lugina e preshevËs studim rajonal gjeografik

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË

Disertacion i përgatitur nga

MSc. Arsim EJUPI,

në kërkim të gradës shkencore

DOKTOR

Drejtimi: Gjeografi Rajonale

Tema:

LUGINA E PRESHEVËS

STUDIM RAJONAL GJEOGRAFIK

Mbrohet më datë __________2013, para jurisë së përbërë nga:

1. _______________________________ 2. _______________________________ 3. _______________________________ 4. _______________________________ 5. _______________________________

Kryetar Anëtar oponent Anëtar oponent Anëtar Anëtar

Tiranë, 2013

Lugina e Preshevës: Studim Rajonal Gjeografik

1

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË

Disertacion i përgatitur nga

MSc. Arsim EJUPI,

në kërkim të gradës shkencore

DOKTOR

Drejtimi: Gjeografi Rajonale

Tema:

LUGINA E PRESHEVËS

STUDIM RAJONAL GJEOGRAFIK

Përgatitur nën drejtimin e Prof. dr. Sabri LAÇI

Tiranë, 2013


2

LISTA E SHKURTESAVE:

BE: Bashkësia Evropiane EJL: Europa Juglindore GIS: Sistemi Informativ Gjeografik IUCN: Unioni Ndërkombëtar për Mbrojtjen e Natyrës LDB: Lufta e Dytë Botërore LP: Lugina e Preshevës PETrC: Pan European Transport Corridors RSFJ: Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë TEM: Trans European Motorrways UÇPMB: Ushtria Çlirimtare për Preshevë, Medvegjë dhe Bujanoc IBA: International Bird Areas


3

Përmbajtja:

HYRJE .................................................................................................................................9 1. Qëllimi i studimit .................................................................................................................... 9 2. Metodat e studimit ................................................................................................................ 10 3. Vlerësime kritike të studimeve të deritanishme mbi Luginën e Preshevës .......................... 12

VEÇORITË FIZIKO-GJEOGRAFIKE DHE PASURITË NATYRORE ...................17 II.1. Pozita gjeografike, kufijtë, madhësia dhe emri ................................................................... 17 II.2 Veçoritë fiziko-gjeografike ................................................................................................... 20 II.2.1 Ndërtimi gjeologjik dhe tektonika ...................................................................................... 20

II.2.2 Ndërtimi gjeologjik i komunës së Medvegjës ................................................................................ 23 II.2.3 Karakteristikat metalogjenike ....................................................................................................... 25

II.3. Karakteristikat morfologjike ................................................................................................ 26 II.4 Veçoritë klimatike ................................................................................................................ 32 II.5. Veçoritë hidrografike ........................................................................................................... 39

II.5.1 Ujërat termominerale ................................................................................................................... 41 II.6 Veçoritë pedologjike ............................................................................................................ 43 II.7 Veçoritë biogjeografike ........................................................................................................ 44 II.8. Pasuritë natyrore .................................................................................................................. 45 II.8.1 Rezervat minerale .............................................................................................................. 45 II.8.2 Pasuritë ujore .................................................................................................................... 48

II.8.3 Ujërat termominerale ................................................................................................................... 51 II.8.4 Tokat .................................................................................................................................. 53 II.8.5 Biodiversiteti ...................................................................................................................... 54 II.8.6. Objektet e trashëgimisë natyrore ...................................................................................... 55 II.8.7 Shfrytëzimi i pasurive natyrore dhe pasojat gjeomjedisore .............................................. 59

II.8.7.1 Rreziqet natyrore ....................................................................................................................... 61 POZITA ADMINISTRATIVE-TERRITORIALE DHE GJEOPOLITIKE ...............65

III.1 Pozita në ndarjet administrative-territoriale nga periudha osmane deri më sot .................. 65 III.2 Përparësitë gjeostrategjike dhe gjeopolitike të pozitës së LP-së ......................................... 67

III.2.1 LP-ja në rrethanat e sotme gjeopolitike dhe ideja për shkëmbimin e territoreve ......................... 70 III.2.2 Kanali lundures “Morava-Vardar” dhe përpjekjet e Serbisë për dalje në detin Egje ................... 71

POPULLSIA E LUGINËS SË PRESHEVËS .................................................................74 IV.1 Autoktonia e popullsisë shqiptare ....................................................................................... 74 IV.2 Retrospektivë demogjeografike .......................................................................................... 77

IV.2.1. Shpërngulja e shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit dhe vendosja në LP ...................................... 81 IV.2.2. Popullsia shqiptare në komunën e Medvegjës ............................................................................ 83

IV.3 Ecuria e numrit të popullsisë ............................................................................................... 85 IV.4 Regjistrimet e popullsisë dhe përpjekjet për ndryshimin e përbërjes etnike ....................... 88

IV.4.1. Regjistrimet e popullsisë në Luginën e Preshevës ...................................................................... 88 IV.4.2. Koncepti i popullsisë së pranishme, të metat dhe pasojat e aplikimit të tij në LP ...................... 89

IV.5 Lëvizja natyrore e popullsisë .............................................................................................. 90 IV.5.1 Ecuria e natalitetit ....................................................................................................................... 90 IV.5.2 Ecuria e mortalitetit .................................................................................................................... 93 IV.5.3 Ecuria e shtimit natyror .............................................................................................................. 94

IV.6 Ecuria e numrit të ekonomive familjare dhe përbërja e tyre ............................................... 94 IV.6.1 Përbërja e ekonomive familjare dhe madhësia mesatare e tyre .................................................. 97

IV.7 Struktura etnike e popullsisë ............................................................................................... 98 IV.8 Struktura fetare e popullsisë .............................................................................................. 100 IV.9 Struktura biologjike e popullsisë ....................................................................................... 101 IVI.10 Struktura asrimore e popullsisë ..................................................................................... 104 IV.11 Struktura ekonomike e popullsisë ................................................................................... 107


4

IV.12 Migrimet e popullsisë ..................................................................................................... 110 IV.12.1 Emigrimi jashtë vendit: shkaqet, dobitë dhe pasojat ............................................................... 112 IV.12.2 Proceset shpopulluese në LP: shkaqet, pasojat dhe perspektiva ............................................. 114

KARAKTERISTIKAT E VENDBANIMEVE .............................................................118 V.1 Pozita dhe shtrirja hipsometrike e vendbanimeve .............................................................. 119 V.2 Struktura e vendbanimeve sipas numrit të popullsisë ........................................................ 121 V.3 Tipizimet numerike, morfologjike dhe funksionale të vendbanimeve ............................... 124

V.3.1 Tipizimi i vendbanimeve sipas numrit të popullsisë ................................................................... 124 V.3.2 Tipizimi morfologjik i vendbanimeve .......................................................................................... 125

V.4 Transformimi funksional i vendbanimeve ......................................................................... 131 V.5 Struktura etnike e vendbanimeve ....................................................................................... 137

KARAKTERISTIKAT EKONOMIKE TË LUGINËS SË PRESHEVËS ................141 VI.1 Veçoritë themelore të bujqësisë ........................................................................................ 144

VI.1.1 Struktura e sipërfaqeve bujqësore sipas kulturave dhe rendimenteve ....................................... 147 VI.2 Kultura e duhanit .......................................................................................................................... 149 VI.3 Zhvillimi i blegtorisë .................................................................................................................... 150 VI.4 Pylltaria ........................................................................................................................................ 152 VI.5. Artizanati dhe industria: veçoritë, gjendja dhe perspektiva ........................................................ 153 VI.6 Ndërtimtaria ................................................................................................................................. 155 VI.7 Komunikacioni ............................................................................................................................. 156 VI.8 Tregëtia ........................................................................................................................................ 157 VI.9 Ekonomia turistike ....................................................................................................................... 159

PËRFUNDIME DHE SUGJERIME .............................................................................163 Burimet e shfrytëzuara ...................................................................................................167


5

LISTA E HARTAVE Harta 1: Pozita gjeografike e Luginës së Preshevës ......................................................... 18 Harta 2: Largësia në kilometra e qytetit të Preshevës nga disa qytete të mëdha .............. 19 Harta 3: Temperaturat mesatare vjetore në Luginën e Preshevës (A. Ejupi) .................... 34 Harta 4: Harta e sasisë së reshjeve në Luginën e Preshevës ............................................ 38 Harta 5: Objektet e trashëgimisë natyrore në Luginën e Preshevës .................................. 56 Harta 6: Korridoret e transportit në EJL dhe pozita e LP-së në Korridorin X .................. 68 Harta 7: Vendbanimet dhe infrastruktura rrugore në LP ................................................ 122 Harta 8: Vendbanimet dhe infrastruktura rrugore në komunën e Medvegjës ................. 123 Harta 9: Vendbanim i tipit të dendur në Fushën e Moravicës (Fshati Zhunicë) ............. 126 Harta 10: Vendbanim i dendur përgjatë rrugës Miratoc-Lluçan (Fshati Corroticë) ....... 127 Harta 11: Vendbanim i shpërndarë në Karadakun e Preshevës (Fshati Kurbali) ........... 128 Harta 12: Tipet funksionale të vendbanimeve në LP (pa Medvegjën) në vitin 1971 ..... 133 Harta 13: Tipet funksionale të vendbanimeve në komunën e Medvegjës, në vitin 1971 134 Harta 14: Tipet funksionale të vendbanimeve në LP (pa Medvegjën) në vitin 2002 ..... 135 Harta 15: Tipet funksionale të vendbanimeve në komunën e Medvegjës në vitin 2002 136 Harta 16: Struktura etnike e vendbanimeve në LP (pa Medvegjën) ............................... 138 Harta 17: Struktura etnike e vendbanimeve në komunën e Medvegjës .......................... 139 Harta 18: Oferta turistike në Luginën e Preshevës ......................................................... 162 LISTA E TABELAVE Tabela 1. Distanca në km e Presh. Bujan. dhe Medvegjës ndaj disa kryeqyteteve .......... 19 Tabela 2: Zonat hipsometrike në Luginën e Preshevës ................................................... 30 Tabela 3: Temperatura mesatare për periudhën 1961-1990 në Bujanoc .......................... 33 Tabela 4: Temp. mesatare max. dhe min. mujore për 1961-1990 në Bujanoc ................. 34 Tabela 5: Temp. abs. max. dhe min. mujore për periudhën 1961-1990 në Bujanoc ........ 35 Tabela 6: Numri i orëve me diell sipas muajve në qytetin e Bujanocit ............................ 36 Tabela 7: Sasia mesatare e reshjeve (në mm) në Bujanoc për periudhën 1960-1975 ....... 37 Tabela 8: Dita e ngricës së parë dhe të fundit, si dhe numri mesatar i ditëve pa ngrica ... 39 Tabela 9: Rastisja e erërave në qytetin e Bujanocit .......................................................... 39 Tabela 10: Rrjedhja mesatare mujore e Jablanicës për periudhën 1950-1969 .................. 41 Tabela 11: Pasqyra e karakteristikave kryesore të ujërave termominerale në LP ............ 42 Tabela 12: Katet kryesore pedologjike në komunën e Medvegjës ................................... 43 Tabela 13: Sasia e xeheve të nxjerra në dy xeheroret e Çarrit .......................................... 46 Tabela 14: Rezervat e gëlqerorëve të mermerizuar sipas kategorive ............................... 47 Tabela 15: Rezervat e ujërave minerale dhe termominerale të Fushës së Bujanocit ........ 52 Tabela 16: Shfrytëzimi i energjisë hidrogjeotermale në LP dhe Vranjë ........................... 53 Tabela 17: Boniteti i tokave në komunën e Preshevës dhe Medvegjës ............................ 54 Tabela 18: Intensitetet sizmike maksimale të pritura ....................................................... 62 Tabela 19: Popullsia e rrethit të Preshevës sipas përkatësisë fetare në vitin 1921 ........... 79 Tabela 20: Popullsia e rrethit të Preshevës sipas gjuhës në Mbret. SKS në vitin 1921 .... 80 Tabela 21: Popullsia e Rrethit të Preshevës për nga përkatësia fetare në vitin 1931 ........ 81 Tabela 22: Nr. i pop. shqip. në vendbanimet e rrethit të Jabllanicës në vitin 1878 .......... 84 Tabela 23: Numri i popullsisë së Medvegjës në periudhën 1890-1910 ............................ 84 Tabela 24: Ecuria e numrit të popullsisë në LP në periudhën 1948-2002 ........................ 86


6

Tabela 25: Ndryshimi i numrit të banorëve në LP - (1948-2002) .................................... 86 Tabela 26: Nat. mort. i përgjith. i foshnj. dhe shtimi natyror në LP 1961-2010 .............. 91 Tabela 27: Lëvizja e numrit të ekonomive familjare në LP 1948-2002 ........................... 95 Tabela 28: Indeksi i rritjes/zvogëlimit të numrit të ekonomive familjare 1948-2002 ..... 95 Tabela 29: Rritja e nr. të banorëve dhe ekon. fam. në LP për periudhën 1953-2002 ....... 96 Tabela 30: Përbërja e ekon. familjare dhe madhësia e tyre (1953, 1961, 2002) .............. 97 Tabela 31: Struktura kombëtare e popullsisë në LP në periudhën 1961-2002 ................. 98 Tabela 32: Struktura etnike e popullsisë në Komunën e Preshevës .................................. 99 Tabela 33: Përqindja e grupit më të madh dhe koeficienti i heterogjenitetit etnik në LP . 99 Tabela 34: Struktura fetare e popullsisë në LP (pa Medvegjën) ..................................... 100 Tabela 35: Popullsia e LP-së sipas gupmoshave në periudhën 1961-2002 ................... 101 Tabela 36: Struktura e popullsisë sipas gjinisë në LP për 1971,1991 dhe 2002 ............. 103 Tabela 37: Koef. i maskul. për Preshevë dhe Bujanoc për periudhën 1961-2001 .......... 103 Tabela 38:Popullsia analfabete mbi 10 vjet në LP, sipas gjinisë (1961 2002) ............... 104 Tabela 39: Popullsia analfabete e LP- së sipas grupëmoshave për vitet 1961 dhe 2002 105 Tabela 40: Përgatitja shkollore e popullsisë sipas të dhënave për vitin 1961 dhe 2002 . 106 Tabela 41: Popullsia e LP-së sipas aktivitetit për periudhën 1961-2002 ........................ 107 Tabela 42: Popullsia aktive e LP-së sipas veprimtarive për vitin 1961 dhe 2002 .......... 108 Tabela 43: Popullsia aktive sipas sektorëve të veprimtarive për vitin 1961 dhe 2002 ... 109 Tabela 44: Popullsia e përgjithshme dhe aktive bujqësore për periudhën 1961/2002 .... 110 Tabela 45: Popullsia vendëse dhe e imigruar nga hapësira e ardhur për 1971 - 2002 .... 111 Tabela 46: Popullsia e LP brenda dhe jashtë vendit për vitin 1971, 1991 dhe 2002 ...... 112 Tabela 47: Numri i popullsisë në zonën kodrinore-malore të LP-së për 1948-2002 ...... 114 Tabela 48: Përqindja e popullsisë rurale dhe urbane në Luginën e Preshevës ............... 118 Tabela 49: Shtrirja e vendbanimeve dhe e pop. në LP sipas zonave hipsometrike ........ 119 Tabela 50: Struktura e vendban. sipas popullsisë në LP për periudhën 1961-2002 ....... 121 Tabela 51: Tipologjia e vendban. sipas madhësisë numerike për 1961-2002 ................ 125 Tabela 52: Kriteret për klasifikimin funksional të vendbanimeve .................................. 131 Tabela 53: Ndryshimet e tipeve funks. të vendbanimeve për 1971-2002 ....................... 132 Tabela 54: Struktura etnike e vendbanimeve në LP për periudhën 1981-2002 .............. 137 Tabela 55: Të ardhurat kombëtare, punësimi dhe papunësia në LP dhe Serbi ............... 141 Tabela 56: Të ardhurat kombëtare për banorë në LP për vitin 2002 .............................. 142 Tabela 57: Shkalla e papunësisë në LP për periudhën 1990-2002 ................................. 142 Tabela 58: Struktura e të ardhurave kombëtare sipas sektorëve në LP në vitin 2004 .... 143 Tabela 59: Struktura e sip. bujq. sipas mënyrës së shfrytëzimit për 1998 dhe 2002 ...... 144 Tabela 60: Struktura e ekonomive bujqësore sipas madhësisë së pronave në vitin 2002145 Tabela 61: Ekonomitë bujqësore sipas burimeve të të ardhurave ................................... 146 Tabela 62: Struktura e sipërfaqeve mbjellëse në ha 1998-2010 ..................................... 147 Tabela 63: Prodhimtaria dhe rendimentet e disa kulturave bujqësore 1998-2010 .......... 148 Tabela 64: Fondi blegtoral në LP për periudhën 1990-2002 .......................................... 151 Tabela 65: Sipërfaqet pyjore në ha dhe masa drusore në m3 në vitin 2010 .................... 152 Tabela 66: Struktura e ekonomisë sipas ndërrmarrjeve aktive për vitin 2005 ................ 158 Tabela 67: Numri i bujtjeve të turistëve në LP për periudhën 1990-2004...................... 160


7

LISTA E GRAFIKËVE Graf. 1: Temperaturat mes. në Bujanoc (1961-90’) dhe B. e Sijarinës (1961-80’) .......... 33 Graf. 2: Temperaturat mes. max. dhe min. mujore për 1961-1990 në Bujanoc ............... 35 Graf. 3: Temperaturat abs. max. dhe min. mujore për stacionin e Bujanocit ................... 35 Graf. 4: Insolacioni në qytetin e Bujanocit ....................................................................... 36 Graf. 5: Sasia mesatare e reshjeve në Bujanoc dhe Banjë të Sijarinës ............................. 37 Graf. 6: Trëndafili i erërave për qytetin e Bujanocit ......................................................... 39 Graf. 7. Rrjedhja mesatare mujore e Jablanicës për periudhën 1950-1969 ..................... 41 Graf. 8: Shpenzimi i ujit në Bujanoc sipas konsumatorëve, m3/ditë ................................. 49 Graf. 9: Ndryshimi i numrit të banorëve në LP (1948-2002) ........................................... 87 Graf. 10: Nataliteti, mortaliteti i përgjithshëm dhe shtimi natyror në LP (1961-2010) .... 92 Graf. 11: Lëvizja e numrit të ekonomive familjare në LP për periudhën 1948-2002 ....... 95 Graf. 12: Rritja e nr. të banorëve dhe ekon. famil. në LP për periudhën 1953-2002 ....... 97 Graf. 13: Struktura kombëtare e popullsisë në LP në periudhën 1961-2002 ................... 98 Graf. 14: Struktura kombëtare e pop. në Komunën e Preshevës në 1961-2002 .............. 99 Graf. 15: Grupmoshat kryesore të popullsisë në LP (1961-2002) .................................. 101 Graf. 16: Piramida e moshës për LP-në dhe Komunën e Preshevës për 1961 dhe 2002 102 Graf. 17: Popullsia sipas gjinisë në Luginën e Preshevës për 1971,1991 dhe 2002 ....... 103 Graf. 18: Popullsia analfabete e LP mbi 10 vjet, sipas gjinisë (1961 2002) ................... 104 Graf. 19: Përgatitja shkollore e popullsisë sipas të dhënave për vitin 1961 dhe 2002 ... 106 Graf. 20: Popullsia e LP-së sipas aktivitetit për periudhën 1961-2002 .......................... 108 Graf. 21: Popullsia aktive e LP-së sipas veprimtarive për vitin 1961 dhe 2002 ............. 109 Graf. 22: Popullsia aktive sipas sektorëve të veprimtarive për vitin 1961 dhe 2002 ...... 110 Graf. 23: Popullsia e LP-së brenda dhe jashtë vendit për vitin 1971, 1991 dhe 2002 .... 112 Graf. 24: Ndryshimi i numrit të popullsisë në zonën kodrinore-malore të LP-së ........... 115 Graf. 25: Përqindja e popullsisë rurale dhe urbane në LP .............................................. 118 Graf. 26: Shtrirja e vendbanimeve sipas zonave hipsometrike ....................................... 120 Graf. 27: Shtrirja e popullsisë sipas zonave hipsometrike në vitin 1971 dhe 2002 ........ 120 Graf. 28: Madhësia demografike e vendbanimeve për periudhën 1961-2002 ................ 122 Graf. 29: Tipologjia e vendbanimeve sipas madhësisë numerike për 1961-2002 .......... 125 Graf. 30: Ndryshimet e tipave funksionale të vendbanimeve për 1971-2002 ................ 132 Graf. 31: Struktura etnike e vendbanimeve në Luginën e Preshevës për 1981-2002 ..... 137 Graf. 32: Shkalla e papunësisë në LP për periudhën 1990-2002 .................................... 142 Graf. 33: Struktura e të ardhurave kombëtare sipas sektorëve në LP në vitin 2004 ....... 143 Graf. 34: Struktura e sip. bujqësore sipas shfrytëzimit për 1998, 2005 dhe 2010 .......... 145 Graf. 35: Ekonomitë bujqësore sipas burimeve të të ardhurave ..................................... 146 Graf. 36: Prodhimtaria dhe rendimentet e disa kulturave bujqësore 1998-2010 ............ 148 Graf. 37: Fondi blegtoral në LP për periudhën 1990-2002. ............................................ 151 Graf. 38: Struktura e ekonomisë sipas ndërrmarrjeve aktive për vitin 2005 .................. 159 Graf. 39: Numrit të bujtjeve në LP për periudhën 1990-2004 ........................................ 161


8

LISTA E FOTOGRAFIVE Foto nr. 1: Magjistralja E-75 dhe hekurudha Beograd-Shkup-Selanik (A.Ejupi) ........... 17 Foto nr. 2: Gryka e lumit të Kurbalisë (A. Ejupi) ............................................................. 32 Foto nr. 3: Burimi i ujit termal Banjka (A. Ejupi) ............................................................ 42 Foto nr. 4: Mermere në shpatet lindore të Karadakut ....................................................... 47 Foto nr. 5: Ujëmbahtësi i Rahovicës (A. Ejupi)................................................................ 50 Foto nr. 6: Banja e Bujanocit (A. Ejupi) ........................................................................... 52 Foto nr. 7: Hyrja në Shpellën e Ilincës (A. Ejupi) ............................................................ 57 Foto nr. 8: Trungu i Qarrit në lokalitetin Tërllat e Kishajve (A. Ejupi) ........................... 58 Foto nr. 9: Rrëshqitja e dheut në rrugën Preshevë-Gjilan (A. Ejupi) ............................... 64 Foto nr. 10: Fshati Stanec ............................................................................................... 116 Foto nr. 11: Fshati Buhiç ................................................................................................ 116 Foto nr. 12: Fermë private blegtorale në zonën malore të Karadakut, (A. Ejupi) .......... 151 Foto nr. 13. Çarshia e vjetër e Preshevës, viti 1915 (www.presheva.com) .................... 154 Foto nr. 14. Baza e asfaltit dhe betonit “Saba Bellça” .................................................... 156 Foto nr. 15. Nyje e trafikut.............................................................................................. 157 Foto nr. 16. Stacioni hekurudhor në Preshevë ................................................................ 157


9

HYRJE

Lugina e Preshevës shtrihet në pjesën verilindore të gjeoetnikumit shqiptar dhe është pjesë e pandashme e tij. Vazhdimësia me hapësirën etnike shqiptare në Kosovë dhe Maqedoni dallohet qartë si në aspektin fiziko-gjeografik, ashtu edhe në atë demogjeografik, historik, social-kulturor, ekonomik etj. Në perëndim kufizohet me Anamoravën jugore, përmes Karadakut (pjesa e Preshevës), në lindje shtrihet Mali i Rujanit dhe Kozjakut, në veri Malësia e Bujanocit (Gollaku), ndërsa në jug, përmes ujëndarësit të ulët (450m) dhe lehtë të kalueshëm të Preshevës ajo komunikon me Fushën e Kumanovës. Shtrirja në pjesën qëndrore të korridorit më të rëndësishëm natyror të Gadishullit Ballkanik, që kalon nëpër luginën e Moravës dhe të Vardarit, i jep asaj vlera të veçanta gjeokomunikative dhe gjeostrategjike. Sipërfaqja e LP-së është 1249 km2. Ajo përfshin komunat Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë, me rreth 110 000 banorë. Baza relativisht e mirë gjeografike natyrore dhe potenciali popullativ, që shprehet në mbizotërimin e popullsisë me moshë të re, paraqesin faktorë që mundsojnë zhvillimin ekonomik dhe social të rajonit. Migjithatë, Lugina e Preshevës ka mbetur një ndër rajonet më të prapambetura në Serbi dhe në hapësirës etnike shqiptare. Prapambetja ka çuar në shfaqjen dhe zhvillimin e emigrimit të popullsisë me moshë të re, shpopullimin intensiv të zonave kodrinore-malore, shfrytëzimin jo racional të pasurive natyrore, zhvillimin e paplanifikuar dhe transformimin e ngadalshëm urbanistik dhe social-ekonomik të vendbanimeve etj. Studimi kompleks gjeografik i Luginës së Preshevës dhe rezultatet e fituara do të mundsojnë një pasqyrim të kompletuar mbi kushtet fiziko-gjeografike, zhvillimin historik e demogjeografik, vendbanimet dhe veçoritë e zhvillimit ekonomik të rajonit. Të dhënat dhe rezultatet e studimit do të vihen në shërbim të institucioneve vendimmarrëse dhe planifikuese me qëllim revitalizimin dhe zhvillimin social-ekonomik të Luginës së Preshevës. Ky studim tenton të ofrojë informacion shkencor gjeografik dhe një burim të besueshëm referimi, për opinionin akademik shqiptar dhe të huaj, mbi karakteristikat gjeografike-natyrore dhe sociale-ekonomike të Luginës së Preshevës.

1. Qëllimi i studimit Qëllimi i këtij studimi është analiza komplekse gjeografike e komponentëve natyrore dhe social-ekonomike të Luginës së Preshevës, si dhe e transformimeve hapësinore, mjedisore dhe peizazhore, që kanë ndodhur nën ndikimin e faktorit njeri. Gjithashtu, studimi synon të përzgjedhë dhe të propozojë mënyrat dhe rrugët për përtëritjen dhe zhvillimin ekonomik të këtij rajoni, i cili, megjithëse relativisht i pasur me


10

burime natyrore, për shkak të rrethanave historike dhe politike, ka mbetur një ndër më të pazhvilluarit në Serbi dhe në mbarë hapësirat shqiptare. Dëshira për të kontribuar në zhvillimin e gjithanshëm të Luginës së Preshevës, si vend i origjinës, është një motiv subjektiv, por i rëndësishëm për realizimin e këtij studimi. Në aspektin teorik studimi do të sjellë risi për sa u përket: parimeve dhe metodave bashkëkohore mbi të cilat bëhet diferencimi territorial,

përdorimit dhe rregullimit të territorit; përkufizimit, diferencimit gjeografik rajonal të hapësirës; koncepteve të reja mbi rëndësinë gjeostrategjike të korridoreve të komunikacionit

dhe implikimet gjeopolitike në nivel vendor, rajonal dhe shtetëror; identifikimin e pasurive natyrore, si bazë për zhvillimin ekonomik; metodave të shfrytëzimit dhe menaxhimit të qëndrueshëm të pasurive natyrore në

nivel rajoni; përpilimit të strategjive dhe politikave mjedisore; zbatimit të metodave të reja për shfrytëzimin e planifikuar dhe racional të

hapësirës.

Rëndësia praktike konsiston në faktin që ai: do të jetë i pari studim kompleks gjeografik mbi këtë rajon, i cili do të shërbejë si

burim i rëndësishëm informacioni për opinionin shkencor dhe atë të përgjithshëm; në bazë të analizës së komponenteve natyrore (ndërtimi gjeologjik, relievi, klima,

ujërat, tokat), do të japë propozimet për organizimin dhe shfrytëzimin më racional të territorit dhe hapësirës, nëpërmjet identifikimit të zonave të përshtatshme për bujqësi, industri, banim etj;

studimi do të jetë një dokument i vyer për qeverisjet komunale, planifikuesit, organizatat jofitimprurëse dhe të gjithë ata që janë të interesuar të investojnë në këtë rajon;

disertacioni do të jetë një përgjigje e drejtpërdrejtë për pseudoargumentet e paraqitura në studimet e deritanishme nga autorë serbë mbi këtë rajon, sidomos për çështjet demosociale, historike dhe ekonomike.

2. Metodat e studimit

Realizimi i objektivave të këtij studimi ka kushtëzuar aplikimin e disa metodave dhe teknikave shkencore. Teknologjitë informative kanë mundsuar klasifikimin dhe skedimin racional dhe efikas të burimeve të ndryshme të literaturës, ku janë trajtuar çështje të ndryshme studimi, që lidhen me temën e disertacionit.

Ndër metodat e përdorura në këtë disertacion janë metoda e: e studimit të literaturës mbi çështjet teorike të studimit; e nxjerrjes së informacionit nga studimet e deritanishme mbi rajonin; analizës dhe sintezës; e rastit të studimit (Case Study); statistike dhe grafike (e kombinuar); hartografike; e krahasimit; e kadastrimit;


11

e sigurimit të informacionit në terren (intervista, anketimi, matja, fotografimi). Në fazën fillestare, që i dedikohej mbledhjes së të dhënave dhe fakteve, evidentimit të problemeve të studimit dhe parashtrimit të hipotezave, janë përdorur metodat induktive-deduktive. Në bazë të rezultateve të arritura, janë bërë përpjekje për pasqyrimin sa më të plotë e të qartë të faktorëve fiziko-gjeografik, karakteristikave të zhvillimit historik, demogjeografik, social dhe ekonomik të rajonit. Sintetizimi i rezultateve të arritura na ka mundsuar të ofrojmë idetë dhe propozimet për shfrytëzimin e qëndrueshëm të pasurive natyrore, vlerësimin e pozitës gjeokomunikative, shfrytëzimin racional të hapësirës, transformimin më të shpejtë urban, social dhe ekonomik të vendbanimeve, mënyrat e përtëritjes dhe modernizimit të bujqësisë e blegtorisë, riorientimin në zhvillimin e industrisë, zhvillimin dhe diversifikimin e ofertës turistike etj. Analiza dhe sinteza janë shfrytëzuar gjithashtu për të bërë përkufizimin dhe diferencimin rajonal të hapësirës së hulumtuar. Është bërë trajtimi i integruar i komponentëve të ndryshëm gjeografik, me qëllim që të evidentohen dhe shtjellohen më tej veçoritë e rajonit, si një njësi gjeografike e dallueshme nga hapësirat përreth. Duke analizuar fizionominë dhe veçorive funksionale të rajonit, është prezantuar evolucioni, gjendja e sotme dhe perspektiva zhvillimit të rajonit në aspektin demosocial, ekonomik dhe mjedisor. Metodat statistikore janë përdorur për të analizuar: veçoritë e komponetëve natyror, si: relievi, klima, ujërat, tokat, flora dhe fauna; karakteristikat e zhvillimit demografik si: komponentet e lëvizjes natyrore dhe

migruese të popullsisë, struktura e popullsisë sipas moshës dhe gjinisë, struktura ekonomike, sipas vendbanimit etj;

kategorizimet e vendbanimeve sipas kritereve demografike, morfologjike dhe funksionale;

treguesit themelor të nivelit të zhvillimit ekonomik si: të ardhurat kombëtare, prodhimi shoqëror (i përgjithshëm) bruto, shkalla e papunësisë, struktura e të ardhurave sipas sektorëve të veprimtarisë, madhësia e pronave, sipërfaqet e mbuluara dhe rendimentet e kulturave bujqësore.

Ilustrimi i rezultateve të arritura është bërë përmes tabelave dhe grafikëve, ku vërehet ecuria e lëvizjes hapësinore dhe kohore të dukurive gjeografike natyrore dhe sociale-ekonomike.

Metodat hartografike janë përdorur për pasqyrimin e shpërndarjes së dukurive natyrore dhe sociale-ekonomike në hapësirë. Përmes kombinimit të veçorive, me ndihmën e programeve të specializuara kompjuterike si GIS, MapInfo, ArcGis, janë përpiluar harta të përgjithshme dhe tematike, të cilat janë shoqëruar me hartodiagrama dhe ilustrojnë qartë zhvillimin në hapësirë të proceseve dhe dukurive gjeografike natyrore, sociale, ekonomike etj.

Metoda e rastit të studimit është përdorur për të treguar efektet negative të shfrytëzimit të pasurive natyrore në mjedis, proceset shpopulluese, transformimin morfologjik dhe funksional të vendbanimeve, rolin e pozitës gjeografike në kuadër të zhvillimeve gjeopolitike, në kontekstin historik dhe aktual etj.

Metoda krahasuese është përdorur për të gjetur ngjashmëritë dhe dallimet në komponentët natyror, si: relievi, klima, ujërat, tokat; komponentët humanë, të tilla si: shtimi natyror, zhvillimi i vendbanimeve dhe ritmi i transformimit funksional të tyre,


12

treguesit e zhvillimit ekonomik etj. Zbulimi i shkaqeve të dallimeve që ekzistojnë në komponentët natyror dhe humanë, në sektorë të ndryshëm të hapësirës në studim, mundëson të kuptuarit e evolucionit në kohë dhe hapësirë të raporteve njeri/natyrë, si dhe lehtëson punën për konceptimin dhe propozimin e rrugëve dhe mjeteve për shfrytëzimin e qëndrueshëm të pasurive natyrore dhe humane të rajonit. Me qenë se studimi është kompleks gjeografik, me karakter rajonal, metoda krahasuese lejon zbulimin e ngjashmërive dhe dallimeve me rajonet fqinje dhe ato më të largëta, duke u bazuar në ballafaqimin e treguesve të shumtë fiziko-gjeografik dhe social-ekonomik.

Metoda e kadastrimit (inventarizimit) është përdorur gjatë identifikimit të objekteve të trashëgimisë natyrore, ku janë mbledhur një sërë të dhënash për vendndodhjen dhe veçoritë e objekteve natyrore me vlera të spikatura. Përmes kësaj metode gjithashtu janë mbledhur të dhënat për burimet e ujit me shumë veçori fiziko-kimike, prurjet, lokacioni i tyre etj.

3. Vlerësime kritike të studimeve të deritanishme mbi Luginën e Preshevës

Punimet shkencore mbi LP-në janë të pakta. Në punimet e deritashme ajo është trajtuar kryesisht në kuadër të rajoneve më të mëdha, si të Anamoravës, Pçinjës, Kumanovës etj. Ato janë të mangëta edhe sepse kanë qenë të pjesshme, si në drejtimin fiziko-gjeografik, ashtu edhe në atë social-ekonomik.

Të dhënat e para mbi veçoritë fiziko-gjeografike i përkasin fillimit të shek. XX. Jovan Cvijić, në veprën e tij Osnove za Geografiju i Geologiju Makedonije i Stare Srbije (1906), jep një vështrim mbi ndërtimin gjeologjik dhe gjeomorfologjinë e këtij rajoni. Studimet e para gjeologjike të Karadakut (Malit të Zi të Shkupit) janë bërë nga të huaj, si Gripp (1922), i cili ka identifikuar stratigrafinë, në bazë të fosileve të faunës. Më pas Kossmat (1924) e ka përfshirë Karadakun në përbërje të Zonës së Vardarit. Ndërtimin gjeologjik të Karadakut e ka trajtuar më gjerësisht gjeologu serb M. Luković (1938) në studimin e tij me titull Geološki sastav i tektonika istočnog dela Skopske Crne Gore. Granitet e Masivit Plutonik të Bujanocit i ka studiuar M. Dimitrijević (1958) në kuadër të disertacionit të doktoratës. Enti Federal Gjeologjik i Serbisë, me seli në Beograd, ka punuar Hartën Gjeologjike të ish- Jugosllavisë, shoqëruar me shpjeguesin e detajuar. LP-ja paraqitet në dy planshete me shkallë 1 : 100 000: i Kumanovës (K 34-36) dhe i Vranjës (K 34-56). R. Ršumović (1969), në punimin Preševska Potolina-geomorfološka proučavanja, jep një vështrim më të detajuar dhe kompleks mbi gjeomorfologjinë e pjesës dërmuese të këtij rajoni. B. Milojević, në botimin special të Akademisë Serbe të Arteve dhe Shkencave, me titull Glavne doline u Jugoslaviji - geografska proučavanja i promatranja (1951), jep të dhëna të vlefshme mbi ndërtimin gjeologjik, gjeomorfologjinë, hidrografinë, klimën, si dhe mbi vendbanimet e LP-së, në kuadër të luginës së Moravës Jugore. Në përmbledhjen e punimeve të Institutit Gjeografik “Jovan Cvijić”, me numër rendor 22, B. Jovanović e të tjerë, në punimin Udolina Velike i Južne Morave (1969), japin të dhëna të pjesshme mbi kushtet natyrore dhe sociale-ekonomike të LP-së. T. Rakičević, R.Ilić, M. Kostić, M.Vasović, J. Ɖorđević M.Maćejka etj, të dhëna mbi kushtet fiziko-gjeografike dhe social-ekonomike të komunës së Medvegjës i japin në punimet e tyre mbi rajonin e Leskocit dhe të Jabllanicës.


13

Ranđelović, Ružić, Krstić, Popović, Soljanik japin të dhëna të vlefshme biogjeografike mbi Luginën e Preshevës në punimet e tyre mbi florën dhe faunën e Serbisë jugore. Studimet mbi resurset minerale janë të parat mbi pasuritë natyrore të rajonit. Një sër studimesh mbi ndërtimin gjeologjik të vendburimeve të mineraleve të dobishme në LP janë kryer fill pas Luftës së Dytë Botërore, nën drejtimin e Entit për Kërkime Gjeologjike dhe Gjeofizike të Serbisë. B. Milovanović (1950 dhe 1952) ka sjellë të dhëna të rëndësishme mbi gjeologjinë e vendburimeve të mineraleve të dobishme në rrethinën e gjerë të Bujanocit. S. Janković, në studimin e tij mbi vendburimet e antimonit në Europën Juglindore përfshin edhe vendburimet e këtij minerali në Luginën e Preshevës, në afërsi të fshatit Tërrnoc, në veri dhe në jug. V. Simić ka studiuar vendburimin e magnezitit në zonën Çarr-Sedllarë dhe ka dhënë vlerësime mbi cilësitë dhe rezervat e mineralit. Kërkimet e fundit mbi pasuritë minerale të LP-së dhe ndikimin në mjedis janë paraqitur në Elaboratin e Institutit Gjeologjik të Serbisë “Mbi rezervat e mermerit në vendburimin Mëhalla e Dushkajve” (2008), si dhe në “Vlerësimin e ndikimit në mjedis të shfrytëzimit dhe përpunimit të gëlqerorëve të mermerizuar”, realizuar nga kompania projektuese Codel Engenniring (Beograd, 2008), pastaj Plani Aksional Ekologjik për komunën e Bujanocit (2005), Planin Hapësinor të komunës së Preshevës (2010), Planin Hapësinor të komunës së Bujanocit (2011) etj. Për sa u përket çështjeve historike demosociale dhe ekonomike, tërheq vëmendjen Jovan Hadživasiljević, historian nga Serbia Jugore, i cili në veprën e tij Južna Stara Srbija jep të dhëna mbi popullsinë e Luginës së Preshevës, vendbanimet dhe ndarjen administrative-territoriale, në kaptinën e titulluar Preševska Oblast. Gjeografi i njohur serb J. Cvijić, themeluesi i shkollës antropogjeografike serbe, në veprat e tij Osnove za Geografiju i Geologiju Makedonije i Stare Srbije, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, si dhe në botimet e edicionit Naselja i poreklo stanovništva të Akademisë Serbe të Arteve dhe Shkencave, përshkruan popullsinë dhe vendbanimet e LP-së. J. Trifunoski, në punimet Preševo (1948), Moravica dhe Kumanovsko-Preševska Crna Gora (1951), jep të dhëna mbi kushtet natyrore, popullsinë dhe vendbanimet e kësaj treve.

S. Rizaj, në punimet Preševska Kaza dhe Moderna osmanliska vlast u Vranjskoj i Preševskoj kazi 1839-1912, shkruan për pozitën dhe rolin që ka pasur Presheva në kuadër të rregullimit politiko-administrativ të Perandorisë Osmane, si dhe jep të dhëna mbi numrin e popullsisë së Preshevës me rrethinë, duke u bazuar në defterët turk të regjistrimit të popullsisë. Milorad Vasović, në punimin monografik Gornja Jablanica, geografska svosjtva, jep të dhëna gjeografike dhe historike të rëndësishme mbi komunën e Medvegjës.

Për aspekte të ndryshme demografike, sociale, ekonomike dhe rajonale të LP-së kanë shkruar edhe H. Islami, A. Pushka, S. Laçi, I. Ramadani, J. Murati, T. Vukanović, S. Uka, A. Jovanović, L. Adamović etj. Nga ky vështrim i përgjithshëm i literaturës mund të dilet në përfundimet se: Lugina e Preshevës nuk është trajtuar asnjëherë si rajon i veçantë, por gjithmonë

në kuadër të njësive më të mëdha; të dhënat mbi Luginën e Preshevës në këto punime janë të pjesshme dhe të pakta; shikuar në tërësi, ato janë të vjetra dhe nuk pasqyrojnë në mënyrë bindëse

proceset e sotme natyrore, demografike, sociale, ekonomike etj;


14

për shkak të pengesave të natyrës objektive, siç është mungesa e pikave të mjaftueshme matëse, të dhënat mbi treguesit meteorologjikë dhe hidrikë janë të mangëta dhe shpeshherë të përgjithësuara;

ka mungesë të theksuar studimesh shkencore mbi karakteristikat pedologjike dhe biogjeografike të Luginës së Preshevës;

shumica e punimeve mbi zhvillimin historik, prejardhjen e popullsisë, numrin e banorëve, strukturën etnike, kushtet social-ekonomike janë të motivuara politikisht dhe u shërbejnë strategjive hegjemoniste dhe ekspansioniste të Serbisë, prandaj nuk përmbajnë të vërteta shkencore.

Gjeografi serb J. Cvijić, në punimet e tij përpiqet të mohojë autoktoninë e popullsisë shqiptare në Luginën e Preshevës, duke i paraqitur shqiptarët si të ardhur nga krahinat e Shqipërisë Veriore. Ai i vlerëson shqiptarët si njerëz të vrazhdë, jotolerantë, gjysëmbarbarë dhe plaçkitës e uzurpues të pronave të huaja, ndërsa, më tej, në mënyrë të hapur, pretendon aplikimin e metodave maltusianiste për të penguar rritjen demografike të popullsisë shqiptare etj. Shkrimet e Cvijiqit, Garashaninit, Çubrilloviqit etj. mbi shqiptarët në Ballkan, rrjedhimisht edhe në LP, shprehin idetë dhe aspiratat hegjemoniste të Serbisë për pushtimin e tokave shqiptare, me qëllim zgjerimin territorial deri në detet e afërta. Këto ide përcillen edhe nga pseudoshkencëtarë të mëvonshëm, të tillë si: J. Hadživasiljević, J. Trifunoski, M. Vasović, M. Kostić, T. Vukanović etj.

4. Konceptet teorike mbi kriteret e rajonalizimit gjeografik dhe aplikimi i tyre në rastin e Luginës së Preshevës

Identifikimi i Luginës së Preshevës si rajon i veçantë shtron nevojën e analizimit teorik të metodave dhe kritereve të rajonalizimi gjeografik. Ekzistojn një sër përkufizimesh mbi rajonin dhe rajonalizimin, varësisht nga kriteret që përdoren për realizimin e tuj. Kjo tregon kompleksitetin e çështjes dhe nevojën për një qasje multidisiplinare në studimet e rajoneve dhe të rajonalizimit. Disa autorë e përkufizojnë rajonin si hapësirë homogjene, me madhësi të ndryshme, e identifikuar në bazë të kritereve fiziko-gjeografike ose social-ekonomike të përzgjedhura më parë. Kriteri kryesor për përkufizimin e rajonin në këtë rast është homogjeniteti. Rajone të tilla quhen homogjen dhe përfaqësojnë tërësi territoriale, që dallohen prej të tjerave nga disa karakteristika cilësore1. Elementët më të rëndësishëm strukturor janë të pranishëm në tërësinë e rajonin homogjen dhe zhvillohen në mënyrë të njëtrajtshme. Në të tilla rajone, komponentët natyror dhe humanë janë të kombinuara në mënyrë specifike. Një grup tjetër autorësh e përkufizojnë rajonin si ndërtim mendor – mjet për studimin e hapësirës, siç është periudha mjet për studimin e kohës. Rajoni përbën kornizën e paracaktuar të studimit. Ai është në themel të studimeve gjeografike hapësinore dhe të rregullimit të territorit. Rajonalizimi ka për qëllim njohje dhe veçimin e tërësive hapësinore homogjene, sipas kritereve të caktuara. Çdo qasje rajonale bazohet në hipotezën e ndarjes së hapësirës në tërësi që dallohe qartësisht nga njëra-tjetra2. Për njohjen dhe evidentimin e strukturave

1 M. Pavlović, D. Šabić, SANU, Beograd, 2006, f. 206. 2 B. Fuerst-Bjeliš, Principi i metodi geografske regionalizacije, Zagreb, 2007, f. 46.


