ANALIZA INVESTICIONOG AMBIJENTA

U CRNOJ GORI

Podgorica, Novembar 2004. godine

S A D R Ž A J

U V O D....................................................................................................................................... 3

1. MEĐUNARODNO KRETANJE KAPITALA I DIREKTNE INVESTICIJE...............................41.1 Svjetski trendovi kretanja međunarodnog kapitala..............................................41.2 Međunarodno kretanje kapitala-trendovi i predviđanja za zemlje u razvoju.......8

1.2.1. Centralna i istočna Evropa....................................................................................81.3 Medjunarodno kretanje kapitala - pozicija Crne Gore ........................................11

2.KONKURENTSKI POLOŽAJ CRNE GORE KAO LOKACIJE ZA STRANE INVESTICIJE..132.1. Rezultati kvalitativne analize Crne Gore kao investicionog potencijala-FIAS........132.2. Crna Gora – osnovni podaci.......................................................................................142.3. Politički okvir...............................................................................................................152.4. Proces evropskih integracija......................................................................................152.5. Proces pristupanja WTO..............................................................................................152.6. Zakonska regulativa.....................................................................................................16

3. NAJZNAČAJNIJE INSTITUCIONALNE REFORME U CRNOJ GORI - PREDUSLOV ZA PRIVLAČENJE INVESTICIJA..................................................................................................21

3.1.Fiskalna reforma............................................................................................................213.2 Reforme u finansijskom sektoru..................................................................................233.4.Platni promet.................................................................................................................253.5.Reforma penzijskog sistema........................................................................................263.6. Privatizacija.................................................................................................................. 263.7.Prestrukturiranje preduzeća.........................................................................................27

4. PREDNOSTI ZA STRANE INVESTITORE U CRNOJ GORI – REZIME...............................28

5. PREPORUKE ZA CRNU GORU – OECD i FIAS..................................................................29

6. KONSTATACIJE I ZAKLJUČNE OCJENE (REZIME).......................................................35

U V O D

Strane direktne investicije (SDI) predstavljaju jedan od najvažnijih instrumenata posredstvom kojih nacionalna ekonomija ima mogućnost za povećanje proizvodnje, uvoz know how-a, rast zaposlenosti, poboljšanje infrastrukture, smanjenja siromaštva. Korist koja se ostvaruje korišćenjem SDI uslovila je da se danas na globalnom tržištu slobodnog kapitala stvori oštra konkurencija u cilju privlačenja SDI. Privilegija potenciranja ovih sredstava u

2

strategiji privrednog rasta više ne pripada zemljama u razvoju, danas su i razvijene zemlje zabrinute zbog velikog pada SDI (2003. zabilježen je najniži upliv SDI u posljednjih 6 godina u tzv. razvijene ekonomije) i one svoju strategiju ekonomske politike fokusiraju na stvaranju efektivnih instrumenata za privlačenje SDI. U tom pravcu politika SDI u svijetu ide uzlaznim trendom liberalizaije režima upliva SDI i stvaranja agencija za prepoznavanje i kontaktiranje potencijalnih investitora. Crna Gora kao mlada tranziciona ekonomija, u kojoj proces privatizacije najvećih preduzeća najinteresnnijih za investitore se očekuje u sljedećih tri godine, mora da se brzo prilagođava trendovima u okruženju u cilju poboljšavanja svojih pozicija za privlačenje stranog kapitala. Prema pretpostavkama UNCTAD-a, u srednjem roku doći će do povećanja priliva SDI u zemlje Centralno-Istočne Evrope ( 2004. i 2005.), koje će prije svega biti uslovljeno sa dva pararelna procesa. Dio zemalja u kojim je proces tranzicije već završen (Česka, Slovačka, Slovenija, Poljska...), a koje su postale ili će uskoro postati članice Evropske unije, tim procesom će privući prije svega SDI u oblasti usluga kao i “Greenfield “ projekte, dok će za njima SDI najvise ulagati u M&A1 projekte. Sa druge strane, naporedo sa ovim procesom, strani investitori će biti privučeni i sa nastavkom i intezifikacijom procesa privatizacije u manjim zemljama Centralno-Istočne Evrope (Rumunija, Bugarska, Bosna i Hercegovina, Albanija, Hrvatska, BJRM, Crna Gora i Srbija ) koja kao manja tržišta, kao i zbog zakašnjenja procesa tranzicije, nisu bila interesentna za investitore koliko Poljska ili Česka. U ovim zemljama će se najvise ulagati u još uvijek neprivatizovana preduzeća u oblasti proizvodnje i usluga.

Crna Gora mora se brzo uklapati u trendove kretanja SDI i u tom pravcu mora da se posveti poboljšanju svog ukupnog investicionog ambijenta, realizacijom ključnih ciljeva datih u Agendi ekonomskih reformi. U njoj je cilj privlačenja stranih investicija označen kao jedan od primarnih, imajući na umu pozitivan efekat istih na sniženje nezaposlenosti i prije svega na stvaranje nove zaposlenosti kroz otvaranje novih preduzeća. Međutim, akcija privlačenja stranih investicija, osim promjena koje idu u pravcu liberalizacije režima priliva SDI (zaštita vlasničkih prava, poreske olakšice, radno zakonodavstvo...), mora naporedo da radi i na promociji učinjenih pozitivnih promjena. Zato je neophodno, kako prema preporukama FIAS-a, tako i prema svjetskom trendu instrumenata za privlačenje biznisa, da se Crna Gora fokusira na targetiranje investitora.

U 2004. godini Odlukom Vlade RCG dat je pravni okvir za osnivanje Agencije za promociju investicija Crne Gore (Montenegrin Investment Promotion Agency – MIPA) koja treba da preuzme ulogu promotera investicionih projekata polazeći od Strategije promocije stranih investicija u Crnoj Gori. 1. MEĐUNARODNO KRETANJE KAPITALA I DIREKTNE INVESTICIJE

1.1 Svjetski trendovi kretanja međunarodnog kapitala

Kada su u pitanju direktne strane investicije (SDI) na svjetskom tržištu u 2003. došlo je do opadanja priliva SDI za 18 % (560 milijardi $), nadovezujući se na opadajući trend koji je započeo poslije 2001., kada je na trzistu SDI došlo do izrazitog pada od 41% (sa 1.4 biliona $ na 818 milijardi $), koji se nastavio u 2002. od 17% (679 milijardi $). Sa druge strane, ohrabruje povećanje SDI odliva koji je u 2003. porastao za 3% (612 milijardi $), a prognoze za 2004. ukazuju na dalji rast. Iako SDI ima opadajući trend od 2000., sa druge strane, domaće investicije imaju uzlazni trend na globalnom nivou što još jedanput potvrđuje da SDI ne mora da prati tempo domaćih investicija i pored toga sto obije reaguju na pojave u 1 Mergery – spajanje firmi, a akvizition – preuzimanje;

3

nacionalnoj ekomiji, počevši od tempa rasta privrede pa do strukturnih promjena u noj. Danas, SDI iznose 8% domaćih investicija na globalnom nivou, pri čemu je taj procenat nešto viši u zemljama Centralne i Istočne Evrope zaslugom procesa privatizacije i pridruživanja EU (nekih od njih), koji je aktuelan na tom prostoru.Prikaz 1: ODNOS SDI I DOMAĆIH INVESTICIJA ZA PERIOD 1990.-2003. (u milijardama $)

Izvor: UNCTAD, 2004; Kao glavne uzroke globalnog pada SDI u periodu 2000-03.g. UNCTAD navodi makroekonomske, mikroekonomske i institucionalne promjene. Na makroekonomskom planu većina zemalja imala je nedovoljan privredni rast, što je uslovilo opreznije ulaganje stranih investitora. Na mikroekonomskom nivou većina velikih kompanija je imala visok debt/equity racio2 koji je doveo do dezinvestiranja. Takođe, desilo se i nekoliko revizorskih skandala (npr.Enron) koji su doveli do opreznijeg investiranja. Osim SDI negativan trend bilježe i Merdžeri i akvizicije (M&As)3 kao oblik investiranja, koje su sa 370 milijardi $ u 2002. opale na svega 297 milijardi $ u 2003. (pad od 20%). Kao obrazloženje pada M&A navodi se usporavanje i kraj privatizacionih procesa u zemljama Centralne i Istočne Evrope, kao i povećanje nelikvidnosti u ovim zemljama sto je uslovilo dalji oprez transnacionalnih ekonomija

2 Debt/equity racio predstavlja relativni pokazatelj odnosa obaveza (dugova) i vlasničkog kapitala firme.3 Mergery – spajanje firmi, a akvizition – preuzimanje;

4

pri investiranju. Sa druge strane, došlo je do povećanja Greenfield4 SDI projekata, koji su uglavnom stacionirani u Kini, koja je ujedno i destinacija najvećih M&A iz reona zemalja u razvoju (u 2003. od 4500 M&A projekata 213 pripada Kini).

TREND: UNCTAD-ova analiza investicionog potencijala regiona pokazana je kroz Indeks investicionog potencijala koji predstavlja racio - relativnog učešća SDI regiona u odnosu na SDI u svijetu i relativnog učesća GDP regiona i GDP na svjetskom nivou, pri čemu svaki broj iznad 1 govori da zemlja prima više SDI, nego što je njen potencijal i obratno.

Tabela 1: Kretanje indeksa investicionog potencijala regiona za SDI (period 1988.-2003.)

Kao što se može primjetiti zemlje Centralne i Istočne Evrope imaju dobru vrijednost Indeksa za privlačenje SDI, što predstavlja verifikaciju njihovih sposobnosti u privlačenju stranog kapitala.

Razvijene zemlje su u 2003. pretrpjele izuzetano težak pad SDI na 367 $ (25%) u odnosu na 2002. koji je bio praćen sa velikim odlivom od SDI od 570 $ (rast od 4%). Tako su SDI imale pad SDI priliva od 53%, Japan 32%, a Zemlje EU 21% u odnosu na 2002.godinu.

Prikaz 2: Pregled SDI tokova 10 najrazvijenijih zemalja- uporedna analiza 2002.-2003. (u milijardama $)

4 Potpuno nove investicije.

5

.

Razlog za negativnog trenda kretanja SDI objašnjava se sporim ekonomskim oporavkom ovih zemalja (naročito SAD I Japana), zatim usporenim rastom M&A transakcija, koji je bio praćen sa padom M&A prodaje od 16% (Evropa) i 37 %( SAD) za 2003. Kao najvažniji uzrok eskperti UNCTAD-a navode velike odlive SDI preko investicija transnacionalnih kompanija (TNC) ka zemljama u razvoju koje su bilježile niske troškove faktora proizvodnje (posebno rada), a ujedno su bilježile visoke stope rasta.

Ove zemlje će ipak prema predviđanjima UNCTAD-a u toku 2004. početi da se oporavljaju, mada ne svaka istim tempom. Predviđa se da će privredni rast ovih zemalja biti oko 3.5%, što je pozitivan pomak u odnosu na 2002. (2.71%), kada su mnoge razvijene zemlje (Francuska, Švajcarska) pretrpjele stagnaciju ili negativan rast BDP. Takođe se predviđa dalji

6

rast profita kompanija posebno u SAD, koji će biti praćen daljim rastom akcija na NYSE 5. Japan predviđa udvostručavanje SDI do 2008., posredstvom povećanja liberalizacije zakona za upliv sredstava SDI, kao i organizovanjem centara za pospješenje obavještavanja potencijalnih investitora o mogućnostima investiranja.

Prikaz 3: Odgovori analitičara u razvijenim zemljama o najboljim mjerama za unaprjeđenje SDI priliva

Kao što se sa prethodnog grafika vidi, analitičari smatraju da je za podsticanje priliva SDI u zemlju najvažnije: 1. preciznije targetiranje – ciljanje potencijalih investitora, 2. dodatne podsticajne mjere, I 3. dalja liberalizacija.

Kada govorimo o predviđanjima za 2004. i 2005., UNICTAD predviđa poboljšanje trenda SDI.

