vështrim historik-gjeografik | inquadramento storico

Photo Exhibition | Through the Eyes of Diaspora#MakeHomeaBetterPlace #DiasporaShqiptare

SHQ

ITA

ENG

Seminari tematik “Shqipëria e Fshatrave të Vegjël” u zhvillua nga 26 Maji deri më 2 Qershor 2019 me pjesëmarrjen e dymbëdhjetë studentëve shqiptarë nga Universtiteti i Firences, Fakulteti i Arkitekturës. Nën drejtimin e katër profesorëve nga ky universitet ata qëndruan për një javë në Përmet duke vizituar, studiuar dhe rilevuar monumente kulture të përzgjedhura si objekte studimi. Gjatë ditëve të qëndrimit në Përmet ata organizuan takime dhe analiza të thelluara që lidheshin me tematikat e ndryshme që u shfaqën gjatë punës në terren. Seminari, ishte një metodë e dobishme dhe interesante studimi dhe mësimi për studentët dhe profesorët e përfshirë në këtë aktivitet. Nëpërmjet forcimit të marrëdhënieve mes tyre pjesëmarrësit arritën të formonin një “ekip” të qëndrueshëm që punoi rreth monumenteve të jashtëzakonshme kulturore në zonën e Përmetit.

Il seminario tematico “Albania dei piccoli borghi” si è svolto nel mese di maggio 2019 dal 26 maggio al 2 giugno con la partecipazione di 12 studenti, guidati da 4 docenti, che per una settimana hanno vissuto a Përmet per visitare, studiare e rilevare i tre monumenti scelti come oggetto di studio. I giorni a Përmet sono stati caratterizzati da visite ai luoghi di studio, incontri e approfondimenti riguardanti le diverse tematiche emerse durante i momenti di attività sul campo. Il workshop, oltre che essere un utile e interessante modalità di studio e apprendimento sia per gli studenti che per i docenti coinvolti, ha rappresentato un momento importante di socializzazione che è servito a consolidare e rafforzare le relazioni tra i partecipanti e formare una “squadra” compatta a lavoro sulle straordinarie architetture presenti nei dintorni di Përmet.

The thematic workshop “Albanian Little Villages ” took place in Përmet from 26th may to 2nd June. The work group was composed of 4 teachers and 12 students, who lived in Përmet for a week to visit, study and survey the three monuments selected. The days in Përmet were characterized by visits, meetings and studies regarding the various field emerged during the class activities held in Florence. The workshop, as well as being a useful and interesting way of studying and learning both for the students and for the teachers involved. The work in Përmet represented an important moment of study and socialization that served to consolidate and strengthen the knowledge and the relationships between the participants involved.

Seminari u zhvillua në kuadrin e programit qeveritar shqiptar “100 Fshtrat”, si pjesë e projektit studimor “Diaspora si burim për njohjen, ruajtjen dhe fuqizimin e monumenteve kulturore më pak të njohura në Shqipëri”. Aktivitteti u bë mundur falë mbështetjes së Organizatës Ndërkombëtare për Migracionin, Agjencia e OKB për Migracionin, në kuadër të programit “Angazhimi i Diasporës Shqiptare në Zhvillimin Social dhe Ekonomik të Shqipërisë”, i financuar nga Agjencia Italiane për Bashkëpunim në Zhvillim (AICS) dhe me përkrahjen e Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe e Bashkëpunimit Ndërkombëtar (MAECI) të Republikës Italiane.Objektivi formues i Seminarit Tematik synonte konsolidimin dhe transferimin e aftësive analitike mbi njohjen e trashëgimisë kulturore sipas një qasjeje ndërdisiplinore. Ai u përqendrua tek analiza e tre objekteve monumente kulture – të vendosura në tre fshatra të bashkisë së Përmetit ku Agjencia Italiane e Bashkëpunimit për Zhvillim (AICS) vepron prej disa vitesh. Seminari u zhvillua përmes aktiviteteve në klasë dhe në terren. Pas një faze përgatitore që u realizua nga Departamenti i Arkitekturës në Universitetin e të Firences, Itali, aktivitetet u zhvendosen në Përmet. Në fshatrat e përzgjedhura, grupi studimor me studentë dhe profesorë, u mor me rilevimin e tre ndërtesave, grumbullimin e çfarëdo informacioni të dobishëm mbi njohjen e tyre (materialet, teknologjia, funksioni, vlerat simbolike dhe identitare, etj.) dhe me përpunimin e mëtejshëm të të dhënave. Aktivitetet e grumbullimit dhe përpunimit të të dhënave u realizuan gjatë zhvillimit të fazës së parë të seminarit në Shqipëri. Në këtë mënyrë u krye verifikimi i parë i të dhënave dhe u hartuan udhëzimet e para të dobishme për analizat e thelluara tematike të disiplinave të tjera që u përfshinë në këtë proces formimi.

Il Seminario Tematico “Albania dei Piccoli Borghi” si è svolto nell’ambito delle attività della Ricerca: “100 Villages. The Diaspora as a Resource for the Knowledge, Preservation and Enhancement of the Lesser Known Cultural Sites in Albania”. È stato organizzato con il supporto dell’Organizzazione Internazionale per la Migrazione (OIM) – Agenzia delle Nazioni Unite per la Migrazione –, nell’ambito del programma “Coinvolgere la Diaspora Albanese nello Sviluppo Sociale ed Economico dell’Albania”, finanziato dall’Agenzia Italiana per la Cooperazione allo Sviluppo (AICS) ed appoggiato politicamente dal Ministero degli Affari Esteri e della Cooperazione Internazionale (MAECI) della Repubblica Italiana. L’obiettivo formativo del Seminario Tematico consiste nel fornire/consolidare e trasferire competenze sulla conoscenza dei beni culturali secondo un approccio interdisciplinare. L’esperienza formativa è stata incentrata sull’analisi di tre beni culturali - un edificio religioso, un edificio civico e uno spazio pubblico - ubicati in tre frazioni della municipalità di Përmet dove l’Agenzia Italiana per la Cooperazione allo Sviluppo (AICS) è attiva da tempo. Il Seminario si è articolato in attività in aula e attività sul campo. Dopo una fase preparatoria svolta presso il DIDA di Firenze, il Seminario (studenti e docenti) si è svolto per una settimana di lavoro in Albania, a Përmet. Qui il gruppo di lavoro si è occupato della campagna di rilievo dei tre beni culturali da studiare e all’acquisizione di ogni tipologia di informazione utile per la loro conoscenza (materiali, tecnologie, modalità di uso, valori simbolici ed identitari, ecc.) e del successivo processamento dei dati. Le attività di processamento ed elaborazione dei dati di rilievo acquisiti digitalmente (nuvola di punti, laser scanner e fotogrammetria) sono iniziate durante lo svolgimento della fase applicativa in Albania, in modo da verificare i dati stessi e fornire le prime indicazioni utili agli approfondimenti tematici propri delle discipline che hanno concorso al progetto formativo.

The thematic workshop “Albanian Little Villages ” was held in the framework of the government programme: “100 Villages. The Diaspora as a Resource for the Knowledge, Preservation and Enhancement of the Lesser Known Cultural Sites Albania” seminar was organized with the support of the International Organization for Migration (IOM) - United Nations Migration Agency -under the program “‘Engage the Albanian Diaspora to the Social and Economic Development of Albania”, funded by the Italian Agency for Development Cooperation (AICS) in coordination with the Ministry of Foreign Affairs and International Cooperation (MAECI) of the Italian Republic. The educational objective of the Thematic Workshop is to provide/consolidate and transfer competences on the knowledge of cultural heritage according to an interdisciplinary approach. The training experience focused on the analysis of three cultural assets - a religious building, a civic building and a public space - located in three villages of the municipality of Përmet. The workshop was organized with two different activities: the first part of these activities have been carried out in Florence, at the university; the second part was characterized by field activities. After a preparatory phase carried out at the DIDA of Florence, the workshop (students and teachers) was held for a week of work in Albania, at Përmet. During the work in Përmet the group carried out the survey of the three monuments and the acquisition of the information available (materials, technologies, methods of use, symbolic values and identities, etc.) useful for their knowledge and analysis of the monuments. The elaboration of the survey data (point cloud, laser scanner and photogrammetry) started during the second phase of the seminar, in Albania. After the first days of working, the preliminary information of the survey have been verify according with the rendering graphic phase.

CREDITS

Research Group of the Thematic Workshop “Albanian Little Villages” in Përmet:

Professors of Department of Architecture, University of Florence: Antonio Laurìa (Team Leader), Pietro Matracchi, Ugo Tonietti, Monica Bercigli, Francesco TioliStudents of University of Florence: Anissa Alushi, Sezai Celoaliaj, Judriva Davidhi, Faire Dervishi, Kristi Kokedhima, Anisa Lagji, Elda Meta, Tracy Qehajaj, Jessy ShehuStudents of Catholic University “Our Lady of Good Counsel”, Tirana:Kristiana Kumi, Joana Lamaj, Elisa Miho, Joni Zajmi

Realization of the exhibition panels:

Coordinator: Monica Bercigli Collaborators: Kamela Guza, Luigi VessellaStudents: Anissa Alushi, Sezai Celoaliaj, Judriva Davidhi, Faire Dervishi, Kristiana Kumi, Joana Lamaj, Elda Meta, Elisa Miho, Joni Zajmi

AUTORËSIA

Grupi i kërkimit të seminarit tematik “Shqipëria e fshatrave të vegjël” në Përmet:

Profesorët e Departamentit të Arkitekturës, Universiteti i Firences: Antonio Laurìa (Team Leader), Pietro Matracchi, Ugo Tonietti, Monica Bercigli, Francesco TioliStudentët e Universitetit të Firences: Anissa Alushi, Sezai Celoaliaj, Judriva Davidhi, Faire Dervishi, Kristi Kokedhima, Anisa Lagji, Elda Meta, Tracy Qehajaj, Jessy ShehuStudentët e Universitetit Katolik “Zoja e Këshillit të Mirë” në Tiranë: Kristiana Kumi, Joana Lamaj, Elisa Miho, Joni Zajmi

Punimi i fletëve paraqitëse të ekspozitës:

Koordinatore: Monica Bercigli Bashkëpunëtorët: Kamela Guza, Luigi VessellaStudentët: Anissa Alushi, Sezai Celoaliaj, Judriva Davidhi, Faire Dervishi, Kristiana Kumi, Joana Lamaj, Elda Meta, Elisa Miho, Joni Zajmi

CREDITI

Gruppo di ricerca del seminario tematico “Albania dei Piccoli Borghi” a Përmet:

Professori del Dipartimento di Architettura, Università di Firenze: Antonio Laurìa (Team Leader), Pietro Matracchi, Ugo Tonietti, Monica Bercigli, Francesco TioliStudenti dell’Università di Firenze: Anissa Alushi, Sezai Celoaliaj, Judriva Davidhi, Faire Dervishi, Kristi Kokedhima, Anisa Lagji, Elda Meta, Tracy Qehajaj, Jessy ShehuStudenti dell’Università Cattolica “Nostra Signora del Buon Consiglio”, Tirana: Kristiana Kumi, Joana Lamaj, Elisa Miho, Joni Zajmi

Realizzazione dei pannelli della mostra:

Coordinatore: Monica Bercigli Collaboratori: Kamela Guza, Luigi VessellaStudenti: Anissa Alushi, Sezai Celoaliaj, Judriva Davidhi, Faire Dervishi, Kristiana Kumi, Joana Lamaj, Elda Meta, Elisa Miho, Joni Zajmi

Photo Exhibition | Through the Eyes of Diaspora1


Fshati Bënjë | Il villaggio di Bënjë | The village of BënjëTerritori i Përmetit | Il territorio di Përmet | The territory of Përmet

Fshati Kosinë | Il villaggio di Kosinë | The village of Kosinë Fshati Leusë | Il villaggio di Leusë | The village of Leusë

Tirana

Përmet

Përmet

Lumi Vjosa

Lumi Langaricë

Ura e Katiut në BënjëIl ponte di Katiut a Bënjë

The Bridge of Katiut in Bënjë

Kisha e Shën Mërisë në LeusëLa Chiesa di S. Maria a Leusë

The Church of St. Mary in Leusë

Kisha e Shën Mërisë në KosinëLa Chiesa di S. Maria a Kosinë

The Church of St. Mary in Kosinë

Zona e Përmetit dallohet për bukurinë e vendeve, pasuritë natyrore, ndjenjën e mikpritjes së banorëve dhe traditën gastronomike. Që nga shekulli i shtatëmbëdhjetë territori ka tërhequr vëmendjen e udhëtarëve që përshkuan vendin gjatë vizitave që shpesh niseshin nga Evropa Perëndimore dhe, përmes Ballkanit, mbërrinin në Turqi. Edith Durham, antropologia angleze vështrimit të së cilës Shqipëria i ka borxh aq shumë, duke vëzhguar Përmetin nga një kodër pranë, e përkufizon qytetin si “një nga vendet më të bukura në botë”. “Përmet, o xhenet, bukëpak e ujëdet”. Nga kjo fjali del në pah natyra “ujore” e vendit që përfaqësohet më së miri nga lumi Vjosa dhe degët e tij, si dhe nga përrenjtë e shumtë që zbresin nga malet. Në të njëjtën kohë, del në plan të parë edhe mungesa e tokës bujqësore që varet nga karakteristikat territoriale plot zona kodrinore dhe malore tipike të zonës ku gjenden fshatrat që janë objektet e kërkimit. Zona është e njohur veçanërisht për blegtorinë dhe prodhimin e produkteve të bulmetit. Lumi Vjosa formon shtyllën kurrizore në të cilën mbështeten vendbanimet e Leusës, Bënjës dhe Kosinës.

Historia e vendbanimeve të Bënjës ka rrenjë antike që nisin me prehistorinë. Aty gjenden shenja të banesave parahistorike të cilat datojnë rreth mijëvjeçarit të III P.K. përfaqësuese të kulturës së qeramikës që po lindte në atë periudhë. Një bërthamë e parë e qendrës së banuar të Bënjës formohet gjatë periudhës osmane. Në këtë kohë ishin regjistruar vetëm nëntë shtëpi, një numër ky i mjaftueshëm për të dëshmuar ekzistencën e një popullsie autoktone që vazhdon pa ndërprerje deri rreth mesit të shek. XVIII. Trashëgimia kulturore dhe natyrore shprehin një interes dhe bukuri të veçantë. Nga pikëpamja arkitektonike në Bënjë janë të pranishëm shtatë Monumente Kulture e banesa që i përkasin një tipologjie ndërtimore tradicionale të përcaktuar mjaft mirë në karakteristikat e saj. Në origjinë në fshat gjendeshin pesë kisha prej të cilave ka mbijetuar vetëm një, Kisha e Shën Mërisë. Bënja karakterizohet nga ndertime që ndjekin rrugë kalimi të çrregullta, të cilat diferencohen sipas pozicionit të pjerrësisë së terrenit. Banesat shpërndahen në rrugë të përdredhura ku herë pas here gjenden burimet tipike (kronjtë). Organizimi i sistemit urban bazohet në një logjikë ku elementët e hapësirës publike integrohen me zgjuarsi me hapësirat e punës. Fati i fshatit është shënuar fatkeqësisht në një mënyrë të pakthyeshme gjatë Luftës së Dytë Botrore pasi një pjesë e konsiderueshme e ndertesave të qendrës historike u shkatërrua gjatë bombardimeve.

Kosina është një nga fshatrat e pakët në zonën e Përmetit që ka përjetuar një zgjerim të vazhdueshëm demografik, pavarësisht shkallës së lartë të emigrimit që ka karakterizuar Shqipërinë që nga vitet Nëntëdhjetë. Shumë familje janë shpërngulur këtu duke zënë shtëpitë e atyre që emigruan ose duke ndërtuar shtëpi të reja. Fshati përbëhet nga katër lagje: ajo më e vjetra zhvillohet përgjatë kreshtës në vazhdimësi me kishën, një tjetër e njohur si “lagja e Vllehëve” mori formën në vitet Tetëdhjetë ndërsa dy të tjerët u konsoliduan vetëm në vitet Nëntëdhjetë. Dallimet midis tyre duken nga karakteristikat konstruktive dhe morfologjike të shtëpive. Në shumicën e rasteve, arkitektura lidhet vetëm me tipologjinë e banesës të cilat janë të izoluara nga njëra-tjetra. Shtëpitë tradicionale brenda fshatit janë pjesë e kornizës tipologjike të shekullit XIX siç ndodh në të gjitha realitetet rurale të zonës. Peizazhi rural është shumë i larmishëm në përbërjen dhe në elementët e tij natyrorë. Kosina karakterizohet nga sistemi kodrinor i mbuluar me pyje ahu dhe gështenjash dhe nga një peizazhi bujqësor që shtrihet kryesisht mbi luginën e lumit Vjosa, i famshëm për kultivimin e rrushit dhe pemëve frutore.

Emri “Leusë” vjen nga fjala greke eleusa dhe do të thotë “e mëshirshme”. Është një epitet i lidhur në përgjithësi me emrin e Virgjëreshës me të cilën fshati është tepë i lidhur. Qendra e banuar ekzistonte sigurisht përpara vitit 1812, viti i ndërtimit të kishës së dedikuar pikërisht Virgjëreshës, dhe e ndërtuar falë kontributit ekonomik të banorëve. Fatkeqësisht sot ka pak ndërtesa të mbijetuara që i përkasin traditës së shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kjo është për shkak të varfërisë së kulturës së konservimit në Shqipëri si edhe të dëmtimit të rëndë që fshati ka pësuar gjatë Luftës së Dytë Botërore. Shumë prej ndërtesave që janë shkatërruar gjatë luftës u rindërtuan më vonë duke përdorur teknika dhe materiale tradicionale. Imazhi i fshatit është ai i një trupi kompakt prej guri që shtrihet pa ndërprerje në rrugët e brendshme, në avllitë, në oborret dhe në vetë shtëpitë. Leusa duket se ka lindur si një vendbanim i privilegjuar për tregtarët dhe intelektualët e zonës, të cilët shpesh emigruan jashtë vendit midis shekujve XIX dhe XX. Pas Luftës së Dytë Botërore pati një emigrim të fortë dhe që nga ai moment për Leusën filloi një periudhë rënie që vazhdon edhe sot: nga një qendër e zhvilluar dhe e gjallë është shndërruar në një fshat gjysëm të braktisur që pret të lulëzojë për të treguar thesare që ruan fshehurazi.

L’area di Përmet si distingue per la bellezza dei luoghi, le ricchezze naturali, il senso di ospitalità degli abitanti e la tradizione gastronomica. Sin dal Seicento ha catturato l’attenzione dei viaggiatori che attraversavano il paese durante i tour che spesso partivano dall’Europa occidentale e, attraverso i Balcani, raggiungevano la Turchia. Edith Durham, l’antropologa inglese al cui sguardo l’Albania deve così tanto, osservando Përmet da una delle colline intorno definisce la cittadina “uno dei luoghi più belli del mondo”. Gli stessi abitanti sono consapevoli della bellezza del loro territorio, come testimonia il detto: “Përmet, o xhenet, bukëpak e ujëdet” (“Përmet, sei un Paradiso, di pane ce n’è poco, ma d’acqua quanto un mare”). Da questa frase emerge la natura “acquatica” del luogo al meglio rappresentata dal fiume Vjosa e dai suoi affluenti, oltre che dai numerosi ruscelli che scendono dalle montagne. Nello stesso tempo si coglie un riferimento alla carenza di terreni agricoli dovuta alla specifica conformazione territoriale caratterizzata da aree collinari e montuose che contraddistingue anche l’area in cui si trovano i tre villaggi oggetto della ricerca. La zona è meglio nota per la pastorizia e la produzione dei prodotti caseari. Il fiume Vjosa costituisce la spina dorsale intorno a cui si innestano gli insediamenti di Leusë, Bënjë e Kosinë.

La storia insediativa di Bënjë ha radici antichissime che risalgono alla preistoria. Ci sono tracce di abitazioni rupestri databili intorno al III millennio a.C. rappresentative della nascente cultura della ceramica dipinta. Un primo nucleo del centro abitato di Bënjë risulta consolidato già in epoca ottomana. All’epoca erano registrate soltanto nove case, un numero sufficiente per testimoniare l’esistenza di una popolazione autoctona che permane fino a circa la metà del XVIII secolo. Il patrimonio culturale e naturale è di particolare interesse e bellezza. Dal punto di vista architettonico a Bënjë sono presenti sette Monumenti Culturali e altri edifici residenziali che rispondono a una tipologia costruttiva tradizionale molto ben definita nei suoi tratti caratteristici. Originariamente nel villaggio c’erano cinque chiese delle quali è sopravvissuta soltanto una, la Chiesa di Santa Maria. Il tessuto di Bënjë si caratterizza per un’edilizia diffusa che segue percorsi distributori irregolari differenziandosi a seconda della posizione sul pendio. Le abitazioni si aprono su stradine tortuose dove, di tanto in tanto, si trovano le tipiche fontanelle (kroi). L’organizzazione dell’impianto urbano si fonda su una logica dove gli elementi dello spazio pubblico si integrano sapientemente con i luoghi del lavoro. Il destino del villaggio è stato purtroppo segnato in maniera indelebile dalla Seconda Guerra Mondiale poiché una parte considerevole degli edifici del centro storico è stata distrutta dai bombardamenti.

Kosinë è uno dei pochi villaggi dell’area di Përmet ad avere vissuto una continua espansione demografica, nonostante l’alto tasso di emigrazione che ha caratterizzato l’Albania dopo gli anni Novanta. Molte famiglie si sono trasferite qui andando ad occupare le case di chi è emigrato oppure costruendo ex-novo le proprie abitazioni. Il villaggio è costituito da quattro quartieri: quello più antico si sviluppa sul crinale in continuità con la chiesa, un altro noto come “quartiere dei Vlleh” ha preso corpo negli anni Ottanta mentre gli altri due si sono consolidati solo a partire dagli anni Novanta del secolo scorso. Le differenze tra loro saltano all’occhio osservando le caratteristiche costruttive e morfologiche delle abitazioni. L’edilizia esprime nella maggioranza dei casi la sola funzione residenziale ed è costituita da case isolate. Le abitazioni tradizionali all’interno del villaggio si inseriscono nella cornice tipologica otto-novecentesca condivisa da tutte le realtà rurali della zona. Il paesaggio rurale è molto variegato nella sua composizione e nei suoi elementi naturali. Kosinë si contraddistingue per il sistema di reti collinari coperti da boschi di faggio e castagni e un paesaggio agricolo che si estende principalmente sulla vallata del fiume Vjosa, celebre per la coltivazione della vite e dei frutteti.

