T C J R K T A R H K A Y N A K L A R I : No. 2

A L T I N O R D U D E V L E T TA R H N E A T M E T N L E R

H a z r l y a n :

W. DE TIESENHAUSENT r k e y e e v i r e n :

smail Hakk ZMRL

V.

1 9 4 1 STA N BU L

M AARF MATBAASI

A rap ve ran d ille r in d e y a z lm o lan v e Trk T ar ih in i ilg ilen d iren e s k i eserlerin trkeye terc m e e tt ir ilerek neri f a y d a l gr lm v e bu eserlerden en lzu m lu lar s ta n b u l niversitesi E d eb iy a t F a k lte s i T arih P ro fes rlerin ce tesbit olunm utur. Trk T arih K urum unun tetk ik v e tasv ibinden d e g em i o la n bu lis tey e d a h il eserlerin tercm esi y a p la n la rndan bu d e f'a da R us M sterik lerin den W: D e T iesen hau sen in m u h te lif a ra b a k ay n ak la rd a n a l k a d a r b a h is le r i bir a ra y a to p la m a k su retiy le A ltn Ordu D ev leti ta r ih in e a it m etin ler,, ad a lt n d a vcuda getird i i eserin i lk y a r s b ir c ilt h a lin d e T rk T arih i zerinde a lm a k isteyen lerin um um is t i fa d es in e a rz ed ilm i bu lunuyor.

NDEKLERM ukad dem e S . X I . M e llif in s z le r i S . X I . M terc im in iz a h la r S . X IX . M

e ll i f in m e h azlar S . X X I . sta n b u l k t p h an elerin d e b u lu n a b ile n m e h a z la r S . X X IV .

I.B a b b a . S . i T a ta r la r n m sl m an m e m lek etlerin e lg a r la r . S . 2 T a t a r l a n n T rk ista n

ve m av era n n eh re lg a r la n v e y a p tk la r . S . 7 T a ta r la r n H arezm ah z e r in e y r m e le ri, H a-

rezm ah n bozu lm as ve lm e si. S . 2 1 G a rp ta ta r la r n n M azen d eram a lm a la r . S . 2 5 T a ta r

la r n R ey ve H eraed ana g e lm e le r i. S . 2 7 T a ta r la r n A zerb aycan a g e lm e le r i. S . 2 9 T a ta r la r n

M e ra g a ty a lm a la r . S . 3 5 T a t a r l a n n H em edan a lm a la r ve a h a lis in i ld r m e le r i. S . 4 1

T a ta r la n n A zerb aycan a g e lm e le r i, E rd e b il ve s a ire y i a lm a la n . S . 4 6 T a t a r l a n n G rd s ta n a

v a rm alar. S . 5 0 T a ta r la n n irv a n d erb en d in e v a n n a la n v e y a p tk la r . S . 5 2 T a ta r la r n

A la n la ra ve K p a k la ra y a p tk la r. S . 5 4 T a ta r la n n K p a k la ra ve R u s la ra y a p tk la n . S . 5 7

T a ta r la n n R u s, K p ak to p ra k la rn d a n y e rle r in e d n m e le r i. S . 6 1 T a ta r la n n B u h a ra v e S a m e r-

k a n tta n so n ra M avera n n eh rd e y a p tk la n . S . 6 3 T a ta r la n n H o ra s a n a lm a la n . S - 6 5 T a ta r la r n

H a rcz m i a lm a la r ve y k m a la r . S . 7 2 T a ta r la r n G a z n ey l ve G o r i l in i a lm a la n . 7 6

T a ta r la rd a n b ir ta ife n in R ey, H em ed an v e s a ir y e r le re d n m esi. S . 61 C e l le t t in i le T a ta r

la n n sa v a la r . S . 8 4 C e l le t tin ile T a ta r la r arasn d aki sa v a la r . S . 8 6 T a ta r la r n A zer-

b a y ca n a y r y leri ve h a lle r i . S . 9 0 T a ta r la r n M erag ay a lm a la n . S . 9 4 C e l le ttin n

D iy a n b e k ir 'e g e lm e si, o ra d a b o z u lm a s ve h a l ' . s . 9 6 T a ta r la r n D iy a n b e k z r v e C ez irey e g ir -

m eleri ve eh irle rd e y a p tk la r fe n a lk la r . S . 9 9 B ir ta ta r ta ife s in in r b i l ve D ek ok ak aya

varm as. S . 1 0 4 A zerb aycan a h a lis in in ta ta r la ra boyu n e m e le ri. S . 1 0 6 .

ir. u^aidOljt-B a b b a . S 1 1 0 ( 6 6 0 ) Sen esin d ek i v ak a . S . 1 1 0 M elik z a h irin te d b ir le r i . 1 1 3

B e re k e H an a e l ile r in g n d e r ilm e s i. S . 1 1 5 H k im B ie m r ill h a b ia t o lu n m a s . S . 1 1 9 S u l

tan n T u r c ih e tin e g itm e si. S . 1 21 B e re k e H an n e l ile r in in v a s l o lm as v e M s r Su lta n n n

k y m e tli h e d iy e leri. S . 1 2 3 . B e re k e H an n e l i le r in in g e lm e le ri ve top*1 o y u n la rn d a b u lu n m a la n .

S . 1 3 3 .

m .

B a b b a . S . 1 3 7 6 8 1 sen esin d e S u lta n ta ra fn d a n B erek e a i le s in e g n d e r ile n o n a lt b y k

h ed iy e le r. S . 1 3 8 . T o ta M en k H a n ta ra fn d a n K p ak fu kah asm n c l s te b r ik i i in g e lm e le ri.

S . 1 4 2 - ( 6 8 3 ) sen esin d e d en iz y o liy le e l i le r in p ad ia h la rn a g n d e r ilm e s i. S . 1 4 4 P a d ia h la r

ta ra fn d a n e l ile r in g e lm e le ri. S . 1 4 6

V I. .j**B a b b a s . S . 1 4 8 T a ta r la r i le K p a k la r arasn d a sav a b a la m a s. S . 1 4 9 T a ta r la r

ara sn d a k i ih t il fn seb eb i ve s a v a la r . S . 151 M elikzah r i le B e re k e H an a ra sn d a k i i t t i fa k . 1 5 6

V . l rj?stB a b b a . S . 15 8 M elik z a h ir in B e re k e H an a m ek tu b u . S . 1 5 9 B e re k e H a n e l i le r in in a ire t

ve k a b ile le r in in m slm an o ld u k la rm m 'ir m ek tu p la r ve S u lta n ta ra fn d a n g n d e r ile n k y m etli

h ed iy e le r. S . 1 61 H l g ask erler in d en am an d ilem ek zere g e le n ta ta r la r . S . 1 6 6 ( 6 6 9 )

Sen esin d e M elikzah ire m sl m an o ld u u n a d a ir N o g a y 'n y a z d m ektu p ve S u lta n n ce v a b .

VII

A ltn Ordu tarihine ait metinler

S . 1 6 9 M a rs ily a l F re n k le r in k o rs a n l . S . 1 7 3 S e l u k ile rd e n S u lta n z z e ttin K eykvusun

im a l ta ta r la r yannda v e fa t e t t i i . S . 1 7 5 M elik M an su r 'u n c l su . S . 1 7 7 M enku

te m r H an n v e fa t. S . 1 7 9 T u d a n M enk nun c l su . S . 1 8 1 ( 6 8 2 ) Sen esin d e T u d an

M en k nun m slm an o ld u u n u m 'ir e l i le r in g e lm e le ri. S . 1 8 3 ( 6 8 6 ) T u d a n M enknun

h a n lk ta n ek ilm e s i. S . 1 8 5 A yn sened e T u la b u g a 'n n h a n l a g e m e si S . 1 8 7 T u la b u -

n n k a tlo lu n m a s ( 6 9 0 ) . S . 1 8 9 A yn sened e T o tk a n n h a n l a g e m e si. S . 1 8 9 T o tk an n

z ik ro lu n a c a k b ey leri k a tle tm e si . S . 1 9 5 (6 9 3 ) N o gay m M enku T e m e r k a rs ie k hatunu

k a tle tm e si. S . 1 9 7 T o tk a i le N o g a y ara sn d a ilk m u h a le fe t S . 1 9 9 T o k ta i le N ogay

a ra sn d a ilk vaka. S . 2 0 2 N o g a y m k z n n o lu A k ta cm n K efed e ld r lm esi. S . 2 0 4

K u rm u o lu A b a c ile k a rd ein in k a tlo lu n m a s. S . 2 0 6 (6 9 9 )d a T o k ta i le N o g a y ve o u lla r

a ra sn d a ik in c i vaka, N o g a y n ld r lm e s i. S . 2 1 0 A yn sen ed e N o g a y n ik i o lu C ek ile

T e k a ra sn d a k i m u h a le fe t. S . 2 1 4 ( 7 0 0 ) Sen es in d e C e k ile N o g a y n d am ad M uncik o lu

T a z a ra sn d a sav alar. 2 1 8 ( 7 0 1 ) y l v u k u at. S . 2 2 2 7 0 4 ta rih in d e T o k ta e l ile r in in M sra

g e lm e le ri ve 7 0 6 da T o k ta 'd a k i M s r e l i le r in in g e lm e le ri S . 2 2 6 . ( 7 0 7 ) de T o k tan m

K r m , K e fe ve im al ey a le tin d e sak in o la n C en ev iz lile re d o d u k la r y er o la n K efey e asker sevk

v e o n la rn m em lek etlerin e g itm e le r i. S . 2 2 8

V I .

B a b b a . S . 2 3 8 M elik z a h ir in o lu M eh m et B erek en in s n n et d n . S . 2 41

V I I .

B a b b a . S . 2 4 3 C in g iz H an n im a l ey a letin d ek i o u lla r n a a i t h a b e r le r . S . 2 4 4

B e re k e n in H a n l . S . 2 4 9 ( 6 5 3 ) te B e rk e i le H u lg arasn d aki sav a v e H u lg n u n h ez im eti,

B e re k e H an a g n d erilen k y m etli h e d iy e le r . S . 2 5 1 B erek e i le A b ak a ara sn d a k i sav a. S . 2 5 5

M en k T e m ir ordusunu n sta n b u l z e r in e y r m esi, Su lta n iz z e ttin K eykvu sun m ah b u s o ld u u

k a led en k a rp M enk T e m ire g n d e r ilm e s i. S . 2 5 9 (6 7 9 ) T u d an M enknun h a n l ve h ed iyeler

S . 2 6 3 ( 6 8 6 ) T u la b u g a n n h a n l . S . 2 6 5 ( 6 9 0 ) da T u la b u g a n m ld r lm esi. S . 2 6 7 A yn

sen ed e T o k ta n m h a n l a g e m e si . S . 2 7 0 T o k ta n m m eradan b ir ce m a a ti ld rm e si. S . 2 7 2

T o k ta ile N o g a y arasn d a ilk m u h a le fe t. S . 2 7 4 T o k ta i le N o g a y a ra sn d a lk v ak a 2 7 6

k in c i v a k 'a ve N o gay m ld r lm e s i. S . 2 7 8 N o gay o u lla r n n v a k 'a la n . S . 2 8 0 N o gay

o lu T u ra y ile M enk T e m e r o lu S a ra y b u g a n n T o k ta y a k ar s u ik a s tle r i ve h e r ik isin in de

k a ti l le r i . S . 2 8 3 zb ek H an n p a d i a h l . S . 2 8 7 (6 6 2 ) de ta ta r la rd a n b ir ce m a a tin su ltan n

h id m etin e g e lm e le ri. S . 2 8 9 ( 6 6 1 ) d e 1 3 0 0 a tld a n faz la am an d iley en ta ta r la r n B a b H u m a-

y u n a g e lm e le r i. S . 2 9 2 ( 6 6 3 ) de B e re k e H an a h ed iye o la ra k ik i ie zem zem suyu ile

B e le sa n y a ve sa ire g n d e r ilm e s i. S . 2 9 4 ( 7 1 1 ) de T o k ta H an ta ra fn d a n d nen Su ltan n

e l ile r in in fre n k le r ta ra fn d a n e s ir ed ilm e s i, S u lta n n te e b b s ile e l i le r in sa lv e rilm esi. S .

2 9 8 ( 7 1 7 ) de Su lta n , C ng iz H an a ile s in d e n b ir k za ta lip o lm a s. S . 3 0 2 ( 7 2 0 ) d e D u lu n b iye

hatu n u n M s ra g e lm e s i, S u lta n n o n u n la g vey g irm esi. S . 3 0 4 z b e k H an a g n d erilen

e l i le r in d n m eleri ve b ir l ik te z b e k H an e l ile r in in g e lm e le ri. S . 3 1 0

V I I I . J l j j v l l > "

B a b b a . S . 3 1 4 T o k ta n n v e fa t . S . 3 1 5 H arezm h a sta n e s i b a ta b ib i A led d in h ak k n d a . S . 3 1 8

I X . j -jl- J I

B a b b a . S . 3 2 0 B e re k e i le H l g ara sn d a k i sa v a la H lg n u n k au p A zerb aycan d a

U rm iy e g l O rtasn d ak i T e la k a le s in e s n d . S . 3 2 1 B e re k e H an a g n d e r ile n k y m etli

h e d iy e le r Is ta n b u ld a ik i se n e k a lm a k la hayvan ve k led en o u n u n te le f o lm a s, seb eb iy et

v eren Im ad d d ln A b d u rrah m an H a im in ln B e re k e ta ra fn d an m u ah aze o lu n m as v e b erek en in evsaf

3 2 5 H u lg n n lm esi ve o lu A b ak an m ta h ta k m as S . 3 3 4 T o k ta le H u lgu lard an

VIII

indekiler

H a rb e n d a ara sn d a k i h d ise . S . 3 4 0 z b ek H a n lk esin in hu d ud u ve S u lta n M elik n sr ile

z b e k H a n n k ard ei k znn a k it le r i . S . 3 4 6

X .

B a b b a . S . 3 5 0 B e rk e H an h ak kn d a. S . 3 5 3 T o k ta H an h a k k n d a . 3 6 9

X I . jU V i^ L ^ .

B a b b a . S . 3 6 1 K p a k h a lk . S . 3 6 3 K p a k i li v e ah v ali 8 . 3 7 2 B u lken in

h u d u d u . S . 3 7 8 K p ak h a n la rn n M a h m u t G a z a n ile o lan ih t i l f la r v e o rd u su ve raem le-

k e tle r in in a rz v e t l , k a ra n lk m e m le k e tle r , sa ra y ve H arzem e h ir le r i. S . 3 8 4 C in g z O u lla r

ve M en k H ann h a n l , H n lg n u n E l ra u tta k i b tm le r i k a ld rm a s. S .3 9 4 ra n ve T u ra n n

b y k p a d ia h la r ve m e m lek etleri, v e lh a n ile rd e n E b u Sa id e y az lan res m m ek tlp . S . 4 0 1

D e v le t h k im le r i. S . 4 0 7 B u n la r ile o la n m kteb ed ek i m erasim v e d t . S . 4 0 9 T u ra n

h k m eti. S . 4 1 1

IX

MUKADDME

Rus msteriklerinden W. de Tiesenhausen [*] tarafndan Altn Ordu Devletine ait arap kaynaklarndan toplanan ve 1884 tarihinde [**] Petersburg'da baslan Arapa metinlerin Trkeye terceme olunmasna Maarif Vekletinin Yksek makamndan m em ur edildim.