Kao razloge daju objašnjenja na osnovu tri grupe pokazatelja:

a) Makroekonomski pokazatelji:Prema prognozama IMF-a globalni privredni rast u 2004. trebao bi biti između 3.5 i 4.2% (5% kod zemalja u razvoju) i smatra se da će pravi bum SDI nasupiti u 2005. godini.

b) Mikroekonomski pokazatelji:U toku 2004. došlo je do rasta akcija na najvećim berzama, kao i do porasta njihove trgovine (naročito na NYSE, na kojem je zabilježen rast trgovine akcijama za oko 60% potređeno sa periodom u 2003. godini). Došlo je do porasta vrijednosti M&A čiji se dalji trend rasta očekuje. Iznad svega u 2004. došlo je do ukupnog povrata na investicije i poboljšanja likvidnosti, što sve dovodi do optimističkih prognoza u oporavljanju SDI na globalnom nivou. Tako recimo, očekuje se da će Japan povećati investicije u fiksni kapital zemalja u razvoju za 12.5%, što predstavlja veliki oporavak poslije pada istog u 2003. za 3.2% (UNCTAD).

c) Institucionalni pokazatelji:U 2004. previđa se rast internacionalnih M&A poslova koji su u 2004. za 8% veći po svojoj vrijednosti nego u istom periodu 2003. Takođe raste i uzlazni trend odliva SDI od strane zemalja u razvoju (Hong Kong, Kina), što znači da će se u grupi top investitora naći po prvi

5 New York Stock Exchange

7

put i neke zemlje u razvoju. Dodatni institucionani podsticaj predstavlja promjena u zakonu Kine koja se odnosi na mogućnost investiranja u ona preduzeća u Kini, koja su do sada bila zatvorena za strane investitore. Kio glavnu lokaciju SDI, eksperti predviđaju oblasti usluga, transporta, bankarskih usluga.

1.2 Međunarodno kretanje kapitala-trendovi i predviđanja za zemlje u razvoju

Kada govorimo o kretanju SDI u zemljama u razvoju, za razliku od opšteg trenda koji vlada u svijetu, u 2003. došlo je do porasta od 9% sa 158 milijarde $ na 172 milijarde $. Afrika takođe bilježi značajan rast od 28% sa porastom od 12 milijardi $ u 2002. na 15 milijardi $ u 2003. Azijsko-pacifička regija takođe bilježi rast SDI sa 95 milijardi u 2002. na 107 milijardi $ u 2003. Latinska Amerika imala je marginalan pad u SDI sa 51 milijardi $ na 50 milijardi $. Najzad u Centralnoj i Istočnoj Evropi došlo je do pada SDI sa 31 milijardu $ u 2002. na 21$ milijardu u 2003., pri čemu Rusija bilježi pad SDI od 3 milijarde $ na 1.1 milijardu $.

1.2.1. Centralna i istočna Evropa

Pad direktnih investicija u zemljama Centralne i Istočne Evrope (CIE) koji se suprotno od prognoza UNCTAD-a desio u 2003., objašnjava se završetkom privatizacije u Českoj Republici i Slovačkoj, koje su bilie glavni korisnici SDI sredstava. Međutim, nove tzv. “Greenfield “ industrije koje su predstavljale glavne oblasti ulaganja u Česku i Slovačku u 2003., nisu uspjele svojom veličinom da zamjene SDI uplive koji su ulagani u postojeće firme teške industrije ovih zemalja. Automobilska injdustrija Toyota (Česka) i Hyndai (Slovačka), koji su se stacionirali u ovim zemljama, izazvaće dalje uplive FDI u 2005. i 2006.. Što se tiče ostalih zemalja CIE kada su u pitanju SDI u 2003. došlo je do pada sa 9 na 8 milijardi $ pri čemu eksperti UNCTAD-a i pored ovog pada u daljem periodu očekuju rast SDI ulaganja u ovim zemljama.

Slika 2: Pregled 10 zemalja – najvećih primaoca stranih direktnih investicija u periodu 2002.- 2003. (u milijardama $)

8

*Izvor: baza podataka UNCTAD, FDI/TNC (www.unctad.org)

Kada govorimo o zemljama Jugoistočne Evrope primjećen je dalji porast SDI (Rumunija, Bugarska) koji sada čini 45% SDI u zemljama CIE, a predstavlja posljedicu privatizacionog procesa koji je aktuelan u ovim zemljama, a koji je mnogo manji od privatizacije u Českoj i Slovačkoj. Srbija i Crna Gora predstavlja zemlju koja zajedno sa Makedonijom i Moldavijom imaju najveće učesće SDI u bruto nacionalnom fiksnom kapitalu koji se opravdava malom veličinom ovih ekonomija.Prikaz 4: Odnos priliva SDI u zemlju i odliva SDI iz zemlje, zemlje CEI, 2003.

*Izvor: baza podataka UNCTAD, FDI/TNC (www.unctad.org) U gornjem pregledu vidi se, za izabrane zemlje CIE, da su one uglavnom neto primaoci SDI, a da veoma malo investiraju u druge zemlje. Na nivou CIE taj odnos je 13,9 mil SDI u

9

zemlju i 2,7 mil direktnih investicija u druge zemlje. Na globalnom nivou, ovaj pokazatelj je znatno ravnomjerniji ( 9,8 priliv, 9,4 odliv).

Kada govorimo o strukturnim promjenama ulaganja SDI u zemlje CIE prvo zapažanje je se SDI sve više usmjeravaju na uslužne djelatnosti (bankarstvo, telekomunikacije).

Slika3: Sektorska distribucija SDI u zemlje CIE (Uporedni podaci 1990. & 2002.)

Tabela 2: Pregled najznačajnijih korisnika SDI projekata u oblasti usluga- zemlje CIE (u procentima)

Predviđanja UNCTAD eksperata za CIE je da će se nastaviti dalji rast privrede od 4.5% u 2004. u ovom području koji će za sobom povući rast SDI.

Očekuje se dalje povećanje investicija u oblast usluga koje će se približiti obimu investicija u proizvodnju, koje su do sada preovladavale kod investiranja u zemlje CIE. Kao glavne investitore UNCTAD navodi Njemačku i SAD, dok su zemlje destinacije SDI Slovačka, Česka, Poljska i Mađarska. Kao glavne uslove za brži priliv SDI, zemljama CIE su preporučene dalja liberalizacija pravnih okvira za SDI, kao i poboljšanje ponude u cilju boljeg odabira investitora.

10

Prikaz 5: Odgovori analitičara u zemljama CIE o najboljim mjerama za unaprjeđenje SDI priliva

*Izvor: baza podataka UNCTAD, FDI/TNC (www.unctad.org) I u ovoj grupaciji, analitičari su najveći značaj za privlačenje novih SDI dali boljem targetiranju – obraćanju ciljanim investitorima.

1.3 Medjunarodno kretanje kapitala - pozicija Crne Gore 6

Trend opadanja SDI koji je zahvatio zemlje CIE ( od gotovo 31%) sa 31 na 21 milijardu $ u 2003., nije zaobisao ni Crnu Goru. Tako je u Crnoj Gori u 2003. došlo do pada SDI od 32%, na 50.5 milona $ u odnosu na 2002. kada je ostvaren priliv od 74.26 miliona $. Obzirom da je Crna Gora mala ekonomija, značajan pad SDI se objašnjava činjenicom da je u toku 2002., čak 75% SDI priliva ostvareno po osnovu priliva od prodaje Jugopetrola. Što se tiče trenda sektorskog ulaganja, SDI u Crnoj Gori su takođe pratile trend koji je karakterističan za zemlje CIE (Slika 3). U toku 2003. najviše SDI je bilo u oblasti usluga 54%, finansijskih institucija 28%, proizvodnje 5% i Greenfield projekatea 3%. Od 1997.g. do maja mjeseca 2003. godine 42 zemlje su investirale u Crnu Goru, od toga 50 investitora bilo je iz Italije, Kine 42, Slovenije 40, Rusije 25, Hrvatske 20 itd. Najznačajnije zemlje investitori po obimu ulaganja bile su Grčka 45.5 miliona eura, Slovenija 12.8 miliona eura i Rusija 3.3 miliona eura. Ipak, posebno se mora naglasiti Slovenija koja je ulagala u raznovrsne oblasti - poljoprivredu, turizam, industriju i bankarstvo (Gorenje i Bokeljka, Nova Ljubljanska banka i Montenegro banka, hotelski kompleksi Hit Nova Gorica i Maestral itd.). Strani investitori su na taj način u Crnoj Gori osnovali ili investirali do kraja 2003. godine u 289 DOO, 25 Akcionarskih drustava i 7 ortačkih drustava7 ) .Tabela 3- Strane direktne investicije u Crnoj Gori u 2003 (u USD) Ukupno Novi objekti Postojeći objektiSDI u proizvodne djelatnosti 2,456,010.49 1,328,107.05 1,127,903.44SDI u uslužne djelatnosti 28,013,173.98 259,886.45 27,753,287.53SDI u finansijske organizacije 13,967,006.03 - 13,967,006.03Prodaja nekretnina 6,075,082.82 - 6,075,082.82UKUPNO 50,511,273.32 1,587,993.50 48,923,279.82

Izvor: statistika platnog prometa sa inostranstvom CBCG za 2003.g.

Kao što se moze pretpostaviti najveći dio SDI u Crnoj Gori je ostvaren kroz privatizacioni proces. U periodu 1997.-2003. SDI u Crnoj Gori su kumulativno iznosile 331 milion Eura, od

6 Ovo poglavlje obradjeno je na osnovu podataka CB CG I Agencije za prestrukturiranje privrede I strana ulaganja;7 Izvor: (Vienna Institute for international Economic Studies, OECD, 2003)

11

kojih privatizacioni prihodi čine 120 miliona, trogodiasnji investicioni ugovori 105 milion, a investicije u nove biznise 107 miliona eura8 ).

Kada govorimo o trendu kretanja SDI u Crnoj Gori, eksperti UNCTAD-a naglašavaju poboljšanje priliva SDI u 2004-05. godini koji će se nastaviti prije svega nastavkom privatizacije u zemljama Jugoistočne Evrope u kojima ovaj proces jos nije zavrsen. Imajući u vidu kompanije koje u Crnoj Gori očekuju neki oblik privatizacije kao i veličinu kapitala koja treba biti privatizovana u Crnoj Gori (prema Planu privatizacije ostalo je jos 15 strateških preduzeća iz oblasti infrastrukture i komunalija koja trebaju biti privatizovane – FIAS), za očekivati je da će se u narednim godinama povećati priliv SDI, a veličina priliva će zavisiti od iznalaženja strateških investitora za preduzeća u kojima će se prvatizacija izvršiti, jer se pretpostavlja da će dalji priliv SDI biti gotovo u potpunosti vezan za prilive od privatizacije, idući za trendom zemalja CIE, u kojima je ovaj proces skoro zavrsen (Česka i Slovačka). Obzirom da je priliv SDI u zemlje CIE išao po principu veličine tržišta, možemo očekivati da Crna Gora kao mala ekonomija, bude u centru pažnje poslije Bugarske i Rumunije u kojima je ovaj proces trenutno najaktuelniji. (UNCTAD, 2004).

Tabela 4 : Ageregatni pregled SDI ostvarene kroz proces privatizacije: 1997.-2004.

Period Cijena Investicije1997.-1999. 13.319.526,72 € 7.669.378,21€

2001. 25.136.321,96 € 29.102.733,86 €2002. 67.800.000 € 49.050.000 €2003. 13.020.000 € 18.278.180 €2004. 22.061.000 € 39.988.180 €

Ukupno 141.336.848,68 € 144.088.472,07 €Izvor: Agencija za prestruktuiranje privrede i strana ulaganja (detaljni podaci ulaganja po preduzećima, kupci, ulagači, obim investicija i period investiranja kroz privatizacioni proces dati su u Prilogu 1)

2.KONKURENTSKI POLOŽAJ CRNE GORE KAO LOKACIJE ZA STRANE INVESTICIJE

2.1. Rezultati kvalitativne analize Crne Gore kao investicionog potencijala-FIAS

8 Izvor: (Vienna Institute for international Economic Studies, OECD, 2003)

12

Konkurentnost Crne Gore kao investicionog okruženja je proteklih godina više puta ocjenjivana, kako od strane domaćih nadležnih institucija, tako i stranih savjetodavnih organizacija. Na poziv Vlade Crne Gore je krajem 2003. godine boravio Foreign Investment Advisory Service (FIAS), zajednička institucija Svjetske banke i Međunarodne finansijske korporacije. FIAS je pripremio studiju ” Dijagnoza ambijenta za investicije- Crna Gora ” u kojoj su jasno definisane prednosti i mane Crne Gore kao ambijenta za investiranje, kao i neophodni koraci za poboljšanje istog.

Generalni zaključak FIAS-a naveo je nepostojanje nacionalne investicione strategije ili koordinisanog i efikasnog investicionog programa koji bi bi bio baziran na unapređenju strateških investicionih prednosti Crne Gore i njihove prezentacije potencijalnim investitorima. U tom pravcu Vlada Crne Gore je u maju 2004. godine donijela odluku o formiranju nezavisne Agencije za promociju investicija – MIPA, sa definisanim djelokrugom rada, a u toku je stavljanje iste u funkciju.