Il nome “Leusë” deriva dal greco eleusa e vuol dire “misericordiosa”. Si tratta di un appellativo generalmente associato al nome della Vergine a cui il villaggio è legato. Il centro abitato esisteva sicuramente già prima del 1812, anno di costruzione della chiesa dedicata proprio alla Vergine, e realizzata grazie al contributo economico degli abitanti. Purtroppo oggi sono pochi gli edifici sopravvissuti appartenenti alla tradizione sette-ottocentesca e ciò è dovuto sia alla scarsa cultura della conservazione in Albania, sia ai pesanti danneggiamenti subiti dal villaggio durante la II Guerra Mondiale. Molti degli edifici distrutti durante la guerra sono stati ricostruiti successivamente riprendendo le tecniche e i materiali tradizionali. L’immagine del villaggio è quella di un corpo compatto di pietra che si estende senza soluzione di continuità dalle stradine interne, ai muri di recinzione, ai cortili e alle case stesse. Leusë sembra essere nato come luogo residenziale privilegiato di commercianti e intellettuali della zona spesso emigrati all’estero tra l’Ottocento e Novecento. Dopo la II Guerra Mondiale c’è stata una forte emigrazione e dal quel momento per Leusë è iniziato un periodo di declino che continua ancora oggi: da centro prospero e vitale si è trasformato in un borgo semi-abbandonato che attende di rifiorire per mostrare i tesori che segretamente custodisce.

Përmet area is known for its beautiful landscapes, the natural resources , the sense of hospitality of the locals and the gastronomic tradition. Since the 17th century it has captured the attention of the travelers who crossed the country during the tours, departing from Western Europe and, through the Balkans, reaching Turkey. Edith Durham, the English anthropologist at whose glance Albania owes so much, observing Përmet from one of the hills surrounding it defines the town “one of the most beautiful places in the world”. The inhabitants themselves are aware of the beauty of their territory, as evidenced by the saying: “Përmet, or xhenet, bukëpak and ujëdet” (“Përmet, you are a Paradise, there is little bread, but as much water as the sea”). From this saying emerges the “aquatic” nature of the place, best represented by the Vjosa river and its branches, as well as by the numerous streams that descend from the mountains. At the same time, a reference is made to the lack of agricultural land due to the specific territorial conformation characterized by hilly and mountainous areas which also marks the area where the three villages the research focused on are located. The area is best known for sheep farming and dairy products. The Vjosa river forms the backbone around which the settlements of Leusë, Bënjë and Kosinë are inserted.

The history of the foundation of Bënjë has ancient roots that date back to prehistoric times. There are traces of cave dwellings dating back to around the 3rd millennium BC representative of the emerging culture of painted ceramics. A first nucleus of the village of Bënjë was already consolidated in the Ottoman era. At that time, only nine houses were registered, a sufficient number to testify the existence of a native population that remains until around the middle of the 18th century. The cultural and natural heritage are of particular interest and beauty. From an architectural point of view in Bënjë there are seven Cultural Monuments and other residential buildings related to a very well-defined traditional construction typology. Originally in the village there were five churches of which only one survives, the Church of Santa Maria. Bënjë’s settlement pattern is characterized by a widespread building typology that follows irregular distribution paths which are determined by the curvature of the slope. The houses open onto winding streets where, from time to time, the typical fountains (kroi) are found. The urban system is organized according to the idea that the elements of the public space are to be wisely integrated with the places of work. Unfortunately, the fate of the village was indelibly marked by the Second World War because a considerable part of the buildings in the historic center was destroyed by bombing.

Kosinë is one of the few villages in the Përmet area to have experienced a continuous demographic expansion, despite the high rate of emigration that has characterized Albania since the 1990s. Many families have moved here to occupy the houses of those who emigrated or to build their owns from scratch. The village consists of four districts: the oldest one is located on the ridge in continuity with the church, another one known as the “Vlleh district” took shape in the 1980s, while the other two became consolidated only in the 1990s. The differences between them become clear when observing the constructive and morphological features of the houses. In most cases, the buildings are isolated houses and the whole built area responds almost entirely to a residential purpose. The traditional houses within the village are part of the 19th century typological framework shared by all the villages in the area. The rural landscape is very varied in its composition and its natural elements. Kosinë is characterized by a system of hills covered by beech and chestnut woods and an agricultural landscape that extends mainly over the valley of the Vjosa river, famous for its vineyards and orchards.

The name “Leusë” comes from the Greek eleusa and means “merciful”. It is a name generally associated with the name of the Virgin to whom the village is related. The village certainly already existed before 1812, the year of construction of the church dedicated to the Virgin, which was built thanks to the economic contribution of the inhabitants. Unfortunately today there are few surviving buildings belonging to the 18th and 19th century tradition. This is due both to the scarce efforts made towards cultural heritage preservation in Albania, and to the heavy damage suffered by the village during World War II. Many of the buildings that were destroyed during the war were rebuilt later using traditional techniques and materials. The image of the village is that of a compact “stone body” that extends without interruption from the internal streets, to the enclosure walls, to the courtyards and to the houses themselves. Leusë seems to have been born as a privileged residential place for tradesmen and intellectuals of the area who often emigrated abroad between the 19th and 20th centuries. After the Second World War there was a strong emigration and from that moment on a period of decline began for Leusë, one that still goes on today: from a prosperous and vital center it has turned into a semi-abandoned village that waits to flourish again and show the treasures that it secretly guards.

2 Vështrim historik-gjeografik | Inquadramento storico-geografico | Historical-geographical overview

Përmet

Gjirokastër


Metodologjia e integruar e rilevimit parashikonte përdorimin e metodave SFM (structure-from-motion) të mbështetura nga teknologjia Laser Scanner për të përftuar një database digjitale të saktë dhe të detajuar dhe në të njëjtën kohë imazhe me definicion të lartë. Rilevimi u krye me një skaner lazer Z+F Image 5016 që lejon në një kohë të shkurtër përftimin e deri 1 milion pikash për sekond. Skaneri lazer është i pajisur me fotokamer të integruar HDR dhe ndriçues të brendshëm LED që lejojnë kapjen e informacioneve mbi ngjyrat edhe në kushte me ndriçim të dobët. Për secilën ndërtesë u planifikua faza e rilevimit sipas trajektoreve poligonale që tregonin pozicionin e skanerit lazer, duke patur si qëllim përftimin e një reje pikash të plota për çdo ambient të brendshëm dhe të jashtëm. Skanimet u montuan dhe u regjistruan brenda programit Autodesk ReCap duke marrë si rezultat disa re me pika të ngjyrosura nga të cilat mund të nxirren vizatime në 2D ose modele në 3D.

SfM (Structure-from-Motion) është një teknikë rilevimi me bazë imazhi që lejon të rindërtosh pika dhe modele tre-dimensionale duke u nisur nga një seri e rregullt fotografish të shkrepura sipas kriteresh të përshtatshme ndriçimi.Gjatë ekspeditave të rilevimit u përdorën dy metoda për shkrepjen e fotografive: me akse paralele, ku pozicionet e shkrepjes vendosen në një drejtëz paralele me objektin (për dyshemetë dhe fasadat); me akse konvergjente ku pozicionet e shkrepjes vendosen sipas një vije të kurbëzuar me vektorët e shkrepjes pra kovergjentë drejt objektit (tavane dhe detaje). Proceset e përllogaritjes dhe të montimit të fotografive janë kryer me programin Agisoft Photoscan ashtu si edhe përpunimet e mëtejshme të bashkimit të reve me pika që u prodhuan nga grupet e ndryshme të fotografive. Në këtë faze ka rëndësi thelbësore organizimi dhe katalogimi i fotografive sipas një arkivi digjital të mirërenditur.

Plani dhe pamje në perspektivë të zonës përreth Kishës Fjetja e Shën Mërisë në Kosinë: me të kuqe tregohet poligoni kryesor i ndjekur nga Skaneri Lazer. Me të verdhë janë treguar poligonet dytësore.

Montimi i dy skanimeve me të verdhë dhe të kuqe (pamje perspektive dhe planimetrike). Regjistrimi përfundimtar i 25 skanimeve të kryera në një re pikash të vetme.

Pamje në perspektivë i resë përfundimtare të pikave, vizualizimi është me ngjyra RGB.

La metodologia integrata di rilievo adottata ha previsto l’utilizzo di metodi structure-from-motion (SFM) supportati dalla tecnologia Laser Scanner al fine di ottenere un database digitale preciso e accurato e allo stesso tempo texture ad alta definizione. Il rilievo è stato eseguito con un laser scanner Z+F Image 5016 che permette in breve tempo di acquisire fino ad 1 milione di punti al secondo. È dotato di fotocamera integrata HDR e di faretti LED interni che permettono di catturare informazioni sul colore anche in scarse condizioni illuminanti. Per ciascun manufatto è stata pianificata la fase di acquisizione secondo percorsi poligonali che indicano la posizione del Laser Scanner, al fine di ottenere una nuvola di punti completa di tutti gli ambienti interni ed esterni. Le scansioni sono state allineate e registrate all’interno del software Autodesk ReCap ottenendo nuvole di punti colorate da cui poter estrarre elaborati 2D e modelli 3D.

La structure-from-motion (SfM) è una tecnica di rilievo Image-based che permette di ricostruire nuvole di punti e modelli tridimensionali a partire da una serie ordinata di fotografie scattata secondo adeguate condizioni illuminanti. Durante le campagne di rilievo sono stati utilizzati due metodi di scatto: ad assi paralleli dove le posizioni di scatto sono disposte su una retta parallela all’oggetto (1) per le pavimentazioni e (3) per i prospetti; assi convergenti dove le posizioni di scatto sono disposte secondo un andamento curvilineo con le direzioni di scatto appunto convergenti verso l’oggetto (2) per i soffitti ed elementi di dettaglio. I processi di calcolo e allineamento delle fotografie sono stati fatti all’interno del software Agisoft Photoscan e anche le successive elaborazioni di unione delle nuvole di punti prodotte dai diversi set fotografici. In questa fase è di fondamentale importanza l’organizzazione e la catalogazione delle fotografie secondo un archivio digitale ordinato.

Planimetria e vedute prospettiche dell’area circostante la Chiesa della Dormizione di Maria a Kosine: in rosso è indicata la poligonale princi-pale seguita dal Laser Scanner, in giallo le poligonali secondarie.

Allineamento di due scansioni visualizzate in giallo e in rosso (vista prospettica e plani-metrica). Registrazione finale delle 25 scansioni eseguite in una unica nuvola di punti.

Vedute prospettiche della nuvola di punti finale, visualizzazione in colori RGB.

The integrated survey methodology that was adopted, provided the use of structure-from-motion (SFM) methods supported by Laser Scanner technology in order to obtain a precise and accurate digital database. At the same time it was necessary to obtain high definition textures. The survey was performed with a Z + F Image 5016 laser scanner that allows in a short time to acquire up to 1 million points per second. It features an integrated HDR camera and internal LED spotlights that allow to capture color information even in poor lighting conditions. For each building the acquisition phase was planned according to polygonal paths that indicate the position of the Laser Scanner, in order to obtain a complete point cloud of all the internal and external environments. The scans were aligned and recorded in the Autodesk ReCap software, obtaining colored point clouds from which it was possible to extract 2D drawings and 3D models.

