bÜyÜk tÜrk bİlgİnİ İmÂm mÂtÜrÎdÎ ve mÂtÜrÎdÎlİk · m.Ü. İlÂhİyat fakÜltesİ...

BYK TRK BLGN

MM MTRDve MTRDLK

Milletleraras Tartmal lm Toplant

Byk Trk Bilgini mm Mtrd ve Mtrdlik konulu Milletleraras Tar-tmal lmi Toplant, M. . lahiyat Fakltesi ve SAV ibirliiyle gerekletiril-mi, bu toplantda sunulan teblilerin metinleri slm limler Aratrma Vakf tarafndan yayna hazrlanmtr. Teblilerin ilm ve fikr muhteva ile dil bakmn-dan sorumluluu tebli sahiplerine, telif haklar SAVa, basm organizasyonu ise anlamal olarak M. . lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlarna aittir.

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

Marmara niversitesilahiyat FakltesiVakf Yaynlar

slami limlerAratrma Vakf

M.. LHYAT FAKLTES VAKFI YAYINLARI Nu: 261

BYK TRK BLGN

MM MTRDve MTRDLK

Milletleraras Tartmal lm Toplant

22 - 24 Mays 2009 stanbul

stanbul 2012

M.. LHYAT FAKLTES VAKFI YAYINLARI Nu: 261

ISBN 978-975-548-278-1Sertifika No: 16209

Kitap Ad

Byk Trk Bilginimm Mtrd ve Mtrdlik

Yayn HazrlDr. smail KURT - Seyit Ali TZ

OrganizatrProf. Dr. Fahrettin ATAR

EditrProf. Dr. lyas ELEB

Redaksiyon - TashihProf. Dr. Metin YURDAGR

Grafik Tasarm ve UygulamaEren SAKIZ

Bask/CiltYazn Basn Yayn Matbaa Turizm Tic. Ltd. ti.

Sertifika No: 12028

1. Bask

Ocak 2012 - STANBUL

steme Adresi:M.. lhiyat Fakltesi Vakf Yaynlar

Mahir z Cad. No: 2 Balarba 34662 skdar STANBULTel: 0216 651 15 06 Faks: 0216 651 00 61

[email protected] www.ilahiyatvakfi.com

NDEKLER

AILI OTURUMU

Bakan Prof. Dr. Salih TU

M.. lahiyat Fakltesi Emekli retim yesi .........................................13

Prof. Dr. Ali zek

slm limler Aratrma Vakf Bakan ....................................................14

Prof. Dr. Rait Kk

M. . lhiyat Fakltesi Dekan ................................................................24

Prof. Dr. Ashirbek K. Muminov

Kazakistan .................................................................................................26

Prof. Dr. Ulrich Rudolph

svire ........................................................................................................27

Prof. Dr. Abdurrahman el-lem

Abdlmelik es-Sad niversitesi / FAS .....................................................28

Prof. Dr. Necla Pur

Marmara niversitesi Rektr .................................................................32

Prof. Dr. Ali Bardakolu

Diyanet leri Bakan ...............................................................................34

Prof. Dr. Celal Erbay

TBMM, Dzce Milletvekili ........................................................................37

AILI TEBL: mm Mtrdnin Temel slm Bilimlerindeki Yeri

Prof. Dr. Bekir Topalolu

M.. lahiyat Fakltesi Emekli retim yesi; SAM / STANBUL ........39

6 MM MTRD ve MTRDLK

1. OTURUM

Bakan Prof. Dr. brahim Kfi DNMEZ

1. Tebli: mm Mtrdnin lh Hikmet Anlay .........................................45

Prof. Dr. Ulrich Rudolph

Universitt Zrich / SVRE

2. Tebli: mm Mtrdnin Tabiat ve lliyete Bak ......................................54

Prof. Dr. Yusuf evki Yavuz

M. . lhiyat Fakltesi / STANBUL

3. Tebli: Mtrd ve Nesefnin Atomculuk ve Tabiat Anlay .......................65

Dr. Alnoor Dhanani

The Institute of Ismaili Studies / Londra-NGLTERE

4. Tebli: mm Mtrdnin Kelm Yntemi Olarak Akl ve Nakil Arasnda Kurduu Denge .........................................................................................77

Dr. Merve Mahmd

Jordan University / Amman-RDN

2. OTURUM

Bakan Prof. Dr. lyas ELEB

5. Tebli: Mtrdnin Din Anlaynda Hogr (Dier Din Mezheplere Bak) .108

Prof. Dr. Saffet Sarkaya

SD lhiyat Fakltesi / ISPARTA

6. Tebli: Mtrdnin Din ve eriat Anlay .................................................123

Prof. Dr. Talip zde

Cumhuriyet . lhiyat Fakltesi / SVAS

7. Tebli: Mtrdye Gre Din - eriat Ayrmnn Felsef Temelleri ............138

Prof. Dr. Hanifi zcan

9 Eyll . lhiyat Fakltesi / ZMR

7NDEKLER

3. OTURUM

Bakan Prof. Dr. Metin YURDAGR

8. Tebli: Eb Hanfe ve Eb Mansr el- Mtrd, Mrcienin Devam Olarak Grlebilir mi? ........................................................................................143

Do. Dr. H. Sabri Erdem

Ankara . lhiyat Fakltesi / ANKARA

9. Tebli: Mrcienin Mezheplii Problemi ve Eb Mansr el-Mtrd ......................147

Do. Dr. Cafer Karada

Uluda . lhiyat Fakltesi / BURSA

10. Tebli: Mtrd ve Ear Kelmnda Kader ..............................................176

Yasir Qadhi

Yale University / USA

4. OTURUM

Bakan Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ

11. Tebli: Mtrdnin Dncesinde man ve Kfr Kavram .....................195

Prof. Dr. Adil Bebek


12. Tebli: Mtrdnin Mutezile Eletirisi: Tanr En yiyi Yaratmak Zorunda mdr? ............................................................................ 207

Do. Dr. Hlya Alper


13. Tebli: Mtrdnin Mutezil Aklcla Ynelttii Eletirilerin Epistemolojik Temelleri ..................................................................................................215

Do. Dr. Metin zdemir

Cumhuriyet . lhiyat Fakltesi / SVAS

14. Tebli: Te`vlt Ehlis-Snnede Mutezil Sylemin Kritii ...................230

Do. Dr. Fethi Ahmet Polat

Seluk . lhiyat Fakltesi / KONYA

8 MM MTRD ve MTRDLK

5. OTURUM

Bakan Prof. Dr. inasi GNDZ

15. Tebli: mm Mtrdnin aya Ynelttii Eletiriler.............................275

Do. Dr. Sddk Korkmaz

Seluk . lhiyat Fakltesi / KONYA

16. Tebli: Mtrdnin Kitbt-Tevhdinde Hristiyanlk ve Tesls Eletirisi ..302

Dr. Salime Leyla Grkan

SAM / STANBUL

17. Tebli: mm Mtrdnin Dalist nan Gruplarna Yaklam ................311

Do. Dr. Mustafa Sinanolu

SAM / STANBUL

6. OTURUM

Bakan Prof. Dr. Snmez KUTLU

18. Tebli: mm Mtrdnin Tefsir Metodu ..................................................331

Prof. Dr. Abdurrahim el-lem

Abdlmelik es-Sad niversitesi / FAS

19. Tebli: Hadisin Mtrd Kltrndeki Yeri ve Mtrdnin Hadis Yorumu ........350

Do. Dr. Hseyin Kahraman

Uluda . lhiyat Fakltesi / BURSA

20. Tebli: Mtrd nin Bilgi Teorisinde Tevtr ...........................................375

Dale J. Correa

Nev York University / USA

7. OTURUM

Bakan Prof. Dr. Mehmet ERKAL

21. Tebli: Mtrd Kelmclarn Manta Yaklam .....................................393

Prof. Dr. Ali Durusoy


9NDEKLER

22. Tebli: Mtrd Kelm ve Hanef Fkh: Mtrdliin lem Anlaynn Hanef Fkhyla likisi ............................................................................403

Do. Dr. Hasan Hacak


23. Tebli: Mtrd Fkh Usl: Gerek mi Kurgu mu? ................................412

Do. Dr. Murteza Bedir

Sakarya . lhiyat Fakltesi / ADAPAZARI

24. Tebli: mm Mtrdnin slm nancn Temellendirmedeki Metodu ....421

Dr. Belksm el-Gli

rika niversitesi, BRLEK ARAP EMRLKLER

8. OTURUM

Bakan Prof. Dr. Rait KK

25. Tebli: Mtrdliin Ortaya k .............................................................435

Yard. Do. Dr. Ahmet Ak

St mm . lhiyat Fakltesi / K. MARA

26. Tebli: Mtrdlik Aratrmalarnda Kaynak Olarak Semerkant Cakardize Mezarlndaki Mezarta Kitbeleri .......................................................452

Prof. Dr. Ashirbek K. Muminov

Institute of Oriental Studies Ministry of Education and Science of Republic of Kazakhstan, Almaty / KAZAKSTAN

27. Tebli: Mtrdiyye Doktrininin zbekistanda Aratrlmas: Problemler ve zmler .................................................................................................464

Dr. Shovosil Ziyodov

Beruni Institute for Oriental Studies Academy of Sciences of Uzbekistan, ZBEKSTAN

28. Tebli: Trk Basnnda Mtrd ve Mtrdlik .........................................478

Prof. Dr. Mehmet Zeki can

Atatrk . lhiyat Fakltesi / ERZURUM

10 MM MTRD ve MTRDLK

9. OTURUM

Bakan Prof. Dr. Fahrettin ATAR

29. Tebli: Mtrdliin Teorik ve Sosyolojik Birleenleri zerine -Teo-Sosyolojik Bir Deerlendirme- ..................................................................................495

Do. Dr. Mehmet Evkuran

Hitit . lhiyat Fakltesi / ORUM

30. Tebli: Mtrd ve Siyaset: Hilfetin Kureylii Meselesi ......................524

Do. Dr. kr zen

SAM / STANBUL

31. Tebli: Mtrd Aklcl ve Bunun Gnmz Sorunlarn zmeye Katks .549

Prof. Dr. Snmez Kutlu

Ankara . lhiyat Fakltesi / ANKARA

32. Tebli: Mtrdnin Erken Dnem Tefsir Geleneklerine ve lgili Konulara Bak .......................................................................................................576

Prof. Dr. Claude Gilliout

Emekli retim yesi / FRANSA

Kapan Konumalar .....................................................................................603

ZETLER

Trke ..............................................................................................................609

ngilizce ............................................................................................................611

Arapa ..............................................................................................................615

Fotoraflar .......................................................................................................617

AILI OTURUMU

Bakan : Prof. Dr. Salih TU ................................................................ M.. lahiyat Fakltesi Emekli retim yesi

Konumaclar : Prof. Dr. Ali zek ................................................................... SAV Bakan

Prof. Dr. Rait Kk ............................................................. M.. lahiyat Fakltesi Dekan

Prof. Dr. Ashirbek K. Muminov ............................................. Kazakistan

Prof. Dr. Ulrich Rudolph ........................................................ svire

Prof. Dr. Abdurrahman el-lem ............................................ Abdulmalik al-Sadi University-Fas

Prof. Dr. Necla Pur ................................................................. Marmara niversitesi Rektr

Prof. Dr. Ali Bardakolu ........................................................ Diyanet leri Bakan

Prof. Dr. Celal Erbay .............................................................. TBMM, Dzce Milletvekili

Al Teblii : Prof. Dr. Bekir Topalolu ......................................................... M.. lahiyat Fakltesi Emekli retim yesi; TDV slm Aratrmalar Merkezi

AILI OTURUMU

Oturum Bakan

Prof. Dr. Salih TUM.. lhiyat Fakltesi Emekli retim yesi

Bismillahirrahmnirrahm

Hamden Lillh ve nusalliyen al nebiyyih...

Sayg deer Marmara niversitesi Rektr Prof. Dr. Necla Pur; Diyanet le-ri Bakan ayn zamanda meslektamz Prof. Dr. Ali Bardakolu; milletvekilleri; skdarmzn kymetli kaymakam zzettin Kk Beyefendi ve siz sayn din-leyiciler, davetlilerimiz ve sevgili rencilerimiz hepinize ho geldiniz diyerek szlerime balamak istiyorum.