Pri izradi analize Crne Gore kao investicionog potencijala Eksperti FIAS-a su ukazali kako na prednosti, tako i na slabosti koje Crna Gora posjeduje kao lokacija za privlačenje stranih investicija.

FIAS - GENERALNE OCJENE O INVESTICIONOM AMBIJENTU U CRNOJ GORI

Ograničenja snažnijeg priliva SDI : (1) Crna Gora za strane investitore predstavlja malo niskoprihodno tržište (prema trendu investiranja

u zemlje CIE prema UNCTAD-u jedan od najvažnijih faktora je bila veličina tržišta).(2) Kasni proces tranzicije u odnosu na ostale zemlje CIE i još uvjek nedefinisan politički status.(3) Naslijeđene strukturno slabe industrije sa slabim performansama, koje su izgubile

konkurentnost na tržištima na kojima su plasirale proizvode.(4) Nedostaci administrativnog sistema koji je neefikasan u praćenju promjena na ekonomskom

planu.(5) Makroekonomska nestabilnost - izuzetno visoke nominalne kamatne stope (15-17%), visoka

stopa nezaposlenosti, siva ekonomija (18% GDP-a procjena FIAS) (6) Postojanje nelojalne konkurencije i korupcije - promovisan je kao jedan od najznačajnijih

problema Crne Gore od strane predstavnika Svjetske banke, posebno izrazenog u obliku izbjegavanja plaćanja poreza i registracije zaposlenih lica.

Investicioni potencijal Crne Gore – perspektive:(1) ubrzane ekonomske reformame i usaglašavanje zakonodavstva (stvaranje liberalnog trgovinskog

režima, osnivanje slobodnih zona, bankarska stabilnost) (2) odlična geografska lokacija(3) kvalifikovana radna snaga I (4) ubrzani proces privatizacije koji će u narednim godinama predstavljati osnov za gro priliva SDI za

period 2005.-2007. (UNCTAD) u zemlje Jugoistočne Evrope koji neće zaobići ni Crnu Goru.

Kao generalnu ocjenu predstavnici FIAS-a iznijeli su da Crna Gora posjeduje nesumnjivi potencijal koji se međutim mora promovisati aktivnostima Vlade koja mora da formira dugoročnu projekciju i jasnu strategiju privlačenja stranih investicija uz ubrzavanje institucionalnih reformi i kulturoloskih promjena u javnoj administraciji.

Fias-ova dijagnoza identifikovala je dvije ključne aktivnosti koje se nalaze u srcu efektivne strategije za privlačenje stranih investicija:

(1) Smanjenje administrativnih barijera za uspostavljanje fer I konkurentskog ambijenta

13

(2) Formiranje profesionalnog programa promocije investicija koji će imati ulogu privlačenja investitora i prezentovanja investicionih programa.

2.2. Crna Gora – osnovni podaci

Crna Gora se nalazi u jugoistočnom dijelu Evrope (zapadni Balkan), sa 672.000 stanovnika površine je od 13,812 km² i dužine morske obale od oko 300 km. Karakterišu je tri regije: južna, centralna i sjeverna9 u 21 opštinu. Administrativni centar je Podgorica, koji je ujedno i najveći grad (oko 200.000 stanovnika), a prijestonica je Cetinje.

Tabela 5: Najznačajniji makroekonomski indikatori sa projekcijom do 2006.g10.

2002 2003 2004 2005 2006BDP (mil €) 1.221 1.328 1.421 1.516 1.618BDP/pc (€ 1.832 1.982 2.111 2.241 2.379Inflacija 9,4% 8,5 % 4,5 % 2,8 % 2,1%

Stopa rasta BDP 0,85% 2,5% 2,7% 4% 4%Stopa nezaposlenosti 23% 22% 21% 20% 19%SDI (mil €) 75 90 120 150 180Siva ekonomija (procj) 30% 20% 15% 13% 11%

Konsolidovani rashodi budžeta opali su sa 48% GDP u 2003.g. na 46% u 2004.g. i planiraju se na nivou od 46% GDP u 2005.g. Smanjenje budžetskog deficita – 2003 – 4,4%od GDP , 2004 – 3,26% GDP, a planira se u 2005.g. 2,1% GDP. Neto otplata dugovanja u 2004.g. je 7,42 mil Eura, a javni dug je ispod 60% GDP. Spoljni javni dug je 40% GDP.11

9 Južnu regiju, odnosno primorski dio Crne Gore čini izuzetno razuđena obala sa atraktivnim plažama i od primarne je važnosti za razvoj turizma. Centralna regija je najveći ravničarski predio u Crnoj Gori, a ujedno i najplodnija oblast, na kojoj se odvijaju se glavne ekonomske aktivnosti zemlje - poljoprivreda i stočarstvo. Sjeverna regija je oblast visokih planina, pogodna za razvoj poljoprivrede i turizma.

10 ) Ministarstvo finansija, 200411 Ministarstvo finansija, oktobar 2004.g.

14

2.3. Politički okvir

Crna Gora je jedna od dvije države članice državne zajednice Srbija i Crna Gora (Beogradski sporazum, mart 2002, Ustavna povelja državne zajednice SCG, februar 2003).

Crna Gora samostalno kreira svoju investicionu politiku, fiskalnu, trgovinsku i carinsku politiku, ima jasne nadležnosti u oblasti kreiranja osnovnih poluga ekonomskog rasta, realizaciji procesa ekonomskih reformi i reformi javne administracije.

Akcioni plan harmonizacije ekonomskih sistema Srbije i Crne Gore, iz avgusta 2003, daje okvir za proces evropskih integracija, kao i Predlog Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o akcionom planu harmonizacije dva ekonomska sistema država članica SCG iz oktobra 2004.g. u skladu sa razvojem modela “dvostrukog kolosjeka” za proces stabilizacije i pridruživanja sa EU.

Vlada Republike Crne Gore je u Agendi ekonomskih reformi istakla kao svoje ključno opredeljenje - članstvo u EU. U tom cilju Vlada je preduzela niz aktivnosti koji vode dinamičnom procesu pridruživanja, a u isto vreme predstavljaju dobar signal investitorima da se radi o ozbiljnom partneru koji nastoji da igra po pravilima priznatim u međunarodnoj poslovnoj zajednici.

2.4. Proces evropskih integracija

Buduću punu integraciju u EU Vlada Crne Gore posmatra ne samo kao nacionalni i strateški cilj, već i kao sredstvo da se ubrzaju i učine kvalitetnijim svi napori na realizaciji Agende ekonomskih reformi, tj. podsticanja privrednog rasta i investicija. Proces stabilizacije i asocijacije Crne Gore sa EU ostvaruje se na bazi preporuka iz dokumenta Evropsko partnertvo iz juna 2004.g., Akcionog plana za evropsko partnerstvo, Predpristupne strategije Crne Gore, Komunikacione strategije, Programa obuke za proces evropskih integracija, kao i Akcionog plana za harmonizaciju zakonodavstva u skladu sa standardima i propisima EU.

Sam proces stabilizacije i pridruživanja koji se odvija u regionu zapadnog Balkana (komparativno iskustvo) i mjesto Crne Gore u tom procesu, predstavljaju kvalitetnu političku, ekonomsku i pravnu podršku potencijalnim investitorima.

2.5. Proces pristupanja WTO

Bivša Savezna Republika Jugoslavija je podnijela zahtjev za prijem u članstvo u STO 21. januara 2001. godine, nakon čega je 9. februara iste godine formirana Radna grupa za pristupanje SRJ STO. Novembra 2003.g. poslat je dopis o pojašnjenju promjena državnog statusa – SCG. Jula 2004.g. poslati su odgovori na pitanja država članica STO. Poslije usvajanja pristupa «dva kolosjeka» 11.10.2004.g. na sastanku Savjeta EU u Luksemburgu, predloženo je da Crna Gora pripremi novi Memorandum – zahtjev za prijem za članstvo u EU, kao i Srbija.

Dalje aktivnosti za pristupanje WTO Crna Gora sprovodi prevashodno u oblasti donošenja propisa iz oblasti spoljne trgovine, carinske i poljoprivredne politike, koji su u potpunosti usaglašeni sa standardima WTO.

15

Pristupanje STO takođe predstavlja dodatni impuls za strane ulagače, kao garancija poštovanja svjetskih standarda u spoljnotrgovinskom poslovanju.

2.6. Zakonska regulativa

PRAVNI I EKONOMSKI OKVIR – AMBIJENT ZA STRANA ULAGANJA

Poslovni ambijent u Crnoj Gori je značajno pobošljan tokom poslednjih nekoliko godina. Usvojeno je niz zakona koji su usaglašeni sa standardima EU, i koji su postavili dobar institucionalni okvir za sprovođenje ekonomske politike, definisane Agendom ekonomskih reformi.

Glavni zakoni i drugi propisi koji regulšu privatizaciju i strana ulaganja:1. Zakon o stranim ulaganjima2. Zakon o privatizaciji3. Zakon o slobodnim zonama4. Zakon o privrednim društvima i njihovoj insolvenstnosti5. Zakon o CBCG i Zakon o bankama6. Zakon o restituciji7. Zakon o spoljnoj trgovni8. Carinski zakon9. Set zakona koji regulišu poresku politiku10. Zakon o budžetu i javnim nabavkama11. Zakon o učešću privatnog sektora u vršenju javnih usluga12. Zakon o elektronskoj trgovini i elektronskom potpisu13. Zakon o sprečavanju pranja novca14. Zakon o hipoteci i fiduciji15. Zakon o zapošljavanju i Zakon o radu stranaca16. Zakon o HOV17. Zakon o investicionim fondovima

Međutim, iako je Crna Gora učinila značajne korake u smjeru pospješivanja zakonske regulative koja parira svjetskim standardima i stvaranja potrebnih institucija za privlačenje investicija, moramo naglasiti da su eksperti FIAS-a kao glavni problem za investiranje u Crnoj Gori naglasili tzv. implementacioni jaz koji predstavlja sporost ili nepostovanje primjene istih, a karakterističan je za sve zemlje u tranziciji.

Strani ulagači mogu, radi obavljanja djelatnosti u Republici Crnoj Gori, ulagati u preduzeća i druge oblike organizovanja za obavljanje djelatnosti ili usluga, osnivati preduzeća i vršiti druga ulaganja, u skladu sa Zakonom o stranim ulaganjima i drugim zakonima.

Ko se tretira stranim ulagačem

Strani ulagač je pravno lice sa sjedištem u inostranstvu, strano fizičko lice i crnogorski državljanin sa prebivalištem odnosno boravištem u inostranstvu, dužim od godinu dana, preduzeće koje je strano lice osnovalo u republici i preduzeće u kojem je učešće stranog kapitala veće od 25%.

16

Šta sve može biti ulog stranog ulagača

Ulog stranog ulagača može biti u novcu, uslugama, imovinskim pravima i hartijama od vrijednosti. Ulog domaćeg lica, prilikom stranih ulaganja, može biti u novcu, stvarima, uslugama, imovinskim pravima i hartijama od vrijednosti. Stvari, usluge i prava iz prethodnih stavova moraju se izraziti u novcu. Prava stranog ulagača garantovana su zakonom.Strani ulagač po osnovu ulaganja ima pravo:1) da upravlja, odnosno učestvuje u upravljanju preduzećem;2) da prenese prava i obaveze iz ugovora o ulaganju ili ugovora, odnosno odluke o osnivanju na druga strana ili domaća lica;3) na povraćaj pojedinih uloženih stvari, saglasno ugovoru o ulaganju ili ugovoru, odnosno odluci o osnivanju;4) na povraćaj uloga, odnosno ostatka sredstava koja su uložena u preduzeće u slučaju raskida ugovora, odnosno isteka ugovora o ulaganju ili ugovora, odnosno odluke o osnivanju ili prestanku rada tog preduzeća;5) na udio o neto-imovini i povraćaj udjela, odnosno imovine po prestanku rada preduzeća ako je sredstva uložio u osnivanje tog preduzeća;6) druga prava predviđena zakonom o stranim ulaganjima i drugim zakonom;7) da učestvuje u dobiti i da slobodno transferiše i reinvestira dobit, uključujući i zamjenu valute;8) strani ulagač ima pravo na zaštitu pronalazaka, trgovačke markice (žiga), modela i uzoraka i autorskih prava, u skladu sa zakonom;9) za obavljanje svoje djelatnosti strani ulagač može zapošljavati domaća i strana fizička lica i angažovati fizička i pravana lica, u skladu sa zakonom (zaposleni kod stranog ulagača imaju prava i obaveze utvrđene zakonom, kolektivnim ugovorom i konvencijama međunarodne organizacije rada ILO i drugim međunarodnim standardima. Međusobna prava i obaveze zaposlenog i stranog ulagača utvrđuju se ugovorom o radu, u skladu sa aktima iz prethodnog stava. U slučaju da su ugovorom o radu utvrđena manja prava ili nepovoljniji uslovi rada od prava i uslova utvrđenih zakonom, primjenjuju se odredbe zakona i kolektivnog ugovora). Izjednačen je položaj domaćeg i stranog pravnog lica u pogledu regulisanja radno-pravnih odnosa. Ukoliko se pravni odnos zasniva sa stranim licem, primjenjuju se odredbe Zakona o uslovima za zasnivanje radnog odnosa sa stranim državljanjima. Ukoliko je strano lice vlasnik preduzeća ili ima većinsko učešće u upravljanju preduzećem, a zapošljava građane Crne Gore, na njega se odnose iste obaveze kao i za poslodavca domaće lice.