The structure-from-motion (SfM) is an Image-based survey technique that allows to reconstruct point clouds and three-dimensional models starting from an ordered series of photographs, taken according to adequate lighting conditions. During the survey campaigns were used two shooting methods. The first one is characterized by parallel axes. It means that the trip positions are arranged on a straight line that is parallel to the object (1) for paving and (3) for facades. The second one is characterized by convergent axes. It means that the shooting positions are arranged according to a curvilinear development with the directions of shooting. These directions precisely converge towards the object (2) for the ceilings and detail elements. The processes of calculation and alignment of photos were done within the Agisoft Photoscan software. The same for the subsequent processing of merging of the point clouds, produced by the different photo sets. In this phase is essential the organization and the cataloging of the photos according to an ordered digital archive.

Plan and perspective views of the area surrounding the Church of the Dormition of Mary in Kosinë: in red is shown the main polygon, followed by the Laser Scanner, in yellow the secondary polygons.

Alignment of two scans displayed in yellow and red (perspective and planimetric view). Final recording of the 25 scans performed in a single point cloud.

Perspective views of the final point cloud, visualization in RGB colors.

Metodologjia e përdorur për rilevimin | Metodologie di rilievo | Survey methodologies

Fotogrametria në 3D | Fotogrammetria 3D | 3D photogrammetry

Rilevimi me skaner lazer | Rilievo Laser Scanner | Laser Scanner Survey

Nga rilevimi digjital tek vizatimi 2D | Dal rilievo digitale al disegno 2D | From digital survey to 2D drawing

Metodologjitë e rilevimit digjital parashikojnë grumbullimin masiv të të dhënave. Ndarja e të dhënave dhe të gjitha proceset e analizës për përpunimin e vizatimeve zhvillohen në një fazë të mëvonshme. Bëhet fjalë pra për fazën e përpunimit grafik që bazohet mbi interpretimin e të dhënave dhe mbi njohjen e karakteristikave metrike, formale dhe tekno-konstruktive të kompleksit arkitektonik që për-bën objektin e studimit. Pasi u nxorrën orto-imazhet nga reja e pikave, më pas u kaluan në Autocad. Këtu u krye ri-vizatimi i të gjithë elementëve domethënës për një paraqitje korrekte në shkallët 1:50 ose 1:100. Një nivel më i lartë detajesh në vizatim u arrit falë mbivendosjes së fotoplaneve të realizuara me teknikat SfM. Vizatimet 2D përbëjnë bazën për përpunime të mëtejshme panelesh tematike (vendosjen e materialeve, nxjerrjen në pah të elementëve të degradimit etj.) për realizimin në rast nevoje të projekteve të restaurimit.

Le metodologie di rilievo digitale prevedono l’acquisizione massiva di dati. La loro ‘discretizzazione’ e tutte le attività critiche di analisi per l’elaborazione dei disegni vengono fatte in una fase successiva. Si tratta appunto della fase di restituzione grafica che si basa sull’interpretazione dei dati e sulla conoscenza delle caratteristiche metriche, formali e tecnico-costruttive del complesso architettonico in esame. Sono state esportate orthoimage della nuvola di punti e sono state importante all’interno di Autocad. Qui si è proceduto al ri-disegno di tutti gli elementi significativi per una corretta rappresentazione in scale 1:50 o 1:100. Un maggior livello di dettaglio nel disegno è stato ottenuto grazie alla sovrapposizione dei fotopiani realizzati tramite tecniche SfM. Gli elaborati 2D ottenuti costituiscono la base per successive elaborazioni di tavole tematiche (mappatura dei materiali, mappatura dei degradi etc.) per eventuali progetti di restauro.

The digital survey methods involve a massive acquisition of data. The “discretization” of these data and all the critical activities of analysis for drawing elaboration are done at a later stage. This is precisely the phase of graphic rendering. It is based on the interpretation of the data and on the knowledge of the metric, formal and technical-constructive characteristics of the architectural complex under consideration. Orthoimages of the point cloud were imported within Autocad. Here there were re-drawed all the significant elements for a correct representation in 1:50 or 1: 100 scales. A greater level of detail of the drawings was achieved thanks to the overlapping of photoplanes created using SfM techniques. The 2D drawings obtained are the basis for subsequent processing of thematic maps (mapping of materials, mapping of degradations etc.) for possible restoration projects.

(1)

(3)

(2)

Përpunimi i grupit të fotografive brenda me programin Agisoft Photoscan: (1) Sparse cloud (2) Dense cloud (3) Mesh Model (4) Textured Model

Modelet 3D janë sjellë në shkallë nëpërmjet koordinatave hapësinore të përftuara nga reja e pikave të Skanerit Lazer. Më tej u nxorrën ortofotot për përpunimin e fotoplaneve dhe u plotësua vizatimi vektorial në Autocad.

Elaborazione dei set fotografici all’interno del software Agisoft Photoscan:(1) Sparse cloud (2) Dense cloud (3) Mesh Model (4) Textured Model

I modelli 3D ottenuti sono stati scalati tramite coordinate spaziali ottenute dalla nuvola di punti del Laser Scanner. In seguito sono state esportate orthophoto per l’elaborazione di fotopiani e il successivo completamento del disegno vettoriale in Autocad.

Processing of photo sets within the Agisoft Photoscan software: (1) Sparse cloud (2) Dense cloud (3) Mesh Model (4) Textured Model

The obtained 3D models were resized using spatial coordinates. The latter were obtained from the Laser Scanner point cloud. Later, orthophotos were exported to process photoplans and to complete the vector drawing in Autocad.

Orto-imazhet i një fasade të Kishës së Shën Mërisë në Leusë dhe vizatim cad vektorial. Orthoimage di un prospetto della Chiesa di S.Maria a Leuse e disegno cad vettoriale. Orthoimage of a facade of the Church of Saint Nary in Leusë and a vector cad drawing.

(1) (2)

(3) (4)

3


Pranë urës ndodhen një seri elementësh që kanë përcaktuar tërheqjen turistike të vendit me kalimin e kohës: vaskat termale të Bënjës (llixhat), një shpellë parahistorike (Monument Kulture i Kategorisë së I) dhe kanionet përgjatë Langaricës. Në veçanti kanionet paraqesin një ndalesë karakteristike të parathënë nga ura që zyrtarisht shënon “fillimin” e tyre. Peizazhi në të cilin ndodhet ura përbën një element kryesor për vlerësimin e saj, veçanërisht në një moment historik në të cilin funksioni origjinal i komunikimit ka reshtur. Nëse në të kaluarën funksioni ndërlidhës dhe i shkëmbimit ishte i spikatur, sot ura përdoret mjaft rrallë nga barinjtë me kopetë e tyre. Banorët e konsiderojnë urën dhe të gjithë zonën përreth saj si një shpresë për zhvillim turistik. Për komunitetet e fshatrave përgjatë lumit nuk ka vend tjetër me një peizazh piktoresk si ai që mund të vlerësohet nga ura dhe nga vetë lumi Lengarica. Lengarica është me të vërtetë një lum misterioz, i bukur dhe i bollshëm, një lum që merr ngjyra të ndryshme sipas stinëve.

Nei pressi del ponte si trovano una serie di elementi che hanno determinato nel tempo la vocazione turistica del luogo: le vasche termali di Bënjë, una grotta preistorica (Monumento Culturale di I categoria) e i canyon lungo il Langarica. In particolare i canyon rappresentano una tappa peculiare annunciata, in un certo senso, proprio dal ponte che segna ufficialmente il loro “inizio”. La pregiata cornice paesaggistica in cui è inserito costituisce un elemento chiave per la valorizzazione del ponte, soprattutto in un momento storico in cui la funzione originaria di collegamento è venuta meno. Se nel passato era preminente la funzione di collegamento e scambio, oggi il ponte viene utilizzato saltuariamente dai pastori con le loro greggi. Gli abitanti associano il ponte e tutti i componenti nel suo intorno ad una speranza di sviluppo turistico. Per le comunità dei villaggi lungo il fiume, non c’è nessun altro posto con un paesaggio pittoresco come quello che si può apprezzare dal ponte e dallo stesso fiume Langarica. Il Langarica è davvero un fiume misterioso, bello e prospero, un fiume che assume colori diversi a seconda delle stagioni.

Near the bridge there are a number of elements that have determined the tourist vocation of the area over time: the thermal baths of Bënjë, a prehistoric cave (Cultural Monument of I Category) and the canyons along the Langarica. The bridge marks the beginning of the canyon and represents a “must stop” of the touristic paths. The landscape scenario where the bridge is collocated constitutes a key element for the enhancement of the monument and of the area in general, especially now that the original function has gone lost. While in the past the function of connection and exchange was prominent, today the bridge is occasionally used by shepherds with their flocks. The inhabitants of the area associate the bridge to a possible touristic development scenario. For the communities along the river, there is no other place with such a rich and fascinating landscape, one that can be appreciated from the bridge and from the Langarica river. Langarica is truly a mysterious, beautiful and prosperous river, a river that changes its colors according to the seasons.

Vokacioni turistik | Vocazione turistica | Tourist vocation

Planimetri | Planimetria | PlanimetryVizatimet CAD dhe reja e pikave | disegno cad e nuvola di punti | cad drawing and point cloud

Ura e Katiut gjendet mbi lumin Langaricë, një degëzim i Vjosës, në një pozicion strategjik e me vlera të mëdha në aspektin e peizazhit. Ajo ndodhet 6.20 km larg nga rruga kombëtare e Përmetit. Tre Urat SH75 dhe është e klasifikuar si Monument Kulturor i kategorisë së I që prej 1973. Emri i urës vjen nga fjala “kadi”, ose dialektore “kati”, gjyqtari i fshatit gjatë Perandorisë Osmane, me shumë mundësi në nder të atij që ka vendosur ose ka pasur një rol të rëndësishëm në ndërtimin e saj. Datimi nuk është i qartë, mendohet se është ndërtuar rreth gjysmës së shek. XVIII me një seri analogjish e ngjashmërish me ura të tjera të zonës dhe të territorit shqiptar. Në të kaluarën ura përdorej prej banorëve të zonës për të kaluar prej kodrës së Bënjës drejt fshatrave dhe rajonit të Shqerisë dhe anasjelltas. Aktualisht përdoret vetëm prej turistëve për të shkuar drejt vaskave termale (llixhave) ose me raste prej barinjve të zonës kur dërgojnë të kullotin bagëtitë në kodrat rreth e përqark. Ura e Katiut ndodhet në një pikë të veçantë të territorit ku peisazhi i Langaricës ndryshon tërësisht, duke kaluar prej një forme më lineare në atë më të domethënësen e të larmishmen që karakterizon kanionin. Peizazhi ku është vendosur ura është veçanërisht i pasur dhe mbresëlënës kjo është pikërisht arsyeja e elementit të spikatur turistik.

