerefini korumuşlar ve bu suretle de dine büyük hizmetler İfa etmeye muvaffak olmuşlarda-Ne var ki bu munaKKiK alimlerin IsTâmiyete karşı İfa ettikleri mukaddes hizmetler kendi hayatlarında gerektiği şekilde her kes tarafından takdir edilememiş. bıTakis İşin içyüzüne vâkıf olamıyan, kısa görüşlü çağdaş muhalifleri tarafından yıkıcı tenkidlere ma'ruz kalmışlardır. Hatta «Tefsîr-i Râzî»nin Kur'ân tefsiri olmayıp felsefe ve astronomi kitabı olduğu; Beydaavî Tefsirinin Zemahşerî'ye (v. 538/ 1144) ait i'tizâlî görüşlerle, Râzî Tefsirinin de hikmet ve hey'et tez-vîrâtı ile dolu bulunduğu...» gibi sözlerle ta'rizlere hedef teşkil etmişlerdir. Fakat sonraki zamanlarda İslâmiyet uğrunda ifa edilen bu eski hizmetlerin kadri bilinmiş, bu konularda yazılan eserler meşhur olmuş ve her kes tarafından benimsenmiştir.Yukarıda bir kısmının adını zikrettiğimiz muhakkik âlimlerimizin, gökler, yer, güneş, ay ve yıldızlar ile bunlara ait hallerin zikredildi-ği Kur'ân âyetlerini Aristo felsefesi ve Batlamyus hey'eti ile tefsir ve izah edişleri imana müteallik bir hâdise addediimemelidir. Hatta daha önemlisi bu nevi' tabiat varlıklarının ilâhî kitap olan Kur'ân-ı kerimde zikredilişi, bunların İslâmiyete inanılması zarurî hakikatlerden oldukları manâsına alınmamalıdır. Bu cisimler, sadece, labora-tuvar ve rasadhâne incelemeleriyle hikmet ve hey'et ilminde bilinebilecek tabiat gerçeklerinden ibarettir. Ne var ki dinde iman edilmesi zarurî olan yüce Yaratıcı'nın varlığına ve kemâl-i kudretine delil teşkil ederler. Bu sebeple de bunların mâhiyet ve hallerinin anlaşılması muhatapların bilgi ve kavrayışına, yani kültür seviyesine bağlı kalmıştır. O halde yukarıda zikri geçen âlimlerin konu ile ilgili olarak yaptıkları yorum ve izahlar, Aristo felsefesi ile Batlamyus astronomisinin doğru kabul edilip hükümrân olduğu müddetçe makbul sayılabilirdi. Evvelce de belirttiğimiz gibi hikmet ve hey'et ilimleri, insan kudretinin çerçevesi dâhilinde tabiat varlıklarını incelemek ve gözetlemekten ortaya çıkan hisse müstenid delillerle kâinatın gerçeklerini anlamaya vesîle olan aklî ilimlerdir. Hakikatlere ulaşmak arzusuyla her asırda inceleme ve gözetleme yapıldığı da şüphesizdir. Bu nevi' çalışmalarda daima sonrakilerin elde ettiği ilmî mahsullerin öncekilerin mahsulüne eklendiğine, günden güne araş-tıma ve gözetleme (tarassud) âletleri de inkişaf ettiğine göre söz konusu ettiğimiz hey'et ilminin de delil ve mesnedleri zamanla değişiklik arzetmiş, buna bağlı olarak mesele ve hükümleri de zarurî olarak yenilenerek inkişaf etmiştir.Son asırlarda hey'et ilmi, mesele ve hükümleri büsbütün değişerek alabildiğine inkişaf etmiş, «eski» ve «yeni» olmak üzere ikiye ayrılmış, bu arada Aristo hikmetiyle Batlamyus hey'etinin sakat ta-rafiarı ortaya çıkmış ve neticede yeni felsefe ile hey'et ilmi kendini kabul ettirip yayılma imkânını bulmuştur. Binâenaleyh eski âlimleri-mizin, kadîm hikmet ve hey'et ilmi esaslarına bağlı olarak yaptıkları yorum ve izahların terkedilmesi, buna mukabil yeni felsefî görüşler ile modern astronominin esas ve hükümlerinin ışığı altında Kuran âyetlerinin tevcih ve tefsir edilmesi lüzumu şu son zamanlarda ortaya çıkmıştır. 181

179 İbrâhîm (14), 32.180 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:312-314.181 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:314-316.

9. Son devir İslâm âlimlerinin isabetli tutumu:

İşte kendini kuvvetle hissettiren bu ihtiyaç karşısında son devir İslâm âlimlerinden olan ve hem eski hem de yeni hikmet ve heyete derin vukufu bulunan «Ma'rifetnâme» sahibi Erzurumlu İbrahim Hakkı (v. 1186/1772), «Esrâr-ı Melekût» sahibi Molla KudsM Hİndî ve «Efkâr-ı ceberut» müellifi Halil Rahmî gibi zevat, muhakkik ve mütehassıs âlimlerin sağlam metodunu ta'kîbetmişlerdir. Nasıl ki eski âlimlerimiz kadîm Aristo hikmetinin ve Batlamyus hey'etinin dinlere aykırı düşen mesele ve hükümlerinden hayalî olanlarını delile müsteniden reddetmiş ve duyulara müstenid meselelerini de kabul ederek dini hükümlerle te'lif etmişlerse, aynen öylece yeni devir âlimleri de yeni hikmet ve hey'et meselelerinden madde ve unsurların kadîm olması, unsurların tabiî kuvvetleriyle kendi kendine birleşmesi ve bu suretle kâinattaki bütün varlıkların kendi kendine vü-cûd bulması gibi hayâlı olanlarını delil göstermek suretiyle reddetmişler, buna mukabil astronomiye dair, duyulara müstenid görüş ve izahları kabul ederek dinî hükümlerle te'lîfe çalışmışlardır.Dinin zarurî esaslarından olmamakla beraber, dinde i'tikadı vâ-cib olan Allah taâlânın varlığı, kemâl-î kudret ve yüceliği İçin delil teşkil eden yer, gök ve yıldızlar ile bunlara dair çeşitli haller, bilindiği üzere, Kur'ân-ı kerimde zikredilmektedir. Kelâm-ı ilâhînin nüzulü sırasında muhatapların çoğu İnce tefekkür ve İstidlal erbabı olmadığı ve tabiat varlıklarınım zahirdeki görünüşlerinin ötesinde idrak edecek bir seviyede bulunmadıkları için bu tabiat varlıkları Kur'-ânda dış görünüşleri bakımından zikredilmiş, hakikat ve mâhiyetleri itibariyi^ anlaşılmaları ise her asırdaki muhatapların bilgi ve anlayışlarına Bırakılmıştır. Eski muhakkik âlimlerimiz yer, gök ve yıldızlan zamanlarında yaygın bulunan eski hikmet ve hey'etin duyulara müstenid aklî delilleriyle tasvir olunduğu şekilde anlamışlardı. Onlar, tabiatın bu büyük cisimlerine dair akl, yollarla bildikleri şeylerin Kur'anda zikrolunan nakli tasvirlere zahirde muhalif düştüğünü görünce, duyulara müstenid aklî delili naklî defile tercih etmişler, bunun yanında nakli tasvirlerin dış görünüşe ait olduğunu beyan ederek akıl ile nakil arasındaki aykırılığı gidermeye çalışmışlardır. Yeni devir âlimlerimize gelince, onlar da gerek yer küresini, gerek gök cisimlerini kendi zamanlarında yaygın bulunan yeni felsefe ve astronominin, duyulara müstenid delilleriyle tasvir olunduğu gibi anlamışlar ve bu aklî şekil ile Kur'anda mezkûr naklî şekil arasında göze çarpan zahirî muhalefeti eski âlimler gibi «dış görünüşe» hamletmişlerdîr. Onlar, yeni felsefe ve astronominin duyulara müstenid aklî delilleriyle yuvarlak olduğu ve daimi hareket halinde bulunduğu sabit olan dünyanın Kur'ân-ı kerimde «uzatılmış, yayılmış...» olarak tasvir edilişini dış görünüşüne hamlettikleri gibi yörüngelerinde hareket etmek te bulunan yıldızların yedi tabakasından ibaret göklerin fsemâvât), yine Kur'anda, yükseltilmiş tavan ve çadır şeklinde zikredilişini de çıplak gözle görülen bir halin görüldüğü gibi tasvir ve ifade edilişi mânâsına almışlardır.Yeni devrin muhakkik âlimleri,«Sen dağlara baksan hareketsiz olduklarını sanırsın. Halbuki onlar bulut gibi kayar giderler. İşte sana, her şeyi hesaplı ve sapasağlam yapan Allah'ın san'atı! Şüphesiz O, yaptıklarınızdan tamamen haberdardır»182 âyet-i kerimesiyle yer küresinin kendi yörüngesinde hareket ettiğine istidlal ettikleri gibi şu ilâhî beyanlarla da yıldızların kendi yörüngelerinde hareket ettiklerini isbata çalışmışlardır:«Güneşe gelince, o kendi yörüngesinde seyreder durur. Bu, her şeye gücü yeten, her şeyi bilen Allah'ın ta'yirı edip koyduğu bir kanundur. Ay için de muhtelif menziller tesbit ettik. Nihayet gider giderde eski bir hurma salkımının egrr çöpü haline döner. Ne güneşin aya erişip çatması, ne de gecenin gündüzü geçmesi gerekmez. Gezegenlerin hepsi de birer yörüngede yüzer dururlar- 183.Bir de İmâm Fahreddtn er-Râzî'nin :«O, geceyi, gündüzü, güneşi ve ay'i yaratan Allah'tır. Bütün bu gezegenler birer yörüngede yürürler»184 âyet-i kerimesinin tefsirine bakalım. Râzî (v. 606/1210) burada eski müfessirlerden yaptığı nakillerle feleklerin cisim değil de güneş, ay ve yıldızların yörüngeleri olduğu görüşünü haber vermekte ve dolayısiyle yeni astronomi'âlimlerinin zikri geçen âyetlerle istidlallerini te'yid etmektedir185.186

10. Netice :

Buraya kadar verilen izahattan ve sunulan bilgilerden anlaşılacağı üzere (bugün astronomi veya kozmoğrafya dediğimiz) hey "et İlmine ait «eski» ve «yeni» telâkkilerin her ikisi de yeryüzü ile orada yer alan cisimlerin, gökyüzü ile orada bulunan yıldızların incelenmesi ve tarassud edilmesinden ortaya çıkan delillere bağlı kalmıştır. Tabiat ilimlerine ait olan bu gerçekler Allah Kelâmının ta'lîm ettiği dinin aslî hükümlerinden olmamakla beraber

182 cn-Ncml (27),183 Yâsîn (3ü), 38-40.184 cl-Enbiyo" (21), 33.185 Müellif Harpûtİ'nin Râzi Tefsirine atfen makalesinin burasına aldığı üç satırlık ibare İle aynı tefsirin elimdeki matbu' nüshasının (İstanbul Amire baskısı, 1307-1308 h., c. 6, .s. 149) metni arasında önemli aykırılıklar mevcuddur. Müellifin buna benzer diğer bir hatasına da yukarıda İşaret etmiştik (bk. dipnotu. 40).186 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:

Kur'ân-ı kerimde ta'-lîmine pek ehemmiyet verilen âlemin Yaratıcfsının varlığına, ilim ve hikmetinin üstün mertebesine, kudret ve azametinin nihayetsiz-ligine delil teşkil ederler. Bu gerçekleri ifade eden âyetler, muhatapların çoğunu teşkil eden avamın zahirde görebilecekleri şekli ve an-iıyabilecekleri üslûp ve ifadeyi esas kabul etmiştir.İmdi yeni hey'et ilmi telâkkisine göre «yedi gök», mevcüd olan yıldızların yedi tabakasından ibarettir. Burada reddedilen Batlamyus nazariyesindeki «felekler telâkkisi»dir, yoksa Kur'ân-i kerimde mezkûr yedi semâ değildir. Bu yedi semânın nefy ve inkâr edilmeme si noktasında hey'et ilminin eski telâkkisi ile yeni telâkkisi arasında bir fark yoktur. $unu da söyîiyelim ki gerek eski hey'et telâkkisi, gerek yeni telâkki gayr-ı müslim birer şahsa (yani Batlamyus ile Kopernik'e) ait görüş ve nazariyelerdir. Binâenaleyh eski telâkkinin kabulü ve yenisinin de reddi için «eski» ve «yeni» vasıflarından başka hiç bir sebep mevcud değildir. Şüphe yok ki zaman geçtikçe «yeni» tabiî alarak «eskiyecek ve o ds her kes tarafından kabule maz-har olacaktır. İyi düşünecek olursak semâların dokuz olduğunu, ilâhi varlık gibi kadîm (varlığının başlangıcı olmayan), aynı zamanda yuvarlak ve birbiriyle bitişik halde bulunduğunu kabul eden eski heyet ilmi telâkkisine nazaran, hadis (sonradan yaratılmış) olan yıldızların yedi tabakasından ibaret bulunan semâların yedi aded olduğu, aynı zamanda hadis ve fânî olduğu, mi'râca ve meleklerin iskânına daha elverişli bulunduğu... görüşünü benimseyen yeni astronomi te-lâkkisi, Kur'ân-ı kerime ve İslâm dinine daha yakın ve daha uygun düşmektedir. Binâenaleyh eski telâkkiyi değil, yeni hey'et ilmini kabul etmelidir.İnsanlığın bütün ihtiyaçlarını karşılamayı tekeffül eden yüce İslâm dininin, «Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle da'vet et»187 âyeti kerimesi gereğince hikmet üzere müesses bulunduğu şüphesizdir. Bu sebeple hikmet ilerledikçe yüce dinimizin ihtiva ettiği gerçekler ve sırlar da elbette günbegün ortaya çıkacaktır.«Muhakkak ki Allah şu İslâm dinini kâfir ve günahkâr bir adamın eliyle de kuvvetlendirir»188 hadisi şerifinin de ifade ettiği üzere kâfirlerin tefekkür ve araştırmalarıyla ilerliyen hikmetin bile Allah Kelâmı Kur'ân-ı kerime ve dînî hakikatlere hizmetçi ve onları açıklayıcı olmasında garip telâkki edilecek hiç bir şey yoktur. Felsefe, astronomi, san'at ve ilmin ilerlemesi ile ilâhî kitap olan Kur'ân-ı kerimde kâinatın Yaratıcısının varlığına ve nice kemal sıfatlarına delil olmak üzere zik-rolunan kâinat hazinesinin hakikat ve sırları ortaya çıkacak, böylece felsefe, astronomi, ilim ve san'at Kitâb-ı İlâhînin bir kısmını teşkil eden «Kitâb-ı Âlem»i şerh ve izah edecektir. O kitâb-ı âlem ki Şeyh Sa'dî'nin (v. 691/1219) de :«Aklını kullanabilen için yeşil ağaçların her bir yaprağı yüce Allah'ın tanınması için başlı başına bir kitap teşkil eder» beytiyle işaret ettiği üzere her sayfası, her parçası engin ve derin bir kitap mahiyetindedir. İşte bu suretle felsefe, astronomi, ilim ve san'at Kitâb-ı İlâhî olan Kur'âna hadim ve müfessir olur.Meselâ eskiden «hikmet» içinde mütalâa edilen nebatat İlminin (botanik) ilerlemesi ile bitkilerde dişi ve erkek çiçekler yoluyla dölleşme olduğu, bu suretle de hububat ve meyvelerin meydana geldiği. «O, ne kadar yüce ve münezzehtir ki gerek yerin çıkardığı her şeyden, gerek insanların kendi soylarından ve gerek onların henüz bilemedikleri nice şeylerden bütün çiftleri yaratmıştır»189 âyet-i kerimesini yepyeni bir tefsir ve izaha kavuşturmuştur. Yine hikmetten kimya ve analiz ilminin ilerlemesi, domuz eti ile şarap ve bütün alkollü içkilerde mev-cud maddî zararların keşfedilmesi bu nesneleri haram kıian âyetleri daha vâzth bir şekilde tefsir etmiştir. Astronominin terakki kaydetmesi ise gök cisimleri hakkındaki «Hepsi de birer yörüngede yüzer gibi seyrederler»190 âyet-i kerimesinin ve arz hakkındaki «Halbuki o dağlar bulut gibi kayıp giderler»191 maâlindeki beyân-ı ilâhînin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olmuştur.Eski hey'et ilmînin meşhur eserlerinden (Batlamyus'a ait) «et-Macistî»yi tedris eden Ömer Ebherî'ye, fakîhin biri, küçümseme edası içinde «ne okuttuğunu» sorar. Ebherî de aşağıdaki âyetleri okuyarak «İşte bu âyetlerin tefsiri ile meşgul oluyorum...» der. Bu söz hikmet ve hey'etin Kur'ân-ı kerimi tefsir eder bir mahiyet taşıdığını aksettiren güzel bîr örnektir :192

"Onlar üstlerindeki göğe bakmadılar mı ki onu nasıl bir bina gibi yükselttik, (yıldızlarla) nasıl donattık! Hem de hiç bir gediği olmaksızın. Yeri de görmediler mi? Onu nasıl döşedik, ona nasıl sabit dağlar yerleştirdik! Biz o toprakta her sınıftan içe ferah verici nice çiftler bitirdik! Bütün bunlar bize dönecek kulların kalb. gözünü açmak ve ibret vermek içindir» 193.194

187 cn-Nahl (16), 125.188 cl-Buhâri. el-Cihâd,189 Yâsîn (36), 36.190 Yâsîn (36), 40.191 en-Neml (27), 88.192 Müellif, makalesinde bu hâdiseyi Râzî Tefsirine nisbet ediyor (eİ-Ba-kara sûresi 29. âyetin tefsirinde) ve hatta ondan cümleler naklediyorsa da elimde nıevcud Râzî Tefsiri nüshasında (İstanbul Âmire baskısı, 1307-1308 h.) böyle bir kayda rastlıyamadım193 Kaaf (50), 6-6.194 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:317.