Obaveze stranog ulagača

Strani ulagač vodi poslovne knjige, računovodstvo i dokumentaciju u skladu sa međunarodnim računovodstvenim načelima i standardima.Strani ulagač u obavljanju djelatnosti dužan je da postupa u skladu sa propisima o zaštiti životne sredine.Strani ulagač dužan je da osigura svoja ulaganja u skladu sa propisima o osiguranju.

Tretman stranog u odnosu na domaćeg ulagača

17

Strani ulagač može na teritoriji Republike osnivati preduzeće i ulagati u preduzeće, na način i pod uslovima pod kojima domaća lica mogu osnivati preduzeća, odnosno ulagati sredstva u preduzeća, što znači da mu se daje nacionalni tretman tj. da će se na njega primjenjivati propisi kao i za domaćeg ulagača a ne neki ''drugi'' propisi kojima bi mu se mogla uskratiti ili ograničiti prava.

Oblasti u kojima strani ulagač može uložiti sredstva

Strani ulagač može uložiti sredstva u:1) Mješovito preduzeće (dioničko društvo, društvo sa ograničenomodgovornošću, komanditno društvo i društvo sa neograničenomsolidarnom odgovornošću);2) Privatno preduzeće i privatnu radnju;3) Ugovorno preduzeće;4) Banku i drugu finansijsku organizaciju;5) Zadrugu;6) Organizaciju za osiguranje i7) Druge oblike saradnje i zajedničkog poslovanja utvrđene zakonom.

Zakonom o privrednim društvima uvedene su manje takse za registraciju preduzeća i pojednostavljena je procedura registracije. Ostale promjene u ovom Zakonu odnose se na preciziranje prava akcionara i na zaštitu manjinskih akcionara. Pravila koja se odnose na dužnosti i obaveze osnivača su takođe precizirana, i fleksibilnija su. Prema Zakonu o privrednim društvima postoje sledeći oblici privrednih društava:

preduzetnik ortačko društvo komanditno društvo akcionarsko društvo društvo sa ograničenom odgovornošću komandintno društvo djelovi stranih društava

Po podacima iz novembra 2003. u Crnoj Gori posluje 21.887 privrednih subjekata od čega 10.952 preduzeća i 10.935 preduzetnika. Od početka primjene novog Zakona o privrednim društvima, broj registrovanih privrednih subjekata je povećan za 55%.

Registracija preduzeća je značajno pojednostavljena: postupak registracije traje do 4 dana, osnivački ulog za DOO iznosi 1 euro, troškovi osnivanja iznose 10 eura, a broj dokumenata potrebnih za registraciju - 4. Imajući u vidu samo postupak registracije, Crna Gora je postala vodeća zemlja u regionu (grafikon 1). Ipak, problem su i dalje administartivne barijere na nivou lokalne administracije koje se odnose na upotrebne dozvole. Grafikon 1: Vrijeme i troškovi potrebni za registraciju biznisa u regionu

18

Izvor: OECD, Enterprise Performance Policy Assestment Report, 2003

Tabela br. 6. Biznis statistika u Crnoj Gori (2004)BIZNIS STATISTIKA U CRNOJ GORI

Akcionarsko društvo 363DOO 9.347Ortačko društvo 640Samostalna djetnost 12.458Kompanije sa učešćem stranog vlasničkog kapitala 252Drugo 1.114TOTAL 24.174Poreske stope:PDV 17%Poreska stopa na dobit:Profit do 100.000 Eur 15%Profit više od 100.000 Eur 15% na 100.000 Eur i 20% na iznos preko 100.000 EurPorez na dohodak:Do 785 Euro 0%785 – 2.615 Euro 0% + 15% na iznos preko 7852.615 – 4.577 Euro 274 Euro + 19% na dohodak preko 2.615 EurViše od 4.577 Euro 647 + 23% na dohodak preko 4.577 EurMinimalna cijena rada 50 EurProsječni dohodak (May 2004) 297,12 ( neto dohodak, bez poreza i doprinosa - 189,56 Eur)

Business Entry Benchmarks

Romania

Macedonia

Montenegro

Albania

Moldova

Croatia

Bosnia and Herzegovina

Serbia

0

10

20

30

40

50

60

70

80

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18Number of procedures to register a limited liability company

Number of days to register a company

Bulgaria

19

Zakonom o zalozi kreiran je on-line registar zaloga. U oktobru 2003. godine vrijednost založene nepokretne imovine iznosila je preko 3 miliona eura.

Kreirane su sledeće institucije: Centralni registar privrednog suda; Registar zaloga.

Zakon o insolventnosti koji je stupio na snagu 01. jula 2003. nudi set pravila koja su usmjerena na rješavanje situacije u slučaju kraha preduzeća na regularan, predvidljiv i pravedan način. Ovaj Zakon daje mogućnost za efikasan završetak aktivnosti ili za reorganizaciju biznisa. Zakon pomaže kreditorima da povrate potraživanja na brži način, vlasnicima biznisa da se preorijentišu na neke druge aktivnosti i da se imovina preduzeća brže uključi u privredni proces. U skladu sa novim Zakonom o insolventnosti. pokrenut je postupak stečaja kod 145 preduzeća, od čega je završeno 85, dok je 65 slučajeva još u postupku.

Zakon o fiducijalnom prenosu prava svojine omogućava preduzećima i fizičkim licima da ponude različitu imovinu u zamjenu za kredit. Kreditori će biti u mogućnosti da obezbijede prethodne kredite putem pokretne imovine, i moći će kroz centralizovanu registraciju uz niže troškove da obezbijede njihovu poziciju. Ovo obezbjeđenje će ohrabriti kreditore da daju više kredita. Zakonom se namjerava podstaći « pozajmljivanje « kao instrumenta za rast biznisa.

Zakon o računovodstvu je uveo Međunarodne Računovodstvene Standarde (IAS). Ovaj međunarodno priznati sistem računa će omogućiti poreskim zvaničnicima da odrede koliki iznos poreza se duguje, potencijalni investitori će imati validnu osnovu za istraživanje finansijskih izvještaja preduzeća, a i same kompanije će moći da ažuriraju podatke kako bi « snimili « finansijsko stanje.

Zakon o spoljnoj trgovini je usvojen 21. aprila 2004 godine. i u potpunosti je usaglašen sa zahtjevima i principima Svjetske trgovinske organizacije (WTO) i Evropske unije. Ovaj zakon obezbjeđuje praćenje tokova robe i kapitala, otvorenu tržišnu ekonomiju i sve veću liberalizaciju prometa roba i usluga kao i ravnopravnost svih učesnika u spoljnotrgovinskom prometu. Mogućnost bavljenja spoljnom trgovinom pružena je svim licima, u skladu sa njihovom pravnom i poslovnom sposobnošću. Stari zakon kojim je ova materija bila uređena, kao i Uredba o spoljnotrgovinskom poslovanju na osnovu koje se ovaj zakon primenjivao, bili su veoma restriktivni i sadržali su sa gledišta ekonomske efikasnosti, neopravdane uslove. Primer za to su bili obavezna prijava svakog spoljnotrgovinskog posla Centralnoj banci, dobijanje odobrenja za neke tzv. posebne spoljnotrgovinske poslove poput kompenzacije, reeksporta, itd. Novim zakonom je ukinuto prijavljivanje posla, kao i davanje odobrenja za vršenje tzv. posebnih poslova.

20

Carinski Zakon u skladu sa zahtjevima Svjetske Trgovinske Organizacije (WTO) i Evropske Unije primenjuje se od 1.aprila 2003.godine. Zakon pojednostavljuje carinski postupak tj. uvozno-izvozne procedure i uvodi dokumentaciju koja prati robu identičnu onoj koja se koristi u Evropskoj Uniji. Zakon je doslovno preuzeo odredbe sporazuma STO o carinskom vrednovanju i pravilima o poreklu robe. Uredbom o sprovođenju carinskog zakona ove i još neke odredbe zakona razrađene su u detalje sa prilozima koji sadrže i obrasce dokumentacije koja prati robu. Zakon ne sadrži odredbe o merama koje se primenjuju na granici radi zaštite prava intelektualne svojine, ali sadrži osnov za donošenje podzakonskog akta od strane Vlade kojim bi ta materija bila regulisana. Zato je Uprava carina Crne Gore izradila nacrt Uredbe o merama zaštite prava intelektualne svojine na granici koja sadrži sve zahteve TRIPS sporazuma, organizacije WIPO kao i Evropske unije.

Zakon o slobodnim zonama je usvojen u junu 2004 godine. Po ovom zakonu, slobodne zone i slobodna skladišta su dijelovi državne teritorije koji uživaju carinsku eksteritorijalnost. U carinskom smislu takve zone su za domaće tržište inostranstvo, a u svakom drugom smislu su dio državne teritorije kojem pripadaju. Slobodne zone i skladišta imaju veliku važnost za spoljno trgovinski promet u svijetu i za tranzitne poslove. Učesnicima medjunarodnog poslovanja slobodne zone omogućuju fleksibilnije, efikasnije i profitabilnije poslovanje. Zbog toga mnoge slobodne zone u svijetu imaju razvijenu industrijsku proizvodnju kao i poslove oplemenjivanja robe. Cilj predlagača Zakona o slobodnim zonama je optimalno korišćenje domaćih resursa, prije svega rada i infrastrukturnih objekata kroz proizvodnju za izvoz i plasman domaćih roba. Pored toga korisnici slobodnih zona obično koriste usluge domaćih preduzeća izvan zone. Pogodnost za korisnike slobodnih zona i skladišta su oslobadjanje od carinskih i poreskih opterećenja kod proizvodnje za izvoz. Na taj način oni povećavaju svoju konkurentnost na trećim tržištima. Ovaj zakon je donet u cilju jačanja privrede Republike Crne Gore, kroz stvaranje povoljnih usloga za strane investicije; radi privlačenja stranog kapitala, tehnologije, usvajanja inostranog stručnog znanja i iskustva, kao i inostranih menadžerskih vještina; radi podizanja nivoa zaposlenosti i nivoa spoljno trgovinske razmjene; radi jačanja pozicije Republike Crne Gore na svjetskom tržištu i u svjetskoj ekonomiji.

3. NAJZNAČAJNIJE INSTITUCIONALNE REFORME U CRNOJ GORI - PREDUSLOV ZA PRIVLAČENJE INVESTICIJA

Crna Gora je u proteklom periodu počevši od 2001.(koja se smatra godinom faktičkog početka tranzicionog procesa) napravila značajan broj institucionalnih reformi koji se razvijaju ubrzanim tempom. One trebaju da slijede i podrze promjene koje se dešavaju u ekonomiji Crne Gore počevši od procesa privatizacije, prestruktuiranja preduzeća, formiranja trzista kapitala, ojačavanja bankarskog sektora i priliva stranih investicija.

3.1.Fiskalna reforma

Fiskalna reforma u Crnoj Gori započeta je 2001. godine. Usvojen je veći broj zakona koji imaju za cilj da doprinesu transparentnijem i efikasnijem prikupljanju budžetskih prihoda.

21

Osnovan je Trezor Republike Crne Gore. Njegovim formiranjem i primjenom Zakona o javnim nabavkama povećan je stepen transparenosti, efikasnost kontrole državnih rashoda, smanjena su diskreciona ovlašćenja i mogućnosti korupcije u državnoj administraciji. Prihodi koji su ranije dijeljeni kroz vanbudžetske fondove i druge institucije centralizovani su u Republički budžet. Postignuto je efikasnije punjenje budžeta. Dodatno poboljšanje u dijelu upravljanja javnim rashodima vezano je za uvođenje koncepta srednjeročnog okvira budžetske potrošnje, koji je po prvi put prikazan u Zakonu o budžetu za 2003. godinu.