Il Ponte di Katiu è collocato sul fiume Langarica, un affluente del Vjosa, in una posizione strategica e di grande pregio in termini paesaggistici. Esso dista 6.20 km dalla strada statale Përmet-Tri Urat SH75 ed è classificato come Monumento Culturale di I categoria dal 1973. Il nome del ponte deriva da “kadi”, oppure dal localistico “kati”, il giudice dei villaggi durante l’Impero Ottomano, probabilmente in onore di chi ha promosso o, comunque, ha avuto un ruolo importante nella sua costruzione. La datazione non è certa, si presume che sia stato costruito intorno alla metà del XVIII secolo, sulla base di analogie e similitudini con altri ponti della zona e del territorio albanese. In passato il ponte veniva utilizzato dagli abitanti della zona per passare dalla collina di Bënjë verso i villaggi della regione di Shqeria e viceversa. Attualmente viene utilizzato soltanto dai turisti per raggiungere le vasche termali oppure occasionalmente dai pastori della zona quando portano a pascolare il gregge nelle colline circostanti. Il Ponte di Katiu si colloca in un punto particolare del territorio in cui il paesaggio del Langarica cambia completamente, passando da una forma più lineare a quella più ricca e articolata dei canyon. La cornice paesaggistica in cui è inserito il ponte risulta di particolare pregio e suggestione, e proprio per questo la sua vocazione turistica è particolarmente spiccata.

The Katiu Bridge is located on the Langarica river, a tributary of the Vjosa, in a great position in terms of landscape. The bridge is classified as a Cultural Monument of I category since 1973, it is about 6.20 km from the statal road Përmet-Tri Urat SH75. The origin of the name derives from the word “kadi”, or from the local “kati”. “Kati” was the name of the judge of the village during the Ottoman Empire, and probably the bridge was given this name to honor who promoted its construction or had played an important role in it. The construction period is not certain, through the analogy with similar bridges in the area we can suppose it was built around the middle of the 18th century. In the past the bridge was used by the local people to cross the river from the side of the hill of Bënjë, to the villages of the region of Shqeria and vice-versa. Nowdays the bridge is used only by tourists to reach the thermal baths or occasionally by the shepherds of the area when they lead the flock to graze in the surrounding hills. The Katiu Bridge is located in a particular position on the territory where the landscape of the Langarica changes completely, passing from a rich and articulated form of the canyon to a more linear one that opens between the surrounding hills. The landscape surrounding the bridge is very interesting and pleasant, contributing to the strong touristic vocation of the area.

Përshkrim i përgjithshëm | Descrizione generale | General description

Ura e Katiut në Bënjë | Il ponte di Katiu a Bënjë | The Bridge of Katiu in Bënjë4


Përshkrimi tipologjik | Descrizione tipologica | Typological description

Planimetri | Planimetria | Planimetryvizatimi CAD dhe fotoplani | disegno cad e fotopiano | cad drawing and photomap

Fasada jug-perëndim | Prospetto sud-ovest | South-west façadevizatimi CAD | disegno cad | cad drawing

Ura e Katiut në Bënjë përbëhet nga një hark i vetëm, paksa i ulur, me diametër rreth 15.50 m, lartësia maksimale e harkut është rreth 7.00 m nga niveli i lumit, ndërsa gjatësia e saj është 37 metra. Në shpatullën drejt bregut jug-lindor të lumit ndodhet edhe një dritare shkarkimi rreth 2.70 m e lartë dhe 1.30 m e gjerë; sipërfaqja e kalldrëmit të urës është e gjerë rreth 2.70 m dhe nuk ka parapet. Vërehen mbi kalldrëm disa gurë të cilët dalin mbi sipërfaqe, që fillimisht mund të kenë shërbyer si elementë mbrojtës për karrocat. Ura është e ndërtuar në gur gëlqeror dhe gur ranor me fugat të mbushura me llaç gëlqereje. Qemeri i urës, i përbërë anash nga dy harqe sipërfaqësore ka një profil pak të ulur; nga analiza u vërejt që pjesa e brendshme e qemerit fillimisht mund të ketë qenë e suvatuar. Në anën jug-lindore harku takon shkëmbin në breg, ndërsa në anën e kundërt mbështetet në një “shpatull” në distancë prej rreth 2 m nga bregu. Harku më i ulët ka një trashësi prej 1 m, ndërsa harku i sipërm prej 0.5 m. Harku i sipërm është më i dalë se i ai i poshtmi (rreth 0,1 m). Në harkun e poshtëm mund të vërehen 6 shufra metalike që bëjnë lidhjen e tij trasversale. Vetëm në disa prej tyre ndodhen ende ganxhat metalike.

Il ponte Katiu di Bënjë è costituito da un’unica arcata, leggermente ribassata, di circa 15.50 m di luce, l’altezza in chiave è di circa 7.00 m dal livello del fiume, la sua lunghezza invece è di 37 metri. Nella spalla verso la sponda a sud-est del fiume si trova anche una finestra di scarico alta circa 2.70 m e larga 1.30 m; il piano di calpestio del ponte è largo circa 2.70 m ed è privo di parapetto. Si notano sulla parte sommitale delle pietre emergenti, forse originariamente dei paracarri. Il ponte è costruito in pietra calcarea e in pietra arenaria con giunti di malta di calce. L’arcata del ponte, delimitata da un doppio ordine di archi di testata, ha un profilo leggermente ribassato; dall’analisi è emerso che l’intradosso era originariamente intonacato. L’imposta dei due archi di testata sul lato sud-est raggiunge quasi la roccia viva, mentre sul lato opposto si appoggia su una spalla a circa 2.00 m rispetto al livello dell’alveo del fiume.L’arco inferiore ha uno spessore di 1.00 m, l’arco superiore invece ha uno spessore di 0.50 m ed evolve esternamente in una ghiera a denti accuratamente ammorsati ai filari della muratura dei timpani. L’arco superiore presenta una sporgenza di 0.10 m rispetto a quello inferiore. Nell’arco inferiore di testata possono osservarsi 6 capochiave di tiranti metallici (ferri piatti) di legatura trasversale dell’arcata. Solo alcuni di essi presentano ancora i cunei di serraggio.

The Katiu bridge of Bënjë consists of a single arch (it is a segmental arch), about 15.50 m wide, 7.00 m high (from the river level), and a length of 37 meters. In the south-east side of the bridge there is a discharge opening of 2.70 m high and 1.30 m wide; the walking floor of the bridge is about 2.70 m wide and has no railing. On the walking floor of the bridge there are some emerging stones, that in origin were probably bollards. The bridge is built with limestone and sandstone with lime mortar joints. The main arches are delimited by a double row of arches and from the analysis phase emerged that the intrados was originally plastered.The springer of the edge arches on the south-east side reaches the rock, while on the opposite side, the arches lie on an abutment about 2.00 m above the level of the riverbed. The lower arch has a thickness of 1.00 m, the upper arch has a thickness of 0.50 m and externally evolves in a ferrule with teeth carefully clamped to the rows of the masonry. The upper arch has an overhang of 0.10 m respect to the lower one. In the lower arch can be observed 6 metal anchor plate (flat irons) of transversal chain of the arch. Some of them still have tightening wedges.

Vizualizimi i resë së pikave: pamje të përgjithshme të urës së Katiut Visualizzazione della nuvola di punti: viste generali del Ponte di Katiu. Point cloud visualization: general views of the Katiu Bridge.



Sezioni | Sezioni | Sections

Modello 3D | Modello 3D | 3D model

vizatimet CAD dhe fotoplanet | disegni cad e fotopiani | cad drawings and photomaps

Pamje në perspektivë | viste prospettiche | perspective views

prerja 1 | sezione 1 | section 1 prerja 2 | sezione 2 | section 2 prerja 3 | sezione 3 | section 3

Fasada veri-lindje | Prospetto nord-est | North-east façadevizatimi CAD dhe fotoplani | disegno cad e fotopiano | cad drawing and photomap

referencat | riferimenti | references

Il ponte di presenta in buono stato di conservazione senza particolari elementi di degrado in atto. In particolare si evidenzia sul lato nord-ovest, nel muro d’ala fino al livello dell’imposta degli archi di testata, la tecnica adoprata per la spalla: conci squadrati apparecchiati a filaretto legati con malta di calce compatta e di considerevole durezza. Al di sopra di questo livello, la tecnica esecutiva è molto meno accurata: il muro continua con tre filari di pietre squadrate di grande dimensione per proseguire, poi, con elementi di misura più ridotta. Questa parte del muro d’ala ha subito un crollo ed è stata restaurata nel 1982. Presenta a tratti vegetazione infestante e poco sopra il livello dell’acqua si evidenzia la mancanza di parte di una pietra con altezza di circa 0.30 m e lunghezza di 0.50 m. Sul lato opposto, a sud-est, invece è presente un muro d’ala che delimita una vasca di acqua termale. Questo muro è costruito in materiale lapideo e getto di calcestruzzo. Tale muro unisce la base del ponte con i resti di un muro più antico. Questo è, forse, un frammento di una costruzione fortificata posta a presidio del ponte o un’opera idraulica; è a sacco con paramenti lapidei a filaretto; si presenta diroccato ed infestato da vegetazione.

The bridge has a good level of preservation without particular elements of decay in progress. In particular, the technique used, on the north-west side, for the abutment is: squared ashlars set with filaretto bonded with compact lime mortar and considerable hardness. Above this level, the execution technique is much less accurate: the wall continues with three rows of large-sized square stones, then, it continues with smaller elements. This part of the wing wall collapsed and was restored in 1982. It presents infesting vegetation and just above the water level there is an area where the stones are lacking with a height of about 0.30 m and a length of 0.50 m . On the opposite side, on the south-east, there is instead a wing wall that delimits a thermal water pool. The wall of the water pool is made of stone and concrete casting. This wall joins the bridge through the remains of an older wall. That is, perhaps, a fragment of a fortified construction placed in defense of the bridge or a hydraulic work; it was built with rubble masonry and stone filaretto vestments; it is mostly ruined and infested with vegetation.

Përshkrimi i degradimit | Descrizione del degrado | Description of decay

Ura paraqitet në një gjendje të mirë pa elementë të spikatur degradimi. Në mënyrë të veçantë vihet re në anën veriperëndimore teknika e përdorur, në murin e krahut anësor deri në nivelin ku mbështeten harqet: rreshta gurësh të vendosur me fuga me llaç gëlqereje mjaft kompakte. Mbi këtë nivel, teknika e realizimit është shumë më pak e rafinuar: muri vazhdon me tre rreshta gurësh të vendosur me përmasa të mëdha për të vazhduar më pas me elementë me përmasa më të vogla. Kjo pjesë e murit të krahut ka pësuar një rrënim të pjesshëm dhe është restauruar në vitin 1982. Në disa pjesë ndodhet bimësi e dendur dhe pak mbi nivelin e ujit vërehet mungesa e një guri me lartësi rreth 0.30 m dhe gjatësi prej 0.50 m. Në anën e kundërt, në jug-lindje, ndodhet një këmbë ure që kufizon një nga vaskat termale. Ky mur është prej guri dhe betoni dhe bashkohet në bazën e urës me mbetjet e një muri më të vjetër. Ky është, ndoshta, një fragment i një ndërtimi të fortifikuar të vendosur në mbrojtje të urës ose i një vepre hidraulike; është një mur me mbushje, i veshur me gurë të rregullt që paraqitet pjesërisht i rrënuar dhe i mbuluar nga bimësia.