Eser bir mukaddime ile yirmi sekiz baptan ibarettir.A

Mellifin Szleri sAtn Ordu veya Cci Ulusu yani Cingiz Hann byk

olu Ccinin kurm u olduu devlete ait esasl ve elden geldii kadar tam, tenkitli ve tahlilli bir tarihin bulunmamas Rus tarihinin en hassas ve en mhim bir meselesini tekil eder; bununla yalnz vakalarnn cereyani deil, iki asrdan fazla Rusyay hkm altnda bulunduran geni ve ayr bir hususiyeti olan bu devletin btn kuruluu hakknda bir fikir edinemiyoruz. Fakat bu devletin Rusya zerinde ne gibi bir tesir yaptn, Mool ve Tatar hkimiyetinin Rus- larda ne gibi izler braktn ve Ruslarn tabi inkiafna ne derece engel olduunu doru vakalar ile tayin etmek mmkn olamyor. Bu mesele oktanberi sezilmitir.

1805 tarihinde Schletzer Rus tarihi Mool devresinin tetkik edilmesinin lzum ve ehemmiyetinden bahsetmi,bu sahada alan kimse gptaya deer demiti. U yl sonra Lerberg Altn Ordu tarihinin yazlmas iin nakt mkfat verilmesini lim akademisine teklif etmi ise de her nedense bu teklif kuvveden file kmamtr. Nihayet 1 8 2 6 tarihinde lim akademisinin yznc senei devriyesinin kutlulanmas dolaysiyle 1829 tarihi programna Mool hakimiyetinin

[*] Bu zatin b iyografisi ve ilm i m esaisi hakkn da ik inci cildin sonuna bir yaz konulacaktr.

[**] Bu eserin n erind en bugne kadar bu m evzuda yaplm lm tetkiklerle neriyat hulsa eden b ir yaz ik in c i cildin sonuna konulacaktr.

XI

A ltn O rdu tarihine ait m etinler

neticelerini aratrma meselesi de sokolmutur. Bu karara kar almanca yazma bir eser takdim olunmu ise de lim akademisi bu eseri dikkatle tetkik ettikten sonra nakt mkfata lyk grmedii gibi bir takdirname bile yazmamtr. Mehur M. Fraehnin teklifi zerine 1832 tarihinde lim akademisi tekrar bu meseleyi ele ald; Fraehn galiba Altn Ordu tarihi ile evvelce itigal etmi olan Senkow skiyi bu mesele ile alkadar etmek istiyordu. lim akademisinin bu husustaki artlar Fraehn tarafndan kaleme alnan programda mufassal olarak gsterilmitir. Bu gn Bibliyografik cihetten pek nadir olan program kitabn sonuna ayniyle koydum.

lim akademisinin bu yeni teklife kar 1835 tarihinde matbu ilvelerden baka 1272 sahifelik Almanca bir eser gelmi ise de Fraehn, Schmid, Krugun bu eser hakknda yaptklar tetkikler ve tenkitler [1] neticesinde akademi bir sene sonra bu eserin mkfata deeri olmadna karar vermi, yalnz drt sene sonra bu eser baz tashihler ile baslmtr . . . . Buradaki eser hakknda Krug, Fraehn ve Schmid taraflarndan yaplan tenkitler ve mellifin iddetle itirazlar ilve olunmutur . . . . Mellif mnekkitlerin son ikisine mklpesentlik ve suiniyet atfetmekte, y a ln z K ru g un adilne hareketine, iyi dikkatine hak verm ekte idi. nk Krug akademiye msabaka mddetinin bir sene daha uzatlmasn ve bununla mellifin eserini akademik kayit- lere binaen tashih ederek yeniden msabakaya verilmesini m mkn klmasn teklif etmiti . . . .

Ben burada akademinin kat' hkmnn doru olup olmad meselesini tetkik edecek deilim. Ben bitarafm, Won Hammeri de mdafaa etmek istemiyorum, [2] fakat kendi noksanlarna mukabil baka lm eserlere byk hrmetle bakarak Krugun doru teklifinden istifade etmeliydi diye dnyorum ve bununla akademi lm iskandali ve her iki tarafn zerine toplanan lzumsuz glgeyi bertaraf edebilir. . . . Ne de olsa bu akademik mesele meydana gelemedi ve gelemezdi. nk bunun balca iki sebebi

[1] M ellif bu tenk itleri uzun uzadiya yazm tr. Mtercim[2] M ellif W on H am m erin itirazlarn n Alm anca b asld n z ik

rediyor. Mtercim.

XII

Mukaddime

vardr: 1 Bu gibi mhim bir eseri bir m uharrir tek bana baaramazd. 2 Won Hammer tarafndan zikrolunan 4 0 0 yazma eser, baslm eserler, risaleler ve makaleler nceden tahlil ve tenkit edilmek lzm idi. nk onlardan istifade edip bir tarih meydana getirilebilirdi, ksas balanmas lzm gelen taraftan balanmad. Bu hususu ise her halde lim akademisi de msabaka ilnndan evvel anlamt. Ne acayiptir ki Rusyann ilim muhafz olan akademi ozaman- danberi Altn Ordu tarihine dair ark lisanlariyle yazlan eserlerin mhim materyallerinin tenkitli bir bibliyografisini bile neretmei hatrna getirmemiti, yalnz 1871 1874 tarihlerinde Eblgazi'nin Tatar tarihini ve franszca terce- mesini neretmekle iktifa eylemiti. Tatarlarn Kafkasya ve Karadeniz mntakalarn istillarna dair I lm nskinin bni- esir den ald ve ilim akademisinin U cenniye Zapski mecmuasnn ikinci cildinde bast ( 6 3 6 6 6 8 ) bu eserine ok teekkr etmeliyiz, ayni m ecm uaya (cilt 2, sahife 7 6 5 - 7 8 7 , cilt 3 , sahife 7 1 4 - 7 4 1 ) konulan ve etraflca tetkik olunan Kalka [1] savann zaman hakkndaki tetkiki, 1855 senesine kadar intiar eden Peenekler [2] Kp- aklar ve aa Tunann ve Karadenizin imalinde Atillcan Cingize kadar geen devirlerde serseriyane dolaan dier Trk halk hakknda ki yazlar nereden akademi azasndan Kunike de teekkre borluyuz.

Umumiyetle Mool - Tatar devrini tetkik meselesi o gn- denberi hayli ilerlemiti. nk onlar bize tantan yardmc eserlerin says pek fazla ve bu hususta meydana gelen ma- teriyaller pek kymetli idi. Zikrolunan eserlerden maada aa- daki eserlerden istifade edebiliriz: 1 Banzarof, Berezin, Brun, Vasilief, veliaminof - Zernof, Gomboyef, Grigoryef, Defremery, Dlaurie, vanin, yakinf, Kzm Bey, Quadremere, Palladif, Patkanof, Sablukof, Saveliyef, Haworth, Scharmua, Erdmann ve sairenin kymetli eserleri.

[1] Don n ehrin in b ir kolu olan K alka rm a ken arnd a Cingiz Han zam annda garp Tatarlariyle Ruslar arasnda yap lan ve m thi hezim etle neticelenen byk savatr. Mtercim.

[2] T elfikulahbar sah ib i P eenekleri, Bonak gsteriyor. Mtercim

XIII

A lfn Ordu tarihine a it m et in ler

2 Arkeoloji cemiyeti tarafndan nerolunan Rus salnameleri.

3 Ksmen Avrupada; ksmen arkta nerolunan o devrin mslman mverrihlerinden b n iles ir , bni Haldun, Eblfeda (yeni nerolunan), bnilverd, Karaman, bni Arab- ah ( yeni b a sm a s), Reidddin ( tam deildir ), Mirhund, Hundemir, Mneccim ba ve sairenin eserleri.

4 bni Babtuta, Astzelin, Plano Karpini, Marco - Polo, Bubrukvis. Schiltberger, Clavixo gibi seyyahlarn kritik seyahatnameleri ve Bizans, Grc, Ermeni ve Mool - Tatarlar hakknda pek mfit olan fkralar havi bulunan bu devre ait haberler.

5 Karadeniz ve Azak denizi sahillerinde Trk-Tatar ahalisi arasndaki talyan kolonisinin (Cinevizler) o devre ait materiyalleri.

6 Cci Ulusu hakknda tarih ve coraf bir ok malmat veren Altn Ordu sikkelerinden ibaret olan koca razi- neler.

7 1843 - 1 8 4 6 tarihlerinde Saray harabelerinde yaplm olan hafriyattan alnan neticeler.

8 Bulgar, k e k [1] harabelerinde ve Altn Ordu Devletinin dier mahallerinde bulunan asar atika

9 Ad geen Fraehn'e ait olup Asya mzesinde muhafaza olunan yazma eserler ile Scharm uamn eserleri gibi.

Bunlardan baka Altn Ordu hanlnn mstakbel tarihesini daha ak, daha doru ve etraflca tenvir edebilmek iin hertrl hazrlklar lzmdr ki ileride ona yardm edecektir; bu hazrlklardan biri de toplanan bu mecmuadr ki buraya her eyden evvel b irka sene zarfnda topladm Altn O rduya dair yazlar girecektir. Bu yazlar en ok Arap, ran, Tatar ve dier mverrihlerin eserleridir; bizim iin en kymetlisi bilhassa Altn Ordu hanlnn kendi vaka nvis- leri tarafndan yazlan eserler ise de ne are ki bize kadar gelmedi, fakat onlarn mevcut olduunu rasgele baz emarelerden seziyoruz. Bundan dolay imdilik Altn Orduya dair naks malmat ile iktifa etmee mecburuz; bu malmat o

[1] Saray ile Bulgar [bular] ehri arasnda ve tam ortasndadr. Mtercim

XIV

Mukaddime

devrin ark muharrirlerinin eserlerinde hfzolunmutur, bunlar arasnda Msr tarihinin klem enler devrine ait Arap mverrihlerinin verdikleri malmat ehemmiyetlidir. Bu devir 6 5 6 -9 2 3 Hicr [1258-1516] Milad tarihine kadar devam eder. Msrdaki ilk klem enler Padiah dier adla deniz klemenlerinin asllar kpak kleleri olup Msr ve Suriyeye cenub Rusyadan, daha evvel bu iki lkede hkm sren Eyyubler tarafndan Cingizlerin Kpaklara ve Rus topraklarna akn- larndan sonra getirilmi olup onlar zamannda Msra satlm kleler idi [1 ]. Kpak Trkleri Msrda hassa muhafzlar sfat ile az rol oynamadlar; Kpak diyar Tatarlarn istilsna uradktan sonra Msrdaki Kpak klelerinin miktar artmt. Bundan baka Kpaklardan bir oklar Msra hicret etmilerdi [2]. Kpaklar mhim mevki igal eden rkdalar tarafndan sevin ile kabul olunmular, kendi rf, det ve mizalarn da beraber getirmilerdi. Nitekim Syutinin [vefat: 1505] [3] dediine gre kendi hkmetinde ve Msr diyarnda Tatar Padiah Cingiz Hann kanun ve yasalarn tatbik etmek iin Sultan Baybers elinden geleni yapyordu. Kalka- indi (vefat 1418) [4] nin sylediine gre klemenler saltanat devrinde Msr ve Suriye askerleri Rumlardan [BizanslIlardan], Trklerden, erkezlerden, Lezkilerden ve Trke benzer (i!.-liU rklardan yani Altn Ordu hanldahilinde yayan balca kabilelerden m rekkep idi [5].

Bu cilde koyduum materiyaller gsteriyor ki (1260-1430) seneleri iinde Msr Sultanlar ile Altn Ordu hanlar arasnda eliler gidip gelirlerdi, aralarnda sk dostluk ta vard, bu dosluk neticesinde 13 2 0 senesinde Melik Nsr Altn Ordu Padiah Mehmed zbek Hann akrabasndan bir kzla evlenmekle dostluk daha ziyade sklat. Bu dostluklar her

[1] Eyyublerden M elik Salih kleleri oalm akla bunlardan hassa ordusu tekil etm i, bu orduya halka denm iti. M um aileyhin deniz kenarnda yapt bir kaleye n isbetiy le veya k lelerin V enedik gem ileriyle gelm esiyle onlara deniz k lem enleri, dendii gibi Sultan Kalavu- nun Lezki ve erkezlerden 3 7 0 0 kleyi kale burlarna yerletirm ekle bunlara bur klem enleri de den ilm iti. Mtercim [2] Aa rtbesinde b ir takm zabitler M sra iltica etm ilerd i. Mtercim [3] 911 H icr Mtercim [4] 821 Hicr. Mtercim [5] Cingizlerin nlerinden kaan H arezm iler de vard. Mtercim.

XV

A ltn Ordu tarihine alt m etinler

iki taraf iin faideli olmutur. Irak Moollarnn yani Hl- glarn Msrn Suriyedeki memleketlerine saldrmalarna kar imal Moollar olan Altn Ordu hanlar pek gzel bir silh o lm utu ; Msr Sultanlar da Hlglarn Altn Ordu hanlarnn Kafkasyada, Ardanda, Horasanda, Harezmde sarkntlarna kar engel oluyorlard; klemenler ile Hulglar arasndaki ihtilftan Altn Ordu hanlar istifade ettikleri gibi imal Moollar ile Irak Moollar arasndaki zddiyetten de Msr Sultanlar mstefit oluyorlard. Msr Sultanlarnn Altn Ordu hanlar ile olan mktebeleri ok kere Moolca yazlrd, bunun iin saraylarnda Altn Ordu hanlarlnn det ve ananelerini ve dillerini bilen memuru mahsus bulunduruldu. bni Tanribirdi (1 4 7 0 ) [1] nin rivayetine gre Msr Emiri Arta Cingiz yasasn en inceliklerine kadar bildii gibi her trl Tatar uruklarnn menei ve ecerelerini de mkemmel bilirdi. Ve ok vakit kendi halknn tarihlerine istinat ederdi.