Bugn burada dnce hayatmzda ve slm yaamamzda etkili olan pek deerli ve pek nemli bir trih dnrn grlerini tebli sahiplerinin aracl-yla paylamak zere toplanm bulunuyoruz.

Bu toplanty birlikte yaptmz ve bize byk yardm dokunan Sayn Mar-mara niversitesi lhiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Rait Kk Beyefendiye bu vesile ile slm limler Aratrma Vakf adna teekkrlerimi arz ederim.

Protokol konumalarna gemeden evvel szlerin en gzeli olan Kurn tilveti iin emekli hocalarmzdan Prof. Dr. smail Karaam mikrofona davet ediyorum.

(Kuran Tilveti)

Bu gzel Kurn tilvetinden sonra a konumasn yapmak zere slm limler Aratrma Vakf Bakan, Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Emekli retim yelerinden Prof. Dr. Ali zek Beyefendiyi mikrofona davet ediyorum.


AILI KONUMALARI

Prof. Dr. Ali ZEK slm limler Aratrma Vakf Mtevelli Heyet Bakan

Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi ile slm limler Aratrma Vakfnn birlikte hazrladklar bu tartmal ilm toplantda Byk Trk bilgini, Ehl-i sn-net mezhebinin imam Mtrdyi ve Mtrdlii tartacaz.

Konu hem slm hem de insandir. slm dini tevhid dinidir. Her kim .Allah birdir. Muhammed Allahn elisidir derse Mslman olur =

slm dini iki ana blmden oluur: man ve amel ki, slmn zuhrundan gnmze kadar Mslmanlar en ok megul eden konulardandr.

slmn ilk asrnda Mslmanlarn iman ve amel anlaylarnda farkl gr-ler ortaya kt. lk olarak ortaya kan Hricler, a, Mutezile ve Kaderiye'dir. Daha sonralar bunlara Mrcie de eklenmitir.

Ad geen bu guruplar amel ile iman birbirine kartrmlar, bu yanl dn-celere bir de siyas eilimler eklenince iler iyice karmtr. zellikle Mutezile ve ann ok kat tutumlar insanlar deta bunaltmtr. Halbuki slmn znde yani emir ve yasaklarnda kesinlikle iddet yoktur. Zir zor kullanarak yaptrlan ibadet ve kulluklarn Allah katnda hibir deeri yoktur. Nitekim Kehif sresi 29 da: Ya Muhammed deki, bu hak din Allah tarafndan gnderilmltir. Dileyen iman etsin, dileyen de inkr etsin; Bakara 256da ise Dinde zorlama yoktur denilmitir.

Hicr 164, M.780 de doan ve 241-855 de vefat eden nl hadis limlerinden Ahmed b. Hanbel ilk olarak bu amel ve iman kargaasnn farkna vararak Ehl-i Snnet akidesinin ilk temellerini atmt. nk Ahmed b. Hanbel bir hadisi olarak daha sonra Ehl-i Snnet adn alacak olan amel ve iman ayrmn dile ge-tirmitir. Ayrca daha erken devirlerde amel-iman tartmasn fark eden mm Eb Hanfe de insanlarn amelleri hakknda hkm vermenin sadece Allaha id olacan dnerek irc grn ortaya atmtr. Bunun mnas, gnahkrlarn hesab Allaha rcidir. nemli olan imandr.

Hicr 260 M.873 de doan ve (324-936) de vefat eden ve devrinde Mutezilenin en byk limlerinden olan Eb'l-Hasen el-Ear, 40 yalarna gel-diinde Mutezilenin ve ayn paralelde giden dier mezheplerin grlerinin yanl

15AILI OTURUMU

olduunu fark ederek Ehl-i -Snnet akidesinin temellerini atm ve Mutezilenin yanllarn ortaya koymutur. Ear bu ii yaparken Ahmed b. Hanbelin ve Eb Hanfenin grlerini benimsemitir. Bu hareket aslnda ilk olarak Snnete dn olarak balam daha sonralar Ehl-i Snnet adn almtr. Eb'l-Hasen el-Ear bu konular aklamak maksadyla Makltl-slmiyyn adl mehur eserini yazmtr. O gnlerde bu eser det bir devrim yapmtr.

mm Mtrd Hakknda

Doum tarihi tam olarak bilinmeyen, ancak m. 944 de vefat ettii sanlan, Mutezile'ye kar Ehl-i Snneti mdafaa eden Eb'l-Hasen el-Earye ve M-srl Tahvye musr olan Mtrd, Mvernnehirde (Orta Asya'da) domu ve oralarda yaam byk bir limdir.

Birbirlerinden hayli uzaklarda yaayan, birbirleriyle karlamam olan bu limler, Mutezile'ye ve dier mezheplere kar ayn fikirleri savunuyorlar-d. Bunun da balca sebebi, daha nce de iaret edildii gibi Mutezile, a ve Selefiyye'nin insanlar zerinde uygulamaya altklar ar taassub ve iddet idi. Nitekim bugn de 21. yzylda Mslmanlar arasnda, o gnlerde otaya kan taassub ve iddet devam etmektedir. Temennimiz odur ki, byle ilm toplantlarda ortaya atlacak yeni, isabetli ve inandrc grlerle, Mslmanlara zarar veren ve onlarn gelimelerini engelleyen ve dinin aslnda ve znde olmad halde beer ve akl yorumlarla ortaya atlm bulunan yanllardan vazgeilir ve yeni zm yollar bulunur. Aksi takdirde Mslmanlarn bugnk dnya konjekt-rnde ileri hayli zordur. Bunun sebebi de insanlar yneten ve ynlendiren itici gcn, insanlarn inanc ve dnya gr olmasdr.

Her ne kadar daha sonra gelen limler Earlik ve Mtrdlik arasnda baz g-r ayrlklar olduunu syleseler de, gerekte ilk zamanlarda aralarnda fark yoktu, zir hedef Mslmanlar arasnda yaygnlaan amel ile ilgili ar taassub ve iddeti bertaraf etmek olduundan, onlar daha ziyade ana konularda mdafaa yapyorlard. Daha sonra gelen limler konular inceledike bilinen farklar ortaya koymulardr.

Bir rnek vermek gerekirse mesel, irde, meet, iyilik ve ktln Allaha nispeti gibi konularda baz gr farklar olduu sylenirse de bunlarn daha zi-yade ilim adamlar arasnda cereyan ettii, halkn bunlarla ilgilenmedii de bili-nen bir gerektir. Ehl-i Snnet inancnn Mutezile ve iadan ayrlan en nemli zellii, iman ve amel ayrmdr. Ehl-i Snnet'e gre Amel imana dhil deildir. Halbuki Mutezile ameli imandan bir cz saymtr.


Bugn dost ve karde zbekistan Devleti snrlar iinde kalan, Mtrdnin yaad dnemde Mvernnehr adyla bilinen, gerek madde ve gerekse man ynnden son derece mnbit ve Trklerle meskn bir blgede doup yetimi olan bu byk Trk limi, son derece az ve yetersiz akademik aratrmalara konu olmu; tarih boyunca tarih ve tabakat eserlerinde hak ettii yeri alamamtr.

te biz, bu aratrma ile slm ilimler tarihindeki bir eksii gidermek, byk bir Trk bilginini ve gelitirdii inan sistemini ilim lemine btn ynleriyle tantmak- gibi erefli bir grevi yerine getirmi olmann gururunu ve huzrunu yayoruz.

Doudan ve batdan zellikle Mtrd ve Mtrdlik mtehassslarn bir araya getirmeye altmz bu tartmal ilm toplantmzda lkemiz niversi-te ve Aratrma merkezlerinden zellikle lhiyat Fakltelerinin Kelm Anabilim Dal ile Felsefe Anabilim Dal retim yeleri ile yurt dndaki niversitelerin arkiyat Aratrmalar blmlerinde grevli Mtrd ve Mtrdlik uzmanlar-nn, byk bir zveri ile hazrladklar teblilerini sunacaklar. ki gn sreyle on-larn bu ilm mahsullerini dinleyip istifade edeceiz.

Takdir edersiniz ki, imdiye kadar yeterli lde aratrlmam olan bu ko-nuyu btn ynleriyle aratrabilmek, siz dinleyicilere ve aratrmaclara konuyu arz-amk takdim edebilmek iin mmkn olan en ok sayda akademisyenin bu aratrmaya katlmn salamak zorundaydk. Byle Uluslararas ilm bir toplan-tda dinleyicilerin iki gnden daha uzun srecek toplantlarda dikkatlerinin canl tutulamyaca, birden ok seksiyona blnm toplantlarda ise btn dinleyici-lerin rabetlerine icbet olunamyaca mlhazalaryla aratrmann btn teb-lilerinin bir salonda sunulmas kararlatrlmtr.

Bu aratrmaya katlan ilim adamlarmz hazrladklar teblileriyle musrlar arasnda mm Mtrdyi; evresindeki dier kelm mezhepleri ve felsefe sis-temleri arasnda Mtrdlii mukayeseli olarak inceleyen aratrmalarn iki gn boyunca sizlere takdim edeceklerdir.

Ancak u kadarn sylemeden geemiyeceim. Bilindii zere mm Mtrd, slm Dnyasnn fikr plnda son derece alkantl olduu; muhtelif dil ve kltrlerden yaplan tercmeler sebebiyle slm dncesinin dier fikr ve felsef cereyanlarla kart; inan sistemini nakl deliller yannda akl delillere dayal olarak da sistemletirmek ve mslmanlarn inan dnyalarn o devirde hzla yaylma istidad gsteren sapk fikir ve sistemlerin hcumlarndan korumak zorunda kalnd bir dnemde yaam; o dnemin sorularna cevaplar arayan limler halkasna katlarak azmsanmyacak katklarda bulunmutur. Bu meynda

17AILI OTURUMU

ou gayb perdesi arkasnda kalm konularda insan aklnn rettii sorulara ce-vaplar aram; sapk mezhepler tarafndan ileri srlen, slm inancn sarsmaya ynelik maksatl sorulara ikn edici cevaplar vermi; mslmanlarn inanlar-n her trl sapklktan dalletten korumaya alm; Ehl-i snnet vel-cemat izgisinden ayrlmadan bu mmetin inancn sarsntlardan korumaya muvaffak olmutur. Onun gnmze ulaan Kitbt-Tevhd ve Te`vltu Ehlis-Snne gibi eserleri bugn de insanmzn hal ihtiya duyduu ve inancn korumada mra-caat edecei temel klsik kaynaklar olma zelliini muhafaza etmektedirler ki, teblicilerimiz, bu eserleri her ynyle sizlere tantacaklar; adalarnn eser-leriyle, fikirleriyle karlatracaklar ve bunlardan hareketle mm Mtrdnin nakille akl nasl telif edebildiini gstereceklerdir. Bylece Mtrdliin slm Dnyasnda neden bu kadar geni bir kabulle karlandn ve yayldn daha iyi anlyacak, takdir edeceksiniz.

Ben, bu aratrmaya katkda bulunan aratrmaclarmz bu gayretleri ve a-lmalar sebebiyle kutlayp tebrik ederken ahsm ve Vakfmz adna kendilerine kranlarm ifade etmek isterim.

Son olarak bu toplanty takibe gelen siz dinleyicilere de bu ilim ziyfetinden azam lde istifade dileiyle sayg ve sevgilerimi sunarm.

Prof. Dr. Ali zeks Opening Speech in The Symposium Titled The Great Turkish Scholar Mtrd and Mtrdsm

Dear Guests,

In this scientific meeting arranged collaboratively by Marmara University, Faculty of Theology and the Research Foundation for Islamic Sciences, we will discuss Mtrdsm and the Great Turkish Scientist, namely Mtrd, who is the imam of the Ehl-i Sunnet sect.

The subject is both Islamic and human. Islam is a religion of unification. Anyone who says = there is only one God, will become a Muslim.

The Islam religion consists of two main sections: Belief and practice.

During the first century of Islam, different views emerged on the faith and practice concepts of the Muslims. The Kharijites (salafis), Shiah, Mutazili and kaderiye were amongst the first. To appear. Murcie was later added to these.