SÜNNÎ-ŞÎÎ İTTİFAKINA DOĞRU

Ebu'l-Berekât es-Süveydî

Sunuş:

Bu yazı, es-Süveydî diye tanınan Ebu'l-Berekât Abdullah Efendi b. Huseyn el-Bağdâdî'ye ait bir risalenin tercümesidir. Süveydî, Osmanlılar devrinin Irak âlimlerinden olup aklî ve naklî ilimleri tahsil ve tedris etmiş, hadis, edebiyat, dil ve tarih konularında eserler vermiştir. Hicrî 1174, milâdî 1761 yılında Bağdad'da vefat etmiştir.Tercümesini sunduğumuz risale, müellifin, «en-Nefhatu'1-miskiyye fî'r-nhleti'1-Mekkiyye» adlı seyahatnamesinden alınmış ve ayrı basılmış bir parçadır Risalenin adı «el-Huce-cu'l^kat'ıyye li't-tifâkı'1-fîrakı'l-îslâmiyyedır.Risale, bizim ricamız üzerine, Mustafa Çağrıcı tarafından tercüme edilmiş ve NESİL Aylık Fikir Dergisinde yayınlanmıştır (Yıl, 1979, sayı, 10, s. 33-48), Tercüme için asıl kabul edilen metin Mısır, Matbaatu's-saâde, 1323 (1-29 sayfa) baskısıdır. Risalenin başka baskıları da vardır. «Mu'temeru'n-Necef» kitabında da hulâsa olarak yer almıştır (Tab'u's-selef). Yazıdaki başlıklar ve dipnotları mütercim tarafından ilâve ediîmşitir. 195

Rahman Ve Rahim Allah'ın Adıyla

Hamd, âlemlerin Rabbı Allah'a... Salât ve selam, Allah Elçisi, resuller ve nebiler hâtemi, efendimiz Muhammed'e ve onun aziz ve temiz âl u ashabına...Allah Tealâ, yüce dine hizmet etmek, bid'at ve fesat ehlini hezimete uğratmak imkânını bana bahşedince, beni bu meramıma ulaştırdığı, İslâm camisaının ıslahına muvaffak kıldığı, Hakkı benim elimle İcra ettiği, bâtılın ateşini benim mubahasemle söndürdüğü için; Sahabeye söven, onları küfürle itham eden, fazilet ve hilafetin (diğerlerinden önce) Alî b. Ebi Tâlib'e ait olduğunu iddia eden, müt'a nikâhını ve (çıplak) ayak üzerine mesh yapılmasını caiz gören ve bunlara benzer, herkesin bilip duyduğu bir takım bid'atlar, çirkin ve sapık düşünceler taşıyan Şia'yı, bütün bunlardan vazgeçirme başarısını bana lütfettiği için Allah'a bir şükür ifadesi olarak Beytullah'ı ziyarete karar verdim.Hadisenin mahiyeti kısaca şöyle : 196

Osmanlı-İran Münasebetleri Ve Nadir Şah:

Şah Hüseyin'in, Afganlılar tarafından öldürülmesiyle, Acem ülkesi parçalandı; Afganlılar, (1135/1723'de) ülkenin başkenti İsfahan'ı, Osmanlılar (Allah güçlerini artırsın) da diğer frazı beldeleri ele geçirmişlerdi.197 Şah Hüseyin'in oğlu Tahmasb, intikam almak ve zilletten kurtulmak üzere harekete geçti. Etrafında yığınla halk toplandı. Onun tarafına geçenler arasında, kendisinden bahsedeceğimiz Nadir Şah da vardı.Ne var ki Tahmasb, şaraba düşkün olduğu için halkın sıkıntılarını pek düşünmez, umursamazdı. İşte bu yüzden Na'dir, Tahmasba yaklaşmaya çalıştı. Sonunda Tahmasb'ın güvenilir adamı oldu ve Tahmasb, devletin bütün işlerini ona bıraktı198.İşte bu Nadir denen zat, kaybedilmiş toprakları kurtarmaya koyuldu. Afganistan'dan İsfahan'ı aldı ve onları darma-dağın etti. Kendisine «Tahmasb Kulu» lakabı verildi ki, «Tahmasb'ın kölesi» demektir. Bu lakap, asıl adı unutulacak kadar şöhret buldu.Tahmasb kulu (Nadir Şah) Osmanlıların zaptettikleri toprakları kurtarma faaliyetine girişti. Büyük bir ordu ile Bağdad'ı kuşatmak üzere harekete geçti. O sırada Bağdad valisi, kendisi de babasımerhum Hasan Paşa gibi vezir olan. Osmanlı Devletinin kuvvet timsali, büyük vezir Ahmed Paşa idi, Ahmed Paşa, bu harici düşmanla savaşa memur edilmemiş, sadece kalenin dahili nizamını temin için görevlendirilmişti. Birinin serpuşu sur dışına düşse, onu almak için dahi dışarı çıkılmazdı.Ahmed Paşanın maiyyetinde güvenlik için üç vezir daha bulunuyordu : Kara Mustafa Paşa, Sarı Mustafa Paşa ve Hamaloğlu Ahmed Paşa.Tahmasb kulu denen azgın, sekiz ay boyunca Bağdad'ı muhasara altında tuttu. İçeride erzak tükendi; atları, eşekleri, hatta kedi ve köpekleri yemek zorunda kaldılar. Tam bu sırada Allah bu adamı Bağ-dad'dan uzaklaştırdı ve şehri ondan kurtardı (1146/1733). Şöyle ki: Osmanlılar, Nadir Şah'a karşı bir ordu teçhiz ettiler. Ordu kuman-danı Vezir Topal Osman Paşa idi. Kumandan Bağdad'a doğru harekete geçti. Nadir Şah'ın maiyyetindeki Acem

195 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:317-318.196 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:318-321.197 Geniş bilgi için bk. İ.H. Uzunçarşilı, Osmanlı Tarihi, IV, I, 174 vd.198 Nadir, Şah Tahmasb'ın gözüne girerek Önce onun itîmadu'd-devle'sî (Sadrazamı) oldu (1142/1730), sonra da Şah Tahmasb'ı hal' ve hapsederek Şah'ın 8-10 aylık oğlu Abbas'ı güya hükümdar, kendini de onun vekili ilân eyledi, (bk. U'zun-çarşıh, Osmanlı Tarihi, IV/I, 197, 223).

ordusunu yenip hezimete uğrattı. Ne var ki, şiddetli bir çarpışmadan, hezimet ve yenilgiden sonra Tahmasb Kulu, İkinci defa Bağdad'ı kuşattı. Vali, yine Vezir Ahmed Paşa idi ve Allah yine Bağdad'ı ondan korudu.Bundan sonra Tahmasb Kulu (Nadir Şah) Rum (Anadolu) tarafına, Erzen-i Rum (Erzurum)a yöneldi ise de, başarı sağlayamadı. Mogan sahrasına vardığında, kendisinin hazırladığı bir planla Acemler, sal tanat hususunda ona bey'at ettiler. Bey'at tarihî (ebced hesabiyle) «el-Hayru fi mâ vakaa (hayırlısı vaki olandır)» ibaresinin düştüğü 1137199 dir. Ancak, bey'atten memnun olmayanlar, bu ifadeyi değiştirmişler ve «Lâ hayra fi mâ vakaa (bu hadisede hayır yoktur.)» demişlerdir ki, bu ifade de ayni tarihi gösterir.Bu bey'atten sonra Nadir Şah Hind tarafına yöneldi. Bir Hind eyaleti olan Abad-Kürsi'ye ulaşıncaya kadar Hind topraklarında ilerlemeyi sürdürdü. Uzun süren bir kuşatmadan sonra şehri ele geçirdi. Şehrin sultanı Şah Muhammed'le bir anlaşma yaparak, Hindistandan hesabi kitabı yapılamayacak kadar mal aldı. Ayrıca, Muhammed Şah'a, her yıl hazinesine belli sayı ve cinslerde mal göndermesini kabul ettirdi.Hindistan'dan Türkistan'a geçerek Belh ve Buhara şehirlerini istila etti. Velhasıl, Afganistan ve Türkistan'la beraber İranın tamamı onun hakimiyetine girdi. Acemler, şah Muhammed'e varıncaya kadar Hindlilerin de onun saltanatını kabul ettiklerini, Şah Muhammed'in, onun vekili olduğunu ve işte bu yüzden Tahmasb kulu (Nadir Şah) nun, kendisine «şehinşah» unvanını taktığını, sadece bu isimle anılmasını istediğini ve bunun dışında bir adla kendisini ananları cezalandırdığını söylerler.Nadir Şah, Hindistan'dan sonra, Lezgileri itaat altına almak kas-dıyle Dağıstan yönünde harekete geçti. Dört yılını bu topraklarda geçirdi İse de bu seferde, ne bir maddi fayda ve ne de bir tek Le'zgi'nln dahi itaatini sağlayamadı.Bu müddet zarfında Osmanlı Devletine sefirler ve elçiler göndermekten de geri durmadı : Kâh Ruha (Urfa)dan Abâdan'a kadar olan bölgeyi istiyor; Timur'un zapdetmiş olduğu bu toprakların, miras yoluyla kendi mülkü olduğunu, dolayısiyle kendisinin bu toprakların varisi olduğunu savunuyor; Osmanfılann, Şîîlerîn bağlı bulundukları mezhebin hak olduğunu, çünki bunun, Cafer-i ^adık'ın mezhebi olduğunu ve İslâmî mezheplerin beş olduğunu tasdik etmelerini; bu mezhep için de Ka'be'de bir rükün olmasını; Zübeyde yoluyla kendisinin hacca gitmesini ve bu yoldaki konaklama yerlerini ve kuyuları ıslah etmesini; kendisinin hac emiri olmasını; şayet kendisi Irak yoluyla hacca giderse, o zaman da kendi adına birinin, (delil olarak) hacıla-n götürüp getirmesini istiyor; bazen de bu isteklerinin bir kısmından vaz geçerek bir kısmında direniyordu.Nedir Sah yer yüzünde fesat için çalışır dururdu. O kadar ki. Irak topraklarının büyük bir bölümünü harabeye çevirdi. 1156 yılına kadar buralarda çöküntü hüküm sürdü. Ardı arkası kesilmez süvariler, çekirge sürüsü gibi askerlerle Arap Irak'ına doğru yürüdü. Or-dusung bu topraklara yaydı. Bağciad'ın kuşatılması için 70.000 asker ayırdı. Basra'yı kuşatmak üzere de 90.000 kadar asker gönderdi. Altı ay süresince bizi muhasara altında tuttu. Ancak Basra halkı, topT tüfek ve bombalarla onlara karşı koydular. Bağdad'a. gelince, Nadir Şah'ın ordusu, EJağeJad kalesine bir fersah mesafede durdu ki bu, yalnızca pağdad valisi büyük vezir Ahmed Paşa'nın bir planıyle oldu (1146/1734), Allah Teala başarısını devamlı kılsın! Nadir Şah ve askerlerinden hayatta kalanlar Şehrizûr'a yöneldiler. Buradakiler onun hakimiyetini kabul ettiler; Kürt ve Arap aşiretleri de ayni şeyi yaptılar.Daha sonra Nadir Şah Kerkük kalesine giderek burayı sekiz gün muhasara altında tuttu. Bu süre içinde 20.000 top ve bir o kadar da bomba ile kaleyi dövdü. Kaledekiler teslim oldu ve ona boyun eğdiler. Sonra Erbii'e yöneldi; buradakiler de teslim oldular. Maiy-yetinde 20.000 civarında asker olduğu halde Musul üzerine yürüdü. Fakat yedi gün zarfında 40.000 top, ayni sayıda da bomba kullanılmasına rağmen, Musul'lular, her şeyi Ulu Allah'a havale ederek direndiler. Nadir Şah, lağımlar kazdırdı, barut ve mermilerle doldurarak ateşledi ise de bir netice elde edemedi. Musul'dan bir fayda sağlayamayacağını anlayarak oradan tekrar Bağdad'g yöneldi. Musa b. Cafer (Musa Kâzım) efendimizin kasabasına vardı; Musa'yı ve Muhammed Cevad'ı ziyaret etti. Kayıkla Dicle'yi geçerek İmam Ebu Hanife'yi de ziyaret etti.Bu sırada Nadir Şah ile Vezir Ahmed Paşa arasındaki elçi trafiği de devam etti. Ta ki Nadir Şah, Şia mezhebinin hak olduğunun ve bunun Cafer-i Sadik'ın mezhebi olduğunun kabul edilmesi şeklindeki isteğinden vaz geçinceye kadar...Bu arada, İmam Ali b. Ebi Talib'in kabrini ziyaret etmek ve altından yapılmasını emrettiği kubbeyi görmek üzere Necef'e gitti. 200

Bir Tartışmanın Hikâyesi :

İşte tam bu sırada ben, Şevval ayının 20'sinde (H. 1148) bir pazar günü akşama doğru evimde oturmaktaydım ki Vezir Ahmed Paşanın elçisi geldi. Vezir beni huzuruna çağınyordu. Akşam namazından sonra gittim; hükümet dairesine girdim. Yanında hizmet-çileriyle Ahmed Ağa geldi ve bana sordu :-Niçin çağırıldığını biliyor musun?- Hayır...

199 Bu rakamlarda, bir baskı hatası olmalı. Zira yukarıdaki ibarenin harfleri 1148:e tekabül eder ki doğru olan tarih de budur. (bk. Uzunçarşilı, Osmanlı Tarihi, İV/U, 233, dipnot; 299.

200 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:321-325.