Msr ile Krm arasndaki daim! ticaret mnasebetleri, Msr ve Suriye limlerinin ve seyyahlarnn Kpak, Bulgar (karanlk diyar), Harezm il... lkelerine seyahatleri, nihayet Msrda pekok devlet adamlarnn :

gibiadlar takndklar yani bu gibi zavatn byk memuriyetlerde bulundunklar dnlecek olursa XIII XV asrlarda Msrllarn Altn Ordunun gerek i, gerek d vaziyetlerini pek iyi bildiklerini kabul etmek icap eder, bu esami Altn Ordu Devletinin hkm altnda bulunan lke ahalisinden olduklarn gsterir, bu dncelerimizin doru olduuna ak bir delil mesel Baybersin (1592 2 9 , tercmeleri) Elomernin (3 9 3 412 tercmeleri) bni Batutann(279314), bni Arabahn (4 5 5 4 7 4 ) ve Elaynnin (4 7 5 5 3 4 ) [*] kayitlerindeki mfit malmattr.

Altn Ordu hakkndaki mtenevvi malmat o devirde Msrda alkadar zevat tarafndan toplanp yazlmtr. Bu yazlarn pek ou belki hepsi arkta ard aras kesilmiyen kargaalklar, yangnlar, seller ve buna benzer felketler

J1J 8 7 4 H icr. Mtercim.[*] Bu bap henz basam ad nd an sahife num aralar tercm eye

gre gsterilm em itir.

XVI

Mukaddime

yznden mahvolmutur; bununla beraber baz eserlerin bulunmak ihtimali de vardr, bunlar dikkat ve gayret ile aratrmaklmz lzmdr; bilhassa Hac kalfann [1] zikrettii Baz klemen Padiahlarnn hayatn tasvir eden eserini arama pek arzu ederiz. imdilik ben Arap melliflerinin eserleri hakknda sz syliyorum, bunlarn bulunma- siyleAltn Ordu hakknda malmatn bulunacan mit edebiliriz. Bu gibi eserler arasna bni eddadin u--?- ^

bni Dokmakm JAr. jj Elaynnin [2] dlUU>~yi gibi eser

lerle bize kadar gelmiyen bni Abdzzahir tarafndan yazlan u--?- aLJlj'- ve emseddin Eluca tarafndan yazlan yl burada dahildir.

bni Arabahn Trk ve Tatar hanedanlarna dair monog- ra.isi ile Rkneddin Beybersin ve bnilforat tarihinin zayi olan ksmlarn bulmak pek ehemmiyetlidir.

O asrlarda baz Msr mecmualarnda Altn Orduya dair mufassal malmat bulunmas muhtemel olduu gibi hatt Hac Kalfann gznden kaabilen, mesel benim tarafmdan 5 4 4 5 4 9 [*] sahifelerindeki malmat gibi daha az maruf olan eserlerde bulunabilir. Ksas, bu sahada yaplacak aratrma" larn baarlabileceini umuyordum.

Mteveffa W- Grigoryefin Altn Ordu tarihine dair malmatmz yeni yazlar ve tarihler ve bunun gibi yazma eserler bularak bu sayede oaltmaa asla midimiz yoktur. szne itirak etmiyorum. Mevcut malmatn oalmas Altn Ordu meskkt fenninin zenginlemesine baldr ki Grigoryefin doru iaret ettii vehile bunlar hibir kaynaklar ile deitirilmiyecek derecede esas materiyallerdir. nk Altn Ordunun meskkt izlerinden baka onun tarihinde pek ok mhim halkas ve kronolojik ve coraf m nasebetler onlar devrelere ve bir sahaya doru yayabilmek iin eksik olurdu. Kronolojik tertipte buulnan bu mecmuaya

[1] Ktip elebi. Mtercim. [2] K rem eryy e ait K aytbay ve akm ak sultanlarn n biyografyalarn gzden g ev rem ed i im izd en dolay pek m teessifim , y in e Elayn tarafndan yazlan ilHiciUJ-in biyografyasn okuyam adm a da teessf ederim - Mellif.

[*] k inci cilttedir. Sah ife num aralar tercm eye gre gsterilm em itir.

XVII

A ltn Ordu tarihine alt m etinler

Altn Orduya ait materiyaller konmutur ki bnilesir tarihinden umumiyetle Mool - Tatarlarn ilk istillarn srasiyle izah ederek fevkalde canl, fakat toplu olarak konmutur. Elaynnin 1 3 4 8 - 1 3 4 9 (Sahife 4 9 8 , 5 2 9 530[*] senelerinde) Suriyede, Msrda olan taun hakkndaki kk bir hikyesi konmutur ki bu vakaya ahit olanlarn anlattklar korkun taun banna dair verdii malmat havidir. Bizde Kara lm diye maruf olan bu taun bundan evvelce de Avrupa- da hkm srmt, (bakalar tarafndan nerolunan 1, 15, 23 baplarna bak [1]). Arap eserlerinden alnan malmat yalnz tercem e olunmutur, fakat 19 uncu bap iin yaplan istinsa [2] 3 6 5 sahifede izah edilmitir. Geri kalanlar hep asllariyle beraber baslmtr [3], bununla beraber ihtilflar metin altnda mutarza iinde gsterilmitir.

Ebulfedamn Altn Orduya dair verdii muhtasar malmat havi olan m ehur tarihine [4] gelince tarafmdan zikrolunan ve baka eserlerden istinsah edilenlere de iaret etmekle iktifa eyledim (502 , 510 514 sahifeleri) bnilverd tarihinin [5] aslndan tarafmdan neredilen ksmmda bnil- verd'nin zikri geen taun hakkndaki kaydi ile iktifa ettim.

Tercemeleri elden geldii kadar ayni ile yaptm, yalnz harfi atf olan 0 ) lerin tekrarndan kandm. Bu harfler pek ok yerlerde konulmamtr, baz yerlerde lzumu grldke (ise, sonra, o vakit, fakat ve saire) gibi szlerle deitirilmitir. Baz cmle ve ifadelerin toplu olmas iin lzm gelen szler her yerde mutarza iine alnmtr ki bununla kimi ve neyi kastetiime iaret ettim. nk Arap mellifleri ismi haslar nc ahs yapmakla iktifa etmilerdir; ismi haslarn (gaip, o) nakillerinde mmkn olduu kadar onlar arktaki telffuzlarna gre kullanmak istedim...

[*] k in ci cilttedir.[1] bn ilesir, b n i Batuta ve b n i A rabah baplar. Mtercim. [2] Yalnz

b n i Haldun bab asliy le beraber baslm tr. Mtercim. [3] so n radan M srda basld n dan m ellif bunu m atbu eserler arasnda gsterem em itir. Mtercim. [4] E yublerden olan H am a prensi Ebulfedam n

j j adl tarihi. Mtercim [5]. Ebu Hafs m er bnilverd inin j tarihidir k i Ebulfeda tarihinin b ir icm ali m ahiyetinde

olup vefat sen elerine kadar tem dit olunm utur. Mtercim-

XVIII

Mukaddime

Kitapta tesadf edilen Tatar adlarnn mesel (1 0 0 , 109 , 155, 158 vesair) sahifelerdeki adlarnn doruluunu tekeffl edemem; nk bunlara sebep karklktr, bunlar her trl melliflerde veyahut daha dorusu el yazmalarnda ayni ahsn adnn btn tarihlerde baka baka zikrolunduunu gr- mekteyiz [1]. Bu ahslarn hakik adlarnn tayini ileride yaplacak aratrmalara baldr.

slm devirlerinin seneleri, aylar ve gnleri Mild sene hesabna evrildii vakit Wustenfeldin m ehur Almanca eserini takip ettim.

Mecmuann ikinci cildine ran, Tatar ve Trk melliflerinin eserlerinden [2] istinsah olunan paralar girecektir- Bu iki cilde lzm olan tarih ve coraf ve baka notlar tarafmdan nerolunacaktr; bunlardan imdilik ancak pek azn yapmaa karar verdim. Evvelce tarafmdan toplanan metinlerin baslmasiyle uratm...

B

Yksek lim, W. de Tiesen Hausen bu mecmuann nerinde candan alka gsteren ve kendisinin Asya mzesinde ve imparatorluk ktphanesindeki baz yazma nshalardan istifadesini temin eden Berlin, Laypzig, Liyon, Londra, Oksford, Paris, Mnih ve Viyana ktphanelerini ziyaret edebilmesi iin tam alt ay ecnebi memleketlerine gitmesini temin hususunda uraan Graf Aroganow derin sayg ve minnettarlk ile yadediyor ki o sayede bu ktphanelerde iyi materyaller elde etmi, hatt kendisine kesesinden iki bin beyz ruble tahsis eylemitir. Baz mukayeseler gnderen, mahallinde mukayese eden, istinsahlar ve yazma nsha irsal eyliyen zevata; hususa bu eserde en ufak ihmalleri, tercemedeki gedikleri dolduran Petersburg niversitesi Profesrlerinden Baron Ruzene de derin teekkrlerde bulunuyor.

Mtetebbi msterik olanca himmet ve gayretleriyle m eydana koyduu bu mecmuada cahil hattatlarn yazdklar

[1] Yani b ak a b aka gryoruz. M terc im . [2] Y an i Farsa, Tatarca ve T rke eserlerden alm an paralar g irecektir. Y oksa birinci ciltte Arap olm yan Iranllar ve Trkler de vardr. M terc im .

X I X

A ltn O rdu tarihine a lt m etin ler

kelime ve ibare yanllarn nasl bulmu ise yle yazm ve ara sra (sic) iaretini de unutmamtr. te bu yzden bu kymetli metin yanl ismi haslar, yanl imllar, yanl kelimeler, hatt manay bozabilecek ibareler, nihayet sarf ve nahiv hatalar - bir takmlar notlar ve tercemelerde tashih olunmakla b era b e r-y in e ok yer tutmutur. Bundan nai ilk nce metinleri tashih ettim, mellifin ald metinlerin mehazlarn stanbul'ktphanelerinde uzun uzadya uraarak bir oklarn bulabildim, bununla beraber bir takmlar da eksiktir, bulunan mehazlardan metinleri bulup karmak kolay olmad, fihristsiz nshalar 617 (1 2 2 5 ) 9 4 0 (1444) senelerinde cereyan eden vukuat yllara ayrarak birer birer gzden geirdim, hele stlahlara ve resm muhaberelere ait olan L j'iflibJ ' j ~ ile .j.j-iJi J kitaplarn batan sonuna kadar mtalea ettim. Metinleri yazma ve basma nshalar ile veya ayni bahsi yazan dier kitaplar ile karlatrarak veya sarf ve nahiv kaidelrine tatbik ederek dzelttim, karlatrdm eserleri not ksmnda gsterdim. Metinleri yazlmyan babn vaka balarnye Trkeye terceme ettirdikten sonra beyan ettiim vehile tetkik ederek elverili olann aldm.

Mellifin bnilforat, Nuvveyr, Ayn veya muhtelif tarihlerden naklen manay dzelten veya sarf ve nahiv kaidelerine uyan ibaresini, ilvesini manay tenvir ediyorsa ayni ile aldm, yoksa bunlar almaa lzum grmedim. Notlardaki tashihlerini olduu gibi yazdm. Tashih etmediklerini de dorudan doruya tashih eyledim. Bir takm hatalar matbaa hatas olmakla onlar tashih etmedim, gerek metinleri, gerek tercemeleri tenvir edecek baz notlar ilve ettim. Birden fazla olan nshalar tetkik eyliyerek racih grdm metne, deilse not ksmna yazdm. Ecnebi ismi haslarn tashihi ile ok uratm.

Mellif ile mtercimin yazlarn ayrmak iin mellif iin M. veya T.H. mtercim iin d e/ .Z. iaretlerini koydum. Mecmuada geen Garp limlerinin isimlerini Umum Ansiklopedi ve slm Ansiklopedisi imlsna, Rus limlerinin isimlerini de mecmuadaki imlya gre yazdm. urasn unutm-

X X

Mukaddime

yalm ki Altn Ordu Devleti tarihinin garip bir tecellisi vardr, ok defalar vakalar ve tarihler biribirlerine uygun dmez. Nitekim tercemede gze arpacaktr.

Mellifin mecmuada ald mehazlar unlardan ibarettir:

M ellifler Eserler

Jlaj**. 2

Mlhazalar

688 611 H ic r a ra s n d a

628 662 -U

6 2 3 -7 1 3

6 6 1 -7 2 5

7 0 9 - 7 1 8

6 6 0 -7 3 7

f i l l _ 3 1 J 1 j>^i Oii) d

j - ' j I J > jU I J , ^ 1 - 4' ( vJL1

Altn Ordu tarihine ait m ctnler

660 712

T a r ih ve C o - , Njl r a fy a y a ait

R e s m m u h a b e re - Iere a il

.111_

| f %M\ j;\ _j[ ] f *-V J j j jfjirj

dJilr j jU.Ni dili]jU.NI-^,

704 705 H icr a rasn da

7 3 9 743 "

691 741

713 716 H ic r a rasn d a

660 730

M e h u r S ey a h a tn a m ed ir

713 743 H icr a rasn d a

720 797

R e s m m u h a b e re le re ait

7 6 6 799 H icr a ra s n d a

C u c U lusu D evleti

/ G u c i U lusu \\ v e R e sm m u h a b e re le r h a k k n d a /

[2 ]

[ 3 ]j

jJua j-at.A I-ij l

Jj jU.MIj1^ jjlkJu;|_

652 833 H ic r i a ra sn d a

720 H ic r v u k u a t

*]& yO l

'J

o l tj 1

5^ J^ J

|(

Mukaddime

712 H ic r T u ku at | * I / _____2 2720 796 H ic r a rasn d a f \ ^

773 819 H ic r a ra sn d a a 2 3

T im u r v u k u a t 1} ^' rihlerinde ve yirmi yedinci baptaAyn tarihinde t j t j\ jLJI 2bni Hacer j l jy>jI 3Yirmi yedinci bapta . . . . Jc J.--* 4Ayn tarihinde J l* * J JjVljlI j JjJIjU-I 5

XXIII

AJtn Ordu tarihine a it m etinler

Mecmuada yirmi alt baptan baka iki bap daha vardr ki, hepsi yirmi sekiz baba bali olur. Biri ilveler ve tashihler, dieri de lahikalardr. lveler Novveyrlnin J'-3* ksmndan ibarettir. Bununla beraber arzolunduu vehile arapa nakiller de vardr. Bu paralar da tetkik ettikten sonra terceme ettim. Tashihler ancak j m Ayasofya Ktphanesindeki yazma nsha ile tashihinden ibarettir. Lahikalar daha evvelce beyan olunduu zere Akademinin 1 8 2 6 1832 tarihlerine ait olmak zere iki program havidir ki, bu programlarda artlarla beraber yz altn nakt mkfat beyan olunmutur. Mecmuann sonunda bir sahife kadar hata ve savap cetveli vardr.

Rusa yazlan mukaddime, ilveler ve tashihler ile lahikalar, bap balar, metni yazlmyan baplarn ksm balar, ismi haslar ve notlar Trkiyat Enstits rusa mtercimi merhum Bay Haan ile Edebiyat Fakltesi memurlarndan Bay Sabur Resul tarafndan terceme edilmekle ok yardmlar sebkettiinden onlar teekkr ile yadederim.