15

të ndryshme rajonale përdoren një sër metodash shkencore aplikative dhe praktike. Kështu, rajonalizimi është detyrë e Gjeografisë së aplikuar. Rajonalizimi është shumë i rëndësishëm edhe në aspektin social, ekonomik dhe politik. Ai ndihmon në organizimin administrativo-territorial të shtetit dhe përcaktimin e rajoneve politiko-administrative, elektorale, social-kulturore, ekonomike etj. Idetë dhe përkufizimet për rajonin, si kategori e veçantë gjeografike, kanë evoluar krahas zhvillimit të Gjeografisë Rajonale si disiplinë shkencore. Gjatë këtij evolucioni ka ndryshuar edhe rëndësia e kritereve të rajonalizimit. Në fillim rajonet janë përkufizuar në bazë të parimeve të determinimit fizik, ku spikasin faktorët dhe kushtet fiziko-gjeografike. Më pas, gjatë analizës së strukturave të brendshme të njësive hapësinore të individualizuara, merren për bazë edhe karakteristikat e popullimit, zhvillimit demografik, social, ekonomik etj. Rajonalisti kroat V. Rogić nënvizon rëndësinë e faktorëve fiziko-gjeografik dhe social-ekonomik në përkufizimin e rajonit, varësisht nga madhësia e hapësirës, e cila përkufizohet në aspektin rajonal. Ndërsa, në të shumtën e rasteve, njësitë më të mëdha rajonale janë të përcaktuara në bazë të karakteristikave kryesore fiziko-gjeografike, në njësitë hapësinore të mesme dhe të voglat, rol të rëndësishëm luajnë faktorët social-ekonomik3. Progresi i shënuar në aspektin metodologjik lejon të arrihet në përfundimin se Gjeografia rajonale merret, në radhë të parë, me veçimin e rajoneve sipas kritereve të caktuara në bazë të parimit të fizionomisë mbizotëruese, funksionit dhe homogjenitetit4. Ky trajtim i përmbledhur mbi përkufizimet për rajonin dhe rajonalizimin lejon të dilet në përfundimin se ekzistojnë kritere të ndryshme të përkufizimit të hapësirave të caktuara në aspektin rajonal, nga të cilat dallohen: homogjeniteti i elementeve natyror, socialë dhe ekonomikë, njëtrajtshmëria, perceptimi dhe ndjenja mbi përkatësinë rajonale, pragmatizmi etj. Numri i madh i komponenteve që merren në konsideratë për diferencimin e hapësirës në rajone, çon në përfudimin se në procesin e rajonalizimit mund të merret për bazë çdo veçori që ka parametra hapësinor. Vetë metoda e rajonalizimit ka dalë nga kornizat e Gjeografisë rajonale klasike dhe ka marrë karakterin e metodës së përgjithshme, e cila përdoret nga të gjitha shkencat që trajtojnë marrëdhëniet hapësinore të dukurive5. Gjatë përpjekjes për ta përkufizuar Luginën e Preshevës në aspektin rajonal jemi ndeshur me vështirësi të cilat burojnë:

së pari, nga fakti se mungon vazhdimësia territoriale midis komunave Preshevë e Bujanoc, dhe asaj të Medvegjës;

së dyti, nga mungesa pjesërisht e homogjenitetit fiziko-gjeografik (më konkretisht, gjeomorfologjik), pasi fusha e Preshevës është njësi morfologjike e veçantë, ndërsa ajo e Bujanocit është pjesë përbërëse e fushëgropës së Vranjës dhe Bujanocit. Të gjitha komponentet e tjera fiziko-gjeografike, si klima, uji, tokat, vegjetacioni,

peizazhi kanë shkallë të lartë homogjeniteti dhe uniformitetit.

3 V. Rogić, Geografski koncept regije, 1963, Zagreb, f. 116. 4 J. Marković, Regionalna Geografija SFR Jugoslavije, Beograd, 1980. 5 M. Radovanović, SANU, Beograd, 1993/1994.


16

Mjedisi natyror që përfshin kompleksin fiziko-gjeogrfik dhe mënyrat e shfrytëzimit të tij nuk është faktori i vetëm i diferencimit regjional të hapësirës. Popullsia, hapësira ekonomike, koshienca, niveli kulturor përbëjnë një grup tjetër të faktorëve në procesin e rajonalizimit gjeografik të hapësirës. Lugina e Preshevës ka homogjenitet të theksuar etnik, demografik, social dhe ekonomik. Elementi që dallohet për shkallë të lartë të homogjenitetit është popullsia, e cila kriterin e lartpërmendur e plotëson në të gjithë treguesit demografik, me norma të njëjta të natalitetit, mortalitetit dhe shtimit natyror, intensitet të njëjtë apo të ngjashëm të zhvillimit etj. Në të tri komunat e LP-së, deri vonë, janë shënuar tregues të lartë të natalitetit, mortalitetit dhe shtim natyror, me tendenca të rënies graduale. Në strukturën etnike të popullsisë së këtij rajoni ka mbizotëruar vazhdimisht elementit shqiptar. Argumentet janë të shumta siç janë ato arkeologjike, linguistike, toponomastike etj. Ky element është më i shprehur në komunën e Preshevës dhe Bujanocit, kurse në komunën e Medvegjës prania e shqiptarëve është zvogëluar, në raport më serbët, kryesisht si rrjedhojë e emigracionit të të parëve dhe imigracionit të të dytëve. Strukturat e tjera, si ajo biologjike, arsimore, gjuhësore, fetare, social-ekonomike etj, tregojnë shkallë të lartë të homogjenitetit dhe njëtrajtshmërisë në gjithë rajonin, me mbizotërimin e popullsisë së moshës së re, të besimit mysliman, me shkallë të lartë analfabetizmi (në rënie), sidomos te femrat, me mbizotërim të theksuar të popullsisë rurale, përqindje të lartë të popullsisë bujqësore, raport të pafavorshëm të popullsisë aktive me atë të mbajtur, shpërndarje shpërpjestimore të popullsisë aktive sipas sektorëve të veprimtarisë, me përqendrim kryesisht në atë primar etj. Mënyra e konceptimit dhe trajtimit të natyrës, shfrytëzimit dhe ruajtjes së saj, ndryshon nga një grupim social në tjetrin. Studimet e fundit regjionale janë fokusuar në mënyrën sipas të cilës njerëzit, individët dhe grupimet e caktuara e vlerësojnë hapësirën dhe në tërësi botën që i rrethon6. Rajoni si ndërtim mendor del nga perceptimi hapësinor i popullsisë mbi njëtrajtshmërinë ose diversitetin. Popullsia e LP-së e percepton rajonin në fjalë si hapësirë të të njëjtës traditë, histori, kulturë dhe identitet. Lugina e Preshevës është një tërësi që ekziston në vetëdijen kolektive të popullsisë, ku me emrin (horonimin) e rajonit lidhet ndjesia e përkatësisë dhe kohezionit, që buron nga origjina e përbashkët, kultura dhe e kaluara historike.

6 S. Sheme, Hyrje në Gjeografinë Regjionale, Tiranë, 2012, f.127.


17

Kapitulli i parë

VEÇORITË FIZIKO-GJEOGRAFIKE DHE PASURITË NATYRORE

II.1. Pozita gjeografike, kufijtë, madhësia dhe emri

Lugina e Preshevës (pa Medvegjën) shtrihet prej 42014’35” deri 42039’56” të gjerësisë gjeografike veriore dhe prej 21031’34” deri 21058’08” të gjatësisë gjeografike lindore. Ajo ndodhet në pjesën qendrore të Gadishullit Ballkanik. Kufirin perëndimor të saj e përbëjnë Mali i Karadakut të Preshevës në jug dhe Malësia e Bujanocit në veri, kurse në lindje Mali i Rujanit dhe i Kozjakut. Kufiri verior i fushës së Bujanocit, që është dhe kufiri verior i LP-së, kalon nëpër lartësinë Crkvishtë, në sektorin e Banjës së Bujanocit7. Ujëndarësi i ulët i Preshevës (460 m) në jug ndan Luginën e Preshevës nga fusha e Kumanovës.

LP-ja, si njësi e veçantë natyrore, i takon Anamoravës jugore, e cila, fillon në jug të Bujanocit, ku Morava e Binçit bashkohet me Moravicën e Preshevës dhe formon Moravën jugore8. Ajo ka pozitë gjeografike të përshtatshme, pasi shtrihet përgjatë luginave qendrore të Gadishullit Ballkanik. Nëpër territorin e saj kalon Korridori 10-të, Beograd-Nish-Shkup-Selanik, që përbën arterien kryesore komunikative të Gadishullit Ballkanik, që lidh Evropën qendore me atë jugore etj. Autostrada E-75, që kalon nëpër këtë korridor dhe lidh detet e ftohta me ato nxehta, është përfshirë në T.E.M (Trans European Motorways)9. Paralel me rrugën automobilistike shtrihet edhe ajo hekurudhore. Një tjetër korridor natyror të rëndësishëm paraqet Gryka e Konçulit në Moravën e Binçit, përmes të cilit rajoni komunikon me Anamoravën në Kosovë, ndërsa gjithë Kosova ka qasje të drejtpërdrejtë në Korridorin X10. Qafa malore e Livadhit të Shehut dhe ajo e Muçibabës lehtësojnë komunikimin e këtij rajoni me pjesën jugore të fushës së Moravës së Binçit.

Foto nr. 1: Magjistralja E-75 dhe hekurudha ndërkombëtare Beograd-Shkup-Selanik (A.Ejupi)

7 M. Kostić, Vranjsko-Bujanovaćka Kotlina, Vranje, 1976, f. 185. 8 J. Marković, Geografske Oblasti SFRJ, Beograd 1966, f. 294. 9 Projekat, 2005-2006, f. 71. 10 I. Ramadani, Kosova Lindore, Prishtinë 1998.


18

Harta 1: Pozita gjeografike e Luginës së Preshevës Komuna e Medvegjës përfshinë pjesën e epërme të pellgut të lumit Jabllanica. Masivi malor i Gollakut e ndan atë nga rrafshi i Kosovës, në lindje shtrihet deri në kontaktin me Luginën e Moravës Jugore, ndërsa në verilindje zbret në fushën e gjerë të Leskocit. Në perëndim dhe jug, në një gjatësi rreth 40 km, kufizohet me komunën e Prishtinës, Podujevës dhe Kamenicës, ndërsa në veriperëndim me komunën e Kurshumlisë, në Serbi. Në lindje kufizohet me komunën e Lebanes, kurse në veri me Bojnikun dhe Prokuplen. Medvegja ndodhet në mes të 42040’10” dhe 4300’02” të gjerësisë gjeografike veriore, si dhe 21023’22” dhe 21042’09” të gjerësisë gjeografike lindore. Medvegja komunikon me rrafshin e Kosovës në lindje dhe fushën e Leskocit në perëndim përmes qafave malore, përkatësisht luginën e lumit Jabllanica. Komuna e Medvegjës, me gjithë ka pozitën disi periferike ndaj bërthamës së trungut gjeoetnik shqiptar, është pjesë integrale e tij. Sipas autorëve serb, Medvegja


19

ndodhet në të ashtuquajturin kufi etnografik11, sepse në veri shtrihen territore të populluara kryesisht nga serbë, ndërsa në jug ku shumicë janë shqiptarët autoktonë dhe pakicë serbët e ardhur. Pozita e sotme e komunës së Medvegjës është rrjedhojë e tkurrjes së vazhdueshme të trungut gjeoetnik shqiptar, si rrjedhojë e dëbimit të shqiptarëve dhe e vendosjes në tokat e tyre të kolonëve serbë, sidomos pas vitit 1878. Distancat ndaj disa kryeqyteteve dhe qyteteve të mëdha të kësaj pjese të Gadishullit Ballkanik ndihmojnë për të pasqyruar më qartë pozitën gjeografike të Luginës së Preshevës.

Tabela 1. Distanca ajrore në kilometra e Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës ndaj disa kryeqyteteve dhe qyteteve më të afërta

Largësia nga Presheva Bujanoci Medvegja

Kumanova 20 36 79Gjilani 23 24 43Vranja 33 15 41Shkupi 39 58 95Prishtina 57 54 39Nishi 114 96 58Sofja 145 131 143Tirana 186 203 221Beogradi 295 282 237

Autori: A. Ejupi

Harta 2: Largësia në kilometra e qytetit të Preshevës nga disa qytete të mëdha

11 M. Vasović. Gornja Jablanica-Geografska svojstva, Beograd, 1998, f. 11.


20

LP-ja është më afër kryeqyteteve dhe qyteteve shqiptare sesa atyre me popullsi serbe. Largësia Preshevë-Tiranë, në vijë ajrore, është 186 km, ndërsa ajo Preshevë-Beograd është 294 km. Presheva ndodhet 114 km larg Nishit (Serbi), 56 km larg Prishtinës dhe vetëm 39 km larg Shkupit12, ku krahas maqedonëve, jeton një numër relativisht i madh shqiptarësh. Faktet e lartpërmendura tregojnë se pozita gjeografike e LP-së ka vlera të shumta gjeografike, komunikative dhe gjeostrategjike.

Sipërfaqja e saj është 1249 km2, ndërsa popullsia mbi 110.000 banorë. Në të janë zhvilluar tri qendra urbane: Presheva dhe Bujanoci dhe Medvegja.

Emërtimi “Lugina e Preshevës” ka filluar të përdoret vitet e fundit. Ai është kontestuar nga qarqet serbe. Në studimet e pakta të realizuara nga serbët për këtë trevë, askund nuk përmendet emërtimi “Lugina e Preshevës”. M. Kostić përmend emërtimin “Lugina e Moravicës”, për hapësirën nga ujëndarësi i ulët i Preshevës, deri te lokaliteti Levosovë, e cila, sipas tij paraqet njësi të veçantë, si dhe “Fusha e Bujanocit”, që e konsideron pjesë përbërëse të Luginës së Vranjës dhe Bujanocit. Sipas J. Trifunoskit, territoret përgjatë rrjedhjes së epërme të Tabanocit dhe Moravicës së Preshevës janë pjesë përbërëse të ashtuquajturës Luginë e Kumanovës dhe Preshevës, si dhe ujëndarës i ulët ndërmjet rrjedhjeve të Moravës dhe Vardarit. Vetë termi “luginë”, në aspektin gjeomorfologjik, është i kontestuar, pasi në territoret përreth Preshevës nuk ka rrjedhje të mëdha ujore. Janë elementet e sferës social-ekonomike, si: popullsia kryesisht shqiptare, veçoritë demografike, prapambetja ekonomike, e kaluara historike dhe perceptimi mbi përkatësinë e njëjtë, që i japin kësaj hapësire atributet e rajoni gjeografik, i cili është adoptuar në literaturë me emertimin “Lugina e Preshevës”. Ky emërtim u përdor më intensivisht në periudhën e konfliktit të armatosur në Kosovë, fillimisht nga qarqet politike, diplomatike dhe mediatike amerikano-evropiane dhe më pastaj edhe ato shqiptare etj.

II.2 Veçoritë fiziko-gjeografike

II.2.1 Ndërtimi gjeologjik dhe tektonika

Lugina e Preshevës dallohet për ndërtim gjeologjik të komplikuar, në të cilin marrin

pjesë shkëmbinj të moshës parakembriane, paleozoike, mesozoike, terciare dhe kuaternare.

Shkëmbinjtë më të vjetër janë të moshës parakambriane dhe ndërtojnë Malin e Rujanit. Këto janë rreshpe kristalore, të përbëra kryesisht prej gneisëve kokërrimët, leptinoliteve dhe mikashistëve, gneisëve biotite, gneisëve njëkokrrizorë (migmatiteve), si dhe amfiboleve. Gneisët biotite kokërrimët ndërtojnë pjesën veriore të Malit Rujan. Ato kanë ngjyrë relativisht të përhimët, deri në të mbyllur, si rrjedhojë e pranisë së biotitit. Me zvogëlimin e përmbajtjes së mikave, këta shkëmbinj kalojnë në leptinolite dhe, përmes tyre, në mikashistë. Në perëndim të Lluçanit janë konstatuar kalime në gnejse amfibolitike, si rrjedhojë e rritjes së përmbajtjes së amfibolit. Gneisët njëkokrrizorë janë krijuar si rezultat i intrudimit të magmës granitike të Plutonit të Bujanocit në ektinitet fqinje të kompleksit të poshtëm të rreshpeve kristalore. Në Luginën e Preshevës këta shkëmbinj janë gjetur në Malin Rujan, ku janë në mardhënie tektonike me mikat fqinje

12 Qyteti më i madh shqiptar deri nga mesi i viteve 1970.


21

ose në kalim gradual. Ato janë të ndërtuara prej kuarcit, feldshpatit, muskovitit dhe biotitit. Këta shkëmbinj ndërtojnë breza të gjerë deri në disa kilometra13. Kuarcitet janë mjaft të përhapura. Ato janë konstatuar në perëndim të fshatit Lluçan, ku përveç kuarcit, si mineral kryesor, ato përmbajnë edhe muskovit. Rreshpet e zonës kaluese paraqesin kufirin në mes të masivit serbo-kosovaro-maqedon14 dhe zonës së vardarit. Nga karakteristikat dhe shkalla e metamorfizmit, ato iu afrohen si shkëmbinjve të masivi serbo-kosovaro-maqedon, ashtu edhe atyre të Serisë së Velesit. Më të përhapur janë në Malin Rujan, prej lumit të Pçinjës e deri te fshati Sllavujevc. Kjo zonë është ndërtuar nga rreshpe të ndryshme kuarc-kloritike, muskovit-kloritike, sericit-klorite, rreshpet grafitike, kuarcitet etj. 15

Harta 3: Ndërtimi gjeologjik i Luginës së Preshevës

13 Osnovna Geološka Karta 1:100 000 K 34 – 68 Kumanovo, Savezni Geol. Zavod, Beograd, 1972, f. 11. 14 Masivin Serbo-Kosovaro-Maqedon, M. Dimitrijeviq e quan Masivi Serbo-Maqedon. Fjala është për zonën tektonike ndërmjet Zonës së Vardarit në perëndim dhe Masivit të Rodopeve në lindje. Në Kosovë shtrihet nga Rogoqica që, në drejtim të lindjes, përfshin edhe territoret e Bujanocit dhe Preshevës. Në punimet e reja haset edhe emërtimi “Zona Tektonike e Dardanës”. 15 Po aty, f. 13.


22

Rreshpet paleozoike përhapjen më të madhe e kanë në Karadak dhe Rujan. Ato i takonjnë të ashtuquajturës “Seri e Velesit” të Kossmat-it. Mermeret dhe kuarcitet janë të përfaqësuara shpesh në rreshpet e kësaj serie. Në Karadak ato paraqiten në trajtën e njollave, shtresave dhe masave më të mëdha. Koncentrimi më i madh i mermerëve është në afërsi të Preshevës, ku ato mbizotërojnë edhe ndaj rreshpeve. Ranorët e metamorfizuar kanë përhapje më të madhe në malin Rujan, në fshatin Çetricë. Granitet gjenden në trajtën e intruzioneve të vogla në rreshpet e pjesës së epërme të lumit Pçinja. Ato janë të tipit të masivit granitik të Bujanocit. Gjithashtu, granitet gjenden edhe në Karadak, në fshatin Sefer. Masivi serpentinik i Llojanit përbëhet nga disa pjesë që shtrirhen drejt veriperëndimit, duke kaluar në Karadakun e Preshevës. Atje granitet përfaqësohen nga varietetet të duniteve dhe harcburgiteve. Shkëmbinjtë e Plutonit Granitik të Bujanocit dhe ata në juglindje të Gjilanit quhen granitoide variscike (herciniane). Ata shkëmbinj janë të futur në kompleksin e poshtëm të masivit serbo-kosovaro-maqedon. Plutoni i Bujanocit, me sipërfaqe të konsiderueshme, shtrihet në LP, me një drejtim të përgjithshëm V-VP – J-JL. Masivi përbëhet prej trupit qendror granitik dhe zonën e skajshme, ku ndërrohen shtresat e graniteve, ektiniteve dhe migmatiteve. Sipas M. Dimitrijević (1958) granitet e masivit të Bujanocit janë intruduar gjatë dy fazave në kompleksin e njëjtë magmatik të lidhur me orogjenezën variscike (herceniane)16.

Sedimentet e Jurës në Luginën e Preshevës shtrihen nga fshatrat Peçenë e Sefer në drejtim të jugperëndimit, për rreth 1-1,5 km. Përbëhen kryesisht nga sedimente të ranorëve, argjilave, rreshpeve argjilore, mergelëve, strallit, si dhe më pak nga shkëmbinj magmatikë (gabrove, diabazeve, keratofireve dhe serpentiniteve). Formacionet diabaze ndodhen në themelet e sedimenteve të Jurës, duke qëndruar mbi rreshpet e Serisë së Velesit. Në pjesën bazaltike të këtij formacioni, në masivin malor të Karadakut, janë të përhapur shkëmbinjtë magmatikë, të cilët ndërtojnë masivin e gabrodiabazeve, i cili arrin deri te lugina e lumit Stanec. Granodioritet takohen në vendbanimet Tërrnavë dhe Dunavë të Karadakut të Preshevës.

Shkëmbinjtë e Oligoceni dalin në shumë vende, por më të studiuar janë në Preshevë. Përfaqësohen nga gëlqerorë, të cilët qëndrojnë në mënyrë transgresive mbi mermerët e Serisë së Velesit17 dhe përmbajnë 80-85% CaCO3. Ranorët e kësaj moshe janë gjithashtu të përfaqësuar.

Neogjeni është i përfaqësuar me sedimente e Miocenit dhe Pliocenit të epërm. Sedimentet e Miocenit hasen në pjesën jugore të gropës tektonike të Vranjës, në trekëndëshin midis Bujanocit, Tërrnocit dhe Srpska Kuqa. Në përbërje të tyre marrin pjesë rërat, argjilat, subranorët, subargjilorët, ranorët dhe gëlqerorët. Sedimentet e pliocenit të epërm shfaqen në formë të izoluar në shpatet e Karadakut dhe Rujanit. Në përbërje të tyre hyjnë rërat, argjilat, subranorët, subargjilorët etj. Vullkanitet gjenden në pjesën juglindore të LP-së, në afërsi të vendbanimeve Sllavujevc, Sushevë dhe Cer.

Kuaternari përfaqësohet nga sedimente aluviale, diluviale dhe proluviale. Të parat janë zhvilluar përgjatë rrjedhjeve lumore të Moravës Jugore, në veri të Bujanocit, me trashësi prej 15-20 m, pastaj përgjatë Moravës së Binçit dhe, diçka më pak, përgjatë Moravicës dhe lumit Banjka. Këto sedimente përbëhen nga rërat, argjilat, zhavoret,

16 Osnovna Geološka Karta 1:100 000, K 34 – 56, Vranje, Savezni Geološki Zavod, Beograd, 1977, f. 17. 17 Orogjeneza variscike është sinonim për orogjenezën herceniane, që është shfaqur gjatë karbon-permit, duke ngritur malet herceniane (variscke) në Evropën Qendrore (Francë-Gjermani).


23

konglomeratet etj. Sedimentet proluviale janë zhvilluar në dy facie: facia e sedimentimit të deltës subareale dhe facia e koneve përmbytëse. E para është konstatuar në shpatet jugore të Shën Ilisë, prej Vranjës deri në fshatin Lluçan, në një gjerësi rreth 25 km. Në fshatin Lluçan mbizotërojnë subranorët e krijuar me shpërndarjen e granitoideve, të cilët gjithashtu hasen në subranorë, në formë të izoluar. Thellësia e sedimenteve arrin rreth 35 m. Facia e koneve përmbytëse është e zhvilluar në të gjitha grykëderdhjet e lumenjëve fushor. Sedimentet diluviale janë më të përhapura në sektorin midis Raincës dhe Bilaçit. Thellësia e deluviumit arrin shpesh deri 7-8 m. Këto sedimente hasen edhe në shpatet e Karadakut dhe paraqesin zona kalimtare nga masivet malore në drejtim të sedimenteve të tjera kuaternare si proluviale, aluviale etj.

Në aspektin gjeotektonik pjesa dërmuese e LP-së i takon zonës serbo-kosovaro-maqedone, kurse Karadaku i Preshevës i takon Zonës së Vardarit. Në LP janë zhvilluar disa struktura tektonike, si shkëputje, sinklinale, antiklinale, monoklinale, mbihipje, prej të cilëve disa kanë shtrirje rajonale. Sinklinali i Rujanit është i formuar në pjesët qendrore të rajonit. Bërthama e strukturës është ndërtuar nga gneise, migmatite, mikashiste dhe leptinolite18. Boshti horizontal i këtij sinklinali ka drejtim lindje-perëndim. Strukturat e tjera (antiklinali dhe sinklinali në lindje të fshatit Bushtran) nuk kanë rëndësi të veçantë për ndërtimin tektonik të LP-së. Formacionet shkëmbore që ndërtojnë këto struktura janë gneise dhe mikashiste. Të gjitha strukturat janë të deformuara nga një sërë shkëputjesh, prej të cilave disa kanë shtrirje rajonale. E tillë është ajo e Rujanit, në pjesën jugore të malit me të njëjtin emër, ku migmatitet në veri me rreshpet e zonës kalimtare në jug ndodhen në pozicion jonormal. Seria e Velesit në Karadak përbëhet prej rreshpeve të ndryshme, mermerëve dhe kuarciteve. Kjo zonë është pak e zhvendosur dhe paraqet një sinklinal të madh, në bërthamën e të cilit ndodhen rreshpet filitike dhe sericitike, si dhe mermerët. Edhe strukturat tjera janë të shprehura mirë në ndërtimin e sotëm tektonik. Përmes shkëputjeve vertikale dhe horizontale, rreshpet paleozoike dhe shkëmbinjtë e tjerë janë vënë në pozitë jonormale. Shumë e qartë është mbihipja e Preshevës, ku rreshpet filitike dhe mermerët janë mbi gëlqerorët e oligocenit.

II.2.2 Ndërtimi gjeologjik i komunës së Medvegjës Në ndërtimin gjeologjik të komunës së Medvegjës marrin pjesë shkëmbinjtë e moshës së vjetër, si të rreshpeve kristalore, gneisëve, tufeve vullkanike, daciteve, andeziteve etj. Masivi andezitik i Leces me sipërfaqe prej 700 km2 (40 km i gjatë dhe 15 km i gjerë), me shtrirje në drejtim meridional, përfshin një pjesë të konsiderueshme të komunës së Medvegjës. Masivi i Leces ndodhet midis dy njësive të mëdha gjeotektonike: masivit serbo-kosovaro-maqedon në lindje dhe zonës së vardarit në perëndim. Nën veprimin e orogjenezës variscike (herciniane) janë shkaktuar deformime të ndryshme, si dhe janë krijuar antiklinale dhe sinklinale, mbihipje dhe zhvendosje, me struktura çarëse dhe shkëputje të vogla. Një nga strukturat e mëdha gjeotektonike është zhvendosja e Tupallës, që shtrihet nga masivi i Leces, nëpër atë të Tupallës, deri te masivi granitoid i Bujanocit. Kjo zonë paraqet një thyerje të madhe, përgjatë së cilës ndodhen vendburimet minerale të Leces dhe Bujanocit.

18 Osnovna Geološka Karta 1:100 000, K 34-68 Kumanovo, Savezni Geološki Zavod, Beograd, 1972, f. 38.


24

Pjesa më e madhe e territorit të komunës së Medvegjës i përket masivit andezitik të Leces, për rrjedhojë ndërtimin gjeologjik i saj është relativisht i thjeshtë, me rreshpe kristalore, andezite, dacite, tufe, vullkanite etj. Proceset erozive-denuduese kanë krijuar në këta shkëmbinj forma të rrafshta të relievit. Ata nuk janë të përshkueshëm nga uji, prandaj në thellësi të tyre nuk krijohen zona të rëndësishme ujëmbajtëse. Janë shkëmbinj të fortë dhe rezistent, mjaft të përshtatshëm për t’u përdorur si material ndërtimi. Për meritë të tyre, zona është e mbrojtur nga tërmetet e fuqishëm dhe shkatërrues, të cilët shpesh ndjehen në Kopaonikun e afërt19.

Harta 4: Ndërtimi gjeologjik i komunës së Medvegjës (A.Ejupi)

19 M. Vasović. Gornja Jablanica-Geografska svosjtva, Beograd, 1998, f. 16.


25

II.2.3 Karakteristikat metalogjenike

Lugina e Preshevës dallohet për diversitetin metalogjenik. Territori i saj i takon

zonës metalogjenike serbo-kosovaro-maqedone. Depozitimet e antimonit janë të periudhës së terciarit. Ato gjenden afër fshatit Tërrnoc dhe në pjesën më jugore të këtij rajoni (zona e Llojanit). Në Tërrnoc antimoni shfaqet përgjatë çarjes, që shtrihet nga masivi vullkanik i Leces (zhvendosja e Tupallës), deri te masivi granitoid i Bujanocit. Damarët e antimonit janë formuar në çarjet e graniteve dhe të rreshpeve kristalore, në pjesën e epërme të zonës mineralmbajtëse. Shoqërimet minerale janë kryesisht kuarc-stibnite, me koncentrime të vogla të piritit, markazitit, galenitit, sfaleritit, realgarit dhe cinabaritit.

Depozitimet e antimonit në zonën e Llojanit janë formuar përgjatë çarjeve në serpentinite e ndonjëherë edhe në afërsi të trupave minerale të kromiteve. Shoqërimet minerale në këtë zonë janë komplekse, për shkak të pranisë së mineraleve të nikelit dhe uranit. Hasen gjithashtu stibnitet, realgari etj. Stibnitet përmbajnë mbi 0,8% nikel dhe pehblendë20. Prania e bakrit (Cu) është konstatuar në mermerët dhe rreshpet paleozoike në veriperëndim të Preshevës. Kromiti është konstatuar në masivin serpentinik të Llojanit, i cili në veri depërton edhe në Luginën e Preshevës. Prania e azbestit është konstatuar në perëndim të fshatit Tërrnavë. Në afërsi të fshatit Tërrnoc shfaqet minerali i kaolinës. Mineralogjia e shkëmbinjve amë të masivit granitoid të Bujanocit përfaqësohet nga kuarci, kalciti, kalcedoni, opali, bariti, montmoriloniti etj. Mineralet e kaolinës dhe të antimonit janë krijuar nga proceset hidrotermale të kaolinizimit dhe silifikimit.

Mineralet e magnetitit gjenden në nëntokën e Çarrit, në Malësinë e Bujanocit. Ato janë të moshës parakambriane. Në Jazbinë minerali i magnetitit ndodhet në shkëmbinjtë amfibolitë dhe biotitë, ndërsa në pjesët e skajshme shoqërohet nga brezat e ngushtë të mermerit.

Edhe në Rudishtë kushtet gjeologjike janë të ngjashme. Mbizotërojnë shkëmbinjtë amfibolit, të cilët gradualisht kalojnë në gnejse biotite. Në to ndërfuten injektimet e pegmatitit dhe granitit. Krahas magnetitit, atje gjenden edhe minerale sekondare si: hematiti, limoniti dhe sideriti, që janë krijuar si rezultat i ndryshimit të vendburimit të magnetitit përmes proceseve hidrotermale. Nga sulfitet, gjenden pirotina, halkopiriti, piriti, sfaleriti dhe galeniti.

Minerali i kasiteritit gjendet midis Nesalcës dhe Rahovicës, si dhe në Bilaç. Koncentrimet më të mëdha të mineralit të shelitit janë vërejtur në mes të Konçulit dhe Raincës. Dallohen mineralet e shelitit në fshatin Letovicë, të cilat gjenden në rreshpe kristalore, në formë damarësh kuarc-shelite, në thellësi 0,2-1m dhe shtrirje gjatësore që nuk i kalon 8–10m. Pegmatitet shfaqen në masivin e Bujanocit. Ato përmbajnë kuarc dhe muskovit në shumë raste, si në Samolicë, Raincë dhe Lluçan.

Në zhvendosjen e Tupallës, në komunën e Medvegjës hasen koncentrime të larta të elementeve minerale të krijuara përmes proceseve hidrotermale.

Gjatë kërkimeve gjeologjike të para Luftës së Dytë Botërore është konstatuar prania e disa trupave minerale, me përmasa relativisht të mëdha. Trupat minerale me përmbajtje të arit shtrihen në zonën e brekçeve kuarcite dhe andezitike.21

20 Janković. S, Beograd, 1979, f. 36. 21 Osnovna Geološka Karta 1:100 000, K 34 – 56, Vranje, Savezni Geološki Zavod, Beograd, 1977, f. 20.


26

II.3. Karakteristikat morfologjike

Relievi i Luginës së Preshevës karakterizohet nga larmia e formave morfologjike,

të krijuara nga veprimtaria e ndërsjellë e faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm. Njësitë morfologjike të LP-së ndahen në tri grupe:

Relievi fushor, që përfshin Fushën e Preshevës dhe të Bujanocit, të cilat shtrihen në lartësitë 390-450m. Fusha e Preshevës përfshin pjesën më të madhe të rrjedhjes së Moravicës përveç grykëderdhjes, prandaj shpesh herë emërtohet si fusha e Moravicës. Një prag i ulët (vetëm 450 m lartësi) e ndan këtë fushë nga ajo e Kumanovës në jug. Në perëndim të saj shtrihet mali Karadak, me lartësi mbi 1000m, kurse në lindje Rujani, me lartësi 875m. Fusha e Preshevës ka formë eliptike dhe shtrirje meridionale, paralel me malet në skajet e saj. Ndryshe nga kufirit jugor jo shumë i qartë, kufiri verior është më i shprehur, për meritë të plutonit të Bujanocit, ku është prerë ngushtimi i Levosovës, me gjatësi 7 km dhe thellësi 70 m22. Kjo fushë lidhet me atë të Bujanocit në veri, nëpërmjet ngushtimit të shkurtë dhe lehtësisht të kalueshëm të Levosovës, si dhe me fushën e Kumanovës në jug, nëpërmjet ujëndarësit të ulët të Preshevës (460 m). Nëpër pjesën më të ulët të saj rrjedh Moravica e Preshevës, e cila shpeshherë vërshon nëpër rrafshin aluvial të saj (20 km i gjatë dhe 2 km i gjerë), të përbërë prej sedimenteve aluviale të sjella nga degët e Moravicës.

Fusha e Bujanocit është më e ulët (390 m mbi nivelin e detit) dhe shtrihet në drejtim të rrjedhjes së Moravës së Binçit. Prej daljes së lumit nga Gryka e Konçulit, deri në Crkvishtë ajo është 8,5 km e gjatë, ndërsa gjerësinë maksimale e ka rreth 6 km. Ajo fushë është pjesë e Fushës së Vranjës dhe Bujanocit.

Këto fusha janë fundosur dhe janë mbuluar nga uji në terciar. Periudha liqenore në LP përkon me Miocenin e mesëm dhe përfundon me Pliocenin e poshtëm. Më vonë uji është zbrazur nga liqeni përmes Moravës Jugore, duke iu lënë vendin fushave23. Fusha e Preshevës ka origjinë tektonike, që dëshmohet nga shkëputjet me drejtim meridional dhe diagonal, ku shfaqen depërtime eruptive dhe dukuri termale. Lëvizjet tektonike diferencuese kanë çuar në ndryshimin e lartësive midis Karadakut dhe malit të Rujanit, pavarësisht ndërtimit kryesisht prej shkëmbinjve kristalin të njëjtë24.

J. Cvijić (1906) ka shkruar se “Nuk ka të dhëna për të dalë në përfundimin se Fusha e Preshevës është tipike tektonike, por përgjatë shkëputjes në drejtim të meridianit, krahu lindor i Rujanit është lëshuar dhe shkëputur”25. Edhe M. Luković nuk e konsideron fushën e Preshevës si njësi të veçantë morfotektonike. Përkundër konstatimeve të lartpërmendura, R. Ršumović (1969), ka shkruar se Fusha e Preshevës në tërësi është formuar në shkëputjet përgjatë shpateve të të dyja maleve. Si dëshmi për këtë ai merr edhe ngritjen e theksuar të Rujanit, e cila nuk është plotësisht me origjinë erozive26.

Përveç sa më sipër, këtë e vërtetojnë edhe kufijtë morfohidrografik dhe tektonik. Në sektorin Norçë-Strezoc është ujëndarësi hidrografik ndërmjet Moravicës në fushën e Preshevës dhe lumit të Banjkës në fushën e Kumanovës, si dhe kufiri morfologjik midis këtyre fushave dhe njëkohësisht midis luginës së Moravës dhe asaj të Vardarit.

22 B. Jovanović, Č. Milić et al, Beograd, 1969, f. 5. 23 J. Murati, Vranje , 1975, f. 397. 24 M. Kostić, Preševska Kotlina, Vranje, 1969, f. 123. 25 J. Cvijić, Osnove za Geografiju i Geologiju Makedonije i Stare Srbije, Beograd, 1906. 26 R.Ršumović, Preševska Potolina, geomorfološka proučavanja, Beograd, 1969.


27

Sa pamë më sipër lejon të dilet në përfundimin se individualiteti gjeografik i Fushës së Preshevës është i shprehur në tërësi dhe i përcaktuar qartë, si në aspektin morfohidrografik, ashtu edhe në atë tektonik.

Harta 5: Karakteristikat fiziko-gjeografike të LP-së (A. Ejupi)


28

Relievi kodrinor-malor, me lartësi 500–800 m, shtrihet në të dy anët e luginës. Ai është i zhvilluar në shkëmbinj ranor, argjilor, mergele, mbetje të rrafshit liqenor. Ky reliev dallohet për plastikën e kodrave të gjëra, të gjata dhe të sheshuara, të ndara nga luginat e përrenjve dhe përroskave27.

Në shpatet lindore të Karadakut tërheqin vëmendjen Kodra e Gatë, Kodra e Shoshajës, Djereni, Kodra e Raincës, Bunga, Kodra e Osllarës, kurse në shpatet perëndimore të Rujanit spikasin Kodra e Leranit, e Rujanit, Zvezdanit, Demirit etj.

Plastikën e relievit të skajit të Fushës së Preshevës e përbëjnë sipërfaqet e onduluara, rrafshet dhe tarracat liqenore. Lartësitë e këtyre formave vijnë duke u ulur në drejtim të ujëndarësit të Preshevës, nga veriu.

Një rrafsh i gjerë ndodhet mbi fshatin Rahovicë, në lartësinë 540m, kurse ndërmjet këtij fshati dhe vendbanimit Tërllat e Kishajve, në lartësinë 520m, ndodhet një tarracë liqenore.

Nga fshatit Raincë deri në Levosovë ky nivel zgjerohet dukshëm, duke marrë karakterin e një rrafshi. Kjo është më e theksuar sidomos në sektorin Nesalcë-Levosovë, ku gjerësia arrin 4-5 km. Rrafshi më i vogël në lartësinë 520m ka mbetur në anën tjetër të Moravicës, në Kodrën Shimçi, në të djathtë të përroit të Zvezdanit. Ky nivel është më i gjerë në Kodrën e Çukës së Samolicës. Prej këtu, në drejtim të ujëndarësit të Preshevës ky nivel është më pak i shprehur, por afër fshatit Geraj ai zgjerohet dhe arrin lartësinë 530-540 m. Përmasat më të mëdha ai i arrin në Cer, ku lartësia është 560m.

Relievin kodrinor e kanë modeluar rrjedhjet në drejtim invers. Si në luginën fqinje të Vranjës dhe Bujanocit, edhe në Fushën e Preshevës drejtimet inverse të rrjedhjeve të majta të Moravicës janë të kushtëzuara tektonikisht. Për formimin e këtyre luginave në shkëputjet tektonike tregon dhe shfaqja e dukurive termale si Llixha në luginën e lumit të Rahovicës dhe Lekovita Voda në luginën e lumit të Leranit28.

Relievi malor përbëhet nga Karadaku dhe Malësia e Bujanocit në perëndim, mali i Rujanit dhe i Kozjakut në lindje. Në komunën e Medvegjës, në këtë tip përfshihet Malësia e Gollakut në jug dhe Radani në veri. Karadaku ose Mali i Zi i Shkupit shtrihet ndërmjet fushës së Moravës së Binçit në perëndim dhe luginës së Moravicës në lindje, si dhe fushëgropës së Shkupit në jug dhe Grykës së Konçulit në veri.

Pjesa lindore e Karadakut shtrihet në luginën e Preshevës dhe përbën kufirin perëndimor të saj. Pjesa më e lartë e Karadakut të Preshevës ndodhet në jug, ku shquhen Ostrovica (1168 m), Maja e madhe (1045 m), Suka (1021 m), Kodra e Peçenës (975 m) etj.

Tipar kryesor i morfologjisë së relievit malor është copëtimi i madh horizontal dhe energjia e relievit. Lumenjtë, me luginat e thella, që në disa sektorë marrin tiparet e kanioneve, kanë luajtur rol shumë të rëndësishëm në modelimin e relievit të Karadakut. Të tilla janë lugina e Kurbalisë, Stanecit, Llapushnicës etj.

Në pjesën verilindore të LP-së shtrihet Malësia e Bujanocit e cila është vazhdim i Gollakut të Kosovës. Majat më të larta në Malësinë e Bujanocit janë Kitka (1287 m) dhe Shën Ilija (1270 m).

Lumi i Muhocit, i Zarbincës dhe i Gjergjecit i kanë thelluar luginat, duke modeluar relievin e kësaj hapësire malore. Në anën lindore shtrihet Mali i Rujanit me majën me të njëjtin emër, 968 m të lartë.

27 Mihajlo Kostić, Vranjsko-Bujanovačka kotlina, Vranje 1976, f. 186. 28 Po aty, f. 190.


29

Harta 6: Karakteristikat fiziko-gjeografike e komunës së Medvegjës (A. Ejupi)

Struktura hipsometrike është relativisht e shprehur në Luginën e Preshevës. Këtë e tregojnë edhe të dhënat në tabelën e mëposhtme:


30

Tabela 2: Zonat hipsometrike në Luginën e Preshevës

Zonat e lartësisë në m Sipërfaqja në km2 Sipërfaqja në % Tipi i relievit

300 – 500 302,5 24,3 fushor

500 – 600 247,3 20,0 kodrinor i ulët

600 – 800 438,7 35,3 kodrinor-malor

800 – 1000 194,8 15,1 malor i ulët

1000 – 1200 58,5 4,7 malor i mesëm

mbi 1200 7,2 0,6 malor

Totali 1249,0 100,0 1. Zona e relievit fushor përfshin kryesisht rrafshet aluviale dhe tarracat lumore të

Moravës së Binçit, Moravicës së Preshevës dhe të degëve të tyre. Në komunën e Medvegjës kjo zonë hipsometrike përfshin rrafshin aluvial të lumit Jabllanica dhe të degëve më të mëdha të tij.

2. Zona kodrinore e ulët është më pak e përfaqësuar në pjesën jugore, por zgjerohet në drejtim të veriut.

3. Zona kodrinore-malore paraqet tipin e relievit më të përfaqësuar në rajon. Kjo zonë shtrihet kryesisht në Karadak dhe Rujan, në Malësinë e Bujanocit, ndërsa në komunën e Medvegjës kap shpatet e Gollakut me ekspozim verior dhe ato të Radanit me ekspozim jugor.

4. Zona malore e ulët shtrihet kryesisht në Karadak dhe Gollakun e Medvegjës, si dhe pak në Malësinë e Bujanocit dhe Rujan.

5. Zona malore e mesme shtrihet kryesisht në Malësinë e Bujanocit, Gollakun e Medvegjës dhe malin e Radanit.

6. Zona malore përfshin pjesët e larta të Radanit në komunën e Medvegjës. Karakteristikat e relievit, të shprehura përmes lartësive, pjerrtësive, ekspozimit të

shpateve, përthyeshmërisë, luginave lumore, qafave dhe elementeve të tjerë, paraqesin një faktor të rëndësishëm natyror, që ndikon në shfrytëzimin e hapësirës dhe të pasurive natyrore.

Njohja e këtyre veçorive ka rëndësi për planifikimin dhe shfrytëzimin racional të hapësirës për veprimtari ekonomike si bujqësi, industri, komunikacion, turizëm etj. Njohja me kushtet gjeologo-ingjinierike të truallit është e domosdoshme për ndërmarrjen e masave teknike ndërtimore, si për objektet e banimit, ashtu edhe për ato ekonomike dhe infrastrukturore.

Rreth 44% e territorit të LP-së shtrihet në lartësitë 300-600 m dhe është e përshtatshme për veprimtaritë ekonomike të larmishme, sidomos për bujqësi, pasi në këto lartësi shtrihen tokat më pjellore.

Relievi fushor i LP-së është valorizuar shumë herët në aspektin gjeokomunikativ. Nëpër të kalojnë linjat automobilistike dhe hekudhore me rëndësi ndërkombëtare. Gjithashtu, relievi kodrinor-malor, përmes qafave dhe luginave, ka mundësuar lidhjen me rajonet fqinje. Zona e ulët fushore, me toka pjellore dhe përgjithësisht nën ujë, është valorizuar në aspektin bujqësor dhe të peizazhit.


31

Potencialet natyrore kanë favorizuar krijimin e vendbanimeve të përhershme. Zona e ulët kodrinore, me pozitën, relievin, tokat dhe kullotat e përshtatshme, është hapësira e përqendrimit më të madh të popullsisë dhe vendbanimeve.

Kapitali njerëzor ka mundësuar zhvillimin e ekonomisë bujqësore shumëdegëshe

(bujqësi, blegtori, pylltari), duke siguruar burimet e nevojshme të jetesës, ndërsa afërsia me rrugët ka lejuar mobilitetin më të madh hapësinor të banorëve.

Luginat lumore të zhvilluar në relievin malor të Karadakut, Malësisë së Bujanocit dhe Gollakut të Medvegjës janë shumë të përshtatshme për ndërtimin e ujëmbajtësve dhe hidrocentraleve. Një i tillë do të mund të ndërtohej në luginën e lumit të Kurbalisë, para daljes së tij në Fushën e Preshevës (Foto nr. 2). Kushte të mira për ndërtime të tilla ka edhe rrjedhja e mesme e lumit të Raincës etj.