Kisha e Fjetjes së Shën Marisë zë një pozicion mbizotërues përreth fshatit Kosinë, të cilit i përket. Ajo ndodhet, në fakt, në një nga dy pikat më të larta të Kosinës; dhe për këtë arsye ndërtesa duket si një objekt i veçuar, që dallohet prej së largu nga të gjitha drejtimet. Elementi i vetëm me të cilin dialogon është shkolla e fshatit, e vendosur në sipërfaqen e gjerë që hapet në rrëzë të kishës. Kisha ndodhet rreth 150 m nga sheshi i Kosinës dhe është lehtësisht e arritshme si nga rruga kryesore e fshatit ashtu edhe nga rruga që vjen nga Përmeti. Morfologjia dhe tipologjia e kishës i referohen traditës bizantine në kalimin nga dinastia e Komnenëve (1075-1185) drejt asaj të Paleologëve (1224-1453). Sidoqoftë, duhet thënë se datimi i kishës nuk është i sigurt, ndonëse shumë studiues pajtohen me datimin midis shekujve XII dhe XIII. Vetëm kohët e fundit Vocotopoulos përcaktoi si datën e ndërtimit me më shumë saktësi dekadën e fundit të shekullit të XII, bazuar në interpretimin e tij personal të një mbishkrimi në njërën prej tullave në zonën e absidës.

Nga pikëpamja tipologjike kisha e Kosinës paraqet disa elemente të veçanta, të cilat nuk lejojnë një klasifikim të saktë brenda tipeve të kodifikuara në mënyrë të ngurtë nga historiografia. Kështu kisha përcaktohet midis tipit të njohur si “kryq i brendashkruar me kupolë” dhe tipit “kryq i lirë”. Kryqi grek që përbën matricën kryesore të kompozimit është lehtësisht i lexueshëm, dhe atij i bashkohet në anën perëndimore një narteks i mbuluar me qemer gjysëmcilindrik. “Parregullsia” që shpërbën skemën me kryq të brendashkruar përfaqësohet nga dy ambiente të vogla që hapen drejtpërdrejt në narteks duke “ngrënë” kështu një pjesë të katrorit ideal e duke “çliruar” kështu një krah të kryqit. Ndërsa në anën e kundërt, krahu i kryqit që përmban zonën absidale lidhet drejtpërdrejtë me dy ambiente e vogla anësore duke krijuar kështu një hapësirë të vazhduar midis pjesëve dhe duke vërtetuar kështu “rregullin” e kryqit të brendashkruar. Për më tepër, krahët e kryqit nuk janë krejtësisht të njëjta: ato në drejtimin Lindje-Perëndim janë pak më të gjera se ato në drejtimin Veri-Jug, duke theksuar kështu karakterin jo “plotësisht të zgjidhur” të monumentit dhe si pasojë hipotezën e përkatësisë së tij në një fazë ende arkaike të arkitekturës së kishave bizantine.

La Chiesa della Dormizione di Maria occupa una posizione dominante rispetto al villaggio di Kosinë, cui appartiene. Essa occupa, infatti, uno dei due punti più alti di Kosinë; e per questo l’edificio si presenta come un oggetto isolato, visibile a distanza da tutte le direzioni, il suo unico interlocutore è la scuola del villaggio, situata nell’ampia superficie che si apre ai suoi piedi. La chiesa è situata a circa 150 m dalla piazza di Kosinë ed è facilmente raggiungibile sia dalla strada principale del villaggio che dalla strada proveniente da Përmet. La morfologia e la tipologia della chiesa rimandano alla tradizione bizantina a cavallo tra la dinastia dei Comneni (1075-1185) e quella dei Paleologi (1224-1453). Si deve dire però che la datazione della chiesa non è certa, nonostante molti studiosi concordino sul fatto che l’edificio sia stato costruito tra il XII e il XIII secolo, solo recentemente Vocotopoulos colloca con più precisione la data di costruzione all’ultimo decennio del XII secolo, sulla base della sua personale interpretazione di un’iscrizione presente su uno dei mattoni della zona absidale.

Dal punto di vista tipologico la chiesa di Kosinë presenta alcuni elementi particolari, i quali non ne consentono una classificazione esatta all’interno dei tipi rigidamente codificati dalla storiografia. Infatti la chiesa oscilla tra il tipo noto come “croce inscritta con cupola” e il tipo “a croce libera”. La croce greca che fa da matrice alla composizione è facilmente leggibile, e ad essa è addossato sul lato Ovest un nartece coperto con volta a botte. “L’irregolarità” che fa saltare lo schema con croce inscritta nel quadrato è rappresentata dai due piccoli ambienti che si aprono direttamente sul nartece “mangiando” così una parte del quadrato ideale e “liberando” il braccio della croce. Sul lato opposto, invece, il braccio della croce che racchiude l’area absidale è collegato direttamente ai due ambienti minori laterali creando così uno spazio di continuità tra le parti che conferma la “regola” della croce inscritta. Inoltre i bracci della croce non sono perfettamente equivalenti: quelli in direzione est-ovest sono leggermente più larghi di quelli in direzioni nord-sud, rinforzando così il carattere non pienamente “risolto” del monumento e la conseguente ipotesi di una sua appartenenza ad uno stadio ancora arcaico dell’architettura delle chiese bizantine.

The church of the Dormition of Mary in Kosinë is placed in a dominant position in the village. Indeed it occupies one of the two highest peeks of Kosinë; due to its position the building appears as an isolated object visible from all the directions; the school of the village that is placed on a wide surface area just under the church, is the only building it interacts with. The church is situated at 150m circa from the square of Kosinë and it’s easily accesible from the main street of the village and from the road which goes to Përmet. The morphology and the typology of the church recall the Byzantine tradition that goes to the Comneni’s dynasty (1075-1185) to the Paleologi’s one (1224-1453). It must be noted that the dating of the church isn’t sure, even though most of the scholars agree that the building was erected in a period that goes from the 12th to the 13th century. Recently Vocotopoulos located the date of construction in the last decade of the 12th century with more accuracy, basing it on a personal interpretation of an inscription found on one of the apse’s bricks.

From a typological view the church of Kosinë presents some peculiar elements that make it difficult to classify among hystorical codified types. Indeed the church varies from the “domed inscribed cross plan” to the “free cross plan”. We can easily identify the greek cross plan that gives origin to the composition, to which is attached a barrelvaulted narthex, on the west side. The irregularity of the inscribed cross plan derives from two small rooms that open directly towards the narthex, “stealing” part of the plan’s ideal square and “freeing” the cross’ arm. However, on the opposite side, the cross’ arm that surrounds the apse is directly linked to the two minor rooms on the side, thus creating a continuous space among the parts that confirms the “rule” of the inscribed cross type. Also the cross’ arms are not equivalent: the east and west ones are larger than the south and north ones, reinforcing the idea of a not completely “resolved” building and the consequent hypothesis of its belonging to an archaic phase of byzantine religious architecture.

Përshkrimi i hapësirës publike | Descrizione dello spazio pubblico | Description of public space

Planimetri | Planimetria | Planimetryvizatimi CAD dhe reja e pikave | disegno cad e nuvola di punti | cad drawing and point cloud

Përshkrimi tipologjik | Descrizione tipologica | Typological description

Për shumicën e banorëve të Kosinës të besimit ortodoks, kisha përfaqëson lidhjen me të kaluarën, sepse simbolizon vendin e shenjtë dhe shpirtëror, ku festohen ngjarjet më të rëndësish-me të jetës së një besimtari, siç janë pagëzimi dhe martesa. Për këtë arsye banorët e fshatit janë krenarë për kishën dhe rolin e saj brenda strukturës shoqërore, janë vetë banorët të cilët, duke folur për kishën, pohojnë se “kisha është gjëja e parë që vihet re kur i afrohesh fshatit, është dëshmia e parë e fshatit që perceptohet që nga larg”, sikur të ishte vetë kisha ajo që garanton ekzistencën e fshatit dhe të banorëve të tij. Prania e një varreze në zonën përreth kishës (sot nuk ekziston më) tregon se edhe hapësira para saj ka pasur një vlerë sim-bolike të veçantë për banorët e fshatit, për këtë arsye është e rëndësishme të ruhen elementët e tij karakterizues.

Per la maggior parte degli abitanti di Kosinë di fede ortodossa, la chiesa rappresenta il legame con il passato, poiché simboleggia il luogo sacro e spirituale dove si celebrano gli eventi più importanti della vita di un credente come il battesimo e matrimonio. Per questo infatti gli abitanti del villaggio sono orgogliosi della chiesa e del suo ruolo all’interno della struttura sociale, sono proprio gli stessi abitanti che parlando della chiesa affermano “la chiesa è la prima cosa che si nota appena ci si avvicina al villaggio, è la prima testimonianza direttamente percepibile del villaggio” quasi come fosse proprio la chiesa a sancire l’esistenza del villaggio e dei suoi abitanti. Data l’antica presenza di un cimitero nell’area circostante la chiesa (oggi non presente) anche lo spazio antistante ha assunto un valore simbolico e rappresentativo per gli abitanti di Kosinë, per questo è importante preservarlo e conservare i suoi elementi connotanti.

For most of the orthodox inhabitants of Kosinë the church represents a bond with the past, since it symbolizes the sacred place where the most important events of a believer’s life, like the baptism and the marriage, take place. For this reason, the people of the village are proud of the church and of its impact in the social structure. The inhabitants themselves state that “the church is the first thing you see when you approach the village, it is the first perceived object to testify the presence of the village” as if the church were to gurantee the existence of the village itself and its people. The presence of an ancient cemetery nearby the church (not existing anymore) has made it possible for the public space around the building to assume a symbolic and representative value for the inhabitants of Kosinë. That is why it is important to preserve and its peculiar elements.

Përshkrim i përgjithshëm | Descrizione generale | General description

Vizualizimi i resë së pikave: aksonometria e kishës së Kosinës. Shikojmë sistemin e çative.Visualizzazione della nuvola di punti: assonometria della Chiesa di Kosine e viste degli ambienti interni. Si osservi il sistema delle coperture.Point cloud visualization: axonometry of the Church of Kosine and views of the interior environments. Note the roof system.

Vizualizimi i resë së pikave: pamje nga jashtë e Kishës së Kosinës. Vëzhgoni tipologjinë arkitektonike dhe sistemin e çative.Visualizzazione della nuvola di punti: viste degli esterni della Chiesa di Kosine. Si osservi la tipologia architettonica dell’edificio e il sistema delle coperture.Point cloud visualization: views of the exterior of the Church of Kosine. Note the architectural typology of the building and the roof system.

Kisha e Shën Mërisë në Kosinë | La Chiesa di S. Maria a Kosinë | The Church St. Mary in Kosinë7


Përshkrimi i dekorimeve të brendshme | Descrizione delle decorazioni | Description of decorations

Prerje ambientale | Sezioni ambientali | Environmental sectionsreja e pikave | nuvola di punti | point cloud referencat | riferimenti | references

prerja 1 | sezione 1 | section 1

prerja 2 | sezione 2 | section 2 prerja 3 | sezione 3 | section 3


Për sa i përket dekorimeve të brendshme, nuk ka të dhëna mbi datimin e pikturave murale. Cilësia e tyre artistike është disi e dobët dhe kjo na nxit të hamendësojmë një datim të vonë, me shumë mundësi në fund të shek. XIX. E vetmja skenë që mbijeton është ajo që mbulon kupolën nga brenda dhe përfaqëson - sipas traditës – Krishtin Pantokrator bashkë me ëngjëjt dhe shenjtorët. Nuk shquhen më qartë pikturat që dikur mbulonin muret dhe zonën absidale. Asgjë nuk na ndalon të hipotizojmë që poshtë këtyre shtresave të afreskeve, ose poshtë suvasë, të ndodhen afreske më të hershme. Afresket më të hershme gjithsesi, zor se mund të jenë realizuar njëkohësisht me ndërtimin e kishës për faktin që mungojnë dëshmitë mbi ekzistencën e pikturave murale me nivel të lartë artistik në territorin shqiptar nga shek. IX deri në shek. XIII, por mund të jenë gjithsesi dëshmi të historisë së kishës në periudha të tjera.