D

stanbul ktphanelerinde bulabildiim mehazlar :

K t p h a n e l e r E s e r l r

Leyden basmas niversite Ktp- hanesinde [Halis Efendi] 3 5 1 9 3 5 2 0 numarada ve [Rza Paa]2 2 4 7 numarada mukayyettir. Msr basmas oktur. Ayasofya Ktphanesinde 3 0 5 6 3 0 6 6 numaralarda yazma nshas vardr.Kadasker Molla elebi Ktpha- 'jy** 2nesi 119 numarada pek eksik bir nsha vardr, fakat alnan paralar yoktur.

XXIV

Mukaddime

Ayasofya Ktphanesinde 3511 3516 numaralarda mukayyettir, baz ktphanelerde eksik nshalar vardr.Kprl Ktphanesinde 1037 numarada mukayyettir.Ayasofya Ktphanesinde 3 0 0 5 3016 numaralarda mukayyettir. Baz ktphanelerde vardr, fakat hi bir nshas tam deildir. Kprl Ktphanesinde 1079 numarada mukayyettir. Nshas nakstr, 1189 numarada Tarihl- islmm zeyli olarak Sehavinin Dveli slm vardr. Murat Molla Ktphanesinde Dveli slmiye ad ile 1410 No. da mukayyettir. Nshalar eksiktir.Ayasofya Ktphanesinde 3 4 1 5 3 4 3 9 numaralarda mukayyettir. Ayasofya Ktphanesine 3 1 6 0 numarada yazmas, niversite Ktphanesinde [Rza Paa] 26 1 9 nu marada Msr basmas vardr. Hamidiye Ktphanesinde 8 9 2 8 9 4 numaralarda mukayyettir. Bir ok ktphanelerde vardr. niversite Ktphanesinde Paris basmas franszca tercemesiyle beraber 91 ( 5 + 9 ) = 9 2 6 4 numaralarda, Millet Ktphanesinde [Ali Emiri] Msr basmas 2 5 5 8 numarada ve franszca tercem esiyle beraber Paris basmas 2 5 9 9 2 5 6 2 numaralarda mukayyettir. Kprl Ktphanesinde 1154 1157 numaralarda mukayyettir.

3

r:*-,Si.jir >

6

jUMlaJil 7'

_^ 1 ---------8

llfJlj 4j l-UI ----9

(j-\ As-j ----10

f l/ V l 1 1

XXV

A ltn Ordu tarihine ait m etin ler

Baz ktphanelerde eksik nshalar da vardr.Fatih Ktphanesinde 4 3 1 2 numarada, Esad Efendi Ktphanesinde 2 2 4 3 numarada m ukayyettir. Baz ktphanelerde de vardr.Nuruosmaniye Ktphanesinde 3 0 8 5 3 0 7 0 numaralarda, Damad brahim Paa Ktphanesinde 8 6 3 8 6 9 numaralarda m ukayyettir. Masr basmas oktur. Bayezit Umum Ktphanesinde 8 2 2 numaralarda mukayyettir.Ayasofya Ktphanesinde 3 3 6 9 3 3 7 2 numaralarda mukayyettir. Birok ktphanelerde vardr.niversite Ktphanesinde [Rza Paa] 18411843, Millet Ktphanesinde [Feyzullah Efendi] 1 5 3 7 15 3 9 numaralarda mukayyettir. Daha baz ktphanelerde vardr. Kprl Ktphanesinde 10 2 7 ve 10 2 8 numarada mukayyettir. Feyzullah Efendi Ktphanesinde 1403 numarada yalnz beinci cildi vardr.Nuruosmaniye Ktphanesinde 3 0 5 6 numarada mukayyettir, birok ktphanelerde vardr. Nuruosmaniye Ktphanesinde 3 3 9 3 numarada mukayyettir. Birok ktphanelerde vardr, Msr basmas oktur. Trkiyat Enstitsnde 17 4 5 ve ir Efendi Ktphanesinde 1262 numaralarda Liy- den basmalar vardr.

I * -

jLitMl j JisLtl

S ~ } j O "

XXVI

Mukaddime

Veliyddin Efendi Ktphanesinde 202 3 7 4 2 3 9 6 numaralarda, Millet Ktphanesinde [Carullah Efendi]1 4 9 0 1591 numaralarda mukayyettir, eksik nshalar da vardr.Air Efendi Ktphanesinde 6 0 8 , j.tU 21Hamidiye Ktphanesinde 8 9 6 numaralarda mukayyettir, birok ktphanelerde vardr.

Terceme arasnda grlen mehazlar:Ayasofya Ktphanesinde yazma tjj'V 1nshas 3 4 9 4 3 4 9 9 numaralarda,Rza Paa Ktphanesinde Leyden basmas 1 7 8 9 17 9 0 numaralarda mnkayyettir, daha baz ktpha- nalerde de vardr.Nuruosmaniye Ktphanesinde csj'l' j l - jU J I J*u.l 2 3 4 2 8 3 4 2 9 numaralarda mukay- . -ittir, baz ktphanelerde de v & r d i r .

. asofya Ktphanesinde 34 1 0 3 4 * 2 , Kprl Ktphanesinde i .'.'41157 numaralarda m ukayyettir, nshalar eksiktir.Ayasofya Ktphanesinde 3 1 4 6 numarada 5-r ^vardr.Air Efendi Ktphanesinde 232 ,Rza Paa Ktphanesinde 2 2 3 0 2 2 3 2 numaralarda mukayyettir, basmalar oktur.Nuruosmaniye Ktphanesinde 3155, Veliyddin Efendi Ktphanesinde 2 3 3 9 numaralarda mukayyettir. kenarnda Msr basmas vardr.

XXVII

3

S*

Altn Ordu tarihine ait m etinler

Kprl Ktphanesi nde- -^3 JOtjJl J * J . 1I 7 1 0 8 0 numarada mukayyettir. Ayasofya K tphanesinde32133215,Ali Emir Ktphanesinde 2 3 0 9 numaralarda mukayyettir.

Bap balar-nda grlen mehazlar : 1 ) j Vr1Jaki- 2 bab; 2 ) --l j j/Ul j-ii I 3 b a b ;

3 ) iljjl j 5 bab, 4 ) 8 bab-Ktphanelerimizde bulamadmz mehazlar: >iUl

t lilJJaJI t ^Ull j

Ord. Pro/. . H. Z M R L

[*| Lleli K tphanesinde 2 0 0 2 num arada Taberi Tarihi m uhtasar olan bnilam id T arih i m ukayyettir.

XXVIII

I E lk m i l b n i l e s i r

zzed d in E bu lh asan A l i E lc ez e r ib n iles ir a d ile m ehu rdu r. [C e - z ire i ib n i O m er] d e 1160 [ 1 ] d e dom u , 7233 te [ 2 ] M u su lda lm tr. b n ile s ir uzun m ddet M usul A ta be i N ureddin A rs lan a h n h izm etinde bulunm u; son sen e le r in i t e l i f ve tetebbu i le g e irm itir . T atarla ra d a ir y a z la r n k sm en v a k a la r a a h it o la n la rd a n sorup renerek, k sm en d e i id erek y a zm tr . A a k i p a r a la r den a ld k . E ser 628 H icr sen esin e [1 2 3 0 -1 2 3 1 ] k a d a r o lan v a k 'a la n n a k le d e r .

B u k ita p Tornberg ta ra fn d a n 12 k s m o lu p 2 c ilt f ih r i s t ve ta s h ih le r ile beraber bas lm tr , bununla beraber Jb n ile s ir in el y a z m a sn d an baka basm alar v a rd r . 1290 [1 8 7 3 -1 8 7 4 ] te B u la k ta 12 c ilt o la r a k bas lm tr [ 3 ] . T ara fm d a n il v e o lunan tercem en in m etn i T ornberg tara fn d an nerolun an 12 c ild in d en 233-328 k a d a r o la n s a h i f e ler in den a ln m tr. Bunun byk b ir k sm ev v elce D oh sson , D efrem ery ta ra f n d a n f r a n s z c a ter cem e ed ilm itir . R u sa tercem esi I lm in s k i t a r a f n d an yap lm tr .

[1] 5 5 5 H icr. z. [2] 6 3 0 H icr. z. [3} Kahirede bir ka defa basl m tr. M etinde gsterilen tarih ikinci tab tarihidir. z.

TURKES

TATARLARIN MSLMAN MEMLEKETLERNE ILGARLARI [1] [H. 617]

Nice yllar,bu hadiseyi etin grp zikrinden holanmadmdan dolay beyan etmeden vazgemi idim. Ne bir adm ileri atabiliyordum, ne bir adm geri kalyor idim, tereddt iinde kalm idim. Evet islm ve mslmanlarn kara haberini yazmak kime kolay olur? Bunu kolay kolay kim yazabilir? Ne olayd! Anam beni dourmyayd. Ne olayd! bundan evvel lm, bsbtn unudulmu olaydm! u kadar ki dostlarmdan bir cemaat bu hadiseyi yazmaa beni kandryordu. Ben ise yle durup kalyordum. Nihayet bu hadiseyi brakmann hi bir faide vermyeceine kanaat getirdim. Artk sze balyoruz :

Bu i gecelerin, gndzlerin dourmad, btn halka, bilhassa mslmanlara amil olduu byk bir hadiseyi, koca bir musibeti iine alyor. Bir kimse lem Tanr Taalnn Adem (peygamber) i yaratt zamandan bu ane dein bu gibi felket grmemitir,, dese kerek sylemi olur. nk tarihler ne buna yaklar, ne buna yanar, hi bir eyi iine almamtr, zikrettikleri hadiselerin en bynden biri Buhtu nasrn srail oullarn ldrmesi, Beyti Mukaddesi ykmasdr. Bu mel'unlarn, her biri kat kat Beyti Mukaddes olan memleketleri yikmalarna nisbetle Beyti makdis nedir? ldrlenlere nisbetle srail oullar ne tutar? nk ldrlen bir tek ehir ehalisi srail oullarndan daha oktu. Olabilir ki halk, lemin tkenmesine, dnyann yok olmasna dein bu gibi hadiseyi grmiyecektir; Yecu ve Mecu baka. Deccale gelince Deccal kendine uyanlar brakr, kar gelenleri bitirir; bunlar ise bir tek kimseyi brakmadlar, belki erkekleri, kadnlar, ocuklar ldrdler, gebe kadnlarn

[1] (1 2 2 0 M .), b n ilesr bu b yk hadiseye ackl, korkun szlerle balyor. Z.

2

Elkmil ibnilcsir

karnlarn yardlar, ana karnnda olan yavrular ldrdler.[n ] ^^*11 il VI ; o Vj * t 1 j ^ M

te kvlcm um u, zarar herkese dokunm, rzgrn ynn evirip kovalad bulut gibi memleket memleket dolam olan bu felket nasldr? yleki Tatar kavmi in taraflarndan ktlar, Kgar, Balasagon gibi Trkistan m em leketlerine; oradan Semerkant, Buhara ve saire gibi Mavera- nnehir memleketlerine hcum ettiler, onlar aldlar, ehali- sine zikredeceimiz eyleri yaptlar. Sonra onlardan bir oymak Horasana geiyor, orasn, alarak, ldrerek, ykarak, yama ederek ilerini bitirdikten sonra brakp gidiyor, Oradan Reye, H em ed an a, Cebele' ve oradaki ehirlere, ta Irak snrna dein tecavz ediyorlar, Sonra Azerbaycan, Erraniye [2] zerlerine varyorlar, bu memleketleri ykyorlar, ehalisinin pek ounu ldryorlar. Pek az kaup kurtulabiliyor. Bunlar hep bir yldan az bir zaman iinde oluyor, bunun bir misli duyulmamtr. Azerbaycan, Erraniyeden fari olunca irvan derbendine revan oldular, ehirlerini aldlar, padiahlarnn bulunduu kaleden maada hi biri kurtulmad, o kaleyi brakarak Lan, Lekiz memleketlerine getiler[3]. Bu taraflardaki trl trl uluslar bol bol ldrdler, mallarn yama ettiler, ehirlerini yktlar. Sonra Kpak topraklar zerine vardlar. Kpak ehalisinin en ou trktr, Tatarlar nlerinde duran ldrdler, geri kalanlar bklere, da balarna katlar, memleketlerini braktlar. Bu Tatarlar burasn da aldlar, bunu pek az bir zamanda yaptlar, buralarda ancak yryleri kadar elenip kaldlar, baka kal yok.

Bu oymaktan baka dier bir oymak da Gazne ve ona bal olan yerlere, civarndaki Hint, Sicistan, Kirman m em leketlerine getiler, bunlarda onlarn yaptklarn, daha iddetlisini yaptlar, bunun bir misli kulaklara arpmamtr. nk mverrihlerin dnyay istil ettiklerinde uyutuklar skender dnyay bukadar abuk elde etmemi , ancak on

[1] Biz Tanr ku llary z, ancak ona dneriz. M sibetlerine raz oluruz. Zor, g, erk ancak h er eyden yce ve ulu olan Tanr iledir. Bu cm le E sk i T rke kitaplarm zda JW OLU, s yerindedir. Z. [2] Eran, Erivan. Z. [3] Lan, Alan D astandr, Lekiz benderi irvan arkasnda b ir ehirdir, Lezki oym a olacak. Kam us tercem esi Z.

3

A ltn O rd u tarih in e a it m etin ler

yl kadar bir mddet zarfnda alabilmi, hi bir kimseyi ldrmemi, yalnz boyun emelerine raz olmutur. Bunlar ise yer yznn en bayndr, en gzeli, bayndrl ve ahalisi en o k , ahlk ve gidi itibarile en mutedil olan parasn hemen bir yl zarfnda istil ettiler ; girmedikleri ehir halkndan her biri, basknlklarndan korka korka sabahlam, hcum etmelerini beklemi durmutur.

Bu Tatarlar asla erzak ve levazma, gelecek bir imdada da muhta deillerdir, nk yanlarnda koyun, sr, at ve sair hayvan vardr. Bunlarn etlerini yerler, baka bir ey yemezler. Bindikleri hayvanlar da yeri trnaklar ile kazar; ot kklerini yer. arpa bilmez. Tatarlar bir yere konduklar zaman dardan hi bir eye muhta olmazlar. Diyanetlerine gelince onlar gne doarken taparlar, hi bir eyi haram bilmezler, btn hayvan hatt kpek, domuz ve saireyi yerler. Nikh nedir? Bilmezler, belki bir kadna birok erkek gelir, ocuk dnyaya geldi mi babasn bilmez. slm ve mslmanlar bu mddet esnasnda yle musibetlere giriftar olmular idi ki hi bir ulus buna giriftar olmamt. Bu musibetlerden biri ite bu Tatarlardr. [1] Tanr bunlar hayrsz etsin,, bunlar arktan kalkp her iidenin mthi grecei ileri ilediler. Sen bunlar erh olunmu, bitiik bir halde gre ceksin[l]

[ y J J U i l L i j i

[1] b n ilsir d ier iki m u sibet daha zikrediyor: Biri hallar sefiri, dieri tatar ve hallar m u sibetlerin d en kurtulanlar arasnda ki fitne ve fesat. Z. [2] yce tonr dilerse. Z.