Harta 7: Zonat hipsometrike në Luginën e Preshevës (A. Ejupi)


32

Foto nr. 2: Gryka e lumit të Kurbalisë (A. Ejupi)

II.4 Veçoritë klimatike

Klima në LP është e kushtëzuar nga pozita gjeografike, relievi dhe qarkullimet e

përgjithshme të atmosferës. Sipas treguesve kryesor klimatik, si temperaturat, lagështia e ajrit dhe reshjet, del se LP ka klimë të mesme kontinentale, me verë të thatë dhe të nxehtë dhe dimër të ftohte. II.4.1 Temperaturat dhe diellzimi

Milutinović (1974), në klasifikimin e klimës së ish-Jugosllavisë sipas Kepenit,

Luginën e Preshevës e klasifikon me klimatin Cfs bx29 por ky klimat në pjesën jugore i afrohet shumë variantit Cfs ax me elemente të klimës së ndryshuar mesdhetare, që arrijnë në LP përmes luginës së Vardarit.

Në rajonalizimin klimatik të Serbisë të autorit M. Radovanović, LP-ja është përfshirë në zonën me klimë të mesme kontinentale.

Nga analiza e të dhënave për stacionin e Bujanocit për periudhën 1961-1990 del se temperatura më e lartë është në muajin korrik (20,70C), kurse më e ulëta në janar (-0,70C). Temperaturat gjatë dimrit janë relativisht të larta, si rrjedhojë e komunikimit të LP-së me luginën e Vardarit, përmes të cilës depërtojnë elementet e klimës së ndryshuar

29 V.Ducić, M. Radovanović, Klima Srbije, Beograd, 2005. Klimati Cfs bx të cilit i takon LP, përfshin vendet ku temperatura e muajit më të ftohtë nuk zbret nën -30C, ndërsa të paktën një muaj ka temperaturë mesatare më të lartë se 100C. Klimati C edhe më tej detajohet duke i shtuar shkronjën f, që tregon se reshjet janë, pak a shumë të shpërndara, gjatë gjithë vitit, prandaj nuk ka thatësira. Shkronja s tregon se reshjet bien kryesisht gjatë dimrit, prandaj vera është e nxehtë dhe relativisht e thatë. Shtojca b tregon vendet me verë të nxehtë, ku temperatura e muajit më të ngrohtë është më e ulët se 220C; shtojca x tregon se ka reshje shiut në verën e hershme. Cfs ax është një nënvariant i klimatit C, i cili dallohet nga vera e nxehtë, me temperaturë mesatare të muajit më të nxehtë mbi 22 0C.


33

mesdhetare. Temperatura mesatare vjetore është 10,1 deri 110C në pjesën dërrmuese të LP-së.

Mali i Gollakut, me shtrirje perëndim-lindje, pengon depërtimin e ndikimeve termike të dobësuara nga mesdheu. Për këtë arsye, temperaturat mesatare mujore në komunën e Medvegjës janë 1 deri 20C më të ulëta. Këtë e tregojnë të dhënat e temperaturave mesatare për Banjën e Sijarinës.

Tabela 3: Temperatura mesatare për periudhën 1961-1990 në Bujanoc30

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Bujanoci -0,7 2,0 6,1 11 15,6 18,6 20,7 20,6 16,9 11,6 5,9 1,0

B. Sijarinës -0,5 1,9 5,0 9,7 13,9 17,0 18,4 18,1 14,4 10,1 6,6 1,2 Bujanoci 2003 2,3 -1,2 5,2 9,6 19 22,0 21,8 22,8 15,9 11,6 8,4 1,7

Graf. 1: Temperaturat mesatare në Bujanoc (1961-90’) dhe Banjën e Sijarinës (1961-80’)

Nga llogaritjet e bëra për stacionin e Bujanocit del se temperatura mesatare

vjetore për periudhën 1960-1991 është 10,60C. Temperaturat mesatare janë 1-1,50C më të ulëta në një pjesë të Karadakut të

Preshevës dhe në Malësinë e Bujanocit, ku, për shkak të lartësisë më të madhe mbidetare, vërehen elementet e klimës submalore. Kjo paraqitet edhe në hartën numër 3.

Temperaturat mesatare maksimale mujore për stacionin meteorologjik të Bujanocit sillen prej 3,10C në janar, deri në 29,30C në korrik. Vlerat e temperaturave mesatare minimale mujore janë nga -4,30C në janar, deri në 14,50C në korrik.

Vlerat relativisht të ulëta të temperaturave mesatare minimale mujore dhe vlerat relativisht të larta të temperaturave mesatare maksimale shpjegohen me depërtimet e elementeve të klimës së ndryshuar mesdhetare, sidomos në pjesën jugore të Luginës së Preshevës, ku ajo komunikon me fushëgropën e Kumanovës.

30 V. Ducić, M. Radovanović, Beograd, 2005.


34

Harta 3: Temperaturat mesatare vjetore në Luginën e Preshevës (A. Ejupi)

Tabela 4: Temperaturat mesatare maksimale dhe minimale mujore në Bujanoc (1961-1990)

Muajt I II III I V VI VII VIII IX X XI XII Vj. Max. 3,1 4,9 10,9 16,9 21,9 26,2 29,3 28,6 24,9 19,1 12,5 4,0 16,8Min. -4,3 -4,0 0,6 4,9 9,4 12,7 14,5 13,7 10,7 6,7 3,1 -2,5 5,4Amp. 7,4 8,9 10,3 12,0 12,2 13,5 14,8 14,9 14,2 12,4 9,4 6,5 11,4


35

Graf. 2: Temperaturat mesatare maksimale dhe minimale mujore në Bujanoc (1961-1990)

Temperaturat absolute maksimale për stacionin e Bujanocit janë të larta, sidomos në. korrik dhe gusht. Në korrik temperatura absolute maksimale ka arritur në 390C, kurse në gusht në 38,50C. Në muajin janar temperatura absolute minimale ka arritur në -29,50C, kurse në dhjetor -21,50C. Këto të dhëna mbi temperaturat absolute maksimale dhe minimale vërtetojnë se LP-ja ka klimë të mesme kontinentale.

Tabela 5: Temperaturat absolute max. dhe min. mujore për periudhën 1961-1990 në Bujanoc31

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Bujanoc 15,8 20,2 25,8 31,6 33,2 37,2 39 38,5 34,6 30,5 24 16

-29,5 -25 16,2 -5,4 -1,8 0,5 4,4 4 -3,5 -8,5 -14 -22

Sijarinë 15,7 22,3 27 31 32,5 36 40,5 38 35,8 31,6 25,8 17

-27 -24,5 -15 -5,5 -1,2 1 4,5 4,2 -3,4 -8,2 -16 -19

Grafiku 3: Temperaturat absolute maksimale dhe minimale mujore për stacionin e Bujanocit

Në bazë të analizave që janë bërë mbi devijimet e temperaturave mesatare vjetore

në raport me mesataret shumëvjeçare është konstatuar se në LP ato janë pozitive, por relativisht të vogla, në interval prej plus 0,1 deri plus 0,80C. 31 Stacioni meteorologjik i Bujanocit


36

Devijimet më të mëdha pozitive të temperaturës mesatare minimale vjetore kanë arritur vlerën plus 0,2–1,20C. Me këto vlera vjetore ka vazhduar ecuria pozitive e temperaturave në LP32. Këtë mund ta vërejmë edhe në të dhënat mbi temperaturën mesatare mujore dhe vjetore të ajrit për stacionin e Bujanocit gjatë periudhës 1961-1990 dhe krahasimin me vitin 2003. Temperatura mesatare vjetore në vitin 2003 është 0,80C më e lartë se sa mesatarja për periudhën 1961-1990.

Rreth 2204 orë në vit janë me diell. Muaji gusht ka mesatarisht 332 orë me diell, kurse dhjetori vetëm 61. Kjo vlerë e diellzimit dhe shpërndarja e tillë nëpër muaj përbën një faktor pozitiv për zhvillimin e bujqësisë.

Kulturat bujqësore të cilat kërkojnë diellzim të mjaftueshëm si drithërat, hardhia, shalqiri, rriten dhe dallohen për rendiment dhe cilësi të lartë.

Tabela 6: Numri i orëve me diell sipas muajve në qytetin e Bujanocit

Muaji I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Orë 68,2 95,1 136,2 183,4 252,8 284,7 320,5 332,4 217,7 170,5 92,3 61,2

Graf. 4: Insolacioni në qytetin e Bujanocit

II.4.2 Reshjet atmosferike

Reshjet paraqesin një element të rëndësishëm meteorologjik, jo vetëm për përcaktimin e veçorive klimatike, por edhe për formimin e resurseve ujore të rajonit dhe zhvillimin e veprimtarive njerëzore.

Në bazë të dhënave të Stacionit të Bujanocit për periudhën 1960-1975, sasia mesatare vjetore e reshjeve është 670 mm. Regjimi pluviometrik ka dy maksimume dhe dy minimume. Maksimumi i parë paraqitet në muajin maj me 73,8 mm, ndërsa i dyti në dhjetor me 73,2 mm. Minimumi i parë paraqitet në muajin gusht me 24,2 mm, ndërsa i dyti në shkurt me 49,4 mm.

Nga analiza e regjimit pluviometrik, del se reshjet janë më të shumta në muajin maj dhe më të pakta në gusht. Sasia relativisht e vogël e reshjeve luan rol negativ në zhvillimin e bujqësisë në Luginën e Preshevës.

Në komunën e Medvegjës, për shkak të mbizotërimit të relievit kodrinor-malor, sasia e reshjeve është më e madhe. Në stacionin meteorologjik të Banjës së Sijarinës, regjistrohen mesatarisht 860 mm reshje në vit. Maksimumi kryesor është në muajin

32 Osnovne klimatske karakteristike na teritoriji Srbije za period januar-decembar 2004, Beograd, 2005.


37

shkurt, kur në Banjën e Sijarinës bien mesatarisht 99 mm reshje, ndërsa minimumi kryesor është në shtator me 48 mm reshje.

Në dallim nga Banja e Sijarinës, në Stacioni Meteorologjik të Medvegjës, në lartësinë 420m, sasi mesatare e reshjeve vjetore të regjistruara është 661 mm, pothuajse e barabartë me atë të regjistruar në Stacioni Meteorologjik të Bujanocit dhe LP-në në përgjithësi.

Tabela 7: Sasia mesatare e reshjeve (në mm) në Bujanoc për periudhën 1960-197533

Stacioni I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Bujanoc 54,1 49,4 59,6 59,7 73,8 62,2 44,4 24,2 43,6 60,5 71,6 73,2

Sijarina 66,0 99,0 66,0 58,0 91,0 88,0 50,0 48,0 48,0 80,0 86,0 80,0

Graf. 5: Sasia mesatare e reshjeve në Bujanoc dhe Banjë të Sijarinës

Sasia më e madhe e reshjeve (800-900 mm) bie në pjesët më të larta të Karadakut,

Malësisë së Bujanocit dhe Gollakut të Medvegjës, ndërsa pjesa fushore e Luginës së Preshevës merr mesatarisht 600-700 mm. Më pak reshje merr lugina e Pçinjit: 500-600 mm.

Përveç sasisë relativisht të vogël, ndikim negativ në veprimtarinë jetësore dhe ekonomike të popullsisë ka edhe shpërndarja vjetore e pabarabartë e reshjeve. Sasia e vogël e reshjeve (250 mm ose 2500 m3/ha) gjatë periudhës vegjetative (maj-shtator) krijon pengesa për zhvillimin e bimësië.

Të dhënat për reshjet e klasifikojnë LP-në në rajonet gjysëmaride, ku ujitja është e domosdoshme për zhvillimin e bujqësisë. Bora është dukuri e zakonshme gjatë stinës së dimrit. 23-44 ditë në vit janë me mbulesë bore.

33 Stacioni meteorologjik Bujanoc.


38

Harta 4: Harta e sasisë së reshjeve në Luginën e Preshevës

Ngricat e hershme, si rrjedhojë e kalimit gradual të verës në dimër, janë më të

rralla dhe më pak të dëmshme se ato të vonshme, të cilat shfaqen në fund të marsit, fillim të prillit dhe, në raste ekstreme, si në vitin 1935, në ditët e para të majit.


39

Tabela 8: Dita e ngricës së parë dhe të fundit, si dhe numri mesatar i ditëve pa ngrica Ngricat Data e parë Data mesatare

Ngrica e parë 28. IX 5. IX Ngrica e fundit 6. V 6. IV Numri mesatar i ditëve pa ngrica 213

Erërat me rastisjen më të madhe vijnë nga drejtimi i jugut (26,8%), me shpejtësi

maksimale 3,0 m/sek, si dhe nga drejtimi i lindjes (11,4%), kurse qetësitë (C) mbizotërojnë në 40,0% të kohës.

Tabela 9: Rastisja e erërave në qytetin e Bujanocit (në %)

V VL L JL J JP P VP 6,0 1,9 11,4 2,2 26,8 2,8 3,8 1,6

Graf. 6: Trëndafili i erërave për qytetin e Bujanocit

II.5. Veçoritë hidrografike

Kushtet natyrore, si ndërtimi gjeologjik, morfologjia e terrenit, sasia e reshjeve,

bimësia etj, kanë ndikuar në formimin e rrjetit hidrografik në LP. Arteria kryesore lumore është Moravica e Preshevës, e cila bashkohet me Moravën e Binçit në afërsi të Bujanocit, duke formuar Moravën Jugore. Moravicës së Preshevës i bashkohen, nga ana e majtë, përroi i Kurbalisë, Rahovicës dhe Raincës, kurse nga e djathta përroi i Leranit dhe ai i Bushtranit. Morava e Binçit futet në Luginën e Preshevës përmes grykës së Konçulit. Asaj i bashkëngjiten përroi i Tërrnocit, Krajmirit dhe disa të tjerë më të vegjël.

Moravica e Preshevës e merr këtë emër afër Stacionit Hekurudhor, ku bashkohen lumi i Norçës me atë të Preshevës. Është lumë fushor, me rënie rreth 1,15 m/1 km, prandaj vërshon dhe e ndryshon shtratin shpesh 34.

Përroi i Kurbalisë, me sipërfaqe të pellgut 51,9 km2, kalon nëpër qytetin e Preshevës dhe derdhet në Moravicë, në fshatin Zhunicë. Gjatësia e rrjedhjes është 15,7 km, ndërsa drejtimi lindje-perëndim. Rrjedhja e epërme ka karakter kodrinor-malor, me rënie të theksuar, kurse pjesa e poshtme ka karakter fushor dhe rënie graduale. Në

34 J. F. Trifunoski, Moravica, Beograd, 1948, f. 230.


40

ndërtimin gjeologjik të truallit marrin pjesë sedimentet gëlqerore. Lumi rrjedh nëpër terren të pjerrët, por mbulesa bimore e pengon erozionin intensiv.

Përroi i Rahovicës ka pellgun ujëmbledhës me sipërfaqe 19,4 km2, që shtrihet në shpatet lindore të Karadakut. Ai përbën njërën prej degëve më të mëdha të Moravicës së Preshevës.

Përroi i Raincës ka një pellg ujëmbledhës me sipërfaqe 9,2 km2. Buron në fshatin Gare. Vetë përroi përbëhet prej dy degëve: Rainca dhe Crvena Voda. Gjatësia e rrjedhjes është rreth 8 km. Trualli i pellgut përbëhet nga formacione sedimentare.

Përroi i Leranit ndodhet në anën e djathtë të autostradës. Gjatësia e tij, nga burimi Dedovica e deri në derdhje, është 7,5 km. Rrjedhja e tij ndahet në tri nivele: e sipërme, në relievin malor (800-620m), e mesme, në relievin kodrinor (nën 600m), nga fshati Leran, deri në derdhje.

Përroi i Tërrnocit buron në Orlova Çuka, në lartësinë 1274 m. Kalon nëpër Tërrnoc e Bujanoc dhe derdhet në Moravën Jugore. Është ujëpakët, por gjatë reshjeve intensive bëhet i rrëmbyeshëm dhe del nga shtrati. Për t’u mbrojtur nga vërshimet e tij, janë ndërtuar argjinatura ranore ndërmjet Tërrnocit dhe Bujanocit.

Karakteristikë e përrenjve të këtij rajoni është regjimi i papërshtatshëm hidrologjik, pasi pjesa dërrmuese e tyre shterren gjatë verës. Përveç Moravës së Binçit dhe Moravicës së Preshevës, rrjedhjet e tjera sipërfaqësore kanë karakter të rrëmbyeshëm, sidomos gjatë periudhës së reshjeve intensive.

Zonën malore e ndërtojnë shkëmbinjtë gëlqeror, filitet, gneisët, shistet e sidomos rreshpet kristalore, të cilë dallohen për çashmëri dhe porozitet të lartë, që favorizon formimin e rezervave ujore nëntokësore. Në zonën malore ujërat nëntokësore janë në thellësi, ndërsa në atë fushore janë shumë afër sipërfaqes. Rëndësi hidrologjike më të madhe kanë ujërat nëntokësore të formuara në sedimentet aluviale të Moravës së Binçit dhe të Moravicës së Preshevës. Trashësia e sedimenteve aluviale të Moravës së Binçit është 15-20m. Shkëmbinjtë kanë porozitet intergranular dhe janë të përshkueshëm, por e mbajnë ujin kur ndodhen mbi argjila dhe mergele. Për shkak të lidhjes së mirë hidrologjike me rrjedhjet dhe qarkullimit të dobët nëntokësor, në to janë formuar shtresa ujëmbajtëse.

Burimet ujore, me prurje jo të njëjtë, dalin në kufirin morfologjik mes fushës dhe relievit kodrinor, si dhe në shpatet e Karadakut (më të shumtë) dhe Rujanit. Në afërsi të ngushtimit të Levosovës, në anë të autostradës, ndodhet një burim me prurje 2 l/sek, ku është ndërtuar një çezmë. Në shpatet e Karadakut ndodhen burimet karstike të Toplikut me 4 l/sek, Valevë me 2 l/sek dhe Guri i Shpuem, me 2 l/sek, të cilët janë kaptuar dhe shfrytëzohen për furnizimin e popullsisë me ujë të pijshëm. Në afërsi të hyrjes së Shpellës së Ilincës ndodhet një burimi karstik, që vendësit e quajnë “Vrella e Ilincës”, me prurje 10,5 l/sek. Në fshatin Rahovicë ndodhet burimi subtermal Ilixha, me prurje prej 1,5 l/sek, kurse në afërsi të ujëndarësit të Preshevës ndodhet burimi termal i Banjkës, me prurje prej 80-150 l/sek. Ujërat sipërfaqësore të Medvegjës i takojnë pellgut të lumit Jabllanica. Sipërfaqja e pellgut ujëmbledhës të tij është 894 km2, ndërsa gjatësia 1024 km. Komuna e Medvegjës ndodhet në pjesën e epërme të këtij pellgu, ku bien mesatarisht 730 mm reshje në vit. Jabllanica formohet nga bashkimi i Tularit me Banjskën, në fshatin Maqedonc. Dendësia e rrjetit lumor të Jabllanicës është 1145 m/km2. Degët e majta të lumit si Gajtani (955 m/km2), Lepashtica (984 m/km2) dhe Tulari kanë dendësi më të vogël të


41

rrjetit lumor se ato të djathta, si Shumani (1681 m/km2) dhe Banjka (1591 m/km2). Kjo lidhet me dallimet në konfiguracionin e relievit dhe sasinë të reshjeve, përbërjen gjeologjike, shkallën dhe intensitetin e avullimit etj. Me rrjedhje specifike prej 5,9 l/sek/km2, Jabllancia hyn në grupin e lumenjve ujëpakët. Karakteristikë tjetër negative është ndryshueshmëria e rrjedhjes gjatë vitit.

Tabela 10: Rrjedhja mesatare mujore e Jablanicës për periudhën 1950-196935 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Vjetore

7,3 12,9 13,7 9,3 7,1 3,1 1,65 0,69 0,71 2,0 3,2 4,9 5,5

Graf. 7. Rrjedhja mesatare mujore e Jablanicës për periudhën 1950-1969

Katër muajt e parë të vitit kanë rrjedhje specifike më të madhe, me maksimumin në mars (13,7 m3/sek) dhe minimumin në gusht (0,69 m3/sek). Vetëm gjatë muajve shkurt, mars dhe prill nëpër Jabllanicë rrjedh 54,1% e sasisë vjetore të ujërave, kurse gjatë korrikut, gushtit dhe shtatorit rrjedh vetëm 4%. Del se Jabllanica ka regjim hidrologjik me çrregullime të mëdha gjatë vitit, që rrit koston e shfrytëzimit të pasurive ujore.

II.5.1 Ujërat termominerale

Lugina e Preshevës është e pasur me ujëra termominerale. Rëndësi të veçantë

kanë burimet e ujërave termominerale në afërsi të qytetit të Bujanocit, në fshatrat Rakoc, Levosovë, Tullarë, Miratocë dhe Banjën e Sijarinës. Formimi i ujërave termominerale në LP lidhet me ndërtimin gjeologjik kompleks dhe lëvizjet tektonike shkëputëse.

Në rajonalizimin hidrogjeologjik të Serbisë, ujërat termominerale të LP-së janë përfshirë në rajonin e Bërthamës Kristaline Serbe. Ky rajonalizim merr parasysh kushtet gjeologjike-historike, gjeologjike-strukturore, hidrogjeologjike, gjeomorfologjike, fiziko-gjeografike dhe karakteristikat litofaciale, që janë të rëndësishme për formimin e ujërave termominerale36. Ky rajonalizim, me pak devijime, përshtatet me njësitë gjeotektonike të territorit të Serbisë, ndërsa burimet e ujërave termominerale ndodhen në zonën serbo-kosovaro-maqedone.

Ujërat termominerale të LP-së i takojnë klasës II të hidrokarbonateve, disa burime në Rakoc, Levosovë dhe Sijarinë i takojnë nënklasës së natriumeve, ndërsa ato të Tullarit

35 T. Rakičević, Beograd, 1972. 36 B. Filipović, Beograd, 2003, f. 15.


42

dhe Burimit të Banjkës i takon nënklasës së kalcium-magneziumeve. Këto ujëra dallohen për praninë e theksuar të dyoksidit të karbonit (CO2), përveç Burimit të Banjkës, që përmban azot (N2). Burimet në shkëmbinjtë kristalin dhe magmatik janë të tipit të çarjeve dhe karstik.

Tabela 11: Pasqyra e karakteristikave kryesore të ujërave termominerale në Luginën e Preshevës

Lokaliteti Temperatura 0C PH Gazrat Përbërësit specifik

Klasa Nënklasa Tipi i burimit

Banja e Bujanocit

24,5 – 43,0 6,8 CO2 F, Sr, Li, Rb, Cu SiO2

HCO3 Na i ngjeshur, i

çarjeve

Levosova 14,5 6,6 CO2 F, Sr, Li, Ba, Rb, SiO2

HCO3 Na i ngjeshur

Banjka 22 – 24 6,2 N2 F, Sr HCO3 Ca - Mg Karstik

Banja e Sijarinës

16 – 75 6,8 – 8 CO2 F, Fe, Sr, Li, Rb, Mn, Ra

SO4-HCO3 Na i çarjeve

Banja e Tullarit

19,5 6,5 CO2 Fe, Ra, H2S, Sr, Li, Rb

HCO3-SO4 Na - Ca i çarjeve

Burimi: B. Filipović, Beograd, 2003, f. 50.

Ujërat termominerale të Bujanocit mblidhen në kolektorin primar, që përbëhet nga granitet. Ato arrijnë deri te sedimentet terciare, përmes çarjeve dhe nën trysninë e gazeve. Janë ujëra hipertermale, me temperaturë 24,5–430C dhe PH 6,8, të ngjashme me ato të Banjës së Vranjës37.

Formimi i ujërave termale dhe subtermale në disa vende, që nga fshati Rahovicë ku del burimi subtermal i Ilixhës, deri te burimi termal Banjka në afërsi të fshatit Miratoc lidhet me ekzistencen e shkëputjeve tërthore brenda reshpeve kristalore të fushës së Preshevës38.

Foto nr. 3: Burimi i ujit termal Banjka (A. Ejupi)

37 M. Kostić, Vranje 1968, f. 189. 38 Generalni Projekat vodosnabdevanja Opštine Preševo, Beograd, 2002.


43

Në territorin e komunës së Medvegjës ka disa burime termominerale, nga të cilët dallohen burimet në Banjën e Sijarinës, që dalin në kontaktin mes rreshpeve kristalore të shkërmoqura dhe damarëve eruptiv. Ujërat e Banjës së Sijarinës mbartin shenjat e fundit të aktivitetit të dikurshëm vullkanik. Me çlirimin e avullit dhe gazrave në thellësitë e mëdha krijohen ujërat juvenilie, të cilat dalin në sipërfaqe nën presion të lartë39. Gjithashtu, ato përzihen me ujin e zakonshëm nëntokësor dhe, përmes çarjeve të mëdha në zonën shkëputëse, depërtojnë në thellësi, duke krijuar ujërat e Banjës së Sijarinës. Në zonën rreth Banjës së Sijarinës ndodhen 18 burime termominerale, 8 nga të cilët dalin në shpimet që janë bërë për të rritur prurjet. Disa nga më të rëndësishmit janë Gejzeri i Vogël, Gejzeri i Madh, Borovac, Spas etj. Dy të parët janë emërtuar sipas burimeve që ndodhen në Islandë dhe Parkun Nacional “Yellowstone” në SHBA. Këto burime janë krijuar në mënyrë artificiale. Kështu, burimi “Gejzeri i madh” është krijuar me shpime në vitin 1954. Uji që del nga ky burim arrin lartësinë 6–8m, temperaturën 710C dhe prurje rreth 3 l/sek. Së bashku me ujin dalin avujt dhe gazet. Burimi Gejzeri i vogël ka filluar të dalë nga pusi i shpuar në vitin 1953. Pas maksimumit të erupsionit vjen tërheqja e shpejtë e ujit përmes pusit. Ky proces zgjat 2,5 minuta.

II.6 Veçoritë pedologjike

Në Luginën e Preshevës ka tipe të ndryshme të tokave. Shpërndarja e tyre hapësinore është kushtëzuar nga faktorë pedogjenetik si: ndërtimi gjeologjik, relievi, klima, vegjetacioni etj. Mungesa e studimeve të veçanta e bën të pamundur pasqyrimin e saktë të përbërjes pedologjike dhe shtrirjes hapësinore të tipave të tokave. Të dhëna të besueshme gjenden vetëm për 85,3% të sipërfaqes së komunës së Medvegjës (rreth 447.11 km2), të publikuara në Planin Hapësinor të Komunës së Medvegjës, sipas studimit të bërë nga Instituti për Studimin e Tokave në Beograd. Sipas këtij studimi, në komunën e Medvegjës janë konstatuar 46 tipe të tokave, të cilat janë përfshirë në 9 kate pedologjike.

Tabela 12: Katet kryesore pedologjike në komunën e Medvegjës40

Katet pedologjike Sipërf. në km2 %

1 Litosolet 13,02 2,48 2 Koluviumet 2,91 0,55 3 Tokat humusore-silikate 107,54 20,52 4 Smonicat 18,13 3,46 5 Eutrike ngjyrë hiri 133,81 25,52 6 Distrike ngjyrë hiri 74,64 14,24 7 Të ilimenizuara 0,65 0,12 8 Tokat aluviale 39,92 7,62 9 Tipet e kombinuara 56,48 10,77

Totali i hapësirës së studiuar 447,11 85,28

39N. Milojević, Termomineralni izvori Sijarinske Banje, Beograd, 1954. 40 M. Vasović, Gornja Jablanica – Geografska svojstva, Beograd, 1998, f. 58.


44

Pjesëmarrjen më të lartë e kanë tokat ngjyrë hiri dhe humusore-silikate, të cilat zënë mbi 60% të hapësirës. Tokat ngjyrë hiri janë krijuar në sedimentet liqenore, shkëmbinjtë vullkanikë, rreshpet kristalore etj. Kanë strukturë dhe teksturë të përshtatshme, reaksion neutral deri në të dobët acidik dhe janë të pasura me lëndë ushqyese. Edhe tokat humusore-silikate janë krijuar në shkëmbinjtë vullkanikë dhe rreshpet kristalore. Varësisht nga shkëmbi amë dhe shkalla e zhvillimit të tij, janë krijuar disa nëntipe.

Tipet e tokave që hasen më shumë në komunën e Preshevës dhe të Bujanocit janë ato aluviale, diluviale, smonicat, podzolike acide, malore etj. Këto tipe dallohen për strukturë të lehtë fizike dhe thellësi mesatare. Mangësia e tyre qëndron në faktin se, përveç smonicave, janë të pakonsoliduara, kryesisht ranore, të varfëra në humus, azot dhe fosfor. Për sa i përket shtrirjes së tokave, rajoni ndahet në tri pjesë:

1. Ultësinore, ku mbizotërojnë tokat aluviale dhe diluviale, të krijuara nga prurjet lumore gjatë periudhës së vërshimeve. Hasen në afërsi të rrjedhjes së Moravës së Binçit në veri dhe, diçka më pak, në afërsi të Moravicës së Preshevës në jug. Për shkak të përbërjes ranore, punohen lehtë dhe kanë pjellori të kënaqshme. Ujërat nëntokësore ndodhen në thellësi të vogël në këto toka, kështu që mund të shfrytëzohen lehtësisht për ujitje.

2. Mbi tarracat aluviale të Moravës së Binçit dhe Moravicës, në sipërfaqe më të vogël, shtrihen smonicat, që janë krijuar në sedimentet liqenore. Këto janë toka argjilore, të ngjeshura dhe me ngjyrë të zezë. Kanë përmbajtje të konsiderueshme të humusit, prandaj janë pjellore.

3. Në viset kodrinore mbizotërojnë tokat podzolike acide. Ato përmbajnë rërë, argjilë, hekur dhe pak humus. Kanë pjellori mesatare. Në lartësitë e mëdha hasen tokat malore, përkatësisht tokat e livadheve dhe kullotave, me pjellori të vogël. Këto dhe tokat në terrenet kodrinore janë të rrezikuara nga erozionit.

II.7 Veçoritë biogjeografike

Veçoritë biogjeografike të Luginës së Preshevës janë të kushtëzuara nga kushtet

fiziko-gjeografike dhe ekologjike si: klima, tokat, relievi, ekspozimi i shpateve, lartësia mbidetare, si dhe nga faktori antropogjen.

Bimësia barishtore është e përhapur në gjithë territorin e LP-së. Në pjesën fushore përfaqësohet nga livadhet me cilësi mesatare, ndërsa në zonën kodrinore dhe malore nga livadhet dhe kullotat submalore dhe, më pak, malore. Kullotat malore të Karadakut dhe Rujanit paraqesin një tip të veçantë të vegjetacionit në dolomite dhe mermere41.

Bimësia pyjore paraqitet në kompleksin malor të Karadakut, Malësisë së Bujanocit dhe në Rujanit, si dhe përgjatë rrjedhjeve të Moravës së Binçit dhe Moravicës së Preshevës (pyje hidrofile). Prej drurëve gjetherënës mbizotërojnë pyjet e bungës së butë (Quercus pubescens), ahut (Fagus moesiaca), shkozës (Carpinus orientalis), qarrit (Quercus cerris), frashërit të zi (Fraxinus ornis) dhe atij të bardhë (Fraxinus excelsior), bagremit (Robinia pseudoacacia) etj. Prej drurëve gjethembajtëse në Malësinë e Bujanocit rriten bredhi i bardhë (Abies alba), pisha e bardhë (Pinus silvestris) dhe pisha e

41N. Ranđelović, M. Ružić, Beograd, 1986


45

zezë (Pinus nigra). Vegjetacioni hidrofil përfaqësohet nga shelgu i bardhë (Salix alba), plepi i bardhë (Populus alba) dhe ai i zi (Populus nigra) etj.

Bota shtazore është e shumëllojshme. Në zonën malore të Karadakut, Rujanit dhe Malësisë së Bujanocit hasen derri i egër (Sus scorfa), ujku (Canis lupus), dhelpra (Felix silvestre), lepuri (Lepus europeus) dhe, më rrallë, kaprolli (Capreolus capreolus) etj. Prej shpendëve jetojnë sokoli (Falco pelegrino), shqiponja (Aquila chrysaetos), në pjesën fushore pëllumbi (Streptopella decaocto), pëllumbi i zi (Turdus mendula) etj. Prej zvarranikëve hasen disa lloje hardhucash të rendit Lacerta si ajo e mureve (Lacerta muralis), gjarpërinjtë e tokës (të malit dhe të fushës) dhe ata të ujit, bollat etj. Në terrenet gëlqerore të Karadakut dhe në Rujan jeton gjarpri helmues, të cilin popullsia vendëse e quan laraman (Vipera berus). Më rrallë haset gjarpri kërcyes (Vipera amotydes). Në rrjedhjet lumore dhe liqenet artificiale jetojnë lloje peshqish si kleni (Acipenser Ruthenus L.), mlyshi (Esox lucius L), krapi (Cyprinus carpio), bërcaku (Squalis cephalus) etj.

II.8. Pasuritë natyrore

Si rrjedhojë e bashkëveprimit të gjatë të faktorëve natyror si ndërtimit gjeologjik, klimës, relievit dhe hidrografisë etj, në Luginën e Preshevës janë krijuar pasuri natyrore të shumëllojshme: minerale të dobishme, toka pjellore, ujëra sipërfaqësore dhe nëntokësore, bimësi dhe faunë të larmishme etj.

II.8.1 Rezervat minerale

Ndërtimi gjeologjik dhe karakteristikat metalogjenike të LP-së kanë ndikuar në praninë e disa mineraleve të dobishme, si të grupit të mineraleve metalore, ashtu edhe të atyre jometalore. Nga metalorët gjendet antimoni, kromi, bakri, magnetiti, kurse nga jometalorët kuarci, feldshpati, mikat, kasiteriti, sheliti, pastaj lëndët e para të ndërtimit, si gëlqerorë, mermere, rëra, zhavorre etj. Disa minerale gjenden në përqendrime të konsiderueshme dhe kanë rëndësinë më të madhe, kurse të tjerat vetëm në sasira të vogla, të pashfrytëzueshme.

Kromi ndodhet në afërsi të fshatit Tërrnavë, ku është nxjerrë për një periudhë të gjatë, por mungesa e kërkimeve për zbulimin e rezervave të reja ka çuar në ndërprerjen e aktivitetit në fillim të viteve të 60-ta.

Antimoni është konstatuar në afërsi të fshatit Tërrnoc, në Ciganski Potok, Proni Kish, në mes të Breznicës dhe Tërrnocit, në Rruza Gatë, Popçev Rid, Qifte Potok, Vrshnik, Cenova Greda, Rexhepov Zabel etj. Damarët xeherorë të antimonit janë të gjatë prej disa dhjetëra metra deri në 1 km, si dhe të thella prej disa cm deri në 1,5 m. Në mes të damarëve mineralmbajtës ndodhen shtresa kaoline me trashësi 5-10cm dhe, në disa raste deri në 20 m42. Minerali i antimonit është shfrytëzuar në periudhën 1939-1949, në vendburimin mbi fshatin Tërrnoc. Gjatë periudhës 1945-1949 janë nxjerrë rreth 7000 ton mineral43.

Kaolina gjendet në afërsi të fshatit Tërrnoc. Sipas të dhënave të nxjerra nga databaza digjitale e vendburimeve minerale të Serbisë, rezervat janë rreth 5.625.000 ton.

42 B. Milovanović, Bujanovačko antimonsko ležište, Beograd, 1950. 43 Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb, 1956.


46

Magnetiti gjendet në thellësi 0,1–9m, në zonën Çarr-Sedllarë, rreth 15 km në verilindje të Bujanocit. Minerali gjendet në reliev malor, të prerë nga shumë lumenj dhe përrenj.

Nga katër minerale të kësaj hapësire, dy janë në territorin e Luginës së Preshevës: në Jazbinë dhe Rudishtë. Nisur nga përmbaja e hekurit, minerali i Çarr-Sedllarit është i cilësisë së mesme dhe nuk ka nevojë të pasurohet. Në vendburimin Çarr-Sedllarë gjenden rreth 180.000 ton magnetit, të kategorisë C1.44 V. Simić, nisur nga konturet e vendnxjerrjes së dikurshme, është përpjekur të bëjë një vlerësim të sasisë së nxjerrë.

Tabela 13: Sasia e xeheve të nxjerra në dy xeheroret e Çarrit45

Vendi Sasia e xeheve (ton)

Jazbinë 4100 t Rudishtë 6100 t Gjithsej 10200 t

Duke pasur parasysh që minerali i nxjerrë përmban rreth 50% Fe, del se janë

nxjerrë rreth 5000 ton metal hekur46. Meqenëse mineralet e këtij tipi përbëjnë koncentrimet më të mëdha në koren e tokës (qindra milion ton), atëherë rezervat e tyre në hapësirën Çarr-Sedllarë renditen ndër më të voglat.

Në LP hasen edhe rezerva të manganit dhe bakrit, por janë të pamjaftueshme për shfrytëzim.

Nga mineralet jometalore, në LP, në afërsi të fshatit Samolicë, nxirret kuarci, feldshpati dhe mikat. Vendburimet janë të tipit pegmatit, ku mbizotërojnë granitet me ngjyrë të bardhë, të cilat përmbajnë 68% feldshpat të tipit K-Na, 22% kuarc dhe 10% muskovit47.

Gërmimi sipërfaqësor bëhet në Boroc, kurse fabrika “FELDSPAT”, që bën përpunimin ndodhet në zonën industriale të Bujanocit. Sipas të dhënave të kësaj fabrike, prodhohen mesatarisht në vit rreth 6000 ton koncentrat feldspati, 2000 ton mika dhe 1000 ton rërë kuarci.

Kuarci më parë është nxjerrë edhe në afërsi të fshatit Lluçan, Raincë etj. Lëndët e para të kuarcit, feldspatit dhe mikave shfrytëzohen në industrinë e qeramikës, të qelqit dhe në sektorin e ndërtimit.

Lugina e Preshevës ka rezerva të konsiderueshme të gëlqerorëve dhe mermerëve, kryesisht në zonën malore të Karadakut, ku gëlqerorët nxirren dhe përpunohen në fabrikën e gëlqeres “BUDUÇNOST”, pranë Stacionit Hekurudhor të Preshevës. Gurëthyesi i gëlqerorëve të mermerizuar ndodhet në Dushkajë.

Institutit Gjeologjik të Serbisë ka zhvilluar kërkime gjeologjike shtesë gjatë vitit 2007, për përcaktimin e rezervave të reja të gëlqerorëve që do të shfrytëzohen për prodhimin e gëlqeres dhe materialeve të tjera ndërtimore.

44 www.mineralinfo.org/serbianoredeposits 45 V. Simić et al , Xeheroret e magnetitit në hapësirën Çarr-Sedllarë-Desivojcë, Beograd, 1959, f. 148. 46 Po aty, 47Ž. Sekulić, et al, Germany, 2002.


47

Tabela 14: Rezervat e gëlqerorëve të mermerizuar sipas kategorive48

Kategoria Ton m3

Kategoria B 4.556.510 1.700.194

Kategoria C1 12. 496.071 4.662.713Totali B+ C1 17.052.590 6.362.907

Rezervat e gëlqerorëve, janë të llogaritura në raport me masën vëllimore të

shkëmbinjve gëlqerorë prej 2.67 t/m3. Zona e shfrytëzimit të rezervave gjeologjike është përcaktuar në bazë të kontureve të vendburimit. Me qenë se brenda konturave janë përfshirë të gjitha rezervat gjeologjike dhe analiza tekniko-ekonomike e faktorëve dhe treguesve kryesor del pozitive, mund të arrihet në përfundimin se rezervat gjeologjike të përcaktuara të mermerit në këtë vendburim janë të bilancuara.

Analizat fiziko-kimike kanë treguar se mermerët e këtij vendburimi mund të përdoren me sukses si material ndërtimor për: prodhimin e elementeve prej betoni, prodhimin e pllakave për tarracat, prodhimin e materiali për shtresat e poshtme të rrugëve, për të gjitha aktivitetet hidroteknike dhe në ndërtimet e objekteve të ulëta.

Deri tani, lënda minerale shfrytëzohet vetëm për prodhimin e gëlqeres dhe shtrimin e shtresave të poshtme të rrugëve.

Foto nr. 4: Mermere në shpatet lindore të Karadakut49

Aktualisht bëhet shfrytëzimi i mineraleve në sipërfaqe në Boroc, i gëlqerorëve në

Dushkajë dhe i inerteve në aluvionet e Moravës së Binçit, kurse miniera e kromit në fshatin Tërrnavë, ajo e antimonit në Tërrnoc dhe të xeherorëve të magnezitit në Çarr janë braktisura. Rezervat e kaolinës në afërsi të fshatit Tërrnoc, me gjithë se të 48 Elaborat o rezervama mermera kao industrijskog karbonata u ležištu “Duška Mahala”, Beograd, 2008. 49 Studija o proceni uticaja eksploatacije i prerade mermerisanog krečnjaka iz ležišta “Duškina Mahala” kod Preševa na životnu sredinu, Beograd, 2008, f. 16.


48

konsiderueshme, asnjëherë nuk janë shfrytëzuar. Kjo situatë e shfrytëzimit të mineraleve në LP është rrjedhojë e: mbylljes së minierave për shkak të shfrytëzimit të materialit të dobishëm; shfrytëzimit të paplanifikuar dhe joracional të rezervave minerale; mungesës së kërkimeve gjeologjike për gjetjen e rezervave minerale të reja; mungesës së subvencioneve shtetërore për zhvillimin e sektorit të gjeologji-

minierave. Shfrytëzimi i studiuar i mineraleve do të mundsonte zhvillimin e gjithanshëm të

Luginës së Preshëvës, por aktivitetet e sektorit të gjeologji-minierave kërkojnë investime të mëdha, prandaj zhvillimi i tij ka ngecur.

Privatizimi që është në proces do t’u hapte rrugën kompanive private për investime në këtë sektor. Krahas kësaj, është e nevojshme të bëhen kërkime gjeologjike të reja për verifikimin rezervave minerale të njohura dhe zbulimin e të rejave.

II.8.2 Pasuritë ujore

Në Kornizën e BE-së mbi ujërat, uji trajtohet si trashëgimi që duhet të mbrohet

dhe trajtohet si e tillë. Sasia e mjaftueshme e ujit është kusht i rëndësishëm për zhvillim, ndërsa mungesa e tij - faktor kufizues.

Lugina e Preshevës nuk ka ujëra sipërfaqësorë të mjaftueshme. Moravica ka prurje të vogël të ujit (80-100 l/sek), kurse degët e saj rreth 20-25 l/sek. Më e pasur me ujëra sipërfaqësore është fusha e Bujanocit, nëpër të cilën rrjedh Morava e Binçit me prurje 10,5 m3/sek.

Për LP-në rëndësi ekonomike më të madhe kanë ujërat nëntokësore, që ndodhen në sedimente aluviale të Moravës së Binçit dhe Moravicës së Preshevës, si dhe, diçka më pak, burimet në gëlqerorët e zonës së Karadakut.

Popullsia e qytetit të Bujanocit dhe të disa fshatrave përreth furnizohet me ujë nga burimet nëntokësore subarteziane që ndodhen në sedimentet aluviale të Moravës së Binçit. Janë 20 puse (15 në të majtë dhe 5 në të djathtë të lumit), me prurje të përgjithshme 80-90 l/sek. Popullsia e qytetit të Preshevës dhe fshatit Çukarkë furnizohet me ujë nga burimet e fshatin Zhunicë, që ndodhen në sedimentet pliocen-kuaternare, të përbërë nga zhavorre dhe rëra me përshkueshmëri relativisht të mirë. Në to janë rezerva të konsiderueshme të ujërave nëntokësore, që ushqehen pjesërisht nga rrjedhjet sipërfaqësore dhe pjesërisht nga infiltrimi i reshjeve. Prurja e këtyre burimeve është 32 l/sek.

Rëndësi kanë edhe burimet në Toplik, Valevë dhe Guri i Shpuem, me 10 l/sek, që ndodhen në gëlqerorët e mermerizuar, burimet në fshatin Çukarkë, si dhe ai karstik i Vrellës së Ilincës. Nga ky i fundit (10 l/sek) furnizohet me ujë fshati Rahovicë. Prurjet e përgjithshme të ujërave të kaptuar nga këto burime janë 52 l/sek. Sipas të dhënave të ndërmarrjes ”Komunalia”, në komunën e Bujanocit harxhohen 7776 m3 ujë në ditë, ndërsa sipas të dhënave të ndërmarrjes publike “Moravica”, në Preshevë harxhohet rreth 4500 m3 ujë në ditë.

Në Preshevë, pjesën më të madhe të ujit (rreth 4500 m3/ditë) e konsumojnë familjet. Në Bujanoc, për shkak të përqendrimit të objekteve industriale, konsumatori kryesor është industria, me 4538 m3/ditë, ndërsa familjet shpenzojnë 3200 m3/ditë. Konsumatorët më të mëdhenj janë fabrikat “Simpo”, “Svetlost”, “Jugokop”, “Heba” etj.


49

Përdorimi i uji për ujitje, bëhet kryesisht sipas metodë me rrjedhje të lirë, që lejon humbje të mëdha.

Në Rahovicë dhe Bushtran të komunës së Preshevës janë ndërtuar dy sisteme për ujitjen e tokave bujqësore. I pari ujit rreth 500 ha, ndërsa i dyti është jashtë funksionit.

Problem mbetet lidhja e kufizuar e ekonomive familjare në sistemet e ujësjellësve. Sipas të dhënave të ndërmarrjes “Komunalia” në Bujanoc dhe “Moravica” në Preshevë furnizohen me ujë nga ujësjellësit vetëm 49.384 banorë ose 55,3%. Kjo shifër është shumë nën mesataren e Serbisë, ku nga ujësjellësit furnizohet 95,2% e popullsisë50.

industria59%

amviseria41%

industria amviseria

Graf. 8: Shpenzimi i ujit në Bujanoc sipas konsumatorëve, m3/ditë51

Rreth 40.000 banorë ose 44,7% furnizohen prej puseve private, uji i të cilëve nuk i nënshtrohet asnjë testimi kimik, mikrobiologjik dhe bakteriologjik, prandaj ekziston rreziku i shfaqjes dhe përhapjes së sëmundjeve epidemike. Kohët e fundit ka filluar ndërtimi i ujësjellësit për vendbanime dhe grupe të vendbanimeve në LP, që do të përmirësojë furnizimin e popullsisë me ujë të pijshëm.