Per quanto riguarda le decorazioni interne, non ci sono notizie sulla datazione delle pitture murali. La qualità artistica delle pitture presenti è piuttosto scadente e induce a ipotizzare una datazione tarda, probabilmente alla fine dell’Ottocento. L’unica scena sopravvissuta è quella che ricopre l’intradosso della cupola e rappresenta – come da tradizione – il Cristo Pantocratore (lett. “colui che domina su tutto”) assieme agli angeli e ai santi. Non sono più leggibili le pitture che una volta dovevano ricoprire anche parte delle pareti e della zona absidale. Nulla vieta di supporre che sotto a questi affreschi, o sotto l’intonaco ce ne siano altri più antichi. Gli eventuali affreschi sottostanti non saranno certamente contemporanei alla costruzione della chiesa essendo assenti testimonianze dell’esistenza di pitture murali degne di nota nel territorio albanese dal IX al XII secolo ma potrebbero comunque rappresentare una testimonianza delle vicende della chiesa nei periodi successivi.

As far as the interior decoration is concerned there are not enough news to suggest a dating of the frescoes inside the church. The artistic quality of the wall paintings is poor and leads to the hypothesis of a more recent dating, probably at the end of the 19th century. The only surviving fragment is the one that covers the dome’s intrados and represents the canonical Christ Pantocrator (lit. “The one who dominates above all”) with angels and saints. The paintings that once probably covered part of the walls and the apse aren’t readible now, but nothing forbids us to suppose that under the frescoes, or under the plaster as well, more ancient paintings could be found. It is sure that these hypothetical frescoes are not to be considered contemporary to the time of construction of the church: in Albania there were not found any significant frescoes from the 9th to the 12th century period, but even if subsequent, those in Kosinë could testify a part of the building history of the church in the following centuries.

Kisha e Kosinës është e ndërtuar me mure mbajtëse pa suvatim në anën e jashtme. Në të dallohet mirë përdorimi i kluazonazhit, një teknikë e përdorur shpesh në kishat bizantine të ndërtuara midis shekullit X dhe XV jo vetëm në Shqipëri por edhe në pjesën tjetër të Ballkanit. Vlera artistike e kluazonazhit, e cila shkon përtej të qenit thjesht një teknikë ndërtimi, del në pah nëpërmjet efekteve që prodhon në nivelin dekorativ. Duke qenë se mungon në kishat bizantine veshja e fasadave me pllaka guri, karakteri ornamental i fasadave mbështetet vetëm në mënyrën se si përdoren materialet e ndërtimit. Pikërisht në Kosinë vërejmë përdorimin e tullave me qëllim dekorativ në dy forma kryesore: të ndërfutura në muraturë duke krijuar figura gjeometrike të ndryshme si kurrizi i peshkut, rombet, harqet e mbivendosura, rrathët; ose me kryqe, me domethënie që lidhet drejtpërdrejtë me simbolikën e krishterë. Ajo që vihet re në Kosinë është përdorimi disi i çlirët i teknikës dekorative, më pak i kushtëzuar nga parimet e ngurta të simetrisë nga përsëritja e të njëjtit element me qëllim krijimin e një ritmi organik të tërësisë. Kjo mund të varet pjesërisht nga “liria” personale e mjeshtrave ndërtues, në një epokë kur ndikimi i arkitektit si autor i veprës ishte ende i papërkufizuar mirë.

La chiesa di Kosinë è realizzata in muratura portante lasciata a vista sulla superficie esterna, è infatti ben riconoscibile l’uso del cloisonné, una tecnica frequentemente utilizzata nelle chiese bizantine costruite tra il X e il XV secolo non soltanto in Albania, ma anche nel resto dei Balcani. Il valore artistico del cloisonné, che va oltre il suo essere semplicemente una tecnica costruttiva, è rappresentato dagli effetti che produce sul piano decorativo. Mancando infatti nelle chiese bizantine il rivestimento lapideo, la dimensione ornamentale degli esterni è sostenuta soltanto dal modo in cui vengono impiegati i materiali da costruzione. Proprio a Kosinë riscontriamo l’uso decorativo dei mattoni in due forme principali: incastonati nell’apparecchiatura muraria dando vita a disegni geometrici eterogenei come la spina di pesce, i rombi, gli archi intrecciati, i cerchi; oppure le croci, con chiaro riferimento alla specifica simbologia cristiana. Ciò che si nota nell’edificio di Kosinë è un uso apparentemente più libero di questa tecnica, meno vincolata al rispetto dei principi di simmetria o alla ripetizione dello stesso elemento allo scopo di creare un ritmo d’insieme organico. Ciò può essere dovuto in parte alla “licenza” personale delle maestranze, in un’epoca in cui l’impatto autoriale dell’architetto era ancora in corso di definizione.

The church of Kosinë is made of loadbearing brickwork where you can easily recognize the use of cloisonné, a technique frequently used in Byzantine churches built between the 10th and 15th centuries not only in Albania, but also in the rest of the Balkans. The artistic value of the cloisonné, which goes beyond being simple a constructive technique, is represented by the effects it produces on a decorative level. In fact, due to the lack of stone cladding in the Byzantine churches, the ornamental value of the exterior is transmitted only through the way building materials are arranged. In Kosinë the decorative use of bricks is found in two main geometrical forms: inserted into the wall in order to give life to heterogeneous geometric figures like the opus spicatum, rhombuses, intertwined arches, circles; or the crosses, with clear reference to a specific Christian symbolism. What can be noticed in the Kosinë church is an apparently free use of this technique, less tied to the principles of symmetry and repetition of the same element in order to create a continuous rhythm. This might in part depend on the personal “freedom” of the builders, at a time when the impact of the architect as an “author” was still being defined.

Përshkrimi i teknikës cloisonné | Descrizione del cloisonné | Description of the cloisonné



10

Kisha e Shën Marisë, ndërtuar në vitin 1812 mbi rrënojat e një strukture të mëparshme, ndodhet në Lindje të qendrës së fshatit Leusë, në afërsi të rrugës që lidh fshatin me Përmetin. Ajo lindi si një organizëm unitar me një arkitekturë me vlera të larta të periudhës post-bizantine në një pjerrësi që zbret drejt luginës së lumit Vjosë. Peizazhi mbizotërohet nga prania e pyjeve me pisha dhe qiparisa. Kisha, përbrenda mureve rrethuese, i përket tipologjisë me godinë bazilike me tre nefe, të mbuluar me qemer gjysëmcilindrik dhe kube gjysëmsferike. Ndërtesa përbëhet nga tre pjesë kryesore: naosi (salla qëndrore) bashkë me bemën (pjesa presbiteriale), narteksi në Perëndim dhe portiku në krahun gjatësor në Veri. Gjëndet gjithashtu edhe një ndërtim i vogël në pjesën jugore të kishës, që ka funksionin e ambientit për ruajtjen e eshtrave. Interieri është tërësisht i mbuluar me afreske me cilësi të lartë artistike që plotësohen nga një ikonostas në dru.

Të gjitha sipërfaqet e brendshme të kishës janë me afreske sipas temave specifike ikonografike, që lidhen me Dhjatën e Vjetër dhe të Re, me jetën e shenjtorëve, të Jezu Krishtit dhe të Virgjëreshës. Skenat janë pasuruar me motive floreale, elementë shprehës dhe narrativë shumë dinamike, rezultat i ndikimit të artit barok perëndimor. Skenat e kombinuar janë vendosur pothuajse gjithmonë në një sfond urban ose natyror që rrit efektin narrativ duke kombinuar ndërtesat monumentale (kështjella ose pallate të fortifikuara, kisha) me ambiente të brendshme dhe shfaqje befasuese të peisazhit. Përveç afreskeve, interieri është i pasuruar me një ikonostas prej druri i cili paraqet karakteristika të cilësisë më të lartë artistike dhe duket se është krijuar rreth vitit 1817 nga Dhimitri, djali i mjeshtrit Nikolla nga Megarova. Në nivel stilistik ajo i përket fazës më të përparuar dekorative të periudhës, me elementë në reliev me thellësi të konsiderueshme dhe pasuri dekorative. I njëjti nivel kujdesi vërehet në ballkonin prej druri i vendosur kundrejt njërës prej kolonave në pjesën veriore të kishës. Ikonat që përbëjnë sot ikonostasin janë kopje pa ndonjë cilësi që zëvendësojnë disa prej origjinaleve të ruajtura në Muzeun e Artit Mesjetar në Korçë.

La Chiesa della Dormizione di Maria, costruita nel 1812 sui resti di una struttura preesistente, è ubicata a Est del centro di Leusë, in prossimità del tracciato viario che collega il villaggio con Përmet. Essa sorge come un organismo unitario di pregevole architettura post-bizantina su un declivio che scende verso la valle del fiume Vjosa. Il paesaggio è dominato dalla presenza di boschi di alberi di pino e cipressi. La chiesa, all’interno dell’area delimitata dal muro di cinta, appartiene alla tipologia ad impianto basilicale a tre navate, coperte con volte a botte e cupole emisferiche. L’edificio è costituito da tre parti principali: il naos (sala principale) assieme al bema (la parte presbiteriale), il nartece ad Ovest e il portico sul lato lungo a Nord. Oltre ad un piccolo corpo sul lato Sud della chiesa, con funzione di ossario. L’interno è interamente ricoperto con pregevoli affreschi completati da una ricca iconostasi lignea.

Tutte le superfici interne della chiesa sono affrescate secondo temi iconografici specifici che vanno dal Vecchio al Nuovo Testamento, dalla vita dei santi alla vita di Gesù Cristo e della Vergine. Le scene sono arricchite da motivi vegetali, cartigli ed elementi espressivi e narrativi molto dinamici, risultato dell’influenza dell’arte barocca occidentale. Le scene raffigurate sono quasi sempre collocate su uno sfondo urbano o naturale che aumenta l’efficacia narrativa alternando edifici monumentali (castelli o palazzi fortificati, chiese) a spaccati di interni e improvvise aperture paesaggistiche. Oltre agli affreschi l’interno è arricchito da un’iconostasi lignea che presenta caratteristiche di altissima qualità artistica e sembra sia stata realizzata intorno al 1817 da Dimitri, figlio del maestro Nicola di Megarova. A livello stilistico appartiene allo stadio decorativo più evoluto del periodo con elementi in rilievo di notevole profondità e ricchezza decorativa. Lo stesso livello di cura si osserva nel pulpito di legno addossato a una delle colonne nella parte Nord della chiesa. Le icone che completano l’iconostasi sono delle copie di pessima fattura che sostituiscono alcuni degli originali conservati presso il Museo d’ Arte Medievale di Korça.