Radi se na razvoju koncepta programskog budžeta. Implementiran je pilot projekat za dvije institucije: Ministarstvo saobraćaja i Zavod za izvršenje krivičnih sankcija. Formirana je interna revizija u okviru Ministarstva finansija. U toku je izrada Zakona o vrhovnoj finansijskoj instituciji za reviziju.

Tabela 4. Usvojeni zakoni u okviru fiskalne reforme u Crnoj Gori2001 2002 2003

Zakon o budžetu *Zakon o javnim nabavkama *Zakon o porezu na dodatu vrijednost *Zakon o porezu na dohodak fizičkih lica *Zakon o porezu na dobit pravnih lica *Zakon o akcizama *Zakon o poreskoj administraciji *Zakon o porezu na nepokretnosti *Zakon o administrativnim taksama *Zakon o finansiranju lokalne samouprave *

22

Novi Zakon o akcizama, stupio je na snagu 1. aprila 2002. godine. Lista akciznih roba je reducirana na: alkoholna pića, duvanske proizvode i mineralna ulja, njihove derivate i supstitute.

Zakoni o porezu na dohodak fizičkih lica i porezu na dobit pravnih lica, koji su stupili na snagu 1. jula 2002. godine, propisuju progresivne poreske stope. Zakon o porezu na dohodak fizičkih lica omogućava fizičkim licima da ne plaćaju porez ukoliko je ostvareni godišnji dohodak 727.8 €, a za kategorije ličnog dohotka koje premašuju ovaj iznos plaća se porez u iznosu od 17% do 25 %. Proporcionalna stopa poreza na dohodak od 19%, zamijenjena je ovim progresivnim stopama koje se kreću od 0% do 25%. Jedinstvena stopa poreza na dobit od 20% zamijenjena je progresivnim stopama. Prema ovom zakonu porez se plaća u iznosu od 15 % na ostvareni prihod do 100.000 €, a na ostvareni prihod preko 100.000 €, plaća se 15.000 € + 20% na iznos dobiti preko 100.000 €.Građani Crne Gore su u januara 2003. godini po prvi put predali poreske prijave.

Zakon o porezu na nepokretnosti koji je stupio na snagu 1. januara 2003. uvodi fleksibilne stope (po opštinama) koje se kreću od 0.08 % do 0,8% u odnosu na tržišnu vrijednost imovine Za sprovođenje ovog Zakona zadužene su opštine. One zadržavaju kompletan prihod od poreza. Visina poreza zasnovana je na tržišnoj umjesto na procijenjenoj vrijednosti nekretnina.

Zakon o porezu na dodatu vrijednost (PDV) je počeo sa primenom 1. aprila 2003. god., i prema njemu sva pravna lica koja ostvaruju prihod veći od 18.000 €, obavezni su da se registruju za ovaj porez. Zakon o porezu na dodatu vrijednost je uveo na novoizgrađene stanove poresku stopu od 17 %, koji plaća investitor.Implementacijom Zakona stope poreza na promet (12% na promet usluga i 24% za većinu roba) zamijenjene su jedinstvenom stopom PDV u iznosu od 17%. Propisana su izuzeća i nulta poreska stopa za određene proizvode i usluge. Izuzeća se odnose na osnovne prehrambene proizvode (mlijeko, hljeb, ulje, šećer), medicinsku opremu, knjige. Na izvoz roba i usluga primjenjuje se nulta poreska stopa. Uvođenje PDV imalo je uticaja na smanjenje sive ekonomije u oblasti proizvodnje i prometa roba i usluga. Prihodi od PDV povećani su u odnosu na isti period iz prethodne godine. Ovdje nglasavamo da je FIAS označio Zakon o PDV-a kao priomjer dobrog zakona, mada u praksi od momenta primjene zapaza se da je rok od 90 dana za povraćaj sredstava dug i da ga treba skratiti.Zakon o finansiranju lokalne samouprave omogućio je dalju fiskalnu decentralizaciju. Postepeno se stvaraju uslovi za institucionalnu i fiskalnu konkurenciju na lokalnom nivou.

U dijelu povećanja efikasnosti javne administracije i racionalizacije javne potrošnje, tokom 2003. godine smanjen je broj radnika u javnoj administraciji za 1.000. Predviđeno je da se tokom 2004. broj zaposlenih u javnoj administraciji smanji za dodatnih 2.000. Programi racionalizacije javne administracije zasnivaju se više na razvojnoj, a manje na socijalnoj komponenti.

3.2 Reforme u finansijskom sektoru

23

Pozitivni rezultati nakon uvođenja njemačke marke (najprije kao paralelnog, a zatim kao jedinog sredstva plaćanja) podstakli su Vladu Crne Gore da donese odluku o uvođenju eura. Upotreba Eura koja je za osnovni cilj imala stabilizaciju inflacije koja je u prethodnim godinama bila izazvana neodgovornom monetarnom politikom neograničene primarne emisije novca uz zrtvovanje pojedinih instrumenata monetarne politike, koja podrazumva i veću izlozenost crnogorske ekonomije eksternim sokovima koji se desavaju na svjetskom trzistu novca, ujedno naglasavajući sve strukturne slabosti kako realnog tako i finansijskog sektora ekonomije Crne Gore.

Tabela 5. Usvojeni zakoni u okviru reforme finansijskog sektora u Crnoj Gori2000/01 2002 2003

Zakon o Centralnoj banci *Zakon o bankama *Zakon o stranim investicijama *Zakon o hartijama od vrijednosti *Zakon o stečaju i likvidaciji banaka *Zakon o obezbjeđivanju potraživanja *Zakon o osiguranju depozita *Zakon o regulisanju obaveza i potraživanja po osnovi ino-duga i devizne štednje građana

*

24

Tokom 2002.-03. usvojen je set podzakonskih akata kojima je omogućeno sprovođenje zakona u praksi. Svi usvojeni zakoni i podzakonska regulativa u skladu su sa zakonodavstvom EU i međunarodno prihvaćenim standardima. Uz pomoć EU realizuje se projekat "Kapitalna javna potrošnja".

Shodno usvojenim zakonima osnovani su: Centralna banka Crne Gore; Komisija za hartije od vrijednosti Crne Gore; Centralna depozitarna agencija Crne Gore; 6 Privatizacionih investicionih fondova, 4 brokerske i 1 dilerska kuća; 3 mikrokreditne finansijske organizacije;

3.3. Bankarski sektor:1

Sprovedene reforme u bankarskom sektoru već daju vidljive rezultate. Danas u Crnoj Gori posluje 10 banaka od čega su 3 potpuno ili sa većinskim stranim kapitalom. Privatizacijom Podgoričke banke državni kapital potpuno će nestati u bankarskom sektoru. Prije tri godine u Crnoj Gori nije bilo stranih banaka.

Bankarski sektor je likvidan i solventan (sve banke zadovoljavaju zakonski minimum koeficijenta solventnosti od 8%). Depoziti su fluktuirali tokom posljednje 2 godine, ali oročeni depoziti bilježe konstantan rast (oročeni depoziti su u junu, julu i avgustu 2003. zabilježili godišnju stopu rasta od 47%, 74% i 31% respektivno). Blizu 80% depozita čuva se u privatnim bankama. Oko 55% depozita nalazi se u privatnom vlasništvu.

Iznos odobrenih kredita konstantno je rastao tokom poslednje dvije godine. Samo u junu, julu i avgustu 2003. godišnja stopa rasta ukupnih kredita iznosila je 79%, 76% i 73% respektivno. Oko 83% bankarskog kreditnog potencijala usmjerava se privatnim preduzećima i fizičkim licima.

Povećan je broj bankarskih usluga (4 banke izdaju platne kartice, 2 nude usluge ekspresnog transfera novca, 2 banke nude stambene kredite, itd). Centralna banka je donijela Odluku o mikrokreditnim finansijskim institucijama i Odluku o kreditnim unijama.

Kao regulator i kontrolor bankarskog sektora CBCG fokusirala se na donošenje punog regulatornog okvira za poslovanje komercijalnih banaka. Usvojeno je 35 podzakonskih akata koji se odnose na kontrolu rada banaka kao i dodatnih 7 kojima su regulisane finansijske i bankarske operacije. U odnosu na Bazelske principe CBCG je u potpunosti usaglasila 9 osnovnih principa, značajno usaglasila 14, ostali su bitno neusaglašena 4, neusaglašen je 1 princip, dok se 2 principa smatraju neprimjenjivim.

1 Prezentirani podaci odnose se na period mart 2002 – avgust 2003 tj. period u kojem banke primjenjuju nove računovodstvene standarde.

25

CBCG je sprovela 61 neposrednu on-site kontrolu komercijalnih banaka. Usvojena je i koristi se CAMELS metodologija. Permanentno se prati rejting banaka. Razvijen je softverski paket za analizu portfolija banka i izvještavanje CBCG od strane komercijalnih banaka. U cilju usklađivanja banaka sa savremenim standardima poslovanja, donijeta su pravila koja se odnose na kamatnu stopu i stopu obavezne rezerve. Stopa obavezne rezerve sa početnih 100% koliko je iznosila na početku 2002. smanjena je na 23% u 2003. Sredinom 2003. donijeta je odluka o jedinstvenom načinu obračuna i iskazivanja efektivnih kamatnih stopa. Prema nesolidnim bankama primijenjene su zakonom predviđene mjere. Pokrenut je stečaj prema 1 banci, postupak likvidacije prema 1 banci, odobren je postupak pripajanja 1 banke, a nekada najveća državna banka (Montenegro banka) je reorganizovana i privatizovana.

Pored značajnih napredaka u oblasti bankarskog zakonodavstva,eksperti FIAS-a smatraju da postoje određeni praktični nedostaci koji se odnose na veličinu trzista a koje ograničavaju mogućnost stranih banaka da djeluju u Crnoj Gori. Tako, predstavnistva banka moraju posjedovati kapitalni limit od 5 miliona eura. Posto isti cenzus ima i Srbija, banke obzirom na veličinu trzista se odlučuju da tamo otvore svoja predstavnistva.Zamjerke se takođe odnose i na nepostojanje centralnog registra kredita, pri čemu banke nisu u mogućnosti da dobiju pouzdane podatke o bonitetu klijenta i njihovoj kreditnoj istoriji.Kao makroekonomski indikator koji zabrinjava u Crnoj Gori je visoka kamatna stopa- nominalna kamatna stopa 15-%17%, za posljedicu zajedno sa izuzetno strogim kriterijumima za obezbjeđenje kredita za posljedicu ima da samo limitirani broj privrednoka moze da bude njihov korisnik.

U toku 2004, bankarski sektor biljezi pozitivne pomake koji se odnose kako na rast bankarskog potencijala za 10%, rast upotebe kredita u privredi za 17%, snizenje obavezne rezerve za 5%. Ovako povoljna kretanja finansijkih pokazarelja bankarskog sektora je praćen sa blagim padom nominalne kamatne stope na krtatkoročne kredite (0.04-2.39 procentnih poena) i 0.07-5.2 procentnih poena na dugoročne kredite uz gotovo nepostojeću inflaciju(0.8% za prvi kvartal 2004).Kratkoročni krediti na kraju prvog kvartala 2004 bili su visi za 4% dok su dugoročni krediti zabiljezili rast od 20%. Od toga je rast kredita odobren privrednim licima porastao za 6% pri čemu ročna struktura odobrenih kredita se odnosi na kratkoročne kredite -čine 70%u kupnih kredita. Tokom prvog kvartala 2004.g. nivo raspolozivih likvidnih sredstava banaka u zemlji i inostranstvu ( u prosječnom iznosu od 75.8 miliona eura ), bio je konstantano iznad obaveza banka za plaćanje u zemlji i inostranstvu (u prosječnom iznosu od 12.6 miliona eura) na osnovu čega je ostvaren suficit (prosjerk 63miliona e).Kada govorimo o strukturi akcijskog kapitala banaka, drzava je vlasnik 22.6%kapiatala( na kraju 2001. imala je 43%). Trenutno je većinski vlasnik smo u dvije banke : Podgoričkoj i Niksićkoj. Privatizacija Podgoričke banke je planirana za kraj ove godine.

3.4.Platni promet

Reforma platnog prometa otpočela je usvajanjem Zakona o Centralnoj banci. Do novembra 2001. sve poslove platnog prometa obavljao je Zavod za obračun i plaćanja (ZOP). Tokom 2002. i 2003. izvršeno je prebacivanje platnog sistema sa ZOP na poslovne banke (izrada modela; usvajanje 17 podzakonskih akata; prebacivanje platnog sistema na poslovne banke). U toku je izrada nacrta zakona o tekućim i poslovnim transakcijama sa inostranstvom.