- Pe^a seni Şah Nadir'e göndermek ister!- Sebep?...- Paşa, Şîa mezhebi konusunda Acem ulemasıyle tartışacak bir âlim ister. Acemler, mezheplerinin sahih olduğuna dair deliller ileri sürerken, bu mezhebin batıl olduğu hususunda nice deliller getirile (görelim). Eğer mağlup olunursa «beşinci mezhep» iddiasını kabul etmek gerekir.Bu sözler kulağıma çarpınca tüylerim diken en oldu; kemiklerim titredi!- Ahmet Ağa, dedim, sen de bilirsin ki Rafıziler inatçı ve kibirli bir topluluktur; benim söyleyeceklerimi nasıl kabul ederler? Hele de güçlü ve sayıca çok oldukları bir sırada!... Şah de nen adam, zalim ve zorbanın biri... Ha! böyleyken, mezhebinin asılsızlığı ve görüşünün hiçliği üzerine delil koymaya ben nasıl cesaret ederim? Onlarla ne şekilde tartışayım? Bizim hadis kabul ettiklerimizin hepsini inkâr ederler; ne Kütüb-i Sittenin ve ne de diğer hadis kitaplarının sahih olduğuna dair söz söylemezler. Delile medar olan her âyeti te'vil ederler ve: «İhtimale müsait olan defil ile istidlal batıldır.» derler ve bununla da; «Delil, tarafların üzerinde birleştikleri şeydir.» demeye getirirler. Buna göre, ictihadi konular zan ifade eder. Onlara, mest üzerine meshin caiz olduğu, bunun Sünnetle sabit olduğu nasıl isbat edilir?Onlara, mest üzerine meshe dair hadisi, İmam Ali'nin de dahil olduğu 70 kadar Sahabinin rivayet ettiğini söylersem, «Bize göre de, (mest üzerine) meshin caiz olmadığı, Ebu Bekir ve Ömer de da-" hil, 100 Sahabinin rivayetiyle sabittir.» derler. «Sizin, meshin caiz olmadığına dair öne sürdüğünüz bu hadisler »uydurmadır; Peygam-ber'e iftiradır.» diyecek olsam, bu defa da «Sizin, meshin caiz olduğuna dair söyledikleriniz de uydurmadır. Bizim cevabımız bu; bakalım, s!z ne cevap vereceksiniz?» derler. Şu halde böyle, hadislerle onlar nasıl susturulur?Vezir hazretlerinden, bu mihneti benden almasını ve bir şafiî veya hanefi müftüsü göndermesini dilerim. Zira onlar bu tür hadiselere alışkındırlar.—Hayır, dedi Ahmed Ağa. Bu mümkün değil... Paşa hazretleri bu iş için seni seçti. Emre uymaktan başka yapacağın birşey yok. Vezirin isteği hilâfına konuşmayasın!Nihayet o gecenin sabahında Vezir Ahmed Paşa ile buluştum. Bu konuda benimle uzun uzun müzakerede bulundu ve sonunda :—Allah Teala'dan, delillerini güçlendirmesini, diline talakat vermesini niyaz ederim. Lakin tartışmayı kabul etmekte ve vazgeçmekte serbestsin. Ancak bütün bütün tartışma havasına girme; aksine bazı konuları sohbet arasında işle ki Acemler senin ilim sahibi olduğunu bilsinler. Eğer onları insaflı bulur, gerçekten doğru olanın ortaya çıkmasını istediklerini anlarsan, tartışmanı sürdür. Sakın teslim olmayasın! dedi ve devam etti :— Şah şimdi Necef'te. Perşembe sabahı onun yanında olmanı istiyorum.Benim için debdebeli bir elbise, bir binek ve bir de hizmetçi hazırlandı; ayrıca vezir, kendi binek hizmetçilerinden birini de yanıma kattı. Bizi götürmeye gelen Acemlerle buluştuk. Şevvai'In 27'sİn-de, pazar günü ikindiye doğru yola çıktık.Yol boyunca delilleri ve arada itirazlar olacağını düşünerek cevapları tasavvur ediyor, hep düşünüyordum; bütün fikirlerim için deliller hazırlıyor, şüpheleri kaldırıyordum. Öyle kî, 1.000'den fazla delil düşündüm. Her delile karşı Acem âlimlerinin (muhtemel şüphe ve kanaatlarını göz önünde tutarak) bir, İki, hatta üçer cevap hazırladım. Yolda o kadar bunaldım ki, idrarım tamamen kan haline geldi.Nihayet Reis b. Mezid Hılle'sine vardık. O zaman bu şehir Acemlerin elindeydi. Burada Ehl-j Sünnet ve'l-Camaat'tan bîr guruba rastladım. Bana, Şah'ın bu mesele İçin ülkenin bütün müftülerini topladığını, hepsi de Rafızî olan bu müftülerin sayısının, şimdiden 70'i bulduğunu söylediler. «Lâ havle...» dedim, «İnnâ li'llâh...» okudum. «Tartışma ile görevli olmadığımı söylesem.,.» diye düşündüm, gönlümün buna razi olmadığını anladım. Onlarla tartış-maya girtşsem Şaha, gerçeğin aksini nakledeceklerinden korkuyordum. Bunun içindir ki, sadece Şah'ın huzurunda tartışmayı kabul etmeye, Şah'a tartışma sırasında hakem olarak tarafsız bir âlimin bulundurulmasını söylemeye kesin karar verdim. Bu âlim ne şii ve ne de sünni olmalıydı; böylece her iki taraf için de iltimas geçme şaibesi ortadan kalkmış olacaktı. Şu halde bu âlim ya Hıristiyan veya Yahudi olmalıydı. Bu âlime : «Biz senin hakemliğine razı olduk. Şu halde yarınKıyamet gününde seni sorguya çekecek olan Allah için aramızda hakemsin. Sence gerçeğin İyice belli olması için sözlerimizi İyi dinle.» diyecektim. Sonra bu âlimin, Acemlerin görüşüne temayül etmesi halinde, ölümüme mal olsa bile, onunla da çarpışma ve tartışmayı kafama koydum. Bütün bu düşünceler zihnimden geçti.Sözünü ettiğim Hılle'den, buluşma zamanı olan çarşamba gününün gecesinde yatsı vakti ayrıldık. Gece hava yağmurlu ve insanın, eiini dahi göremiyeceği kadar karanlıktı. Şairin :«Çisintili bir kış gecesinde... Köpeğin çadır iplerini göremediği bir gece» beytinde tasvir ettiği geceden çok daha ve çekilmezdi.İşte böyle bir gecede, Allah'ın salât ve selâmı onun ve bî-zım peygamberimizin üzerine olsun Zülkifl'in şehit edildiği yer olduğu söylenen makama geldik. Burası Htlle i!e Necef arasındaki yolun yansı idi. Binanın dışında konakladık. Biraz dinlendik, sonra yürüdük. Dendan kuyusunun yanında sabah namazını kıldık.Şahın elçisinin sür'atle yol alması yüzünden mecalimiz kalmamıştı.- Acele et, dedi elçi, Şah şu anda seni bekliyor. Şahın karargâhına iki fersah yolumuz kalmıştı. Elçiye sordum:- Şahın âdeti nedir? Herhangi bir melikten kendisine elçi- gönderildiğinde, böyle benim gibi gelir gelmez mi

kabul eder, yoksa eİ-çi bir müddet dinlendikten sonra mı?..- Senden başka hiç bir kimseyi böyle kabul etmedi, dedi.Yüreğim yerinden oynadı. Kendi kendime : «Şah'ın seni böyle alelacele kabul etmesinin sebebi, İmamiyye mezhebini kabul ve tas? dik ettirmekten başka bir şey değildir. Önce sana mal teklifinde bulunacak. Kabul edersen ne âlâ... Aksi halde 'sana baskı yapacak-Şimdi ne yapmalısın?.. Hayatım pahasına bile olsa, gerçeğin dışında bir şey söylememek üzere yola çıktım. Hiç bir lütuf aklımı çe-leıneyecek, hiç bir baskı beni acze düşüremeyecek!»Düşünüyordum : «İslâm, Rasûlüliah (s.a.v.) vefat ettiği sırada bir duraklama geçirdi; Ebu Bekr sayesinde harekete geçti. «Kur'ân1-ın halkı» 201probleminde ikinci bir duraklama oldu; fakat Ahmed b-Hanbel (Allah ona rahmet elyesin.) sayesinde yine toparlandı. Bugün İslam üçüncü defa duraklama vaziyetine gelmiştir. Eğer bu badire atlatılamazsa (Allah esirgesin!) ebedi olarak durur kalır. Yok eğer harekete geçerse, bu hareket ebedi olarak sürer. İslam'ın duraklaması da, ilerlemesi de ona bağlananların yerinde saymalarına veya hamlelerine bağlıdır. Hiç şüphe yok ki bu yöredeki insanlar, ben âciz için hüsn-ü zan beslemekte, bana inanmaktadırlar. Hayırlısı Allah'dan!...»Niyetim kesinleşti... Vicdanım rahatladı... Gerekirse ölüme kendimi hazırladım.Dedim : «Allah'a, meleklerine, kitaplarına, rasulierine, kadere, hayrın da şerrin de Allah'dan olduğuna inandım. Allah'dan başka ilâh olmadığına şehadet ederim; Hz. Muhammed'in Allah'ın kulu ve rasulü olduğuna da şehadet ederim...»Ke!ime-i Şehadeti tekrarlayarak bineğimi sürdüm. O sırada iki tane büyük, kuru hurma ağacı gibi alem gördüm. Bunların ne olduğunu sorduğumda, Şah'ın alemleri olduğunu, ordu kumandanlarının, konaklama sahasına yerleşme düzenini göstermek için bu alemlerin dikildiğini, kumandanlardan kiminin, bu iki alemin sağına, kiminin soluna... yerleştiklerini söylediler.İlerlemeye devam ettik. Nihayet çadırları gördük: Şah'ın çadırı yedi büyük direk üzerine kurulmuştu. «Köşkhane» dedikleri bir mahalle geldik. Köşk-hane, her yanında direksiz eyvanları bulunan kubbe şeklinde 15'er çadırın bulunduğu karşılıklı çadır sıralarından ibaretti. Bu çadır sıralarının bir başında, Şah'ın köşkünün önünde bitişik bir revak vardı. Revakın orta yerinde, üzerinde sütre (örtü) olan bir kapı bulunuyordu. Sağdaki çadırlarda, gece-gündüz nöbet bekleyen 4.000 tüfekli dururdu; soldaki çadırlar ise boştu; içlerinde sandalyelerden başka bir şey yoktu.Köşk'e yaklaşınca indim. Beni karşılamak üzere biri çıktı. Güzel bir şekilde beni selâmladı ve hemen Paşa (Vezir Ahmed) ve adamlarının hatırlarını sordu. Paşa'nm adamlarını bu kadar iyi tanımasına şaştım. Benim bu hayretimi anlamış olmalı ki :- Sanırım beni tanımıyorsun, dedi.- Evet, tanımıyorum, dedim. Devam etti :- Adım Abdülkerim Bey... Bir müddet Ahmet Paşa'nın hizmetinde bulundum. Bu günlerde İran Devleti tarafından Osmanlı Devletine elçi olarak gönderildim.O bunları anlatırken, bizi karşılamak İçin gelen dokuz kişinin arasında olduğumuzu farkettim. Abdülkerim Bey bunları görünce doğruldu. Bu sonradan gelenler beni selâmladılar. Oturduğum halde selâmlarını aldım. Onları tanımıyordum. Abdülkerim Bey bir bir tanıtmaya koyuldu :- Mi'yaru'l-Memalik Hasan Han, Mustafa Han, Nazar Ali Han, Mirza Zeki, Mirza Kâfi...Mi'yaru'l-Memalik tanıtılınca hemen ayağa kalktım. O ve yanındakiler elimi sıkarak «Hoş geldin» dediler. Mi'yaru'l-Memalik, vaktiyle Şah Hüseyin'in mevalisinden ve Gürcü asıllı olup, halen Şah Nadir'in veziri idi-202

Şahın Huzurunda:

Bana «Buyurun, Şah İle konuşun» diyerek revakın ortasındaki örtüyü kaldırdılar. İçeride, üç zira1 mesafede bir revak daha vardı. Beni orada durdurdular ve : «Biz durursak, sen de dur; yürürsek, sen de yürü.» diye tenbihlediler. Sol taraftan yürüdük... Revakı katet-tik... İlerde, çevresini bir revakın kuşattığı, geniş bir harem dairesi vardı. Burada kadınlar ve harem için bir çok çadırlar bulunmaktaydı. Nihayet Şah'ın köşkünü gördüm, işte Şah, benden bir ok atımı mesafede, yüksek bir tahtta oturmaktaydı. Beni görünce yüksek sesle konuştu :- Merhaba Abdullah Efendi... Ahmed Han, (Ahmed Paşa) «Sana Abdullah Efendt'yi gönderdim.» der...Sonra bana :- Yaklaş! dedi.Sağımda hanlar gurubu, solumda Abdulkerim Bey olduğu halde on adım kadar ilerledim. Yine emretti :- Yaklaş!Önceki gibi ilerledim ve durdum, o bana «Yaklaş!» dedikçe kısa adımlarla ilerliyordum. Artık kendisine beş zira kadar yaklaşmıştım.

201 Önceleri sadece kelâmi bir problem iken daha sonra Abbasiler zamanında siyasi bir mahiyet de alan <KurWın mahluk olup olmadığı» meselesi, Ehl-i Sünnet ile Mu'tezile arasındaki önemli tartışma konularından biridir. Kelâm kitaplarında geniş bilgi bulabilirsiniz.

202 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:326-328.

Oturuşundan anlaşıldığı kadarıyla uzun boyluydu. Başında, Acem tipi, kare şeklinde, üzerinde inci, yakut, elmas vb. kıymetli taşlarla süslü, tiftikten dokunmuş bir sargı bulunan beyaz bir kavuk vardı. Boynunda, inci vs. cevherlerden gerdanlıklar, pazusunda ayni sekilide, kumaş üzerine işlenmiş inci, elmas ve yakutlar bulunuyordu. Yüzündeki hatlardan ve ön dişlerinin dökülmüş olmasından, ileri bir yaşta olduğu anlaşılıyordu; takriben 80 yaşında vardı. Sakalı siyaha boyanmış, fakat güzel görünümlü, kaşları kavisli ve araları açık, gözler ela ve tatlıydı. Velhasıl görünümü güzeldi. Kalbimden heybeti gitti, korkum kalmadı.Bana önceki gibi türkçe hitap ett! :- Ahmed Ağa nasıldır;- Hayır ve afiyettedir.- Biliyor musun, seni niçin İstedim?- Hayır...- Memleketimde iki fırka var : Türkistan ve Afganistanlılar; İranlılara: «Siz kafirsiniz!» diyorlar. Küfür çok çirkin bir şeydir. Ülkemde halkın birbirlerini küfürle itham etmeleri doğru değil. Şu anda sen benim vekilimsin. (Bu tartışmalı oturum sırasında) bütün küfür ithamlarını ortadan kaldıracak ve üçüncül gurubun (şîîlerin) tâbi olacakları hususları tesbit edeceksin. Gördüğün ve duyduğun her şeyi bana bildirecek, ayni şekilde Ahmed Han'a da nakledeceksin.Çıkmama izin verdi. Misafirhanemin, İtimaduddevle'nin makamı olmasını, öğleden sonra da Molla Başı Ali Ekber'le buluşmamı emretti.(Şah'ın vekili olmakla) Acem'in hükmünün elime geçmesinden dolayı çok sevinçli ve mutluydum. Misafirhaneye geldim. Biraz oturdum. İtimad, çadırına geldi ve beni yemeğe davet etti. Mihrnan-dar Nazar Ali, Abdulkerim Bey ve Ebuzer Bey ile birlikte benim hiz-metimdeydiler. Bir ara İtimad ile karşılaşıp, kendisine selâm verdi -ğimde, selâmımı oturduğu yerden aldı. Ayağa kalkmamasına canım sıkıldı. Kendi kendime, yerime oturunca İtimad'a şöyle demeyi karar-laştırdım : «Şah bana, kötülükleri kaldırmamı emretti ve beni bununla görevlendirdi. İlk kaldıracağım küfür (edepsizlik), şu senin yapmış olduğun edepsizliktir. Çünkü sen ulemayı tahkir ettin, onları küçümsedin. Bu kötülüğünü ancak ölümle kaldırmak istiyorum.» Bunu söyleyecek, sonra kalkıp Şah'a gidecek ve bu olayı ona anlatacaktım.Bunu böyle tasarladım ama yerime oturunca îtimad ayağa kalktı ve bana «Marhaba» dedi. Hayli uzun boylu, akyüzlü, iri gözlü, sakalı boyalı; ayrıca konuşma ve tartışmadan anlayan, yumuşak tabiatlı, Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat'e meyilli biriydi. Ayağa kalkınca anladım ki, böyle yapmak âdetleriymiş : Gelenin oturmasından sonra ayağa kalkarlarmış... Yemeği beraber yedik.Molla başı ile buluşma emri geldi. Atıma bindim. Kabul erkânı önden yürüyorlardı. Bu arada, Afgan giyimli, uzun boylu bir adam yolda yanıma yaklaştı selâm verip «Merhaba» dedi. Kim olduğunu sordum :- Ben Afgan müftüsü Molla Hamza Kılıncâni'yİm, dedi.- Molla Hamza, arapçayı iyi bilir misin, diye sordum,- Evet, dedi.- (Anladığım kadarıyle) Şah, İranlılarda bulunan bütün küfür sebeplerini kaldırmamış. Zira biz onların ibadetlerini ve tutumlarını tanımadığınıza göre, Acem âlimleri, benimle sadece bir kısım küfrü gerektiren konular üzerinde tartışacaklar, kalanını söz konusu etmeyecekler. Bana, onların küfür sayılan tutumlarını bildir ki, ben onları da tartışayım da ortadan kaldırayım, deyince. Molla Ham-za beni uyardı :- Efendim, sakın Şah'ın sözleri seni yanıltmasın! O seni Molla Basıya, konuşma sırasında seninle tartışması için gönderiyor. Bu bakımdan tartışma sırasında onlara karşı dikkatli olmalısın!- Onların insafsız olacaklarından korkuyorum.- Bundan bir kaygın olmasın. Çünkü Şah, bu oturum için bîr gözcü tayin etti. Fakat bu gözcüyü kontrol için bir başka gözcü, bunu kontrol için başka birini... olmak üzere bir sürü gözcüler tayin etti ve bunların hiçbiri diğerinin gözcülüğünü bilmiyor. Bu durumda seninle tartışanların, Şah'a gerçeğin aksini nakletmeleri mümkün değildir.Molla Başı'nın çadırına yaklaştığımda beni karşılamak üzere dışarı çıktı. Kısa boylu, esmer bir adamdı. Sakal başlarından itibaren başının yarısında yanık izi vardı, Atımdan indim; beni selâmladı ve kendisininkinden daha yüksekte bir koltuğa oturttu. Kendisi de bir öğrenci tavrıyle oturdu. Karşılıklı konuştuk. 203

İlk Tartışma :

Hz. Ali'nin Hilâfeti:

Bir ara Molla Başı, Afganistan müftüsüne dönerek sordu :- Bugün Bahru'I-İlm Hadi Hoca'yi gördün mü?- Evet, dedi müftü.Bahrul'l-flm (İlim Deryası) lakabıyle anılan bu Hadi Hoca, Buhara kadısıydi. Benden dört gün önce, beraberinde

203 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:328-335.