The said groups have confused belief and practice and when politics was ad-ded to this wrong opinion of theirs, things became more complicated. Especially the exteremely rigid manners by Mutazili and Shiah nearly whelmed people. In deed no extremisim in Islam, because Allah says in the Quran, kehif / 29 Cer-tainly this correct religion Islam sent by Allah. So man who wishes to believe believe. And man who wishes to deny deny

In Bakara / 256 No detest in the religion. True guidance is distinct from er-ror Thus the extremisim that we see among muslems is rong understanding.

Ahmed b. Hanbel, a renowned Hadith scientist who was born in Hegira 164, 780 AD and died in 241-855, was first to became aware of this belief & practice chaos and thus laid the first foundations for the Ehl-i Sunnet doctrine.

Furtherore, Imam Eb Hanfe, who became aware of this practice-belief ar-gument at earlier times, introduced Murciesim with the idea that the authority to judge peoples practices only belonged to God. This means that the sinful is only accountable before the God.

As he approached his 40s, Ebul-Hasen El-Ear, one of the greatest scien-tists of Mutazili born in Hegira 260, 3 AD and died in (324-936), realized that the opinions of the Mutazili and other parallel sects were wrong, and thus laid the fo-undations for the Ehl-i Sunnet doctrine and manifested the errors of the Mutazili. When Ear was performing this job, he adopted the views of Ahmed b. Hanbel and Eb Hanfe. This movement originally started as Return to Sunnet and was later named as Return to Ehl-i Sunnet. In order to explain these issues, Ebul-Hasen El-Ear wrote his famous work titled: Makltl-slmiyyn. In those days, this virtually created a revolution.

Mtrd, is another great scientist who is born in Transoxiana (Central Asia) on an unknown date and supposed to have died in 944, lived in this region and defended Ehl-i Sunnet against the Mutazili as a contemporary of Ebul-Hasen El-Ear and the Egyptian Tahv.

Despite the fact that these scientists lived quite apart from each other and never met personally, they were defending the same ideas against the Mutazili and the other sects. The main reason behind this was the bigotry and violence that the Mutazili, Shiah and Salafi were trying to impose on people. Similarly this bigotry and violence appeared on those days still continues today between the Muslims of the 21st century. Our wish during these scientific meetings is to use new, well-directed and credible opinions in order to rid the Muslims off such

19AILI OTURUMU

views not covered by the core of the religion and fabricated from personal and subjective interpretations which are at the same time harmful for and preventing the development of the Muslims.

Despite the fact that the subsequent scientists stated some divergence of opi-nions existed between Asharis and Mtrds, no differences existed during the first times. It was because they were rather defending main subjects in order to eliminate the bigotry and violence existing amongst Muslims concerning the sub-ject of practice. As the posterior scientist examined the subjects, they manifested the known differences.

To give an example, although it is rumored that some differences of opinion existed on subjects such as the attribution of behest, beseech, goodness and evil-ness to God, it is known that these rather existed between scientists and the public were not concerned about them. The most obvious difference of the Ehl-i Sunnet belief from Mutazilis and Shiahs is the separation of belief and practice. Ac-cording to Ehl-i Sunnet, Practice is not included in belief. However, Mutazilis considered practice a part of belief.

This great Turkish scientist, who was born and grew up in a very productive region hosting many Turks within the borders of a friend and brother country, Uz-bekistan, known as Transoxiana during the period when Mtrd lived, was sub-jected to very few and insufficient academic researches and throughout history, he could not attain the place he deserved for his historical works. And with this study, we experience the pride and tranquility of fulfilling an honorable mission of meeting a deficit in the history of Islamic sciences such as introducing to the scientific world a great Turkish scientist and the belief system he has developed with all its aspects.

In this study of ours, where we especially tried to gather the Mtrd and Mtrdsm experts, both from the East and the West, under one roof, faculty members from our Universities and Research Centers and especially from Islamic Theology and Philosophy Departments together with Mtrd and Mtrdsm experts working in foreign universities Oriental Studies Research Departments who prepared the bulletins they presented to you with great sacrifice. On this wise, we will hear and benefit from their scientific productions on the subject.

As you would appreciate, we had to include as much number of scientists as possible in order that the said subject, which was never sufficiently examined until now, can be examined with all its aspects and can be presented in depth to


the researchers. It was decided to have all bulletins presented in one hall due to the fact that meetings lasting more than two days cannot keep interests alive and those having more than one section cannot have the popularity of the entire audience.

As our scientists participating in this research will present during these two days the reslts of their studies on Imam Mtrd as compared to his contem-poraries and within the scope of the other surrounding theology sects and phi-losophy systems, I will neither introduce nor explain to you Imam Mtrd or Mtrdsm.

But I should nevertheless state that Imam Mtrd lived in a period when the Islamic world had deep intellectual turbulences as it was faced with in-tellectual and philosophical streams emanating from translations made from various languages and cultures and as it had to protect itself from the rapidly spreading perverse ideas and systems that aimed at systemizing its concept of belief through taking spiritual as well as assumptive evidences as a basis; and this scientist participated in the scientists circle who sought answers to the questions of the period and made substantial contributions thereto. In this sense, he sought answers to the questions produced by the human mind for many secret Un seen subjects; gave convincing answers to deliberate issues introduced by perverse sects in order to shake the Islamic belief; tried to pro-tect the Muslims belief from all kinds of perversity and disorientation; and succeeded in preventing convulsions in the belief of the Ehl-i Sunnet commu-nity while not diverging from its demarcations. His works such as Kitbt-Tevhd and Te`vltu Ehl-i s-Sunne, which reached our age, still preserve their very particularity of being classical sources that humans may need and utilize in order to protect their belief. And our speakers will introduce these works to you with all their aspects; they will compare them with those of their con-temporaries & ideas and moving on from that, they will show you how Imam Mtrd could compensate assumption and spirituality. You will therefore appreciate and better understand why Mtrdsm is so widely recognized in the Islamic world.

I hereby congratulate our researches contributing to this research with their studies and extend my gratitude to them in the name of our Foundation.

And finally, I extend my respect and love to you, our listeners here in this meeting, with the hope that you derive the utmost benefit from it.

21AILI OTURUMU

,

. . . : . .

..

.

. / 855 241 /780 164

.

. / 855 .) 241 /780 .- 164 ( . . .

.


944 . .

.

.

. .

. . . .

. .

.

-

.

23AILI OTURUMU

. . .

. .

. .

. :

. . \

.


Prof. Dr. Rait Kk Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Dekan

Muhterem Diyanet leri Bakanm, Sayg deer milletvekillerimiz, Mar-mara niversitemizin Sayg deer Rektr, Sayn Kaymakamm, ok kymetli misafirler, hanmefendiler, beyefendiler, nce hepinizi saygyla selmlyor terif-lerinizden dolay kranlarm sunuyorum.

Marmara niversitesi bnyesinde yer alan lahiyat Fakltesi, Trkiyede yksek din retimi veren u an itibariyle saylar yirmi bei ulam bulunan ilahiyat fakltelerinden saysal adan en ok retim elemanna sahip olandr. inde bulunduumuz yl itibariyle renci alm asndan da yeterli saylabile-cek kontenjana kavumu olduunu belirtmek isterim. Bu hususta sayg deer rektrme huzurlarnzda bir kere daha kranlarm arz ederim.

Sadece Trkiyenin deil, dnyann nemli bir kltr ve medeniyet merke-zi olma zelliine sahip stanbulda bulunmann avantajn imkanlar lsnde deerlendirmeyi bilen fakltemiz, lkemiz ve insanln ilim ve kltr hayatna katklar salayc almalar yapmaktadr. Fakltemiz bir taraftan eitim-retim faaliyetlerini yrtr ve lkemize nitelikli ilim adam, Diyanet leri Bakanl ve Mill Eitim Bakanl'na kaliteli eleman yetitirirken bizzat kendisinin orga-nize ettii veya bugn olduu gibi organizasyonuna ortaklar bulduu ilim, kltr ve sanat faaliyetleriyle de milletimizin ve insanln yararna kalc almalar yapmakta, milletimizin bilim ve kltr birikimine katk salamaktadr.

Bugnk sempozyum son iki yl iinde dzenlediimiz nc uluslar aras sem-pozyum olmaktadr. Daha nce yine bu salonlarda uluslar aras bn-i Sina sempozyu-mu ile, Kltr ve Medeniyet Tarihimizde Badat sempozyumlarn dzenlemitik.

Sayg deer katlmclar! Mensubu bulunmakla kvan ve onur duymamz ge-reken slm Medeniyeti hkimiyet alanna giren corafyalar tahribattan korumu, imar etmi, bu corafyalarda yaayan her tr inan, felsefe, rk renk ve cinsten oluan insan unsurunu insanlk onuruna yakr tarzda bir hayat srmesini temin etmitir.

Temel dayana ve kayna slmn gerekleri, kurallar, dnya ve hiret gr olan slm Medeniyeti henz erken dnemlerden itibaren nemli sayda ve hemen her alanda nc ve nder insanlar yetitirmitir. Bunlarn yannda bir takm sosyal kurumlar oluturmu, hayranlk duyulan ve gpta edilen pek ok kltr ve sanat eserleri meydana getirmitir.

25AILI OTURUMU

nsanln yolunu aydnlatan nc bir kiiyi konumak bir medeniyetin ilim ve bilgi anlaynn tezahr olan kitaplar, bu kitaplarn ihtiv ettii ilmin insan-lk ailesine katklarn, o kiinin yetitii medeniyet ve kltr havzasn, orada yetimi olan baka kiileri ve insanln bugn ulat ilim, bilgi, kltr, sanat ksaca medeniyet ve irfn sevgisine katk salam, nclk etmi pek ok lim, sanatkr ve dnrle konumann, tanmann, anlamann ve bugnk rneinde olduu gibi asrlar sonra ona minnet ve kran borcumuzu demenin vesilesidir.

Bizim ilim geleneimiz iinde trih-i ricl, ricl ilmi, tabakt ilmi, menkb ilmi gibi adlarla anlan ve konusu insan hayat olan, her asr iin, her ilim dal iin, her ehir iin ayr eserleri olan ilim dallar vardr. Bu sayede gemie ait hafzamz olduka gl ve baka milletlerde gremediimiz lde korunmu durumdadr.

Btn bunlar bilip hatrda tutmak, unutmamak ve gnmze tamak bizi gl ve z gven sahibi klaca gibi, dn ile aramzda kpr oluturur, yarnn inasna katk salar, ayrca insanlk adna bir vefa borcu yerine getirilmi olur. te bugn bizim asrlar ncesinde yaam ama hala yz milyonlarca insann izini takip ettii mm Eb Mansr Mtrdyi anmzn sebebi de budur. O, slm tarihinin henz ge saylmayan bir zaman diliminde hicri nc ve drdnc, milad dokuzuncu ve onuncu asrda yaam olup, zbekistan gibi halknn b-yk ekseriyetini Trklerin tekil ettii bir blgeye mensuptur. Trk asll olduu hemen hemen kesindir.

Milletlerin yetitirdikleri deerlere sahip kmas ve bunlarla iftihar etmesi yeni yetien nesillere alma ve ykselme azmi alar. Bu sempozyumda kymetli ilim adamlar mm Eb Mansr Mtrdnin ok eitli ynleri zerinde nemli dnce ve grlerini ortaya koyup ilim leminin ttlna sunacaklar iin benim bu konularda bir ey sylemem zid olur.

Sayg deer misafirler! Sempozyumlar dnyann eitli lkelerinde yetimi ilim, fikir ve sanat adamlarn bir araya getirmesi, onlarn buluup konumalarn, fikir ve d-nce al-veriinde bulunmalarn salamas asndan da ayr bir nem tamaktadr.

Biz bu sempozyumu slm limler Aratrma Vakfnn katks ve ibirlii ile tertiplemi bulunuyoruz. Bu vesile ile Vakf bakan muhterem Prof. Dr. Ali zek hocamzn ahsnda Vakfn mtevelli heyetine, Fakltemizin Temel slm Bilim-leri Blm Bakan Prof. Dr. Fahrettin Atarn ahsnda sempozyum tertip heyeti yelerine, Prof. Dr. Bedreddin etiner bakanlndaki yrtme heyetine, Prof. Dr. Yusuf evki Yavuz bakanlndaki sempozyum ilim heyetinde yer alan retim yesi arkadalarmn her birine, sempozyum sekretaryasna, emei geen herkese


ve zellikle bizi bu konularda tevik eden ve her vesile ile destekleyen niversite-mizin sayg deer Rektrne huzurlarnzda bir kere daha teekkrlerimi sunarm.