4

m e t n in a sl i

y ' i j. jMA ( jO -j --- ( *\\ V -

S j^ M*-j p-^ 51 t Is ^ y *l IajS^ I )^ U k * U a^ jL-I oJjt

w.1 ^ L^c- o_^ " cr4-^ 1^ 4-Ac-

*5-\^ 'Vl * L^? {j*^ 1 ^^ L^*l* 1 ^i ^ 1*aafi 4 & A

J^_Jl IA* J jZli l_i (_-^ V tUJj j l l j _is e * l l j U j k ._T jJ*

Ifr^ ^ ( * ^ - '* ' * -u II_} ^doJl j^j I-1 i

o VI (jl |*jl J l*j 4A)I ^ v 3 ^ H

er*J U^l-i V_j L. ^j^-V.1. jl j l i li jl=> j l Ijlic I ^ a

r^-ii!lI*xJl ^j^-jJzZJl^ ^ U i^ol l^^y j j - X U

lj-* Ca * X 3 ^ j '^JI j j c V j* _j^>- U J l a___IJL o J l b_j

e-^ ~t_j ^ j l s J l ^_Jl 1 _j ~j\ y-> L>_j ."-j-J 1 ,,_31a-I

U* J ci^ ^ ^

L-t bCL* j j k s j L l ( J l 4j> Us> ^* {T o ^ -Vj U l * U l _ \ * ** * *

-i=- J l jMJl {j * J Uj J J - t -tlj J l f V -

jl_) l$1*1 j S ~I j_j-v-ai

U jt- aJt jl L. l * . f^ 3^. ' j * J' J ' Oy^ y j r * ^ &

y . j\- V jIac Vl \ ^ ^ -O ( 3 1^ 1*3 l^ -, c c

jll*_^c J -Cjll ^ ^ J J ^ ^ J^ ^ LIo-a j *.- ^ J^ \ j LL

j-cXNl (j\i V~^ ^ f *^^Jb VJ* (3** *^J S^

y- ,3 lfrC u U 1 l o-!* * j LgCir ji L*_JI tUJu t! ^ t>-

-> tuol ^to^ *s^ l t jMJl iy* -^ >-1 vl^ - *c ^

^U-Vl j l ^ f - 1 ^ e ( J l V ^ AJl J ^ J j

j ) l Ul_j j j N ^ J f-s J^-'->

_^ vJl V oLJl lJ i^ J ^ ^. . . * '

(^ --^ 11 jv^ ^ J j^ >^- ^ ^ tJl N V_)w I Y\

i_)^ fcG\ ^p- t*j1_j-dl -^^7 ^ V^c-jlt aIc-

J^I elo- lil ^ 0> jJj 1>-1^ J

y^k -> -^l ^ ^ 2a 11 oJkjb ^ * LJ llj 'Vl -Xa1_j oU t*3_^ |, ^

jJS^ * j ) I JL^I t j ^

Altm Ordu tarihine ait metinler

TATARLARIN TRKSTAN VE MAVERALNEHRE ILGARLARI VE YAPTIKLARI.

Bu sene iinde Tatarlar slm memleketlerine hcum etmilerdir, Tatarlar Trklerden byk bir uruktur. Bulunduklar yer in tarafndan [1], Tuma dalardr[2], buras ile slm memleketleri arasnda alt aydan ziyade mesafe vardr. Onlarn hcumlar yle olmutu: Temuin demekle maruf olup ingiz Han denilen padiahlar kendi memleketlerinden ayrlm, Trkistan taraflarna revan olmutu. Tacirlerden ve Trklerden bir kafileyi birok gm, kunduz derisi, ve saireyi [3]satp kendisine giyecek kuma, almalar zmnnda[4]Mave- ralnehir ehirlerinden Sem erkant ve Buharaya gndermiti.

Bunlar Trk memleketlerinden trar denilen ehre geldileer, buras Harezmahn son vilyeti idi. Burada bir naibi vard. Tatarlarn bu oyma gelince naip Harezmaha bunlarn geldiklerini, yanlarndaki mallarn, bildirir bir haber gnderdi, Harezmah gnderdii bir adam ile onlarn, ldrlerek mallarnn alnp kendisine gnderilmesini emretti. Naip de emir mucibince onlar ldrd, mallarn da gnderdi ki bunlar ok ey tutuyordu, mallar Harezmaha varnca bunlar Buhara ve Sem erkant tacirlerine datt, onlardan parasn ald.

Harezmah Hatayhlarden Maveralnehri zabtettikten sonra Trkistan ve ondan sonraki memleketlerin [5] yollarn kapam idi, buralar HataylIlarn iken Tatarlardan byk bir uruk (memleketlerinden kp) buralara gelmiti. [6] Harezmah HataylIlardan Maveralnehirde ki m em leketleri zabtedip Hatayllar ldrnce [7] bu Tatarlar Kgar, Be- lsagon ve sair Trkistan ehirlerini almlar, [8] Harezma-

[1] Veya in toprandan, in lkesind en . Z. [2]Tum ga Toga, in m erkezid .r.Z . [3]Hata ve Hten m atalarm dan.Z [4]Yani bu m atalar satp ken disine, evldna, kadnlarna m nasip b ir ey alm alar iin. Z. [5] H arezm ah Iraktan T rkistan a kadar hkm sryordu.Z . [6] Yani T rkistan eh irlerin in arkasn a inm ilerd i. HataylIlar ile aralarnda dm anlk, sava vard. Z. [7] H arezm ah H ataylIlara b yk i le r yapm m em lek etlerin i alm t.Z . [8] P adiah lar K lk Han idi.

7

A ltn O rd u tarih in e a it m etin ler

hm askerlerile savata bulunurlar idi [1]. te bundan nai Harezmah kuma ve sair levazm onlardan diri etmiti. Tatarlarn slm memleketlerine hcumlar hususunda bundan baka sebepler de sylenmitir, fakat bu sebepler kitaplara gememitir.

(Zikredemiyeceim eyler oldu, sen onlar hayr san da artk haber sorma.)

Harezmah Cingiz Hann adamlarn ldrnce onun ne olduunu, bileince olan carhaclarn miktarn, ne yapmak istediini gznnde tutmak iin bir takm casuslar gnderdi [2]. Casuslar gittiler, yollardaki susuz llerden, dalardan geerek nihayet oraya vardlar. Uzun bir mddet sonra dndler; Harezmaha saylarnn okluunu, onlarn hadsiz, hesapsz olduklarn, vurumaa en ok dayanan Tanr mahlukundan olup bozgunluk nedir, bilmediklerini, muhta olduklar yat, yara ellerile yaptklarn haber verdiler. Harezmah Cingiz adamlarnn ldrp mallarn aldna piman oldu, kendince salam bir fikir peyda oldu. ihabeddini Huyuk [3] yi artt. ihabeddin fadl bir fakh idi, yannda pek itibarl idi, beyan ettii reyine kar durmaz idi, ihabeddin geldi, Harezmah yle dedi: Byk bir i zuhr etti, her halde onu dnp yapacamz ey hakknda reyini almaktan baka are kalmad; yle ki Trk tarafndan saylamyacak derecede bir ok asker ile bize kar bir dman kmldad. ihabeddin ona u cevab verdi: (Sklma) askerlerin oktur, etrafa yazar, damk askerleri toplarsn, btn ahali silhlanp karlar. nk sana mal ile, can ile yardm etmek btn mslmanlara vacip olur; sonra toplanan askerlerin ile Seyhun tarafna gidersin, Seyhun byk bir rm aktr,Trk memleketleri ile slm m emleketlerini ayrr, artk orada bulunursun [4], Uzun bir mesafe kateden dman gelince askerleri yorgun, dermansz kalacaklarndan biz kavi yrekle onlara kar karz.,, Bunun zerine Harezmah emirleri, yanndaki danlacak

[1] nk H ataylIlarn inkrazndan sonra H arezm ahn hududu T rkistan gbe in e kadar dayanm t.Z . [2] S iyasetnam ede zikrolunduu vehile casu slar tacir, seyyah, sofu, il satc, dervi kyafetinde gnderilirdi. Z. [3] H veli iz. [4] Yahut etrafa yazarz, asker toplarz. Seyhun tarafna gideriz. Orada bulunuruz. Z.

8

Elkmil lbnilesir

kimseleri toplad, onlar ile dank yapt. Bunlar ihabed- din reyine uymadlar, belki yle bir rey ortaya koydular: Onlar brakalm ki bize doru Seyhunu gesinler, o dalarda, dar yerlerde yrsnler, nk onlar yollar bilmezler, biz ise biliriz, artk onlara kar gl olur, onlar bitiririz, onlardan hibiri kurtulmaz. Trkler bu halde iken bir de ne baksnlar, bu Cingiz Han melunu tarafndan bir camaat ile birlikte bir eli gelir, Harezmah tehdit eder, Cingiz tarafndan Tacirlerimi ldrr, mallarn alrsnz, savaa hazr olun, size takat getiremiyeceiniz askerle g e liyorum,, der. Cingiz Han Trkistana yrm, Kgar, Bel- sagon ve btn ehirleri alm, buralardaki ilk Tatarlar [1] yok etmiti. Bundan dolay onlar hakknda ne bir haber geldi; onlarn ne bir eseri kald; belki HataylIlar gibi daldlar. Adlar, nianlar kalmad [2]. Cingiz Han Harezm- aha eli ile mektup gnderp te Harezmah o mektubu dinleyince (bu tehdide kar) elinin ldrlmesini emretti, eli ldrld, bileince olan cemaatin sakallarnn tra edilmesini de emretti [3], elileri, padiahlar olan Cingiz Hana, eliye yaptn haber versinler; Harezmah ona (ben zerine varyorum, dnyann ucunda olsan bile senden alacam, adamlarna ne yapmsam sana da onu yapacam) desinler diye iade etti. Artk hazrland, eliler haber getirmeden evvel iriip onlar basmak zere acele yrd, bu yryte devam ederek drt aylk bir yol ald, onlarn obalarna vard, orada kadnlardan, oluk ocuklardan baka kimse grmedi, onlara saldrd, hepsini doyumluk ald, kadnlar, ocuklar esir yapt. Kfirler Trk padiahlarndan [4] Klk Han adl padiah ile savaa gittiklerin-

[] K lk H ann padiah olduu Tatarlar; K lk Han, K gar, H ten, Y arkentte hkm srerdi. z. [2] Cingiz Han K lk Ham m ah vetm ekle H ataylIlar iline hk im olm u idi. Sahib i ih abed - din M uham m ed bni Ahm ed M nii N esev K lkH anm Cingizin b y k olu ucnin elinde helk o lm asn (612) tarihinde gsteriyor, b n il- esirin (616) tarihinde gsterm esin i yan l sayyor. D nyay harap eden Cingiz Tatarlar K lk H ana hcum etm ekle K lk Han H arezm ah b rakarak Cingiz Tatarlarile u ram t. z. [3] E lilerin sakallarn tra ettirm ek tahkir alm eti idi. z. [4] b n ilesir yukarda K l k H ana T atar Padiah dem iti, burada ise T rk Padiah diyor. nk Tatarlar T r kn byk b ir uruudur. Cam ittevarih sahibi Reideddin Fad- lullah bni A bulhayr hem edan M oollar T rk uluslar arasnda b ir ulus gsteriyor. z,

9

Altn Ordu tarihine ait metinler

den dolay yerlerinde bulunamamlard, Klk Han ile vurutular, onu bozdular, inallarn doyumluk aldlar, dndler, yolda Harezmahn geride kalanlara yapm olduu hali haber aldlar, acele yrdler, Harezmah obalarndan kmadan evvel yetitiler, sava saf kurdular, bir misli duyulmyan bir sava ile savaa giritiler, gn gece sa vata kaldlar, her iki taraftan saysz halk ldrld, iki taraftan hibiri bozulmad. Mslmanlar din gayretile sabrettiler, bozulurlar ise bir tek mslman kalmyacan, yurtlarndan uzak dtklerinden tutulacaklarn biliyorlar idi. Kfirlere gelince onlar da ailelerini, mallarn kurtarmak iin sabrediyorlard. Sava pek iddetlendi, hatt sava meydannda savalardan biri atndan iner, yaya olarak karsndaki ile savata bulunurdu. Savalar baklar ile birbirlerini urur- lar idi, kan o kadar akt ki bir amur deryasna dndnden atlarn ayaklar kayyordu [1]. Artk her iki tarafn sabr ve savaa takatleri kalmad. Bu savalar hep Cingiz Hann olu [2] ile oluyordu. Babalar bu savata hazr dei! idi, bundan haberi bile yoktu. Bu savata mslmanlarda;; ldrlenlerin says yirmi bini bulmutu. Kfirlerden ld rlenler saysz idi. Drdnc gece olunca ayrldlar, birebirlerinin karlarna kondular, gece karanlk basnca kfir ler ate yaktlar [3], atei olduu gibi brakp yola revan oldular, mslmanlar da byle yaptlar, her iki taraf vurumadan bkmt. Kfirler padiahlar olan Cingiz Hana, mslmanlar da Buharaya dndler. Harezmah muhasara hususunda hazrlklar yapt [4]. nk kendisi btn askeriie Cingiz askerinin bir oyman yenememiti. Bunlar padi- ahlarile beraber hepsi gelince ne olacak idi? te bu dncelerden dolay (karlarna kmadan, kar durmadan) ciz kaldn anlad. Buhara ve Semerkant ahalisine, kar durmak iin muhasara hazrlklarn grmei ve zahire toplama [5] sk sk emretti, (ahaliyi silh altna alp) Buharay muhafaza etmek zere yirmi bin svari brakt, Sem erkande de elli bin asker koydu [6], Onlara Memleketinizi muhafaza

[1] K sas sava m eydan batakla dnm t. z. [2] B yk olu Cci Han z. [3] nsan var sansnlar diye ate yakp sratle katlar z. [4] K aleye bur yap lm asn em retti. z. (5J Yani tahaffuz! hareketlere devam etm elerin i. z. [6] Sem erkant kalesin in duvarlarm tahk im etti. Iz.