Maveraunnehr'in dört âlimiyle birlikte Şah'ın karargâhına gelmişti.Molla Başı:- Bu adam, ilim nedir, bilmezken kendisine İlim Deryası denilmesini nasıl sağlamış! Vallahi ona, hilâfet konusunda iki delil sorsan, cevap verecek güçte değildir. Ehl-i Sünnetin ileri gelen âlimleri de cevap veremez!Bu sözü üç defa tekrar edince kendisine sordum- Şu cevabı olmayan iki delil nedir?- Bahse girmeden önce sana sorayım : Peygamber (s.a.v.) in Ali hakkındaki şu sözü gerçek midir, hadis midir? «Sen bana nis-betle, Musa'nın yanında Harun menzilesindesin; şu farkla ki benden sonra peygamber yoktur.»- Evet, bu meşhur bir hadistir.- Şu halde bu hadis, söz ve mefhumu ile sarih olarak gösterir ki, Peygamber (s.a.v.) den sonra gerçek halife, Ali b. Ebi Talib'dir.- Hadisin bunu gösterdiği nereden belli?- Çünki peygamber, Harun'un bütün menzilelerini Ali için kabul (isbat) etmiş, ve sadece nübüvveti istisna etmiştir. İstisna da ilimlerde ölçüdür. Böylece hilâfetin Ali'ye ait olduğu sabit oluyor. Çünkü hilâfet, Harun'un menzileleri cümlesindendir. Nitekim Harun yaşasaydı Musa'nın halifesi olurdu.- Senin sözünden açıkça anlaşıldığına göre bu bir küllî-müs-bet kazıyye (tümel olumlu önerme) dir. Peki, bu küllî isbatın alâmeti nedir? - İstisnadan anlaşıldığına göre izafet (menzilet-i Harun) in istiğrak için olması (Harun'un bütün menzilelerini kapsaması)dır.- Önce bu hadis, kesin ve açık bir nas değildir. Çünkü bu hadis hakkında hadisçiler farklı görüştedirler : Kimi sahih olduğunu, kimi hasen, kimi de zayıf olduğunu söylüyor. Hatta İbnu'l-Cevzî mevzu olduğunu savunuyor. İmdi, kesin nassın şart olduğunu söyleyen sizler, böyle bir hadisle hilâfetin tesbitine nasıl kalkışabilirsiniz?- Evet söylediklerinin doğruluğuna biz de katılırız ve zaten bizim, delilimiz de bu hadis değil. Bizim delilimiz, Peygamber (s.a.v.) in : «Ali'ye, mü'minlerin emiri olarak salât ve selâm okuyun.» sözü' ile «Tair Hadisi»dir. Ama siz bu son iki hadisin uydurma olduklarını kabul ettiğiniz içindir ki, yukarıdaki hadise dayanarak, hilâfetin Ali'ye ait olduğunu niçin kabul etmediğinizi sizinle tartışmak istiyorum. 204

- Bu hadis, bazı bakımlardan delil olmaya uygun değildir. Bir kere (izafetin) istiğrak için olması mümkün değildir; çünkü Harun-un Musa ile beraber (Musa hayatta iken) peygamber olması, onun menzileierindendir. Oysa Ali'nin, ne Rasûlüİlah ile birlikte ve ne de ondan sonra peygamber olmadığında siz ve biz müttefikiz. Şayet Harun için sabit olan menzilelerin, Rasûlüilah (s.a.v.) dan sonra Ali için de sabit olduğunu kabul edersek, o zaman Ali'nin Resûlüllah İle birlikte de peygamber olması gerekirdi. Çünkü (hadiste Efendimiz ile birlikte) nübüvvet istisna edilmemiştir. Nübüvvet Harun'un men-zilelerindendir ve hadisteki istisna sadece Peygamber (s.a.v.) den sonrası içindir.Ayrıca Harun (a.s.) in Musa (a.s.) a öz kardeş olması da onun bir menzilesidir. Halbuki Ali Peygamberimize kardeş değildir. Madem ki âm (genellik ifade eden bir delil), istisnadan başka biryol-la da sımrlandtrılabiliyor, o zaman bu hadisin delâleti zannidir.Gelelim hadisteki «menzile» kelimesine... Sonundaki teklik (vahdet) ifade eden «tâ» dan da anlaşılacağı üzere, bu, bir tek menziledir. Bu durumda izafet (Harun'un menzilesi), «ahd» (özel bir hadîse) içindir ve doğrusu da budur.Hadisteki «illâ (istisna edatı)», «lâkin» anlamındadır. Nitekim Araplar, «Filan adam cömerttir, lakin (illâ) korkaktır.» derler ki, buradaki «illâ», «lâkin» manasınadır.Netice itibariyle bu hadisteki önerme (kazıyye), kazıyye-i mühmele (tikel önerme) dır ve bu kaziyyede, belirlenmemiş bir şey kastediliyor. Biz bu belirlenmemişi, ancak hariçten (hadisin dışında bir delille) belirleyebiliriz ki belirleyici delil de, Musa, İsrail oğullarının başına, kendi yerine Harun'u bıraktığında, (Harun için tahakkuk eden) malûm menziledir. Nitekim Allah Teâlâ'nın (Musa'dan naklen) : «Musa, kardeşi Harun'a: Kavmim içinde benim yerime geç...» buyurması buna delâlet eder. Ali'nin menzilesi ise, Tebük gazvesi sırasında (Medine'de bırakılarak) Peygamberimizin yerini almasıydı.Molla Başı cevap verdi:- (Peygamber'e) halef olması, Ali'nin daha faziletli olduğuna. Nebi (s.a.v.) den sonra halife olduğuna delâlet eder.- Eğer bu söylediğinize delalet etseydi, Peygamber (s.a.v.) den sonra İbn Ümmü Mektum'un halife olması gerekirdi; çünkü onu da kendi yerine Medine'ye bırakmıştı; daha başka halef bıraktıkları da olmuştu. İmdi, bir çoklarını böyle halef bırakmış olduğu halde, niye onları değil de Ali'yi tercih ediyorsunuz? Ayrıca, eğer Peygamber (s.a.v.) in Ali'y' yerine bırakmış olması, faziletler bâbındansa, neden Ali bunu kendine yediremedi de: «Beni kadınlar, çocuklar ve zayıflarla bir mi tutuyorsun?» dedi? Peygamber (s.a.v.) de onun gönlünü hoş tutmak için: «...olmak istemez misin?» demişti.- Sizin usul kitaplarınızda zîkredildiğine göre, özel sebebe değil, lafzın umumuna itibar olunur.

204 Hz. Ali'nin hilâfeti hakkında Şîîlerce uydurulmuş hadisler için bk. M. Yaşar Kandemir, Mevzu' Hadisler, s. 31-36.

- Ben öze! sebebi delil almıyorum. Bu sadece, (hadisteki) mübhemi (Ali'nin menzilesini) tayin eden bir karinedir.Bu sözüme bir cevap bulamadı. Molla Başı, başka delillere geçti :- Benim, tevil kabul etmeyen başka bir delilim var ki, o da Allah Teâlâ'nın şu kavlidir: «De ki : Gelin, oğullarımızı ve oğullarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarınızı, kendimiz ve kendinizi çağıran, sonra dua edelim de Al-lahın lanetini yalancıların üzerine okuyalım.»205

- Bu âyet ne bakımından delil oluyor?- Necran Hıristiyanları (âyette çağırılan) dua için gelince. Peygamber (s.a.v.J Hüseyin'i kucağına aldı; Hasan'ın elinden tuttu. Arkasında Fatıma, onun da gerisinde Ali vardı. Duaya sadece en faziletli olan (Hz. Ali) götürülmüştü.- Bu (duaya Hz. Ali'nin götürülmesi), faziletler babından değil, menkabeler babmdandır ve siyer kitaplarıyle meşgul olanların da bildiği gibi— her sahâbînin, bir başka sahâbîde bulunmayan bir menkabesi (özelliği) vardır. Ayrıca Kur'ân, Arab'ın konuşma üslubuna ve tartışma tarzına uygun olarak inzal olunmuştur. İki kabile büyüğü farzedelinı : Aralarında tartışma ve çatışma olsa; biri diğerine: «Sen ve kabilen meydana çıkın: ben ve kabilem de çıkalım ve savaşalım; yanımızda hiç bir yabancı olmasın.» dese; bu, kabile büyüklerinin kendi taraftarlarından daha cesur bir başkasının olmadığını göstermez. Ayrıca, akrabaların iştiraki ile yapılan dua, kabulü çabuklaştıran huşu'u sağlar.- Demek ki huşu', ancak muhabbetin çokluğundan doğar.- Ama bu, kişinin kendini ve çocuğunu, aslında kendisinden de, çocuğundan da faziletli olan bir başkasından daha çok sevmesinde görüldüğü gibi, yaratılış ve tabiattan gelen bir sevgidir; Böylesi sevgi ne vebal, ne ecir getirir. Veba! ve ecir gerektiren olarak tarif edilen sevgi, sadece (iradî ve) ihtiyarî olan sevgidir.- Burada Ali'nin daha faziletli olduğunu kabul etmemizi gerekli kılan başka bir husus var. Şöyle ki, âyette «çocuklarımız» ifadesinden Hasan ve Hüseyin, «Kadınlarımız» İfadesinden Fatıma anlaşılınca, «kendimiz» ifadesi için de Ali ve Nebi (s.a.v.) kalıyor ve bundan da anlaşılıyor ki Peygamber (s.a.v.), Ali'nin zat (nefs)ını kendi zatı kabul etmiştir.Cevap verdim :- Allah bilir ki sen usul bilmiyorsun, Hatta arapçayı da!.. Baksana, «nefislerimiz (enfüse-nâ) ifadesi kullanılmış. «-nâ»ya muzaf olan «enfüs», cem'î kıllet (azlık bildiren çoğuDdur. Cemi' sıygasının cemi' sıygasıyla münasebettâr kılınması bu iki cemi' ferdlerinden her birinin öteki ile münasebet tesis etmesini neticelendirir. Nitekim : «Topluluk hayvanlarına bindi.» deriz ki, her biri kendi hayvanına bindi, demektir. Bu, usulde son derece açık bir husustur. Ayette cemi', birden fazlası (iki} için kullanılmıştır ve bunun örnekleri vardır. Nitekim Allah Teâlâ, Hz. Aişe ve Safvan (r.a.) hakkında :«Onlar, o iftiracıların diyeceklerinden çok uzaktırlar206» buyurmuştur. Şu ayette de ayni durum var:«Gerçekten ikinizin kalpleri kaymıştır.»207

Halbuki iki kişinin iki kalbi olur. Ama dilcilerin, çoğulu birden fazlası (iki) için kullanmaları âdettir. İşte yukarıdaki âyette de «çotuklarımız» kelimesinden Hasan ve Hüseyin, «kadınlarımız» kelimesinden de, mecazî olarak sadece Fatıma kastedilmiştir. Evet, şayet «bizim nefislerimiz» yerine «benim nefsim» olsaydı (yani Peygamberimiz, Ali'nin zatını kendi zatı kabul etseydi), bunun zahiri bir izah tarzı bulunur. Ayni şekilde, bu âyet Hz. Alî'nin halifeliğine delâlet etseydi, iştirak yoluyla (âyette çağırılan duaya birlikte çıktıkları için) Hasan, Hüseyin Fatıma'nın da halifeliğine delalet ederdi. Bunu kimse savunmuyor; çünkü o zaman Hasan ve Hüseyin küçüktüler. Fatıma ise, diğer bütün kadınlar gibi idareci olamazdı. Netice itibariyle bu âyet hilâfet için delil olamaz, o kadar...Mollabaşı bu söylediklerime de cevap bulamadı ve :- Başka bir delilim var, dedi. Şu âyet-i kerime :«Sizin dostunuz (veliniz) ancak Allah'dır; O'nun Peygamberidir;Allah'ın emirlerine boyun eğiciler olarak namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren o mü'minlerdir.»208

Molİabaşı devam etti :- Tefsirciler bu âyetin, namazda İken sâile yüzüğünü tasad-duk ettiğinde Ali için nazil olduğunda müttefiktirler. Ayetteki «ancak (innemâ)» kelimesi, hükmün, birine ait olduğunu bildirmek (hasr) içindir. «Veli» tabiri de «içinizden tasarrufa (yönetmeye, idare etmeye) en layık olanı» demektir.- Bu âyet hakkında sana verilecek çok cevabım var...Ben cevaplarımı sıralamaya başlayacaktım ki, meclisteki Şîıler-den biri, Mollabaşı'ya hitap ederek, farsça :- Sununla tartışmayı bırak! dedi. Bu adam insan şekline bü-ründürülmüş bir şeytan!.. Sen delilleri çoğalttıkça ve o cevap verdikçe, senin durumun biraz daha kötüye gidiyor!..

205 Âl-i İmran (3), 61.206 en-Nûr (24), 26.207 et-Tahrîm (66), 4.208 el-Maide (5), 55.