Teekkr ve kranlarmzn en by yurt iinden ve yurt dndan sem-pozyum dvetimize icbet eden sayg deer ilim ve fikir adamlarnadr. Umarm dnyann en gzel ehirlerinin banda gelen stanbulda gzel gnler geirme imkn bulurlar. Bu vesile ile hepinize tekrar teekkr eder beni dinleme ltfunda bulunduunuz iin hepinize sayglarm sunarm.

Prof. Dr. Ashirbek K. Muminov Kazakistan

Dierli sempozyum organizatrleri ve sevgili katlmclar Sizlere Kazakistandan ve Orta Asyadan selmlar getirdim.

mm Mtrd Trkistanda dnyaya gelen ve orada yetien kymetli slm limlerinden biridir.

Ne yazk ki, bu deerli hemehrimizin ismi Rusya mparatorluu ile Sov-yetler Birlii zamannda unutulmaya yz tutmu idi. Fakat, Allahn takdiri olsa gerek, bugn hem Orta Asya ilim dnyasnda hem de slm ilimler cmiasnda mm Mtrdnin ahsna ve almalarna gereken ilgi gsterilmektedir. ok gzel ve hepimizi sevindirici bir alma olarak bu kadm ehirde, medeniyetle-rin merkezi stanbulda deerli hemehrimizin adna tertiplenen uluslar aras bir sempozyumda aranzda bulunmaktan mutluyum. zellikle stanbulda byle bir organizasyonun yaplmas ayr bir nem tamaktadr. nk Trkiyenin niver-siteleri, aratrma merkezleri ve dier ilim kurulular, dnyann ileri gelen mes-seseleri arasnda yer almaktalar. unu da belirtmeliyim ki, bir ok slm liminin almalar ve elyazma halindeki eserleri stanbulda bulunuyor.

Son olarak, bizim gibi, uzun seneler slm ilminden uzak kalan insanlar iin stanbul en nde gelen ilim merkezidir, bizim mektebimizdir. Buraya gelen her ara-trmac yeni bir eyler reniyor ve ilim hazinesini biraz daha doldurarak lkesine dnyor. Ben daha nce de stanbula gelmitim. Ama imdi, bu sempozyuma ka-tlmam, ayn topran ocuu olduumuz mm Mtrdnin adna dzenlenen bu Sempozyumda hazr bulunmam benim iin ok gurur verici bir olaydr. Ben, sem-pozyumu dzenleyen herkese ayr ayr kranlarm sunuyorum ve bu sempozyuma terif eden herkese, tm katlmclara ve dinleyicilere ok ok teekkr ediyorum.

27AILI OTURUMU

mm Mtrd Sempozyumu ile yakndan veya uzaktan alkas olan herkese mm Mtrdnin hemehrileri adna ayrca teekkr ederim. Bu vesileyle SAV ile Marmara niversitesinin yneticilerini bu gzel organizasyondan dolay tebrik ederim.

Prof. Dr. Ulrich Rudolph svire

Sayn Bakan, muhterem katlmclar, beyler ve hanmlar: ilk olarak, nceden hazrladm bir konumam olmad iin zr dilemem gerekir. Ancak ben, bana tannan bu konuma frsatn, mm Mtrd ile ilgili tecrbeme dir ahs bir ey-ler sylemek iin deerlendireceim. Bu, bir anlamda Almanyal bir akademisyenin yaad tecrbedir. Mtrdyi incelemeye yaklak yirmi yl nce baladm. O zamanlar Joseph Van Essin Tbingende Kelm Tarihine dair bir dersini almtm. Hepinizin bildii gibi Prof. Van Ess Mutezile ile ilgilenmekteydi. Dolaysyla bir sonraki adm, sadece Mutezile deil, baka bir ey olmalyd. Byle bir konu acaba ne olabilirdi? O zamanlar Ear zerine baz almalar vard ama Mtrd ze-rine hi bir ey yoktu, ama onun mehur Kitbt-Tevhdi yaynlanmt. Bylece Mtrd konusunda almaya baladm. O zaman benim almam, Kelm Tari-hinde nemli bir ahsiyete dair bir almayd, dolaysyla benim almamn amac Kelm Tarihine katkda bulunmakt. On yl sonra, 90larn sonuna doru ilk defa zbekistana gittim, Semerkantta Mtrdnin mezarnn al srasndayd.

zbek bilginler benden Mtrdye dir bir konuma yapmam istediler, ben de yaptm. Bu konumaya tepki aldm. Bunlardan birincisi, o konumay yapt-m akam, Semerkantn imam otelde beni ziyaret etti ve Mslman olup olma-dm sordu. Ben de tabi ki, hayr dedim. O zaman benim Hristiyan olup olma-dm sordu. Ben de evet dedim. Bunun zerine benim benim iin nemli deil, her halkrda senin iin dua edeceim nk sen Mtrdyi incelemisin dedi. kinci tepki de yle: Bir sonraki akam benim konumam dinlemi bir astronomi bilimcisi geldi. Biliyorsunuz Takentte astronomi bilimi olduka nemlidir. Bu kii Sovyetler Birlii dneminde bu sahada olduka iyi eitim alm biriydi. Bana dedi ki: Bugne kadar dinin anlalmaz bir ey olduunu duydum hep. Fakat ben, sizin Mtrd zerine olan konumanz dinlerken din benim iin aklla kavra-nabilir ve mkul bir ey haline geldi. te benim aratrma tecrbem byle oldu. Yani, Mtrd, Kelm Tarihinde nemli bir ahsiyetti, ayn zamanda bugnn insan iin de nemliydi; hatt o, bugnn bilim adam iin de nemliydi.


Btn bunlardan sonra, bu faaliyeti dzenleyen organizasyon komitesine, asln-da stanbula dvet edilen herkes adna, kranlarm sunarm. Burada mm Mtrd hakknda konumak bizim iin bir ereftir. Dvetiniz iin ok teekkr ediyorum.

Oturum Bakan Prof. Dr. Salih Tu: slm Dnyasndan katlan akademis-yenler adna bir konuma yapmak zere Fas Abdlmelik es-Sad niversitesi re-tim yesi Sayn Prof. Dr. Abdurrahman el-lemyi mikrofona dvet ediyorum.

Prof. Dr. Abdurrahman el-lem Abdlmelik es-Sad niversitesi / FAS

Trke Metin

Rahmn ve Rahm olan Allahn adyla. lemlerin Rabbi Allaha hamdolsun. Peygamberlerin ve Rasllerin Efendisi Hikmet ehlinin ve limlerin nderi, kymet gnne kadar hidyet sancann sahibi Efendimiz Muhammed Mustafaya salt ve selm olsun.

Sayn Oturum Bakan, Trkiyenin Sayn Diyanet leri Bakan, slm limler Aratrma Vakf (SAV) Sayn Bakan, Marmara niversitesi Sayn Rek-tr, skdar lesi Sayn Kaymakam, M. . lahiyat Fakltesi Sayn Dekan, Deerli akademisyen arkadalar, Deerli katlmclar, renci evlatlarm, ren-ci kardelerim! Allahn selm, rahmeti ve bereketleri zerinize olsun.

Mutluyuz Bu gzel ilm toplantda aranzda bulunmaktan dolay mutluyuz.

Mutluyuz slm Medeniyetinin hkim olduu asrlar boyunca byk limleri, byk fakh ve mtefekkirleri barnda barndran bu kalede, slm Me-deniyetinin nemli merkezlerinden biri olan bu gzel ehirde aranzda bulunmak-tan dolay mutluyuz.

Yine mm Eb Mansr el-Mtridnin kendisine hs fikirleri ve mezhebi hak-knda konumak zere, uzaktan yakndan burada biraraya gelen aratrmac, ilim ada-m ve dnrlerin oluturduu bu sekin toplulukla bulumaktan dolay mutluyuz.

Bylece dnyaya bakmz dzeltme ve slm dncemizi gelitirme asndan bu fikirlerden ve bu mezhepten yararlanmamz, zamanmz mslman genlerinin bu deerli ilm ahsiyetin hikmetinden istifade ederek aydnlatlmas mmkn olacaktr.

29AILI OTURUMU

Bu mnasebetle bu almay stlenen Marmara niversitesi'ne teekkr ediyorum. Bu mbarek sempozyumda sorumluluk alanlarn her birine teekkr ediyorum. zellikle nezh konukseverlikleri ve gzel organizasyonlar sebebiyle teekkr ediyorum. Sekin aratrmaclar ve ilim adamlaryla grme frsat ver-dikleri iin teekkr ediyorum.

Nitekim merhm stdlarmzdan, hocalarmzdan biri bize yle demiti: Eskilerin ilim tahsil etme, iczet alma, mselsel senedler elde etme urunda yap-tklar ilim yolculuklar artk zamanmzda yaplamyor. Bunun yerini bu ilm bu-lumalar ve sempozyumlar ald. Niin? nk bu toplantlar, aratrmacya ilim adamlaryla grme ve buluma vesilesiyle grlerini glendirme ve dnce-sini olgunlatrma imknn vermektedir.

Ayn ekilde ecddmzn ve gemilerimizin zerinde yrdkleri ekilde bu ilm mealeyi koruma ve devam ettirme, stanbulun kimliini srekli koruma ve s-tanbul niversitelerinin ilm kimliini koruma konusunda Trkiyenin ve stanbullula-rn gayretini ve zellikle bu sempozyumu dzenleyenlerin gayretini, takdir ediyorum.

Bilindii gibi slm Medeniyeti ve tarih boyunca bu medeniyetin ortaya -kard btn mezhepler, btn fikir ve dnce akmlar eitlilik arz etseler de istisnasz hepsinde ana ilke, temel l srekli korunmutur. Btn bu mezhepler, btn bu dnce akmlar mukaddes ilh ve nebev naslar yani Kurn- Kerm metni ve hadis-i erf metinleri ile esasl bir ekilde irtibatl olma eklindeki ortak noktada birlemilerdir.

slm Medeniyetinin ortaya kard btn mezhepler hibir istisn olmak-szn, bilindii gibi ve hepinizce son derece ak olduu gibi, sadece bu mukaddes ilh ve nebev naslar anlama abasndan ibarettirler. Bilindii gibi btn mez-hepler bu mukaddes nass anlama, inceleme ve bazen de yorumlama ile irtibatl-drlar. Btn mezhepler istisnsz Peygamberlik Nrundan aydnlanmaktadrlar. Kasde-i Brdedeki o mehr beyti hepimiz ezbere biliyoruz:

Hepsi Allah Reslnden alr;

Denizinden bir avu su; yamurundan bir damla su.

slm tarihi boyunca btn limler, fakhler, kelm ve hikmet erbb, hikmet-lerinde ve ilimlerinde Peygamberlik Nrundan istifade etmilerdir. Onlar ictihadla-r ve ilimleriyle mukaddes ilh ve nebev naslar anlamaya almlardr.

unu ifade edeyim ki: Biz bugn bu gibi toplantlara son derece muhtacz. Az nce sylediim gibi, bu toplantlar dnyaya bakmz gelitirmektedir,


mukaddes ilh ve nebev naslar okuma ve anlaymz gelitirmektedir. Biz bu-gn bu geliim ve olgunlamaya her zamankinden daha ok muhtacz.

Biz yirmibirinci asrda bakalaryla iletiim kurmaktan, bakalarna almak-tan ve bakalaryla tanmaktan sz ederken; yle inanyorum ki bakalaryla ile-tiim kurmadan nce kendi ahsiyetlerimizle, kendi kendimizle iletiim kurmaya daha ok muhtacz. Burada temel bir meseleyi kaydediyoruz. mm Eb Mansr el-Mtrd ve dier birok lim; slm medeniyetinde aratrma, inceleme, s-rekli alma ve tahkik hususunda ilim, dnce ve hikmet rneidirler.