10

Elkmil ibnilesir

edin, ta ki Harezm ve Horasan adnp asker toplayaym, ms- lmanlardan imdat alp size dneyim,, dedi. Bu iten fari olunca Horasana dnmek zre hareket etti. Ceyhunu geti, Belha yakn bir yere kondu, oraya ordughn kurdu[l]. Kfirlere gelince onlar hazrlandktan sonra Maveral- nehri kast edip [2] Harezmahn vusulnden be ay sonra Buharaya vardlar, burasn kuattlar [3] gn birbiri ardnca iddetli vurutular, Harezmli askerlerin onlara kar kuvvetleri yok idi [4] Horasana dnmek zere ehirden ktlar, [5] ahali sabahleyin bir tek asker grmeyince gayretleri krld, Kad Bedreddin Han halk iin aman dilemek zere gnderdiler. Kfirler ahaliye aman verdiler. Bir takm askerler, arkadalarile beraber kaamadklarndan i kaleye sndlar- Cingiz Han ahalinin amanlarm kabul edince 6 1 6 senesi [1220] [6] zilhiccenin drdnc sal gn ehir kapular ald, kfirler Buharaya girdiler, hi bir kimseye dokunmadlar, belki ahaliye Yalnz sultann zahire ve saireden nesi varsa onlar bize karn, kaledekiler ile vurumada bize yardm edin,, dediler, ahali hakknda adalet ve gzel hareket gsterdiler. Cingiz Hann kendisi de girdi, kaleyi sard, ehirde yle iln etti: H i b ir kimse geri kalmyacak, geri kaan ldrlecek* btn ahali hazr oldular; onlara kale etrafndaki hendein doldurulmasn emretti, ahali de aalar, toprak ve sair eyler ile hendei doldurdular, hatt kfirler minberleri, kuran czlerini alp hendee atarlar idi V1 ^ J [7] Tanrhakkile kendine Sabur ve Halim adn vermitir. Yoksa bu gibi yaptklar ite onlar yere batrr idi. Sonrakaleye umum bir hcum yaptlar, kalede dortyz mslman svari vard, bunlar var kuvvetlerini sarfettiler, btn kfirler ve ahali ile vuruarak kaleyi mdafaa ettiler. lerinden bazlar maktul dt, bu halde iken onlara bir uurdan h- cm ettiler, duvarlar delenler kale etrafndaki duvara

[1] A skerin toplanm asna bakm ak zere orada ikam et etti.z. [2] Yani istil plnlarn hazrlayup. z. [3] H arezm ah ile d ank askerlerin in arasn k esm ek istediler. z. [4] M ahv derecesine gelm ilerdi. z. [5J Yani huru hareketi yaptlar. z. [6] M atbu m etinde byledir, halbuki b n ilesir hadiseyi 617 tarihinde gsteriyor k i bu tarih ile aralarnda m- bayenet vardr, bu tarih hadisenin 616 da olm asn teyit eder, nitekim b n ik esir ve bakalar bu hadiseyi 616 [1220] tarihinde yazyorlar.tz. 17] Biz Tanr kullaryz, ancak ona dneriz, m u sibetlerin e razyz.. z.

U

A ltn O rd u tarih in e a it m etin ler

kadar vardlar, onu da deldiler, artk vuruma pek iddetlendi. Kaledeki mslmanlar ellerine geirdikleri btn ta, ate ve oklar yadryorlard, bunun zerine Melun fkelendi, o gn askerlerini geri evirdi, ertesi gn erken onlar ile, ok gayret ile vurutular, kaledekiler yorulmular, ciz kalmlard, karlarna takat getiremiyecekleri asker gelmiti, kfirler onlar yenp kaleye girdiler, buradaki mslmanlar ile vurutular, hepsini de ldrdler. Cingiz kaleyi alnca ehrin beylerile bakanlarmn [1] kendisine yazlmasn emretti, emrini yerine getirdiler. Listeyi ona arzettiklerinde bu kere onlarn getirilmesine emir verdi. Onlar da geldiler, onlara Szlerden Harezmahm satt gm isterim, nk bu gm benimdir, benim tacirlerimden alnmtr, bu da sizin katmz- dadr emrini verdi, yannda bir az gm bulunan herkes onu getirdi, sonra onlara ehirden kmalarn emretti [2], on larda zerlerindeki elbiseden bska hi bir ey almakszn ehirden ktlar, knca kfirler ehre girdiler, ehri yama ettiler, bulduklarn ldrdler [3] mslmanlar sardlar, askerlerine Ahaliyi taksim ediniz [4] dediler, onlar da ahaliyi taksim ettiler (karde kardeten, ana olundan ayrlmakla) erkeklerin, kadnlarn, ocuklarn feryad ve figanlar ile felketli bir gn oldu, bunlar tarumar oldular, teye beriye daldlar, kadnlan de byle taksim ettiler, artk Buharann ats km, ehir temelden yklm idi. Tatarlar halkn gzleri ve feryat ve figanlar nnde kadnlarn rzlarna geiriyorlar, biare halk balarna gelen felketten kendilerini kurtaramyorlard, buna dayanamuyup lm gze alanlar, vuruup ldrlenler . vard. Nitekim mam Zade Fakih Rukneddin ve olu mslmanlarn balarna gelen felketi grm em ek iin lm gzlerine almlard. nk hareme olan tecavz grnce hemen vurumaa kalkarak ldrlmlerdi. Kad Sadreddin Han (Bedreddin?) de byle yapmt, kurtulan kimse esir alnd, ehri, [5] medreseleri, camileri yaktlar. Halk mal hususunda sktrarak trl trl ikencelere arptlar. [6] Sonra Semerkande doru hareket ettiler,

[I] M em leketi idare edenler ile zengin leri.z . [2] Kolay yam a etm ek iin ahaliyi eh ir h aricin e karrlard.z. [3] K le ve cariye olmaa yara- m yanlar ldrrlerdi. z. l4)Yani ahali klelerin izd ir z. [5] Y ani evleri.z. [6] Z engin lere paralarn z nereye gm d n z? gsterin diye ikenceler yaptlar. z.

13

E lk m il b n le s r

H arezm ah n kendilerinden ciz kaldn phesiz olarak anlamlard [1] onlarTirmiz ile Belh arasnda Harezmahn yerinde idiler, [2] kendileri ile beraber Buhara ahalisinden kurtu- lupta esir olan (genleri muhasarada bulunmak zere) aldlar. Esirleri yaya olarak kt bir halde gtrdler, yrmeden yorulup ciz kalanlarn hepsi ldrlrd, Semerkanda yaklatklarnda svarileri ileri srp piyadeleri, esirleri, arlklarn arkalarnda braktlar, mslmanlarn yreklerine daha ziyade ylgnlk drmek emelile yollarda acele etmeyp yapcack yrdler. Ahali bu kalabal grnce dehete dt, ikinci gn esirler, piyadeler ve arlklar geldi, her on esir ile beraber bir bayrak vard.[3] ahali (bu heybeti grnce) hepsini kl eri asker sandlar, bunlar memleketi kuattlar, memlekette elli bin Harezm askeri vard, (toplanan) ahaliye gelince onlar da saylamyacak derecede ok idi. Ahalinin bahadrlar, yiitleri, kuvvetlileri yaya olarak karlarna k tlar. [4] Harezmli askerlerin yreklerinde bu mel'unlann korkusu bulunduundan na hi biri ahali ile kamad, piyadeler Tatarlar ile ehir diarsmda vurutular, Tatarlar gerilemede devam ediyorlar, ahali de arkalarndan gidiyorlar, tamaa dyorlard. Halbuki kfirler ahaliye bir pusu kurmulard, ahali pusuyu geince onlar zerlerine lgar ettiler, ehir ile aralarna girdiler, ilknce vurumaa tutuup ta baki kalanlar dndler, ortada kaldlar, Tatarlar her taraftan kl rdler, bunlardan bir teki kurtulmad, hepsi de ehit olarak ldrld Tanr onlardan honut olsun,,, denildiine gre bunlar yetmi bin kii idi. Baki kalan asker ile ahali bu hali grnce gayretleri krld, helak olacaklarn phesiz anladlar. Askerler Trk idiler, Biz onlarn cinsindeniz, onlar bizi ldrmezler,, dediler[5], aman dilediler, onlar da amanlarn kabul ettiler, bunun zerine ehir kapularn atlar, ahali onlar m e n e kadir olamadlar. Onlar kfirlerin

[1] nk Cingizin karakollar h er vakit H arezm ahn em irlerini, adam larn yakalarlar, onlar da Cingize boyun eip korktuunu, hayrette, tereddtte kald n b ild irirlerdi, tz. [2] Y ani yazlk ikam etgh olan yerde. z. [3] E sirleri arlk lar ile piyadeler arasna kartrm lard . z. [4] H uru hareketi yaptlar. z. [5). Yahut asker Biz trkz, onlarn c in sindeniz, onlar b izi ldrm ezler,, dediler. nk ask erin ou K ank l T rkleri idi. z.

13

Altn Ordu tarihine ait metinler

karlarna ailelerile, mallarile ktlar, kfirler onlara Bize silhlarnz, mallarnz, hayvanlarnz verin, biz sizi emniyet olunacak memleketlerinize gtrrz,, dediler, onlar da byle yaptlar, Tatarlar onlarn silhlarn alnca, kendilerini yakalayp zerlerine kl rdler, hepsini ldrdler, mallarn hayvanlarn, karlarn da yakaladlar. Drdnc gn de ehirde btn ahalinin kmasn, geri kalann ldrleceini,, iln ettiler, btn erkekler, kadnlar, ocuklar ktlar, Tatarlar Buhara ahalisine yaptklir yamay, ldrmeyi, esir etmeyi ve fenal Sem erkant ahalisine de yaptlar, sonra ehre girp orada olan yama ettiler, [1] camii yaktlar, ehrin geri kalann halile braktlar, kzlarn kzln bozdular, mal hususunda halk sktrup trl trl ikencelerde bulundular, esir olmaya yaramyan ld'.dler bu hadise 617 [1220] senesi muharreminde vaki olmutu [2] Harezmah konanda ikamet etmekte idi. Ne vakit asker toplanrsa Semerkanda gnderirdi, halbuki askerler geri dnerlerdi, bir trl Semerkanda varmaa cesaret edemezlerdi, -l,

[3] Harezmah bir kere on bin atl gnderdi, bunlar geri dndler sonra yirmi bin atl daha gnderdi, oniar da geri dndler.

[I] detleri vehile ahaliyi kartp yam a ederlerdi. z. [2] b n ik esir tarih ine uygundur. z. [3] m datsz, hor kalm adan T anrya snrz. z.

14

METNN ASLI

.jLo L j J\ Jull ^

JL=- ^5**L~* _j i!jdl y^ o J l Aa (_j

,3 ^ II C^ -A y L* j o _* l^ A ^

J l j ^ J J j l s J_/ '^ jl i - J r ^ f ^ H .J pv^"* ^

JX)Ij *j I ^ jcS~ Jl_/V)j (j-* "^U: j j\ lS'J ' ij~\y

w*A 4 yJ&'j oI-_*JJ^ =>- tK')j j?-\ j\j\ Kj>~i fj*

L 4 y -\._J j d l J(-J ^ J l oAft

i l jlj Jl_^*Vl L* -Ji-lj llaj L l^ ^ jl^ - M> ^ .c-

^ ^ U&-I t^ * *0^ Lc M^*3l Li* jjt_j=*- tUUUJj a^ dl ^ ^ Lc j

^ lc- y _ j ^ j tjj -^l--' jl*-i5 "^j\f j ^- ^l)l ^ y^ *\

J ( j J -3_? 3 ^yS, O _ / I I f tL i* * j j l^ > -

* J IjJI j_ jk j J J ^ jg N ^ V ^ J\

[ 1 ] Ibnikesir, de yazlmtr. IZ . [2] (e U - ^ jjl^ jt ilU

. t - ^ V j l J ' j J I bnilesir IZ . [3] bnilesir 6 0 4 senesi Vukuatnda HatayhJar

mahveden vakayi zikrederken u szleri yazyor: JU l j * i^L* J fc j

j\jx Ua-ltjoj - 'j VlX*/ *\ J J l _^/J U -\5 j Jk>- J. .5^ ! ^ jA Ij- ^-J5bniJesir z. 4*JnJl ^J^liVl llai-b (oLi- 1 ^ 1 j y ~ j

15

^ j*-l J l- J ^ 3 \ L * jtC *

Jl j^ 1 cli>jjl^*- ^ ol* Jl L*Ai1 l1 ^-| ^^5 j l jk)_/ L_j il^Jl ^v* i^s-i-J

^L^la dJu* j.a) > ( j l / " l ^

0I1 J o-^j 4L_^ jL' , j- ^ l 1-^ iJL ^ ( j ^ 1 VI .dJ j^ l^

La*1v^1 o L ^ j j l^ > * *-*^Ij *a-Jl (H*^* a 3 ^ 3 Cj ^ ~ 3

( v O ^ j l 1^ 15 ,J) 4>lj ^ I_j> ^ ^ j U i - l i C- J ^ l -jljl a-Cc ^ y j

p j j ia i j ^ U U p ^ li ^ L k i l ^ JLJ-1 oA* U l 0^=^--

I^/V l |^A*3 -X_^l r y ^ ^ ] y 3 V^|*Ic. Aj- { y 2 3

d j & j o\L * * j j \ j ? - i J y j

oLL*jy>- 1^ -m' Uii eLl*jjt^5- J l / ' j d l L.J\ J - j l j PItL

Jl

il-U-Vl \j \ JaI v"*lS (*^^T ^ **^S r-f-

cr* r j~^ t-> ^ *J jAyJ ./U-jJl 5*"^

f j j^_*=- J ' li3" ^ J j U)1 ? - ^ (J^

tilfc _ -> 1-V^-l ^ A*C- J^***^

/ L j l ^y J As jU*Vl ^^kf-li (j^Ul jL*Nl wlLJ ^ >- (j-Jl j.x

o'1- j*^'-*- ^ A*a]1 1 ^ ^a*c-ls * ^ U *

4^ \c^tj j-* c- ki*< *C_-* ^ 4 t^J*-l ^j1 j 1}1 O jJlI ^s*$ J)U*l/l

^Xs- .jllaJ_JJ L J 6 ^ _ ^ S Jk -^ =>-1 Ull tS ^ jj jvfJ' \y&-j (J -^

jL J jl^ ^ ^ * V ^ -? OL>* -Cllj _j j

,_^*j*jJj Jllill Ij -aJ- -U]| ^ l j ^ ^ w -a j fV -'-?

^gi:ljl

Iy . J *. jJJl 3 \_^ Ojr^ cJ^ " 3 l"^

& j j j j l i j _r J^lj *'-^' >* ^ ' A l^ jl 6 ^ U--J^*

dJJjj j^f>_j ^ (r' (v^- ^ ~* v^"jaj^ Cj ^ u^ o j)**^ ",Mj.