Mollabaşı bana baktı ve gülümsedi :- Sen üstün bir insansın; bunu da, diğer delilleri de cevaplandırırsın. Fakat benim sözüm Bahru'l-İ!m (İlim deryası)e idi. Gerçekten o, cevap verecek güçte değildir.- Sen, konuşmanın başında Ehl-i Sünnet âlimlerinin cevaptan âciz olduklarını söylemiştin. İşte beni tartışmaya ve cevap vermeye sevkeden bu oldu.Mollabaşı özür beyan etti:- Ben Arap değilim, Arapçam da kuvvetli değil. Bu yüzden bazen meramımı ifade edemiyorumDedim ki :- Sana, Şiilerin cevap veremeyecekleri İki soru sormak istiyorum :- Nedir onlar?- Şîanın sahabe hakkındaki hükmü nedir?- Şiiler, Ali, Mıkdad, Ebu Zer, Selman-ı Farisi ve Ammar b. Yâsir dışındakiler! mürted sayarlar. Çünkü hilâfet konusunda Ali'ye bey'a't etmemişlerdir.- Madem ki öyle; Ali, kızı Ummü Külsüm'ü Hattab oğlu Ömer -le neden evlendirdi?Mollabaşi cevap verdi :- Ali buna zorlandı!- Vallahi siz, Arabın efendisi, nesebi en üstün olanı, en soylusu, en köklüsü, şahsiyetine ve izzet-i nefsine en fazla düşkün ve üstün vasıflara en çok sahip olan Hâşim Oğulları bir yana, Arabın en düşük tabakasının dahi kabullenemeyeceği bir kusurun Ali'de olduğuna inanıyorsunuz. Gerçekten Arabtn en düşüğü bile, ırzı uğruna canını feda eder; namusu uğruna ölüme gider; nefsini, namusundan ve ailesinden daha aziz saymaz. Ailesi için çarpışıp ölen nicelerini gördüğümüz Arabın ayak takımının dahi kabullenemeyeceği böyle bir kusuru, Beni Galibin kahramanı, yiğit cengâver, doğuların ve batıların Allah arslanı Ali'ye nasıl yakıştırırsınız?Mollabaşı; :- İhtimaldir ki, Ömer'le evlendirilen, Ümmü Külsüm'ün suretine bürünmüş bir cinni kadındır! deyince :- Bu, dedim, Ali'nin zorlanmış olması İddiasından çok daha çirkindir. Böyle bir şey nasıl düşünülebilir? Bu kapıyı bir kere açtık mı, Şeriat'ın bütün kapılarını kapamak [bütün hükümlerini yıkmak) durumuna düşeriz! Artık adam karısına yaklaşacak olsa, kadın : «Sen, kocamın kılığına bürünmüş bir cinsin!» deyip, kocasının kendisine yaklaşmasına İzin vermeyecek. Adam, kendisinin hakikaten kocası olduğunu isbat için iki şahit getirse, bunların da, o iki adil şahit suretine girmiş cinler olduğu söylenebilecek ve bu böyle sürüp gidecek.Bir misal daha : Adamın biri bir başkasını Öldürdüğünde veya kendisine bir hak davası açıldığında, (sizin düşüncenize göre) bu adamın : «Aranılan ben değilim, belki benim suretime girmiş bir cindir» demek hakkı doğacak.Kim bilir, belki de, ibadetlerinizin mezhebine uygun olduğunu savunduğunuz Cafer-i Sadık, asıl Cafer'in şekline girmiş bir cindir ve bu elinizde mevcud hükümleri size o bildirdi...Devamla Mollabaşı'ya sordum:- Zalim halifenin fiillerinin hükmü nedir; Şia mezhebine göre bu filler geçerli midir?- Ne sahih, ne de geçerlidir.- Babana rahmet... A!i b. Ebi Tâlib'in oğlu Muhammed b. Ha-nefîyye'nin annesi, hangi aşirettendir?- Beni Hanife aşiretindendir.- Beni Hanife'yi kim esir almıştı?- Bilmiyorum dedi, Mollabaşı; halbuki yalan söylüyordu. Orada bulunan Şia âlimlerinden biri söze karıştı :- Ebu Bekr esir almıştı.Bunun üzerine Mollabaşı'ya sordum :Cinsî ilişkilerde şüpheli şeylerden uzak kalmak gerekli üldu-ğu halde ve siz, zulmetmesi halinde imamın (devlet reisinin) hükümlerinin geçersiz olduğunu savunduğunuza göre, esir edilmiş aşiretten cariye almak ve ondan çocuk sahibi olmak, Ali için nasıl caiz olur?- Belki, dedi Molfabaşı, Ali bu cariyeyi ailesinden istemiştir; yani ailesi onları evlendirmiştir.- Bunun için delile ihtiyaç var...Cevap bulmaktan âciz kaldı, Allaha şükür... Sonra Moliabaşı'ya dedim ki:- Sana âyet ve hadis getirmedim; çünkü ben, hadisin sahih olmasına elden gelen dikkati göstererek, «Bu hadisi, Kütüb-i Sitte vb.nin sahipleri rivayet etti» desem, sen yine de: «Bu hadisin sahih olduğunu söyleyemem. Bir (hadisin) delil olabilmesi için, tarafların, onun sahih olmasında ittifak etmeleri gerekir» diyecektin. Bir âyet okusam da, tefsircilerin, bu âyetin hükmünün şöyle olduğunda birleştiklerini, bu âyetin Ebu Bekr hakkında nazil olduğunu söylesem, sen, tefsircilerin icmaının hüccet olamayacağını söyleyecek, âyet için uzak bir tevil belirterek: «Delilde ihtimal belirirse, onunla istidlal bâtıl olur» diyecektin. İşte bu durum beni âyet ve hadislerden delil getirmemeye şevketti. 209

209 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:336-340.

Sünni-Şiî İttifakına Doğru :

Bu tartışma Şah'a ayniyle haber verildi. Bunun üzerine Şah, İran, Afganistan ve Maverâunnehr âlimlerinin toplanmalarını ve bütün küfür sayılan tutumlardan vaz geçmelerini, benim, bu üç grup üzerinde kendisine vekrl sıfatıyle gözcü olmamı, ittifak ettikleri hususlarda bu üç fırka üzerine şahit olmamı emretti.Çadırların arasından geçerek yürüdük. Afganlılar, Özbekler ve İranlılar, parmakiarıyle beni gösteriyorlardı. Önemli bir gündü. İmam Ali (r.a.)ın kabri arkasında bulunan gölgelikte, içlerinde Erde-lan müftüsünden başka Sünnî bulunmayan 70 kadar İranlı âlim toplandı. Hokka ve kâğıt istedim ve bu âlimlerden meşhur olanların isimlerini yazdım :1- Mollabaşı Ali Ekber,2-Rikâb müftüsü Ağa Hüseyin,3- Lahicân imamı Molla Muhammed,4- Meşhedu'r-Rıza müftüsü Ağa Şerif, 5 - Şirvan kadısı Mirza Burhan, 6- Erdemiyye müftüsü Şeyh Hüseyin,7- Kum müftüsü Mirza Ebu'l-Fadl8 - Cam müftüsü el-Hâc Sadık9 - İsfahan imamı Seyyid Muhammed Mehdi,10- Kirmanşah müftüsü el-Hâc Muhammed Zeki,11- Şiraz müftüsü el-Hâc Muhammed,12- Meşhedu'r-Rıza sadarat vekili Molla Muhammed Mirza,13- Tebriz müftüsü Mirza Esedullah,14- Mazenderân Müftüsü Molla Talib,15- Halhal Müftüsü Molla Muhammed Sadık,16- Esterabâd Müftüsü Muhammed Mü'min,17- Kazvin Müftüsü Seyyid Muhammed Takiy,18- Kirman Müftüsü Seyyid Bahauddin19- Sebzvâr Müftüsü Molla Muhammed Hüseyin,20- Erdelan Müftüsü Seyyid Ahmet eş-Şafiiî vs...İranlılardan sonra Afganistan âlimleri geldi. Onların da isimlerini yazdım :1- Afganistan Müftüsü Şeyh Fazıl Molla Hamza el-Kılmcânî el-Hanefî,2- Afganistan kadıs Molla Süleyman oğlu Molla Emin el-Af-gani el-Kılmcanî,3- Molla Dünya el-Halefî el-Hanefî,4- Nadirâbâd'da hanefi müderris Molla Tâhâ el-Afganî,5- Molla Nur Muhammed el-Kılmcanî el-Hanefî,6- Abdurrazzak el-Afganî el-Kılmcanî el-Hanefî,7- Molla İdris el-Afganî el-Hanefî.Bir müddet sonra Maverâunnehr âlimleri geldiler. 7 kişydiler. Önlerinde celâdetli, heybet ve vakarlı bir şeyh yürüyordu. Başında yuvarlak ve kocaman bir sarık vardı kit bu sarığı gören, kendisini Ebu Hanife'nin talebesi Ebu Yusuf sanırdı! Şeyh, Mollabaşı'ya selâm verdikten sonra onu benim sağıma oturttular. Ancak aramızda aşağı yukarı 15 kişi vardı. Afganistanlıları da sol tarafıma oturtmuşlardı ve onlarla da aramızda 15 kişi bulunmaktaydı. Böyle bir tertip, benim, bu Afganistanlı ve Maveraunnehir âlimlere bazı şeyler telkîn ve işaret etmemden sakınan Acemlerin hile ve kurnazlıklarıydı.Bu son gelenlerin isimlerini de yazdım :1- Buhara kadısı, Buhara'lı Alâuddevle'nin oğlu, «Bahrü'l-İlm» lakaplı Aİlâme Hadi Hoca el-Hanefî,2 - Mir Abdullah el-Buharî el-Hanefî,3- Kalender Hoca el-Buharî el-Hanefî,4- Molla Ümid el-Buharî el- Hanefî,5- Padişah Mir Hoca el-Buharî el-Hanefî,6- Mirza Hoca el-Buharî el-Hanefî,7- Molla İbrahim el-Buharî el-Hanefî,Yerleşme tamamlandıktan sonra Mollabaşı Bahrül-İîm'e hitaben söze başladı (Beni işaret ederek):- Bu zatı tanıyor musun?- Hayır, dedi Bahrül'İlm.-Bu mecliste bulunmak ve aramızda hüküm vermek üzere, Şah'ın, Vezir Ahmed Paşa'dan göndermesini istediği, Ehl-i Sünnet âlim ve fâztllarından Üstad Abdullah Efendi.. Şahın vekilidir. Görüşümüz bir hüküm üzerinde birleştiğinde bize şahit olacak.Mollabaşı devam etti:- Şimdi burada ha2ir bulunduğuna göre, problemi çözmesi için, bizi tekfir etmiş olduğunuz hususları açıkla bakalım. Oysa biz gerçekte kâfir değiliz; hatta Ebu Hanife'ye göre bile... Nitekim, Câmiu'l-Usuİ'de İslâmi

mezheplerin beş olduğunu söyledi ve beşinci mezhep olarak İmâmiyyeyi saydı. Mevâkıf sahibi de İmâmiyyeyi İslâ-mî mezheplerden saymıştır. Ebu Hanife, Fıkhu'l-Ekber'inde : «Biz Ehl-İ Kıbleyi tekfir etmeyiz» der. Seyyid falan da (ismini söylediyse de unutmuşum), Şerhu Hidâyetü'l-Fıkh el-Hanefi'de : «Gerçekten İmamiyye Islami fırkalardandır» der. Lâkin, nasıl bizim sonrakilerimiz sizi tekfir ettiyse, sizin sonrakileriniz de bizi tekfir etti. Yoksa aslında ne siz, ne de biz kâfir değiliz. Fakat sizin sonraki 'âlimlerinizin ortaya atıp da bizi tekfir ettikleri hususları açıkla ki meseleyi çözelim :Hadi Hoca :- İki şeyha (Ebu Bekr ve Ömer'e) dil uzattığınız için tekfir ediliyorsunuz.Mollabaşı cevap verdi:- Biz Ebubekir ile Ömer'e dil uzatmaktan vaz geçtik. Hadi Hoca küfür sebeplerini saymaya devam etti:- Sahabeyi dalâlet ve küfürle itham ettiğiniz için tekfir ediliyorsunuz.- Sahabenin hepsi de âdildirler. Allah onlardan razi, onlar da Aliah'dan..- Mut'a nikâhını helâl sayıyorsunuz.- Bu nikâh haramdır. Böyle bir şeyi bizde, beyinsizlerden başkası kabul etmez.- Ali'yi, fazilette Ebu Bekr'den üstün tutuyorsunuz; Gerçek halifenin o olduğunu söylüyorsunuz.- Peygamber (s.a.v.) den sonra halkın en faziletlisi Ebu Bekr b. Ebi Kuhâfe, sonra Ömer b. Hattab, sonra Osman b. Affan, sonra Ali b. Ebi Talib'dir. Allah hepsinden razı olsun! Onların hilâfetleri de, faziletleri için söylediğimiz şu tertip üzeredir.Hadi Hoca (Bahrü'l-İlm) sordu :Usul ve akideniz nedir?- Usulümüz, Ebu'l-Hasan el-Eş'ari'nin akidesi üzerinde bulunan Eş'arilerin usulüdür.- Dinde haramlığı zarurî olarak bilinen ve hürmeti üzerinde icma bulunan bir haramı helâl saymamanızı, ayni şekilde helâl olduğu hem icma ile sabit, hem de bizzarure bilineni haram saymamanızı şart koşarım.- Bu şart kabulümüzdür.Daha sonra Bahru'1-flm, onlara, bahsedilen ve kabul ettikleri bu şartlara benzer, küfür ithamını gerektirmeyecek konularda bir takım şartlar ileri sürdü. Bunun üzerine Mollabaşı Bahrul-İlm'e sordu :- Şayet biz bunları kabul edersek, bizi İslâmî fırkalardan sayar mısın?Bahru'l-İİm bir müddet sustu, sonra cevap verdi :- Ebubekir ve Ömer'e dil uzatmak küfürdür.- Biz Ebubekir ve Ömer'e dil uzatmaktan vaz geçtik ve daha bahsedilen şu şu şartları kabul ettik. Şimdi sen bizi İslâm? fırkalardan mı sayıyorsun, yoksa kâfir olduğumuza mı hükmediyorsun?Bahru'l-İİm bir miktar sükût etti ve yine ayni sözleri söyledi:- Ebubekir ye Ömer'e lanet etmek küfürdür.- Bundan vaz geçmedik mi?- Neden vaz geçtiniz?- Şundan şundan vaz geçtik... Bu durumda bizi İsiâmî fırkalardan kabul ediyor musun?- İki şeyha lanetlemek küfürdür!..Aslında Bahru'l-İlm'in anlatmak istediği şu idi : Bu İki şeyh lânetieyenlerin tevbesi, Hanefi mezhebine göre makbul değildir ve bu Şiilerden 'daha önce lanet sâdır olmuştur. Dolayısıyle şimdi dil uzatmaktan vazgeçmeleri kendilerine fayda vermez.Afaan müftüsü Molla Hamza ;- Ey Bahru'l-İİm, dedi. bunlardan (Şîîlerden) daha önce lanet sâdır olduğuna dair delilin var mı?Hayır, dedi Bahru'l-İlm...- Artık bundan sonra da kendilerinden böyle bir şey vaki olmayacağına dair taahhüt verdiler. Şu halde, ne diye onları İslâmî fırkalardan saymazsın?- Madem ki öyle, dedi Hadi Hoca, o halde onlar müslüman-dırlar; bizim lehimize olan onların da lehine; bizim aleyhimize olan onların da aleyhine..Bu sözler üzerine hepsi de ayağa kalktılar; el sıkıştılar ve birbirlerine «Aramıza hoş geldin kardeşim!» dediler. Her üç grup da bu nokta üzerinde anlaştıklarına (buna uymayı) kabul ve taahhüt ettiklerine beni şahit tuttular.Şevval'İn 24'ünde, çarşamba günü akşama doğru meclis görevini tamamladı. Bu arada, etrafımızda toplanan ve bizi takip etmekte olan Acem'lerin sayısı 10.000'den fazlaydı.İtimad, Şah'ın huzurundan geldiğinde, her ^zamanki gibi saat gecenin 4'ü idi. İtimad bana hitaben şöyle dedi:- Şah, gayretine teşekkür ediyor ve sana selâm ediyor, sen! huzuruna çağırıyor. Ayrıca senden, daha önceki tartışma mahallinde tekrar hazır bulunmanı istiyor. «Zira, tartışmaya katılan âlimlere, karara bağladıkları, kabul ve taahhüt ettikleri hususları bir tutanağa geçmelerini, herkesin kendi isminin altını mühürlemesini emrettim. Senden de, tutanağın üst tarafına, «Üç fırkanın da, iş bu hususları kararlaştırıp kabul ettiklerine şehadet ederim» tarzında kendi şehadetini yazmanı ve isminin altını mühürlemeni rica ediyorum» diyor.Elbette, memnuniyetle, dedim. 210

210 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:340-344.