Nga kjo analizë del se niveli i shfrytëzimit të ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore është i ulët, duke pasur parasysh rritjen e kërkesave për ujë si rezultat i rritjes së numrit të popullsisë dhe përmirësimit të standardit jetësor, i cili shoqërohet me rritjen e konsumit të ujit për banor.

Për plotësimin e kërkesave në rritje për ujë duhet të verifikohet rezervat e njohura të ujërave nëntokësore dhe të zbulohen rezerva të reja, nëpërmjet zhvillimit të kërkime hidrogjeologjike, sidomos në fushën e Preshevës.

Për krijimin e kushteve sa më të mira për kaptimin e ujërave nëntokësor, kërkohet qasje sipas një koncepti të qartë hidrogjeologjik, që nënkupton studimin e strukturave hidrogjeologjike të truallit, kaptimin e ujërave, për t’i lidhur ato me burimet ekzistuese të sistemeve të ujësjellësve të Bujanocit dhe Preshevës.

Nisur nga fakti se në rajon ka prirje pozitive të zhvillimit demografik, pritet që të rriten kërkesat për ujë. Gjithashtu pritet të rritet konsumi i ujit për çdo banor në ditë Q (l/b/ditë). Sipas të dhënave të Fletores Zyrtare të Republikës së Serbisë, në vitin 2001 kjo

50 Ministarsvo Zdravlja Republike Srbije, Beograd, 2006. 51 Këto të dhëna janë vetëm për objektet industriale dhe familjet që furnizohen nga ujësjellësi.


50

vlerë ka qenë 320 l, kurse më 2011 ka arritur në 350 l52. Nga kjo e dhënë del se resurset ujore të njohura të Luginës së Preshevës nuk do të mund t’i plotësojnë kërkesat gjithnjë e më të mëdha të popullsisë për ujë. Për mbledhjen dhe shfrytëzimin më efektiv të ujërave sipërfaqësore, në Fushën e Preshevës janë ndërtuar dy ujëmbajtës artificial, i Rahovicës dhe i Bushtranit.

Foto nr. 5: Ujëmbahtësi i Rahovicës (A. Ejupi)

Ujëmbajtësi i Rahovicës është ndërtuar në rrjedhën e përroit me të njëjtin emër.

Sipërfaqja e pellgut ujëmbledhës të Rahovicës është 19,4 km2. Ujëmbajtësi është ndërtuar 2 km mbi fshatin Rahovicë, në lartësinë mbidetare 601m. Lartësia e digës është 20m, kurse vëllimi i ujit rreth 567.787 m3. Ai është ndërtuar për ujitjen e rreth 500 ha toka bujqësore të Rahovicës dhe Preshevës, si dhe për mbrojtjen e fshatit të fushës nga vërshimet53.

Brigjet e liqenit me bimësi pyjore, livadhet dhe kullotat janë në harmoni të plotë me sipërfaqen ujore, duke i dhënë vlera estetike peizazhit, i cili është një kusht i rëndësishëm për zhvillimin e pikniqeve dhe të turizmit në fundjavë.

Ujëmbajtësi i Bushtranit është ndërtuar mbi fshatin me të njëjtin emër, rreth 7 km në verilindje të Preshevës. Sipërfaqja e pellgut është 3,7 km2, ndërsa lartësia mbidetare 518 m. Lartësia e digës është 15,4 m, kurse vëllimi i ujit është rreth 150.000 m3. Ai është ndërtuar për ujitjen e 132 ha tokë të fushën së Bushtranit, mbrojten nga vërshimet, erozioni etj54. Ai shfrytëzohet për peshkim dhe rekreacion gjatë muajve të verës.

Kushte të përshtatshme për ndërtimin e digave ekzistojnë edhe në luginën e Kurbalisë, Raincës etj. Morfologjia e terrenit nëpër të cilin rrjedh përroi i Kurbalisë mundëson akumulimin e ujit, nëse ndërtohet një digë mbi qytetin e Preshevës. Uji do të shfrytëzohej për konsum familjar dhe ujitjen e tokave. Me prurjen prej 25 l/sek, do të fitoheshin 2.160.000 l ujë në orë ose 180 l/orë/banorë të Preshevës. Kështu, do të plotësoheshin kërkesat e familjeve (120 l/b/ditë), kurse teprica prej 720 m3 do të shfrytëzohej për ujitje.

52 Službeni Glasnik Republike Srbije, broj 29, Godina, 2001. 53Glavni projekat uređenja vodotoka Orahovica i odvodnjavanja, Institut za Zemljište, Beograd, 1982. 54 Glaven Proekat: Hidromelioracioni sistem Buštranje – Brana, Skopje, 1982.


51

Një nga projekt-idetë e shfaqura në vitet 1980 parashikonte ndërtimin e një ujëmbajtësi në luginën e Moravës së Binçit, afër fshatit Konçul, i cili do të akumulonte 230 x 106 m3 ujë. Diga do të ishte e gjatë 252m, e lartë 30m dhe e gjerë 6m. Do të furnizoheshin me ujë rreth 250.000 banorë, prej Anamoravës, deri në Surdulicë. Njëkohësisht, uji do të shfrytëzohej për ujitjen e tokave bujqësore, peshkim dhe turizëm55. Por, meqenëse Konçuli është në kufi me Kosovën dhe mund të krijoheshin mosmarrëveshje ndërshtetërore lidhur me shfrytëzimin e pasurive ujore dhe përmbytjen e tokave, projekti ende nuk ka gjetur zbatim.

Me qenë se ujërat e Moravës së Binçit janë ndërkufitare, ato duhet të shfrytëzohen dhe menaxhohen sipas legjislacionit ndërkombëtar, siç është Konventa e Helsinkut (1992) dhe Korniza e BE-së mbi ujërat. Në rastet e tilla kërkohet të zbatohet parimi menaxhimit të integruar të pasurive ujore, në kuadër të pellgut, nga njësitë vendore në të dy anët e kufirit.

Sipas Projektit të Bazave të Hidroekonomisë së Serbisë dhe Planit Hapësinor të Serbisë, zgjidhja afatgjatë e problemit të furnizimit me ujë të Bujanocit dhe Preshevës duhet gjetur në lidhjen me sistemin rajonal të Prohor Pçinjskit. Mirëpo kjo është ende në nivelin e projekt-idesë. Prandaj dalja nga kjo situatë duhet gjetur në menaxhimin më efektiv dhe shfrytëzimin e qëndrueshëm të pasurive ujore të zonës.

Shfrytëzimi i qëndrueshëm dhe racional i pasurive ujore në LP mund të arrihet përmes politikave të menaxhimit të integruar, duke pasur parasysh karakteristikat natyrore të rajonit, rezervat ekzistuese dhe praktikat e përparuara të shfrytëzimit, shpërndarjes hapësinore dhe kohore, bashkëveprimin midis përdoruesve të ujit, mbrojtjen e ujërave nga ndotja, si dhe mbrojtjen e tokave dhe vendbanimeve nga efektet shkatërruese të ujit.

II.8.3 Ujërat termominerale

Lugina e Preshevës dallohet për rezervat e ujërave termominerale. Ato dalin në

fshatrat Rakoc dhe Levosovë të komunës së Bujanocit, në Sijarinë dhe Tullarë të komunës së Medvegjës dhe në afërsi të fshatit Miratocë të komunës së Preshevës.

Rëndësi të veçantë kanë ujërat termominerale të Bujanocit. Me qenë se kanë karakteristika të mira fiziko-kimike, si temperatura, përbërja mineralogjike, përmbajtja e gazeve, ato shfrytëzohen për trajtimin dhe shërimin e sëmundjeve reumatike, të lëkurës, kardiovaskulare etj, në objektin që mban emrin Banja e Bujanocit.

Për trajtimin dhe shërimin e sëmundjeve reumatike shfrytëzohet balta, që quhet peloid dhe përbëhët nga humus dhe minerale, që formohet nën veprimin e proceseve gjeologjike, biologjike, fizike dhe kimike, të tilla si feldspati, kuarci, kalciti, argjila. Nga përzierja e peloidit me parafinë prodhohet parafango, që përdoret si mjet ndihmës për shërim në kushtet e shtëpisë.

Banja e Bujanocit, me ujërat shëruese dhe pozitën e përshtatshme gjeografike, vetëm 2,5 km larg Korridorit X (autostradë dhe hekurudhë ndërkombëtare), paraqesin një mundësi për zhvillimin e turizmit shëndetësor. Atje janë ndërtuar kapacitetet pritëse për

55 Prostorni Plan Republike Srbije, Strateški razvojni dokument do 2010 godine, Beograd, 2004. f. 15.


52

turistët. Në vitin 1991, organizata hoteliere “Vrelo” filloi ndërtimin e një kompleksit turistik dhe shlodhës me sipërfaqe 14.000 m2 dhe 300 shtretër56.

Mbrojtja natyrore e ujërave termominerale, vetitë e përshtatshme fiziko-kimike, si dhe përdorimi i teknologjisë moderne të përpunimit dhe ambalazhimit kanë mundësuar përfitimin e ujërave minerale cilësore për një treg të gjerë. Në Bujanoc funksionojnë tri fabrika të përpunimit dhe ambalazhimin të ujit mineral për pije: HEBA, BIVODA dhe VRELO. E para prodhon rreth 50 milion litra ujë mineral të ambalazhuar (11,1% të prodhimit të Serbisë) dhe 3,5 milion litra pije të gazuara joalkoolike në vit57. Një sasi e konsiderueshme e këtyre prodhimeve eksportohen jashtë vendit.

Tabela 15: Rezervat e ujërave minerale dhe termominerale të Fushës së Bujanocit58

Kategoria

Objekti

Rezervat totale Tipi i ujërave

Q (l/s)

Totali(l/s)

Kateg.në %

Sipas temperaturës në 0C

Sipas përbërjes kimike dhe

mineralizimit

A

Çeshmeja 0,25

0,83

9,3

12,6- 12,9

i ftohtë

ujërat minerale hidrokarbonate,

natriume fluore,

siliciume,

BH-3 0,26 14,4- 14,9

i ftohtë

A-3 0,32 20,9- 21,3

Hipotermale

B

A-2 5,81

5,83

65

42,3- 44,4

Hipertermale

BH-2 0,02 13,8-14,0

i ftohtë

C1 A-4 2,3 2,3 25,7 37,1 Homeotermale

Totali 8,96 100 Ujërat e ftohta minerale dhe ato

termominerale

Foto nr. 6: Banja e Bujanocit (A. Ejupi)

56 J. Stojković, Bujanovac, Maj, 2007, f. 185. 57 Larisa Jovanović, Mineral and thermomineral waters in Serbia, Belgrade, f. 31. 58 DP “HEBA” Bujanovac, Beograd, april, 2008


53

Ujërat termominerale të Banjës së Sijarinës (rreth 8 l/sek) arrijnë temperaturën 750C, duke krijuar një pasuri të rëndësishme hidrogjeotermale, me përdorim të shumëfishtë. Për qëllime turistike është ndërtuar kompleksi shlodhës-shëndetësor “Gejzer”, me kapacitet prej 991 shtretërve.

Burimet gjeotermale të LP-së përbëjnë një resurs mjaft të rëndësishëm për përfitimin e energjisë. Rezervat e kësaj energjie nuk janë vlerësuar deri më tani. Sipas Milivojević, prania e gazit CO2 dhe depërtimi i tij nga brendësia në burimet termominerale është një tregues i qartë për rezervat hidrogjeotermale të fshehura në thellësi59.

Energjia gjeotermale mund të shfrytëzohet për ngrohjen e objekteve të banimit, serrave, në akuakulturë, në proceset industriale etj. Përkundër këtij spektri të gjerë të veprimtarive ku mund të shfrytëzohet, energjia gjeotermale në LP përdoret shumë pak. Në Bujanoc, një sasi modeste e kësaj energjie shfrytëzohet për ngrohjen e objekteve të banimit (17,54 TJ/vit)60.

Kjo lloj energjie, në komunën e Medvegjës përdoret vetëm 49,78 TJ/vit, për banja dhe ngrohjen e banesave.

Tabela 16: Shfrytëzimi i energjisë hidrogjeotermale në Luginën e Preshevës dhe Vranjë61

Mënyra e

shfrytëzimit Prurja kg/s

Temperatura 0C Energjia e shfrytëzuar TJ/vit

max min

Banja e Bujanocit N, B 8-8,5 43 24 17,54

Banja e Sijarinës N, B 8 76 25 49,78

Banja e Vranjës I, N, B, S, K 77 96 50 467,21

I- industri; N-ngrohje; B-balneologji; S-ngrohjen e serrave, K-kultivimi i peshqve dhe i shpezëve

Në Banjën e Vranjës, që ndodhet disa dhjetëra kilometra larg LP-së, energjia hidrogjeotermale shfrytëzohet në nivel më të lartë (467,21 TJ/vit)62 dhe me spektër më të gjerë (Tabela 16).

Me qenë se energjia gjeotermale është e pashterrshme dhe shfrytëzimi i saj nuk ndot mjedisin, mund të dilet në përfundimin se ekzistojnë të gjitha kushtet dhe arsyet për një qasje më komplekse ndaj kësaj çështje, me qëllim që kjo pasuri të përdoret më gjerësisht në interes të komunitetit në Bujanoc, Medvegjë e gjetkë. II.8.4 Tokat

Në LP hasen disa tipe tokash, të cilat dallohen nga vetitë fizike, kimike, pjelloria

etj. Rëndësi më të madhe kanë tokat aluviale dhe diluviale, që shtrihen në zonën fushore. Këto toka janë të pasura me fraksione koloidale deri në 35%, dhe pa karbonate, si dhe kanë reaksion neutral deri në të dobët acid, që i bën ato shumë të përshtatshme për

59 Mihajlo Milivojević, Belgrade, Serbia, f. 5. 60 M. Milivojević, M.Martinović, Reykjavik, September 2003, f. 34. 61 M. Martinović, S. Andrejević et al, Belgrade, 2007, f. 318. 62 TJ (Terraxhul) është e barabartë me 1012 e xhulit.


54

perimtari dhe pemëtari. Ato janë të pasura me ujëra nëntokësore, të cilat ndodhen afër sipërfaqes. Në to rriten me sukses perimet.

Vendin e dytë për nga shtrirja e zënë varietet e ndryshme të smonicave, të cilat janë shumë të përshtatshme për drithërat, kurse në vendin e tretë janë varietetet e tokave pyjore, në të cilat kultivohet me sukses duhani. Boniteti tregon vlerën e tokave për zhvillimin e bujqësisë. Tokat prej klasës I deri në V, që mund të shfrytëzohen për bujqësi në komunën e Preshevës, zënë 12.278 ha ose 51,1% të fondit të përgjithshëm. Tokat e klasës I dhe II shtrihet në afërsi të lumenjëve dhe mundsojnë kultivimin e shumë bimëve bujqësore. Por zënë vetëm 1.942 ha ose 8,04%. Tokat prej klasës VI deri VIII ofrojnë mundsi shumë të kufizuara për zhvillimin e kulturave bujqësore. Ato, në të shumtën e rasteve, janë të mbuluara me livadhe dhe kullosa.

Tabela 17: Boniteti i tokave në komunën e Preshevës dhe Medvegjës

Komuna Presheva Medvegja

Klasat Sipërfaqja në ha Sipërfaqja në % Sipërfaqja në ha Sipërfaqja në %

I 221 0,91II 1721 7,13 1507 2,91III 1687 6,59 3658 6,98IV 3090 12,81 25901 49,39V 5668 23,49 9456 18,03VI 1870 7,75 3732 7,11VII 1665 6,9 457 0,87VIII 8198 33,9Sipërf. totale 24120 100,0 44711 100,0

Burimi: M. Vasović, Gornja Jablanica – Geografska svojstva, Beograd, 1998, f. 60. Komuna e Preshevës, Drejtoria e Gjeodezisë. Sipas bonitetit, tokat e komunës së Medvegjës u përkasin klasave II - VII. Në komunën e Medvegjës, me mbizotërim të relievit kodrinor-malor, nuk ka kushte për krijimin e tokave të klasës I. Nisur nga boniteti, del se struktura e tokave të komunës Preshevë është më e mirë se në atë të Medvegjës (Tabela 17). Në komunën e Bujanocit, për të cilën mungojnë të dhënat, boniteti i tokave është i ngjashëm me atë të Preshevës. II.8.5 Biodiversiteti

Biodiversiteti përbën një komponent shumë të rëndësishme të pasurive natyrore të çdo rajoni. Sipas Konventës Ndërkombëtare për Shumëllojshmërinë Biologjike, me termin biodiversitet nënkuptohet shumëllojshmëria e organizmave të gjallë në të gjitha nivelet, duke përfshirë ato tokësore, detare dhe ekosistemet e tjera ujore, si dhe komplekset ekologjike, pjesë e të cilëve janë63.

Bidoversitet më të pasur kanë ekosistemet pyjore të LP-së, që shtrihen kryesisht në Karadakun e Preshevës, Malësinë e Bujanocit dhe Rujan. Komunat kadastrale Gare

63 Convention on Biological Diversity, www.cbd.int


55

dhe Rahovicë, që shtrihen kryesisht në malësinë e Karadakut, kanë sipërfaqet më të mëdha me pyje, të cilat dallohen për vëllimi e madh të rezervave drusore.

Pyjet e LP-së janë të reja (nën 30 vjeçare), kanë rezerva drusore të vogla (rreth 109 m3/ha), prandaj nuk janë rentabël për shfrytëzim në industri. Lënda drysore shfrytëzohen vetëm për ngrohje, mesatarisht 8-10 m3 për familje.

Ekosistemet e kullosave në zonën malore të Karadakut dhe Rujanit janë të pasura me lloje barishtore, të tilla si: Plamtago holosteum Scop., Chrysogon grullus, Sedum ocre El., Astragalus onbrychis L., Scilla autumuallis, Bromus sqvarosus, Bupleurum veronense turra etj64. Këto bimë me veti shëruese mund të shfrytëzohen me sukses për qëllime farmaceutike.

Bota shtazore e Karadakut dhe e Malësisë së Bujanocit, e pasur dhe e larmishme, ofron mundësi për zhvillimin e turizmit të gjuetisë.

Në LP jetojnë disa lloje të rralla bimore dhe shtazore. Në ekosistemet lumore të Tërrnocit dhe Moravicës së Preshevës rritet luleshpata e verdhë ose e kënetave (Iris Pseudoacorus), e cila është një bimë e rrallë, prandaj duhet të evidentohet dhe mbrohet. Në luginën e lumit Pçinja jeton hardhuca Chalcidis Ocellatus, i cili haset vetëm në disa ishuj grek.

Shkatërrimi i biodiversitetit është një proces global, i cili ka marrë përmasa alarmante në 100 vitet e fundit. Ai është prezent edhe në Luginën e Preshevës. Diversiteti dëmtohet përmes prerjes së pyjeve, gjuetisë së pakontrolluar, ndotjes së ujërave etj.

Në Agjendën 21, në kaptinën 15, që i kushtohet konservimit të biodiversitetit thuhet se: “shërbimet dhe të mirat e planetit tonë varen nga shumëllojshmëria dhe ndryshueshmëria e gjeneve, llojeve, populacioneve dhe ekosistemeve. Resurset biologjike na ushqejnë dhe veshëmbathin, na sigurojnë strehim, shërim dhe ushqim shpirtëror”65. Biodiversiteti ka rëndësi vitale për tokën në përgjithësi dhe secilin rajon në veçanti, prandaj mbrojtja dhe konservimi i tij duhet të jenë ndër prioritetet kryesore të njerëzimit.

Mbrojtja dhe përmirësimi i biodiversitetit në LP mund të arrihet nëse ka një qasje më komplekse ndaj tij, duke angazhuar aktorë të tillë si: organet e qeverisjes vendore, organizatat jofitimprurëse, komunitetet dhe publikun e gjerë, të cilët, drejtpërdrejt ose tërthorazi preken nga shkatërrimi i biodiversitetit.

Ndikim të shpejtë për mbrojtjen e biodiversitetit në LP do të kishin masa të tilla si: ndalimi i prerjes së pakontrolluar të pyjeve, procesi i ripyllëzimit, zvogëlimi i nivelit të ndotjes së ujërave sipërfaqësore, sidomos lumenjve, vetëdijesimi i qytetarëve etj. II.8.6. Objektet e trashëgimisë natyrore

Trashëgimia natyrore është esenca e vlerave të natyrës së çdo rajoni. Identifikimi

dhe evidentimi i vlerave të objekteve natyrore ndihmon në njohjen dhe vlerësimin e tyre, si dhe në përcaktimin e masave për mbrojtje.

Sipas Organizatës Ndërkombëtare për Mbrojtjen e Natyrës IUCN, “Zonë e mbrojtur e natyrës është një sipërfaqe tokësore ose ujore me vlerë të veçantë për

64 O. Krstić, Planinski i šumski pašnjaci Jugoslavije, Subotica, 1956 65 Convention on Biological Diversity, http://habitat.igc.org/agenda21


56

mbrojtjen e biodiversitetit, të pasurive natyrore e kulturore të lidhura me të dhe të menaxhuara përmes rrugëve ligjore dhe me masa të tjera efektive”66.

Në LP ka disa objekte natyrore me vlera të spikatura, të tilla si: Shpella e Ilincës, Shpella e Arushës, Trungu i Çarrit, Burimi i ujit termomineral Banjka, Ujëndarësi i ulët i Preshevës.

Shpella e Ilincës ndodhet rreth 10 km në veriperëndim të qytetit të Preshevës, në pjesën juglindore të Karadakut, në lartësinë 720m. Këtë monument të natyrës Manakoviqi e ka quajtur “Shpella e Vrellës” 67, nisur nga burimi që ndodhet para hyrjes.

Harta 5: Objektet e trashëgimisë natyrore në Luginën e Preshevës

66 WCPA (World Commission on Protected Areas), www.iucn.org 67D. Manaković, Skopje, 1955.


57

Shpella e Ilincës përbëhet nga pjesa hyrëse, kanali i majtë ose kryesor, i cili në fund degëzohet në tri kanale, si dhe kanali i djathtë, më i shkurtër. Gjatësia e përgjithshme e kanaleve të shpellës është 584m. Hyrja ndodhet në pjesën verilindore. Ajo është e gjatë 45m (bashkë me paradhomën), e lartë 10m dhe e gjerë 3-4m.

Zbukurimet në kanalin kryesor shfaqen vetëm në forma fillestare. Më të shumta janë në zgjerimet e tij, në tavanin e ulët gjenden drapërinjtë dhe stalaktitet, me gjatësi deri në 10 cm. Në hapësirat e ngushta ndërmjet tavanit dhe tabanit hasen shtyllat, me gjatësi 20-30 cm. Veçanërisht interesante janë stolitë e rralla, si meduzat dhe sharrat68. Kushte jetësore në shpella janë të veçanta, të përshtatshme për një numër të kufizuar speciesh, të tilla si disa lloje lakuriqësh.

Foto nr. 7: Hyrja në Shpellën e Ilincës (A. Ejupi)

Përmasat dhe gjatësia e kanaleve, origjina e formimit, format speleologjike,

stolitë, bota e gjallë janë disa nga karakteristikat që e bëjnë Shpellën e Ilincës objekt natyror me vlera të veçanta didaktike, turistike, ekonomike etj. Duke vizituar këtë objekt të natyrës, turistët, profesionistët e ndryshëm dhe nxënësit e shkollave do të njihen me procese dhe ligjësi të ndryshme natyrore, duke konkretizuar dijet teorike.

Prania e formave me bukuri mahnitëse si stalaktitet, stalagmitet, perdet, meduzat dhe sharrat, si dhe afërsia me rrugën (3 km nga rruga Preshevë-Gjilan) dhe vendbanimet, favorizojnë përdorimin e shpellës për turizëm. Burimet ujore të shpellës dhe burimi karstik i Vrellës së Ilincës shfrytëzohet për furnizim e popullsisë me ujë të pijshëm.

Shpella e Arushës (Tërrnavë) ndodhet në shpatet veriore të luginës së Rekës së Zezë (Lumi i Tërrnavës), përballë rrëzës juglindore të Ostrovicës, në lartësinë 680 m. Ajo

68 M. Kostić, Ž. Martinović, Vranje, 1967, f. 361.


58

bënë pjesë në kategorinë e gjeomonumenteve. Deri më sot janë studiuar 145 m kanale të shpellës. Përmasat e plota të saj duhet të përcaktohen nga studimet e mëtejshme69. Shpella është e pasur me stalaktite, stalagmite, perde etj. Me investime të vogla ajo mund të përgatitet për vizitorët.

Burimi i ujit termal Banjka ndodhet rreth 5 km në jug të fshatit Miratoc, në lartësinë 430m. Është një monument hidrik. Burimi është i tipit karstik, me temperaturë të ujit 22-24 0C, vlerë të PH-së 7,2 dhe përmbajtje të N2. Gjendet në një ekosistem të pasur, me bimësi moçalore të dendur dhe botë të pasur shtazore. Me pak investime ai mund të bëhet një destinacion i preferuar për turizëm në fundjavë, pikniqe, shëtitje, ndërsa uji i tij mund të furnizojë fshatin Miratoc dhe të tjerë përreth.

Trungu i Qarrit (Querqus Cerris) është biomonument. Ai ndodhet në Tërllat e Kishajve, në kilometrin e pestë të rrugës Preshevë-Raincë, 470m mbi nivelin e detit. Llogaritet të jetë mbi 200 vjeçar, 20m i lartë, me diametër të kurorës rreth 25m dhe të trungut rreth 2,4m. Vlerat e tij janë didaktike, historike, religjioze dhe rekreative. Hapësira përreth tij përbën një destinacion të preferuar të pikniqeve dhe shëtitjeve për nxënësit dhe qytetarët.

Foto nr. 8: Trungu i Qarrit në lokalitetin Tërllat e Kishajve (A. Ejupi)

Ujëndarësi i Preshevës ndan pellgun e Detit Egje nga ai i Detit të Zi. Ndyshe nga

shumica e rasteve, ky ujëndarës ndodhet vetëm 460 m lartësi. Pozita në në Korridorin X, ndërmjet luginës së Moravës dhe asaj të Vardarit i jep atij vlera komunikative dhe turistike etj70. Përgjatë shtratit të Moravicës ndodhen habitatet e lagështa, ku jetojnë shumë lloje shpendësh. Pasi të jenë studiuar me kujdes veçoritë fiziko-gjeografike dhe diversiteti i ornitofaunës, mund të propozohet që kësaj hapësire t’i jepet një status i veçantë mbrojtje, si IBA (International Bird Areas).

Mbrojtja e natyrës në Serbi ende rregullohet me akte normative dhe rregullore, ndërsa përpilimi i ligjit është ende në procedurë. Çështjet që kanë të bëjnë me mbrojtjen e trashëgimisë natyrore trajtohen në kuadër të disa ligjeve që janë në fuqi, si ai mbi mbrojtjen e ujërave, pyjeve, tokave, ligji mbi parqet nacionale, mbi gjuetinë etj. 69 J. Murati, www.presheva.com 70 M.Radovanović, Ž.Bjelac, Beograd, 2006, f. 103.


59

Në Serbi janë të mbrojtura me ligj 1026 objekte natyrore, me sipërfaqe 522120 ha ose 5,91% të territorit. Me Planin Hapësinor të Republikës së Serbisë është parashikuar që deri në vitin 2015 të mbrohet me ligj 10% e territorit të vendit. Lugina e Pçinjit, me sipërfaqe 2840 ha, është zona e vetme e mbrojtur në LP. Ajo ka vlera shkencore, edukative, turistike, shlodhëse, religjioze etj, që shprehen në peizazhet piktoreske, diversitetin dhe dinamikën e elementeve natyror, diferencimin hipsometrik dhe morfografik të relievit etj. Njësitë kryesore gjeomofrologjike të kësaj zone janë Lugina karstike e Pçinjës dhe Mali i Kozjakut. Maja më e lartë në anën e djathtë të brigjeve të Pçinjës është Kulla e vjetër (840 m), kurse në të majtë është maja Virovi në Kozjak (1284 m). Sipas Rregullores mbi kategorizimin e pasurive natyrore të mbrojtura të Serbisë, lugina e Pçinjit është në shkallën e dytë71, ndërsa sipas kategorizimit të IUCN-ës, ajo renditet në kategorinë e peizazheve tokësore dhe detare të mbrojtura.

Në aspektin hapësinor përqëndrimi më i madh i objekteve natyrore me vlera të veçanta është në njësinë malore të Karadakut. Thyerja e relievit, luginat lumore, që në disa segmente marrin tiparet e kanioneve, biodiversiteti dhe veçoritë etnografike e bëjnë Karadakun interesant dhe tërheqës për vizitorë dhe studiues, prandaj meriton të shpallen park natyror. Pozita kufitare e Karadakut në trekëndëshin ndërmjet Serbisë, Kosovës dhe Maqedonisë, konfliktet e armatosura dhe situata e brishtë e sigurisë janë disa nga elementet të cilat do të justifikonin nevojën për aktivitetet e përbashkëta për menaxhimin e qëndrueshëm të resurseve natyrore, në kuadër të një parku natyror ndërkufitar.

Me qenë se që vlerat e trashëgimisë natyrore kanë rëndësi lokale, do të ishte mirë që ato të merren nën mbrojtje nga organet komunale të LP-së. Shpella e Ilincës, objektet dhe hapësirat e tjera natyrore, meritojnë status të veçantë mbrojtje, por propozimet duhet të shoqërohet me argumentime shkencore nga studiues të fushave përkatëse, të përshkruhen veçoritë morfologjike e mofrometrike, vlerat dhe rreziqet që iu kanosen nga veprimtaria njerëzore dhe faktorët natyror.

II.8.7 Shfrytëzimi i pasurive natyrore dhe pasojat gjeomjedisore

Shfrytëzimi i pasurive natyrore zakonisht shoqërohet me ndryshime mjedisore, që shkaktohen nga mbipopullimi i hapësirës, nxjerrja dhe shterrimi i lëndëve të para, hedhja e mbeturinave, shpërdorimi i tokave bujqësore, ndotja e ajrit, ujit, ndryshimi i mbulesës bimore, dëmtimi i faunës etj.72

Një nga problemet më shqetësuese në LP është ndotja e ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore. Moravica dhe Morava e Binçit shërbejnë si kolektorë të ujërave të përdorura komunale dhe industriale. Ndotja industriale është problematike sidomos në Bujanoc, por për mungesë të dhënash, çrregullime në matjen e treguesve të cilësisë së ujit etj, nuk mund të jepet një pasqyrë e qartë mbi nivelin e saj. Të dhënat e pjesshme dëshmojnë nivel të lartë të ndotjes së ujërave të Moravicës, aq sa nuk mund të përfshihet në asnjërën klasë, pavarësisht se, sipas Rregullores mbi Klasifikimin e Rrjedhjeve Lumore73, cilësia e ujit nuk duhet të kaloj klasën IIb74.

71 Rregullorja mbi kategorizimin e pasurive të mbrojtura natyrore, Fletorja Zyrtare e R. së Serbisë, nr. 30/92 72 R. Pllana, V. Pruthi, A. Ejupi et al, Prishtinë, 2008, f. 52. 73 Rregullorja mbi klasifikimin e ujërave të rrjedhjeve lumore të RS, Fletorja zyrtare e RS-së, nr. 5/68, 1968 74 Ujëra që mund të përdoren për sporte ujore, kultivimin e peshkut, ujitje etj.


60

Ujërat e Moravës së Binçit gjithashtu kanë ndotje të shkallës së lartë dhe i takojnë klasës IIa75. Sipas të dhënave të Entit Republikan Hidrometeorologjiik (Stacioni i Ristocit), uji i këtij lumi gjatë verës është i klasës III76, kurse gjatë dimrit bie në klasën e IIb77. Ujërat e përdorura derdhen në lumenj nga objektet industriale pa ndonjë trajtim paraprak, duke shkaktuar ndotjen e tyre. Ka të dhëna që vetëm fabrika e mobilieve “Simpo” ka dhe shfrytëzon impiantin për pastrimin e ujërave të ndotura. Therrëtorja “Jugokop” e ka këtë aparaturë, por nuk e shfrytëzon rregullisht. Ndotësit industrial më të mëdhenj janë fabrikat “Svetlost”, “Simpo” dhe “Jugokop”, të cilat shkarkojnë çdo ditë rreth 3.048 m3 ujëra të ndotura.

Edhe ujërat nëntokësore janë të rrezikuara nga ndotja, sidomos ato që ndodhen në aluvionet e Moravës së Binçit dhe Moravicës së Preshevës. Shkaqet kryesore të ndotjes së ujërave nëntokësore janë:

- mbetjet urbane që hidhen në afërsi të horizonteve të këtyre ujërave; - niveli i ulët i lidhjes së ekonomive familjare në sistemin e kanalizimit ( 38%); - ujërat indust. që derdhen sidomos në zonën aluvionale të M. së Binçit; - mungesa e zonave të mbrojtjes sanitare. Me qëllim mbrojtjen dhe përmirësimin e cilësisë së ujërave të freskëta

sipërfaqësore dhe nëntokësore në LP, sugjerohen këto masa: pajisja e objekteve industriale me impiante për trajtimin e ujërave të ndotura; caktimi i vendeve të përshtatshme për hedhjen e mbeturinave; zbatimi i parimit “ndotës - pagues”; rritja e numrit të ekonomive familjare të lidhura në sistemin e kanalizimit; krijimi dhe zgjerimi i zonave sanitare në afërsi të horizonteve të ujërave

nëntokësore; rritja e vetëdijes ekologjike të qytetarëve.

Prerja dhe degradimi i pyjeve është një nga problemet serioze mjedisore në LP. Pyjet e këtij rajoni kanë masë drusore të kufizuar, lartësi të trungut dhe gjerësi të kurorës së drurëve të vogël, prandaj nuk janë rentabel për përpunim industrial. Ato shfrytëzohen vetëm si lëndë djegëse për ekonomitë familjare. Ndërhyrja e njeriut cenon ekuilibrin natyror në këto mjedise fizike, të cilat bëhen më të ndjeshme ndaj erozionit, rrëshqitjes së dheut, degradimit të tokave, shkatërrimit të biodiversitetit etj. Tokat, që janë pasuria kryesore e rajonit, rrezikohen seriozisht nga shkatërrimi i pyjeve, erozioni, hedhja e mbeturinave, ndërtimet etj.

Çdo aktivitet për shfrytëzimin e pasurive natyrore sjell ndryshime fizike në mjedisin përreth. Ato janë më të theksuara kur shfrytëzimi bëhet në sipërfaqe. Kështu, shfrytëzimi i mineraleve shkakton degradimin e mjedisit dhe të peizazhit të hapësirës përreth vendburimeve. Në LP, i tillë është rasti i shfrytëzimit të gëlqerorëve të mermerizuar në Dushkajë, nxjerrja e inerteve në afërsi të shtratit të Moravës së Binçit, shfrytëzimi i mineraleve në Boroc etj.

Pasojat mjedisore më të dukshme janë në Dushkajë. Ato janë dy kategorish: të përhershme dhe të përkohshme. Të parat kanë të bëjnë me ndikimin në hapësirën konkrete edhe pas përfundimit të aktiviteteve shfrytëzuese. Në këtë rast duhet mbajtur parasysh se çdo shfrytëzim i vendburimit çon në:

75 Ujëra që pas përpunimit (koagulim, filtrim, dezinfektim) përdoren për pije dhe në industrinë ushqimore. 76 Ujëra që mund të përdoren për ujitje dhe në industri, përveç asaj ushqimore. 77 Plani aksional ekologjik lokal i komunës së Bujanocit, Bujanoc, 2005, f. 35.


61

harxhimin e rezervave të papërtëritshme; ndryshimin fizik të pamjes së terrenit (degradimin e peizazhit); degradimin e tokave; ndryshimin e regjimit të lëvizjes së ujërave nëntokësore; shkatërrimin e mbulesës autoktone të vegjetacionit.

Në grupin e pasojave të përkohshme përfshihen ndikimet që ndërpriten menjëherë pas përfundimit të shfrytëzimit ose pas një periudhe relativisht të shkurtër. Të tila janë: ndotja e ajrit, ndotja e ujërave nëntokësore, ndotja e tokave, zhurmat dhe vibrimet, si rezultat i përdorimit të mjeteve mekanike dhe motorike.

Konkretisht, nxjerrja e gëlqerorëve në Dushkajë shoqërohet me ndryshime mjedisore si: ndryshime drastike në pamjen e peizazhit, degradim të mbulesës bimore, ndotje të ajrit, rritjen e nivelit të zhurmës etj.

Për përmirësimin e gjendjes pas përfundimit të shfrytëzimit duhet të fillohet me rikultivimin e bimësisë në sipërfaqet e degraduara, me qëllim që të rikthehen proçeset e qarkullimit biologjik. Për këtë, duhen zgjidhur bimë autoktone, duke marrë parasysh valencën ekologjike të llojeve, kushtet natyrore të zonës, mundsinë e krijimit të biocenozave të qëndrueshme, produktivitetin e llojeve etj.

Për minimizimin e ndotjes së ajrit dhe të zhurmave gjatë veprimtarive për shfrytëzimin e pasurive natyrore, duhet përdorur teknologji moderne, me filtra të fuqishme dhe pajisje antizhurmë. Të tilla masa duhet të ndërmerren në shfrytëzimin e mineraleve në Boroc, ndërsa nxjerrja e inerteve në shtratin e Moravës së Binçit duhet të ndërpritet menjëherë. Vlerësimi i gjendjes së mjedisit dhe i ndikimit në mjedis është i domosdoshëm, para lejimit të fillimit të çdo veprimtarie ekonomike, sidomos për ato që shkaktojnë pasoja në mjedis.

Rëndësi të veçantë ka monitorimi i nivelit të ndotjes së ajrit, cilësisë së ujit, nivelit të zhurmës, gjendjes së biodiversitetit etj. Një monitorim i mirë mundëson menaxhimin më të mirë të mjedisit, ndërhyrjet e nevojshme, si dhe valorizimin e pasurive natyrore, punësimin e banorëve të zonës, duke rritur efektin socio-ekonomik dhe përmirësimin e standardit jetësor të komunitetit. Këto janë edhe synimet kryesore të zhvillimit të qëndrueshëm, i cili nënkupton një sistem të harmonizuar të aktiviteteve tekniko-teknologjike, ekonomike dhe sociale, përmes të cilave pasuritë natyrore shfrytëzohen në mënyrë racionale dhe ndikimet në mjedis mbahen në kufij të pranueshëm.

II.8.7.1 Rreziqet natyrore

Rreziqet natyrore shkaktohen nga proceset natyrore dhe ndryshimet

gjeomjedisore. Një ndër përkufizimet më të pranuara sot në literaturë i konsideron ato si “elemente të mjedisit fizik, të dëmshme për njeriun dhe të shkaktuara nga fuqitë


62

natyrore”78. Në rreziqe natyrore përfshihen ato atmosferike, hidrologjike, gjeologjike. Nga këto, në LP janë termetet, rrëshqitjet, vërshimet, thatësirat, zjarret, erozioni etj.

LP-ja ndodhet në brezin mesdhetar të zonës aktive sizmike transaziatike. Sipas hartës sizmologjike të RSFJ-së, me shkallë 1:1.000.000, LP-ja ndodhet në zonën 70- 80 MSK të dridhjeve që përfshin hapësirën ndërmjet Nishavës dhe pjesës së epërme dhe të mesme të Moravës së Binçit. Kjo zonë përfshin Nishin, Dimitrovgradin, Bosilegradin dhe Vranjën79.

Komuna e Medvegjës, që shtrihet në pjesën e epërme të pellgut të Lumit Jabllanica, ka stabilitet më të lartë sizmik. Kjo lidhet me pozitën gjeotektonike, mungesën e rrafsheve dhe gropave tektonike përgjatë së cilave shtrihen seritë e çarjeve dhe shkëputjeve tektonike, si në fushën e Vranjës dhe të Moravicës. Intensiteti maksimal i pritur për Luginën e Preshevës (pa Medvegjën), me saktësi shfaqjeje deri në 63%, jepet në tabelën në vijim:

Tabela 18: Intensitetet sizmike maksimale të pritura80

Periudha e përsëritjes (vite) Zona e intensitetit (MSK-64)

50 70 100 70 200 80 500 80

1000 80 10000 90

Intensiteti sizmik maksimal që ka goditur LP-në ka qenë 70 MSK-64, pasojë e

tërmetit të 24 prillit 2002, me epiqendër në Gjilan (Kosovë). Vatrat që përcaktojnë nivelin e rrezikueshmërisë sizmike në LP janë: Gjilani, Zhegra dhe Vitia. Në komunën e Medvegjës intensiteti maksimal seizmik është regjistruar gjatë tërmetit të 18 majit 1980, me 50 MSK-64.

Tërmetet që godasin LP-në, me vatra autoktone ose në rajonet fqinje, janë me intensitet mesatar sizmik dhe shkaktojnë kryesisht dëme materiale. Kështu, tërmeti me epiqendër në Gjilan ka shkaktuar plasaritje të mureve, shëmbje të çative etj.

Rreziqe natyrore reale në pjesën rrafshinore të LP-së janë vërshimet, sidomos përgjatë shtratit të Moravës së Binçit dhe Moravicës së Preshevës. Të dhëna të sakta për sipërfaqet e rrezikuara nga vërshimet ka vetëm për fushën e Bujanocit. Sipas të dhënave të “Vodna Zajednica” të Vranjës, të rrezikuara nga vërshimet e Moravës së Binçit dhe degëve të saj janë rreth 5000 ha tokë, kryesisht ara dhe livadhe. Këto vërshime përsëriten çdo 5 vjet.

Lumi Moravica, për shkak të pjerrësisë së vogël të shtratit, vërshon fushën përreth. Sipërfaqja që përmbytet është e gjerë dhe vërshimet afatgjatë. J. Trifunoski (1948) ka shkruar se rrafshi për rreth Moravicës, gjatë nëntorit 1940 ka qenë i kalueshëm vetëm në jug të fshatit Çukarkë. “Uji i vërshimeve krijonte liqene në pjesën veriore të kësaj hapësire”81.

78 Ian Burton, Robert W. Kates and Gilbert White “, New York: Oxford Press, 1978. 79 Seizmološka Karta SFRJ, 1:1.000.000, Beograd, 1987. 80 Burimi: Seizmološka Karta SFRJ, 1:1.000.000. 81 J. F. Trifunoski, Moravica, Beograd, 1948.


63

Morava jugore ka shkaktuar vërshime në vitin 1907, 1942 dhe 1961. Vërshimet bëhen më të rrezikshme kur asaj i bashkohet edhe përroi i Tërrnocit, i cili e zhvendos rrjedhjen e lumit.

Regjimi ujor i lumenjve në LP-së është i varur shumë nga veprimi i erozionit. Erozioni i sotëm ka karakterin e denudimit. Kjo vërehet nga akumulimi i materialit të ngurtë nëpër rrafshet aluviale, të cilat i detyrojnë lumenjtë të dalin nga shtrati, meandrojnë dhe shpeshherë të vërshojnë rrafshet aluviale, duke i shkaktuar dëme bujqësisë, komunikacionit dhe vendbanimeve.

Përgjatë rrjedhjeve të Moravës së Binçit dhe Moravicës janë ndërtuar objekte banimi, të cilat janë krejtësisht të ekspozuara ndaj efekteve shkatërruese të vërshimeve.

Për mbrojtjen nga vërshimet propozohen masa të tilla si: rregullimi i shtretërve të lumenjve dhe përrenjve; pyllëzimi i hapësirave në zonat kodrinore-malore përreth; ndërtimi i pritave ranore përgjatë shtretërve të lumenjve; pengimi i ndërtimit të objekteve të banimit në fushat që vërshohen.

Thatësirat përbëjnë rrezik natyror në LP, pasi reshjet janë të pakta, sidomos gjatë stinës së verës. Sipas të dhënave të Institutit për Hidroekonomi, në periudhën vegjetative (muajt IV-IX) në LP bien më pak se 50% e reshjeve, ndërsa në Bujanoc 271 mm ose 46% të sasisë vjetore. Duke marrë parasysh papërshkueshmërinë e tokave me bazament silikat dhe avullimin e konsiderueshëm të tyre, dilet në përfundimin se reshjet janë të pamjaftueshme gjatë verës dhe thatësia është mjaft e shprehur. Këtë e tregon edhe indeksi vjetor i thatësisë, i cili arrin në 27,2 në qytetin e Vranjës. Thatësirat kanë efekt negativ më të madh në bujqësinë e këtij rajoni, që shprehet përmes zvogëlimit të dukshëm të rendimenteve të kulturave bujqësore.

Rreziqet që shkaktohen nga temperaturat e larta dhe thatësirat janë zjarret. Në LP ato ndodhin më shpesh gjatë muajve korrik dhe gusht. Në verën e vitit 2007, në komunat kadastrale të Bilaçit, Sebratit dhe Brdosellcës zjarret kanë djegur rreth 300 ha pyje halore, ndërsa në verën e vitit 2012, kur temperaturat ishin më të larta se ato mesatare për muajt e verës në këtë rajon, zjarret kanë qenë të shpeshta. Kështu, me 5-8 gusht zjarret kanë përfshirë pjesët kodrinore të disa komunave kadastrale të Bujanocit dhe Preshevës dhe në shpatet perëndimore të Rujanit.

Më 19-23 gusht zjarret kanë përfshirë pjesën perëndimore të rajonit, zonën kodrinore-malore të Karadakut të Preshevës dhe Bujanocit, komunat kadastrale të Raincës, Letovicës, Vërbanit dhe Nesalcës. Me gjithë se temperaturat e larta dhe thatësirat janë faktorët kryesor që shkaktojnë zjarret, shpeshëherë ato ndodhin edhe nga pakujdesia e njerëzve.