The St. Mary’s church was built in 1812 above the ruins of another pre-existent structure. The church is at the “entrance” of the village of Leuse, on the East side of the center of Leuse, next to the road connecting the village with Përmet.The church shows itself as a unitary organism, it is an example of post-Byzantine architecture. It is located on the hill that, from the village, descends towards the valley of Vjosa river. The landscape is dominated by the presence of pine and cypress trees. The church, within the area delimited by the boundary wall, shows a basilica typology with three naves, covered with barrel vaults and hemispherical domes. The building consists of three main parts: the naos (central hall) along with the bema (the closing part towards the apse), the narthex on the West and the portico on the longest side to the North. On the right side of the church there is a small space serving as an ossuary. The interior of the church is entirely covered with excellent frescoes completed by a precious wooden iconostasis.

All the interior surfaces of the church are painted according to specific iconographic themes inspired by the Old and the New Testament, by the lives of the Saints, the life of Jesus Christ and the Virgin. The scenes are enriched by vegetal elements and by very expressive and dynamic narrative patterns, with probable influences of Western Baroque art. The scenes are almost always placed on an urban or natural background that increases the narrative effectiveness by alternating monumental buildings (castles or fortified palaces, churches) with interior views and sudden landscape openings. In addition to the frescoes, the interior is enriched by a wooden iconostasis of high artistic quality. Probably the iconostasis was built around 1817 by Dimitri, son of the master Nicola of Megarova. From a stylistic point of view, the iconostasis belongs to the most advanced decorative stage of the period with elements of considerable depth and ornamental richness. The same level of artistic quality can be observed in the wooden pulpit, set against one of the columns in the northern part of the church. The icons that complete the iconostasis are poorly crafted copies that replace some of the original ones kept at the Korça Medieval Art Museum.

Planimetri | Planimetria | Planimetryvizatimi CAD dhe reja e pikave | disegno cad e nuvola di punti | cad drawing and point cloud

Përshkrimi i aparateve dekorative | Descrizione delle decorazioni | Description of decorationspiktura murale dhe ikonostasi | pitture murarie ed iconostasi | wall paintings and iconostasis

Përshkrim i përgjithshëm | Descrizione generale | General description Përshkrimi i çatisë | Descrizione della copertura | Description of the roof

Ndër shumë elementë me interes historik dhe artistik të kishës së Leusës, ai që paraqet interes të veçantë ka të bëjë me morfologjinë e çatisë. Në veçanti në zgjidhjen e përdorur në fasadat lindore dhe perëndimore të kishës. Këtu është e pranishme një formë hibride midis çatisë tradicionale me dy pjerrësi dhe çatisë me katër pjerrësi. Me këtë zgjidhje përftohen fasada trapezoidale, që në krahasim me çatinë tradicionale me katër pjerrësi, lejojnë realizimin e dritareve në lartësi (për të ndricuar bemën dhe galerinë e grave). Kjo zgjidhje, gjithashtu favorizon vëzhgimin e kupolës në largësi. Ka edhe arsye të tjera pse mund të jetë pëlqyer kjo zgjidhje midis të cilave: vullneti për t’u shkëputur nga mënyra tipike e ndërtimeve fshatare të zonës, ose mundësia për të përputhur më mirë çatinë me zonën absidale.

Tra i molti elementi di interesse storico-artistico racchiusi nella chiesa di Leusë, uno di particolare curiosità riguarda la morfologia della copertura. In particolare nella soluzione utilizzata in corrispondenza delle testate Est e Ovest della chiesa. Qui è presente una soluzione ibrida tra il tetto a due falde e il tetto a due falde con teste a padiglione. Con questa soluzione si ottengono frontoni trapezoidali che, rispetto al tetto con teste a padiglione, consentono di ricavare finestre alte (per illuminare il bema e il matroneo). Questa soluzione, rispetto al tetto a due falde e ai conseguenti frontoni triangolari, favorisce la visione della cupola dal basso. Ci sono anche altre ragioni che potrebbero aver fatto preferire questa tipologia di tetto tra cui: la volontà di staccarsi dal linguaggio tipico dell’edilizia rurale della zona, o la possibilità di realizzare un rapporto più soddisfacente con la copertura dell’abside.

Among the many elements of historical and artistic interest enclosed in the church of Leusë, one of particular curiosity concerns the morphology of the roof. Particularly the solutions used in correspondence of the East and West façade of the church. Here there is a hybrid solution between a saddle roof and the hip roof. With this solution on the main façade can be observed trapezoidal pediment, that, compared to the hip roof with pavilion-shaped heads, allows to obtain tall windows (to illuminate the bema and the matroneum). This solution, compared to the saddle roof, and the consequent triangular pediment, favors the view of the dome from ground level. There are also other reasons that may have made this type of roof preferable, including: the desire to break away from the typical language of rural buildings in the area, or the possibility of creating a more satisfying relationship with the roof of the apse.

Vizualizimi i resë së pikave: aksonometria e kishës së Leusës. Shikojmë sistemin e çative dhe raportin ndërmjet ambienteve të ndryshme.Visualizzazione della nuvola di punti: assonometria della Chiesa di Leuse. Si osservi il sistema delle coperture e il rapporto tra i diversi ambienti interni.Point cloud visualization: axonometry of the Church of Leuse. Note the roof system and the relationship between the different interior spaces.

Kisha e Shën Mërisë në Leusë | La Chiesa di S. Maria a Leusë | The Church St. Mary in Leusë


Përshkrimi i faktorëve të degradimit | Descrizione dei fattori di degrado | Description of decay factors

Planimetri | Planimetria | Planimetrykati i parë dhe planimetria e tavaneve | primo livello e pianta dei soffitti | first level and reflected ceiling

plan

Fasada kryesore | Prospetto principale | Main Façadevizatimi CAD | disegno cad | cad drawing

Kisha e Leusës përballet me disa aspekte kritike që kërcënojnë qëndrueshmërinë e saj. Ndër faktorët e shumtë mund të identifikojmë dy, që nëse shpërfillen mund të dëmtojnë seriozisht monumentin e deri të paraprijnë zhdukjen e tij fizike. Elementi i parë lidhet me mungesën e funksionimit të sistemit të mbledhjes së ujit sipërfaqësor dhe të rrjedhshëm. Për shkak të mosmirëmbajtjes, sistemi i kanaleve përreth ndërtesës rezulton i bllokuar nga bimësia dhe kjo e pengon atë të funksionojë. Elementi i dytë lidhet me hipotezën, e cila lindi gjatë inspektimeve në terren, pasi toka në të cilën qëndron ndërtesa po rrëshket dalëngadalë drejt luginës, duke shkaktuar edhe lëvizjen e ndërtesës. Kjo hipotezë, ndonëse ka nevojë për vëzhgime të mëtejshme për t’u verifikuar, mbështetet nga disa çarje që u vëzhguan gjatë analizës së detajuar të ndërtesës.

La chiesa di Leusë presenta alcune criticità che minacciano la sua conservazione. Tra i molteplici fattori se ne possono in-dividuare due che se trascurati possono danneggiare grave-mente il monumento se non prefigurarne la sua scomparsa. Il primo elemento è legato al malfunzionamento del sistema di raccolta e deflusso delle acque superficiali. Per la mancanza di manutenzione il sistema di canali che circondano l’edifi-cio risulta invaso dalla vegetazione e questo ne impedisce il funzionamento. Il secondo elemento è rappresento dalla possibilità, emersa a seguito dei sopralluoghi, che il terreno su cui sorge l’edificio stia lentamente scorrendo verso valle, determinando il movimento della struttura della chiesa. Que-sta ipotesi, sebbene necessiti di ulteriori approfondimenti per essere verificata, è supportata da alcuni quadri fessurativi ri-scontrati nell’analisi dell’edificio.

The church of Leusë presents some critical issues that threaten its conservation. Among the many factors we can identify, there are a couple that can seriously damage the monument, if not even pre-figure its disappearance. The first issue is caused by the malfun-ctioning of the water collection system and water runoff system. Due to the lack of maintenance, the system of canals surrounding the building is invaded by vegetation and this prevents its functio-ning. The second issue concerns the stability of the land under the building. This problem emerged as a result of the structural inspections. The hypothesis so far elaborated suggests that the land on which the building stands is slowly slipping towards the valley, determining the movement of the church structure. This hypothesis, although it needs further investigation to be verified, is supported by some crack patterns found in the building analysis.

Kisha është ndërtuar me materiale lokale, guri dhe druri. Muret mbajtëse janë ndërtuar me gur ranor dhe gëlqeror me trashësi të konsiderueshme, të realizuara me teknikën e muraturës me mbushje. Hapësirat e brendshme ndahen në kampata të mbuluara me qemer gjysëmcilindrik dhe me kupolëza prej guri, të mbajtura nga kolonat, me prerje drejtkëndore apo katrore, të mbërthyera me trarë lidhës prej druri. Në fakt, përveç gurit, druri gjithashtu luan një rol në strukturën e ndërtesës. Në narteks një shkallë prej druri të çon në nivelin e galerisë së grave (gjinekonitis), e cila pjesërisht mbi një dysheme druri dhe pjesërisht mbi murin që ndan naosin nga narteksi. Galeria e grave hapet drejt ambjenteve kryesore të kishës, duke u përmbyllur nga njëra anë nga një parapet prej druri me vrima, që mbrohet nga një balaustradë e thjeshtë prej druri, e zbukuruar nga një motiv gjeometrik në formë “harku” që përsëritet në të gjithë gjatësinë e saj.

L’edificio è stato costruito con materiali locali, lapidei e lignei. Le pareti portanti sono costruite con pietra arenaria e cal-carea di notevole spessore, realizzate con la tecnica della muratura a sacco. Gli spazi interni sono divisi in campate voltate a botte e da cupolette in materiale lapideo, sostenute da colonne, di sezione quadrata o rettangolare, collegate da catene lignee. Infatti, oltre alla pietra, anche il legno svolge un ruolo nella struttura dell’edificio. Nel nartece una scala lignea conduce al livello del matroneo, il quale risulta in parte sostenuto da un solaio in legno e in parte appoggiato sul muro che separa il naos dal nartece. Il matroneo si affaccia su i due ambienti sottostanti, da un lato è concluso da un parapetto in legno finemente traforato, e dall’altro invece è protetto da una semplice balaustra in legno, arricchita da un motivo geometrico “ad arco” ripetuto per tutta la sua lun-ghezza.

The building was constructed with local materials, stone and wood. The load-bearing walls are built with sandstone and limestone of considerable thickness, put into place with the technique of rubble masonry. The space of the church is composed by barrel vaulted spans and small domes in sto-ne material, supported by columns of circular or rectangular section, connected by wooden chains. In fact, in addition to stone, wood also plays a role in the structure of the building. In the narthex a wooden staircase leads to the level of the women’s gallery, which is partly supported by a wooden floor and partly lying on the wall that separates the naos from the narthex. The women’s gallery overlooks the space below, on one side it is concluded by a finely perforated wooden para-pet, and on the other side it is protected by a simple wooden balustrade, enriched by a geometric “arch” pattern repeated throughout its length.

Përshkrimi i sistemit ndërtimor | Descrizione del sistema costruttivo | Description of the construction system

Kisha e Shën Mërisë në Leusë | La Chiesa di S. Maria a Leusë | The Church St. Mary in Leusë11

vështrim historik-gjeografik | inquadramento storico

Documents