Mes'ud Hadise : Sünnî Şîi İttifakı :

Ayın 25'inde, perşembe günü öğleden önce ilk toplantı yerinde hazır bulunmamız için emir geldi. Hepimiz de oraya toplandık. Sayılan 60.000'i bulan Acemler, büyük izdiham dolayısıyle ayaktaydılar ve kubbenin (toplantı salonunun) dışında, mezarın (Hz. Ali'nin türbesinin) kapısına kadar olan sahayı tıklım tıklım doldurmuşlardı. Yerlerimize oturduktan sonra yedi karıştan daha fazla uzunlukta bir tutanak getirdiler. Tutanağın üçte ikilik kısmındaki satırlar uzundu. Üçte birlik kısmı ise dörde bölünmüştü. Bölümlerin arası, dört parmak kadar veya daha fazla yazısız bırakılmıştı ve bu bölümlerdeki satırlar daha kısaydı.Mollabaşı, Rikâb müftüsü Ağa Han'a, tutanağı orada bulunanların huzurunda ayakta okumasını emretti. Hayli uzun boylu olan Ağa Han, farsça yazılmış olan tutanağı aldı. Okunan kısmın muhtevası şöyleydi :«Allah'ın hikmeti, rasüller göndermeyi gerekli kılmış ve bu sebeple Allah Teâlâ bir biri ardından peygamberler göndermiştir. En son olarak da bizim Peygamberimiz Muhammed Mustafa (s.a.v.)in nübüvveti gerçekleşti. Nebiler ve rasüllerin sonuncusu irtihal bu-yurunca, Ashab (Allah onlardan râzi olsun), içlerinde en hayırlı, en faziletli ve en bi-lgili olanın, Ebü Kuhafe oğlu Ebu Bekr Sıddîk (r.a.) olduğunda ittifak ederek ona bey'at etmek görüşünde birleştiler ve hepsi de ona bey'at ettiler. Bizzat Ebu Talip oğlu AN dahi, bir baskı ve zorlama olmaksızın, kendi istek ve iradesiyle bu görüşe ve bey'ate katıldı. Böylece Ebu Bekr için, Ashâb-ı kiramın ittifakı kesin bir delildir. Allah Teala şerefli Kitab'ında Sahabe'nin hepsini övdü ve şöyle buyurdu :«Birinci dereceyi kazananlar, muhacir ve ansar...» 211

«Andolsun ki Allah mü'minlerden seninle o ağaç altında'bey'-at edenlerden râzi olmuştur.» 212

Ayette ifade buyurulan bey'atte bulunanlar, 700 sahabi idi ve bunların tamamı Ebu Bekr es-Sıddîk'a bey'atte hazır bulundular.Peygamberimiz de onlar hakkında şöyle buyurdu :«Ashabım yıldızlara benzer; hangisine uysanız hidayete kavuşursunuz.»Sonra Ebu Bekr Sıddîk, hilafeti Ömer b. Hattab'a vasiyet etti. Ali b. Ebu Talib de dahil olmak üzere bütün Sahabe ona bey'at ettiler. Ömer'in hilafeti de nas ve icma ile sabit oldu.Daha sonra Ömer, Ali b. Ebi Talib'in de bulunduğu 6 kişilik bir danışma kuruluna hilâfet konusunu getirdi. Bu kurulun görüşü, Osman b, Affan üzerinde birleşti.Nihayet Osman b. Affan evinde öldürüldü. (Hilafet konusunda) bir vasiyeti olmadığı için hHafet makamı boşta kaldı. O zaman da Sahabe, Ali b. Ebi Taİib üzerinde görüş birliğine vardı. Aynı yer ve zamanda bu dört zat arasında, ne soy çekişmesi, ne de herhangi bir dava ve kavga olmamıştır. Aksine, biri diğerini sever, takdir eder ve överdi. Hatta Ali (r.a.)ye, iki şeyh (Ebu Bekr ve Ömerjden sual olundu da, Ali : «Onlar hak üzerinde yaşamış olan ve öylece ölen, adaletli ve doğru imamlardır» dedi. Öte yandan, Ebu Bekr'e hilâfet teklif edildiğinde : «Ali b. Ebi Talib varken bana mı bey'at ediyorsunuz?» dedi.O halde ey İranlılar, biliniz ki, onların fazilet ve hilâfet sırası, işte bu tertip üzeredir. Hal böyle İken, kim onlara söver, yahut onlarda kusur bulmağa kalkarsa bu kimsenin malı, çocuğu, ailesi ve kanı Şah'a bırakılmıştır. Allah'ın, meleklerin ve bütün insanların laneti, onlara dil uzatanların üzerinde olsun!Ben (Şah), 1148 senesinde, Mogan sahrasında, sizinle bey'at ederken (Ashaba) di! uzatmayı terketmenizi* sizlere şart koşmuş bulunuyordum. Şu andan itibaren sebb-İ Şeyhayn'i yasakladım. Her kim onlara dil uzatırsa onu öldürür, evlad-ü iyalini esir eder, malını alırım! Ne İran içinde, ne de çevresinde ashabı kınamak ve buna benzer çirkin davranışlar artık yoktur. Bunlar, aşağılık şah İsmail devrinde türemiş, soyu da onun izinden gitmiş, sonunda ashaba sövgü çoğalmış, bid'atler artmış, budalalıklar yayılmıştır. Bütün bu kötülükler, bundan üçyüz sene önce, 857 senesinde zuhur etmişti...»Şah'ın ifadesi olan uzun satırlar tutan bu bölüm, burada zikrine gerek görmediğim sözlerle devam ediyordu.Tutanaktaki bazı bölümlere itiraz ettim ve Moilabaşı'ya :-Efendimiz Ömer'in hilâfeti hakkında zikredilen «nasb» kelimesini kaldır. Zira bu kelimede, onların «nasibe» olduğu şaibesi vardır ve siz nâsıbeyi, «Ali'ye buğzundan dolayı kendini (hilâfete) nasbeden kimse» diye tefsir ediyorsunuz, dedim.Orada bulunanlardan biri bana itiraz etti:- Bu söylediklerinin, kelimenin zahiri manasıyle ilgisi yok. Senin ifade ettiğin mana. kimsenin aklından bile geçmez; kimse bunu kasdetmez. Senin yüzünden fitne yayılmasından korkarım.Mollabaşı onu haklı bulunca ben sükût ettim,İkinci bir itiraz olarak Mollabaşı'ya dedim ki :-Ali'nin : «Onlar... imamdır.» sözünü, siz Ebu Bekir ve Ömer'e uymayan manalara saptırıyorsunuz...Az önceki adam, yine benzer şekilde bana karşı çıktı. Bir diğer itiraz olarak Mollabaşı'ya şöyle dedim :- Kendisine bey'at edilirken Ebu Bekr'in Ali hakkında söylediğini belirttiğiniz söz, bize göre doğru değildir;

211 et-Tevbe (9), 100.212 el-Feth (48), 18.

uydurmadır. Ben size, Ali'nin, iki şeyhi öven ve gerçekten onlara açıkça tazim ifade eden bir sözünü, ayrıca Ebu Bekr'in de, Ali hakkında, sîzin dediğinizden başka ve gerçek olan övgüsünü hatırlatayım.O adam yine itiraz etti ve Mollabaşı da ona katıldı.Tutanağın uzun olan kısmı böylece bitti. Şah'ın bu sözlerini takip eden kısa satırlara gelince, bu satırlar İranlıların ağzından yazılmış olup, muhtevası şöyle idi:«Bizler (Ashaba) lanetin kaldırılmasını kabul ve taahhüt ediyoruz. Sahabenin gerek fazileti, gerekse hilâfeti, iş bu tutanakta belirtilmiş olan tertip üzeredir. Bizden her kim ashaba dil uzatır veya burada tesbit edilenlerin hilâfına konuşursa, Allah'ın, meleklerin ve bütün insanların laneti onun üzerine olsun! Böyle bir durumda Nadir Şah'ın gazabını kabul ederiz; malımız, kanımız ve evlâdımız ona helâldir.»Bu kısım okunduktan sonra İranlılar, bu şekildeki kendi ifadelerinin altında bulunan boşluğa mühürlerini bastılar.Bunu takip eden ve Necef, Kerbela, Hılle ve Harezmlİlerin ağzından yazılmış olan kısa ifadeler de bir Öncekinin ayniydi. İbn Kıtta diye bilinen Seyyid Nasrullah ve Şeyh Cevad en-Necefî el-Kûfî'nin de bulunduğu bu grup da aîtta ayrılmış kısmı mühürlediler.Müteakip kısa satırlar, Afganilerin ifadesi olarak yazılmıştı ve muhtevası şöyle idi:«İranlılar, kararlaştırdıkları hususlara uydukları, aksine davranmadıkları sürece, İslâmî fırkalardandırlar. Müslümanların lehine olan, onların da lehine, müslümanların aleyhine olan, onların da aleyhinedir.»Alttaki boşluğu imzaladılar.Son bölüm Maveraunnehr âlimlerinin ağzından yazılmış olup, Afganilerin ifadesinin ayniydi. Bunlar da isimlerinin altını mühürlediler.Nihayet bu fakir, tutanağın baş kısmına kendi ifadesini şöyle yazdı:Beni şahit kabul eden bu üç fırkanın, aşağıdaki hususları karara bağladıklarına ve uymayı taahhüt ettiklerine şehadet ederim.»İsmimin altını mühürledim.Dünyanın şaşılacak hadiselerinden biri olan bu anlaşma, Ehl-i Sünnet için, hiç bir asırda benzeri görülmemiş şekilde, düğünler ve bayramİardakinden daha fazla bir sevinç ve mutluluk vesilesi oldu. Bu yüzden Allah'a hamd ederim.Anlaşma tamamlandıktan sonra, Şah tarafından, gümüş tepsiler içinde tatlılar ve içinde bir avuç anber bulunan, birçok paha biçilmez nefis taşlarla işlenmiş, halis altından bir buhurdanlık getî-rildi. Tatlı yedik; koku süründük. Daha sonra Şah, bu buhurdanlığı, efendimiz Hazret-i Ali'nin türbesine vakfetti. Perşembe günü öğleden sonra dışarı çıktığımızda, Acem, Arap, Türkistanlı ve Afganistanlı olmak üzere, sayısını Allah'dan başkasının bilemiyeceğt kadar insan toplanmış olduğunu gördüm. 213

Şah İle İkinci Buluşma :

İkinci defa Şah'ın huzuruna götürüldüm. İlkinde olduğu tarzda huzuruna girdim. Bu sefer beni öncekinden daha ziyade yakınına çağırınca kendisine daha çok yaklaştım.Bana şöyle dedî:- Allah sana hayırlar ihsan etsin; Allah Ahmed Han'a da hayırlar ihsan eylesin! Yemin ederim ki, o (Ahmet Han) insanların arasını düzelterek fitneyi ortadan kaldırmak ve müslümanların kanlarının akıtılmasına mani olmaktan geri durmadı. Allah Osmanlıların gücünü artırsın; şimdikinden daha çok izzet ve ululuğa mazhar kılsın!Sonra bana hitaben :-Ey Abdullah Efendi, dedi. Şehinşah'ın bu başarı ile iftihar edeceğini sanmayın! Ashaba sövülmesini, benim vasıtamla kaldırmak suretiyle bu başarıya beni ulaştıran, Allah Teâla'dır. Osmanlılar, Sultan Selim'den zamanımıza kadar sövgüyü ortadan kaldırmak için nice ordular teçhiz ettiler; masraflara girdiler; nice canlar telef ettiler, ama buna muvaffak olamadılar. Lâkin ben, Allah'a hamd ve şükürler olsun, bu işi kolaylıkla başardım. Bu kötülükler tuta-4 nakta da bahsedildiği gibi şom ağızlı adamların tahrik ettiği habis Şah İsmail tarafından başlatılmış ve günümüze kadar sürmüştür.Kendisine dedim ki :- İnşaallah bütün Acemleri, evvelce olduğu gibi, tekrar Ehl-i Sünnet ve'l-Cemat'e sokarsınız!- înşaalfah... Fakat yavaş yavaş... Şah devam etti:- Abdullah Efendi eğer ben iftihar edeceksem, bu makamda dört sultan yerini tutuyorum : Ben İran sultanıyım, Türkistan sultanıyım, Hindistan sultanıyım, nihayet ben Afganistan sultanıyım, bununla iftihar ederim. Fakat bu iş Allah'ın tevfikı ile olmuştur. Sahabeye sövgüyü kaldırmakla bütün müslümanlara hizmet, bana müyesser oldu. Bu vesile ile Sahabenin bana şefaat etmesini dilerim.Devam etti:- Ahmet Han'ın beklediğini bildiğim için seni göndermeyi istiyorum; lâkin yarına kadar kalmanı rica ediyorum. Zira cuma namazını Küfe camiinde kılacağız; bu vesile ile minberde, lâzım geldiği şekilde Sahabenin anılması

213 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:344-346.

benim yerime, büyük kardeşim, Osmanlıların sultanı Hazret-i Hünkâra dua edilmesi sonra da küçük kardeşe (yani kendisine) dua edilmesi, büyüğüne saygılı olmak, küçük kardeşin görevi olduğu için, bana Hünkâr'dan daha az, dua edilmesi için emir verdim.Şah devam etti:- Esasen gerçekten de Hünkâr benden daha büyük ve daha şanlıdır. Zira ben, babam ve atalarım alelade insanlar olarak dünyaya geldiğim halde o, sultan oğlu sultandır.Bu sözlerden sonra çıkmama izin verdi. Huzurundan ayrıldım : Artık Sahabenin menkabeleri, faziletleri, her çadırda ve bütün Acelerin dilindeydi. Öyle ki, Ebu Bekr, Ömer ve Osman hakkında, âyet ve hadislerden çıkarmak suretiyle zikrettikleri menkabe ve faziletlerini, Ehl-i Sünnet'in âlimleri dahi çıkaramazlardı. Bunun yanında, Acemlerin ve Şah İsmail'in görüşlerini de, Ashaba sövdüklerinden dolayı kınıyorlardı. 214

Bir Cuma Hutbesi Ve Namazı

Cuma sabahı, Necef'e bir fersahtan biraz daha fazla mesafede bulunan Küfe'ye gidildi. Öğle vakti girerken müezzinlere ezan okumaları emredildi. Cumaya hazırlanma emri verildi. İtimadu'd-OevJ le'ye :- Bize göre Küfe'de cuma namazı sahih olmaz, dedim; sebebi ise, Ebu Hanife'ye göre Küfe'nin şehir sayılmaması, İmam Şafii'ye göre de belde nüfusundan 40 kişinin bulunmamasıdır.- Senin burada bulunman, hutbeyi dinlemen İçindir. İster namaz kıl, istersen kılma, dedi. *Camiye vardığımda gördüm ki, cami tıklım tıklım dolu... İçeride aşağı yukarı 5.000 kişi var. Bütün İran âlimleri ve hanları orada... Minberde Şahın imamı Ali Meded bulunuyordu. Ancak Molla-başı İle Kerbela âlimlerinden biri arasındaki bir konuşmadan sonra Mollabaşı, Ali Meded'in inmesini emretti ve (az önce konuştuğu) Kerbelalı âlim çıktı. Allah'a hamd ve Peygambere salat ve selâm getirdikten sonra şöyle devam etti :«Hiç şüphesiz Peygamber'den sonra ilk halife olan Ebu Bekr Sıddîk'a ve her zaman gerçeği ve iyiyi söyleyen, efendimiz ikinci halife Ömer b. Hattab'a salat ve selâm olsun.»Fakat hatip, arapçada üstad olduğu halde, ancak derin bilgi sahiplerinin farkına varabilecekleri bir kurnazlıkla, «Ömer» kelimesinin «râ» harfini esre okudu. Şöyle ki «Ömer» kelimesinin gayr-i munsarif olması (burada esre okunmaması), «adalet ve ma'rifet» sebebiyledir. Bu aşağılık herif, Ömer'de adalet ve marifet olmadığını hissettirmek için kelimeyi munsarif okudu. Allah böyle hatibin boynunu altında koysun; rezilu rüsvay etsin; dünyada ve ukbada zilletten kurtarmasın!... Hutbesine devam etti :«Kur'ân'ın camii III. Halife Osman b. Affan'a, Beni Galib'in ars-lanı, IV. Halife Ali b. Ebi Talib'e, oğullan Hasan ve Hüseyin'e, diğer bütün Sahabeye salat ve selâm olsun, Allah cümlesinden razi olsun.Allah'ım, âlemde Allah'ın gölgesi, sultanlar sultanı, ululuk yıldızı, celâdet merihi, iknci İskender Zülkameyn, karaların suitanı, denizlerin hâkânı iki Harem-i Şerifin hadimi, Sultan Mustafa Han oğlu* Sultan Mahmut Han'ın devletini daim eyle, hilâfetini güçlü eyle, saltanatını ebedileştir; Fatiha hürmetine, kâfirler karşısında Ehl-i tevhid ordusuna yardım eyle!»Bu duadan sonra Nadir Şah için de, bir kısmı farsça, bir kısmı arapça olmak üzere daha kısa bir dua etti. Farsça kısmının manası şöyle idi :«Allah'ım, Türkmen şeceresini canlandıran, riyaset zirvesi, siyaset Cengiz'inin devletini daim eyle.»Arapça olarak şöyle devam etti :«O (Nadir Şah} sultanların sığınağı, hakanların koruyucusu, âlemde Allah'ın gölgesi feleklerin eşsiz yıldızıdır».Minberden indi. Kamet getirildi. İmam öne geçti ve namaz başladı. Ellerini satıverdi arkasındaki âlimler vehanlar da aynısını yaptılar. Sağ ellerini sol elleri üzerine koydular. İmam Fatiha ve Cum'a sûresini okudu; ellerini kaldırdı. Rükûdan önce sesli olarak Kunut duasını okudu; rukûa gitti; rükû teşbihlerini açıktan okudu. «Semiallahu limen hamiden» ve «Rabbena leke'l-hamd» demeksizin, «Allahu ekber» diyerek doğruldu. Kıyamda yine cehren Kunut duasını okudu. Secdeye gitti; yüksek sesle teşbihler ve daha başka dualar okuduktan sonra başını kaldırdı. İki secde arasında açıktan (bir miktar dua) okudu. İkinci secdeyi de birincisi gibi yaptı. İkinci rek'ata kalktı. Fatiha ve Münafikun surelerini okudu ve birinci rek'attakileri bunda da yaptıktan sonra tahiyyata oturdu, «es-selâmu aieyke ve rahme-tullahi ve berakâtüh» duası dışında, bizim tahiyyatımızda bulunmayan bir takım dualar okudu; bunları da cehren okudu. Sonunda iki ellerini başına kaldırarak yalnızca sağ tarafına selâm verdi.Namazdan sonra Şah tarafından çeşitli tatlılar gönderildi. O kadar kalabalık ve izdiham vardı ki, Mollabaşı'nın sarığı başından düştü de, (almak isterken) parmakları yaralandı. Bu izdiham ve kalabalığın sebebini sorduğumda, halkın akın etmesinden Şah'ın pek memnun olduğunu ve işte bu yüzden hanların ve âlimlerin akın ettiklerini söylediler.Dışarı çıkınca İtimad bana sordu :- Hutbeyi ve namazı nasıl buldun?- Hutbeye diyecek yok, dedim, namaza gelince, onlar (Şiiler), kendilerine şart koşulanın dışına çıktıkları için kıldıkları namaz, dört mezhebin haricinde kalıyor. Halbuki onlar, dört mezhebe uymayan bir kaideyi namaza