O halde biz bakalaryla iletiim kurmadan nce kendi ahsiyetlerimizle, ken-di kendimizle iletiim kurmaya muhtacz. nk bu ahsiyetler temel ahsiyetler olarak kabul edilmeye, zellikle yanllarn dzeltilmesi konusunda tesirli olacak er, ilm hikmet esaslar zerinde temellendirme sz konusu olduunda temel ahsiyetler olarak kabul edip deer verme zorunda olduumuz, ulv kimselerdir.

Sz sz ayor. fade ettiim gibi bu sempozyumlarn nas erevesinde ya-placak alma, aratrma ve incelemeler konusunda byk katklar olmaktadr. Bu sempozyumlarn baz topluluklarn iine dtkleri yanllklar dzeltmele-rinde, baz genlerimizin mukaddes ilh veya nebev nassa hatl yaklamlarn-dan dolay iine dtkleri yanllklar dzeltmelerinde byk rol olmaktadr.

Bu mbarek sempozyumu dzenleyenlere tekrar teekkr ediyorum. Orga-nizasyon komitesine, Marmara niversitesi Rektrlne ve lahiyat Fakltesi Dekanlna teekkr ediyorum.

Sessizce dinleyecek olanlar takdir ve teekkr ediyorum. Deerli katlmc-lara teekkr ediyorum.

Allahn selm, rahmeti ve bereketleri zerinize olsun.

Prof. Dr. Abdurrahman el-lem Abdulmalik al-Sad University-Fas

. . .

.

31AILI OTURUMU

... ...

.

. .

:

.

.

. . . . .

:

.

. : : . .

.


. . .

.

. - - .

. ...

... .

. .

Prof. Dr. Necla Pur Marmara niversitesi Rektr

Sayn Milletvekilleri, Sayn Diyanet leri Bakanm, Sayn skdar Kayma-kam, Sayn Yk yeleri, Sayn stanbul Mftmz, Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi'nin Sayn Dekan, Deerli Vakf Bakan, ok deerli retim yeleri, Sayn tebli sahipleri, Sayn hanmefendiler, beyefendiler! Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi ile slm limler aratrma Vakfnn birlikte dzenledikleri B-yk Trk Bilgini Mtrd ve Mtrdlik konulu uluslar aras sempozyumuna ho geldiniz. Sizleri niversitem ve ahsm adna tekrar tekrar sayg ile selmlyorum.

Bugn lahiyat Fakltemiz ve SAV, Byk Trk Bilgini Mtrd konusunda ve bu ok nemli kiiyi akademik dnyada tantmak veya tannamamas nedeniyle dzenlemi olduklar bu nemli sempozyuma bilim insanlar byk rabet gs-termitir. Aa yukar dokuz oturumda otuz drt bilim adam ki, bunlar arasnda Trk bilim adamlar ayn zamanda Amerika Birleik Devletleri, ngiltere, Fransa, svire, Kazakistan, zbekistan ve rdn gibi lkelerden gelen ok deerli konuk-larmz da bulunmaktadr. Bu ok gzel ve zel sempozyum gn srecektir.

33AILI OTURUMU

Biraz evvel Vakf bakanmzn ve Oturum bakan Salih Tu Hocamzn ifade ettikleri gibi Byk Trk Bilgini Mtrdnin Mvernnehr blgesinde, Semerkantda doduu, aa yukar dokuzuncu yzyln ortalaryla onuncu yz-yln ortalarnda yaad tahmin edilmektedir.

Benim burada mm Mtrd hakknda uzman deerli bilim insanlarna bilgi sunmam sz konusu olamaz. nk herkes kendi bildii konularda grlerini syleyebilir. Zten bu gn sreyle bu konu enine boyuna tartlacak ve gr-lecektir.

unu ak yreklilikle ifade etmek isterim ki, Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi her zaman olduu gibi yine bir ilke imzasn att. Yzde doksan ksrnn Mslman olduu Trk toplumunda ne yazk ki, bu kenardan kydan da olsa dinin baz gereklerini yerine getirmeye alan veya ben din konusun-da bir eyler biliyorum diyen insanlar dahi bu ok deerli Trk bilim adam konusunda yani mm Mtrd konusunda hemen hemen hibir bilgiye sahip deildir. Byle bir konunun ortaya konulmasna Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi'nin nclk etmesi beni ok mutlu etti. Ben yl dolduran Marmara niversitesi gibi devas bir niversitenin st yneticisi olmaktan hep mutluluk duydum. Rektr olarak byle bir lahiyat Fakltesine sahip olmaktan da ayrca onur duyuyorum. Bata Faklte Dekan olmak zere bu fakltemin btn retim yelerini sevgiyle ve saygyla selmlyor, minnet ve kranlarm kabul buyurma-larn ric ediyorum.

Sayn dekanmn her zamanki gibi zarif dvetine icbet ederken bu konu hakknda kendisinden az da olsa bilgi istirhm ettim. Bana verdii bilgileri okuduum zaman bylesine zel, Trk ve slm bu kadar gzel ortaya ko-yan bu immmz hakknda sadece isminin dnda fazla bilgim yoktu. Teslim edersiniz ki, bu benim kabahatim deildi. Bu konunun burada gn sreyle tartlacak ve kitap haline getirilecek olmas benim konumumdaki birok ay-dna k tutacaktr.

zellikle aklla vahyi, dinle ilmi uzlatran, dnya ile hiret aras dengeyi kuran, hogr ve aklc grleri dolaysyla kendilerine minnet borluyuz. Sel-uklu ve Osmanl ulems bu grleri daha da gelitiriyor bir Trk bilgini ve din adam ortaya koyuyor. Bu inanlmaz gzel ve heyecan verici bir ey. Bugn iyisiyle ve ktsyle iinde yaadmz ve kreselleen dnyada ba baa kald-mz pek ok soruna en ak ve en gzel zmleri reten, dokuzuncu ve onuncu yzyllarda dnya ile hiret aras dengeyi kuran, hogr ve aklc grleri geli-tiren bu kiinin konu edinilmesi beni son derece mutlu etti.


Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi, bu nemli kii hakknda pek ok yksek lisans ve doktora almalar yaptrmtr. Ayrca emekli hocalarmzdan Sayn Prof. Dr. Bekir Topalolu hocamz da bu konuda ok deerli almalar yapmaktadrlar.

Btn bu almalarn yannda bugnk toplant son derece nemli. Ben bu toplantda emei geen herkese zel kranlarm sunuyorum. Teblileriyle katkda bulunan deerli bilim adamlarna minnetlerimi sunuyorum. Yine ok de-erli Vakf Bakanmza ve onun ahsnda btn alanlarna ve yneticilerine teekkr ediyorum. Bugn bizleri onurlandran ve Marmara niversitesi retim yesi olmasndan byk onur duyduum ok deerli Bardakolu hocamn da bugn onurlandrmasndan ok byk mutluluk duyuyorum. Ayn zamanda yine fakltemizin kymetli retim yesi milletvekillerimiz ve YK yeleri toplant-mza onur verdiler.

Deerli hanmefendiler, beyefendiler bu toplantya katlmlaryla ayrca eref verdiler. Herkese teekkr ediyorum. Bu deerli ilim adam din bilgini imamm-za, belki de Trk olmas nedeniyle yeterince gndeme getirilmemesi nedeniyle onun mnev ahsndan zr diliyor ve kendisine Allahtan rahmet diliyorum.

Prof. Dr. Ali Bardakolu Diyanet leri Bakan

Bizleri bir ilim sofrasnda buluturan Yce Rabbimize sonsuz hamd senlar olsun. Gzel ahlknn nda ve rehberliinde hayatmz mmr eylediimiz efendimiz Muhammed Mustafa ve btn peygamberlere saysz salt ve selm olsun. Hepimiz Marmara niversitesinin hr ilim emsiyesi altnda, hr ilim at-mosferini teneffs eden ve orada toplanan byk bir ailenin yeleriyiz. Bu aileyi ben hi terk etmedim ve hi kopmadm ve yesi olmakla iftihr ettim. Cmiamzn Sayn Rektr ve hepimizin hocas, yine cmiamzn sayn dekan ve milletvekil-lerimiz, sayn kaymakammz ve yine cmiamzn mensubu stanbul il mftmz, eli plesi deerli hocalarm, ilim erbb ve kymetli hanmefendiler, beyefendi-ler, hepinize ayr ayr sayglarm sunuyor salk ve fiyetler diliyorum.

Branm slm Hukuku olduu iin mm Mtrd hakknda derinlemesine konumak haddi amak olur. Ancak bende brakt izlenimler itibariyle bir nok-tay sizinle paylamak istiyorum. Dorudur slm Dini Hicazda dodu, Hicazda

35AILI OTURUMU

geliti. Kurn ve snnet merkezli olarak Hicaz blgesinde tekevvn etti. Ama slm kltr ve medeniyeti artk kenarlara doru almaya balaynca deiik ilim havzalar ve medeniyetlerle karlat. Dikkat ederseniz en gzel ve en arpc eserler de bu karlama havzalarnda meydana geldi. Mekkede dodu, Kurn ve Snnet bilgisi Medinede tekevvn etti, ksa zamanda Iraka geti oradan da Mvernnehre, nehrin tesine Fergana vdisine geti. Orada o blgenin kadm kltrleriyle karlat. Bir sentez ve bir metodoloji olutu. Ve hemen geri dnd k yansd Badatda ham ilim oldu. Haneflik mezhebine dikkat ederseniz bu mezhebin oluumunda Mvernnehir limlerinin ok byk belirleyici katks vardr.

Hanef mezhebi sadece immmz mm- Azamn grleri etrafnda olu-mu bir mezhep deil. Aslnda onun balatt, rencilerinin devam ettirdii le-mann metot kazandrd ve iki asr sonra da Mtrdlikle birleerek det bir ila ve are oldu. Deerli rektrm hakldr biz hayatmzda Mtrdlii hisset-miyoruz. Biliyoruz ki, Mtrdlik Haneflikle kararak, i ie geerek, mesel, Bediussanyi okuduumuz vakit, drdnc, beinci asr Hanef kaynaklarna baktmz vakit Mtrdlik ile Hanefliin i ie olduunu grrz. det a-yn iindeki eker gibi hayatmzn, slm algmzn iine kartn hissetmemek mmkn deildir.

Hicazda doan slm medeniyeti civara alp da orada farkl ilim ve kl-tr motifleriyle karlanca kendini test etmeye balad. Sorgulad, sorguladka da yeni metodlar ve ok gl argmanlar oluturdu. Mesel, bir Endls hav-zas byledir. Kuzey Afrika zerinde slm medeniyetinin Endlse gemesi, Endlsteki o kadm Avrupa mirasyla bulumas bizim iin ok mstesn rn-lerin ortaya kmasna sebep olmutur. Daha sonra ayn verimlilii Filistinde g-ryoruz. Daha sonra ayn verimlilii stanbulda gryoruz. stanbul ayn zaman-da bir buluma noktasdr. Kazanda gryoruz, Saraybosnada gryoruz.

Dikkat ettiimiz vakit bunlar hep slm medeniyetinin dier medeniyet-lerle bulumas, karlamas, kendine olan z gvenin artmas, bu z gvenle heserlerin, kalc eserlerin kalc dncelerin olumas demektir.

O dnemde o gnk imknlarla slm corafyas zerinde iletiimin ok kuv-vetli olduunu gryoruz. bnr-Rdn Endlsten Badata gelmesi veya fi-kirlerin bir iki yl ierisinde Endlsteki, Kuzey Afrikadaki bir fikrin bir iki yl zaman zarfnda Orta Asyada tartlr olmas da bizi o gnk ilim dnyasnda ok gl bir ilim itiyaknn, ilim meraknn, dnce atmosferinin ve hr tartma ortamnn olduunu bize gstermektedir.