Mungesa e mjeteve të mjaftueshme, numri i vogël i punëtorëve të angazhuar dhe pagat e ulëta të zjarrfiksëve, ndikojnë në keqmenaxhimin e hapësirave të përfshira nga zjarret, duke rrezikuar njerëzit dhe pronat.

Rreziqet natyrore që në të shumtën e rasteve janë rrjedhojë e ndryshimeve fizike janë rrëshqitjet e dheut. Ato përkufizohen si “lëvizje të dheut tëposhtë shpatit nën ndikimin e gravitetit, të cilat ndodhin në zona të pjerrëta, por pa ndihmën e ujit si agjent transportues”82. Në LP rrëshqitjet shfaqen kryesisht në zonën kodrinor-malore të Karadakut.

82 Michael Crozier, Routledge, London, 1999


64

Foto nr. 9: Rrëshqitja e dheut në rrugën Preshevë-Gjilan (A. Ejupi)

Kushtet dhe faktorët kryesor për aktivizimin e rrëshqitjeve janë: pjerrtësia e

theksuar e shpatit, materiali i dobët shkëmbor që ndërton shpatin (kryesisht rreshpeve argjilore të pakonsoliduara, alterimi intensiv mekanik i shkëmbinjve, shkatërrimi i pyjeve, prerja e shpatit gjatë ndërtimit të rrugës etj.

Për mbrojtjen nga rrëshqitjet sugjerohet ndërtimi i mureve mbajtëse prej betoni në fundin e tyre, ndërsa si masa paraprake sugjerohen studimet e detajuara mbi kushtet gjeologo-inghinierike të terreneve të cilat janë të rrezikuara prej tyre, hartografimi dhe inventarizimi i rrëshqitjeve, pyllëzimi i shpateve potencialisht të rrëshqitshme, si dhe pengimi i ndërtimeve të objekteve të ndryshme në to.


65

Kapitulli i tretë

POZITA ADMINISTRATIVE-TERRITORIALE DHE GJEOPOLITIKE

III.1 Pozita në ndarjet administrative-territoriale nga periudha osmane deri më sot

Popullimi i hershëm dhe relativisht i dendur i LP-së, si dhe krijimi i vendbanimeve ka imponuar nevojën e organizimit administrativo-territorial dhe politik. Gjurmimet arkeologjike ofrojnë dëshmi për ekzistencen e një vendbanimi urban qysh në periudhën romake, në rrafshin aluvial të Moravicës, në afërsi të fshatit Zhunicë, i cili përbënte një vatër të rëndësishme kulturore dhe rajonale. Argumentet shkencore të deritanishme nuk mjaftojnë për të shtjelluar në mënyrë të plotë pozitën e Luginës së Preshevës në rregullimin politiko-administrativ gjatë periudhës romake dhe bizantine. Një analizë shkencore bindëse për këtë çështje mund të bëhet për periudhën që nga shek. XIV, kur fondi të dhënave është më i pasur. Presheva ka qenë vendbanim me funksione të qytezës dhe ka pasur sferën e saj gravituese që në fillim të shekullit XV. J. Hadživasiljević ka shkruar se Presheva është zhvilluar nga fshati në shek. XIV, në një vendbanim relativisht të madh në shek. XV83. Ky zhvillim i vrullshëm duhet t’i atribuohet pozitës jashtëzakonisht të favorshme gjeoekonomike, komunikatave dhe strategjike, në rrugët e rëndësishme me drejtim meridional dhe transversal. Lugina e Preshevës ra nën sundimin turk në vitin 1454. Që nga ajo kohë LP-ja ka shërbyer për Perandorinë Osmane si një hapësirë me rëndësi vitale ushtarako-strategjike, për shtrirjen e pushtetit të saj në pjesë të tjera të Gadishullit Ballkanik. Menjëherë pas vendosjes turqit filluan të instalojnë pushtetit e vet administrativo-politik për tërë hapësirën e LP-së. Ky fakt hedh poshtë pretendimet e historiografisë serbe se kulmin e zhvillimit dhe rolin e një qendre rajonale në aspektin administrativo-politik, Presheva i mori në kohën e Qesar Ugleshës (1402-1423). Gjatë sundimit turk në Ballkan, LP-ja ka pasur statusin e rajonit të veçantë, por me disa ndryshime në aspektin hapësinor dhe nivelin e pushtetit administrativo-politik. Historiani S. Rizaj ka shkruar se LP-ja ishte qendër e vilajetit që nga viti 1489 dhe, me disa ndryshime, e ruajti këtë funksion edhe në shekujt e mëvonshëm84. Në shek. XVI shumica e territorit të LP-së bënte pjesë në Kadillëkun e Vranjës, të Sanxhakut të Qustendilit. Presheva dhe Moravica ishin dy nga 6 nahijet e Kadillëkut të Vranjës, ku bënin pjesë Vranja, Morava, Pçinja dhe Igonoshti85.

Në shekujt në vijim Presheva vazhdoi të humbë rëndësinë si qendër rajonale. Ndërkohë fillon të lulëzojë Bilaçi dhe më vonë Bujanoci, të cilët fillojnë të marrin elemente të jetës qytetare dhe në to krijohen organe të pushtetit rajonal. Zhvillimi i këtyre dy qendrave shpjegohet me pozitën e favorshme gjeokomunikative. Në afërsi të Bilaçit kalonte rruga Vranjë-Kumanovë, e njohur si “Carski Drum”, e rëndësishme për lidhjen me luginën e Pçinjës dhe më tej me Qustendilin, në Bullgari. Kjo rrugë frekuentohej nga karavanet, që tregtonin mallra nga perëndimi në lindje të Gadishullit Ballkanik dhe

83 J. Hadživasilević, Beograd, 1913, f. 32. 84 S. Rizaj, Vranje, 1968, f. 437. 85 A. Stojanovski, Vranje, 1985, f.15.


66

anasjelltas. Bujanoci filloi të marrë karakteristikat e një qyteze dhe nyje komunikacioni pas ndërtimit të rrugës automobilistike dhe hekurudhore. Zbehja e rolit të Preshevës si qendër rajonale duhet parë në vazhdën e veprimeve të pushtetit turk, të mbështetur edhe nga serbët, për transferimin e qendrës rajonale nga një vendbanim me popullsi shumicë shqiptare, në ata më heterogjen në aspektin etnik dhe fetar, si Bilaçi dhe, më vonë, Bujanoci. Kjo bëhej edhe sepse Presheva dhe fshatrat e mëdha rrëzë Karadakut shiheshin si kërcënim i vazhdueshëm për pushtetin turk. Zaten popullsia e kësaj ane vazhdimisht ka marrë pjesë aktive në kryengritjet dhe organizimet e tjera të karakterit ushtarak e politik, që zhvilloheshin në Kosovë dhe më gjerë. Pas shekullit XVI shfaqen shenjat e para të dobësimit ushtarako-politik të Perandorisë Osmane, të cilat arrijnë kulmin në fillim të shek. XIX. Rrugëdalja nga kjo situatë kërkohej në zbatimin e reformave në fusha të ndryshme, sidomos në rrafshin administrativo-politik dhe organizimin politiko-territorial. LP-ja, e njohur si kaza që nga periudha e zbatimit të reformave më 1839 (Tanzimati), vazhdonte të ishte pjesë e Sanxhakut të Shkupit, të Ejaletit të Rumelisë. Shkupi e fiton statusin e Ejaletit në vitin 1846. Kështu, LP-ja, së bashku me Vranjën, bëjnë pjesë në Sanxhakun e Shkupit, të Ejaletit të Shkupit. Pas riorganizimit të Ejaletit të Shkupit në vitin 1850, statusin e Ejaletit e fiton Prizreni, ndërsa Shkupi mbetet njëri nga tri sanxhaqet e tij. Në vitin 1855 LP-ja përfshihet në Sanxhakun e Prizrenit, së bashku me Prishtinën, në kuadër të Ejaletit të Shkupit86. Në vazhdën e reformave të Perandorisë Osmane është edhe ajo e vitit 1864, kur u miratua ligjit i posaçëm mbi vilajetet87, në bazë të të cilit u suprimuan ejaletet dhe u formuan vilajetet. Në vitin 1868 u formua Vilajeti i Kosovës, me seli në Prizren e, më pas, në Shkup. LP-ja kishte statusin e kazasë, që përfshinte edhe Vranjën, deri në vitin 1878. Pas vendimeve të Kongresit të Berlinit dhe vendosjes së kufirit në Ristoc përfundon historia e Kazasë së Vranjës me Preshevën dhe fillon ajo e Kazasë së Preshevës, e cila vazhdon deri në fund të sundimit turk në Ballkan (1912)88. Presheva, si qendër e kazasë, shënon zhvillimin e saj më të vrullshëm gjatë periudhës 1878-1912. Kazaja e Preshevës bënte pjesë në Sanxhakun e Prishtinës, në Vilajetin e Kosovës. Sipas përmasave, ajo bën pjesë në kazatë e mesme të Vilajetit të Kosovës89. Në vitin 1912 në të gjitha trojet shqiptare zhvillohej kryengritja e armatosur për çlirimin nga pushtimi turk. Lugina e Preshevës u çlirua më 16 gusht 191290. Por lufta e shqiptarëve nuk u kurorëzua me bashkimin në trojet e tyre etnike, pasi ato u pushtuan menjëherë nga serbët dhe malazezët, të mbështetur në heshtje edhe nga faktori ndërkombëtar. LP-ja dhe trojet të tjera etnike shqiptare mbesin padrejtësisht në përbërje të Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene, e cila më vonë u quajt Mbretëria e Jugosllavisë. Me Ligjin mbi ndarjen politiko-territoriale të Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene, të 24 gushtit 1918, vendet e pushtuara nga Serbia: Rashka, Kosova dhe Maqedonia u ndanë në 11 qarqe dhe 41 rrethe (Manastiri, Kavadarci, Shkupi, Tetova, Shtipi, Prizreni, Prishtina, Novi Pazari, Plevla dhe Kumanova, në kuadër të së cilës ishte edhe rrethi i Preshevës)91. Në vitin 1929 themelohet Mbretëria e Jugosllavisë, e përbërë nga nëntë

86 S. Rizaj, Vranje, 1971, f. 98. 87 Sh. Rahimi, Prishtinë, 1969, f. 12. 88 S. Rizaj, Po aty, f. 101. 89 N. Hyseni, Preshëvë, 2009 90 Sh. Rahimi, Po aty f. 186. 91 N. Hyseni, Po aty,


67

Banovina. Në periudhën 1929-1939, LP-ja dhe pjesa dërrmuese e Kosovës përfshiheshin në Banovinën e Vardarit. Edhe pas përfundimit të LDB-së, kundër vullnetit të popullit shqiptar, LP-ja mbeti pjesë e rajoneve të tjera, herë të Vranjës, e herë të Leskocit, në kuadër të Republikës së Serbisë. Në ndarjen e sotme administrative-territoriale dhe politike të Serbisë, komuna e Preshevës dhe Bujanocit bën pjesë në qarkun e Pçinjës, me seli në Vranjë, kurse komuna e Medvegjës në qarkun e Jabllanicës, me seli në Leskoc. Nga kjo analizë del se Lugina e Preshevës, në periudha të ndryshme, ka pasur statusin e rajonit të veçantë, por për shkak të karakteristikave të njëjta etnodemografike dhe historike me trungun gjeoetnik shqiptar, disa herë është ndarë prej tij, me qëllim të asimilimit dhe ngushtimit të hapësirë së shqiptarëve. Ky konstatim është në pajtueshmëri të plotë me parimet teorike dhe praktike të Gjeografisë Politike dhe shembujt e shumtë, kur kufijtë e brendshëm dhe organizimi politiko-territorial i shtetit formohen në mënyrë të planifikuar për të nxitur ose parandaluar proceset të tilla si: fragmentimi ose integrimi i hapësirës ose grupit etnik, lidhjet ekonomike ose izolimin, zhvillimin ose prapambetjen, komunikimin ose izolimin, emigrimin ose imigrimin e popullsisë92. Në rastin e LP-së, që nga periudha osmane e deri më sot kanë mbizotëruar ato proces dhe praktika që kanë synuar izolimin, ndërprerjen e vazhdimësisë etnike, prapambetjen social-ekonomike dhe shpërnguljen e popullsisë shqiptare.

III.2 Përparësitë gjeostrategjike dhe gjeopolitike të pozitës së LP-së

Pozita gjeostrategjike dhe gjeopolitike është rezultat i cilësisë së komponentëve natyror të pozitës gjeografike të një rajoni, me ndikim të madh në zhvillimin demografik, social, ekonomik dhe historiko-politik të tij.

Në këtë këndvështrim, LP-ja ka pozitë dhe kushtet fiziko-gjeografike të përshtatshme në aspektin komunikativ dhe gjeostrategjik. Ajo ka shtrirje meridionale në pjesën qendrore të Gadishullit Ballkanik, pikërisht në kontaktin ndërmjet luginës së Moravës në veri dhe asaj të Vardarit në jug, të cilat formojnë korridorin më të rëndësishëm natyror për lidhjen e Evropës së Mesme me atë Jugore, Lindjen e Afërt dhe Afrikën Veriore. Segmenti më i rëndësishëm i LP-së është Ujëndarësi i Preshevës, që ndan pellgun ujëmbledhës të Detit të Zi nga ai i detit Egje. Por lartësia e vogël e tij (460m) më shumë bashkon se ndan, prandaj është krijuar një korridor i rëndësishëm natyror, që njihet si boshti kryesor meridional ballkanik. Nëpër këto lugina kalojnë rrugë automobilistike dhe hekurudhore me rëndësi ndërkombëtare, pjesë e Korridorit X93, që përfshihet në Sistemin Panevropian të Korridoreve të Transportit – SPKT. Përmes këtij korridori realizohet lidhja më e shkurtër e rajoneve të mëdha të Evropës me ato mesdhetare të Azisë dhe Afrikës. Prania e luginave dhe qafave malore, ka bërë të mundur që, përveç Korridorit X, nëpër LP të kalojnë rrugë të rëndësishme të drejtimit transversal, të tilla si ajo nëpër Grykën e Konçulit dhe Qafën e Livadhit të Shehut, të cilat e rrisin vlerën e pozitës komunikative dhe gjeostrategjike të Luginës së Preshevës.

92 M. Stepić, Beograd, 2002, f. 19. 93 A. Ejupi, Prishtinë, 2009, f. 9.


68

J. Cvijiq e ka quajtur LP-në “Bërthama e Ballkanit” (Beograd, 1906). Sipas tij, hapësira Shkup-Preshevë ka rëndësi të veçantë, pasi shërben si nyje e rëndësishme e komunikimit në të gjitha drejtimet. Me këto vlera, hapësira Shkup-Preshevë merr atributet e qendrës (rajonale apo shtetërore), prej nga mund të kontrollohet lehtësisht pjesa dërrmuese Gadishullit të Ballkanit94. Konstatimi i Cvijiqit duket se qëndron edhe sot kur, në aspektin gjeostrategjik, LP-ja konsiderohet ”hapësirë kritike”, pasi siguron pozicion strategjik (kontrollues) për hapësirat dhe faktorët gjeopolitik fqinj95.

Harta 6: Korridoret e transportit në EJL dhe pozita e LP-së në Korridorin X

Pozita gjeopolitike e një rajoni ose shteti përbën elementin më dinamik të pozitës gjeografike, duke përfshirë faktorët natyrorë, ekonomikë dhe politiko-gjeografikë. Ajo ngërthen në vetvete vlerësimin kompleks të potencialit natyror, proceseve demogjeografike dhe realiteteve bashkëkohore kulturore-politike. Në thelb ajo bazohet në analizën e faktorëve fiziko-gjeografikë dhe humanë, si dhe lidhjet e ndërsjellta ndërmjet tyre, ndryshimet e të cilave, për një popull, rajon apo shtet, shpeshherë kanë pasoja të drejtpërdrejta ekzistenciale. Ajo ka në fokus ndikimet e faktorëve gjeografikë në proceset historiko-politike dhe paraqet një faktor të rëndësishëm që kushtëzon zhvillimin e një rajoni ose shteti, si dhe mundësinë e përfshirjes së tij në proceset integruese politike, ekonomike dhe të sigurisë96. Nga ky përkufizim del se ekziston një grup faktorësh fiziko-gjeografikë, humanë, historiko-politikë etj, që kushtëzojnë pozitën gjeopolitike të një rajoni a shteti. Këta faktorë janë favorizues, në rastin e LP-së, por për të analizuar dhe shpjeguar në mënyrë të hollësishme pozitën gjeopolitike të këtij rajoni është e nevojshme që më parë të shihet

94 J. Cvijić, Beograd, 1906 95 D. Sekulović, Beograd, 2006, f.75. 96 M. Grčić, Politička Geografija, Beograd, 2000


69

pozicioni i saj në zhvillimiet e sotme politiko-gjeografike brenda shtetit të Serbisë, si dhe raportet e saj me hapësirat e tjera etnike shqiptare. Pozita gjeopolitike e LP-së në kontekstin e rrjedhave të sotme politiko-gjeografike është mjaft komplekse. Gjendja është e tillë që pas vitit 1990, kur luftërat dhe shpërbërja e ish-Jugosllavisë e shndërruan Serbinë në një shtet kontinental, pa dalje të drejtpërdrejtë në det. Prandaj përpjekjet e Serbisë për të ruajtur pozitën e privilegjuar në skenën gjeopolitike të Ballkanit u orientuan kah përparësitë që i ofron pozita qendrore në gadishull dhe kalimi i Korridorit X nëpër territorin e saj. Kur bëhet fjalë për LP-në, faktori demografik, krahas atij fiziko-gjeografik, ka vlerë përcaktuese për pozitën gjeopolitike. Numri, dendësia dhe strukturat e popullsisë, karakteristikat religjioze, vetitë etnopsikike etj, formojnë një tërësi karakteristikash sasiore dhe cilësore që ndikojnë si në proceset gjeografike-politike, ashtu edhe në pozitën gjeografike të rajonit97. Në rastin e LP-së rol të veçantë ka popullsia, jo aq nga numri, se sa nga homogjeniteti i lartë etnik, me mbizotërim të shqiptarëve, shtrirja territorialisht kompakte të tyre, vazhdimësia etnodemografike me trungun etnik shqiptar, karakteristikat religjioze dhe gjuhësore, proceset integruese me hapësirën mbarëshqiptare në fusha të ndryshme si kulturë, arsim, shkencë, shëndetësi, të cilat kanë filluar të intensifikohen kohën e fundit98. Serbia, për ndryshimin e përbërjes etniko-demografike në Kosovë dhe viset e tjera etnike shqiptare, përpiloi projekte dhe programe kolonizuese, asimiluese dhe shfarosëse, të cilat çuan në luftërat e armatosura të fundshekullit XX. Luftërat sollën çlirimin përfundimtar të Kosovës nga Serbia, ndërsa konfliktet e armatosura në Maqedoni dhe LP i bënë të njohur faktorit ndërkombëtar gjendjen e rëndë të popullsisë shqiptare. Shkëputjen e Kosovës dhe konfliktin e armatosur në LP serbët e shohin si përpjekje për dobësimin e pozitës gjeopolitike të Serbisë. Kosova së bashku me LP-në janë të orientuara në drejtimin Vardar-Egje, që në zhvillimet eventuale gjeopolitike të fuqive në Ballkan mund të jetë me rëndësi ushtarako-strategjike parësore për Serbinë, prandaj ruajtjen e sovranitetit mbi këto territore ajo e sheh si jetike. Serbia e vlerëson me të njëjtë logjikë edhe rolin e SHBA-së në skenën gjeopolitike të Ballkanit. Sipas D. Sekulović, LP-dhe baza ushtarako-strategjike ”Bondsteel” në Kosovë paraqesin pika vëzhgimi të gjeopolitikës amerikane në Ballkan, e cila ka për qëllim kontrollimin e Korridorit X, nëpërmjet të cilit SHBA synon të realizojë interesat e veta gjeostrategjike në Ballkan dhe pjesën evropiane të Evroazisë. Dislokimi ushtarak amerikan në Kosovë dhe interesimi i shprehur amerikan për situatën e sotme dhe ngjarjet në LP kanë për synim zvogëlimin e rëndësisë së Korridorit X, duke i dhënë përparësi Korridorit VIII, që tenton të shndërrohet në një korridor energjetik dhe i sigurisë, i përbashkët për Turqinë, Bullgarinë, Maqedoninë dhe Shqipërinë, ndërmjet Serbisë në veri dhe Greqisë në jug, duke zbehur bashkëpunimin e tyre. Pozita e sotme gjeopolitike e LP-së në raport me bërthamën gjeografike të trungut etnik shqiptar është disi periferike, por kalimi nëpër të i Korridorit X (aks i rëndësishëm komunikimi për gjithë hapësirën shqiptare) dhe i rrugëve transversale, homogjeniteti i lartë etnik, vazhdimësia e pandërprerë me trungun etnik shqiptar (në perëndim me Kosovën dhe në jug me trojet shqiptare në Maqedoni) ia shtojnë vlerat dhe e përmirësojnë dukshëm rolin e saj në kuadër të hapësirës shqiptare.

97 D. Sekulović, L. Gigović, SANU, Beograd, 2007, f.53. 98 A. Ejupi, Studime, nr18/2011, ASHAK, Prishtinë, 2011, f.88.


70

Vlera e pozitës së LP-së do të rritej nëse asaj i mundësohet dalje e shpejtë në autostradën Durrës-Kukës-Merdare, përmes Grykës së Konçulit, që do t’i lejonte daljen në detin Adriatik dhe shfrytëzimin e portin të Durrësit, si lidhja me Korridori VIII, që do të lehtësonte qarkullimin në drejtim të Detit të Zi dhe Stambollit. III.2.1 LP-ja në rrethanat e sotme gjeopolitike dhe ideja për shkëmbimin e

territoreve Përfundimi i luftës në Kosovë (1999) dhe i konfliktit të armatosur në LP (2001), nuk shënojnë zgjidhjen e çështjes shqiptaro-serbe. Pjesa veriore e Kosovës, që de jure është në kuadër të shtetit të Kosovës, de facto ka mbetur pothuajse jashtë kontrollit institucional të Kosovës. Serbët kanë instaluar atje një pushtet paralel, i cili zbaton urdhërat e Beogradit. Konflikti i armatosur në LP përfundoi me Marrëveshjen e Konçulit ndërmjet faktorit ndërkombëtar, qeverisë serbe dhe faktorit ushtarako-politik shqiptar për çmilitarizimin e pjesëtarëve të UÇPMB-ës dhe largimin e forcave të shtuara ushtarake dhe policore serbe. Pas konfliktit të armatosur në LP, qeveria e serbe e kryeministrit Z. Djindjiq përgatiti një plan për zgjidhjen e krizës, i njohur si “Plani i Çoviqit”, i cili kishte për qëllim integrimin e shqiptarëve në sistemin social, politik dhe qeveritar të Serbisë, duke nënkuptuar përfshirjen e tyre në polici, gjyqësor, shëndetësi, edukim, institucionet komunale, ekonomi etj, në proporcion me numrin. Për realizimin e këtij qëllimi qeveria serbe formoi të ashtuquajturin “Trup koordinues për Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë”. Përveç projektit të krijimit të policisë multietnike që ishte bërë në koordinim me OSBE-në, ku është arritur një progres i dukshëm, plani i Çoviqit dështoi në të gjitha pikat tjera. Sipas raportit të rregullt të Grupit Ndërkombëtar të Krizave të vitit 2001, Plani i Çoviqit, me gjithë se ishte miratuar në parlamentin e Serbisë, nuk e kishte fuqinë e ligjit99. Në rrethanat e reja politike në Serbi, kur kryeministër u bë V. Koshtunica, u harrua Plani i Çoviqit dhe u shtua urrejtja ndaj shqiptarëve, popujve tjerë joserb dhe bashkësisë ndërkombëtare. Marrëveshja e Konçulit i dha fund konfliktit të armatosur, por jo krizës, sepse territori i LP-së vazhdon të mbetet tejet i militarizuar, me praninë e madhe të strukturave ushtarako-policore serbe. Gjithashtu vazhdon të mungojë vullneti i mirë i pushtetit serb për përmirësimin e gjendjes në të gjitha fushat e jetës.

Vazhdimi i pranisë së forcave ushtarake dhe policore në zonën e konfliktit, përfshirja në to e pjesëtarëve të policisë dhe ushtrisë serbe që kishin marrë pjesë në luftën e Kosovës, vendosja e tyre afër vendbanimeve, veprimet provokuese, jo vetëm që nuk krijojnë kushte të favorshme për kthimin e popullsisë së shpërngulur, por nxisin shpërnguljen e mëtejshme.

Veriu i Kosovës dhe LP-ja vazhdojnë të mbeten vatra gjeopolitike të krizës në Ballkan. Kanë dalë në qarkullim ide të ndryshme për zgjidhjen e kësaj krize. Një prej tyre është ajo e “shkëmbimit të territoreve”, e cila niset nga faktori demografik (popullsia): veriu i Kosovës është i banuar kryesisht nga serbë, ndërsa LP-ja me shumicë shqiptare. Krahas elementit demografik, këto dy rajone kanë edhe specifika të tjera gjeopolitike, prandaj Kosova dhe Serbia i shohin si hapësira me interes parësor gjeostrategjik e gjeopolitik. Veriu i Kosovës është i pasur me minerale të përshtatshme 99 ICG Balkan Reports, N0 116, Pristina/Belgrade/Brussels, 2001, f.11.


71

për zhvillimin industrial dhe ekonomik të vendit, kurse nëpër LP kalon Korridori X - nga më të rëndësishmit në Evropën Juglindore. Shkëmbimi i territoreve shihet, nga njëra anë, si dobësim i pozitës gjeopolitike e gjeostrategjike të secilit prej këtyre shteteve dhe, si përmirësim i saj, nga ana tjetër. Duke marrë parasysh anët pozitive dhe negative të një zgjidhje të tillë, del se për shumë arsye, ky projekt nuk do të mund të realizohet. Në rrethanat e sotme gjeopolitike dhe me një pozitë gjeografike kontinentale, Serbia është jetësisht e interesuar që zhvillimin e vet ta mbështesë në përparësitë që ofron Korridori X, i cili i mundëson daljen në detin Egje (Porti i Selanikut). Ai shihet si zevendësuesi i lidhjeve të dikurshme të Jugosllavisë me botën përmes detit Adriatik. Kosova, si shtet i ri, në fazën e promovimit dhe anëtarësimit në institucionet ndërkombëtare, nuk është në gjendje të jetë një aktor i barabartë gjeopolitik në Ballkan, i aftë për të propozuar dhe imponuar zgjidhje që nuk e dëmtojnë pozitën e vet gjeopolitike.

“Shkëmbimi i territoreve” nuk pranohet si zgjidhje as nga bashkësia ndërkombëtare, sepse do të provokohej “efekti domino”, sidomos për Bosnje-Hercegovinën, ku edhe 17 vjet pas përfundimit të luftës ka kontestime të shtetit dhe tendenca dezintegruese nga faktori serb. Në këto rrethana, ka rëndësi që shteti i ri i Kosovës të mbrojë integritetin e vet territorial në kufijtë shtetëror ekzistues, duke i garantuar popullsisë serbe në të gjithë Kosovën të gjitha të drejtat dhe liritë njerëzore, sipas konventave ndërkombëtare.

Zgjidhja e krizës në LP duhet kërkuar në njohjen e një statusi të veçantë politiko-territorial, që iu garanton shqiptarëve realizimin e të drejtave qytetare dhe kombëtare, ruajtjen e identitetit etnik, gjuhësor e kulturor, sigurinë dhe zhvillimin100. Statusi i autonomisë do t’u mundsonte shqiptarëve marrëdhënie të gjithanshme dhe pjesëmarrje aktive në jetën kulturore, arsimore, mediatike dhe shkencore në hapësirën shqiptare, duke kontribuar në zgjidhjen e problemeve të deritanishme, zhvillimin e mëtejshëm, integrimin ekonomik me trevat e tjera shqiptare, në kuadër të integrimeve ballkanike dhe evropiane. III.2.2 Kanali lundures “Morava-Vardar” dhe përpjekjet e Serbisë për dalje në

detin Egje Ambicjet e vazhdueshme të Serbisë për zgjerim territorial janë realizuar përmes pushtimit dhe nënshtrimit të popujve dhe vendeve të tjera të Ballkanit. Dalja e drejtpërdrejtë në det ka qenë synim i përhershëm i saj. Pozitën gjeografike kontinentale serbët e kanë parë si pengesë për zhvillim dhe realizimin e synimeve ekspansioniste. Serbia, përmes luftërave ose përfshirjes në krijesat gjeopolitike artificiale si Mbretëria SKS, ajo e Jugosllavisë, RSFJ-a dhe Unioni Serbi-Mali i Zi, disa herë ka arritur të zgjerohet territorialisht dhe të dalë në det. Por, me gjithë se pjesë e ish-Jugosllavisë, me një vijë të gjatë bregdetare, Serbia asnjëherë nuk ka arritur ta valorizojë ekonomikisht dhe politikisht atë, pasi daljen drejtpërdrejt në det e kanë pasur republikat e tjera: Kroacia, Mali i Zi, Bosnje-Hercegovina dhe Sllovenia. Në këto kushte, Serbia ka synuar t’i realizojë lidhjet e saj me detin përmes zhvillimit të infrastrukturës, si hekurudha Beograd-Tivar. Një projekt gjigand infrastrukturor, që nuk u realizua, është Kanali lundrues “Morava-Vardar”. LP-ja, me ujëndarësin e saj të ulët, shtrihet ndërmjet këtyre dy

100 A. Ejupi, Kërkime Gjeografike, XIV, Prishtinë, 2008, f. 76.


72

luginave, prandaj nëpër të ishte parashikuar të ndërtohej një sektori i kanalit, që do t’i mundsonte Serbisë daljen në detin Egje. Ideja për ndërtimin e kanalit Morava-Vardar daton nga fundi i shek. XIX dhe fillimi i shek. XX. Asaj i paraprin interesimi i rritur për zhvillimin e komunikacionit në lumin Morava. Francezët ishin ndër të parët të interesuar për realizimin e kësaj ideje. Për këtë qëllim është krijuar kompania e përbashkët franko-serbe (French-Serbian Shipping Company), e cila në bashkëpunim me kompaninë tjetër franceze “Principal Shipping Company” ka zhvilluar aktivitetet për organizimin e trafikut lumor në Moravë. Francezët kërkuan nga Princi serb Milan Obrenović që t’u lejohej shfrytëzimi i trafikut lumor në Moravë për 30 vjet. Në këtë periudhë ndërhyn Rusia, e cila ishte e interesuar për prezencën e saj më të fuqishme në Ballkan. Megjithatë, në vitin 1860 francezët e fituan të drejtën e shfrytëzimit të lumit Morava për komunikacion lumor. Por marrëveshja u prish dhe ndërtimi i rrugës lundruese nuk filloi pasi u zbulua se kompania franceze nuk ofronte siguri të mjaftueshme për investime dhe se merrej me biznese të dyshimta.

Ideja rishfaqet në vitin 1879 nga ingjinieri serb Ante Aleksić në librin me titull “Morava, gjendja e tanishme dhe mundsitë lundruese”, madje ajo zhvillohet më tej, pasi propozohet mundsia e lidhjes së Danubit me detin Egje. Projekti iu prezantua gjermanëve, anglezëve dhe, nëpërmjet tyre, amerikanëve, të cilët shprehën interes për realizimin e tij. Më 1907, një kompani amerikane nga Nju Xhersi skicon projektin paraprak për rrugën lundruese “Morava-Vardar”, të quajtur “Linja e gravitetit ekonomik evropian në raport me Kanalin e Suezit”. Zhvillimet e reja gjeopolitike në Ballkan, shkatërrimet nga luftërat dhe nevoja për rimëkëmbjen ekonomike, penguan realizimin e këtij projekti të shtrenjtë, si dhe shuan përkohësisht shpresat për përkrahje politike dhe financiare për ndërmarrjen e kësaj nisme.

Shpresat ringjallen më 1961, kur “Projektantski Zavod Reçnog Saobraçaja” nga Beogradi përpilon projektin paraprak për ndërtimin e rrugës lundruese Danub-Selanik, ndërsa në vitin 1973 u prezantua shtojca e projektit dhe Raporti i Ekspertëve të Kombeve të Bashkuara për rrugën lundruese Morava-Vardar. Problemet e brendshme në Jugosllavinë e Titos, që manifestohen me kërkesat legjitime të shqiptarëve në Kosovë për avancimin e të drejtave dhe statusit të barabartë me popujt e tjerë shtetformues, rritja e nacionalizmit serb, synimet për dominimin politik brenda federatës, inferioriteti politik dhe ekonomik i disa republikave etj, janë shenjat e para të shthurrjes së kësaj krijese shtetërore artificiale, që mbështetej në idetë social-utopike të vëllazërim-bashkimit. Rezultati është shpërbërja e RFSJ-së në fillim të viteve 1990. Të gjitha republikave iu rikthye subjektiviteti ndërkombëtar, ndërsa Serbia bëhet sërisht shtet kontinental. Në qarqet politike, ekonomike dhe akademike ringjallet edhe një herë ideja e ndërtimit të rrugës lundruese nëpër Moravë dhe Vardar, deri në detin Egje101. Sipas të dhënave të publikuara të projekteve paraprake, rruga lundruese do të ishte një sistem i komplikuar kaskadash dhe kanalesh, që do të kishin për qëllim eliminimin e dallimeve hipsometrike prej 491,6 m. Ishte parashikuar ndërtimi i 65 kaskadave, nga qyteti i Smederevës (Serbi), deri në portin e Selanikut. Rruga lundruese ndahej në pesë sektorë, nga të cilët më problematiku ishte ai i ujëndarësit të LP-së. Sipas D. Perišić102, në situatën e sotme gjeopolitike dhe ekonomike të marrëdhënieve në rajonin e Ballkanit ndërtimi i rrugës lundruese është pothuajse i

101 I. Dujić, International Problems, Volum 61, broj 1-2, Beograd, 2009, f. 3.


73

pamundur. Ajo që mund të bëhet tani është që, gjatë ndërtimit të planifikuar të sistemeve infrastrukturore, të rezervohet hapësira për ndërtimin e tij në të ardhmen103. Ndërtimi i kanalit lundrues nëpër LP është parashikuar edhe me Planin Hapësinor të Serbisë. Studimet e deritanishme nuk kanë mundësuar zgjidhje përfundimtare, por vetëm rezervimin e hapësirës për rrugës lundruese104. Plani ka për qëllim sigurimin e kushteve hapësinore minimale për lundrim nëpër Moravë pas vitit 2020. Kostoja e lartë e realizimit të këtij projekti gjigand infrastrukturor, rrethanat e sotme dhe perspektiva e zhvillimeve gjeopolitike etj, do të jenë pengesë për ndërtimin e tij edhe për një kohë të gjatë. Aktualizimi i herëpashershëm i kësaj ideje nga qarqet politike, ekonomike dhe shkencore siç është rasti me promovimin nga T. Nikolić, kryetar i Partisë Përparimtare Serbe (fraksion i Partisë Radikale Serbe), që fitoi zgjedhjet e fundit presidenciale dhe parlamentare në Serbi, me qëndime të shprehura antishqiptare, tregon, nga njëra anë, vazhdimësinë e ambicieve të Serbisë për dalje në det dhe, nga ana tjetër, rëndësinë strategjike të LP-së si segment kyç i kësaj projekt-rruge lundruese.

102 Në Institutin e Serbisë për Arkitekturë dhe Urbanizëm. 103 NIN, “Spska Žila Kucavica”, broj 2712, Beograd, Decembar 2002 104 Uredba o utvrđivanju prostornog plana infrastrukturnog koridora Niš-Granica Republike Makedonije, Službeni Glasnik Republike Srbije broj 77/2002, f.13.


74

Kapitulli i katërt

POPULLSIA E LUGINËS SË PRESHEVËS

IV.1 Autoktonia e popullsisë shqiptare

Pozita e përshtatshme gjeokomunikative dhe pasuritë natyrore kanë mundësuar popullimin e hershëm të Luginës së Preshevës. Kërkimet arkeologjike, megjithëse të pakta dhe kryesisht të përqendruara në njohjen e terrenit, dëshmojnë popullimin e hershëm, të paktën që nga periudha e kohës së re të gurit, ajo e hekurit e të tjerat që pasojnë, në vazhdimësi.

Gjatë periudhës së bronzit dhe hekurit LP-ja ishte e banuar nga fisi ilir i Dardanëve, që shtrihej nga Maqedonia Veriore, përfshinte Kosovën, deri te Nishi (Naissus) në veri. Në Mbretërinë Dardane bënte pjesë lugina e Moravës Jugore, LP-ja dhe një pjesë e luginës së Vardarit. Vendëgjetjet arkeologjike, si: “Kacipupi” në fshatin Rahovicë, kështjella në fshatin Bushtran, kalaja e Preshevës, kështjella në fshatin Stanec, kalaja në fshatin Kërshevica janë të periudhës dardane, ose janë ndërtuar mbi gërmadhat e ngrehinave dardane. Kërkimet në fortifikimet e Rahovicës dhe Bushtranit kanë konstatuar praninë e ledheve mbrojtëse gurore, të ngjitura me baltë, që ishin karakteristike për shumicën e vendbanimeve dardane. Ndërtimi specifik i tyre, i shoqëruar me muret mbrojtëse në rrethin e Preshevës dhe Kumanovës, mund të shpjegohet me faktin se këto kanë qenë zona kufitare dardane, prandaj ishte i nevojshëm përforcimi i sistemit mbrojtës të tyre105. Kalaja e Kërshevicës paraqet një sfidë tjetër, e cila shtron shumë pikëpyetje lidhur me kufirin lindor të shtrirjes së Mbretërisë së Dardanisë. Me gjithë se shumë gjetje arkeologjike kanë karakteristika helene dhe lidhen me territorin trak, ka të tjera që kanë ngjashmëri të madhe me ato të gjetura në territorin e Kosovës dhe Maqedonisë Veriore. Këto gjetje janë një argument shtesë për hipotezën se edhe qyteza e Kërshevicës ka qenë brenda kornizave të Dardanisë.

Sipas E. Shukriut, me gjithë zbrastësirat dhe pikëpyetjet, gjetjet në Rahovicë të Preshevës, rreth 20 km në jugperëndim të Kërshevicës, çojnë në përfundimin se rrjedha e Moravicës dhe e Moravës Jugore mund të kenë qenë kufiri lindor i shtrirjes së Dardanëve gjatë fazës II të epokës së hekurit106. Mbretëria Dardane, pjesë e pandashme e së cilës ishte LP-ja, ra nën sundimin romak në shekullin I të erës sonë, pra në kohën kur popullsia iliro-dardane filloi të praktikojë besimin e krishterë (katolik). Këtë e dëshmojnë objektet e ndryshme të shenjta, për të cilat dallohet vendi i quajtur “Guri i Shpuem”, në bregun e majtë të përroit të Kurbalisë, mbi qytetin e Preshevës. Analiza e veçorive morfometrike të objektit, gjurmët e afreskeve dhe materiali tjetër arkeologjik dëshmojnë se popullsia iliro-dardane e ka shfrytëzuar atë vend për kryerjen e riteve fetare. LP-ja ka qenë dendësisht e banuar edhe gjatë periudhës së sundimit romak, kur procesi i ndërtimit të vendbanimeve vazhdoi kryesisht përgjatë rrugëve kryesore, mbi gërmadhat e ngrehinave dardane. Gjurmë të shumta të tyre janë gjetur në afërsi të

105 E. Shukriu, Dardania Paraurbane, Dukagjini, Pejë,1996, f. 27. 106 E. Shukriu, Po aty, f. 42.


75

fshatrave fushore, si Çukarkë, Zhunicë, Bukurocë, Corroticë, Raincë etj. Vendbanimi në Zhunicë ka një qendër qyteti, çka tregon se në periudhën romake ai ishte një vatër e rëndësishme administrative, politike dhe kulturore për fushën e Preshevës. Përveç zonës fushore, ishin të banuara relativisht dendur edhe pjesët rrëzë shpateve të Karadakut dhe Rujanit, si në afërsi të Norçës, Preshevës, Rahovicës, Bërçecit, Nesalcës, Borocit, Negocit, Bushtranit etj. Në vendin e quajtur Kacipup, në afërsi të grykëderdhjes së përroit të Rahovicës (fusha e Preshevës) ndodhet vendbanimi dardan i tipit Oppidum, i periudhës shek. VII deri në shek. II dhe I p.e.s. Vendbanim antik i periudhës romake, i ngritur mbi gërmadhat e vendbanimit dardan është ai në veri të Preshevës. Ky vendbanim, i mbrojtur nga një kështjellë strategjike, vazhdoi të mbetej një qendër e rëndësishme në antikitetin e vonshëm dhe gjatë kohës së Bizantit. Ndërtimi i kështjellave dardane në shpatet e maleve të Karadakut, si Kalaja e Preshevës dhe e Kacipupit në njërën anë, dhe Kalaja e Bushtrani dhe e Kërshevicës në shpatet e Rujanit, në anën tjetër, tregon se ato kishin funksione të rëndësishme mbrojtëse për popullsinë, e cila, për t’i rezistuar asimilimit nga pushtuesi romak, dhe më vonë sllav, qe e detyruar të tërhiqet në zonën malore. Në viset kodrinore malore të Karadakut dhe Rujanit popullsia dardane i reziston edhe për disa kohë presioneve të pushtuesëve romakë e, më pas të atyre sllavë. Këtë e dëshmojnë edhe toponime të tilla si: Norça, Gare, Leran, Bushtran, Geraj, Lluçan, Çarr, Gjergjec, Shurdhan, si dhe mikrotoponime të tilla si: maja malesh, gryka, burime, lugje, të cilat mbijetuan, ndërkohë që toponimet e zonës fushore u romanizuan dhe, më pas u sllavizuan.

Sipas R. Ismajlit, për studimin e toponimisë së LP-së duhet marrë parasysh elementi iliro(dardan)-trakas, latino-romak, bizantin, shqiptar, sllav dhe turk. Ky konstatim mbështet në faktin se, që nga periudha antike e këtej, nëpër LP kanë kaluar perandori e popuj, të cilët varësisht nga kohëzgjatja e pushtimit, kanë lënë gjurmët e veta në toponominë e rajonit.

Përkundër përpjekjeve të pushtuesve, sidomos të atyre serbë, për ndryshimin e toponimeve shqipe, shumë prej tyre shpjegohen vetëm përmes ligjeve fonetike të shqipes. Fjalët shqipe bushtër dhe lerë107 përbëjnë boshtin për formimin e toponimeve Bushtran dhe Leran, pavarësisht se ato sot përdoren rrallë ose kurrë nga shqiptarët e kësaj treve. Kjo dëshmon për vjetërsinë e toponimeve në fjalë108. Emrat e fshatrave Bushtran, Leran, Preshevë, Geraj janë shembujt më bindës të mbijetesës së toponomisë shqipe në këtë trevë. Toponimet dardane të romanizuara, si Norça, Gare, Lluçan etj, studiuesi serbë i paraqesin si romane. Madje, edhe disa toponime fushore si Bukurocë (nga bukur) tregojnë për praninë e elementit etnik dardan. Emërtimi lidhet me pozitën interesante të fshatit: në mes të fushës, ku duket bukur nga të gjitha anët109. Disa studiues serbë përpiqen të mbrojnë tezën se emërtimi Bukuroc ka prejardhjen nga gjuha vllahe, dhe se është themeluar nga vetë vllahtë110. Ky pretendim serb ndoshta nuk duhet anashkaluar sepse ekzistojnë argumente serioze që provojnë të gjejnë origjinën e përbashkët të popullsisë shqiptare dhe vllahe nga popullsia e lashtë ilire.

107 Fjalori i shqipes së sotme, Tiranë, 1984, f. 602. 108 R. Ismajli, Gjurmime albanologjike, I-II, Prishtinë, 1970, f.264. 109 Po aty, f.263. 110 M. Kostić, Preševska Kotlina, Vranje, 1969, f. 99.


76

Në mungesë të dokumenteve të shkruara mbi popullsinë shqiptare në LP dhe më gjerë, dokumente të gjuhësisë historike argumentojnë vazhdimësinë e etnikumit shqiptar nga ai ilir. Argumentet toponomastike dhe gjuhësore janë dëshmitë më bindëse për vazhdimësinë iliro (dardano)-shqiptare në LP. Megjithatë nevojiten studime të thelluara në fushat e lartpërmendura, që të mos mbetet asnjë hije dyshimi lidhur me këtë të vërtetë historike. Në periudhë 1455-1912 LP-ja ishte nën sundimin e Perandorisë Osmane. Pozita në kryqëzimin e rrugëve ndikoi që Presheva, e më vonë Bujanoci, të bëhen qendra me funksione administrative, politike, tregtare, kulturore, arsimore etj. Kushtet natyrore të përshtatshme kanë ndikuar që Presheva të marrë tiparet e qytezës shumë heret. Roli si qendër administrativo-politike dhe shtimi i funksioneve ndodhi sidomos në periudhën e sundimit osman, kur Presheva u bë qendër e kazaje, në kuadër të vilajetit të Kosovës. Ajo përmendet si qendër e kazasë në defterët turk të vitit 1489, me emrin Preshova.