214 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:346-348.

sokamazlar. Bu yüzden Şah'ın imamı tedip etmesi gerekir.Gerçekten Şah'a durum bildirildiğinde öfkelendi; İtimad'ı bana göndererek Ahrned Han'a (Vezir Ahmed Paşa'ya), Şah'ın toprağa secde etmek de dahil olmak üzere bütün aykırılıkları kaldıracağını söylememi bildirdi. 215

Son Tartişma Ve Bağdad'a Dönüş :

Mollabaşı ile cuma günü ikindi vakti bir araya gelerek Cafer-i Sadık'ın mezhebi hakkında konuştuk. Dedim ki:- Sizin bağlı bulunduğunuz mezhep bâtıldır; hiçbir müctehidin içtihadına dayanmıyor.- Bu (bizim mezhebimiz) Cafer-i Sadık'ın içtihadıdır, dedi.- Cafer-i Sadık'ın böyle bir içtihadı yok, dedim. Siz CafeH Sadık'ın mezhebini bilmiyorsunuz. Şayet Cafer-i Sadık'ın mezhebinde «takıyye» 216 olduğunu söylerseniz, ben derim ki, ne siz, ne de ötekiler, her meselenin takıyye olmasına ihtimal vermekle Cafer-i Sadık'ın mezhebini tanımıyorsunuz. Sizden duyduğuma göre, içine necaset düşen bir kuyu hakkında üç kavil var:1- Bu husus Cafer-i Sadık'a sorulmuş; o da; «Kuyu deniz gibidir; necasetle kirlenmez.»2- Kuyu tamamen boşaltılır.3- Altı-yedi kova su çekilmekle kuyu temizlenmiş sayılır, demiş.Âlimlerinizden birine, «Bu üç fetva ile nasıl amel ediyorsunuz?» diye sordum da, «Bizim mezhebimize göre, eğer insan İçtihada ehil ise, Cafer-i Sadık'ın bu kavillerinden biri ile ictihad eder; böylece bu kavillerden biri sahih olur.» dedi. Kendisine, bu müctehidin, diğer iki kavil için ne diyeceğini sordum. «Bu takıyyedir.» diyeceğini söyledi. O zaman dedim ki : «Bir başkası içtihadda bulunsa ve birincinin İçtihadı dışında kalan iki kavilden birini sahih bulsa, bu ikinci kişi, ilk müctehidin sahih kabul ettiği kavil için ne der?» «O takıyyedir, demesi gerekir.» dedi. Ben de dedim ki: «Buna göre Cafer-i Sadık'ın mezhebi zayi olmuştur. Çünkü her meseleye, takıyye olması ihtimali nisbet edilebilir. Zira takıyyeye giren mesele ile girmeyen arasında ayırdedici bir alâmet yoktur.» Tabii muhatabım buna cevap veremedi. Peki Mollabaşı, bu iddiama sen ne cevap verirsin?Mollabaşı da tutulup kaldı. Bunun üzerine ona dedim ki:- Gerçekten siz, Cafer-i Sadık'ın mezhebinde takıyye olmadığını söyleseniz, o zaman, üzerinde amel ettiğiniz mezhepten çıkmış olursunuz. Çünki hepiniz takıyyeyi kabul edersiniz.Mollabaşı yine sustu. Sonra ona, uygulamakta olduklarının, Cafer-i Sadık'ın mezhebi olmadığına dair başka deliller sıraladım.Bu konuşmadan sonra Bağdad'a dönmeme izin verildi. Benimle, tutanak ve hutbenin de birer sureti gönderildi.İşte bu hadise sebebiyle (bir şükür ifadesi olarak) hacca gitmeye karar verdim. Allah'ım, bunu bana müyesser eyle! 217

BİBLİYOGRAFYA

A-Abdulbâki, Muhammed Fuad, el-Mu'cemu'l-mufehres li e!fâzt'l-Kur'âni'l-ke-rîm. Kahire, 1387.ei-Aciûnî, İsmail b. Muhammed el-Cerrâhî, Keşfu'I-hafâ' ve muzîlu'i-ilbâs amme'ş-tehtera mine'l-ahâdîs alâ elsineti'n-nâs, l-ll, Kahire, 1351,Ahmed b. Hanüel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, el-Musned, i-VI, Kahire, 1313.Ahmed Emin, Duha'l-İslâm, Mil, Beyrut, ts.Ahmed Emin, Fecru'l-İslâm, Kahire, 1864.Ahmed Emin, Zuhru'l-İslâm, I-IV. Kahire, 1964, 1966.el-Akkod, Abbas Mahmud, et-Tefkîr farîzatun islâmiyye, Beyrut, 1969.Alî Mahfuz, el-İbdâ' fî mezârri'i-ibtidâ', Mısır, ts.Aliyyu'f-Kaarî, Alî b. Muhammed Sultan el-Herevî, Şerhu'l-Fıkhi'i-ekber, (Minahu'r-ravzı'l-ezher li şerhı'l-Fıkhi'l-ekber), Mısır, 1323.el-Âlûsî, Mahmud Şükri, Muhtasoru't-Tuhfeti'l-İsnâaşeriyye, nşr. Muhibud-dîn el-Hatîb, Kahire, 1373.el-Âmidî, Seyfuddîn Ebu'l-Hasan Alî b. Muhammed, Ebkâru'l efkâr, Süley-maniye ktp. nr. 747.Arnold, Thomas Walker, İntişâr-ı İslâm Tarihi, trc. M. Halil Halid, İstanbul, 1343.Ayasbeyoğlu, Nevzad, İbn Rüşd'ün Felsefesi (mütercimin kendi notları), Ankara, 1955.Aydın, Ali Arslan, İslâm İnançları ve Felsefesi, İrfan Yayınevi, İstanbul, ts.Aynî, Mehmed Ali, Huccetu'l-İslâm İmam Gazzâlî, İstanbul, 1327,B-

215 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:348-349.216 Sır gizleme, saklama, susma anlamlarına gelen bu ıstılah, Şîa'da çok geniş manada olup, burada müftinin bir mes'ele hakkındaki soruya, lüzumu halinde asıl görüşünü gizleyerek duruma göre verdiği fetva demektir.217 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:

el-Bağdâdî, Ebû Mansur Abdulkaahir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark bey-ne'I-fırak, nşr. M. Muhyiddîn Abdulhamîd, Mısır, ts.Bağdatlı İsmail Paşa, b. Muhammed Emîn, Hediyyetu'l-Ârifîn, esmâu'l-mu-ellifin ve âsâru'l-musannifîn, I-li, İstanbul, 1951, 1955.e!-Bâkrllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib, Kitabu't-Temhîd, nşr. Richard J. McCARTHY, Beyrut, 1957.el-Batalyevsî,. Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed, İbnus-Sîd, el-İnsaf..., Mısır, 1319.Bedevi, Abdurrahrnan, Fedâihu'l-Bâtıniyye mukaddimesi: bk. el-Gazzâlî.Belbo', Abdulhakîm, Edefou'l-Mu'tezile ilâ nihcyeti'l-korni'r-râbit'l-hicri, Kahire, 1969.el-Beyâzî, Kemâleddîn Ahmed b. Hasan b. Sinâneddîn, İşârâtu'l-meram min ıbârâti'l-İmam, Mısır, 1368.e!-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Alî, el-Esmâ' ve's-sıfât, Mısır, 1358.el-Beyzâvî, Nâsıruddîn Abdullah b. Ömer, el-Kadî. Envâru't-Tenzîl, ve es-râru/t-te'vîl, l-ll, İstanbul, 1296.Bilmen, Ömer Nasuhi, Muvazzah İlm-i Kelâm Dersleri, İstanbul, 1339/1342.Brockelmann, C, Geschichte der Arabischen Litteratur, l-ll, Leiden, 1943-1949; Supplement band, l-lll, Leiden, 1937-1942.Brockelmann, C., İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, I, trc. N. Çağatay, Ankara, 1964.el-Buhâri, Ebû Abdillah Muhammed b, İsmail, el-Camiu's-sahih, I-VIII. İstanbul, 1315.C-el-Câhız, Ebü Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb, el-Osmtmiyye, nşr. Abdus-selâm Muhammed Harun, Mısır, 1955.ei-Cîlânî, Ebû Muhammed Abdulkadir b. Musa, ef-Gunye li talibi tarikı'i-hakk, l-ll, Kahire. 1956.el-Curcânî, es-Seyyid eş-Şerîf, Ali b, Muhammed, Şerhu'l Mevakıf l-lll, İstanbul, 1321.el-Curcânî, et-Ta'rîfât, Mısır, 1283.el-Cuveynî, İmamu'l-Haremeyn Abdulmelik b. Abdullah, el-İrşad İlâ kavâtıı'l-edille fî usûlİ'l-İ'tikad, nşr. M. Yûsuf Musa ve Abdulmun'ım Abdulhamîd, Mısır, 1369.el-Cuyeynî, eş-Şâmil fî usûli'd-dîn, nşr. Alî Sami en-Neşşâr ve arkadaşları, İskenderiyye, 1969.Ç-Çağatay, eşet ve Çubukçu, İbrahim Agâh, İslâm Mezhepleri Tarihi, 1,Ankara, 1965.Çelebi Kâtİb, Mustafa b. Abdullah, Hacı halifft, Keşfu'z-zunûn on esâmi'l-kütubî ve'l-funûn, l-ll, İstanbul, 1941.ed-Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman, es-Sünen, l-ll, Şir-ketu't-Tıbâati'l-fenniyye e!-muttehide, 1966D-De Boer, T.J., Târîhu'l-feteefe fî'l-İslâm, trc. M.A. Ebû Rîde, Kahire, 1375 ed-Deylemî, Muhammed b. el-Hasan, Beyânu mezhebi'l-Bâtıniyye ve but-lânuh (Kavâıdu akaidi Âli Muhammed kitabından ayrı basım), nşr.R. Strothmann, İstanbul, 1938.E-Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş'as, es-Sünen, l-ll, Kahire, 1952,Ebû Zehra, Muhammed. el-Mezâhibu'l-islâmİyye, I, Mısır, ts.Eroğlu, Muhammed, Ebû Mansûr el-Mâtüridi ve.Te'vîlâtu'1-Kur'an, Istanbul Yüksek İslâm Enstitüsü umumi ktp. Ertuğrul, İsmail Fenni, Lûgatce-i Felsefe, İstanbul, 1341.el-Eş'arî, Ebu'l-Hasan Alî b. İsmail, el-lbâne on usüli'd-diyâne. Kahire, el-Munîriyye baskısı, ts.el-Eş'arî, Risale ilâ ehli's-Sağr bi Bâbi'l-ebvab, Topkapı Sarayı Revan Köşkü ktp. nr. 510, Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, sy. 7, s. 154-176, sy, 8, s. 50-108, arapça metin s. 80-108.el-Eş'arî, r. İstihsöni'l-havd fî ilmi'l-kelâm, nşr. Richard J. McCarthy, Beyrut, 1952.el-Eş'ari, el-Luma', bir önceki risale ile birlikte.el-Eş'arî, Makalâtu'l-islâmîyyîn, I. İstanbul, 19?8F-el-Fârâbt, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed, el-Cem' beyne Ra'yeyi'l-hakîmeyn Etlâtûn ve Aristötâlis, Mısır, 1325. el-Fârâbî, İlimlerin Sayımı, trc, Ahmet Ateş, İstanbul, 1955. el-Fîrûzâbâdî, Ebû Tahir Muhammed b. Ya'kub, Kamus Tercemesi, trc. Ahmed Asım Efendi, I IV, İstanbul, 1304-1305.G-el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed Faysalu't-tefrika beyne'l-İslâm ve'z-zendaka, Mısır, 1319.el-Gazzâlî, Fedâihu'l-Bâtıniyye, nşr. Abdurrahman Bedevi, Kahire, 1964.el-Gazzâlî, r. Fî'l-va'z ve'1-i'tikad, Mısır, 1319 (i'tikad kısmı, s. 89-91).el-Gazzâlî, Ihyâu ulûmi'd-dîn, I-V, Kahire, Matbaatu'l-İstikame, ts,el-Gazzâlî, İlcâmu't-avam an ilmi'l-kelâm, Mısır, 1309.

el-Gazzâlî, el-İktisad fî'M'ttkad, nşr. İ.A. Çubukçu ve H. Atay, Ankara, 1962,el-Gazzâlî, Mehakkü'n-nazar fî'l-mantık, nşr. Muhammed Bedreddîn, Beyrut, 1966.el-Gazzâlî, el-Munkızü mine'd-dalâl, İstanbul, 1287.el-Gazzâlî, el-Müstasfâ min ilmi'l-usûl, l-lt, Bulak, 1322.el-Gazzâlî, Tehâfutu'l-felâsife, nşr. Süleyman Dünya, Mısır, Dâru'i-Maarif, ts.Girîdî, Sırrı, Ârâu'l-mllel, İstanbul, 1303.Goldzlher, Ignaz, el-Akîde ve'ş-şerîa fî'l-İs!âm, a. trc. M. Yûsuf Musa, A.H. Abdulkadir ve Abdulazîz Abdulhakk, Mısır, ts.Goidziher, Mezâhibu't-tefsîri'l-islâmî, trc. Abdulhalîm en-Neccâr, Kahire, 1955.Gölpınartı, Abdulbâkî, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şîttik, İstanbul, 1979.H-el-Hâdimî, Muhammed Vehbî b. Hüseyin Efendi, el-Akaidu'l-hayriyye...,Mısır, el-Halebî baskısı, ts. el-Bammâdî, Ebu'l-fedâil Muhammed b. Mâlik el-Yemânî, Keşfu esran'l-Bâtıniyye ve ahbâru'l-Karâmıta, Mısır, 1375.el-Harpûtî, Abdullâtif, Tenkihu'I-kelâm fî akaidi ehl'M-İslâm, İstanbul, 1330. el-Hatîb, Muhibbuddîn, Muhtasaru't-Tuhfe neşrinde: bk. et-Âtûsî.el-Hayyât, Ebu'l-Huseyn Abdurrahîm b. Muhammed, el-İntisar ve'r-red ale' bni'r-Rondî el-mulhıd, nşr. Albert N. Nader, Beyrut, 1957.el-Hıllî.Jbnu'l-Mutahhar el-Hasan b. Yûsuf, Minhâcu'l-kerâme, nşr. Muhammed Reşad Sâiim (Minhâcu's-sünne başında). Kahire, 1382.Huleyf, Fethullah, K. et-Tevhîd mukaddimesi: bk. el-Mâtürîdî.el-Hûyî, Abdurrahîm, Mezâhib-i islâmiyyeden akayid-l İmâmiyye, (Yazılış tarihi, 1327).el-Hvârizmî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Kâtib, Mefâtthu'I-ulûm, Mısır, ts.