Tabi dnceler kendi havzalarna kapanrsa z gvenini yitirir, kendini test etme imkn bulamaz. Da aldka, tekiyle karlatka hem kendi yanln, kendi eksikliini giderme imkn bulur, hem de z gven kazanr. Bu karlama-dan daha gl olarak kar.

mm Mtrd de yle zannediyorum ki, byle bir karlamann ar-maan olduunu dnyorum. Ana hatlaryla ifade etmek gerekirse insan irdesinin nemini ve bizzat insann kendisinin sorumlu olduunu bize hatr-latmtr. yi, doru, gzelin din istedii iin deil, biztihi iyi, doru, gzel olduu iin Allah tarafndan emredildiini bize fark ettirmitir. Bunlar nemli bir bak asdr.

Btn bunlar zellikle Anadoluda yaayan Mslmanlktaki o hogry, akl dengede tutan anlay besleyen ana damarlar olmutur.

slm limler Aratrma Vakfnn bu konudaki engin ve deneyimli alma-larn teden beri devam ettiini biliyoruz. Ama Sayg Deer Rektrm, Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi de mm Mtrdnin farkndadr. Burada hepimi-zin hocas Bekir Topalolu hocam, mm Mtrdnin Teviltl Kurnn ilk defa slm Dnyasnda ilim lemine kazandran ok hayrl bir alma balat-m ve bitirmek zeredir. Kendisini yrekten tebrik ediyoruz. Yine Prof. Dr. M. Saim Yeprem hocamz yanl hatrlamyorsam otuz yl nce "mm Mtrd ve rde Hrriyeti" zerine almalar yapmtr. Yine bizim kelm, slm dn-cesi hocalarmz gerekten Mtrdlii gn yzne karan ok gzel alma-lar yapmlardr. Ama inanyorum ki, bu sempozyum sahasnda ilklerden biridir. Avrasya corafyas bu mirasn farkna varma eiindedir. Mesel, iki ay nce Kazakistanda mm Eb Hanfe ve Eb Hanfe'nin bizim kltrmzdeki yeri konulu byk uluslar aras bir toplant yapld. Mbalaa etmiyorum gn gemi-yor ki, Avrasya corafyasnda, Trk Cumhuriyetlerinde, Kafkaslarda, Balkanlarda Mtrdlik veya Haneflik zerine bir toplant olmasn. Artk Avrasya corafyas o kendini besleyen ana damarlar fark etmenin eiindedir. nanyorum ki, biz bu kanallar fark ettiimiz vakit z gvenimiz artacaktr. Bizim de byle tarihimizle, mirasmzla bulumaya ihtiyacmz vardr.

Biz dn ortaya km, bugn zuhr etmi nevzuhr bir medeniyet ve bir top-lum deiliz. Bizim on drt asrlk kkl bir medeniyetimiz var. Asrlardan getirdi-imiz geleneklerimiz, greneklerimiz var. Bunlar bizim zgvenimizi salamaya yeter. Yeter ki, biz bunlarn farknda olalm ve anlayalm. Bunlar yirmi birinci yzyla tayabilelim. mm Mtrd de gerekten yirmi birinci yzyla tama-mz ve tantmamz gereken ok nemli bir dnrmzdr. Bizin ufkumuzu

37AILI OTURUMU

amtr, yolumuzu aydnlatmtr. Yine btn yollar tabi Hz. Peygamberin sn-netinden, Kurnn vahyinden geer, hepsi oradan beslenir, ancak o beslenmeyi salayacak pencerelerin ak durmas gerekiyor.

Her zaman ilm almalara nclk yapan Vakfmz tebrik ederim. Marma-ra niversitesi lhiyat Fakltesi ilim heyetini tebrik ediyorum. niversitemizin ve Fakltemizin yesi olma onurunu bir kez daha yaadm burada hatrlatarak hepinize sayglar sunuyorum.

Prof. Dr. Celal Erbay TBMM, Dzce Milletvekili

Bu gn zbekistan Cumhuriyetinin snrlar iinde bulunan Semerkantn o dnemde kk bir mahallesi olan Mtrdde doduu kaydedilen byk Trk din bilgini mm Mtrdnin eitli ilm ynleriyle ele alnaca byle nemli bir ilm toplantda bulunmann, akademik almalarna bir sre ara vermi olan bendeniz iin gerekten heyecan verici bir hdise olduunu ncelikle ifade etmek isterim.

Temel slm bilimlerinin kelm, tefsir, fkh ve mezhepler tarihi alanlarnda nemli almalar bulunan mm Mtrd genelde slm kltr, zelde Hanef mezhebi iin dnm noktas saylan pek ok gelimelerin gerekletii bir d-nemde yaamtr.

Bu byk lim, fikirleri ve eserleriyle kendisinden sonraki nesillere ufuk a-m, yaad dneme ve corafyaya silinmez izler brakmtr. Onun Trk Dn-yas ve slm lemi iin ok nemli bir ilim ve fikir adam olduu muhakkaktr.

Mtrdnin gerek Te`vltl-Kurnndan ve Kitbt-Tevhdinden, gerek-se kendisine ait olduu belirtilen usl kitaplarndan, kendisinden sonraki limlerce yapld tesbit edilen bir ok alntdan anlaldna gre, mm Mtrdnin, Hanef mezhebinin gelimesine byk katk salam nemli bir fakih de olduu kanaatini tayorum.

te yandan mm Mtrdnin gnmze ulaan eserlerinde kendisinin Eb Hanfenin fikirlerini nakledip benimsemesi, bunlarn Kurna uygun olduunu belirleyerek onlar dorulamaya almas, onun gerek Akid-kelm, gerekse fkh alannda Eb Hanfeye uyduunu aka beyn etmesi, bizim mm Mtrd hak-knda Eb Hanfenin Mvern-nehr temsilcisi dememizi de gerektirmektedir.


Nitekim mm Mtrdnin naslar ihml etmemek kaydyla slmn itikd esaslarn ve ilkelerini eitli akl izahlarla youn bir ekilde temellendirmeye a-lan ve hikmet felsefesi denebilecek bir yntem kulland, bylece onun slmn sz konusu esas ve ilkelerini izah, isbat ve mdafaya alt bilinmektedir.

Gnmzde etkisi bir hayli artan din kart cereyanlarn dourduu olumsuz etkilere kar genlerimizi ve insanmz kendi kaynaklarndan elde edilen doru bilgilerle glendirme amacyla dzenlenen ve Trk-slm corafyasnn mm Mtrd gibi ok nemli bir ahsiyetini eitli ynlerden inceleyen bylesine nemli ve cidd uluslararas bir ilm toplantnn al oturumunda bulunmaktan dolay duyduum mutluluu tekrar ifade etmek isterim.

Bu sempozyumun dzenleyicilerini itenlikle kutluyor, yurt d ve yurt iin-den terif eden muhterem katlmclara baarlar diliyor, hepinizi hrmet ve mu-habbetle selmlyorum.

39AILI OTURUMU

AILI TEBL

MM MTRDNN TEMEL SLM BLMLERNDEK YER

Prof. Dr. Bekir Topalolu M.. lhiyat Fakltesi Emekli retim yesi; TDV, slm Aratrmalar

Merkezi (SAM)

Allaha hamd ve sen, Onun sekin kullarna selm olsun. Resln hidyet rehberi olarak grevlendiren, btn din ve inanlara hkim olacak hak dini onun vastasyla gnderen Allah Teldr. Dnya durduka bunu gerekletirecek olan yine Odur. Evet, Muhammed Allahn elisidir. Onun yolunu izleyenler inkrclara kar etin ve kararl, kendi aralarnda ise efkatli ve merhametlidirler.

slm dini balangtaki yirmi yllk nbvvet dnemi iinde Arabistan yarma-dasn hkimiyeti altna almt. Hulef-i Ridn dneminde balayan fetihler sonraki devirlerde de hzla devam etmi, zuhurundan bir buuk asr sonra Ortadou ile ilikisi olan birok devletle mspet veya menfi izgide iliki kurmaya balamt. Asker ve idar fetihlerin yan sra slmiyetin stnlklerini bilgi ve davran yntemleriyle belgele-yen lim ve zhidler mnev fetihlerin yolunu am, Arap rknn dnda kalan ve en byk unsuru Trklerden oluan kitleler mslmanl benimsemeye balamlard.

Temel slm ilimlerinden fkh gerek ibadet gerekse insanlar aras mnasebetleri bnyesinde topladndan Asr- Sadet ve drt halife dneminden itibaren teekkl et-meye balamt. Dinin temel hkmlerini konu edinen akid ilmi ashap dneminden itibaren belli meseleler erevesinde ekillenmeye balam, hicr ikinci yzyln ba-larndan itibaren Mutezile akidi veya kelm kurulmaya balamt. O dnemde sa-ylar ounlukta bulunan muhafazkr limler (muhaddis ve fakihler) ashp ve tbin neslinde grlmeyen kelm yntemini bidat kabul ederek eletirmi ve reddiyeler yazmt. nk Mutezile kelm akid/iman alannda akl istidlle fazlaca nem


vermiti. Ancak ayn dnemde ilm faaliyetlerini yrten, zihn yapsna baklarak Trk asll olduu anlalan mm- Azam Eb Hanfe, hem akid hem fkh alannda nakil ile akl uzlatrarak akid alannda te`lif ettii rislelerle bilhere Ehl-i snnet kelm diye anlacak bir ilmin temelini kurmu, fkh alannda da zengin bir miras b-rakmt. Eb Hanfeden yaklak birbuuk asr sonra gelen ve her iki ilimde de uzak-tan talebesi olan Eb Mansr el-Mtrd onun yntemini gelitirerek Ehl-i snnet kelmnn kuruluunda en byk paya sahip olmu, fkhta da gnmze intikal eden Te`vltl-Kurn adl tefsirinde grld zere nemli almlar kaydetmitir.

Kelm. Kelm tarihinde nerede ise yaygn bir kanaat haline gelmi bulunan beyana gre Ehl-i snnet kelmnn kurucusu Ebl-Hasan el-Eardir. Halbuki onun 260 (874) ylnda doduu srada Mtrd yirmi yan am bir gen olma-ldr. Yine Ear krk yanda Mutezileden ayrlrken Ahmed b. Hanbel mezhe-bine getiini aklamtr. Kendisinden intikal eden kelm risalelerinde bu ilmin sadece birka konusuna ksaca temas etmitir. Mtrdnin Kitbt-Tevhdi ise 206 varaktan (410 sayfa) oluan tatminkr bir eserdi. Mtrd sz edilen eserin-de ve Te`vltl-Kurnnda kelm ilminin epistemoloji, ilhiyyat ve nbvvt konularn tatminkr bir ekilde, semiyyt bahislerinin de naklin dnda kalan, sisteme bal meselelerini ilemitir. Kitbt-Tevhdin muhtevas plan, alt konu-lar, istidll yntemi, nakil ile akln uzlatrlmas vb. hususlarda sonraki Snn yani Mtrd ve Ear kelm kitaplarna rnek tekil etmitir. nemine binaen unu belirtmek gerekir ki, kelm ilmi ile mezhepler tarihi disiplininin olumasnda b-yk rol oynayan iman-amel mnasebeti ve dolaysyla tekfir konusunda mmn getirdii amell-kalb zm hl orijinalitesini korumaktadr. Buna gre dinin iman esaslarn samimiyetle benimseyen kimse Allaha, reslne ve mslman topluma ynelik sevgi ve ball devam ettii srece iledii gnahlar sebebiyle dinden km olmaz. Bu noktada kalbin barndrd sevgi onun ameli, yani amel-i slih konumunda bulunur. Mtrdnin bu toleransl gr slmiyetin zellikle Trk dnyasnda yaylp g kazanmasnda byk rol oynam ve sz edilen nesil asrlar boyu dinin yaylmas, ycelmesi ve korunmasna hdim olmutur.

mm Eb Mansr el-Mtrdnin, Snn ilm-i kelm kurarken mm Eb Hanfeden baka herhangi bir limden etkilendiini veya faydalandn bilme-mekteyiz. Ancak kaynaklar, kendisinin mehur Mutezil limi Kd Abdlcebbr, Eariyye kelmclarn, Fahreddin er-Rzyi, son dnem limlerinden Muhammed Abduhu etkilediini gstermektedir. unun da belirtilmesi gerekir ki, Mtrdnin akid konularn ilerken kulland istidll yntemi son tahlilde Kurn- Kermin yntemine bal olduu grlr. Onun 500 sayfalk Kitbt-Tevhdinin yetler indek-sinde 450ye yakn atfn yer almas bunun kantlarndan birini tekil etmektedir.