Bujanoci shënon një zhvillim më të vrullshëm pas ndërtimit të rrugës në vitin 1883 dhe hekurudhës në vitin 1874, duke u shndërruar në një qendër tregtare për vendbanimet fqinje të Gjilanit, Kumanovës, Vranjës dhe Preshevës. LP-ja, me pozitë gjeografike dhe gjeostrategjike të favorshme, ka qenë hapësirë e gërshetimit të kulturave dhe civilizimeve, nëpër të cilën kanë kaluar dhe janë ndeshur perandori, që synonin të zgjeroheshin nga jugu në veri, nga perëndimi në lindje dhe anasjelltas. Secila periudhë historike ka lënë gjurmët e veta në jetë sociale dhe kulturore, në shkallë dhe nivele të ndryshme. Me gjithë ballafaqimet me këto procese historike dhe sfida ekzistenciale, në LP ka një vazhdimësi të pandërprerë të ekzistencës së etnikumit shqiptar gjatë gjithë periudhave historike, e cila, në kohët e reja, është rezultat i tkurrjes së trungut gjeoetnik shqiptar dhe jo i ekspansionit, siç përpiqen ta paraqesin qarqet politike serbe. Origjinën e popullsisë shqiptare në Kosovë dhe LP historiografia serbe e lidh me të ashtuquajturat dyndjet e mëdha të popullit serb nën udhëheqjen e patrikut Arsenije Cërnojeviqit në fundin e shek. XVII - fillimin e shek. XVIII, që pasuan pas luftërave austro-turke të vitit 1690. Sipas kësaj historiografie, popullsia shqiptare në Kosovë dhe LP ka ardhur pas boshatisjes së këtyre viseve nga serbët, të cilët u shpërngulen në fushën e Panonisë. “Vakumin demografik” të krijuar me këtë rast, e plotësuan shqiptarët e ardhur nga Bjeshkët e Nemuna. Por nuk ka asnjë dokument të shkruar që të dëshmojë boshatisjen e Kosovës dhe LP-së nga serbët në atë periudhë, siç pretendon historiografia serbe. Pretendimet serbe rrëzohen edhe me argumente demogjeografike, pasi është fakt i njohur që Shqipëria Veriore, krejtësisht malore, nuk ka pasur asnjëherë aq shumë banorë sa të mund të popullojë Kosovën dhe viset përreth saj111.

Gjithashtu nuk qëndrojnë pretendimet se shqiptarët nuk kanë marrë pjesë në luftërat austro-turke, në anën e austriakëve. Në fund të shek. XVII, Pikolomini112 me ushtrinë e vet kaloi nëpër Preshevë dhe Karadak dhe arriti në Kosovë për t’u ndeshur me turqit. Këtë e dëshmon edhe toponimi “udha e nemcit” që gjendet në territorin e Preshevës. Autorët serbë, si T. Vukanović, M. Kostić janë shprehur se shqiptarët kanë marrë pjesë masivisht në luftërat austro-turke të fundit të shek. XVII dhe fillimit të shek.

111 H. Islami, Rrjedha Demografike Shqiptare, Dukagjini, Pejë, 1994, f. 46. 112 Ushtarak austriak me prejardhje italiane.


77

XVIII, në anën e austriakëve, kundër turqve. Madje edhe vetë serbët kanë luftuar kundër turqve, përkrah austriakëve dhe shqiptarëve të Preshevës113. Shpërnguljet e popullsisë pas luftërave austro-turke nuk kanë qenë masive, siç pretendon historiografia serbe, dhe se në këtë proces janë përfshirë edhe shqiptarët. Të dhënat mbi pjesëmarrjen e shqiptarëve dhe serbëve në luftërat austro-turke, në anën e austriakëve në Kosovë dhe LP i demaskojnë tezat antishkencore të historiografisë serbe mbi kolonizimin e këtyre viseve nga fiset malësore të Shqipërisë Veriore, si dhe i rrëzojnë pretendimet serbe për të drejtën historike mbi këto territore. Prania mbizotëruese e elementit etnik shqiptar në LP dëshmohet edhe në shënimet e misionarëve, ushtarakëve dhe kronikanëve të huaj të asj periudhe, si: B. Kuripesić, Pikolomini, J.V. Hahn etj. Nga kjo analizë del përfundimi se LP-ja është pjesë e natyrshme e trungut gjeoetnik shqiptar dhe se popullsia shqiptare është pasardhëse e asaj iliro-dardane. Autoktonia dhe vazhdimësia e pandërprerë dëshmohet nga gjetjet arkeologjike, dëshmitë historike, gjuhësore dhe toponomastike. IV.2 Retrospektivë demogjeografike Për të kuptuar më mirë proceset e sotme demografike, si dhe prirjet zhvillimore në të ardhmen, është e nevojshme të hidhet dritë mbi të kaluarën demogjeografike të këtij rajoni, mbi transformimet social-kulturore dhe ekonomike me të cilat është ballafaquar popullsia e tij, mbi rrethanat historike dhe gjeopolitike që kanë shkaktuar transformime cilësore në strukturën etnike, të mbizotëruar vazhdimisht nga popullsia shqiptare, si dhe sasiore, që shprehen në rritjen e numrit të popullsisë.

Situata demografike në LP ka ndryshuar nga një periudhë historike në tjetrën, duke reflektuar veçoritë politike, sociale, ekonomike, antropogjeografike të secilës prej tyre. Zhvillimi demogjeografik i LP-së mund të periodizohet si vijon: Periudha e parë: shek. III – I p.e.s, kur territori i LP-së banohej nga fisi ilir i dardanëve. LP-ja ishte pjesë integrale e Mbretërisë Dardane. Popullsia e saj ishte përqendruar kryesisht në zonën kodrinore-malore të Karadakut dhe Rujanit, prandaj merrej më shumë me blegtori se sa me bujqësi. Fortifikimet dardane në Rahovicë, Preshevë dhe Bushtran, të ndërtura në shpatet e maleve, kishin funksion strategjik-mbrojtës për popullsinë dhe rrugët, të cilat mund të jenë shfrytëzuar edhe në periudhat parafeudale114. Periudha e dytë: shek. I i erës sonë, kur Mbretëria Dardane ra nën sundimin e Perandorisë Romake. Për t’i shpëtuar asimilimit romak, popullsia dardane u tërhoq në viset kodrinore-malore. Dendësia e popullimit u rrit dhe jeta social-politike u zhvillua. U ndërtuan vendbanime romake në territoret e fshatrave Çukarkë, Bukurocë, Zhunicë, Corroticë dhe Raincë. Nga këta dallohej ai afër Zhunicës, i cili i kishte karakteristikat e qendrës urbane dhe ishte një nga vatrat kulturore-politike të fushës së Preshevës në antikitetin e vonë115. Materialet arkeologjike të gjetura në territoret e fshatrave të lartpërmendura si pitos116, enë qeramike, monedha, tregojnë për një popullsi që

113 M. Kostić, Glasnik Skopskog Naučnog Društva, VII-VIII, Skopje,1930. 114 M. Kostić, Vranjski Glasnik, Knjiga V, Vranje, 1969, f. 95. 115 M. Jovanović, Vranjski Glasnik, Knjiga IV, Vranje, 1968, f.496. ff. 498-499. 116 Enë që shërbejnë për konservimin e produkteve bujqësore.


78

praktikonte bujqësinë dhe tregtinë, të bazuar në shitje-blerjen e produkteve bujqësore. Gjetja e pitosëve të shumtë tregon për zhvillimin e vreshtarisë. Një moment i rëndësishëm në zhvillimin human të LP-së gjatë sundimit romak është përqafimi i besimit të krishterë dhe i shkrimit latin nga popullsia dardane. Pas ndarjes së Perandorisë Romake (viti 395), LP-në ishte pjesë Perandorisë Bizantine, deri në shek. XII. Jeta social-ekonomike vazhdoi të ishte e pasur, sidomos gjatë sundimit të perandorit Justinian, kur në LP depërtojnë elemente kulturore bizantine117. Për këtë dëshmojnë gjetjet arkeologjike, si stolitë e qaforet, gjilpërat, sëpatat, monedhat bizantine me figurën e Justinianit etj. Fundi i shek. XII, kur LP-ja ra nën sundimin e shtetit mesjetar serb, shënon fillimin e një periudhe të re të zhvillimit demogjeografik të saj. Të udhëhequr nga Stefan Nemanja, serbët fusin nën sundimin e vet Dioklecian (Mali i Zi) dhe Shqipërinë e Veriut, Nishin dhe disa pjesë të Kosovës, deri në veri të Maqedonisë118. Sundimtari i parë serb në LP ishte Vukani, që u pasua nga disa prijës të dinastisë së Nemanjidëve. Në fund të shek. XIV, LP-ja ra nën sundimin e Sevastokratorit119 Dejan dhe djemve të tij, Dragashit dhe Konstandinit. Në këtë periudhë (viti 1381), Presheva përmendët për herët të parë në një dokument kishtar si qendër e Zhupës së Preshevës, me gjithë se ka hipoteza se shkrimi i parë mbi Preshevën daton edhe më herët. Në gjysmën e parë të shek. XV Qesari Uglesha (1402-1423) kishte nën sundimin e vet Zhupën e Igonoshtit, Vranjës dhe Preshevës. Mungesa e të dhënave mbi popullsinë shqiptare gjatë sundimit të shtetit mesjetar serb në LP nuk do të thotë se elementit etnik shqiptar nuk ka qenë i pranishëm, por se popullsia shqiptare ishte tërhequr në viset malore për t’i shpëtuar asimilimit gjuhësor e fetar. Shqiptarët, si pasardhës të dardanëve, ishin ndër të parët në Evropë që përqafuan fenë katolike. Sllavët sollën në LP edhe fenë ortodokse, të cilën e kishin përqafuar në fund të shek. IX dhe fillim të shek. X. Në gjysmën e dytë të shek. XV, LP-ja ra nën sundimin e Perandorisë Osmane. Pozita në kryqëzimin e rrugëve, si dhe kushtet e përshtatshme natyrore bënë që Presheva të fitojë funksionet e qendres urbane të rajonit. Sipas S. Rizajt, Presheva “e mban funksionin e qytezës gjatë tërë kohës moderne”120.

Dokumentet e para të shkruara për numrin e popullsisë në Preshevë dhe rrethinë datojnë nga koha e Perandorisë Osmane. Sallnamet dhe defterët që pushteti osman i përpilonte për të pasqyruar qartë numrin e popullsisë taksapaguese janë, në fakt, format e para të regjistrimit të popullsisë dhe pasurisë në LP. Në shek. XVI pushteti osman realizoi tri regjistrime, respektivisht në vitet 1519, 1528 dhe 1570. Popullsia ishte regjistruar sipas përkatësisë fetare dhe të dhënat janë vetëm për numrin e familjeve.

Periudha e regjistrimeve përkon me fillimin e konvertimit të popullsisë së krishterë (katolike dhe ortodokse) në myslimane, proces që kishte përfshirë shqiptarët, serbët, vllahët etj. Për këtë arsye të dhënat e këtyre regjistrimeve nuk japin një pasqyrë të qartë mbi strukturën etnike në LP.

Kazaja e Preshevës, sipas statistikave zyrtare të Vilajetit, në vitin 1883 kishte 15.846 banorë, prej të cilëve 8.525 myslimanë dhe 7.321 jomysliman121, kurse sipas burimeve të njëjta Kazaja e Preshevës në vitin 1896/7 përfshinte 122 fshatra me 6.958 117 T. Vukanović, Vranjski Glasnik Knjiga II, Vranje, 1966, f. 5. 118 N. Malcolm, Kosova – një histori e shkurtër, Koha dhe Shtëpia e Librit, Prishtinë-Tiranë, 2001, f. 44. 119 Titull i lartë bizantin (fundi i shek. XI) për anëtarët e familjes mbretërore. 120 S. Rizaj, Vranjski Glasnik, Knjiga br. II, Vranje, 1966. 121 S. Rizaj, Vranjski Glasnik, Knjiga br. VIII, Vranje, 1972, f. 107.


79

ekonomi familjare dhe 42.248 banorë, prej të cilëve 22.224 meshkuj dhe 20.024 femra122. Nga vitit 1912, deri në fillimin e LDB-së, LP-ja, pa vullnetin e popullsisë së vet, mbeti pjesë e Banovinës së Vardarit, në kuadër të Mbretërisë Jugosllave. Deri në regjistrimin e vitit 1921 ajo banohej kryesisht nga shqiptarët, me gjithë se vërehet një zvogëlim i numrit të popullsisë myslimane krahasuar me statistikat e mëhershme të Perandorisë Osmane. Edhe në këtë regjistrim popullsia evidentohet sipas përkatësisë fetare dhe gjuhësore.

Tabela 19: Popullsia e rrethit të Preshevës sipas përkatësisë fetare në vitin 1921

Burimi: Popis stanovništva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovena, 1921 godine, f.102 Të dhënat tregojnë se në Preshevë, Bilaç dhe Bujanoc mbizotëron popullsia e

besimit mysliman (shqiptarë dhe turq). Popullsia turke ishte shumë e pakët: disa familjet agallarësh, bejlerësh dhe nëpunësish. Pjesa dërrmuese e popullsisë myslimane ishin shqiptarë. Megjithatë, të dhënat për popullsisë myslimane (17.686 banorë) dhe ortodokse (19.788 banorëve) nuk shprehin të vertetën mbi strukturës kombëtare të popullsisë në LP. Gabimi është i natyrës metodologjike dhe politiko-administrative. Metodologjia e deklarimit të popullsisë sipas përkatësisë fetare dhe gjuhësore, por jo sipas përkatësisë kombëtare, në kushtet e analfabetizmit shumë të lartë në mesin e popullsisë shqiptare, lejonte mundësi manipulimi gjatë përpunimit dhe publikimit të rezultateve.

Një arsye tjetër është moszbatimi i regjistrimit në gjithë territorin e LP-së, sidomos në fshatrat kodrinore-malore të Karadakut. Gjatë regjistrimit të vitit 1921, rrethi i Preshevës (Preševski Srez) nuk përfshinte disa fshatra të Karadakut, të cilët ishin të lidhura me rrethin e Gjilanit ose të Kumanovës.

Periudha nga viti 1921, deri në LDB është me pasoja të rënda demogjeografike, si shpërngulja shqiptarëve, kryesisht në Turqi. Të shpronësuar me pretekstin e zbatimit të reformës agrare dhe nën trysninë e asimilimit fetar, kulturor dhe etnik, shumë shqiptarë u detyruan t’i lëshojnë vatrat e tyre, ku u vendosen kolonistë serbë. Në këtë mënyrë, shteti jugosllav arriti të ndryshojë pjesërisht përbërjen etniko-demografike të LP-së.

122 S. Rizaj, Kaza Prešova 1896/7 godina, Vranje, 1966, f. 440.

Popullsia e pranishme (qytetare dhe ushtarake, e përhershme dhe përkohësisht e pranishme) Rrethi i Preshevës

Vendbanimi Totali % Mysliman % Ortodoks % Katolik % 1 Presheva 5952 100 5322 89,4 629 10,57 1 0,022 Bujanoci 8245 100 4807 58,3 3438 41,7 3 (V.) 4762 100 3453 72,5 1309 27,49 4 Bilaçi 3473 100 2464 76,2 826 23,78 1 0,035 Zhunica 3899 100 14 0,36 3834 99,61 1 0,036 Kleniki 3895 100 8 0,21 3887 99,79 7 Klinoci 2541 100 1436 1105 43,49 8 Levosova 1825 100 1825 100 9 Novosella 2925 100 2925 100

Shaince 100 3746 100 17686 46,2 19788 52,79 0,01


80

Tabela 20: Popullsia e rrethit të Preshevës sipas gjuhës amtare në Mbretërinë SKS në vitin 1921

Rrethi i Preshevës

Nr. Vendbanimi Totali % Arnautë % Serbë % Turq % tjerë %

1 Presheva 5952 100 4633 77,84 661 11,11 323 5,43 335 5,63

2 Bujanoci 8245 100 4033 48,91 3436 41,76 110 1,33 666 8,08

3 Bilaçi 4762 100 2620 55,02 1298 27,26 343 7,2 501 10,5

4 Zhunica 3473 100 2454 70,66 802 23,09 18 0,52 199 5,73

5 Kleniki 3899 100 0 3883 99,59 0 16 0,41

6 Klinoci 3895 100 0 3887 99,79 0 8 0,21

7 Levosova 2541 100 1413 55,61 1102 43,37 6 0,24 20 0,79

8 Novosella 1825 100 0 1825 100 0

0

9 Shaince 222925 100 0 2925 100 0

0

3746 100 15153 40,44 19788 52,9 800 2,14 1745 4,6

Burimi: Popis stanovništva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovena, 1921 godine, f.102. Reforma agrare ndonëse paraqitej si një aksion për përmirësimin e marrëdhënieve pronësore-juridike dhe social-ekonomike, si dhe të pozitës së popullsisë fshatare, në thelb kishte dhe synonte keqësimin e gjendjes së popullsisë shqiptare, përmes shpronësimit, për t’i detyruar të shpërngulen, ndërsa në tokat e tyre të silleshin kolonistë serbë me familjet e tyre.

J. Trifunoski, duke relativizuar pasojat e reformës agrare, shkruan se Lufta I Ballkanike dhe Botërore kanë ndikuar në masë të konsiderueshme në aktivizimin e rrymave të muhaxhirëve dhe ndërrimin etnik të popullsisë123. Sipas tij, disa shpërngulje të myslimanëve kanë filluar që në vitin 1912. Kjo popullsi myslimane ka qenë kryesisht shqiptare. e cila, nën masat e presionit ekonomik, politik e psikologjik, ka filluar të shpërngulet.

Në tokat e shqiptarëve janë sjellë kolonë serb, si në shpatet e Karadakut në perëndim, ashtu edhe të Rujanit në lindje. Kolonistëve u janë dhënë tokat bujqësore të shqiptarëve (nga 5 ha) dhe djerrina apo të blera, siç pretendojnë serbët124. Shtëpitë e kolonëve serbë janë grupuar kryesisht në hyrje të fshatrave të mëdha, si Rahovicë dhe Corroticë125. Planet dhe elaboratet serbe për shpërnguljen e shqiptarëve kanë përfshirë edhe LP-në. Në këtë mënyrë regjimi jugosllav ka arritur të ndryshojë strukturën etnike dhe fetare të LP-së në dëm të popullsisë shqiptare dhe asaj myslimane. Këto ndryshime vërehen sidomos në të dhënat e regjistrimit të popullsisë në vitin 1931, kur vërehet rënie e numrit të popullsisë myslimane në Preshevë nga 89,42% në 76,08%; në Bilaç nga 76,19% në 64,06%; na Bujanoc nga 58,30% në 57,14% dhe në një vendbanim që i nuk figuron emri në statistikat e regjistrimit nga 72,51% në vitin 1921, në 37,91% në vitin 1931. 123 J. Trifunoski, Kumanovsko-Preševska Crna Gora, Beograd, 1951, f. 104. 124 M. Kostić, Preševska Koltlina, Vranje, 1969, f. 113. 125 J. Trifunoski, Po aty, f. 66.


81

Tabela 21: Popullsia e Rrethit të Preshevës për nga përkatësia fetare në vitin 1931 Rrethi i Preshevës

Nr Vendbanimi Totali % Musliman % Ortodoks % Katolik % tjerë %

1 Presheva 7525 100 5725 76,1 1781 23,8 15 0,2 4 0,05

2 Bujanoci 10462 100 6081 57,1 4545 42,7 16 0,15

3 C 6280 100 3898 62,1 2381 37,9 1 0,02

4 Bilaçi 4789 100 3068 64,1 1717 35,9 4 0,08

5 Zhunica 4183 100 19 0,45 4160 99,5 4 0,11

6 Kleniki 2281 100 2281 100

7 Klinoci 3399 100 1853 54,5 1545 45,5 1 0,03

8 Levosova 1964 100 1964 100

9 Novosella 1510 100 1 0,07 1508 99,9 1 0,07

10 Shaince 1832 100 1 0,05 1824 99,6 7 0,38

Zhbevci

Totali 44405 100 20646 46,5 23706 53,4 49 0,11 4 0,01

Burimi: Popis stanovništva u Kralj. Jugoslavije, Vardarska Banovina, Kumanovski Okrug, Preševski Srez 1931 godine, Knjiga II, Beograd 1938, f. 104. Ndërkohë, pjesëmarrja e popullsisë ortodokse (serbe) është rritur në shumicën e vendbanimeve: në Preshevë nga 10,57% në vitin 1921, në 23,67% në vitin 1931; në Bilaç nga 23,78% në 35,85%; në vendbanimin që nuk i figuron emri nga 27,49% në 37,91%; në Bujanoc nga 41,70% në 42,71%. IV.2.1. Shpërngulja e shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit dhe vendosja në LP Një ngjarje shumë e rëndësishëm në kuadër të zhvillimeve demogjeografike në LP është vendosja e popullsisë shqiptare të shpërngulur nga Sanxhaku i Nishit. Shpërnguljet, që për nga përmasat, forma dhe përmbajtja janë spastrime etnike të territoreve shqiptare, u shoqëruan me pasoja të shumta demografike, social-ekonomike dhe gjeopolitike, si për hapësirat emigruese, ashtu edhe për ato imigruese. Sanxhaku i Nishit ishte i katërti në Vilajetin e Kosovës. Ai përfshinte kazatë e Nishit, Pirotit, Leskocit, Vranjës dhe Znepolës. Në ndryshimet e mëvonshme administrative-territoriale brenda Sanxhakut, Kazaja e Vranjës i bashkohet Sanxhakut të Prishtinës. Struktura etnike e popullsisë në Sanxhakun e Nishit ishte e përzier. Shqiptarët përbënin shumicën në kazatë: Toplicë, Kurshumli, Kosanicë, Jabllanicë e Pusta Rekë, por jetonin edhe në territoret e Veternicës, Gërdelicës dhe Masuricës. Shpërngulja e popullsisë shqiptare nga Sanxhaku i Nishit ndodhi kur Serbia, pas luftërave serbo-osmane, e futi nën kontroll këtë territor, si dhe pas vendimeve të Kongresit të Berlinit për t’i njohur Principatës Serbe sovranitetin mbi territorin e Sanxhakut të Nishit. Fuqitë e mëdha të kohës, duke synuar të fitojnë sa më shumë territore në Ballkan nga Perandoria Osmane, aprovuan në heshtje projektet serbe për shpërnguljen e shqiptarëve nga këto territore.


82

Nuk ka të dhëna të sakta për numrin e shqiptarëve të shpërngulur. Përllogaritja e tyre mund të bëhet nisur nga numrin e vendbanimeve me popullsi shqiptare. Në Sanxhakun e Nishit ishin rreth 600 vendbanime shqiptare, nga të cilat, në 370 shqiptarët ishin shumicë126. Sipas historianit S. Uka, nga Sanxhaku i Nishit u shpërngulën rreth 200.000 shqiptarë. Popullsia shqiptare e shpërngulur u vendos në Kosovë, Bujanoc, Preshevë, Maqedoni dhe në Turqi. Në Preshevë dhe Bujanoc është vendosur kryesisht popullsia shqiptare e rrethit të Vranjës dhe Masuricës, kryesisht në fshatrat kodrinore të shpateve malore të Karadakut dhe Rujanit si: Corroticë, Raincë, Shoshajë e Poshtme, Rahovicë, Bushtran, Tërrnoc i Madh, Breznicë, Konçul etj.

Popullsia muhaxhire127 krijoi lagje të veçanta në fshatrat Breznicë, Konçul, Corroticë e Rahovicë, ndërsa fshatrat Shoshajë e Poshtme, Raincë e Vogël, Reka e Thatë janë tërësisht të populluar nga muhaxhirë të ardhur nga trevat e Masuricës.

Pjesa dërrmuese e muhaxhirëve të vendosur në Preshevë dhe Bujanoc janë të shpërngulur disa vite pas Kongresit të Berlinit. Këto ishin 14 fshatrat e trevës së Masuricës të Qarkut të Vranjës (Suvojinca, Benovci, Prekodelci, Dllugojnica, Llukavica, Zhitoragja, Masurica Plakë etj), banorët e të cilëve nuk u shpërngulën në fund të vitit 1877 dhe as gjatë vitit 1878, por në vitin 1882128.

Nga shpërngulja bëjnë përjashtim banorët e fshatrave të komunës së sotme të Medvegjës, të cilëve në fakt u ishte lejuar kthimi në shtëpitë dhe pronat e veta në Tupallë, Gërbavc, Llapashticë, Sfircë e Brendshme, Sijarinë, Kapit dhe Dediq129, si dhe Banjën e Sijarinës, Starabajë e Ramabajë.

Pavarësisht se historiografia serbe ia lë meritat për ndalimin e shpërnguljes Princit Milan Obrenović ose zgjuarsisë së oficerit turko-shqiptar Sahit-Pasha, që kishte kaluar në ushtrinë serbe, arsyet e vërteta duhet kërkuar në përpjekjet e qeverisë serbe për të bindur Fuqitë e Mëdha se nga viset e Sanxhakut të Nishit nuk u shpërngulën të gjithë shqiptarët. Ndërkohë, pushteti serb nxitoi që këto vendbanime kompakte shqiptare t’i ndajë nga shqiptarët e Kosovës me një “mur të gjallë” kolonësh malazez130. Përveç ndërprerjes së vazhdimësisë etniko-demografike të shqiptarëve, kjo masë synonte mbrojtjen e kufirit të principatës serbe. Nga rreth 200.000 banorë që jetonin në mbi 600 fshatra të Sanxhakut të Nishit, sot kanë mbetur vetëm disa qindra të shpërndarë në 9 fshatra. Pasojat e këtyre shpërnguljeve janë demogjeografike, social-ekonomike, gjeopolitike etj.

Popullsia e vendosur në fshatrat e LP-së ndikoi në varfërimin e mëtejshëm të vendasve. U rrit numri i popullsisë bujqësore dhe i asaj të mbajtur, rritet dendësia agrare, e cila çon në copëtimin e mëtejshëm të pronave etj.

Shpërngulja e shqiptare synonte pastrimin etnik të territorit të pushtuar dhe kolonizimin e tij me popullsi serbe. Kjo e lejoi Serbisë të krijojë një realitet të ri etniko-demografik në hapësirën nga Nishi deri në Kosovë, të cilin do të tentojë ta shtrijë edhe në hapësirat e tjera etnike shqiptare.

126 S. Uka, Prishtinë, 1994, f. 29. 127 Fjalor i shqipes së sotme, Akademia e Shkencave të Shqipërsië, Tiranë, 1984, f. 742. 128 Po aty, f. 46. 129 M. Vasović, Zbornik Radova GIJC, Sveska V, Beograd, 1958, f. 87. 130 M Vasović, Gornja Jablanica – Geografska svojstva, Beograd, 1998, f. 80.


83

IV.2.2. Popullsia shqiptare në komunën e Medvegjës

Medvegja përbënë një pjesë të rëndësishme të trungut gjeotnik shqiptar. Popullsia shqiptare e saj është territorialisht dhe etnikisht kompakte, por ka pasur një histori edhe më tragjike se shqiptarët e Preshevës dhe Bujanocit.

Deri në vitin 1878 ajo ka jetuar në shumë fshatra të Jabllanicës së Epërme, si dhe të rretheve Toplicë, Kosanicë, Pusta Rekë, Masuricë, Gërdelicë e Vranjë. Pas vendimeve të Kongresit të Berlinit, viset e lartpërmendura përfshihen në Mbretërinë Serbe. Kjo shënon fillimin e një periudhe nga më tragjiket që ka përjetuar popullsia shqiptare, e mbushur me vrasje, masakrime, dhunime, shpërngulje dhe forma të tjera dhune, që çuan në një spastrim etnik të përmasave më të mëdha se në viset e lartpërmendura.

Përkundër synimeve serbe, popullsia shqiptare vazhdon të mbijetojë në Jabllanicën e Epërme (Medvegja) për meritë të kontaktit me territoret shqiptare në Kosovë, relievit kodrinor-malor (izolimit), kompaktësisë etnike të fshatrave shqiptare dhe vullnetit të pashoq për mbijetesë.

Mbretëria Serbe filloi menjëherë kolonizimin me popullsi serbe e malazeze të territoreve që kishte futur nën kontroll. Në vitin 1880 ajo miratoi Ligjin për Imigrim, i cili i krijonte shumë lehtësira popullsisë së ardhur131.

Ky ligj parashikonte që çdo familjeje të ardhur t’i dhurohej deri 4 ha tokë e punueshme dhe 2 ari truall për ndërtimin e shtëpisë, ndërsa familjeve të mëdha mund t’u jepej nga 2 ha tokë të punueshme për çdo mashkull me moshë mbi 16 vjet.

Në aspektin e marrëdhënieve pronësore-juridike, në dhjetëvjeçarin e parë të ardhurit ishin përdorues të tokës, e cila më pastaj bëhej pronë e tyre. Këto tregojnë se ligji synonte të kënaqte kolonistët, që të vendoseshin përgjithmonë në vendbanimet shqiptare, për të ndryshuar strukturën etnike të tyre.

Mbretëria Serbe ishte e interesuar që kolonizimin e këtyre territoreve ta bënte me popullsi malazeze, që vinte nga zona malore, me mentalitet racional, sjellje më të vrazhdë dhe më e prirur për konflikte. Kështu, pas marrëveshjes me Mbretërisë Malazeze, disa mijëra malazez vendosen në zonën kufitare mes Perandorisë Osmane dhe Mbretërisë Serbe.

Qëllimi nuk ishte mbrojtja fizike e Mbretërisë Serbe nga sulmet e mundshme prej territorit të Perandorisë, por ndërprerja e vazhdimësisë etniko-demografike, gjuhësore dhe kulturor të popullsisë shqiptare, si dhe krijimin e ndjenjës së pasigurisë te shqiptarët nëpërmjet inskenimit të konflikteve me popullsinë malazeze, presioneve dhe masave tjera represive, për të detyruar edhe popullsinë e mbetur në Jabllanicën e Epërme (Medvegjë) të largohej nga vatrat e veta. Modeli i krijuar do të shërbente për kolonizimin e Rrafshit të Dukagjinit dhe të gjithë Kosovës.

Të dhënat për popullsinë e komunës së Medvegjës para vitit 1878 mungojnë. Pas këtij viti janë bërë disa regjistrime jo të plota, por që japin një mundsi për disa analiza demografike. Njëri prej tyre, që njihej si “regjistrim i njerëzve dhe bagëtisë në territoret e reja të çliruara në vitin 1878”, jep të dhënat vetëm për tetë vendbanimet e Jabllanicës së Epërme132.

131 M. Vasović, Gornja Jablanica-Geografska svojstva, Beograd, 1998, f. 86. 132 Po aty, f. 114.


84

Tabela 22: Numri i popullsisë shqiptare në disa vendbanime të rrethit të Jabllanicës në vitin 1878

Vendbanimi

Nr. shtëpive

Nr. Familjeve

Numri i banorëve

Meshkuj Femra Taksapagues

1 Lebane 27 27 99 84 44

2 Shumane 72 72 265 242 119

3 Shillova 37 37 164 157 60

4 Rujkovac 17 17 56 40

5 Tupalla (shqiptare) 20 20 88 86 28

6 Svirca (shqiptare) 19 19 63 71 26

7 Llapashtica(shqiptare) 5 5 23 10 9

8 Kapiti (shqiptare) 10 10 26 16 11Totali 207 207 784 706 297

Burimi: “Popis ljudstva i stoke u novooslobođenim krajevima 1878 godine” Katër vendbanime: Tupalla, Svirca, Llapashtica dhe Kapiti janë me popullsi shqiptare. Sipas këtij burimi, në 53 shtëpi kanë jetuar 383 banorë.

Këto të dhëna nuk pasqyrojnë realitetin etniko-demografik të Jabllanicës së Epërme (komuna e Medvegjës) as afërsisht, sepse:

- regjistrimi është bërë pas vendosjes së kufirit të ri midis Serbisë dhe Perandorisë Osmane, që u shoqërua me valë të mëdha shpërnguljesh të shqiptarëve në drejtim të Kosovës;

- regjistrimi pati mangësi të shumta, si p.sh. mospërfshirjen e shumë fshatrave më strukturë etnike të përzier, ku jetonin edhe shqiptarë. Sipas të dhënave, në popullsinë e Medvegjës mbizotërojnë meshkujt dhe familjet

shumanëtarëshe (9 e më shumë). Në 1878-1910, në Mbretërinë e Serbisë janë realizuar regjistrime të popullsisë dhe shtëpive në vitet: 1893, 1900 dhe 1910. Në asnjërin prej tyre popullsia nuk është deklaruar sipas përkatësisë kombëtare.

Tabela 23: Numri i popullsisë së Medvegjës në periudhën 1890-1910

Vendbanimi

1890 1900 1910 M F T M F T M F T

1 Bogunoci 46 47 93 81 81 162 115 111 226 2 Borovci 87 72 159 109 104 213 164 161 325 3 Braina 75 64 139 160 166 326 4 Vrapce 82 51 133 105 83 188 173 158 331 5 Gubavci 29 17 46 69 55 124 6 Gjylekari 84 63 147 146 95 241 168 147 315 7 Kapiti 71 56 127 92 77 169 102 105 207 8 Llapashtica 126 122 248 172 150 322 277 242 519

9 Maroci 76 60 136 71 55 126 169 158 327 10 Maqedonci 98 79 177 153 125 278 215 180 395 11 Medvegja 265 229 494 513 339 852 571 486 1057 12 Medevci 26 20 46 137 111 284 13 Mërkonji 96 86 182 165 139 304 14 Negosavla 67 48 115 85 83 168 108 90 198 15 Petrila 63 46 109 83 61 144 111 98 209 16 Poroshtica 14 11 25 49 39 88 38 41 79


85

17 P.Shillova/Gazd. 195 180 375 344 327 671 522 450 972 18 Ramabaja 95 70 165 206 188 394 358 321 679 19 Retkoceri 375 329 705 331 285 616 20 Rujkoci 247 225 472 355 308 663 465 439 904 21 Svirca 204 185 389 290 211 501 359 314 673

22 Sijarina 194 160 354 252 200 452 400 376 776

23 Starabaja 84 59 143 84 70 154 151 130 281

24 Stublla 151 132 283 129 123 252 387 364 751

25 Tullari 88 91 179 156 150 306 279 244 523

26 Tupalla 160 131 292 178 181 359 235 253 488

27 Crni Vrh 80 71 151 127 117 244 177 156 333

28 Çokotini 71 52 123 84 80 164 147 137 284

29 Buçumeti 377 359 736 508 483 991 733 648 1381

30 Grbavci 68 73 141 141 310 320

Totali 3626 3115 6743 4771 4088 8859 7096 6590 13591

Burimi: Prethodni rezultati popisa stanovništva u Kraljevini Srbije od 31 dec. 1890 godine, Knjiga I, Beograd 1893. Pregled stanovništva po opštinama i mestima u Kraljevini Srbije po popisu od 31 dec. 1900, Knjiga XXIII, Beograd 1903. Popis stanovništva u Kraljevini Srbije iz 1910.

Në vendbanimet kompakte shqiptare (Tupalla, Sfirca, Llapashtica dhe Kapi) është shënuar rritje e vogël e popullsisë, gjatë periudhës 1878-1910. Krahas tyre, popullsia shqiptare është e pranishme në masë të konsiderueshme në Sijarinë, Starabajë, Gërbavc, Ramabajë, Banja e Sijarinës etj.

Rritja e paktë e popullsisë në vendbanimet shqiptare dhe ato të përziera është rezultat i shpërnguljes (emigrimit) në drejtim të Kosovës. Kështu, edhe gjatë kësaj periudhe vazhdon boshatisja e trojeve etnike shqiptare të Jabllanicës, por në përmasa më të vogla.

Duke analizuar evolucionin demogjeografik të LP-së nga lashtësia e deri më sot, dilet në përfundimin se rajoni është banuar heret dhe në vazhdimësi. Shqiptarët janë banorë të përhershëm të LP-së, pavarësisht përfshirjes herë pas here në valët e shpërnguljeve dhe të emigracionit, si dhe kolonizimit të një pjese të territorit me popullsi serbe dhe malazeze. Me gjithë se përpjekjet e vazhdueshme të sllavëve të jugut kanë rrezikuar asimilimin gjuhësor, kulturor dhe etnik, popullsia shqiptare ka mbizotëruar në strukturën etnike.

Në LP, ashtu si në Kosovë dhe trojet e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, komponentet pozitive të shtimit natyror, ishin dhe mbetën një ndër faktorët më të rëndësishëm të rezistencës ndaj asimilimit dhe spastrimit etnik.

IV.3 Ecuria e numrit të popullsisë Të dhëna mbi dinamikën e popullsisë së LP ka që nga regjistrimet e fundit të Perandorisë Osmane (fundi i shek. XIX). Objekt trajtimesh në këtë çështje janë ndryshimet në numrit e popullsisë pas LDB-së, deri në vitin 2002.


86

Tabela 24: Ecuria e numrit të popullsisë në LP në periudhën 1948-2002 Vitet Numri i pop. Shtimi/Zvogël. Mes. në 1000 b Indeksi Vargor Indeksi Bazik

Lug

ina

e P

resh

evës

1948 80329 / / 100,0 100,01953 85728 5399 6,72 106,7 106,71961 90046 4318 5,03 105 112,11971 94371 4325 4,81 104,8 117,51981 97856 3485 3,71 103,7 121,81991 101549 3693 3,81 103,8 126,42002 88966 -12583 -14,01 87,6 110,72002 112888 11339 11,16 111,2 140,5

Burimi: Pregled broja stanovnika od 1948-2002, Republički Zavod za Statistiku, Kn. IX, Beograd, 2004. Karakteristikë për popullsinë e LP-së është rritja e saj e vazhdueshme. Në periudhën 1948-1953 popullsia është shtuar mesatarisht me 1068 banorë/vit, 1953-1961 - me 540 b./vit, 1961-1971 - me 432 b./vit, 1971-1981 – me 348 b./vit, 1981-1991 – me 369 b./vit, 1991-2002 - 1134 b./vit. Gjithësesi, vihet re thyrje në ecurinë e rritjes: nga 6.72% në periudhën 1948-1953, në 3,71% në periudhën 1971-1981, për të arritur në 11,16% në periudhën 1991-2002. Këto thyerje shpjegohen me ecurinë e ndryshme të numrit të popullsisë në komunat Preshevë, Bujanoci dhe Medvegjë.

Tabela 25: Ndryshimi i numrit të banorëve në Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë (1948-2002)

Vitet Nr. i

popullsisë Shtimi/

ZvogëlimiMes. në 1000 b Indeksi bazik

Indeksi vargor

Pre

shev

a

1948 23379 100,0 100,01953 24607 1228 5,3 105,3 105,31961 26738 2131 8,7 114,3 108,71971 30057 3319 12,4 128,5 112,41981 33948 3891 12,9 145,2 112,91991 38943 4995 14,7 166,6 114,72002 48008 9065 23,7 205,3 123,3

Buj

anoc

i

1948 34472 100 1001953 36821 2349 6,8 106,8 106,81961 39064 2243 6,1 113,3 106,11971 43522 4458 11,4 126,6 110,91981 46689 3167 7,3 135,4 107,71991 49238 2549 5,5 142,8 105,52002 53485 4220 8,6 155,2 108,6

Med

vegj

a

1948 22478 100 1001953 24300 1822 7,5 108,1 108,11961 24244 -56 -0,23 107,8 99,71971 20792 -3452 -17 92,5 85,81981 17219 -3573 -20,7 76,6 82,81991 13368 -3851 -28,8 59,5 77,62002 11395 -1973 -17,3 50,7 85,2

Burimi: Pregled broja stanovnika od 1948-2002, Republički Zavod za Statistiku, Knjiga IX, Beograd, maj, 2004. (Të dhënat për vitin 1991 janë vlerësime).


87

Graf. 9: Ndryshimi i numrit të banorëve në Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë (1948-2002)

Në komunën e Preshevës është shënuar rritje e vazhdueshme të numrit të popullsisë: nga 246 b./vit në periudhën 1948-1953, deri në 906 b./vit në periudhën 1991-2002. Në komunën e Bujanocit ka shtim të popullsisë, por me një thyerje të ndjeshme: nga 393 b./vit në periudhën 1948-1971, në 286 b./vit në periudhën 1971-1991 dhe 422 b./vit në periudhën 1991-2002. Ndryshe nga këto dy komuna, ajo e Medvegjës ka shënuar zvogëlim të vazhdueshëm të numrit të popullsisë: nga 364 banorë/vit rritje në periudhën 1948-1953, në 258 b./vit, pakësim në periudhën 1953-2002. Ndryshimet në ecurinë e numrit të popullsisë të komunave janë rezultat i strukturës kombëtare të ndryshme, që reflektohet në proceset demografike, përmes dallimeve në shtimin natyror të popullsisë, strukturën sipas moshës dhe gjinisë, asaj social-ekonomike, mobilitetin hapësinor dhe social etj. Në komunën e Preshevës, ku shqiptarët përbëjnë 93,72% (v. 2002), shtimi i popullsisë vjen nga nataliteti dhe shtimit natyror i lartë (21,20/00 në vitin 2002), struktura social-ekonomike me mbizotërim të popullsisë bujqësore, përqindja e lartë e popullsisë së mbajtur në krahasim me atë aktive, shkalla e lartë e analfabetizmit, sidomos te femrat etj. Në Bujanoc, megjithëse shqiptarët janë shumicë, ka një diversitet etnik më të shprehur, ku 27,64% janë serbë, tek të cilët struktura social-ekonomike dhe ecuria e proceseve demografike është krejtësisht e ndryshme dhe, si rrjedhojë, shtimi i popullsisë shumë më i ngadalshëm. Në komunën e Medvegjës, ku shpopullimi ka përfshirë të gjitha bashkësitë etnike, shenohet zvogëlim i numrit të popullsisë.

Pozita periferike në krahasim me bërthamën e shtetit, kontakti dhe vazhdimësia etnik me Kosovën, përkundër pasurive natyrore, kanë ndikuar që shteti serb të mos investojë mjaftueshëm për zhvillimin ekonomik të hapësirës. Në këto rrethana, shpërngulja e popullsisë në drejtim të Serbisë së brendshme dhe qyteteve më të mëdha të Kosovës vazhdon pa ndërprerë, që nga viti 1961.


88

IV.4 Regjistrimet e popullsisë dhe përpjekjet për ndryshimin e përbërjes etnike Regjistrimi i popullsisë, banesave dhe ekonomive familjare kryhet çdo dhjetë vjet, në përputhje me porositë e OKB-ës. Me gjithë se ekzistojnë forma të ndryshme për grumbullimin e të dhënave mbi popullsinë, regjistrimi përbën aksionin më gjithëpërfshirës, gjatë të cilit bëhet grumbullimi i të dhënave mbi ngjarjet vitale (lindjet, vdekjet, kurorëzimet, shkurorëzimet), strukturat sipas gjinisë, moshës, nivelit arsimor, përkatësisë etnike, fetare, gjuhësore, numrit të ekonomive familjare etj.

Në këtë mënyrë shteti krijon një bazë të dhënash për njohjen e situatës demografike, social-ekonomike dhe politike, të vlefshme për të planifikuar dhe zhvilluar aktivitetet për përmirësimin, riorganizimin dhe përtëritjen e jetës sociale, ekonomike, politiko-administrative etj. Të gjitha planet, strategjitë dhe aksionet që ndërmarrin shtetet bazohen në informacionet që ofron regjistrimi i popullsisë, prandaj realizimi i suksesshëm i tij është në interes të çdo shteti dhe shoqërie moderne. IV.4.1. Regjistrimet e popullsisë në Luginën e Preshevës Mbledhja e të dhënave mbi popullsinë e LP-së daton që nga periudha osmane, kur pushteti regjistronte banorët për të pasur informacion mbi popullsinë taksapaguese. Regjistrimet e para në LP janë zhvilluar në fillim të shek. XVI, gjegjësisht në vitet 1519, 1528 dhe 1570. Ato siguronin të dhëna vetëm për numrin e familjeve sipas vendbanimeve, prej nga mund të llogaritej numri i popullsisë sipas përkatësisë fetare.

Në fund të shek. XIX, pushteti osman realizoi një regjistrim të popullsisë, me qëllim mbledhjen e të dhënave për numrin e shtëpive, banorëve dhe strukturën gjinore të tyre. Regjistrimet e popullsisë u organizuan edhe gjatë Mbretërisë Jugosllave, në vitin 1921 dhe 1931. Në këto regjistrime përfshihej përkatësia fetare dhe gjuhësore, por jo ajo etnike.

Regjimi mbretëror jugosllav, i mbështetur nga Akademia e Shkencave, me synimin për ndryshimin e strukturës etnike të hapësirës shqiptare (Kosovë, Maqedoni, LP etj.) zbatoi të ashtuquajturën Reformë Agrare, duke detyruar mijëra shqiptarë të shpërngulen për në Turqi e Shqipëri. Si rrjedhojë, ka një zvogëlim të numrit të popullsisë myslimane (shqiptare) në periudhën midis dy regjistrimeve. Pas Luftës së Dytë Botërore në Jugosllavi bëhen edhe shtatë regjistrime. Popullsia shqiptare e LP-së Kosovës dhe Maqedonisë e bojkotoi regjistrimin e vitit 1991, për shkak të suprimimit të autonomisë së Kosovës, largimit të punëtorëve shqiptarë nga institucionet shtetërore, situatën e brishtë të sigurisë, zbatimit të masave të dhunës policore dhe ushtarake etj. Regjistrimi i parafundit në Serbi dhe Luginën e Preshevës është ai i vitit 2002, në të cilin popullsia shqiptare vendosi të marrë pjesë, pavarësisht të metave të shumta të natyrës metodologjike dhe organizative, që nuk lejonin një regjistrimi normal, situatës postkonfliktuale, numrit të madh të të shpërngulurve, pranisë së madhe ushtarake dhe policore, në regjistrim.


89

IV.4.2. Koncepti i popullsisë së pranishme, të metat dhe pasojat e aplikimit të tij në LP Krahasuar me regjistrimet e hershme të popullsisë133, në procesin e grumbullimit dhe përpunimit të të dhënave janë shënuar përparime të mëdha metodologjike, statistikore dhe teknike. Në metodologjinë e regjistrimeve aplikohen dy koncepte: i popullsisë së pranishme dhe i asaj të përhershme.

I pari përfshin në regjistrim të gjithë banorët që janë të pranishëm në momentin e realizimit të procesit. E meta e këtij koncepti qëndron në faktin se çdo person deklarohet si banorë i vendit ku ndodhet në momentin e regjistrimit, ndonëse mund të ndodhet aty vetëm përkohësisht apo rastësisht134.