Tržište kapitala

26

Dosadašnje funkcionisanje institucija tržišta hartija od vrijednosti pokazalo je da su regulativa i institucije uspostavljeni u skladu sa potrebama tržišta. Formirana je Nova Berza hartija od vrijednosti sa privatnim kapitalom. Četiri brokerske kuće i jedna dilerska imaju dozvolu za rad. Trgovina akcijama, obveznicama stare devizne štednje i jedinicama privatizacionih fondova se nesmetano i slobodno odvija.

Realizovan je projekat informacionog povezivanja berzi jugoistočne Evrope (BTS trading system). Uspostavljen je nezavisni web portal www.sem-on.net na kojem je moguće uporedo i u realnom vremenu pratiti dešavanja na 7 berzi: NEX berzi iz Podgorice, Ljubljanskoj, Sarajevskoj, Banjalučkoj, Varaždinskoj, Skopskoj i Beogradskoj.

Komisija za hartije od vrijednosti usvojila je 19 podzakonskih akata. Trenutno radi na regulativi koja se odnosi na investicione fondove, preuzimanje privrednih društava, razradu koncepta konflikta interesa (posebno kod povezanih lica), kao i Pravila o izračunavanju neto vrijednosti aktive privatizacionih fondova, Pravila o sačnjavanju polugodišnjih i godišnjih finansijskih iskaza privatizacionih fondova i Pravila o čuvanju novčanih sredstava fonda. Trziste kapitala u Crnoj Gori je jos uvijek nerazvijeno i raspolaze sa limitiranm oblicima finansijskih instrumenata.Promet na berzama NEX i Montenegro bio je 4.92 miliona € u prvom kvartalu 2004 sto predstavlja pad od 11% u odnosu na isti period u 2003.Finansijski materijal kojima se trgovalo na ovim berzama su akcije, obveznice stare devizne stednje kao i investicionim jedinicama privatizacionih fondova. Nerazvijenost ovog trzista predstavlja prepreku stranim investitorima prije svega za duzničko finansiranje domacih kompanija kroz emisiju obveznica koje u Crnoj Gori praktično ne postoji.

3.5.Reforma penzijskog sistema

Parlament Crne Gore usvojio je Zakon o penzijsko-invalidskom osiguranju koji je usaglašen sa najboljim principima i isukustvima zakonodavstava EU. U toku je realizacija reforme prvog stuba. Ona obuhvata: (i) postepeno povećanje starosne granice za muškarce na 65, za žene na 60 godina; (ii) promjenu penzijske formule i uvođenje sistema bodova; (iii) povećanje broja godina koje ulaze u obračun penzije; (iv) usklađivanje penzija po SWISS metodu.

Navedene reforme su od velikog značaja za strane investitore, posebno što ovako reformisan sistem, u skladu sa svjetskim i evropskim standardima, sa dodatnim povlasticama, djeluje stimulativno na potencjalnog ulagača i blizak je njegovom zakonodavnom sistemu.

3.6. Privatizacija

U Crnoj Gori privatizovano je nešto više od 65% državnog kapitala., i danas drzava posjeduje 65% vlasnisva u 17 velikih kompanija (OECD).Metodi kiji su koristeni u procesu privatizacije:MVP, tenderi, aukcije, Batch prodaja i privatizacija kroz likvidaciju.MVP je zvanično zavrsena u februaru 2002.g. u kojem je oko 90 % tanovnist uzelo učesća. To je bio dobar podez za privlačenje SDI posto je 12 stranih banaka, osiguravajućih drustava i investicionih fondova koji su učestvovali u osnivanjuu 6 privatizacionih fondova. Danas se na dvije berze (NEX Montenegro i Montenegro berza) trguje akcijama preduzeća i investicionim jedinicama.

27

U cjelini, 130 firmi je potpuno privatizovano. U 179 firmi oko 80% kapitala je privatizovano, dok je 70% kapitala privatizovano kod 27 preduzeća. Kod 17 najvećih kompanija u strukturi kapitala samo 35% je privatnog kapitala, dok će preostali dio biti privatizovan putem međunarodnog tendera.U bankarskom sektoru više od 75% kapitala je takođe privatizovano.

Programom privatizacije, kao i procesom restrukturiranja, obezbijeđeni su preduslovi koji omogućavaju promjenu vlasništva, a time i obezbjeđivanje novih investicija, čime se želi ostvariti veća profitabilnost crnogorske privrede.Više stranih firmi investiralo je svoj kapital kroz međunarodne tendere ili batch sale privatizaciju: Daido-Metal iz Japana; InterBrew iz Belgije, HIT Nova Gorica, Triglav Osiguranje i Nova Ljubljanska banka iz Slovenije, ISH i Hellenic Petroleum iz Grčke, Moskovskaja Trastovaja Gruppa iz Rusije, Tehcnosteel Holdings iz Švajcarske, veći broj individualnih investitora i manjih firmi iz Italije, Grčke, Češke, Austrije, kao i iz zemalja Zapadnog Balkana. Hoteli, koji su u protekloj godini dobili novog vlasnika su: Belvi, Rivijera Petrovac, Montenegro, Montenegro A, Mediteran, Avala, Splendid, Rivijera H.Novi, Panorama i Podgorica.

Sve do sada date ocjene međunarodne stručne javnosti pokazuju da je u Crnoj Gori postignut veoma visok stepen transparentnosti u procesu privatizacije. Agencija koja je u ime Savjeta za privatizaciju sprovodila javnu kampanju u toku procesa masovne vaučerske privatizacije dobila je Zlatnu svjetsku nagradu za dostignuća u odnosima sa javnošću (Golden World Award for Excelence) za 2002.12

3.7.Prestrukturiranje preduzeća

Vlada Republike Crne Gore usvojila je u junu 2003. godine. Program prestrukturiranja preduzeća i podrške razvoju institucija, koji predstavlja nastavak aktivnosti od decembra 2001. godine po pitanju prestrukturiranja naše privrede. Nakon završene prve faze Projekta, gdje je definisana dijagnoza i presjek stanja u tim preduzećima, Vlada RCG posebnu pažnju usmjerava na rješavanju konkretnih problema svakog od preduzeća i obezbjeđivanju uslova za efikasnost prestrukturiranja u cilju stvaranja ambijenta za uspješnu privatizaciju preduzeća u Crnoj Gori. Cilj Programa jeste da se u toku njegove realizacije stvore uslovi za unapređenje svih relevantnih aspekata poslovanja preduzeća, ojača njihova konkurentna sposobnost, definiše optimalna organizacija i broj zaposlenih i zainteresuju investitori i ubrza privatizacija.Vlada RCG obezbjeđuje preduslove koji se odnose na program zajedničkog rješavanja tehnoloških viškova i obezbjeđivanje novog menadžmenta sa tendencijom globalne promjene sadašnjeg stanja i stvaranja ambijenta za uspješnu privatizaciju svakog preduzeća. Program prestrukturiranja preduzeća omogućava pokretanje crnogorske privrede, sanaciju dužničko-povjerilačkih odnosa i samim tim stvara mnogo atraktivnije kompanije za potpunu privatizaciju što je osnovni i glavni zadatak ovog Programa. Cilj mora biti da se privatizacija što prije dogodi. Ukoliko nije moguće privatizovati preduzeća pod normalnim uslovima, uraditi to kroz stečaj shodno Zakonu o insolventnosti privrednih društava.

Za Program prestrukturiranja preduzeća obezbijeđen je budžet od 23,11 miliona €.Program je podržan od strane šest crnogorskih banaka koje su izrazile spremnost da učestvuju u realizaciji onih planova restrukturiranja za koje ocijene da imaju tržišne perspektive. Program je takođe podržan od strane EAR kroz TAM/BAS program i od strane USAID-a.

12 Nagradu dodjeljuje International Public Relations Association.

28

Nakon objavljenog oglasa u septembru 2003. godine, ukupno je apliciralo 71 preduzeće, od kojih 56 sa uredno dostavljenom dokumentacijom (po uslovima konkursa). Zaključak Projektnog tima je bio da se sva preduzeća podijele u 3 grupe, gdje bi prvu grupu činila ona preduzeća koja imaju kvalitetne biznis planove i koja imaju podršku banaka. Drugu grupu bi sačinjavala ona preduzeća koja imaju tržišne perspektive na osnovu urađenih biznis planova, ali za koja banke nijesu spremne pružiti kreditnu podršku. Preduzeća koja ne zadovoljavaju kriterijume na osnovu dostavljenih biznis planova i nemaju kreditnu podršku od strane banaka, pripadaju trećoj grupi preduzeća i potrebna je dorada njihovih biznis planova.

Na osnovu analize Ekspertskog tima i ocjene bankarskog sektora, 30 preduzeća se našlo u prvoj grupi preduzeća. U februaru 2004. godine otpočela je realizacija projekata koji su pozitivno ocijenjeni od strane Ekspertskog tima i bankarskog sektora. U toku su aktivnosti na realizaciji desetak projekata koji se kreditno podržavaju kroz sistem komercijalnih banaka (isključivo za obrtni kapital i manje kapitalne investicije). Nakon realizacije ovih preduzeća, pristupiće se realizaciji ostalih projekata/programa prestrukturiranja koja su obuhvaćena ovim programom.

4. PREDNOSTI ZA STRANE INVESTITORE U CRNOJ GORI – REZIME

Povoljna poslovna i investiciona klima u trenutku kada je veći dio državnog kapitala u Crnoj Gori privatizovan;

Zaštita svojinskih – imovinskih prava, uključujući i intelektualnu svojinu 13 i sistem obezbjeđenja potraživanja ( hipoteka i fiducija);

Nacionalni tretman – strani investitor ima ista prava i obaveze kao i lokalni, uz mogućnost da bez ograničenja bude akcionar u kompaniji, kao i kupac nekretnina (uz uslov reciprociteta);

Slobodan transfer reinvestiranje dobiti i plaćanje u inostranstvu; Oporezivanje kao i za domaća pravna lica uz korišćenje poreskih olakšica i

pogodnosti; Upravljanje u kompanijama shodno procentualnom učešću; Mogući su različiti vidovi ulaganja (privatizacija, kupovina imovine i akcija kompanije,

investiranje u sve vrste projekata, samostalno ili zajedničko osnivanje kompanija, banaka, zajednička ulaganja, koncesije, BOT aranžmani, ugovorni modaliteti: lizing, franšizing i td.;

Maksimalno liberalizovan režim spoljne trgovine, plaćanje 15% poreza na dobit pravnih lica za iznose do 100.000 € i 20 % za iznose preko 100.000 €;

Oslobađanje od carinskog oporezivanja za ivesticije u robi (koja se unosi kao ulog stranog investitora);

Oslobađanje od plaćanja poreza na dobit (u periodu od 3 godine) za osnivanje pravnog lica u nerazvijenim opštinama (proizvodne djelatnosti);

Poreske olakšice ( porez na dobit) za ulaganje u osnovna sredstva (reinvestiranje) – 25% od izvršenih ulaganja;

Izbjegavanje duplog oporezivanja; U slobodnim zonama korisnici i operatori su u potpunosti i vremenski neograničeno

oslobođeni plaćanja poreza na dobit pravnih lica.

13 Zaštita pronalazaka, trgovačke marke (žiga), modela, uzoraka, autorskih prava i dr. Biće revidirana donošenjem seta zakona iz oblasti zaštite autorskih prava na nivou SCG, nakon čega će se donijeti republički propisi iz ove oblasti za njihovu punu implementaciju.

29

Izazovi – prioriteti: Visoki i održivi rast BDP Postizanje dugoročne konkuretnosti Dalje postepeno smanjivanje javne potrošnje Dalje smanjivanje poreskog opterećenja biznisa, posebno smanjenje poreza na dobit

(9%) Snažnija kontrola naplate poreza i širenje poreske osnovice

5. PREPORUKE ZA CRNU GORU – OECD i FIAS

U skladu sa OECD – IC instrumentima i izvorima, mreža Saveza stranih investitora Jugoistočne Evrope je identifikovala osam najprioritetnijih reformi koje reprezentuju osnovne prepreke za razvoj biznisa i investiranje, a koji su uglavnom zajednički za svne strane investitore u zemljama jugoistočne Evrope. Ti prioriteti su:

1. Pojednostaviti regulativu - procedure u oblasti urbanističkih I građevinskih nadležnosti,

2. Pojednostaviti procedure registracija preduzeća, 3. osnovati i/ili realizovati rezervne fondove za finansijsku podršku i podsticaj za mala i

srednja preduzeća, 4. Unaprijediti zakonski okvir za mala i srednja preduzeća, 5. Osnovati nezavisna tijela za konkurenciju i regulativu, 6. Unaprijediti zakonski okvir za konkurenciju i upravljanje u javnim i privatnim

preduzećima, 7. Usvojiti i implementirati zakonske propise o konfliktu interesa među funkcionerima,8. Uvesti i implementirati transparentne procedure, ograničiti diskreciono pravo u

administraciji i ojačati ovlašćenja i sredstva agencija za borbu protiv korupcije.