41AILI OTURUMU

Tefsir. Temel slm bilimleri iinde nemli bir mevkiye sahip bulunan tefsir ilminde rivyet ve diryet tariki olmak zere iki yntem takip edilmitir. Burada kendine zg bir konumu bulunan ir tefsir ile dil limlerinin manil-Kurn yani Kurn szl statsnde kaleme aldklar muhtasar eserleri gz nnde bulundurmadmz belirtmeliyiz. Rivyet tefsirinin pri saylan bn Cerr et-Taberye mukabil, onun ada saylan Eb Mansr el-Mtrd diryet tefsiri-nin kurucusu olmutur. Her iki mfessir de takvnn st mertebesine ulaan din hamiyetlerinin sevkiyle -eserlerinin isimlerinden anlalaca zere- yaptklar aklamalara tefsr deil, te`vl demilerdir. nk Kurn dorudan erh edip beyn- ilhden murd- ilh udur demek ancak vahye mazhar olan Pey-gamber ile vahyin ini artlarna hit bulunan ashba mahsustur. Onlardan sonra gelenler sadece ihtimal ve yorum (tevil) mahiyetinde fikir beyan ederler. Mtrd Kurn yetlerini diryet yoluyla aklamakla birlikte 90 civarnda sahbe, tabin ve sonra gelen limlerden de nakiller yapmtr. Onun yeti yetle tefsir etme ynteminde ulat noktaya daha sonra gelenler iinde ulaann bulunup bulun-madn bilmemekteyim. Zir Mtrd, yetler arasndaki kelime, konu, muh-teva vb. benzerliinin tesinde slp, kompozisyon (siyk-sibk), edeb sunulu gibi unsurlardaki ortak noktalar tesbit edip balantlar kurabilmitir. Te`vltn imdiye kadar yaymlanan 13 cildinden her birinin sonundaki yetler indeksi 15-20 sayfalk hacimlere ulamaktadr. Te`vltl-Kurn bir tefsir kitab olmakla birlikte bol miktarda kelm konular, ayrca fkh ve fkh usl meseleleri, dil ve lgat tahlilleri ihtiva etmektedir. Mtrd gemi peygamber ve mmetleriyle ilgili yetlerin tefsirinde doruluu sabit olmayan srailiyyt tr rivyetlere k-saca deindikten sonra hemen her yerde bizim bu detaylar bilmeye ihtiyacmz yoktur dedikten sonra kssadan alnacak hisseye dikkat ekmektedir.

mm Mtrdnin yetleri yetler ve zaman zaman hadisler eliinde Kurnn ve Snnetin genel bak erevesi dahilinde, dolaysyla vahyin ay-dnlatt akln istidlliyle aklayarak meydana getirdii tefsir ynteminin taklit edilebilecek bir benzerinin daha nce bulunduu bilinmemektedir. Bu sebeple onun bakalarndan etkilendiini sylemek mmkn deildir. Buna mukabil ken-disinin Zemaheryi etkilediine muhakkak nazaryla baklmaldr. Fahreddin er-Rz Mefthul-gaybnn tesbit edilebildii kadaryla be yerinde Mtrdye is-men atfta bulunmaktadr. Ayrca Eb Hayyn el-Endelsye ait el-Bahrl-muht adl tefsirin kaynaklar arasnda Te`vlt da yer almaktadr.

Fkh. Eb Mansr el-Mtrdnin biyografisine yer veren eserlerde onun usl-i fkha dair teliflerinin bulunduunu kaydedilmekte, ayrca bu eserlerden ik-


tibas da bulunan melliflerin kitaplar da mevcut bulunmaktadr.1 Ancak bunlarn hi biri gnmze intikal etmemitir. Te`vltl-Kurnda zaman zaman hem fkh hem de fkh usl konular hakknda bilgi verilmektedir (bunun iin her cildin sonunda yer alan Terimler ve nemli konular indeksine baklabilir).

Sonu

Ksaca sunulan bilgilerden anlalaca zere mm Eb Mansr el-Mtrd, Temel slm bilimleri iinde sistematik ilim zellii tayan kelm ile fkhtan ilkinin kurucusu olmu, ikincisinin de usl ve furu hakknda nemli almlar kaydetmitir. Bunun yannda o, diryet tefsirinin kuruculuunu yapmtr.

Tebliime son verirken kanaatimce nemli olan bir noktaya daha temas et-mek istiyorum. Bilindii zere slmiyet evrensel bir din olup btn insanla hitap etmektedir. slm dininin Hulef-i Ridn dneminden itibaren kaydettii yaylma hareketi ileriki dnemlerde gayr- Arap unsurlara ulam, bunlar arasn-da Trk topluluklarndan byk bir kabul grmtr.

Trk nesli Abbslerden itibaren ynetimde, ilim ve sanatta, asker harektta nemli baarlar kaydetmi, daha sonra kurduu devletlerle dnyada slmn tem-silcisi konumuna ykselmitir. Asr- Sadetin sonlarnda balayan irtidt hareketleri dolaysyla olmaldr ki, Mide sresinde (5/54) nzil olan yette yle buyurulmak-tadr: Ey iman edenler! inizden bazlar dininden dnmek isterse unu bilsin ki, Al-lah, ileriki dnemlerde slmiyete sahip kacak yle bir millet getirecektir ki, onlar sevecek, onlar da kendisini seveceklerdir. Onlar m`minlere kar efkatli, inkrclara kar ise onurlu ve kararl olacak; kimsenin knamas ve satamasndan etkilenmeden Allah yolunda cihad edeceklerdir. Bu, Allahn diledii kimselere verdii bir ltuftur.

Mfessir bn r ve Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Trklerin de bu ilh lutfa mazhar olanlar iinde yer aldn kaydetmektedir. phe yok ki, slmiyette rklk yoktur. Kii ve toplumlarn stnl din ve ahlk davranlaryla l-lebilmektedir. Trk nesli bu alanda da baarl olmu, tarihte olduu gibi g-nmzde de dier mslman toplumlar ile saduyu sahibi lkelerin midi olma vasfn kendine bulundurmaktadr. Irklk yoktur sloganyla hak edilmemi bir konumun talep edilmesine msaade etmemenin gerei kadar, hak edilmi konum-larn gasp edilmesine de izin vermemek nem tamaktadr. Trk nesli atalarndan intikal eden hakl vglere lyk mnev mirasn deerini artk kendi ocuklarna aktarmal ve bunun dourduu sorumluluk urunu onlara telkin etmelidir.

1 Bkz., TDV slm Ansiklopedisi, XXVIII, 149.

1. OTURUM

Bakan : Prof. Dr. brahim Kfi DNMEZ ............................................. Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi

Tebliciler : Prof. Dr. Ulrich Rudolph ........................................................ University of Zurich / Switzerland AL-MTRDS CONCEPT OF GODS WISDOM

Prof. Dr. Yusuf evki Yavuz ................................................... M.. lahiyat Fakltesi / stanbul MM MTRDNN TABAT ve LLYETE BAKII

Dr. Alnoor Dhanani ................................................................ The Institute of Ismaili Studies, London/England AL-MTURD AND AL-NASAF ON ATOMISM AND THE TAB

Dr. Merve Mahmd ................................................................ Jordan University / Amman-rdn MM MTRDNN KELM YNTEM OLARAK AKIL ile NAKL ARASINDA KURDUU DENGE

1. TEBL

MTRD'NN LH HKMET ANLAYII

Prof. Dr. Ulrich RudolphZrih niversitesi / SVRE

ZET

Btn Mslman ilhiyatlara gre Tanrnn hikmet sahibi olduu ikrdr. Fakat Tanr hikmet sahibidir cmlesinden ne anlald o kadar ikr deildir. Bu sebeple kelmclar Tanrnn hikmeti ile ilgili, Mutezilenin aslah prensibin-den tutun da Selefiyye'nin Tanr yapt her eyde hikmet sahibidir anlayna uzanan, bir dizi aklamalar gelitirmilerdir.

Tebliimde Mtrdnin hikmet anlayn biraz aydnlatmak istiyorum. G-receimiz zere bu olduka karmak ve bir dizi kelm tartmay bnyesinde barndrmaya mahkmdur. Zir Mtrd bu terimi, Tanrnn snrsz gc fikri-ni yaratlm dnyann aklen anlalabilirlii fikri ile uzlatarmaya almak iin kullanmaktadr.

AL-MTRDS CONCEPT OF GODS WISDOM

Prof. Dr. Ulrich RudolphUniversity of Zurich / SWITZERLAND

SUMMARY

That God is wise was self-evident for all Islamic theologians. But it was less evident for them to explain what we mean when we utter this sentence. Therefore, the Mutakallimun developed various interpretations of Gods wisdom, ranging from the Mutazilite idea that God has always to do the optimum (al-aslah) to the traditionalist standpoint that He is wise whatever He does.

In my paper, I want to shed some light on Mtrds concept of Gods wis-dom. As we will see, it was complex and destined to combine several aspects of the theological discussion. For Mtrd used this concept in order to reconcile the idea of Gods omnipotence with the idea of the rationality of the created world.


I

At first sight, the concept of Gods wisdom does not figure among the promi-nent ideas of Ab Manr al-Mturd.2 Neither in his Kitb at-Tawd3 nor in the Ta wlt al-Quran4 is it extensively discussed, apart from two more-or-less short chapters to be found in the Kitb at-Tawd: one of which is entitled in the edi-tion (but not in the manuscript) al-ikma f alq al-awhir a-rra, i.e. The wisdom concerning the creation of harmful beings5; and another one entitled in Kholeifs edition Afl Allh, The acts of God, and in the edition of Prof. Topa-lolu and Dr. Arui F l-ikma wa-s-safah, On wisdom and stupidity6.

Despite this scant evidence, however, it seems to me that Gods wisdom played a central role in Mturds thinking. Even though he did not elaborate on it exp-ressly, he often took it into account when discussing other issues. I would even argue that this concept was one of the basic ideas of his teaching which deeply influenced the structure of his theology. Therefore it may be useful to gather together his state-ments about it and to consider what he may have wanted to tell us in this way.7

In doing so, I first need to emphasize that there is nothing unusual about the fact that Mturd was reflecting upon Gods wisdom. Every Muslim theologian did so, and every kalm school was convinced that God is wise and always per-forms wise acts. The only question was what the mutakallimn really meant when they uttered such sentences. For there was a variety of interpretations of Gods wisdom differing not only in detail, but on substantial and crucial points.

2 I dedicate this article to the memory of Richard M. Frank who died on May 5th, 2009, only a few weeks before the opening of the symposium on Mturd and Mturdism. He extended our knowledge about Islamic theology, including the Mturdite school, with numerous perspicacious articles, and was also the first scholar who recognized that the concept of Gods wisdom and the related topic of the intelligibility of the creation were of central importance to Mturds think-ing (cf. Franks remarks in Reason and Revealed Law: a sample of parallels and divergences in kalm and falsafa, in: Recherches dIslamologie. Recueil darticles offert Georges Anawati et Louis Gardet par leurs collgues et amis, Louvain 1977, p. 123-138, especially p. 125 n. 2).

3 References are given to the edition of Fathalla Kholeif, Beirut 1970 (=Kh), as well as to the new edition prepared by Bekir Topalolu and Mohammed Arui, Ankara 2003 (=TA).

4 References are given to the edition of Fima Ysuf al-aym, 5 volumes, Beirut 2004, as well as to the much better, but still unfinished, edition printed in Istanbul since 2005 under the aegis of Bekir Topalolu. of which 13 volumes have appeared thus far.

5 Tawd 108-110 Kh / 168-170 TA.6 Tawd 215-221 Kh / 343-351 TA.7 A first draft of my reflections on this topic was included in my book Al-Mturd und die sun-

nitische Theologie in Samarkand, Leiden/New York/Kln: E.J.Brill 1997, pp. 330-334.