V j j i l j liiji j * j j Tj ^ ^ J tU ^ o _ jii

Mj b U M j li Ia.^js -Oj ^ -i ^* /-JI lA*-1 *'--^ ^JU ll J_/

j U l I l ^ * u | - x i - l - ^LJL-1 j y j ^ ^ j^- df-JI M*s ^> -

I j J o - ^ . JU.I Jia ^y ^>Ij u JI ^IjjL (j-'l-Jl Jj-L_LIj \t j Ia _j jJJI

\y>.s2-~\j ^JLj Juy 1 (J^ \l * pf- I j j l s i j j \ I Ja!

j l J\ J * l jfe ^jUVl ; j-ip J6^_* J l iV l j

1^3 ^^k-Jl -^ Pi _^ (j^^ aV^ A ^ u, -X>- ^^ CLi-**ji y*

jU_l j l j j j j t J a j j -OJl J*L> J-/ ^

^ r -0^ 1 '-j j 4]

.^**j 9^ (^ jIo- j^** *_.-ll J2 3^ (JlidJl I^ *AjI dr J l

^ 1 1__3 J-*3 L J^ fj^ >*** 1 j ^ t l ^ ^ j I j^ f^ 4

r 1 _/i ^'O ii^ J i 1 jv^ -jy u cJ l*^> iUi l tdi (Jl JjUVl I^ J^jloj V j cN^ b (j*^* (j ^ Cj ~^

jU JJ l p(J JLs .^^ 1^ *^ ^1*L jl^Jl J l ^ ~*~A J^ *^^l *a)-JI

UJj (il!i i_^ Ui3 yLA U J l plj-olj ^ s ^ L m\ tl I^ a3^ I

* py j ^ J l \yu^>J p^ P^tL-l I jjJ-l

o^ ii? V) Cyt e- 6^ ^ V '

. L^l I j i L i

Altn Ordu tarihine ait metinler

A ynL lz. . U j.jjl^i- .JJ j Ull J - ^ c ^Tl _ [2 ] Ayni _tz. I,-!! C r * ^ 4 1 C1 ]

20

TATARLARIN HAREZMAH ZERNE YRMELER, HAREZMAHIN BOZULMASI VE LMES

Vaktaki kfirler Semerkand aldlar Cingiz Han Tanr ona lanet etsin,, yirmi bin svari gndermee karar verdi [l]. Onlara Harezmah nerede olursa olsun, ge ksa da onu bulup yakalayncaya kadar aratrn,, dedi. Bu oymak Horasann bat tarafna revan olduklarndan nai baka Tatarlar ile aralarn ayrmak iin Tatarlar, bunlara garp Tatarlar demilerdir [2], nk pek uzak memleketlere gidenler bunlardr, Cingiz Han bunlara yry emredince bunlarda yola revan oldular, be su manasna gelen (Penap) denilen geit [3] zerine yryp oraya vardlar. Fakat orada gemi bulamadlar, aatan byk havuzumsu birey yaptlar. Su almamak iin ona kz derisi geirdiler [4], ilerine silhlarn, eyalarn koydular, atlar suya salverip kuyruklarna sarldlar, aatan yaplan bu havuzlara kendilerini baladlar, artk at adam, adam da silh ve saire dolu olan havuzu ekiyordu. Hepsi de bir defada suyun kar yakasna getiler [5], Ha- rezmahn haberi yokken anszn onunle bir yerde bulutu- Iar[6], bunun zerine mslmanlar pek ziyade korku ve ylgnlk iinde kaldlar, bununla beraber aralarnda ihtilf vard: Ceyhun Irma aralarnda olduu iin tutunabilirlerdi[7]. fa- katTatarlar Ceyhunu yarp kendi taraflarna geince ne topluca durmaa, ne dnmee gleri kalmad! Belki darmadan oldular, her bir oymak bir taraf tuttu. Harezmah da hibir eye bakmakszn birka adamile [8] oradan kalkp Niabur

[1] Veya H arezm ahn ardndan g itm ek hu su su nd a ask erlerin den yirm i binini ayrd. z. [2] veya Cingiz H an bu ayrlanlara bat T atarlar dem iti. Ayni z. [3] Belh ve Tirm iz hududunda C eyhundan b ir geitti. z. [4] Y ani kz derisinden tulum lar yaptlar, onlar iird iler. z. [5] Ceyhun suyunu kprsz, sandalsz getiler. z. [6] Yahut ken- d isile karm oldular. z. [7] Ceyhun azn yani arkasndaki btn geitleri tutup mdafaada bulu nm ak hususunda ihtilfa dm lerdi. z. [8] nk adam larnn b y k k sm m aktul dm t. z.

21

Altn Ordu tarihine ait metinler

yolunu tuttu, Niabura girince bana baz askerler topland ise de orada kalamad [1], nihayet ardna den Tatarlar oraya vardlar. Bunlar getikleri yollarda hibir eye sarkn- tl etmezler, ne yama ederler, ne adam ldrrlerdi! Yalnz Harezmah tutmak hususunda acele acele yrrler, ona asker toplamaa meydan vermezlerdi [2], Harezmah onlarn Niabura yaklatn duyunca oradan Mazendrana gitti. Mazendran da onun hkm altnda idi. Garp Tatarlar Harezmahn izinde yrdler, Niaburda durmadlar,belki onun ardndan gittiler. Harezmah ne zaman bir konaktan kalkarsa onlar oraya konarlard. Nihayet Abiskn diye maruf olan Taberistan Denizinde [3] ki iskeleye vard. Orada deniz ortasnda bir kalesi vard. Harezmah ve adamlar bir sandala atlp denize alnca Tatarlar yetitiler, Harezma- h denize alm grnce, deniz kysnda durdular. Ha- rezmaha ulamadan mitleri kesilince dndler. (*'*^0 zikredeceimiz vehile R eye ve ondan sonraki yerlere hcum edenler ite bu Tatarlard.

Buharada bulunup Tatarlarla beraber Sem erkanda kadar esir olarak gittikten sonra kurtularak bize gelen bir fakh bana byle beyan etmitir. Dier tacirler ise yle beyan ediyorlar: Harezmah Mazendrandan kalkp Reye, oradan Hemedana varmt, Tatarlar ise onun izinde idiler, Harezm ah kendisini gizlemek, halini saklamak emelile Hemedandan pekaz kimse ile yk hafif bir surette tekrar Mazenderana vard, o kaleye doru denize ald. Sahih olan haber budun nk fakh o zaman tutsak idi, bu tacirler onlarn Heme- danda bulunduklarn bildiriyorlar; Harezmah Hemedana varmken, Tatarlarn geldiklerini haber veren bir adam gelince, Hemedandan ayrld. Bu tacirler de ayrldlar. Tatarlar onlardan sonra gndzn bir vaktinde gelmilerdi. Tacirler grdkleri zere haber veriyorlar. Harezmah bu kaleye varnca (birka gn sonra) orada lmtr.

[l]Burada yreind e yer eden korkudan dolay gndz b ir saat kadar kalabildi z. [2] H er ne zam an ask er toplam ak zere b ir ehre gelse T atarlar oraya ularlar, o da onlardan korkup kaard. z. [3] H azer D enizi ki buna K uzgunD eniz de denir, A biskn H arezm ahn s nd kalenin addr, burada bir isk e leye de A biskn derler. z.

22

METNN ASLI

. j ' *

_ al J^-^J jl- J u f JL3__^ * li

p l * j o j i - l7 j o ^ j j j l^JL \ j j\ j* -

ij^jj j^ -j/ \ 3 $ O j t - l^V '^ ^^*J.I jd l i *^j jLLUI

_/J.Ij o ^ - ^ ^ * ^ pv~** * m '

iJL-A l_ j j^ ^* ^ A l ^ 4 * - l X&J

Jfi' - J L - Jt* ^uJ.1 ^ Nj ol-i)! ^ I j j j i ^1

[^ColeL }* jju j J ^ iS jk , ^ L -l fjj^>=* J * - j j ^ *''^ 3^ l?-~ o^j [ N1Ayni 2 . _ * 1 1^ J>. J a j [t] Ayni, Ibni kesir IZ. *jLJU. jJj VI [ t ]

*Jr*. V t ^ ] Ayni lz - - J ^ V: r^ -Ayni Z. p-* Wj4* ^ ^ CT^ -

2S

J^iLjy ^ *j\ i-ajJ 4 jljJjjU

GARP TATARLARININ MAZENDRANT ALMALARI

Garp Tatarlar Harezmaha yetimeden mitlerini kesince dndler. Mazenderan topraklar zerine vardlar, bunlarn sarplna, oraya girmenin glne, kalelerinin ele geirilemiyeceine ramen orasn pek abuk zabtettiler. Mazenderan eski ve yeni zamanlarda bile ele geirilemezdi. Hatt mslmanlar Iraktan Hurasnn en crasna kadar btnKisra memleketlerini zabtettikleri halde Mazenderan ehirleri kalmt. Buralardan hara alrlard. Doksan senesinde Sleyman ibni Abdulmelik zamannda zabtolununcaya kadar buralara girememilerdi. Bu melunlar ise buralar T anrnn diledii bir iten dolay kavgasz, zahmetsiz zabtettiler, Mazenderan zabtedince ahaliyi ldrdler, esir aldlar, yama ettiler, ehirleri yaktlar. Mazenderan iinden fari olduk tan sonra Rey taraflarna yrdler. Yolda Harezmahn anasn ve kadnlarm, misli duyulmyan nefs mallarm, zahirelerini grdler. Bunun sebebi u ki Harezm ahn anas (Trkn Hatun) olunun bandan geeni duyunca korkup Harezmden ayrlm, sfehan, Hemedan ve Cebele varp snmak iin Rey cihetini tutmutu; Tatarlar ona yolda rastgeldiler. Onu, yanndakilerile beraber R e y e varm adan evvel yakaladlar, aldklar ey iinde gzleri, yrekleri dolduran, misli grlmiyen, kimsenin hayaline smyan kumalar [1], nefs mcevherat ve saire vard; hepsini Semer- kantta Cingiz Hana gnderdiler.

[I] B in m erkep yk ip ek ku m alar, tz.

25

METNN ASLI

o l I j J - a a j o\_ y*~ u* ^ t - r * ^

l^ 3 l c^^ ls L^z*l_j l^ Jt l J l ^ J w l _-a>- ^ sj |pjI ^ Usj J^-

*j ~ l I^J U U tjwL**ll j l ^>-

TATARLARIN REY VE HEMEDANA GELMELER

617 senesinde Tatarlar Tanr onlara lanet etsin. Harezmah Muhammedi takip hususunda Reye geldiler. nk Harezmah onlara kar bozulduktan sonra Rey tarafna getiini haber almlard, onun izinde acele ile yrdler. Onlara birok m slman ve kfir askerlerle yama ve fenalk arzu eden birtakm mfsitlerde katldlar, Reyi de ahalisinin haberi olmakszn anszn basp aldlar, yama ettiler, haremleri esir a ldlar, ocuklar esir tuttular, misli duyulmam iler ilediler, burada kalmadlar, Harezmah kovalamak emelile acele ile geip gittiler, yollarda uradlklar btn ehir ve ky yama ettiler, hepsinde de Reyde yaptklarnn kat katn yaptlar, yaktlar yktlar, erkekleri, kadnlar, ocuklar kltan geirdiler, birey brakmadlar, Hem edana varncya kadar bu halde bulundular. Harezmah buraya birka adam ile gelmi idi, durmad buradan ayrld; bu, onun son gnleri idi. Bazlarn onun hal ve keyfiyetini beyan ettiine gre ne olduu malm deildir [1], baka bir ey de deniliyor, nitekim biz onu beyan ettik.

Tatarlar Hemedan'a yaklanca reisi ahali iin aman dilemek zere birtakm para, kuma, hayvan ve saire gibi vergilerle kp teslim oldu; onlar da ahaliye aman verdiler, sonra oradan ayrlp Zencana revan oldular, bunun kat katn burada yaptlar, daha sonra Kazvine vardlar, ahalisi onlara kar memleketlerinde korundular, bunun zerine onlar da ahali ile vurutular, vurumada ok gayret ettiler, memlekete zorla, klla girdiler, ahali ellerinde baklar olduu halde ehir iinde sokak savalar yapmlarsa da(yenildier), her iki taraftan saylamyacak kadar maktul dt. Bundan sonra Kazvinden ayrldlar, ahalisinin maktulleri sayld, miktar krk binden fazla tuttu.

[1] D en iliy o r ki d enize ald ktan sonra hali ne olduu m alm deildir. Evet deniz yoluyle gitti, fakat nereye g itti i m alm deildir Z,

T

METNN ASLI

LSj^ J ' f

eL-/ l _ ^ L ^ o j- *.Z- -** ^

j l i j l J j _/l j )l l_j-k- ^^l _j -^ |Vf~* (V^k f t ^

X^ Jf . o 11 Ll^ l cJjS^ jj jla_^Jlj {J^ * ^ ^ ^ ^

I L^^ Jsj VI Ij_._1j J I^ UI y^> 4- j^~ J * < s J 1 1^>y j~^->

l^ lis .-i j^Jl Jj^VI l^ l*s_j JULUVl \ j i ^ ^ l^ Jl

^.j*J *-* (v^ < ^ ( j e^ f j J '^ ^ j * '^*tai (^

J l ly_j l_j^ ^ JUtVlj L_iil_5 JL-j JI J _-Jt

_,i-l j & j *l^?l , j l^Jl - - f j jl> > - ^ j j l - i >

J J j tU) jS - J ^J 4_- j(~J f- lc* 4~* j ^ L* l5 jJ *> J y j j l

JI^Vl jA jJ-l I^ a*j d.-^ '-j^1 ^ l - v i S )^ ^

l_^ Uis j ^ j J l IjjL_j l*_j5jls _^jll jJJl ,J*V jl*Vl t_JJaJ_ vtl

IjJo-_j *1 (*4-4'-*^ (*(- U-^ ^a'c- o j ' j (Jl I f _l-l

l_}_Aw*_^~s ^ > ^ y *- tS

J d l J j j dr_)j3 I f \sa^' ' j J cr* (j^ " ^ 11

. ^jill ^ jj\ J t \j>\y j j j J * l j .