Na bazi navedenih prioriteta, sugestije FIAS-a su slijedeće:

Prijedlozi resavanja tačaka 1 i 2

Cilj: Dozvoliti stranim kompanijama koje su registrovane u Srbiji da otvore svoja predstavnistva u Crnoj Gori.Način: kod registracije firmi izražen je nedostatak u zakonskim rješenjima u smislu neslaganjea između zakonodavstva Srbije i zakonodavstva Crne Gore. Kao dokaz tome su različite nadležnosti u djelokrugu registracije stranih reprezentativnih kancelarija.U praksi, ukoliko kompanija želi da obavlja posao na teritoriji CG, ona neće poslovati kao poslovna jedinica (shodno zakonima u Srbiji), već će u skladu sa propisima Crne Gore poslovati kao predstavništvo strane kompanije registrovane u centralnom registru privrednog suda u Crnoj Gori.

Sta je potrebno uraditi?

Registracija kompanije

30

Procedura registracije treba biti harmonizovana i sprovedena jednako na cijeloj teritoriji Srbije i Crne Gore. Uopšteno, rizik od kontradiktornih podataka ili pogrešnih registracija postoji. Elektronski efikasno povezani privredni registri i bolja zvanična komunikacija između registara obije republike može riješiti neke od negativnih aspekata registracije kompanije.

Reprezentativne strane kancelarijeReprezentativne strane kancelarije bi bile konstituisane kao one-stop shop nadležnosti, što bi vodilo ka jedinstvenom i harmonizovanom registru reprezentativnih stranih kancelarija.

Prijedlozi resavanja tačaka 3 i 4

Cilj: Smanjiti poreze i doprinose primjenljive na SME

Način: Vlada Republike Crne Gore je u decembru 2000.godine osnovala Agenciju za razvoj malih i srednjih preduzeća. Osnovna uloga agencije je da definiše strategiju za MSP, da priprema razvojne projekte za MSP, da prati realizaciju programa finansijske podrske razvoju MSP, uključujući finansijsku pomoć iz inostranstva da kontrolise uticaj zakonskog razvoja MSP i da predlaze realizaciju programa dizajniranih za stimulaciju razvoja MSP (fransizing i lizing). U osnivanju Agencije osnovna namjera Vlade je bila da se promovise preduzetnistvo i transparentni sistem poreza kao osnove za kasniji razvoj, povećanje broja registrovanih MSP u ekonomiji, kao i doprinos MSP domaćem bruto proizvodu.

Sta je potrebno uraditi?

Da se novi poreski sistem, u dijelu poreskih dadžbina koje imaju uticaj na MSP prilagodi istim, u podsticajnom smislu, uključujući i kontrolu dadžbina i poreza na lična primanja i profite preduzeća. U sistemu novih poreskih mjera u oblasti MSP trebalo bi uzeti u obzir i potencijalne poreska opterećenja, ograničen threshold i mehanizam plaćanja. Pored toga neophodno je upoznati nove administrativne procedure u relacijama bolje regulacije preduzeća i obezbijediti potpunu konzistenciju u implementaciji i primjenjivanju zakonskog i poreskog okvira.

Cilj: Umanjiti barijere za registraciju MSP

Način: Crnogorski regulatorni organi će biti svjesni da je redukcija regulatornih i administrativnih barijera glavni preduslov u oblasti razvoja SME. Trenutno zakonski okvir je i dalje nepotpun da zadovolji preduzetničke potrebe i da stvori tlo za ekonomsku podrsku SME.

Šta je potrebno uraditi?

Jedan od najglavnijih zadataka je da se procedure poslovne registracije kompletno reformiše. To će značajno smanjiti prosječno vrijeme potrebno za registraciju novog MSP. Pored toga neohodno je preuzeti sistematičan pregled licenciranja i dobijanja dozvola na način da se koristi nacionalna i intrenacionalna najbolje utvrđena praksa.

Prijedlozi resavanja tačaka 5 i 6

31

Cilj: Usvajanje zakona o konkurenciji

Način: U Ministarstvu ekonomije uradjen je nacrt zakona o zaštiti konkurencije, koji će uskoro biti u proceduri usvajanja.

Sta je potrebno uraditi?

Postoji jaka potreba za uspostavljanjem konkurencijskog/anti-monopolskog zakona u obije drzave članice, te je potrebno ovaj zakon što prije usvojiti na nivou država članica i formirati antiimonopolske komisije.Prijedlozi rješavanja tačaka 7 i 8

Cilj: Usvajanje zakona o konflikta interesa

Način:U januaru 2001.god. Vlada je osnovala nezavisno vladino tijelo za borbu protiv korupcije i agenciju za antikorupciju. Ovo tijelo je pripremilo draft zakona o konfliktu interesa koji je usvojen u Skupštini RCG. Zakon se prije svega odnosi na ponasanje I djelovanje drzavnih funkcionera. U skladu sa mjerama zakona konflikt interesa postoji kada drzavni funkcioneri daju prioritete privatnim interesima nad drzavnim interesima, tako da bi izvlačili materijalnu korist iz dobiti ili privilegije za sebe i ljude koji su mu bliski.

Sta je potrebno uraditi?

Cilj zakona o konfliktu interesa je da otkloni sumnju koja se tiče objektivnosti rada drzavnih sluzbenika. U Zakonu se nagalasak stavlja na transparentnost aktivnosti drzavnih sluzbenika, drzanja etičkih I demokratskih principa.. Sta vise, imajući na umu postojeće političko i kulturno nasljeđe i malu populaciju, uvjek postoji značajan problem podrske.

FIAS –ova ekpertiza je pokazala da I pored očitog potencijala koji Crna Gora posjeduje u privlačenju SDI ( koju prepoznaje kao najperspektivniju i OECD, vrseći poređenja sa zemljama u regionu ) postoji čitav niz manjakavosti kojin se mogu prepoznati u tri oblasti:

Politička neizvjesnost I maktoekonmski pokazatelji, administrativne barijere I neefikasna promocija investicija I prepoznavanje ciljnih investitora.

KAO GLAVNE POLITIČKE I REGULATORNE PREPREKE KOJE STVARAJU NEIZVJESNO INVESTICIONO OKRUZENJE U CRNOJ GORI FIAS PRONALAZI:

1) Nivo poreza nije generalno visok ali je izvrsenje poreskih obaveza nisko

Ukupno presko opterećenje u Crnoj Gori je na nivou EU (34%), međutim efikasnost naplate je izuzetno niska, posebno imajući u vidu veličinu javnog sektoraPreporuka: Unapređenje poreske administracije radi povećanja odgovornostii osnivanje poreskog suda.

2) Nivo poreza na zarade obeshrabruje osnivanje novih radnih mjesta

32

Preporuka: Obzirom da je na ovaj porez strani investitor izuzetno osjetljiv, pri kalkulacijama troskova radne snage koji u poslednje vrijeme određuju kretanje SDI u svijetu, a ujedno predstavlja stimulans za povećanje sive ekonomije, posebno kada je u pitanju zemlja koja je jos uvijek poznata po tom fenomenu, crnogorska vlada mora mora da se orjentise na smanjenje poreskog optererćenja za zaposlene, koju naporedo treba da prati konstantno smanjenje učesća javnih rashoda u GDP.

3) Izvoznicima nedostaje pristup inputima po svjetskim cijenama

Preporuka: Preduzeća koja imaju šansu da izvoze, uzimajući u obzir postojanja velikog spoljnotrgovinskog duga, treba da dobiju popuste na uvozne repromaterijale koje ulaze u proces proizvodnje, jer uvozne carine efektivno povećavaju cijene gotovih proizvoda, koji ih čine nekonkurentnim na globalnim trzistima.Resenje predstavlja uvođenje carinskih olaksica unutar sistema.

4) Vlasnička prava nad zemljištem su neodređena

Preporuka: Ovo predstavlja jedan od ključnih problema I uzroka nepovjerenja stranih investitora, jer jedan od prvih uslova na kojem strani investitori insistirajiu, predstavlja zastita vlasnistva koja mora biti precizno definisana. U tom smijeru Zakon o restituciji predstavlja resenje čijom direktnom I doslovnom primjenom se ovaj problem sanira I u funkciji vremena treba da se poveća povjerenje stranih investitora, kada govorimo o sigurnosti investiranja u Crnu Goru

5) Nedostaje koordinirani, sistematski pristup u uklanjanju administrativnih barijera za investicije

Prema ekspertima UNCTAD-a kao jedan od najvećih barijera za privlačernje SDI predstavljaju troskovi kao I kompilikovanost administracije. Pojednostavljivanje administrativnih procedura dovodi do smanjenja troskova i vremena, a koja će ujedno dovesti I do povećanja transparentnosti procedure I smanjenja korupcije.U tom pravcu se neophodno je stvaranje komisije koja će izvrsiti monitoring I dati predloge za smanjenja administrativnih barijera.

6) Kao najveću manjkavost Crne Gore kao investicionog potencijala FIAS navodi nepostojanje dugoročne, segmentirane i orjentisane strategije privlačenja stranih investicija.

Neophodno je formiranje institucije koja bi za cilj imala upoznavanje stranih investiitora sa promjenam koje su se desile u crnogorskoj regulativi, privredi I makroekonomskim pokazateljima, a koji bi bili interesantni za njih. Danas kada je trend opadanja SDI u svijetu vise nego evidentan, zemlje kreću u aktivnu borbu za SDI prilive pri čemu osnivanje agencija za targetiranje investitora predstavlja ekspanzivnu aktivnost posebno u oblasti usluga(UNCTAD). Ova institucija koja je u Crnoj Gori u procesu zaživljavanja (MIPA) vrsila bi promociju investicija, promovisala promjene liberalizaciji za slobodan FDI upliv, povoljnih aranzmana za inveastiranje, kao I targetiranje investitora koji se smatraju streskim obzirom na prioritne grane privrede Crne Gore.

ZNAČAJ I DOSTIGNUĆA CRNE GORE KAO INVESTICIONOG POTENCIJALA - PREPORUKE

33

U okviru izvjestaja OECD-A i Pakta Stabilnosti za Jugoistočnu Evropu ocijenjeno je da je brzina ekonomskih reformi u Crnoj Gori posebno izražena posljednjih godinu dana. Crna Gora je ispunila dva veoma značajna cilja - uspostavljanje ekonomskih temelja i primjenu seta zakona iz oblasti ekonomije vezanih za otklanjanje biznis barijera,a učinila je i napredak u pravcu ispunjenja trećeg cilja, koji predstavlja definisanje i realizaciju Vladinih mjera na podsticanju stranih direktnih investicija (SDI). Dobar napredak je postignut i u određivanju prioriteta politike u srednjoročnom periodu, posebno u oblasti politike razvoja malih i srednjih preduzeća (MSP), zahvaljujući razvijenim programima tehničke i finansijske pomoći obezbijeđenoj od strane EU i SAD. Crna Gora sada ima "de facto" i "de jure" punu kontrolu nad domaćom ekonomskom politikom.

*(IZVOD IZ IZVJEŠTAJA OECD I PAKTA STABILNOSTI ZA JUGOISTOČNU EVROPU, MINISTARSKA KONFERENCIJA, JUL 2004. BEČ)

Prognoze vezane za kretanje SDI u Crnu Goru u velikoj mjeri će zavisiti u kom obimu će Vlada, njene agencije, institucije kao I sama kretanja u crnogorskoj privredi na makro nivou biti primamljiva za strane investitore. U svakom slučaju pozitivan trend priliva SDI u zemlje Jugoistočne Evrope, Bugarsku, Rumuniju, Srbiju i Crnu Goru koje UNCTAD prognozira za 2005 i 2006. godinu svakako ohrabruju. Eksperti UNCTAD-a pretpostavljaju da će se proces privatizacije zahuktavati u navedenim oblastima posto su SDI uplivi u Českoj i Slovačkoj opali jer se proces privatizacije u tim zemljama gotovo u potpunosti zavrsen. Orjentacija će sada biti na manja trzista koja jos nisu iscrpljena među kojima je i crnogorsko.