I-Ihvânu's-safâ', Resâilu Ihvâni's-safâ' ve hullâni'l-vefâ', l-V, Beyrut, DâruSadır, ts. el-lsfahânî, Ebu'l-Kasım el-Huseyn b. Muhammed, er-Râğıb, el-Mufredâtfî ğarîbn-Kur'ân, Mısır, 1961. Işık, Kemal, Mu'tezİlenin Doğuşu ve Kelâmı Görüşleri, Ankara, 1967.j-İ.A., İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1950 -İbnu'l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah, el-Avâsım mine'I-kavâsım,nşr. Muhibbuddîn el-Hatîb, ?, 1371. İbn Asâkir, Ebu'l-Kasim Alî b. el-Hasan Hibetullah, Tebyînu kezibl'l-muf-terî fî mâ nusibe ile'l-imam Ebi'l-Hasan el-Eş'arî, Dimaşk, 1347. İbn Bâbeveyh, Ebû Ca'fer Muhammed b. Alî b. el-Huseyn, el-Kummî, eş-Şeyh es-Sadûk, Risâletu İ'tikadâti'l-İmâmiyye (Şîî İmâmiyyenin İnançEsasları), trc. E. Ruhi Fığlaiı, Ankara, 1978. İbnu'l-Cevzî, Ebu'l-Ferac Abdurrahman b. Alî, Telbîsu İblîs (Nakdu'l-ılmive'l-ulemâ'), Mısır, et-Tıbâatu'l-Munîriyye, ts. İbnu'l-Esîr, Ebu'l-Hasan Alî b. Muhammed İzzuddîn el-Cezerî, el-Kâmilfî't-târîh, I-XII + İ, Beyrut, 1965-1967.İbnu'i-Esîr, el-Lûbâb fi Tehzîbi'l-ensâb, Mil, Beyrut, Dâru Sâdır, ts. İbn Haldun, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime-i İbn-İHaldun, trc. l-ll: Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi, III : Ahmed Cevdet(Paşa), İstanbul, 1275-1277. İbn Hallikân, Ebu'l-Abbâs Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu'l-a'yân, I-VII + I,nşr. İhsan Abbas, Beyrut, 7-1972. İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed, el-FasI ft'l-milel ve'l-ehvâ' ve'n-nihal, l-V, Mısır, 1321. İbnu'l-lmad, Ebu'l-Felâh Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî,Şezerâtu'z-zeheb, I-VIII, Beyrut, ts. İbn Kesîr, Ebu'l-Fidâ' İsmail b. Ömer, İmâduddîn, el-Bidâye ve'n-nlhâye,I-XIV, Beyrut, 1966.İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'âni'l-azîm, I-VII. Beyrut, 1966. İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed, Muvaffakuddîn, Lum'-atu'l-i'tlkad, Mısır, 1351.İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneveri, el-lhtflâf

fi'i-lâfz, Mısır, 1349.İbn Kuteybe, Te'vîlu muhtelifi'l-hadis, Kahire, Dâru'l-kavmiyyeti'l-arabiyye, ts. İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd, es-Sünen, nşr. M. F. Abdul-bakî. Kahire, 1372-1373. İbn Manzûr, Ebu'l-Fazl Muhammed b. Mukrim el-Efrîkî, Usânu'1-arab, İ-XV,Beyrut, 1968. İbnu'I-Murtazâ, Ahmed b. Yahya, Tabakatu'l-Mu'teziie, nşr. Susanna Di-wald-Wilzer, Beyrut, 1961.İbnu'n-Nedîm, Ebu'l-Ferac Muhammed b. İshak, el-Fihrist, Mısır, 1348. İbn Ruşd, Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed, Faslu'l-makal (İbn Rüşd'ünFelsefesi), trc. Nevzad Ayasbeyoğlu, Ankara, 1955. İbn Sa'd, Muhammed b. Sa'd ez-Zuhrî, et~Tabakatu'(-Kübrâ, nşr. İhsanAbbas, I-VIIİ + I, Beyrut, 1960-1968. İbnu's-Subkî (es-Subkî), Ebû Nasr Abdulvehhâb b. Alî, Tâcuddîn, Tabo-katu'ş-Şâfiiyyeti'l-kübrâ, I-VI, Mısır, 1964-1968. İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdulhalım, Mecmûatu'r-resâil, I-V, nşr, M. ReşîdRızâ, Lecnetu't-turâsi'l-arabî, ts. İbn Teymiyye, Muvafakatti sarîhı'l-ma'kul li sahîhi'l-menkul, l-ll, Bulak,1321-1322 (Minhac kenarında). İbnu'l-Vezir, Ebû Abdiüah Muhammed b. İbrahim, Tşrcîhu esâlîbi'l-Kur'ânaiâ esâlIbi'l-Yûnân, Mısır, 1349.İlhan, Avni, Mehdîlik, İzmi--, 1977.İrfan Abdulhamîd, Dirâsât, fî'l-fırak ve'l-akaid, Bağdad, 1967. el-İsferâyînî, Ebu'i-Muzaffer Şehfûr b. Tahir, et-Tebsîr fî'd-dîn ve temytzu'I-fırkati'n-nöciye ani'l-fıraki'l-hâlikîn, Kahire, 1359. İsmail Fennî: bk. Ertuğrul.İzmirîi, İsmail Hakkı, Felsefe-i İslâmiyye Tarihi, I, el-Kindî, İstanbul, 1338. İzmirli, Muhassalu'l-Kelâm ve'l-Hıkme, İstanbul, 1335. İzmirli, Yeni İlırH Kelâm, I-Iİ, İstanbul, 1339/1341 -1340/1343.K-el-Kadî Abdulcebbâr, b. Ahmed Ebu'i-Huseyn, el-Mu'tezilî, ei-Muğnî fî eb-vöbi't-tevhîd ve'i-adl, V. c. nşr. Muhammed el-Hudarî, Mısır, ts. el-Kadî Abdulcebbâr, Şerhu'l-usûli'l-hamse, nşr. Ahmed b. el-Huseyn b.Ebî Haşim ve Abdulkerîm Oeman, Kahire, 1965. Kadri, Hüseyin Kâzım, Türk Lûgctı, İ-IV, İstanbul, 1927-1945. > Kandemir, M. Yaşar, Mevzu Hadisler, Ankara, 1975. el-Kevseri, el-lhtilâf fî'l-lâfz mukaddimesi: bk. İbn Kuteybe. el-Kevserî, Keşfu esrâri'l-Bâtıniyye mukaddimesi: bk. el-Hammâdî. el-Kevserî, Tebyînu Kezibi'l-mufterî mukaddimesi: bk. İbn Asâkir. el-Kevserî, et-Tebsîr fî'd-dîn mukaddimesi: bk. el-İsferâyînî. Koçyiğit, Talat, Mu'tezilede Akılcılık, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1968 yılı. el-Kudâî, Selâme el-Azzâmı eş-Şâfiî, Berâhînu'l-Kitab ve's-sünne en-nâtıkaalâ vukuı't-talâkri-mecmûa..., Mısır, 1366. el-Kuraşî, Ebû Muhammed Abdulkadir b. Muhammed, el-Cevâhiru'l-mudıyyefî tabakati'l-Hanefiyye, l-ll, Haydarâbâd, 1332.Kuşçu, Ali, Alâuddın Alt b. Muhammed, Şerhu't-Tecrîd, l-ll (Şerhu'I-Meva-kıf kenarında), İstanbul, 1321.Kutluay, Yaşar, Tarihte ve Günümüzde İslâm Mezhepleri, Ankara, 1968. Köprülü, Fuad, İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1966. et-Kütbi, Muhammed b. Şakır, Fevâtu'l-veîeyât ve'z-zeyl aleyhâ, I-IV+I, nşr.İhsan Abbas, Beyrut, 1973-1974.M-Mahmud Şökir, Sükkânu'l-âlemi'l-islâmî, Beyrut, 1396.el-Makdisî, Mutahhar b. Tahir, el-Bed' ve't-târih, l-V, Clement Haurt, Paris, 1899-1916 baskısından ofset, Mektebetu'l-Musennâ neşri, Bağdat, ts.el-Makrîzî, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Alî, Takıyuddîn, nl-Hıtat, l-ll, Beyrut, Dâru Sâdır ofset baskısı, ts.el-Malatî, Ebu'l-Huseyn Muhammed b. Ahmed ei-Askalânî eş-Şâfii, et-Tenbih ve'r-red alâ ehli'l-ehvâ' ve'l-bida', ?, 1968.MassEgnon, Lui6, Karmatiler, İ.A. VI. a, s. 352-359.el-Mâtürîdij, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Kftâbu't-tevhîd, nşr. Fethtıllah Huleyf,

Beyrut, 1970.el-Mes'ûdi, Ebu'f-Hasen Alî b. el-Huseyn, Murûcu'z-zeheb ve maodinu'l-cevher, I-IV, nşr. M. Muhyiddin Abdulhamİd, Mısır, 1964-1965.Meydan Larousse, Büyük Lügat ve Ansiklopedi, l-XII + l, İstanbul, 1969-1976.Mer, Adam, el-Hadâratu'l-İslâmiyye îî'i-karni'r-râbii't-hicrî ev asru'n-nahda fî'l-islâm, a. trc. M.A. Ebû Rîde, l-ll. Beyrut, 1967.el-Muhmbî, Muhammed Emin b. FazluNah ed-Dımaşkî, Hulâsatu'l-eser fi a'yâni'l-karni'l-hâdî aşer, I-IV, Mısır, 1284 baskısından ofset, Dâru Sâdır, Beyrut, ts.Müslim, Ebu'l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc, Sahıhu Müslim, nşr. M.F. Ab-dulbâkî, I-IV+I, Kahire, 1374-1375.N-en-Nesefı, Ebul-Berekât Abdullah b. Ahmed, et-İ'Mmad fi'l-i'tikad, Fatihktp. nr. 3085. en-Neseî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, Sünenu'Neseî - el-Muc-tebâ, I-VIII, Mısır, 1964. en-Nisâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed, Fî't-tevhid, nşr. M,A. Ebü Rîde.Mısır, 1969.O, Ö-Oğuz, Muhammed İhsan, Mezheb-I Selef, İstanbul, 19/3. Öner, Necati, Klasik Mantık, Ankara, 1970.Öztürk, Yaşar Nuri, Hallâc-ı Mansûr ve Eseri (Kitâbu't-Tavâsin), İstanbul, 1976.P, R-ei-Pezdevi, Ebu'l-Yusr Muhammed b. b. Muhammed, Sadru'l-İslâm, (Usû-lu'd-dîn) - Ehl-1 Sünnet Akaidi, trc. Şerafeddin Gölcük, İstanbul, 1980.Ptrizâde, Şeyhülislâm Mehmed Sahib Efeindi, Terceme-I Mukaddime-i İbn-i Haldun, (mütercimin kendi notları). II. c. İstanbul, 1275.er-Râzi, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer, Mefâtîhu'l-ğayb, I-VIII, İstanbul, 1307-1308.es-Sâbûnî, Ebû Muhammed Ahmed b. Mahmud, Nüreddîn, Mâtüridiyye Akaidi (el-Bidâye fî usûli'd-dîn), trc. Bekir Topaioğlu, Ankara, 1979.S-es-Sehâvî, Ebu'i-Hayr Muhammed b. Abdurrahman, Şemseddîn, el-Mako-sıdu'l-hasenc fî beyâni kesîrin mine'l-ahâdîsi'l-muştehire alâ'I-elsine, nşr. Abdullah Muhammed es-sıddîk ve Abdulvehhâb Abduilâttf, Mısır, 1956.es-Semerkandi, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed, Şerhu Te'vîlâti'l-Mâturîdî» Şehid Ali Ktp. nr. 283.es-Senûsî, Muhammed b. Yûsuf b. Ömer. Hakaiku's-Senûsî, İstanbul Üniversitesi ktp. nr 6270 A.Y,Strothmann R,, Beyönu mezhebi'l-Bâtıniyye mukaddimesi: bk, ed-Deylemî.Strothmann R.. Şia, İ.A. XI. 502-513.es-Subkî: bk. İbnu's-Subki.es-Suyutî, Ebû Bekr Abdurrahman b. Ebî Bekr. Celâleddin, ei-Câmiu's-sağır (e-Munâvî'nin et-Teysır adlı şerhiyle birlikte), l-ll. Bulak ,1286.es-Süveydî, Ebul-Berekât Abdullah Efendi b. el-Huseyn el-Bağdâdı, el-Hucecu'l-kat'iyye li'ttifâkı'l-fırakri-isalmıyye, Mısır, 1323.şşeŞs-Şâtıbi, Ebû İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed el-Gırnâtî, el-İ'tlsâm,l-ll, el-Mektebetu't-ticâriyye baskısı, Mısır, ts, eş-Şâtıbî, el-Muvâfakat fî usûli'l-ahkâm. I-IV, nşr. M. Muhyiddîn Abdulha-mîd. Kahire, 1969-1970. eş-Şehrlstânî, Ebu'l-Feth Muhammed b. Abdulkerîm, el-MHel ve'n-nihal, l-ll,Kahire, 1961. eş-Şehristâni, Nihâyetu'l-ıkdâm fî llmi'l-kelâm, Alfred Guillaume neşrindenMektebetu'l-Musennâ baskısı, ts. eş-Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed, Fethu'l-Kadir el-câmir beynefenneyi'r-rivâye ve'd-dirâye min ilmi't-tefsîr, I-V, Mısır, 1349-1351. eş-Şevkâni, Katru'l-veliyy ala ahâdîsi'l-veliyy, nşr. İbrahim İbrahim Hilâl(Vilâyetullah ve't-tarik ileyhâ adlı şerhle birlikte) Mısır, Matbaatu'l-Medcnî, ts. Şeyhzâde, Abdurrahîm b. Alî b. el-Mueyyed. Nazmu'l-ferâid ve cem'u'l-fevâid.... Mısır. 1317.T-et-Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerir, Câmiu'I-beyân an te'vîii'l-Kur'ân İ-X, Bulak, 1323-1329.et-Tahâvî, Ebû Ca'fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme, AkîdetuVTahavt, şahsî kütüphanemdeki yazma nüsha.et-Tahâvi, Şerhu'l-akîdeti't-Tahâviy ye (müellifi mechûl), nşr. Nâsıruddtn el-Elbânî, el-Mektebetu'İ-islâmî, ?, ts.Taşköprüzâde, Ebu'l-Hayr Ahmed Efendi b. Mustafa b. Halîl, Isâmuddtn, Mevzûötu'l-ulûm, trc. Kemaleddîn

Muhammed Efendi b. Ahmed b! Mustafa, nşr. Ahmed Cevdet, l-ll, İstanbul İkdam, 1313.et-Teftâzânî, Mes'ûd b. Ömer, sa'duddîn, Şerhu'l-Akafd, İstanbul, 1315.«t-Teftâzânî, Şerhu'I-Makasıd, l-ll, İstanbul, 1277.et-Tehânevî, Muhammed A'lâ b. Alî, İbnu'l-Kâdî, Keşşâfu Istılâhâtf'l-funûn l-ll, Kalküta, 1862.et-Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsa b. Sevra, Sünemi't-Tirrniıî, i-V, Kahire, 1356-1385.Topaioğlu, Bekir, İslâm Kelâmcıları ve Filozoflarına Göre ALLAH'IN VARLIĞI (İsbât-ı Vacib), Ankara, ts. (1974).W-Wott, W, Montgomery, İslâmi Tetkikler, trc. Süleyman Ateş, Ankara, 1968.VVensinck, A.J.el-Mu'cemu'l-mufehrese M elfâzı'l-hadîsi'n-Nebevî, I-Vif,Leiden - Brill, 1936-1989 baskısından ofset. Wllzer, İbnu'l-Murtaza'nın Tabakat neşri mukaddimesi: bk, İbnu'I-Murtazâ.Y-Yeprem, M. Saim, İrade Hürriyeti ve İmâm Mâtüridi, İstanbul, 1980. Yeprem, M. Saim ve Güleç, Hasan, İslama Yönelen Yıkıcı Hareketler,Ankara, 1973.Z-ez-Zobîdî, Ebu'l-Feyz Muhammed b. Muhammed Murtazâ, Şerhu'I-İhyâ' -İthâfu's-sâdeti'l-muttakîn bi şerhi esrarı İhyâı ulûmi'd-dîn, l-X, Kahire, 1311 baskısından ofset, Beyrut, ts.ez-Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mîzânu'Mtldal fî nakdiV-ricâi, nşr. Alî Muhammed el-Becâvî, I-IV, Kahire, 1963.ez-Zlriklî, Hayreddîn, el-A'lam • Karnûsu Terâcim..., I-X, Kahtre, 1954-1959.