Koncepti i dytë nënkupton regjistrimin dhe deklarimin e çdo personi si banor të përhershëm të vendit të banimit, pa marrë parasysh se në momentin e regjistrimit mund të mos ndodhet në vendbanimin e përhershëm, për arsye punësimi, shkollimi, udhëtimi, vuajtjes së dënimit etj. Me gjithë se kohët e fundit në vendet e Evropës i jepet përparësi konceptit të popullsisë së pranishme, në rrethanat e sotme gjeopolitike të Ballkanit, me mbizotërim heterogjenitetit etnik të shteteve, ku ende ndjehen pasojat e konflikteve etnike dhe luftërave qytetare, ku janë shënuar zhvendosje të madhe të popullsisë (të dhunshme dhe vullnetare), duket se aplikimi i tij nuk është i përshtatshëm, pasi lë shteg për manipulimin e situatës demografike në terren. Kjo vlen sidomos për shtete si Serbia, ku jetojnë bashkësi etnike si shqiptarët, boshnjakët, bullgarët etj. Vazhdimësia gjeoetnike e territoreve ku jetojnë këta popuj me shtetet “amë” (Kosovë, Bosnje, Bullgari etj.), ka qenë një ndër shkaqet që i ka shtyrë serbët të ndërmarrin aksione për të ndryshuar strukturën etniko-demografike të tyre. Koncepti i popullsisë së pranishme është aplikuar në midis dy Luftërave Botërore, më pas, deri në vitin 1991, ai i popullsisë së përhershme, ndërsa në vitin 2002 - koncepti i popullsisë së pranishme, duke rritur numrin e popullsisë serbe në Serbi, nëpërmjet regjistrimit të disa mijëra refugjatëve serbë nga Kroacia, Bosnja dhe Kosova, si dhe duke zvogëluar përqindjen e shqiptarëve në LP, nëpërmjet mospërfshirjes së popullsisë që është përkohësisht në botën e jashtme. Sipas të dhënave nga komunat Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë për vitin 2002, rreth 21% e popullsisë, kryesisht shqiptare, ishte në punë të përkohshme në botën e jashtme. Nga kjo del se në të dhënat zyrtare të regjistrimit të vitit 2002 mangojnë rreth 24.000 shqiptarë, duke krijuar një kompozim jo real etniko-demografik të LP-së dhe një rrudhje të etnikumit shqiptarë në rajon. Situata më shqetësuese është në komunën e Preshevës, e cila, sipas ekspertëve vendor, rreth 27% të popullsisë e ka në botën e jashtme135. Kjo ka pasur pasoja në rrafshin politik, ekonomik e social, sepse përmes këtij transformimi të strukturës etnike është tentuar të zbehen kërkesat e shqiptarëve për realizimin e të drejtave të tyre qytetare dhe kombëtare në kuadër të një rajoni të veçantë. Pjesëmarrja në regjistrimin e realizuar në Serbi gjatë gjysmës së parë të tetorit 2011, për shkak të konceptit të aplikuar dhe rrethanave të sotme politike e sociale do të rezultonte me një ndryshim edhe më të theksuar të strukturës etnike të LP-së, në dëm të elementit etnik shqiptar.

133 Regjistrimet e para në Evropë jannë bërë në gjysmën e dytë të shek. XVIII. 134 H. Islami, Rrjedha Demografike Shqiptare, Dukagjini, Pejë, 1994, f. 109. 135 N. Hyseni, Popullsia si faktor i zhvillimit ekonomik të komunës së Preshevës, Preshevë, 2004


90

Konflikti i armatosur i vitit 2001 u shoqërua me shpërnguljen e popullsisë nga Karadaku i Preshevës dhe Malësia e Bujanocit, proces që vazhdon edhe sot, duke rrezikuar shpopullimin e kësaj zone kodrinore-malore.

Vitet e fundit, nën petkun e përparësive që ofron liberalizimi i regjimit të vizave me vendet e Bashkimit Evropian, është duke u realizuar një spastrim etnik “i qetë” i LP-së, pasi familje të tëra po shpërngulen në drejtim të vendeve të Evropës Perëndimore.

Gjithashtu, ka zhvendosje të popullsisë, kryesisht në moshë të re, në qytetet e mëdha të Kosovës (Prishtinë, Gjilan e gjetkë) për punë, karrierë etj. Këto fakte lënë të kuptohet se pjesëmarrja e popullsisë shqiptare në regjistrimin e vitit 2011, sipas konceptit të popullsisë së pranishme, do të rezultonte me një përqindje shumë më të vogël të shqiptarëve në LP. Pasojat do të ishin të natyrës politike, ekonomike dhe sociale në të gjitha komunat e kësaj hapësire, por sidomos në atë të Bujanocit, ku shqiptarët kanë një shumicë të brishtë dhe raporti rrezikon të ndryshojë në dëm të tyre. Në rrethanat e tanishme, do të ishte me vend që rezultatet e regjistrimit të popullsisë të vitit 2011 në Luginën e Preshevës të anulloheshin dhe ai të shtyhej deri sa të stabilizohet gjendja dhe të vendosen standardet e pranuara ndërkombëtarisht për këtë proces.

Do të ishte e drejtë që regjistrimi i popullsisë të organizohej dhe monitorohej nga organizmat ndërkombëtar, në mënyrë që rezultatet të pasqyronin realisht situatën etniko-demografike të LP-së. IV.5 Lëvizja natyrore e popullsisë Popullsia e LP-së ka ngjashmëri të mëdha me atë të Kosovës dhe të trevave shqiptare në Maqedoninë Veriore në të gjitha elementet e zhvillimit demografik, sidomos për sa i përket lëvizjes natyrore. Lëvizja natyrore e popullsisë nuk mund të analizohet jashtë kontekstit të rrethanave social-kulturore, ekonomike, historike, politike etj. LP-ja, ashtu si trojet e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, është karakterizuar nga prapambetja sociale dhe ekonomike, mbizotërimi i bujqësisë ekstensive, pjesëmarrja e lartë e popullsisë bujqësore në atë të përgjithshme, pesha e ulët e popullsisë aktive, sidomos asaj femërore, shkalla e lartë e analfabetizmit, sidomos te femrat, struktura autarkike rurale, standardi i ulët dhe mbrojta e dobët shëndetësore, pasiguria politike, konfliktet e herëpashershme etj. Këto veçori janë reflektuar në lëvizjen natyrore, me natalitet dhe mortalitet të lartë, por me prirje drejt rënies, si dhe me shtim natyror relativisht të lartë, pothuajse i njëjtë me Kosovën dhe trojet e tjera etnike shqiptare në Ish-Jugosllavi. IV.5.1 Ecuria e natalitetit Nataliteti është komponenti kryesore i shtimit natyror, strukturës moshore dhe shtimit të popullsisë. Nga shqyrtimi i të dhënave për periudhën 1961-2010, janë vërejtur vlera të larta të natalitetit, ndryshime dhe prirje drejt rënies. Rritja e natalitetit ka vazhduar deri në fillim të viteve 1980, pastaj paraqitet me shumë ndryshime, deri në rënie të ndjeshme pas vitit 2004.


91

Tabela 26: Nataliteti, mortaliteti i përgjithshëm dhe i foshnjave, si dhe shtimi natyror në LP (pa Medvegjën) për periudhën 1961-2010

Vitet Nataliteti Nataliteti Mortaliteti Mortaliteti Sh.Nat. Sh.Nat. M.foshnje M.foshnje

Numri ‰ Numri ‰ Numri ‰ Numri ‰

1961 2164 33.2 730 11.1 1434 22.1 235 109

1962 2084 31.7 980 14.8 1104 16.8 337 160.4

1963 2093 31.8 676 10.2 1417 21.5 245 117.25

1964 2185 33.1 788 11.8 1397 21.2 311 141.5

1965 2296 34.4 716 10.7 1580 23.7 299 132.3

1966 2224 30.6 621 8.5 1603 22.1 245 110.8

1967 2171 29.2 322 9.8 1432 19.5 252 115.9

1968 2277 30 708 9.3 1569 20.7 262 116.3

1969 2336 30.5 733 9.4 1603 21 246 105.1

1970 2205 30.6 669 9.3 1536 21.3 239 110

1971 2235 30.7 604 9.2 1541 22.5 197 88.4

1972 2187 29.7 674 9.1 1513 20.7 209 96.9

1973 2161 29.1 601 7.9 1560 21.2 191 87.2

1974 2014 26.6 597 7.7 1417 19 152 75.6

1975 2154 28 649 8.4 1505 19.6 179 84.5

1976 2231 28.6 660 8.2 1571 20.3 223 98.8

1977 2105 26.8 611 7.5 1494 19.3 174 82.3

1978 2075 26 605 7.4 1470 18.6 161 78.6

1979 1902 23.7 566 6.9 1336 16.7 142 75.6

1980 2033 25.8 588 7.3 1445 18.5 124 61.5

1981 1811 22.9 686 8.5 1125 14.4 173 95.7

1982 1995 24.9 697 8.3 1298 16.5 161 80.7

1983 2027 24.8 704 8.4 1323 16.4 170 84.1

1984 2086 25 535 6.2 1551 18.7 119 73.1

1985 2318 27.5 675 7.8 1643 19.7 142 61.2

1986 2264 26.5 663 7.6 1601 18.9 165 72.9

1987 2204 25.3 641 7.3 1563 18.1 113 51.7

1988 2192 24.8 698 7.8 1494 17 173 79.1

1989 2163 24.2 675 7.4 1488 16.8 136 62.8

1990 2477 27.4 664 7.1 1813 20.3 110 44.2

1991 2487 28.5 643 7.2 1844 21.3 85 34.1

1992 2485 27.9 619 6.7 1866 21.2 82 33

1993 2482 27.1 660 7.1 1822 20.5 98 39.7

1994 2521 27.2 631 6.6 1890 20.5 78 31.1

1995 2251 23.3 659 6.7 1592 17 75 33.5

1996 2312 23.9 693 7.1 1619 16.9 68 29.3

1997 2086 21.3 674 6.7 1412 14.7 32 15.3

1998 2017 20.4 658 6.4 1359 13.9 37 18.5


92

1999 1606 16.1 644 6.2 962 9.8 17 11.1

2000 1647 16.4 643 6.2 1004 10.1 19 11.8

2001 1870 18.3 653 6.2 1217 12.1 23 12.3

2002 2144 28.2 703 8.8 1441 19.4 16 7.4

2003 2013 25.6 660 8.1 1353 17.5 15 6.9

2004 1937 24.2 690 8.4 1247 15.8 17 9.1

2005 1294 15.9 647 7.7 647 8.2 9 7.2

2006 1207 14.7 658 7.8 549 6.9 10 8.4

2007 1081 13.1 657 7.7 424 5.4 5 4.6

2008 1127 13.5 626 7.3 501 6.5 10 8.8

2009 914 10.8 714 8.3 200 5.1 8 8.8

2010 799 9.3 590 6.9 209 2.5 15 18.5 Burimi: RZS, Područno odeljenje Leskovac, Vitalni događaji za Pčinjski i Jablanički Okrug 1961-2010

Graf. 10: Nataliteti, mortaliteti i përgjithshëm dhe shtimi natyror në LP (1961-2010)

Rritja e natalitetit menjëherë pas LDB-së shpjegohet me nevojën e kompensimit të popullsisë të humbur nga lufta. Nga vitit 1961, deri në fund të viteve 1970, nataliteti ruan vlera të larta, por me prirje zvogëlimi të ngadalshëm. Disa nga arsyet e natalitetit të lartë në popullsisë në LP-së janë: Pjesëmarrjen e lartë të popullsisë bujqësore në atë të përgjithshme (76% në v.

1961, 68% në v. 1971 dhe 49% në v. 1981). Zvogëlimi i përqindjes nuk vjen nga zhvillimi ekonomik dhe industrial, por nga emigrimit i popullsisë në botën e jashtme. Gjithashtu, gjatë gjithë periudhës është shënuar pjesëmarrje e ulët e popullsisë aktive femërore në jetën ekonomike (21,6%. në vitin 2002).

Niveli i lartë i analfabetizmit (42,3% në komunën e Preshevës dhe 39,4% në LP, në v. 1961), veçanërisht te femrat (69% në komunën e Preshevës dhe 55% në LP, në v. 1961). Arsimimi i femrave dhe pjesëmarrja në veprimtaritë ekonomike janë faktorët kryesor që, përmes ndikimit në transformimin e jetës familjare dhe sociale, ndikojnë në rënien e natalitetit. Ato ndryshojnë qëndrimin ndaj funksionit


93

të kohës së punës dhe asaj të lirë, duke e reduktuar funksionin biologjik të femrës136.

Vlerat e larta të mortalitetit të përgjithshëm dhe atij të foshnjave (gjegjësisht 14,8‰ dhe 160,4‰137 në vitin 1962) për shkak të mbrojtjes së dobët sociale dhe shëndetësore, strukturës rurale dhe agrare, nivelit të ulët të arsimimit dhe shkallës së lartë të analfabetizmit.

Mbizotërimi i shoqërisë patriarkale, me familje të mëdha, funksione prodhuese dhe norma të jetës gjysmëfeudale, nevoja për fuqi më të madhe punëtore në bujqësinë ekstensive natyrore.

Rritja e mobilitetit hapësinor të popullsisë, përmes migrimeve lokale dhe atyre të jashtme, fillimi i inkuadrimit të popullsisë në veprimtaritë jobujqësorë, përfshirja më e madhe e popullsisë së përgjithshme dhe asaj femërore në procesin e arsimimit, hapja e disa reparteve industriale, përbëjnë hapat e parë të shthurrjes së strukturës homogjene social-ekonomike të popullsisë në LP, që shoqërohet me rënien e natalitetit pas viteve 1960. Nataliteti bie shumë pas vitin 2000: 28,2‰ në v. 2002, në 14,7‰ në v. 2006 dhe 9,3‰ në vitin 2010. Një arsye është se që nga viti 2005 mbledhja e të dhënave demografike është bërë sipas konceptit të popullsisë së pranishme. Arsyet e tjera duhen kërkuar në transformimin e shpejtë të strukturës social-ekonomike, që shprehet në mobilitetit më të madh hapësinor e social përmes migrimeve të brendshme dhe të jashtme, rritjes së nivelit arsimor dhe profesional të popullsisë së përgjithshme dhe asaj femërore, kalimit të një pjese të konsiderueshëm të popullsisë në veprimtari jobujqësore, rritjes së numrit të ekonomive familjare mikse dhe jobujqësore, depërtimit të risive teknologjike-informative, sidomos të internetit në shumicën e familjeve etj. IV.5.2 Ecuria e mortalitetit Mortaliteti, sidomos ai i foshnjave është tregues i rëndësishëm i gjendjes shëndetësore, si dhe i nivelit social-kulturor dhe ekonomik të një popullate138. Gjatë periudhës 1961-2010 mortaliteti ka qenë i lartë, por në rënie të vazhdueshme: nga 14,8‰ në v. 1961, në 8,5‰ në v. 1981 dhe 6,2‰ në vitin 2001. Mortaliteti ishte më i shprehur te femrat, duke ndikuar në mbizotërimin e meshkujve pothuajse gjatë gjithë periudhës së analizuar. Edhe mortaliteti i foshnjave është pakësuar ndjeshëm: nga 160,4‰ në vitin 1961, në 95,7‰ në vitin 1981 dhe 7,4‰ në vitin 2002. Rënia e mortalitetit të përgjithshëm shpjegohet me përmirësimin e kushteve të përgjithshme jetësore, ku futen ato të banimit, ushqimit, veshmbathjes, kujdesi shëndetësor139 etj. Këta faktorë kanë ndikuar në rritjen e jetëgjatësisë140 së popullsisë së LP-së. Gjithashtu, në zvogëlimin e nivelit të mortalitetit ka ndikuar edhe struktura e re e popullsisë së LP-së.

136 H. Islami, ASHAK, Prishtinë, 2005, f. 89. 137 Në demografi konsiderohen si vlera ekstreme maksimale. 138 H. Islami, ASHAK, Prishtinë, 2005, f. 133. 139 Qendra shëndetësore në Preshevë është hapur në vitin 1954, me 2 mjekë. 140 Në demografi, zgjatja e jetës së njeriut dhe e mesatares së jetës të të porsalindurve, merret edhe si tregues sintetik i nivelit dhe i intensitetit të vdekshmërisë së një popullate (H. Islami, 2005).


94

Vlerat më të larta të mortalitetit te femrat janë pasqyrim i pozitës dhe rolit të femrës në shoqërinë tradicionale shqiptare. Në familjet shqiptare, fëmijëve të gjinisë femërore u kushtohej kujdes më i vogël, si për shkak të botëkuptimeve patriarkale, ashtu edhe për shkaqe sociale dhe ekonomike, sepse ata të gjinisë mashkullore konsideroheshin si fuqi punëtore në bujqësinë ekstensive, trashëgimtarë të pasurisë dhe pronës, kujdestarë të prindërve etj. IV.5.3 Ecuria e shtimit natyror Deri në vitin 1981, popullsia e LP-së kishte shtim natyror të lartë, por në zvogëlim të ndjeshëm: nga 22,1‰ në vitin 1961, në 14,4‰ në vitin 1981 dhe 2,5‰ në vitin 2010. Popullsia e LP-së, me prapambetje social-ekonomike të theksuar, atavizma të mardhënieve gjysmëfeudale, shkallë të larta analfabetizmi, rol dhe pozitë inferiore të femrës, dallohet për natalitet dhe shtim natyror të lartë. Ajo është e fundit në transicionin demografik të Evropës141. Vlerat e natalitetit, mortalitetit të përgjithshëm dhe të foshnjave, si dhe e shtimit natyror në vitin 2010 janë nën 10‰, që do të thotë se popullsia e LP-së, së paku sipas kriterit të lëvizjes natyrore është në përfundim të periudhës së gjatë të transicionit demografik. Shtimin e lartë natyror të popullsisë shqiptare në Ish-Jugosllavi, studiuesit dhe politikanët serbë e shikojnë nën prizmin e veçorive biologjike, socio-kulturore, psikologjike dhe religjioze të etnisë shqiptare. Por ky shtimi është i kushtëzuar nga dallimet në zhvillimin social-ekonomik. Me qëndrimet e tyre neomaltusiane, akademikët dhe politikanët serbë gjithmonë kanë synuar të manipulojë zhvillimet demografike të shqiptarëve. IV.6 Ecuria e numrit të ekonomive familjare dhe përbërja e tyre

Ekonomia familjare përkufizohet si grup individësh që bashkëjetojnë dhe bashkëharxhojnë të ardhurat për plotësimin e nevojave themelore jetësore, ndërsa familja është bashkësi me lidhje gjaku, e cila përbëhet nga çiftit bashkëshortor, prindërit (të njërit apo të dyve), dhe fëmijë. Në thelb kemi të bëjmë me dy qasje në analizën e të njëjtit grup shoqëror: në rastin e parë nga aspekti i riprodhimit social-ekonomik, kurse në rastin e dytë nga ai biosocial142. Sipas regjistrimit të vitit 2002, ekonomi familjare është çdo bashkësi familjare apo e individëve, të cilët bashkëjetojnë dhe bashkëharxhojnë të ardhurat për plotësimin e nevojave themelore (ushqim, veshmbathje etj), pa marrë parasysh se a jetojnë të gjithë anëtarët e bashkësie në vendin ku ndodhet ekonomia familjare, apo dikush nga ata qëndron në një vendbanim ose shtet tjetër për shkak të punës, shkollimit etj.143. Për të kuptuar më mirë transformimet sasiore dhe cilësore të ekonomive familjare, duhen njohur karakteristikat specifike të familjes si njësi themelore e organizimit të jetës shoqërore. Familja shqiptare në LP ka ngjashmëri të plotë me atë në Kosove. Për një kohë të gjatë ajo është dalluar për nga: numri i madh i anëtarëve, karakteri patriarkal,

141 H. Islami, Dukagjini, Pejë, 1994 142 M. Bobić, Sociologija, Vol.XLVI, Beograd, 2004, f. 352. 143 Popis u 2002 godini, Knjiga br. XI, Beograd, 2004.


95

raportet specifike ndërmjet gjeneratave, ekonomizimi autarkik, mobiliteti i vogël hapësinor dhe social etj. Për rrjedhojë janë krijuar ekonomi familjare shumanëtarëshe, me funksione biosociale, prodhuese, konsumuese, edukuese, shëndetësore, mbrojtëse etj.144.

Tabela 27: Lëvizja e numrit të ekonomive familjare në Luginën e Preshevës 1948-2002

Komuna Numri i ekonomive familjare

1948 1953 1961 1971 1981 1991 2002

Presheva 3692 3848 4162 4668 5396 6419 10121

Bujanoci 5431 5818 6507 7535 8523 9332 10008

Medvegja 3513 3787 4390 4314 4033 3650 3564

Lugina e Preshevës 12636 13453 15059 16517 17952 19401 23693 Burimi: Uporedni pregled broja domaćinstva od 1948-2002, Knjiga X, Beograd, 2004

Graf. 11: Lëvizja e numrit të ekonomive familjare në LP për periudhën 1948-2002

Ndërsa në Preshevë dhe Bujanoc, gjatë të gjitha periudhave të analizuara, vërehet rritje e numrit të ekonomive familjare, në komunën e Medvegjës, rritja e shënuar në periudhën 1948-1961, pasohet nga zvogëlimi i numrit të tyre, si rrjedhojë e shtimit të ulët natyror dhe e emigracionit. Megjithatë, numri i ekonomive familjare në nivel rajoni për 50 vjet është dyfishuar.

Tabela 28: Indeksi i rritjes/zvogëlimit të numrit të ekonomive familjare 1948-2002 Komuna 1948 53/48 61/53 71/61 81/71 91/81 33270 2002/48

Presheva 100 104,2 108,2 112,2 115,6 119 157,7 274,1

Bujanoci 100 107,1 111,8 115,8 113,1 109,5 107,2 184,3

Medvegja 100 107,8 115,9 98,3 93,5 90,5 97,6 101,5

LP 100 106,5 111,9 109,7 108,7 108,1 122,1 187,5 Burimi: RZS, Popis Stanovništva, Uporedni pregled broja domaćinstva od 1948-2002, Beograd, 2004. Indeksi i rritjes për komunën e Bujanoci është i përafërt me atë në nivel rajonal, për atë të Preshevës, ku numri i ekonomive familjare gati trefishohet, është 274,1, ndërsa në komunën e Medvegjës, ku numri ekonomive familjare pothuajse nuk ka ndryshuar, ky indeks është 101,5.

Dallime ka edhe për sa u përket periudhave me rritje më të madhe të numrit të ekonomive familjare: 1948/53 në Medvegjë, me indeks 115,9; 1961/71 në Bujanoc, me indeks 115,8; 2002/91 në Preshevë, me indeks 157,7.

144 H. Islami, Rilindja, Prishtinë, 1985.


96

Këto ndryshime janë pasqyrim i dallimeve në strukturën kombëtare të popullsisë, ritmeve të proceseve transformuese brenda familjeve, mobilitetit të ndryshëm hapësinor dhe social brenda familjeve të bashkësive të ndryshme etnike, proceseve emigruese-shpopulluese, pozitës sociale-ekonomike etj. Procesi i copëtimit të ekonomive familjare në Preshevë ka filluar shumë vonë, mobiliteti hapësinor dhe social i popullsisë ka qenë shumë i vogël për shkak të patriarkalizmit, ekonomisë autarkike, ndikimeve religjioze. Të gjitha këto kanë bërë që për një kohë të gjatë të dominojnë ekonomitë familjare shumantarëshe. Ekonomitë familjare ishin institucione me funksionet shoqërore dhe biologjike, që shiheshin si burim stabiliteti dhe mbijetese, në rrethanat social-ekonomike përgjithësisht të vështira të trevës. Transformimet më të mëdha familja i përjeton nga fundi i viteve 1980 e sidomos gjatë viteve 1990, kur rritet mobiliteti hapësinor dhe social i popullsisë. Krahas ekonomive familjare bujqësore, shfaqen edhe ekonomi familjare të përziera dhe jobujqësore. Mobiliteti më i madh, punësimi në veprimtaritë jobujqësore, progresi teknik dhe teknologjik, stili i ri i jetës, çuan në shthurjen e ekonomive familjare shumantarëshe, copëtimin dhe shtimin numerik të tyre. Rritja e numrit të ekonomive familjare ndodhi më herët në komunën e Bujanocit, për shkak të heterogjenitetit më të theksuar etnik, ku ekonomive familjare serbe, me veçori të tjera demografike dhe sociale (familja e vogël), përbëjnë rreth 40%. Komuna e Bujanocit njohu ritme më të shpejta zhvillimi në periudhën 1960-1970, me hapjen disa reparteve industriale. Një pjesë e popullsisë (kryesisht serbe), deri atëherë bujqësore, kaloi në sektorët jobujqësor, duke rritur numrin e ekonomive familjare të përziera dhe jobujqësore, ndarjen e ekonomive familjare jobujqësore nga ato bujqësore etj. Këto transformime ndikuan në mobilitetin më të madh hapësinor dhe social të popullsisë’ të shprehura përmes migrimeve ditore fshat-qytet, sjelljen e të rejave nga qyteti në fshat, depërtimi i elementeve të jetës urbane në mjediset rurale etj. Këto çuan më heret në shkërmoqjen e ekonomive familjare shumantarëshe. Tabela 29: Rritja e numrit të banorëve dhe ekonomive familjare në LP për periudhën 1953-2002

Viti Rritja e banorëve Rritja e ekonomive familjare

Numri % Numri %

1953 5399 6,3 817 6,4

1961 4318 4,8 1606 11,9

1971 4325 4,6 1458 9,7

1981 3485 3,6 1435 8,7

1991 3693 3,6 1449 8,1

2002 11339 10,0 4292 22,1

Burimi: Uporedni pregled broja domaćinstva od 1948-2002, Knjiga X, Beograd, 2004; Pregled broja stanovnika od 1948-2002, Republički Zavod za Statistiku, Knjiga IX, Beograd, Maj, 2004 (Vërejtje: Për v. 1991 janë vlerësime).


97

Graf. 12: Rritja e numrit të banorëve dhe ekonomive familjare në LP për periudhën 1953-2002

Rritja e numrit të ekonomive familjare ka qenë më e shpejtë se e numrit të banorëve gjatë gjithë periudhës, përveç vitit 1953, kur ishte pothuajse e njëjtë. Kjo është e dukshme sidomos në vitin 2002, kur numri i ekonomive familjare ishte shtuar 11,9%, ndërsa numri i banorëve 10%. Këto raporte janë rezultat i transformimit të strukturës sociale-ekonomike të familjes, ndarjes së ekonomive familjare shumantarëshe, migrimeve fshat-qytet etj. IV.6.1 Përbërja e ekonomive familjare dhe madhësia mesatare e tyre Në LP mbizotërojnë ekonomitë familjare me 4 e më shumë anëtarë, sidomos ato me 8 e më shumë. Gjithashtu, madhësia mesatare e ekonomive familjare është shumë e lartë.

Tabela 30: Përbërja e ekon. familjare (në %) dhe madhësia mesatare e tyre (1953, 1961, 2002)

Ekonomitë familjare

Mes

atar

ja

Numri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10>

53’ 12366 3,38 5,31 8,45 11,85 16,11 15,12 13,74 9,54 6,97 14,92 6,93

61’ 15059 4,07 6,5 8,89 13,97 15,25 14,7 11,58 8,26 5,46 11,28 5,97

02’ 20519 9,86 15,93 10,91 17,91 16,79 29,42 7,17 3,29 1,62 2,89 4,07

Burimi: Uporedni pregled broja domaćinstva od 1948-2002, Knjiga X, Beograd, 2004 Në LP, në vitin 1953, me 1-3 anëtar ishin 14,9% të ekonomive familjare, ndërsa në Serbi 37,7%. Në vitin 2002, kësaj kategori i përkisnin 26,71% të ekonomive familjare në LP dhe 66,3% në Serbi. Në të gjitha periudhat, pjesa dërmuese e ekonomive familjare ishte me 4-7 anëtarë. Në vitin 2002 në këtë kategori bënin pjesë 66,2% e ekonomive familjare.

Karakteristikë për rajonet e pazhvilluara është pjesëmarrja e lartë e ekonomive familjare me 8 e më shumë anëtar. Kjo situatë vërehet edhe në LP, por në rënie: nga 29% në v. 1953, në 25% në v. 1961 dhe 7,1% në v. 2002. Madhësia mesatare e ekonomive familjare gjatë gjithë periudhës ka qenë më e lartë se ajo e Serbisë, por në rënie: nga 6,97 anëtar (4,5 në Serbi) në vitin 1953, në 4,07


98

anëtar (3 në Serbi) në vitin 2002. Del se çdo 10 vjet, madhësia mesatare e ekonomive familjare është zvogëluar me 0,5 anëtarë. Mbizotërimi i ekonomive familjare shumantarëshe, madhësia mesatare e lartë e ekonomive familjare, si dhe transformimet e ngadalshme të tyre tregojnë për prapambetjen ekonomike, sociale dhe arsimore të LP-së.

Ndër faktorët që ndikojnë në zvogëlimin e madhësisë mesatare dhe të përqindjes së ekonomive familjare me shumë anëtarë, janë:

- transformimi i bazës social-ekonomike (i strukturës ekonomike të popullsisë, eksodi bujqësor, ngritja e nivelit kulturor-arsimor, përmirësimi i standardit të jetesës dhe atij shoqëror etj.)

- ndryshimi i strukturës demografike (zvogëlimi i natalitetit dhe shtimit natyror, rritja e mobilitetit hapësinor të popullsisë etj.)145.

Komponentet e strukturës sociale-ekonomike dhe demografike në LP transformohen me ritëm më të ngadalshëm se në Serbi, prandaj ruhen dallimet për sa i përket madhësisë mesatare dhe përqindjes së ekonomive familjare me shumë anëtar. IV.7 Struktura etnike e popullsisë

LP-ja - nyje nevralgjike historike, etnodemografike dhe gjeopolitike, ka qenë dhe ka mbetur një hapësirë e kontaktit të kulturave dhe civilizimeve. Pushtesit janë përpjekur vazhdimisht të ndryshojnë përbërjen etno-demografike të saj, por pa arritur ta përmbysin atë, në dë të shqiptarëve, të cilë kanë mbetur shumicë.

Tabela 31: Struktura kombëtare e popullsisë në Luginën e Preshevës në periudhën 1961-2002

Përkatësia kombëtare

1961 1971 1981 1991 2002 Numri % Numri % Numri % Numri % Numri %

Raj

oni

Shqiptarë 39884 44,3 65507 53,3 72484 74,1 80204 79 81978 73 Serb 45229 50,2 37619 39,8 18486 19 14268 14,1 24134 21,4Romë 3113 3,29 4056 4,14 5032 4,95 4306 3,91Të tjerë 4933 5,48 3395 3,59 2830 2,73 2045 2,01 1791 1,73

Burimi: Popis stanovništva 1961,1971,1981,1991 dhe 2002 (Vërejtje: Në regjistrimin e vitit 2002 nuk është përfshirë popullsia më punë të përkohëshme në botën e jashtme).

Graf. 13: Struktura kombëtare e popullsisë në LP në periudhën 1961-2002

Nga të dhënat e regjistrimeve të periudhës 1961-2002 del se numri i popullsisë shqiptarë në LP është rritur nga 44,3% në v. 1961, në 78,8% në v. 1991. Përqindja më e

145 H. Islami, Rilindja, Prishtinë, 1985, f. 194.


99

vogël e shqiptarëve në raport me serbët në vitin 1961 është rezultat i emigrimit të një numri të konsiderueshëm të tyre në Turqi, ndërsa rënia e peshës së shqiptarëve nga 78,9% në v. 1991, në 72,9% në v. 2002, është rezultat i aplikimit të koncepcionit të popullsisë së pranishme në momentin e regjistrimit. Sipas të dhënave të komunave, në vitin 2002 nuk janë përfshirë në regjistrim rreth 23.743 banorë ose 20,8% e popullsisë së përgjithshme të LP-së. Kështu, regjistrimi i vitit 2002 nuk e pasqyron saktë strukturën etnike të popullsisë.

Tabela 32: Struktura etnike e popullsisë në Komunën e Preshevës Përkatësia etnike

1961 1971 1981 1991 2002 Numri % Numri % Numri % Numri % Numri %

Shqiptarë 18229 68,2 23625 78,6 28961 85,3 34992 89,9 44994 93,7Serb 6741 25,2 5777 19,2 4204 12,4 3206 8,23 2194 4,57Romë 312 1 433 1,3 505 1,29 322 0,67Të tjerë 1768 6,6 343 1,1 350 1,0 240 0,62 498 1,04

Burimi: Popis stanovništva 1961,1971,1981, 1991, 2002 godine.

Graf. 14: Struktura kombëtare e popullsisë në Komunën e Preshevës në periudhën 1961-2002

Përbërja etnike e popullsisë në LP tregon shkallë të lartë të homogjenitetit146, që shprehet përmes mbizotërimit të vazhdueshëm të popullsisë shqiptare. Shqiptarët përbënin rreth 94% të popullsisë të komunës së Preshevës, në vitin 2002.

Tabela 33: Përqindja e grupit më të madh dhe koeficienti i heterogjenitetit etnik në LP

Përqindja e grupit më të madh etnik Koeficienti i heterogjenitetit etnik

1961 1971 1981 1991 2002 1961 1971 1981 1991 2002

Rajoni 50,2 53,3 74,7 85,1 73,1 990 440 350 266 368

Vojvodina 54,9 55,8 54,4 56,8 65,1 822 793 817 762 537

Kosova 67,2 73,7 77,4 81,6 489 357 291 226

Serbia 74,6 71,2 65,8 65,9 82,8 339 404 449 517 206Burimi: Popis stanovništva 1961, 1971, 1981, 1991, 2002 godine.

146 Sipas N. Raduški (Beograd, 2007, f. 37), mund të flitet për përbërjen monolite etnike të një rajoni ose shteti kur një grup etnik përbën më se 90% të popullsisë totale, me homogjenitet të theksuar etnik kur grupi etnik përbën 80-89%, të popullsisë totale, me homogjenitet të ulët ose heterogjenitet kur grupi etnik përbën 70-79% të popullsisë totale, heterogjenitetin e lartë kur grupi etnik përbën 60-69% të popullsisë totale dhe heterogjenitetin e theksuar kur grupi etnik përbën 50-59% të popullsisë totale. Përveç përqindjes së grupit më të madh etnik, për përcaktimin e shkallës së homogjenitetit ose heterogjenitetit të popullsisë në një rajon përdoret edhe koeficienti i heterogjenitetit etnik, i cili tregon numrin e pjesëtarëve të të gjithë popujve të tjerë së bashku në 1000 pjesëtarë të grupit etnik më të madh.


100

Gjatë gjithë periudhës 1961-1991, në LP është shënuar rritjen e përqindjes së popullsisë shqiptare: nga 44,3% në v. 1961, në 85,1% në vitin 1991. Ecuria e këtij procesi etniko-demografik është e ngjashme me atë në Kosovë, ku shqiptarët përbënin 67,2% në v. 1961 dhe 81,6% në v. 1991. Koeficienti i heterogjenitetit etnik në LP ka pasur ecuri negative në periudhë 1961-1991 (nga 990, në 266) dhe pozitive në periudhën 1991-2002, kur arriti në 368. Edhe në Kosovë ka zvogëlim të këtij koeficienti nga 489 në v. 1961, në 226 në v. 1991. Ecuria negative e koeficientit të heterogjenitetit etnik në LP tregon për rritjen e homogjenitetit etnik. Kur të flitet për strukturën etnike të një rajoni, rëndësi ka edhe shtrirja territoriale e grupeve etnike brenda tij. Popullsia shqiptare ka një mbizotërim absolut në pjesën kodrinore-malore të Karadakut, në perëndim, si dhe në pjesën fushore të rajonit, me përbërje etnike monolite. Shpatet e Rujanit dhe përgjithësisht pjesa lindore e rajonit dallohet për heterogjenitet etnik më të theksuar. Shtrirja territoriale e etnikumit shqiptar në LP tregon se hapësira etnike e shqiptarëve është natyrshëm dhe në mënyrë funksionale kompakte e lidhur me trojet e tjera shqiptare në Kosovë dhe Maqedoni, duke krijuar një tërësi të pandërprerë. Kjo ka kontribuar në ruajtjen e kompaktësisë së etnikumit shqiptar në këto hapësira. IV.8 Struktura fetare e popullsisë Popullsia shqiptare e LP-së ishte e krishterë (katolike) para pushtimit nga Perandoria Osmane. Këtë e vërtetojnë shumë argumente historike, toponomastike dhe linguistike. Konvertimi i popullsisë shqiptare katolike në myslimane është proces i gjatë, të cilit fillimisht i është nënshtruar popullsia e zonës fushore. Xhamitë dhe varrezat në disa vendbanime fushore janë të shek. XVI dhe fillimit të shek. XVII. Kjo korrespondon me kohën përhapjes së islamizmit në këtë zonë. Popullsia e zonave kodrinore-malore rezistoi deri nga kah fundi i shek. XVII dhe fillimi i shekullit XVIII, pastaj iu nënshtrua pasivisht islamizimit.

Tabela 34: Struktura fetare e popullsisë në LP (pa Medvegjën) Musliman Ortodoks Katolik Të tjerë

Presheva 87,40 8,69 0,04 3,87

Bujanoci 59,10 34,41 0,02 6,47

Lugina e Preshevës 73,25 21,55 0,06 5,17 Burimi: Republički Zavod za statistiku, Veroispovest, maternji jezik i nacionalna ili etnička pripadnost prema starosti i polu, podaci po opštinama, Beograd, Maj 2003. Struktura fetare e sotme reflekton strukturën etnike dhe dallohet për homogjenitet të lartë, me mbizotërim të besimit mysliman: 73,25% në LP dhe 87,4% në komunën e Preshevës. Besimit të krishterë-ortodoks i takon popullsia serbe, që përbën 21,55% të numrin të popullsisë në LP dhe 8.69% në komunën e Preshevës. Përqindja e besimeve të tjera është e parëndësishme.


101

IV.9 Struktura biologjike e popullsisë

Kjo strukturë ka të bëjë me studimin e popullsisë sipas gjinisë dhe moshës, nga e cila varet lëvizja natyrore e popullsisë dhe formimi i kontigjentit të punës147.

Në këto aspekte, popullsia e LP-së është e ngjashme me atë të Kosovës: në vitin 2002, grupmosha 0-19 vjet përbënte 36,8%; ajo 20-50 vjet merr përbënte 47,3%; ndërsa ajo 60 vjet përbënte vetëm 14,5%.

Tabela 35: Popullsia e LP-së sipas gupmoshave në periudhën 1961-2002148

Viti

0-19 20-59 mbi 60 Numri % Numri % Numri %

Raj

oni

1961 42898 47,2 39556 42,2 11881 11,2 1971 44434 46,1 40419 41,9 11738 10,4 1981 41957 43,8 46169 48,2 11476 10,5 1991 40383 41,1 49122 47,1 11774 11,5 2002 32738 36,8 42090 47,3 12683 14,5

Burimi: Popis stanovništva iz 2002 godine, 2003. Llogaritjet janë bërë nga autori.

Graf. 15: Grupmoshat kryesore të popullsisë në LP (1961-2002)

Vërehet rënia e peshës së popullsisë së re (0-19 vjet) në nivel rajonal, nga 47,2% në v. 1961, në 36,8% në v. 2002, rritja e peshës së grupëmoshës 20-59 vjet, nga 42,7% në v. 1961, në 47,3% v. 2002, si dhe ajo e popullsisë mbi 60 vjet, nga 11,2% në v. 1961, në 14,5% në v. 2002. Këto prirje reflektojnë ndryshimet në komponentet e lëvizjes natyrore (zvogëlimi i natalitetit dhe shtimit natyror) dhe atë migruese të popullsisë (jashtë vendit për komunat Preshevë dhe Bujanoc dhe brenda vendit, për komunën e Medvegjës). Me qenë se faktorët e transformimeve brenda rajonit nuk janë të njëjtë, edhe intensiteti i ndryshimeve strukturore paraqitet i ndryshëm sipas komunave (pasqyra në vijim). Piramida e popullsisë sipas moshës në LP i takon tipit progresiv, me bazë të gjerë, mbizotërim të grupmoshave të reja, tregues i shtimit të lartë natyror të popullsisë.

147 D. Breznik, Demografija, Analiza, Metode i Modeli, Beograd, 1980, f. 297.


102

Nisur nga piramida e moshës në komunën e Preshevës (v. 2002), del se shqiptarët në Preshevë dhe rajon kanë më shumë se 41% të popullsisë më të re se 20 vjet, si dhe 11% të popullsisë mbi 60 vjet. Kjo strukturë progresive e moshës, që paraqitet në formën e një piramide me bazë të gjerë, tregon se shqiptarët janë popullsi e re149. Kjo sjell një sërë problemesh të natyrës social-ekonomike dhe demografike, si “... presion në shkollim, punësim, shëndetësi etj150. Mungesa e investimeve për hapjen e vendeve të reja të punës dhe zhvillimin ekonomik të rajonit, në kushtet e shtimit të lartë natyror dhe mbizotërimit të popullsisë së re, çon në rritjen peshës së popullsisë së mbajtur (sidomos të moshave të reja) në raport me atë aktive. Kontingjenti i madh i popullsisë me moshë të re, shtron kërkesa qenësore edhe për sa i përket shkollimit në nivelin fillor, të mesëm dhe universitar, si dhe për organizimin efikas të sistemit të mbrojtjes shëndetësore etj. Në komunat Preshevë dhe Bujanoc, me përqindjen më të lartë të popullsisë shqiptare, deri në vitin 2002 ka pasur më shumë meshkuj se femra. Kështu në Preshevë në v. 1971 raporti gjinor ka qenë 51,3:48,7, ndërsa në Bujanoc 50,6:49,4. Pas v. 1971 raporti ka ndryshuar në favor të popullsisë femërore. Kështu, në v. 2002, në Preshevë ishtea 49,7:50,3, kurse në Bujanoc 50,1:49,9. Prirje të ngjashme (rritje të përqindjes së

149 N. Raduški, Nacionalne manjine u Centralnoj Srbiji, CDI, Beograd, 2007, f. 104. 150 H. Islami, Popullsia e Kosovës-Studim demografik, ETMM të Kosovës, Prishtinë, 1981

Graf. 16: Piramida e moshës për LP-në dhe Komunën e Preshevës pë 1961 dhe 2002


103

femrave) ka pasur ky raport edhe në nivel rajoni: ishte 50,3:49,7 në vitin 1971, u bë 49,9:50,1 në vitin 2002.

Tabela 36: Struktura e popullsisë sipas gjinisë në LP për 1971,1991 dhe 2002

1971 1991 2002

M % F % M % F % M % F %

Presh. 15422 51,3 14635 48,7 20011 51,4 18932 48,6 17361 49,7 17543 50,3

Buj. 22035 50,6 21148 49,4 25264 51,3 23974 48,7 21707 50,1 21595 49,9

Medv. 10013 48,2 10779 51,8 6676 49,9 6692 50,1 5395 50,1 5365 49,9

Rajoni 47470 50,3 46892 49,7 51951 51,2 49598 48,8 44463 49,9 44503 50,1

Burimi: Popis stanovništva i stanova 1971, 1991, 2002 godine.

Graf. 17: Popullsia sipas gjinisë në Luginën e Preshevës për 1971,1991 dhe 2002

Tregues i rëndësishëm i strukturës së popullsisë sipas gjinisë është koeficienti i maskulinitetit151.

Tabela 37: Koeficienti i maskulinitetit për Preshevë dhe Bujanoc për per. 1961-2001

Vitet Presheva Bujanoci

K.m

asku

lini

teti

t

1961 1032 1008 1971 1056 1026 1991 946 948 2002 990 1005

Vërehet mbizotërimi i meshkujve në vitet 1961 dhe 1971, më i theksuar në Preshevë se në Bujanoc, popullsia e të cilit ka qenë më afër ekuilibrit gjinor, ndoshta sepse përqindja e shqiptarëve ka qenë më e vogël. Çekuilibri gjinor shpjegohet me prapambetjen social-ekonomike, mentalitetin rural tradicional, pozitën diskriminuese të femrës në familje dhe shoqëri etj. Në kushtet e një ekonomie ekstensive natyrale, fëmijëve të gjinisë mashkullore, të cilët konsideroheshin shtyllë e fuqishme në ekonominë shtëpiake, çështjet e vendimmarrjes etj, u kushtohej kujdes më i madh, ndërsa ata gjinisë femërore liheshin padore, madje

151 KM tregon numrin e popullsisë mashkullore në 1000 persona të gjinisë femërore.


104

kishin vdekshmëri më të lartë. Një arsye është edhe shkalla më e lartë e vdekjeve të popullsisë femërore në periudhën e riprodhimit biosocial152, që lidhet kryesisht me pamjaftueshmërinë e kujdesit shëndetësor të femrave në periudhën e shtatzanisë (angazhimi në punët e rënda bujqësore), mungesën e ndihmës mjekësore në lindje etj. Ekuilibri gjinor vendoset në vitet ’80-të dhe përmbyset (në favor të popullsisë femërore) në vitet ’90-të, për t’u rivendosur (pothuajse) në fillim të mijëvjeçarit të ri. Në v. 2002, në Preshevë ishin 990 meshkuj për 1000 femra, ndërsa në Bujanoc 1005 meshkuj për 1000 femra. Ndryshimi i raportit në favor të femrave shpjegohet me përmirësimin e pozitës së tyre në familje dhe shoqëri, përmes emancipimit dhe pjesëmarrjes më aktive në jetën shoqërore, kapërcimit të traditave patriarkale, veçanërisht në shoqërinë shqiptare, përmirësimit të kushteve higjieno-sanitare dhe të shërbimit shëndetësor, sidomos për femrat shtatzëna etj. IVI.10 Struktura asrimore e popullsisë Ndryshe nga ajo biologjike, struktura arsimore e popullsisë është më shumë e ndikuar nga rrethanat sociale-ekonomike dhe politike, prandaj mund të ndryshohet më shpejt nëse ato përmirësohen153. Niveli i shkrim-leximit dhe ai i përgatitjes shkollore janë dy komponentet kryesore të strukturës arsimore të popullsisë. Shkrim-leximi është me rëndësi të veçanë në procesin e arsimimit dhe një tregues i zhvillimit social-ekonomik dhe kulturor të një komuniteti apo shoqërie. Shkalla e lartë e analfabetizmit është karakteristikë e hapësirave të pazhvilluara, rurale dhe bujqësore, si LP-ja, e cila ka qenë dhe pjesërisht ka mbetur e prapambetur, me mbizotërim të popullsisë rurale dhe bujqësore.