_ w i j'J JjJ(_ Ji !^"l jV j V

TATARLARIN AZERBAYCANA GELMELER

Vaktaki Hemedan ve Cebelde Tatarlara k bast, iddetli souk ve kar yn grnce Azerbaycana revan oldular. U radklar yollarda kylere ve kk ehirlere yukarda getii gibi ldrme, yama etme detlerini gsterdiler, yktlar, yaktlar, Tebrize vardlar. Azerbaycan Hkmdar Pehlivan Olu zbek onlara kar kmad, gece, gdz ayk durmyp iki dkn olduundan [1] memleketi mdafaa iin silha sarlma hatrna bile getirmedi. Yalnz Tatarlara haber gnderip para, elbise, hayvan verm ek zere onlar ile sulh yapt, hepsini onlara verdi. Tatarlar oradan kalkp k geirmek zere souk olmyan, hayvanlar iin otlaklar ok olan deniz (Hazer Denizi) kylarn arzu edip Mokan ovalarna vardlar. Gezerken yollarnda Grcstana uradlar, Grcler yirmi bin kii kadar kl eri askerle karlarna ktlar, vurutular, Grcler bozuldu, pek ou ldrld [2], G rcler Azerbaycan Hkmdar zb ek e , Ahlat ve Cezire diyar hkmdar Melik Adil olu Melik Erefe de eliler gndererek Tatarlar komak zere sulh, ittifak ve muvafakat istediler. K kp ilkbaharda toplanmak hususunda uyutular, bunlarn hepsi de Tatarlarn kn, ilkbahara kadar sabredecekleri zannna dmlerdi. Tatarlar ise ilk bahar beklemeyp k ortasnda Grcistana hcum ettiler, onlara zbek klelerinden Akku adl bir Trk kle de katld [3], civardaki da ve sahra ahalisinden Trkmen, Krtler vesaire toplad, birok halkn bana geti. Tatarlara katlmak zere Tatarlar ile m ektuplat, Tatarlar, cinsiyetten dolay onun dileini kabul, ona meylettiler, artk toplanp Tatarlarn pitar kolu olarak Gr-

[1] Kt kt iler ilediinden, b ir d zye eh vetine dtnden Z.(2JO rcler gz ap yum uncaya kadar T atarlarn nnde duram adlar Z,[3] G rc ler h ristiyan olm akla frsat bulduka etrafa sark n tlk ederlerdi. z.

29

Altn Ordu tarihne ait devirler

cstana yrdler, Tiflis civarna kadar kaleleri zaptedp yktlar, ehirleri yama edip viran eylediler, ahalisini ldrdler, mallarn yama ettiler. Grcler Tifste toplandlar iddetlerile,demirlerile [1] karlarna ktlar, i lk n ce Akku mayetindeki pitar kolu onlar karlad, iddetli dvtler, bu hususta hepsi de sabrettiler. Akku askerlerinden pek ou maktul dt, tatarlar da yetiti. Grcler vurumadan yorulmular, p e k ok maktul vermilerdi, artk Tatarlara dayanamadlar, pek fena bir halde bozuldular, onlara her taraftan kl rld, saylamyacak derecede pek ou ldrld, bu sava bu senenin [2] zilkadesinde vuku bulmutu, ellerinden kurtulan ehirleri de yama ettiler.

Tanr hakk iin bu Tatarlarn maceralar ne eski, ne yeni zamanda doyulmamtr, in hududundan bir oymak kyor, zerinden bir yl gemeksizin bir ksm bu taraftan Ermenis- tane geliyor, Hemedan tarafndan da Iraka geiyor. Tanr hakk iin hi phe etmiyorum ki zaman uzayp ta bizlerden sonra gelen bir kimse bu hadiseyi yazlm grnce inkr edecek, raksanacaktr. O, hakldr, fakat ne zaman bu hadiseyi raksanrsa bizlerin ve bu zamanmzda tarih cem edenlerin hepsinin de, hretinden dolay limin, chilin msavi surette bildii bu hadiseyi her kesin bildii bir zamanda yazdmz satrlar gzden geirsin (de raksanmasn). Tanr mslmanlar ve mslmanl saklyacak, koruyacak bir zat onlara myesser eylesin. Tanr hakk iin onlar dmandan kurtulup dehetlisine, mslman hkmdarlarndan kurtulup kasti, derdi karnna t yerine kaslm olan kimselere tutulmulardr. Mslmanlar bu gn tutulduklar gibi P eygamberin geldii tarihten bu zamana kadar hibir eza ve iddete tutulmamt. Bu dman kfir Tatar Mavera- lnehir memleketlerini inedi, ald, ykt. Onun topraklar o derece geni, o derece genitir ki baka genilii dnemezsin. Onlardan bir oymak rma geip Horasana geldi, orasn ald. Maveralnehir gibi yapt. Sonra Reye, Cebele, Azerbaycana geti, Grcstana dayand, memleketlerinde onlara galebe ald. Beri taraftan dman Frenk garb ve imal arasnda Rum lkelerinin en ndeki memleketlerin-

[1] Yani btn kuvvetlerile, son gayretlerile. z. [2] 617 senesinin. z.

30

Elkmil bnilesir

den balayarak msra kadar vardlar, Dimyat gibi ehri aldlar, orada ikamet ettiler. Mslmanlar ne onlar yerlerinden oynatabildiler! ne oradan karabildiler! Msrn dier diyar de tehlike iindedir. i j i , s11 -in* [1]. Mslmanlar zerine ken en byk felketlerden biri padiahlar olan Harezmah Muhammedin [2] yok olup ne olduunun doru olarak bilinmemesidir. Kh Hemedanda lm, ls gizlenmitir,, deniyor, kh Fars ehirleri Taraflarna girdi, orada ld, ls gizlenmitir, deniyor, bu da tatarlarn izinde yryerek zerine varmamalar iin idi, k h Taberis- tana dnd, denize ald, orada bir adada ld, deniyor. Hasl yok oldu. Sonra Taberistan denizinde ld sahih kt. Bu ise byk bir felkettir. Horasan, Irakacem gibi eyaletleri, ne geri durduracak bir yeit, ne te savacak bir padiah bulunmamakla ba bo kald. Dman ise yama iin memleket memleket dolayor, dilediini alyor, dilediini brakyor, bununla beraber uradklar ehirlerin hibirini ykmakszn, yama etmeksizin, brakmamlar, ilerine yaramyanlar yakmlardr. pekleri tepeler gibi yp yakmlard [3], dier metalar de byle mahvetmilerdir [4].

[1] B iz Tanr kullaryz, ancak ona dneriz, m sib etlerin e razy z; zor,g ve erk ancak her eyden yce ve ulu o lanT anr iledir.z. [2] nk Seluk ilerd en sonra hi b iri onun kadar byk b ir padiah deildi. [3] htiyalar olm yanlar yakarlar, b ilk is ihtiyalar olnlar yam a ederler. [4] p ek ler pek ok olup gt rem ed iklerind en gzleri n nd e yakm lardr. fz.

31

M E T N N ASLI

J l j^u]l ^ i

UcL*_j UA_i taj ' I j l j l_)_J-l 4luj jl-i^ j J\ t1)1 ^0- 11

JSJI { y jU-Jl j-U lj py-"^ j l^lois J l IjjL-i l5 \J* >

L-j-j y _ j f J l pr* f-** rr'-j

-V ^ iijlr i * *

ivjJl J.jl L_c lj ' V j >L ujJI jL.il a 3 A U2 ti

0 3 \ j s J ^ * I j j L i ^ J*

^ t _ ^ l t\- c^' i^ "* .jJ J 4V y = J l 1_^-L-f

77j^Cjl y ^ jJl cl_;- ^ j l J l pr** J 0 =*-!^ vi\jl j *3 -jl_? 1

1 - j \ t i A ^ = >^ t f l llJ l ^ ^ 1 1j>l \ J \

-l-0 J^UJl J-IUI -3 ^ 1^ ^ u ^ *0 ^ c\jZ> z~d\j JL -I tULT J^t&l o * j^ I 4-*-*l

?4l _) *iU j ( j l 6^1^- p|Jl V l ^ j d \ \ j j

y& > - (y * L -d > Ij^ A ^ ^ J | j l jrull 4 ^ J ju ^ \

Ibn kesir z. _ ol_n- J l J j J L ^ V I j o l l i - J l j \ j j C j > ly U ^UJ [> ] Ayni Iz. _ ^ J > *-c- < p-Jl *Jr^ [X ]

3 2

J l Ij-^j ,J=- J^Jl ^ J r r - >

Jl X>l cryI f t A * (nJl U-u o- J * j jrjOl o_-*)' ->Jj

;o-)l j ^ L* (*r* >3*** * *^J_ 4_J ^ J5 ^ ^ J fe Lj-Uj J ^ j l

l^ *3J jJj ^ 0 ^ 3 p-6^L^ ~ * -- -^ J JwL-*4I jr*-i J ^ ^ lj

J l JiII iJ_Jll J l j-uJl

*^JI I^ as^ l** IUb J^l ^***3 -^l _}*^ ls-*^ io *a^ l5 ^ f^t.A...J.I

4j iJLaLj U>^ j ^ 3 ^3l Ij_j l* ^IsOl j-xJl jVi

L?_^ l J ^ f j** l^UJ Itoj- jL-l =^W Jl ^p\ ^^4 ^ M> J^ - r^ ^ ^ ^ (jL-^-Lji _j

j *a * J ' \j K * > 3 3 (>j J^j^ l -5^ * J [^ i^,1 cr*

p 4 ^ - \ J >~I J^ Ll ^ ^ J i- I^Tl

*L 1^ _ji Vj J ^ J^l

* * 1 * * s'"A^c. jJlS ^ e J j^~ ^ j *^=Jl J J *

,jUaL- Nj A V LA p.5t,A\ 3 (j\-'l^ c>* Jl-* jc^ a-C- , ji U 3 ^ -A>-L .MJl ij~* j-Xjk}\j Ct- 3.A>

jj \y^Ls e>y*y?-\ jl y^~ 4^ c" ^3\/* _^*h_?1 *Cj-x^

- ulflNl _*ve- ti-jTj jVlll

TATARLARIN MERAGAYI ALMALARI

6 1 8 senesi saferinde Tatarlar Azarbaycan ehirlerinden Meragay aldlar, bu hdise yle oldu :

617 senesinde Tatarlarn Grclere yaptklarn zikretmi idik. Bu sene geti, onlar ise Grcstanda idiler. 618 senesi girince karlarnda kavi bir evket; vurumaa, ba artc grltlere ihtiya gsteren darboazlar grm ekle Grcs- tan tahliye ettiler. Bu onlarn detleri idi. Bir ehir zerine varp zaptn g grnce o yoldan saparlard, artk Tebrize vardlar, hkmdar yine onlara mal, kuma, hayvan verdi. Oradan Meragaya. revan oldular, orasn kuattlar. Meraga y mdafaa edecek bir hkmdar yok idi. nk hkmdar bir kadn olup Ruyendiz [I] kalesinde ikamet ederdi. Peygam ber sallallahu aleyhi vesellem l/j rj5 b u yurmu idi. Tatarlar M eragay kuatnca ahalisi onlar ile vurutular, Tatarlar oraya mncnklar diktiler, hcum ettiler. Tatarlarn detleri u idi ki bir ehir halk ile vuruurlar ise ilk nce esir aldklar mslmanlara hcum ettirirler, vurutururlar, geri dnenleri ldrrler idi. [3] Mslmanlar zoraki vurular idi. Mslmanlar biare olup ulj as*. _rut [4] szne masadak olmular idi. Tatarlar mslman- lar siper almakla tutsak mslmanlar maktul derler, Tatarlar ise ldrlmeden kurtulurlar idi. Tatarlar Meraga muhasarasnda birka gn kaldlar, sonra saferin drdnc gn cebrile, zorla aldlar, ahalisine kl saldlar. Hadsiz, hesapsz adam ldrdler. lerine yaryan yam a ettiler, ya- ramyan da yaktlar. Ahaliden bazlar saklanm idi. Aldklar esirlere sokak balarnda Tatarlar gtler diye tellal-

[1] Azarbaycan kalelerindendir. z. [2] lerini kadna b rakan bir kavim asla felah bulmaz. z. [3] Esirleri, muhasara n hattnda, m e a k katli, tehlikeli ilerde bulundururlar idi. z. [4] Al at gibi d ir k i ilerlerse boazlanr . Geri kalrsa sinirlenir . z.

3 5

A ltn O rd u ta rih in e a it m etin ler

lar kartrlar idi, tellal knca saklananlar meydana karlar, yakalanp ldrlrd. Bana haber verildie gre bir tatar kars bir saraya girer saray halkndan bir cemaati ldrr, onlar kary erkek sanrlar, kar silh braknca bir de ba. karlar ki erkek sandklar adam kar imi, hemen kary esir ald erkek ldrr. Meraga ahalisinin bazlarndan iittim ki Tatarn biri yz giilik bir sokaa girer o yz erkei birer birer ldrr, hibiri ldrmee kalkmak iin ona el uza- tamaz. Halka alaklk damgas vuruldu, ne az, ne ou canlarm kurtaramyorlar. JlLiy Tatarlar Meragay bitirdikten sonra Erbil semtine yrdler [2]. Musulda bize buna dair haber geldi, korktuk, hatt baz ahali kl korkusundan yurdunu brakmak sevdasna dt. Erbil Hkmdar Mu- zafferiddinden [3] Musul Hkmdar Bedriddine imdat iin mektuplar geldi, o da askerinden ie yarar bir kuvvet gnderdi. Tatarlar cihetindeki memleketleri tarafna sevkedilip hibir ferdin gememesi iin boazlarn tutulmasn istedi. nk bu taraflarn hepsi sarp dalk, ancak birer birer svari geebilecek derecede boazlar olmakla onlar gemeden alkor idi. Halife [4] (memleketin tehlikede olduunu grnce) Musul Beyine ve Muzafferiddine eliler gnderip hepsinin asker toplyarak Tatarlar alkoymak iin Dakuka ehrinde toplanmalarn emretti. nk olabilir ki Tatarlar Erbil dalarnn etinliinden dolay yollarn deitirirler, bu tarafa dnp Iraka [5] girerler. Muzafferiddin saferde Erbilden kalkt. Musul askerinden bir kol da onlarn yoluna koyuldu. Birok gnlllerde ardlarndan gittiler. Halife Melik Erefe de [6] mektup gnderdi. Hepsinin toplanarak Tatarlar zerine varp vurumalar iin askerlerile beraber bizzat hazr olmasn emretti. Fakat o srada melik dilin olu melik Muazzam [7] Msrdaki Frenklere kar imdat istemek iin amdan kalkp Harranda bulunan kardei Erefe geldi, Dimyat Frenklerden kurtarmak emelile hepsinin Msra yrmeleri iin bizzat hazr olmasn istedi. Melik Eref Halifeye kar, kardann istimdad, Frenklerin kuvveti sebebile itizarda bulundu: Dim

[1] Hor ve hakir kalmadan T anr ya snrz. z [2] Takip k u m a n danlar ebe ve Sobutay idi. Rusyaya kadar giden mfreze kum andanlar ite bunlar idi. z. [3] Gkbr (Gk kurt). z. [4] NasrlidiniIIah. z.[5] Irak Arap. z. [6] Diyar Cezire hkmdar. z. [7] am hkmdar. z.

3 6

Elkm il - b n ile s ir

yata yetiemez ise hem oras, hem baka memleketler elden kar idi. Melik Eref Msra girmek iin am yolunu tutmaa hazrland. Dimyatn kurtulmasn zikretmitik. Vakta ki Muzafferiddin askeri ile beraber Dakukada toplandlar. Halife onlara Irakta en byk Emr olan Katemeri ve baka emr