Takođe se pretpostavlja da će većina SDI priliva U Crnu Goru biti putem privatizacije i da će generalno biti manjih ulaganja u nove poslove. Trend ulaganja u nove projekte, kao i u Green Field industrije moze se očekivati tek u dugom roku, pošto za sada tu privilegiju ima, u oblasti CEI zemalja, samo Česka, koja se prema UNCTAD-ovim prognozama nalazi u top 8 zemalja za SDI prilive u toku 2005.

U tom smislu Crna Gora bi trebala da prati dosadašnji trend liberalizacije zakonodavstva koji će biti otvoren za strane investicije, koji je ocijenjen kao drugi najznačajniji instrument za privlačenje SDI u zemlje CEI (Prikaz 5 ). Iznad svega kako prema preporuci UNCTAD –a, kao i prema preopruci FIAS-ove ekpertize o investicionoj klimi , Crna Gora mora da se okrene ostvarenju cilja »investor targeting«-a, koji pretpostavlja stvaranje institucija i strateskog plana posredsvom kojih će se strani investitori prepoznati i upoznati sa pozitivnim pomacima u Crnoj Gori u oblasti zakonodavstva, regulative, administracije i pozitivnim makroekonomskim pokazateljima.

34

6. KONSTATACIJE I ZAKLJUČNE OCJENE (REZIME)

Investicioni i ukupan poslovni ambijent u Crnoj Gori je značajno pobošljan tokom poslednjih nekoliko godina, koji otvara perspektive rastu kao stranih, tako i domaćih direktnih investicija. Usvojen je čitav niz zakona koji su usaglašeni sa standardima EU, i koji su postavili dobar institucionalni okvir za sprovođenje ekonomske politike, definisane Agendom ekonomskih reformi.

Na bazi prethodne analize, može se definisati nekoliko ključnih konstatacija:

1. Trendovi SDI - Kada su u pitanju dosadasnja kretanja SDI u Crnoj Gori ona su pratila trend koji se dešavao u zemljama Centralne i Istočne Evrope. Proces privatizacije u ovim zemljama i pad prosječne stope profita razvijenih zemalja uslovio je priliv SDI iz razvijenih zemalja u zemlje CIE i Jugoistočne Azije. Analitičari OECD-a smatraju da je za podsticanje priliva SDI u zemlju najvažnije: 1. preciznije targetiranje – ciljanje potencijalih investitora, 2. dodatne podsticajne mjere, I 3. dalja liberalizacija. Priliv SDI u zemlje CIE sve je veći u sektoru usluga.

2. SDI u Crnu Goru - U Crnoj Gori u 2003. došlo do pada SDI od 32% u 2003.g. u odnosu na 2002.g. , sa 74.26 miliona $. na 50.5 milona $. Obzirom da je Crna Gora mala ekonomija, značajan pad SDI se objašnjava činjenicom da je u toku 2002., čak 75% SDI priliva ostvareno po osnovu priliva od prodaje Jugopetrola. Što se tiče trenda sektorskog ulaganja, SDI u Crnoj Gori su takođe pratile trend koji je karakterističan za zemlje CIE. U toku 2003. najviše SDI je bilo u oblasti usluga 54%, finansijskih institucija 28%, proizvodnje 5% i Greenfield projekata 3%. Od 1997.g. do maja mjeseca 2003. godine 42 zemlje su investirale u Crnu Goru, od toga 50 investitora bilo je iz Italije, Kine 42, Slovenije 40, Rusije 25, Hrvatske 20 itd. Najznačajnije zemlje

35

investitori po obimu ulaganja bile su Grčka 45.5 miliona eura, Slovenija 12.8 miliona eura i Rusija 3.3 miliona eura.

3. Perspektive SDI u Crnu Goru - eksperti UNCTAD-a projektuju poboljšanje priliva SDI u 2004-05. godini, a veličina priliva će zavisiti prvenstveno od iznalaženja strateških investitora za preduzeća u kojima će se vršiti prvatizacija.

4. Makroekonomska stabilnost - prema makroekonomskim pokazateljima i predviđanjima privreda Crne Gore kreće se stabilnom uzlaznom putanjom rasta, uz opadajući trend inflacije, budžetskog deficita i nezaposlenosti, što sve pretpostavlja stabilnije uslove za privlačenje SDI.

5. Nadležnosti u oblasti investicione i ukupne razvojne politike - Crna Gora samostalno kreira svoju investicionu politiku, fiskalnu, trgovinsku i carinsku politiku, ima jasne nadležnosti u oblasti kreiranja osnovnih poluga ekonomskog rasta, realizaciji procesa ekonomskih reformi i reformi javne administracije.

6. Koncentracija investitora i forma investiranja – u Crnoj Gori još uvijek je nedovoljan obim kako domaćih, tako i stranih investicija, prvenstveno zbog regionalno izraženog političkog rizika ulaganja. Veoma je visoka koncetracija investitora, sa velikim učešćem (opterećenjem) države, kao i nedovoljno disperziran oblik investiranja. Bankarski sektor opterećen je visokom tražnjom po svim osnovama što poskupljuje kapital. U narednom periodu, neophodno je stvoriti preduslove za veću disperziju investitora sa akcentom na privatni sektor, kao i disperziju oblika investiranja, kako bi se unaprijedila ukupna investiciona klima u zemlji, bolje pozicionirala uloga države kao investitora, koji istovremeno vodi i racionalnu politiku zaduživanja (debt management), kao i da bi se povećala dostupnost finansijskih sredstava privatnom sektoru i rast finansijskog tržišta u cjelini.

7. FIAS, studija »Dijagnoza ambijenta za investicije u Crnoj Gori« - Ograničenja snažnijeg priliva SDI su: veličina tržišta, nedefinisan politički status, nedovoljno dinamična tranzicija, naslijedjena struturno slaba industrija, administrativne barijere, neki pokazatelji makroekonomske nestabilnosti i postojanje nelojalne konkurencije i korupcije. Investicioni potencijali (perspektive) Crne Gore su: dinamične ekonomske reforme, geografska lokacija, kvalifikovana radna snaga i ubrzani proces privatizacije. Generalno, Crna Gora posjeduje nesumnjivi investicioni potencijal, koji se, medjutim, mora promovisati afirmativnim aktivnostima Vlade i MIPA. Mora se formirati dugoročna projekcija i jasna strategija privlačenja SDI, uz ubrzavanje institucionalnih reformi.

8. Zakonska regulativa i rast kapaciteta institucija - poslovni ambijent u Crnoj Gori je značajno pobošljan tokom poslednjih nekoliko godina. Usvojeno je niz zakona koji su usaglašeni sa standardima EU, i koji su postavili dobar institucionalni okvir za podsticanje ulaganja i sprovođenje ekonomske politike u cjelini čiji okvir daje strateški dokument - Agenda ekonomskih reformi. Takodje, Crna Gora je, proteklih godina, sprovela značajne institucionalne reforme u ključnim sektorima kao što su: fiskalni sistem, finansijski sektori, platni promet, reforma penzionog sistema, privatizacija, prestrukturiranje preduzeća itd. Međutim, iako je Crna Gora učinila značajne korake u smjeru pospješivanja zakonske regulative koja parira svjetskim standardima i stvara potrebne institucije za privlačenje investicija, mora se naglasiti da su eksperti FIAS-a

36

kao glavni problem za investiranje u Crnoj Gori naglasili tzv. implementacioni jaz koji predstavlja sporost ili nepostovanje primjene istih, a karakterističan je za sve zemlje u tranziciji.

9. Prednosti za strane investitore - u Crnoj Gori postoji čitav niz poreskih i carinskih olakšica sa ciljem podspješivanja priliva SDI u zemlju. Kada je riječ o podsticajima za turističke investicije, kao jedan od proritetnih sektora u Crnoj Gori, shodno komparativnim iskustvima zemalja EU i novijim istraživanjima14), postoji prostor za dodatne poreske olakšice, pokretanjem procedure izmjene Zakona o PDV-u. Konkretno, s obzirom da PDV značajno opterećuje poslovanje ugostiteljsko-turističkih preduzeća i time destiimulativno djeluje na nove investicije, u 19 od 25 zemalja EU postoji redukovana stopa PDV na usluge smeještaja, a u 13 zemalja postoji redokovana stopa PDV i na usluge u restoranima.

10. Preporuke FIAS-a i OECD-a za Crnu Goru – 1. potrebno je pojednostaviti regulativu – procedure u oblasti urbanističkih i gradjevinskih nadležnosti, 2. pojednostaviti procedure registracije preduzeća, 3. Unaprijediti zakonski okvir za MSP, kao i razviti rezervne fondove za finansijsku podšku MSP, 4. Osnovati nezavisna tijela za konkurenciju i regulativu, 5. unaprijediti zakonski okvir za konkurenciju i upravljanje u javni i privatnim preduzećima, 6. Implementirati Zakon o konfliktu interesa, 7. uvesti i implementirati transparentne procedure, ograničiti diskreciono pravo u administraciji i ojačati ovlašćenja i sredstva agencija za borbu protiv korupcije. Crna Gora bi trebala da prati dosadašnji trend liberalizacije zakonodavstva koji će biti otvoren za strane investicije. Takodje, kako prema preporuci UNCTAD –a, tako i prema preoporuci FIAS-a, Crna Gora mora da se okrene ostvarenju cilja »investor targeting«-a (jače ciljanje strateškin investitora) koji pretpostavlja stvaranje institucija i strateskog plana posredsvom kojih će se strani investitori prepoznati i upoznati sa pozitivnim pomacima u Crnoj Gori u oblasti zakonodavstva, regulative, administracije i pozitivnim makroekonomskim pokazateljima.

Predlog zaključaka:

1. Komisija za ekonomsku politiku i privredni razvoj je razmatrala i predložila Vladi RCG na usvajanje dokument - Analiza investicionog ambijenta u Crnoj Gori. Na bazi navedenih konstatacija koje proizilaze iz analize investicionog ambijenta u Crnoj Gori , jasno se zaključuje da je unaprijedjenje ukupnog pravnog i ekonomskog ambijenta za nova investiciona ulaganja jedan od ključnih prioriteta u realizaciji programa ekonomskih reformi i planiranju ekonomske politike Vlade RCG.

2. Shodno navedenim preporukama potrebno je dalje nastaviti aktivnosti na daljem postepenom uklanjanju barijera za razvoj biznisa i investiranja, posebno u oblastima:

a) predlaganje dodatnih stimulativnih mjera za strana ulaganja (fiskalne i carinske olakšice) – zadužuje se Ministvo finansija, da u saradnji sa Ministarstvom turizma uradi neophodnu analize za ocjenu fiskalnog uticaja

14 Bearing Point: Podsticaji za turističke investicije,2004 i SCEP: Uticaj PDV sistema na sektor turizma u SCG,2004;

37

umanjenja stope PDV-a u oblasti turističko-utostiteljskih usluga i predloži Vladi RCG mjere vezano za predlog izmjena zakonskog okvira.

b) u oblasti postepenog smanjenja necarinskih barijera i administrativnih procedura (snaženje spoljne trgovine i regionalne saradnje) – zadužuje se Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije da planiranu informaciju o realizaciji sporazuma o slobodnoj trgovini dopuni sa analizom necarinskih barijera;

c) u oblasti pojednostavljenja regulative, tj. procedura u oblasti urbanističkih i gradjevinskih nadležnosti – donošernjrm novog Zakona o planiranju i uredjenju prostora, za čiju proceduru predlaganja i usvajanja je nadležno Ministarstvo zaštite životne sredine i uredjenja prostora, značajno će se poboljšati, tj. pojednostaviti procedure u ovoj oblasti. Uporedo sa navedenim, zadužuje se Ministarstvo zaštite životne sredine i uredjenja prostora, da uradi Analizu biznis barijera u sektoru gradjevinarstva, na bazi koje će se pokrenuti procedura neophodnih izmjena zakona u ovoj oblasti, tj. Zakona o izgradnji objekata i Zakona o gradjevinskom zemljištu.

3. Poboljšanje imidža Crne Gore kao investicionog potencijala značajno će se popraviti donošenjem dugoročne, segmenitirane i orjentisane strategije privlačenja stranih investicija. Ubrzanjem procedure osnivanja Agencije Crne Gore za promociju investicija (MIPA) pristupiće se izradi Strategije. Nakon zaokruživanja procedure osnivanja, zadužuje se MIPA da uradi Strategiju promocije (privlačenja) stranih investicija u saradnji sa MEOIEI, Agencijom za prestrukturiranje i strana ulaganja, kao i ostalim ministarstvima iz ekonomskog resora.

4. U Agenciji za promociju investicija potrebno je sakupiti i redovno ažurirati pregled svih potencijalnih investicionih i razvojnih projekata, koje treba da dostave resorna ministarstva.

38

39