471. OTURUM

One of these interpretations was the view of the Mutazila8. As is well-known, they were convinced that wisdom is, in a certain way, an objective standard. This standard indicates in an intelligible manner what is wise and what is wrong or, in terms of moral judgement, what is good and what is bad. This means, if conside-red from the viewpoint of man, that man is capable of recognizing good and bad using his intellect. Consequently, he is bound by moral duty from the moment he can make use of his intellect in an autonomous manner. On the other hand, the concept also has consequences for God. For He, too, has to acknowledge the same objective and intelligible standard. He can only do what is perfect and has to fol-low criteria which do not depend on His decisions and are neither open to change nor subordinate to His will. Therefore, many Mutazils, amongst them Mturds immediate opponent Ab l-Qsim al-Kab, drew the conclusion that God must always do what is the best or, more exactly the most advantageous for His creatures, a conclusion which has become famous as the ala-theory.

Another interpretation which differed completely from the concept of the Mutazila was the view of Ab l-asan al-Aar9. He refused any idea of objecti-ve standards which might be self-evident and intelligible and therefore accessible to human minds. According to him, God alone decides what is wise and what is appropriate to His wisdom. His decision needs neither reason nor justification, but is completely free. The Creator can do whatever He wants and can order whatever He wishes. The simple fact that He is acting implies that his acts are perfect and wise. God could just as well do the opposite. There is no intelligible structure in His commands and His prohibitions. Therefore, man is not able to identify his duties by intellectual means, but is dependent on revelation if he wants to know what is good and what is bad and, consequently, what he should do and what he should avoid.

Each view depicts a completely different idea of God, for each of them stres-ses another aspect or, to use kalm terms, another attribute of Gods essence. Aar emphasizes the power and the freedom of God. He wants to avoid the idea that the Creator could be related to or bound by anything. Thereby Aar accepted that when considering his theory, one might have the impression that Gods acts are perceived as arbitrary and lacking intelligible coherence. The Mutazila, on the other hand, emphasize Gods justice. According to them, God has to respect

8 Robert Brunschvig, Mutazilisme et optimum, in: Studia Islamica 39 (1974) 5-23; Frank, Reason and Revealed Law (cf. n. 1), pp. 124-129; Daniel Gimaret, La doctrine dal-Ashar, Paris: Les ditions du Cerf 1990, pp. 433-435.

9 Frank, Reason and Revealed Law, pp. 135-138; Gimaret, La doctrine, pp. 435-451.


the same objective standards as man, for what is good and wise in the sensible world, is also good and wise in the world of transcendence. In adopting that view, the Mutazils took the risk of defining Gods actions and thereby limiting the scope of His activities which could be interpreted as a restriction of His power and His absolute freedom.

II

Let us now turn to Ab Manr al-Mturd. As we will see, his own concept of Gods wisdom is a kind of middle course between the two concepts which I have just outlined, for in a certain way he tries to combine both aspects: Gods po-wer and sovereignty which was emphasized by Aar as well as Gods intelligi-bility and justice emphasized by the Mutazila. This does not mean that Mturd himself had direct knowledge of both concepts. Of course, he was well aware of the teaching of the Mutazils and, in particular, of Ab l-Qsim al-Kab10. But I do not think that he had ever heard anything about the teaching of Aar; probably, he was not even aware of his name. Nevertheless, he was familiar with ideas which were quite similar to those of Aar. I am speaking of the ideas of Islamic traditionalists, the muaddin, who paved the way for Aars teaching and who were themselves widespread in the Islamic world. They also taught that God is beyond our comprehension and that we are in need of His revelation if we want to know what is good or bad and what is wise or wrong. Therefore, it may well be that Mturd became familiar with such ideas when he was reading their books or discoursing with them.11

As I said, Mturds own conceptualization tries to take into account both aspects. On the one hand, he is convinced that Gods wisdom is not limited by any objective or given standard. God is completely wise and free. This is a conviction which Mturd shares with the Traditionalists. When God created this world and started acting in His creation, He had no need to respect any self-evident moral

10 Mturd criticizes Kab numerous times in his writings. As for his critique of the ala-theory cf. for instance Tawd 52,7 Kh / 81,8 TA; 92,15-20 Kh / 145,11-146,5 TA; 97,8-21 Kh / 152,5-16 TA; 124,9-14 Kh / 191,7-12 TA.

11 This is confirmed by the fact that even Ab l-Mun an-Nasaf who wrote nearly 200 years later than Mturd mentions the theologians of the ahl al-ad as one of the main opponents of the Mturdite school (besides the Mutazila) with regard to this question; cf. his Tabirat al-adilla f ul ad-dn al arqat al-Imm Ab Manr al-Mturd, ed. Claude Salam, 2 volumes, Damascus 1990-1993, p. 661,13.

491. OTURUM

assumptions, but decreed Himself what was good and what was bad. On the other hand, Mturds God does not change. He will never revise what He has decreed in the beginning. His system of commands and prohibitions is something stable. In fact, it is more than that because it is the intelligible representation of Gods wisdom which will itself never change. Therefore, man is able to understand the wise order of the creation and to distinguish the good from the bad and these are aspects in Mturds teaching which remind us of the ideas of the Mutazila.

At this point, I have to confess that, as far as I know, Mturd never explai-ned this concept in a definitive manner. As I mentioned in the beginning, neither in the Kitb at-Tawd nor in the Ta wlt al-Qurn is there a chapter which conta-ins all the information we would like to have about this topic in a comprehensive and systematic way. The only possibility to determine his ideas is thus to read his writings carefully in order to look for statements which can be relevant for our question. This is a fruitful method, as we will see now, because it enables us to find all the theoretical elements which are necessary for shaping the concept I have just described.

III

The first of these elements is Mturds conviction that Gods wisdom is absolute. It does not depend on external presuppositions and so-called objective factors, but has its reality and its logic exclusively in itself.12 This was an argu-ment of central importance for Mturd which he often repeated when criticizing the ala-theory of the Mutazilites. For their assumption that God must always accomplish the best or the most advantageous for his creatures was in his eyes unacceptable and simply an insult to God. According to Mturd, man is not allowed to call God to account.13 We must not demand from Him an explanation about His acts and His creation. Consequently, we should not claim that we are able to describe exactly Gods actions and to define what the quiddity (mhya) or the essence (kunh) of His wisdom is.14

Despite this fact, Gods wisdom is not completely unknown to us. This is the second important element in Mturds concept which modifies and qualifi-es the first one, at least to a certain degree. This second element is based on the

12 Tawd 216,16-20 Kh / 345,3-6 TA; 217,17-20 Kh / 346,8-11 TA; 220,5-7 Kh / 349,13-15 TA.13 Tawd 220,12-221,5 Kh / 350,5-351,4 TA, where Mturd quotes Qur n 21:23.14 Tawd 108,16-17 Kh / 168,2-4 TA; 217,8-9 Kh / 346,1-2 TA.


assumption that although we cannot grasp Gods wisdom itself - we are able to find its traces and effects all over the world. For there are many examples which show us that Gods perfect knowledge and wisdom is mirrored in the effects which He produces in this world. One of them is the harmony and the wonderful governance (tadbr) which permeate the whole of creation.15 Another effect may be called the rationality of the established order; it manifests itself in the fact that the good and the bad and all fundamental values are intelligible and can be dis-cerned by human reason.16 But even in things which, at first sight, contradict this harmony, one can find traces of Gods wisdom. This is especially true for harmful animals and beings (al-aiyt wa-l-awhir a-rra) as Mturd explains in his chapter about. The wisdom concerning the creation of harmful things (al-ikma f alq al-awhir a-rra) which I have already mentioned above.17

This chapter is quite short, as I said, but it includes interesting reflections. Obviously, Ab l-Mun an-Nasaf had the same impression because his Kitb Tabirat al-adilla contains a chapter called Section about the creation of bad things (Fal f d al-qab) which closely follows the model which he had found in the Kitb at-Tawd.18 Mturds reflections on harmful things are thus worth presenting. They consist of a series of short and more or less independent arguments. Therefore, I will report them in the same way by enumerating them point by point. The list of Mturds arguments reads as follows:

First: God has created useful and harmful things in this world in order to give us the opportunity to experience different things. When we are in contact with beautiful and useful things, we feel pleasure. When we are in contact with harmful things, we feel pain. This enables us to understand what God has told us about reward and punishment in the next world, because as a reslt of these experiences, we can better imagine the pleasures of Paradise and the pains of Hell.19

Second: By experiencing harmful things we learn to bear hardships and tro-ubles. This enables us to accept the hardships of intellectual life. Intellectual life, for its part, is necessary because we must make use of our intellects and must make the effort of reasoning in order to better understand each other and to live peacefully together.20

15 Tawd 18,13-16 Kh / 35,8-11 TA.16 Tawd 10,17-11,4 Kh / 17,10-16 TA.17 Tawd 108,14-110,7 Kh / 168,1-170,6 TA.18 Tabira 661-673.19 Tawd 108,15-21 Kh / 168,2-7 TA.20 Tawd 108,22-109,2 Kh / 168,8-11 TA.

511. OTURUM

Third: Besides that, experiencing harmful things forms and strengthens our character. By experiencing the bad and the hostile, we accustom ourselves to avo-id it and to do the right things. This is the kind of habit which young people have to acquire because it puts them into the position to accomplish the kind of acts which God wants them to do.21

Fourth: The fact that this world contains useful and harmful things side by side and is nevertheless well-organised and in perfect order, is an impressive de-monstration of Gods existence, His oneness and His wisdom.22

Fifth: Harmful things affect all men, even rulers and kings. By this means, all men including rulers and kings - learn that human power is weak and helpless in comparison with the almighty God.23

Sixth: The fact that God can create useful as well as harmful things is re-vealing in another sense, too. It demonstrates that Gods power is unlimited and that He is free to do whatever He wants. There is no necessity (a) for Him to accomplish only one kind of act, as the Mutazilites want us to believe.24

Seventh and final argument: Every harmful thing is at the same time useful for we always have to examine closer what seems to be clear and ambiguous at first sight. Fire often destroys things by burning, but also helps us when we are cooking. Water can have destructive effects, but is indispensable for life, and even a substance which is a well-known poison, can be, under particular circumstances, the only remedy for dangerous illnesses.25

All these arguments demonstrate that, according to Mturd, the existence of harmful things is not a problem, but a sign for Gods wisdom. For everything which may be harmful in itself can produce positive effects on other creatures. Thereby it is part of the overall harmony and the intelligible order of the world. As I said, Mturd does not express this idea in a comprehensive and systematic way. In fact, the only general notion he uses in this context is the term test or exami-nation (mina). As he explains, harmful things help us to prove ourselves in this life; as such, they are part of the mina which we have to pass in this world.26 Ab l-Mun an-Nasaf, for his part, is more explicit. In his chapter about the creation

21 Tawd 109,3-7 Kh / 168,11-169,2 TA.22 Tawd 109,8-12 Kh / 169,3-6 TA.23 Tawd 109,13-15 Kh / 169,7-9 TA.24 Tawd 109,16-18 Kh / 169,10-12 TA.25 Tawd 109,18-110,2 Kh / 169,13-170,2 TA.26 Tawd 108,18 and 108,22 Kh / 168,5 and 168,8 TA.


of harmful things, he presents quite similar ideas but puts them in a different way. According to him, even harmful things demonstrate Gods wisdom, because they finally produce useful effects and wisdom is what leads to a praiseworthy end (wa-l-ikmatu m taallaqat bih aqbatun amda).27

IV

This is revealing for, as I said, it considerably modifies our perspective. At first, we have been told that man is not able to define the quiddity and the essence of Gods wisdom. By now, we learn that we can nevertheless understand its purpose and its function. If this is the case we must after all ask for the operating principle of Gods wisdom. For if His wisdom is reflected everywhere in his creation there must be in all created beings something which is itself wise or, at least, intelligible and which can be related to God. As a matter of fact, Mturd tries to discern and to characte-rize this principle. His reflections on this question constitute the third element of his teaching about wisdom, and they are perhaps the most interesting of them all.

As he explains in this context, Gods wisdom manifests itself in two ways (f l-ikmati arqni): One is the way of kindness or generosity (fal), the other the way of justice (adl).28 Both of them are closely related, but have to be desc-ribed in dif

bÜyÜk tÜrk bİlgİnİ İmÂm mÂtÜrÎdÎ ve mÂtÜrÎdÎlİk · m.Ü. İlÂhİyat fakÜltesİ...

Documents