Tabela 38:Popullsia analfabete mbi 10 vjet në LP, sipas gjinisë (1961 2002)

Vitet Popullsia mbi 10 vjet Analfabetë Mashkuj Femra

Totali Meshkuj % Femra % Numri % Numri % Numri %

1961 65748 32290 49,1 33489 50,9 25909 39,4 7188 22,3 18730 55,9

2002 72621 36011 49,6 36610 50,4 6626 9,1 1425 3,9 5201 14,2

Burimi: Popis stanovništva 1961, 2002 godine.

Graf. 18: Popullsia analfabete e LP mbi 10 vjet, sipas gjinisë (1961 2002)

152 H. Islami, Rilindja, Prishtinë, 1985, f. 140. 153 N. Raduški, Beograd, 2007, f. 127.


105

Në vitin 1961 kishte 25.909 (39,4% të popullsisë) analfabetë, ndërsa në vitin 2002 numri i tyre kishte rënë në 6626 ose 9,1% të popullsisë. Del se analfabetizmi i përgjithshëm është në rënie të vazhdueshme, por mbetet ende i lartë te femrat dhe moshat e mëdha. Në v. 1961 ishin analfabetë 55,9% e femrave dhe 22.3% e meshkujve, ndërsa në v. 2002 në këtë nivel ishin 14,2% e femrave 3,9% e meshkujve. Kjo pasqyron pozitën më të diskriminuar të femrës në familjen dhe shoqërinë shqiptare, që shprehet në mospërfshirjen e saj në shkollim, mbylljen në suazat e familjes dhe ekonominë shtëpiake, mobilitetit më të vogël social dhe hapësinor etj.

Analfabetizmi ka prirje të rritet krahas moshës154. Ky rregull vlen edhe për LP-në, ku përqindja më e lartë e analfabetëve është në popullsinë e moshuar.

Tabela 39: Popullsia analfabete e LP- së sipas grupëmoshave për vitet 1961 dhe 2002

Grupmosha

1961 2002 Numri % Numri %

Raj

oni

10 – 19 1968 7,6 242 3,7

20 – 34 7247 27,9 397 6,1

35 – 64 12876 49,7 1776 27,5mbi 65 3818 14,7 4046 62,6Totali 25.909 100,0 6.461 100,0

Burimi: Popis stanovništva 1961, 2002 godine. Në vitin 2002 ishin analfabetë 3,7% e grupmoshës 10-19 vjeç dhe 62,6% e asaj mbi 65 vjeç. Treguesi i lartë i analfabetizmit në grupmoshat e mesme dhe të vjetra lidhet me përqindjen më të lartë të kësaj dukurie te femrat, të cilat kanë jetëgjatësi më të madhe. Niveli i lartë i analfabetizmit në LP është më shumë rrjedhojë e prapambetjes social-ekonomike dhe e rrethanave politiko-historike, se sa e normave tradicionale, konservatorizmit dhe pengesave fetare ndaj procesit të arsimimit.

Në trevat shqiptare në ish-Jugosllavi analfabetizmi është përdorur për t’i mbajtur shqiptarët të nënshtruar, duke penguar formimin e njerëzve të ditur, të cilët do të frymëzonin ndjenjat kombëtare dhe kërkesat për për liri e të drejta njerëzore.

Shkollat e para në LP ishin mejtepet fetare të periudhës osmane, në të cilat mësohej me alfabet arab. Me gjithë se jepenin edhe njohuri mbi fenë, roli i tyre në emancipimin e gjeneratave të reja dhe kultivimin e ndjenjave kombëtare ka qenë i madh. Sipas sallnames së vitit 1896, në Kazanë e Preshevës ishin dy shkolla fillore dhe një progjimnaz me 195 nxënës155. Shkollimi në gjuhën turke përfundon në vitin 1912, me tërheqjen e Perandorisë Osmane. Nga kjo periudhë e deri pas përfundimit të LDB-së, në fshatrat më të mëdha, si Miratoc, Raincë, Leran, Rahovicë e Corroticë, mësimi zhvillohej në gjuhën serbe. Niveli i përgatitjes shkollore, ashtu si analfabetizmi, kushtëzohet nga rrethanat sociale, ekonomike dhe politike. Ai mund të ndahet në tri nivele: i ulët (me mbizotërim të popullsisë pa shkollim fillor); mesatar (me mbizotërim të popullsisë me shkollim fillor të mbaruar) dhe i zhvilluar (me pjesëmarrje të ulët të popullsisë pa përgatitje shkollore dhe raport të përafërt ose të barabartë midis popullsisë me shkollim fillor dhe asaj me

154 H. Islami, Rilindja, Prishtinë, 1985, f. 166. 155 Sh. Rahimi, Vilajeti i Kosovës, ETMM, Prishtinë, 1969, f. 42.


106

shkollim më të lartë156. LP-ja bën pjesë në nivelin e dytë, ku arsimimi është masiv, por me përqindje të lartë të popullsisë me shkollim fillor.

Tabela 40: Përgatitja shkollore e popullsisë sipas të dhënave për vitin 1961 dhe 2002

Niveli 1961 2002

Totali Meshkuj Femra Totali Meshkuj Femra

Pa përgatitje shkollore 34674 11989 22685 8175 2418 6307

51,7 34,6 65,4 12,7 29,6 70,4

Shkolla fillore jo e plotë 28260 16977 9954 11124 4351 6791

41,9 60 40 17,3 39,1 60,9

Shkolla fillore 2380 1837 543 24822 11283 13539

3,6 77,2 22,8 38,7 45,4 54,6Shkolla për punëtor të kualifikuar

951 816 135 3332 2780 5521,4 85,8 14,2 5,2 83,4 16,6

Shkollimi i mesëm profesional 481 265 216 5516 3214 23020,7 55,1 44,9 8,6 58,3 41,7

Gjimnazi 172 128 44 2954 2057 8970,3 74,4 25,6 4,6 69,6 30,4

Shkollimi i lartë 10 119 11 1285 893 392

0,2 91,5 8,5 2,01 69,5 30,5

Shkollimi superior 60 53 7 1460 1137 323

0,1 88,3 11,7 2,3 77,9 22,1Burimi: Popis stanovništva 1961 godine, 1968. Popis stanovništva, domaćinstva i stanova 2002 g. 2003.

Graf. 19: Përgatitja shkollore e popullsisë sipas të dhënave për vitin 1961 dhe 2002

Në vitin 1961, 51,7% e popullsisë ishte pa përgatitje shkollore, 41,9% me shkollë fillore jo të plotë, 3,6% me shkollë fillore dhe vetëm 2,5% u përkisnin kategorive të tjera të shkollimit. Përqindja e lartë e popullsisë së pashkolluar ishte rezultat i mungesës së shkollave, sidomos të atyre në gjuhën shqipe, të cilat u hapen vetëm pas përfundimit të LDB-së. Kjo periudhë i përgjigjet nivelit të parë të përgatitjes shkollore.

156 M. Petrović, Republički Zavod za Statistiku, Beograd, 1995


107

Në vitin 2002 vihen re ndryshime të mëdha në strukturën arsimore të popullsisë: 12,7% e popullsisë ishte pa përgatitje shkollore, 17,3% me shkollë fillore jo të plotë, 55% me shkollim fillor, të mesëm dhe të lartë. Gjatë periudhës 1961-2002 janë hapur shkolla të mesme dhe gjimnaze në Preshevë e Bujanoc, ndërsa në Prishtinë u themelua Universiteti (v. 1970), që u mundësoi edhe maturantëve të LP-së të vazhdojnë studimet e larta. Në fillim të viteve 90-të një pjesë e të rinjëve i vazhduan studimet në universitetet e Shqipërisë dhe pas vitit 2004 edhe në ato të Maqedonisë. Pas viteve 60-të kanë ndodhur ndryshime të mëdha në arsimimin e popullsisë në LP-së, si zvogëlimi i numrit të popullsisë pa përgatitje shkollore dhe rritja e atij të popullsisë me shkollim fillor dhe të mesëm, por mbeten dallimen në nivelin e arsimimit sipas gjinisë, në dëm të femrave. IV.11 Struktura ekonomike e popullsisë Struktura ekonomike e popullsisë paraqet një tregues domethënës të zhvillimit social-ekonomik të një komune, rajoni ose shteti. Në fakt, zhvillimi ekonomik e ndryshon strukturën ekonomike, ndërsa, lëvizja dhe struktura e fuqisë punëtore ndikon në nivelin e zhvillimit ekonomik të zonës. Struktura ekonomike është e kushtëzuar nga karakteristikat demografike të popullsisë, por shpeshherë faktorë si struktura e ekonomisë, shkalla e zhvillimit ekonomik, arsimimi etj, janë përcaktues, prandaj duhet mbajtur parasysh kur analizohet struktura ekonomike të popullsisë.

Gjithashtu, në bazë të veçorive ekonomike, mund të dallohet shkalla e zhvillimit dhe pozita sociale e popullsisë. Sipas kriterit të aktivitetit ekonomik popullsia ndahet në tri grupe: aktive, me të ardhura dhe e mbajtur. Raporti i pjesëmarrjes së popullsisë aktive dhe të mbajtur varet nga struktura e popullsisë sipas moshës dhe gjinisë, si dhe nga vetë fuqia ekonomike e rajonit të caktuar. Lugina e Preshevës me nivel të ulët të zhvillimit social-ekonomik dhe mungesë të investimeve për zhvillimin e sektorit sekondar, ka strukturë ekonomike shumë të papërshtatshme, me mbizotërim të popullsisë bujqësore, raportin e pafavorshëm të popullsisë aktive me atë të mbajtur, numrin e vogël të popullsisë me të ardhura, mbizotërimin e sektorit primar në punësim dhe pjesëmarrjen e parëndësishme të sektorëve tjerë.

Tabela 41: Popullsia e LP-së sipas aktivitetit për periudhën 1961-2002

Burimi: Popis stanovništva 1961, 1971, 1981, 1991, 2002 godine. (Vërejtje: Të dhënat e v. 1991 janë vlerësime, të v. 2002 janë sipas konceptit të popullsisë prezente)

Vitet Gjithsej

Popullsia aktive Me të ardhura %

Popullsia e mbajtur

% Numri %

Raj

oni

1961 90046 36242 39,1 1234 3,1 52876 57,7

1971 94371 35316 38,7 1567 4,4 53731 56,9

1981 93458 35369 37,8 2603 2,8 55487 59,4

1991 101549 34302 37,8 4543 5,7 57324 56,5

2002 88996 32540 36,6 8176 9,7 47785 53,7


108

Graf. 20: Popullsia e LP-së sipas aktivitetit për periudhën 1961-2002

Ndryshimet e vogla që kanë ndodhur në sferën e zhvillimit ekonomik të LP-së pas LDB-së janë pasqyruar në strukturën e papërshtatshme ekonomike të popullsisë. Ajo karakterizohet nga shkalla e ulët e aktivitetit të popullsisë që shkon nga 39,1% në v. 1961, në 36,6% në v. 2002. (mesatarja e Serbisë në v. 1991 ishte 49,3%). Kjo përqindje e ulët shpjegohet me strukturën moshore të popullsisë në LP-së, ku grupmosha 0-14 vjeç ka pjesëmarrje të lartë. Popullsia e mbajtur ka vlera shumë të larta (53,7% e popullsisë në v. 2002, nga 38,1% në Serbi), me gjithë se po pakësohet.

Kategoria e popullsisë me të ardhura ka shënuar rritje të vogël të pjesëmarrjes: nga 3,1% , në v. 1961, në 9,7% në v. 2002 (12.6% mesatarja e Serbisë në v. 2002). Popullsia e LP-së ka strukturë të papërshtatshme edhe për sa i përket llojit dhe sektorëve të veprimtarive, ku mbizotëron bujqësia dhe sektori primar.

Tabela 42: Popullsia aktive e LP-së sipas veprimtarive për vitin 1961 dhe 2002

Veprimtaria

1961 2002

Numri % Numri %

Lug

ina

e P

resh

evës

Industri 2298 6,3 3594 17,4

Ndërtimtari 715 1,9 414 2,0

Arsim 480 1,31 1168 5,7

Bujqësi dhe pylltari 29032 79,6 8864 42,9

Zejtari 819 2,2

Tregti dhe hoteleri 346 0,9 1458 7,1

Shëndetësi dhe punë sociale 131 0,4 920 4,5

Administratë shtetërore 383 1,1 907 4,4

Veprimtari të tjera 574 1,6 1063 5,2

Të panjohur 1664 4,6 2229 10,8

Totali 36442 100,0 20635 100,0Burimi: Popis stanovništva 1961, 2002 godine.


109

Graf. 21: Popullsia aktive e LP-së sipas veprimtarive për vitin 1961 dhe 2002

Përqindja e popullsisë së angazhuar në bujqësi zvogëlohet pas vitit 1961, duke arritur në 42,9% në vitin 2002, ndërsa pesha e popullsisë së angazhuar në veprimtaritë e tjera rritet, duke arritur në 17,4% në industri, 5,7% në arsim, 7,1% në tregti dhe hotelieri etj. E njëjta prirje vihet re edhe në strukturën e popullsisë sipas sektorëve të veprimtarive. Kështu, në sektorin sekondar ka rritje nga 8,3% në v. 1961, në 18,6% të popullsisë aktive në v. 2002; në sektorin terciar nga 4,3% në v. 1961, 9,1% në vitin 2002; në sektorin kuartar nga 2,7% në v. 1961, 14,5% në v. 2002. Shihet prirja e zvogëlimit të angazhimit në bujqësi dhe sektorin primar, si dhe rritjes së peshës së popullsisë aktive në veprimtari dhe sektorë të tjerë, por ndryshimet janë shumë të vogla, prandaj popullsia e angazhuar në bujqësi dhe sektorin primar ende është mbizotëruese.

Tabela 43: Popullsia aktive sipas sektorëve të veprimtarive për vitin 1961 dhe 2002

Burimi: Popis stanovništva 1961, 2002 godine.

Sektori – Veprimtaria 1961 2002

Numri % Numri % Sektori primar 29032 79,7 8864 42,9Bujqësia, pylltaria dhe peshkimi 29032 79,7 8864 42,9Sektori sekondar 3013 8,3 3891 18,6Industria dhe xehetaria 2298 6,3 3477 16,6Ndërtimtaria 715 1,9 414 2Sektori terciar 1551 4,3 1885 9,1Tregtia, hoteleria dhe turizmi 346 0,9 1458 7,1Komunikacioni 386 1,1 427 2,1Zejtaria 819 2,3Sektori kuartar 994 2,7 2995 14,5Mbrojtja shëndetësore dhe sociale 131 0,4 920 4,5Arsimi, kultura dhe informimi 480 1,3 1168 5,7Administrata shtetërore dhe komunale 383 1,1 907 4,4Veprimtarite tjera dhe të panjohur 1852 5,1 3000 14,5Totali 36442 100,0 20635 100,0


110

Graf. 22: Popullsia aktive sipas sektorëve të veprimtarive për vitin 1961 dhe 2002

Tabela 44: Popullsia e përgjithshme bujqësore dhe popullsia aktive bujqësore për periudhën 1961/2002

Komuna Vitet Pop. e përgjith.

Bujqësore Pjes. në pop. e përgjithshme

Popullsia aktive

bujqësore

Pjes. në pop. bujqësore

Presheva 1961 20209 76% 7976 39,5% 2002 6223 13% 2913 46,8%

Bujanoci 1961 29377 75% 12234 41,6% 2002 6267 12% 4220 67,3%

Medvegja 1961 18770 77% 8708 46,4% 2002 2290 20% 1171 51,1%

Rajoni 1961 68356 76% 28918 42,3% 2002 14780 13% 8904 60,2%

Burimi: Popis stanovništva 1961, 2002 godine. Pas LDB-së pesha e popullsisë bujqësore në popullsinë e përgjithshme të rajonit është pakësuar: nga 76% në v. 1961, në 13% në v. 2002. Gjatë të njëjtës periudhë, pesha e popullsisë aktive bujqësore ka rënë nga 79,8%, në 27,4% të popullsisë së përgjithshme aktive, ndërsa është rritur ajo e popullsisë aktive bujqësore në popullsinë bujqësore nga 42,3% në v. 1961, në 60,2% në v. 2002. Nëse zvogëlimi i peshës së popullsisë bujqësore në popullsinë e përgjithshme do të vinte nga zhvillimi i sektorit sekondar, do të ishte një tregues i rëndësishëm i progresit social-ekonomik, por kalimin e popullsisë bujqësore në veprimtari jobujqësore në LP vjen kryesisht nga migrimi i popullsisë nga fshati në qytet dhe emigrimi në botën e jashtme.

IV.12 Migrimet e popullsisë

Migrimet e popullsisë janë dukuri shumëdimensionale: hapësinore, demografike, ekonomike, sociale dhe politike, që shkaktohen nga një sër faktorësh, shpeshherë të ndërthurur dhe të kushtëzuar reciprokisht157. Migrimet shkaktojnë transformime të shumta demografike, sociale, ekonomike dhe politike. Krijimi i vendbanimeve, ndryshimi i madhësisë dhe karakteristikave demografike e sociale të tyre, deri te braktisja dhe shuarja e jetës në to, përveç faktorëve

157 H.Islami, Studime Demografike, ASHAK, Prishtinë, 2005, f. 255.


111

të tjerë, ishin dhe mbeten nën ndikimin e fuqishëm të migrimeve të popullsisë158. Gjithashtu, lëvizjet migruese të përmasave të mëdha shkaktojnë ndryshimin e strukturës etnike të popullsisë të hapësirave të përfshira nga ky proces. Migrimet e popullsisë në LP janë pjesë e pandashme e së kaluarës dhe së tashmes, të kushtëzuara nga procese shoqërore-historike, të cilat kanë shkaktuar pasoja demografike, sociale, ekonomike e kulturore. Me qenë se migrimet nxiten nga shkalla jo e njëjtë e zhvillimit social-ekonomik të hapësirave të ndryshme, del se dallimet në zhvillimin ekonomik e social përcaktojnë llojin (imigruese apo emigruese) dhe drejtimin e lëvizjeve (hapësinore ose horizontale dhe sociale ose vertikale).

LP-ja, ngjashëm me trojet e tjera të ish-Jugosllavisë, ka nivel të ulët të zhvillimit social-ekonomik. Si e tillë, ajo është një hapësirë tradicionalisht emigruese. Popullsia e saj, kryesisht fshatare, bujqësore dhe me mentalitet tradicional e patriarkal, shumicën e funksioneve shoqërore dhe biosociale i ka kryer brenda ekonomisë familjare dhe fshatit, duke u dalluar për mobilitet shumë të ulët hapësinor dhe social. Migrimet ishin të karakterit lokal, brenda fshatrave të komunës ose në ato të komunave fqinje, kryesisht përmes ndërrimit të vendbanimit, martesave etj.

Përmasa pak më të mëdha patën shpërnguljet e popullsisë prej fshatrave kodrinore-malore të Karadakut, Malësisë së Bujanocit dhe Rujanit, me kushte të papërshatatshme për jetesë, në drejtim të vendbanimeve të mëdha të zonës kodrinore dhe fushore të LP-së, të Anamoravës në Kosovë, kryesisht në qytetet Gjilan, Kamenicë, pastaj Prishtinë, Fushë-Kosovë, si dhe në drejtim të Kumanovës dhe Shkupit në Maqedoni. Megjithatë, përqindja e lartë e popullsisë autoktone (që nuk ka ndërruar vendin e banimit) tregon për një mobilitet të kufizuar hapësinor dhe social.

Tabela 45: Popullsia vendëse dhe e imigruar nga hapësira e ardhur për 1971 dhe 2002

Viti Totali Vendëse % E ardhur nga komuna

imigruese % të panjohur % e njëjtë të tjera

1971 94371 67375 71,4 15362 11457 26809 28,4 187 0,2

2002 112888 62073 54,8 15057 11650 26887 23,8 186 0,2

Burimi: Popis stanovništva i stanova 1971, 2002 godine. Sipas regjistrimit të vitit 1971, rreth 3/4 e popullsisë së LP-së nuk e kishin ndërruar vendbanimin, ndërsa mbi 28% ishte popullsi imigruese, kryesisht e ardhur nga fshatrat e të njëjtës komunë. Mobiliteti hapësinor dhe social i popullsisë në LP u intensifikua gjatë periudhës që pason, si rrjedhojë e transformimit të strukturës homogjene sociale-ekonomike, si dhe i shfaqjes së dallimeve rajonale në aspektin e zhvillimit ekonomik e social. Kështu, sipas të dhënave të regjistrimit të vitit 2002, afro gjysma e popullsisë nuk jeton më në vendlindje. Kontribut të rëndësishëm në këtë drejtim ka popullsia që ndodhet me punë të përkohshme jashtë vendit.

158 H. Islami, Sarajevo, 1984, f. 171.


112

IV.12.1 Emigrimi jashtë vendit: shkaqet, dobitë dhe pasojat

Rritja e vazhdueshme absolute dhe relative e numrit të popullsisë në LP në njërën anë dhe mungesa e investimeve për zhvillimin ekonomik të rajonit ka sjellë probleme të shumta social-ekonomike, që shprehen me rritjen e numrit të popullsisë bujqësore, fragmentimin e mëtejshëm dhe rritjen e çmimit të tokave, duke e bërë edhe më të vështirë jetën në LP. Në këto rrethana, popullsia u detyrua të kërkojë punë në vendet e Evropës. Ky proces është shfaqur në fundi të viteve ‘60-të të shek. XX, kur popullsia, kryesisht në moshë të re, filloi të emigrojë për punë në Gjermani, Zvicër, Austri, Francë etj. Në kushtet e përkeqësimit të rrethanave ekonomike, sociale dhe politike, procesi i emigrimit të popullsisë në botën e jashtme është intensifikuar gjatë periudhës në vijim, si rrjedhojë sot ndodhet në emigracion 21,2% e popullsisë së LP-së159.

Tabela 46: Popullsia e Luginës së Preshevës brenda dhe jashtë vendit për 1971, 1991 dhe 2002

1971 1991 2002

Brenda % Jashtë % Brenda % Jashtë % Brenda % Jashtë %

Presh. 28855 96 1202 4 36086 92,7 2857 7,3 35118 73,2 12847 26,8

Buj. 42764 98,3 758 1,7 46740 94,9 2498 5,1 43494 80,7 10336 19,3

Med. 20571 98,9 221 1,1 12893 96,4 475 3,6 10587 95,6 476 4,4

Raj. 92190 97,7 2181 2,3 95719 94,3 5830 5,7 89199 79,0 23659 21,0Burimi: Popis stanovništva i stanova iz 1971 godine, Beograd, 1973; për vitin 1991 dhe 2002 të dhënat mbi popullsinë në botën e jashtme janë marrë nga organet e komunave përkatëse, kurse përqindjet janë llogaritur nga autori i këtij punimi.

Graf. 23: Popullsia e LP-së brenda dhe jashtë vendit për vitin 1971, 1991 dhe 2002

Të dhënat tregojnë rritje të madhe të numrit të të emigruarve në periudhën 1991-2002. Fillimi i viteve 1990 shënon periudhën e ndryshimeve të mëdha gjeopolitike dhe social-ekonomike në Europë, me rënien e sistemit komunist, shpërbërjen e bllokut lindor dhe të ish-Jugosllavisë, të shoqëruara me luftëra civile dhe konflikte etnike. Në rrethanat e reja gjeopolitike trojet shqiptare të LP-së mbeten nën administrimin e Serbisë. Luftërat e zhvilluara në Kroaci, Bosnje dhe Kosovë, si dhe presionet e vazhdueshme të bashkësisë ndërkombëtare ndaj Serbisë, e përkeqësuan situatën ekonomike. Kjo është gjithashtu periudha e lulëzimit të nacionalizmit dhe

159 Komunat Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë.


113

hegjemonizmit serb, që personifikohet me regjimin e Millosheviqit, i cili kishte një sjellje armiqësore ndaj shqiptarëve në Kosovë dhe LP, që shprehej në diskriminimin etnik, ekonomik, kulturor, arsimor, shëndetësor etj. Nën presionin e atij regjimi shumë shqiptarë të LP-së emigruan në botën e jashtme. Zatën, ky ishte qëllimi i presionit: dëbimi i sa më shumë shqiptarëve për të ndryshuar përbërjen etniko-demografike të rajonit. Tensionimi i gjendjes çoi në konfliktin e armatosur të UÇPMB-ës me ushtrinë, policinë dhe paramilitarët serbë në vitin 2001. Për rrjedhojë, pesha e të emigruarve shqiptarë në botën e jashtme u rrit nga 5,7% në v. 1991, në 21,2% në v. 2002. Rritja ka ardhur sepse emigracioni tashmë është familjar dhe jo selektiv (vetëm meshkuj në moshë të re) si më parë. Ky ndryshim shpjegohet me përkeqësimin e rrethanave politike, ekonomike dhe sociale në fillim të vitet 90-të, shtimin e pasigurisë, rrezikun nga lufta etj. Procesi i migrimeve vazhdon edhe sot, ndërsa qëndrimi afatgjatë e komplikon përkufizimin “i përkohshëm”160. Që nga fillimet e emigracionit (vitet ’60-të të shek. XX) kanë kaluar më shumë se 50 vjet, ndërsa nga vitet ‘90-të shumë anëtarë të familjeve u janë bashkuar kryefamiljarëve, fëmijët janë rritur, shkolluar, punësuar dhe martuar në vendet e huaja, duke krijuar bashkësi të reja familjare. Ndryshe nga emigrantët e parë (meshkuj në moshë të re), gjenerata e dytë (fëmijët e emigrantëve të parë) dhe sidomos ajo e fundit (fëmijët e lindur në botën e jashtme), janë integruar plotësisht në mjedisin dhe shtetin ku jetojnë, prandaj nuk e konsiderojnë më veten të “përkohshëm” në vendin ku jetojnë. Efektet e këtij procesi në zhvillimin e jetës sociale dhe familjare janë të shumëfishta, të drejtpërdrejta ose të tërthorta, të pandërprera ose periodike, afatshkurtëra ose afatgjata, pozitive ose negative161. Efektet pozitive janë vërejtur në rritjen mirëqenies ekonomike dhe sociale të familjeve që kanë pasur ndonjë anëtarë në emigracion. Të ardhurat e fituara janë investuar për ndërtimin e shtëpive, blerjen e pasurisë së patundshme, pajisjeve elektroshtëpiake, makinerive bujqësore etj, duke rritur standardin jetësor dhe social. Përmes aksioneve të koordinuara të bashkatdhetarëve dhe bashkësive lokale të fshatrave, janë realizuar projekte të ndryshme infrastrukturore, duke përmirësuar kushtet e jetës në fshatrat e LP-së. Në situatën e rëndë ekonomike dhe sociale që ka mbretëruar në LP pas vitit 1990, të ardhurat nga emigrantët kanë qenë burim i rëndësishëm për mbijetesën e shumë familjeve. Kjo mërgatë e fuqishme ka mbështetur gjithashtu financiarisht luftën e Kosovës dhe atë të LP-së, si dhe shumë familje të dëshmorëve të luftës dhe të pastrehë. Efektet negative gjithashtu kanë qenë dhe janë të shumëllojshme. Me gjithë dendësinë e madhe agrare dhe urinë për tokë të punueshme, vërehet dukuria e “ugarit social”, e mospunimit të sipërfaqeve të punueshme dhe e krijimit të aspiratave se në fshat dhe në bujqësi nuk ka perspektivë dhe se këto braktisur duhen sa më parë162. Prandaj në popullsinë e re ekziston bindja se emigrimi është çelësi i vetëm për rritjen e mirëqenës ekonomike dhe sociale. Kjo bindje i bën ata shumë inferior dhe të painteresuar për shkollim dhe punësim, madje edhe për krijimin e familjeve në vendlindje. Integrimi i gjeneratave të reja të emigrantëve në vendet e Evropës, çon drejt venitjes graduale të ndjenjës së origjinës, si dhe në shfaqjen shenjave të para të

160 Ž Aničić, D. Breznik, Priština, 1978, f. 9. 161 H. Islami, Rilindja, Prishtinë, 1985, f. 114. 162 Po aty, f. 115.


114

asimilimit. Shumë fëmijë të lindur atje e flasin me vështirësi gjuhën shqipe dhe, duke përqafuar stilin e jetës së atjeshme, ata zgjedhin që pushimet t’i kalojnë në mjediset mondene të Evropës Mesdhetare, Azisë, e Amerikës Jugore. Kjo i kontribuon edhe më shumë ndarjes fizike dhe shpirtërore me vendlindjen dhe rrit rrezikun nga asimilimi i shpejtë. Aplikimi i konceptit të popullsisë së pranishme në regjistrimin e vitit 2002, bëri që të mos përfshiheshin emigrantët. Kjo rezultoi me një përbërje etniko-demografike të pavërtetë dhe me rrudhjen e etnikumit shqiptarë në rajon163.

IV.12.2 Proceset shpopulluese në LP: shkaqet, pasojat dhe perspektiva

Shpopullimi pasqyron mardhëniet e ndërlikuara shkak-pasojë të lëvizjes natyrore dhe migruese të popullsisë. Ai është rezultat i ecurisë negative të komponenteve të lëvizjes së popullsisë, zhvillimit social-ekonomik dhe politiko-historik. Pasojat e këtij procesi janë të shumëllojshme, si në hapësirat emigruese, edhe në ato imigruese, ndërsa shpopullimi i zonave etnikisht homogjene mund të ndikojë edhe në situatën gjeopolitike. Zonat malore me reliev dhe klimë të pafavorshme, pozitë periferike dhe larg akseve të komunikimit, janë tradicionalisht emigruese dhe të përfshira në procesin intensiv të shpopullimit. Të tilla janë zona malore e Karadakut të Preshevës dhe e Bujanocit ku, përkundër shtimit natyror pozitiv, procesi i shpopullimit është mjaft i shprehur. Ecuria negative e zhvillimit demografik mund të vërehet nga ndryshimi i numrit të përgjithshëm të popullsisë në vendbanimet e zonës malore të LP-së.

Tabela 47: Lëvizja e numrit të popullsisë në zonën kodrinore-malore të LP-së për 1948-2002

VENDBANIMI 2002 1991 1981 1971 1961 1953 1948

% Indeksi

2002/1948

1 Bërçeci 19 38 15 163 223 214 217 -91,1 8.8

2 Buhiçi 120 164 120 131 118 169 157 -23,6 76.4

3 Bukoci 135 131 107 150 144 129 114 18,4 118,4

4 Cerevajka 78 145 77 228 241 232 240 -67,5 32,5

5 Depca 507 544 587 735 758 693 663 -25,5 74,5

6 Gosponica 42 51 54 109 113 132 164 -74,4 25,6

7 Gare 110 90 220 238 282 290

8 Ilinca 175 155 131 294 336 328 334 -52,4 47,6

9 Kurbalia 146 184 126 267 309 341 312 -53,2 46,8

10 Maxherja 234 217 158 174 227 190 164 42,7 142,7

11 Peçena 128 104 104 196 204 193 282 -54,6 45,4

12 Ranatoci 83 246 148 196 190 163 138 -39,8 60,1

13 Seferët 57 106 84 246 331 313 249 -77,1 22,9

14 Shosh. e Eperme 130 130 101 124 93 67 72 44,6 144,6

15 Staneci 76 131 90 257 372 350 341 -77,1 22,9

163 A. Ejupi, 11.09.2011, www.presheva.com


115

16 Vërbani 137 112 130 319 306 269 237 -57,8 42,2

17 Dobrosini 1253 1029 901 755 642 551 537 133,3 233,3

18 Gjergjeci 65 81 186 146 158 159

19 Priboci 381 428 489 452 458 401 423 -9,9 90,1

20 Ramabuqa 480 601 703 711 590 571 509 -5,7 94,3

21 Çarri 307 353 446 388 320 317 307 0 0

22 Suharna 320 369 370 440 426 390 373 -14,2 85,8

23 Zarbinca 732 915 1232 1433 1342 1354 1244 -41,2 58,8

24 Maltërrnoci 394 550 482 467 326 299 533 26,1 73,9

25 Novosella 480 701 669 536 500 459 413 16,2 116,2

Totali 6414 7579 7495 9177 8953 8565 8472 -24,3 75,7

L. e Preshevës 112888 101549 97856 94371 90046 85728 80329 40,5 140,5 Burimi:Popis stanovništva i stanova, Knjiga broj IX, Pregled broja stanovnika 1948-2002, Beograd, 2004

Graf. 24: Ndryshimi i numrit të popullsisë në zonën kodrinore-malore të LP-së

Gjatë periudhës së analizuar janë shuar dy vendbanime: fshati Gare në Karadakun e Preshevës dhe Gjergjec në malësinë e Bujanocit. Vendbanime tjera si: Seferët, Staneci, Gosponica, Bërçeci, Cerevajka, Priboci, Suharna, Ramabuqa etj, po shkojnë drejt shuarjes. Gjatë periudhës 1948-2002, fshati Seferë është zvogëluar me 77,1%, ndërsa fshatit Vërban (komuna Bujanoc) është zvogëluar me 57,8%. Nga 25 vendbanime të zonës kodrinore-malore të Preshevës dhe Bujanocit, vetëm në katër (Maxhere, Bukoc, Dobrosin, Novosellë) është shënuar rritje e popullsisë. Ato shtrihen në afërsi të rrugëve, në lugina ose shpate të buta, kanë kanë toka pjellore dhe numër relativisht të madh banorësh etj. Këta faktorë u kanë mundsuar banorëve mirëqenie ekonomike dhe sociale, ndërsa prania e rrugëve ka lehtësuar transformimin e strukturën homogjene social-ekonomike përmes shkollimit, punësimit edhe njohjes me kushtet dhe mënyrën e re të jetesës etj. Megjithatë, në tre prej tyre rritja është e thjeshtë. Kjo tregon se edhe ato janë kapur nga procesi i shpopullimit. Vetëm fshati Dobrosin ka pasur ecuri normale të shtimit të popullsisë, në masën 133%. Në zhvillimin demografik të këtyre vendbanimeve dallohen qartë dy faza:

- e para, 1948 – 1971, kur 20 vendbanime (nga 25) kanë shënuar rritje të popullsisë, si rrjedhojë e shtimit natyror të lartë dhe mobilitetit të ulët hapësinor e social të banorëve. Këto fshatra kanë pasur standard jetese më të lartë se ato fushore;


116

- e dyta, 1971 - 2002, kur shumica e fshatrave malore shënojnë pakësim të popullsisë, si rrjedhojë e shpërnguljes së popullsisë në drejtim të vendbanimeve fushore të Preshevës, Bujanocit, Gjilanit, Kamenicës, Kumanovës etj.

Shkaqet e “erozionit demografik”, që ka kapur zonat kodrinore-malore duhet kërkuar në pozitën periferike ndaj qendrave urbane, kushtet e vështira natyrore dhe social-ekonomike (për shkollim, kujdes shëndetësor, blegtori natyrore ekstensive), mungesën e investimeve për përmirësimin e infrastrukturës dhe zhvillimin ekonomik etj. Në këto kushte, banorët gjeten si zgjidhje shpërnguljen në zonat me kushte më të mira për jetesë. Ndërsa shkaqet e shpërnguljeve deri në vitin 1990 ishin të karakterit social-ekonomik, më pas atyre iu shtohet edhe presioni politik e ushtarak. Pjesa dërmuese e kësaj hapësire u përfshi në të ashtuquajturën “Zonë Tokësore e Sigurisë”, që u krijua në Marrëveshjen e Kumanovës, që i dha fund luftës së Kosovës. Konflikti i armatosur, presioni dhe dhuna e hapur nga forcat serbe, i detyruan shumë banorë të shpërngulen, duke boshatisur vendbanime. Por përfundimi i konfliktit nuk çoi në qetësimin e rajonit dhe nuk krijoi kushte për kthimin e të shpërngulurve, përkundrazi, shpërnguljet vazhduan pothuajse me të njëjtin ritëm.

Foto nr. 10: Fshati Stanec

Foto nr. 11: Fshati Buhiç

Bazuar në faktet e analizuara më sipër mund të dilet në përfundimin se Karadaku i Preshevës dhe malësia e Bujanocit rrezikohen të shpopullohen krejtësisht. Pasojat e këtij procesi janë të shumta: lënia djerr e tokave, zvogëlimi i fondit të kafshëve, shuarja e jetës tradicionale blegtorale etj. Megjithatë, në ekonomitë familjare që mbesin në fshat vazhdon riprodhimi biosocial i thjeshtë. Hapësirat imigruese përballen me probleme, sepse ardhja e popullsisë nuk shoqërohet me urbanizim dhe zhvillim të infrastrukturës në zonat periurbane, ku krijohen lagje “të egra”. Kështu, në Preshevë është krijuar lagjia e Kurbalive, që nuk është e përfshirë në rregullimin urbanistik të zonës urbane të Preshevës, pasi ende nuk janë zgjidhura shumë çështje të natyrës pronësore-juridike, infrastrukturore etj. Përveç qyteteve, një pjesë e popullsisë së shpërngulur është vendosur në fshatrat e zonës fushore-kodrinore, në të dyja anët e LP-së. Shpopullimi i zonave malore të LP-së ka pasoja edhe në rrafshin gjeopolitik. Karadaku i Preshevës dhe Malësia e Bujanocit me strukturë etnike homogjene, mundëson vazhdimësi etniko-demografike me Kosovën. Shteti serb është i interesuar për shpopullimin e kësaj hapësire, me qëllim ndërprerjen e kontakteve të drejtpërdrejta me


117

hapësirën etnike “amë” dhe izolimin. Duke mbetur një “oazë” e vogël, LP-ja do të mbahej më lehtë nën kontroll, deri në përmbushjen e qëllimit përfundimtar: asimilimin gjuhësor, kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve. Një skenar të tillë ajo e ka zbatuar në komunën e Medvegjës, ku vazhdimësia etnike me Kosovën është ndërprerë nga një brez vendbanimesh me kolonë malazez. Fshatrat shqiptare Ramabajë, Sijarinë, Starabajë janë izoluar me “murin e gjallë kufitar” të kolonëve malazez164. Për ndërprerjen e shpopullimit të zonave malore të LP-së duhet punuar në drejtim të përtëritjes social-ekonomike, duke mbështetur me subvencione, ndihma dhe kredi të buta zhvillimin e blegtorisë dhe agro-industrisë, përmirësimin dhe zgjerimin e rrugëve, me qëllim daljen nga izolimi dhe shkurtimin e kohës së mbërritjes në tregjet rajonale, ndërtimi i shkollave dhe qendrave shëndetësor etj. Zonat malore kanë vlera të shumta turistike, të tilla si morfoplastika e relievit dhe harmonia e elementëve natyror, shpellat karstike, grykat lumore, burimet, flora dhe fauna, traditat, folklori, doket dhe normat shoqërore, të cilat pasqyrojnë jetën tradicionale agraro-blegtorale etj, të cilat favorizojnë zhvillimin e ekoturizmit, turizmi rural, turizmi fundjavor ose pikniqeve, turizmit të gjuetisë, bjeshkatarisë, shëtitjeve në natyrë etj. Sigurisht, për zhvillimin e turizmit, përveç ofertës natyrore kërkohet të plotësohen edhe kushte të tjera si: infrastruktura rrugore dhe turistike (hotele, restorante, shtëpi malore etj.), promovimi dhe propagandimi i veprimtarive turistike përmes broshurave dhe fletëpalosjeve etj.

Dobitë e turizmit do t’i shijojnë në radhë të parë komunitetet vendore, përmes punësimit, menaxhimit të objekteve turistike, tregtimit të produkteve turistike etj. Gjithashtu, pasuritë natyrore do të menaxhohen në mënyrë racionale, duke kontribuar në zhvillimit të qëndrueshëm të zonës dhe frenimin e procesit të shpërnguljeve.

164 M. Vasović, Gornja Jablanica-Geografska svojstva, Beograd, 2008, f. 80.


118

Kapitulli i pestë

KARAKTERISTIKAT E VENDBANIMEVE

Vendbanimet janë elementi më i rëndësishëm i peizazhit kulturor të një hapësire apo rajoni. Ato janë bartëse të organizimit funksional dhe vatra të transformimit të gjeohapësirës. Faktorët fiziko-gjeografik, social-ekonomik dhe historiko-politik kanë rol të rëndësishëm në organizimin hapësinor të rrjetit të vendbanimeve. Shumica e vendbanimeve të LP-së shtrihen ndërmjet 400-500 m lartësi, kryesisht në shpatet lindore të Karadakut dhe ato perëndimore të Rujanit. Ato janë të tipit të dendur dhe kanë numër të madh banorësh. Në zonat kodrinore-malore të Karadakut të Preshevës, Rujanit, malësisë së Bujanocit dhe Jabllanicës së Epërme shtrihen vendbanimet e vogla, të tipit të shpërndarë. Përqendrimi i shumicës së vendbanimeve në zonat fushore-kodrinore dhe shtrirja e tyre (përmasa territoriale) janë kushtëzuar nga faktorë fiziko-gjeografik. Karakteristikat e tjera, si: funksionet, zhvillimi demografik, social dhe ekonomik janë heterogjene dhe pasqyrohen në ecurinë negative përgjithësisht negative në zonat kodrinore-malore (izolimi, varfërimi, shpopullimi) dhe pozitive te ato fushore. LP-ja ka 136 vendbanime: 3 urbane, ku jeton 30,8% e popullsisë dhe 133 rurale, ku jeton 60,42% e popullsisë (v. 2002). Dendësia mesatare e popullsisë është 90,4 b/km2.

Tabela 48: Përqindja e popullsisë rurale dhe urbane në Luginën e Preshevës

Komunat

1971 2002

Numri Rurale % Urbane % Numri Rurale % Urbane %

Presheva 30056 74,5 25,5 34904 61,5 38,5Bujanoci 435522 82,7 17,3 43302 72,3 27,7Medvegja 20792 87,4 12,6 10760 73,9 26,1Rajoni 94370 81,5 18,5 88966 69,2 30,8

Graf. 25: Përqindja e popullsisë rurale dhe urbane në LP


119

Raporti popullsisë rurale/urbane është edhe më shumë në favor të të parës, pasi në regjistrimin e v. 2002 është aplikuar koncepti i popullsisë prezente dhe pjesa më e madhe e atyre që mungonin ishin nga fshati. Tregues i ndikimit të faktorëve të lartpërmendur në krijimin dhe zhvillimin e vendbanimeve është edhe dendësia hapësinore e tyre, që del nga pjesëtimi i numrit të vendbanimeve me sipërfaqen (njësia e sipërfaqes merret 100 km2)165. Kjo dendësi në LP është rreth 11vb./100 km2 (13,22 vb./100 km2 në Kosovë).

V.1 Pozita dhe shtrirja hipsometrike e vendbanimeve Faktorët fiziko-gjeografik kanë rol kryesor në pozitën dhe shtrirjen e vendbanimeve. Ato më të mëdhatë, ku jeton pjesa dërrmuese e popullsisë, shtrihen përgjatë shpateve lindore të Karadakut dhe atyre perëndimore të Rujanit, në fushën e Moravicës dhe malësinë e Bujanocit. Pjesa tjetër ndodhen në zonat kodrinore-malore të Karadakut, Rujanit, malësinë e Bujanocit dhe Jabllanicës së Epërme, të shpërndara në lartësitë si vijon: deri 400 m shtrihen 2 vendbanime (1,4% e totalit): fshatrat Rujkoc (350m) dhe

Negosavle (350m) të komunës Medvegjë, ku jeton 0,6% e popullsisë së rajonit; 400-500 m shtrihen 46 vendbanime (33,6% e totalit), në të cilët jeton 79,1% e

popullsisë; 500-600 m shtrihen 27 vendbanime (19,7% e totalit), në të cilët jeton 7,2% e

popullsisë së rajonit; 600-700 m shtrihen 19 vendbanime (13,9% e totalit), në të cilët jeton 5,1% e

popullsisë së LP-së; 700-800 m shtrihen 20 vendbanime (14,6% e totalit), në të cilët jeton 3,1% të

popullsisë së rajonit; 800-900 m ndodhen 10 vendbanime (7,3% e totalit), në të cilët jeton 1,1% e

popullsisë së rajonit; 900-1000 m janë 7 vendbanime (5,1% e totalit) dhe jeton 2,1% e popullsisë së

LP-së; mbi 1000 m gjenden 6 vendbanime (4,4% e totalit) dhe jeton 1,7% e popullsisë së

rajonit.

Tabela 49: Shtrirja e vendbanimeve dhe e popullsisë në LP sipas zonave hipsometrike

Zonat hipsometrike (m)

Numri i vendbanimeve

% 1971 2002

Popullsia % Popullsia % Deri 400 2 1,4 1057 1,1 707 0,6400-500 46 33,6 54177 58,6 89346 79,1500-600 27 19,7 11957 12,9 8462 7,2600-700 19 13,9 8480 9,3 5601 5,1700-800 20 14,6 7620 8,1 3438 3,1800-900 10 7,3 3239 3,5 1565 1,1900-1000 7 5,1 1946 2,3 2377 2,1Mbi 1000 6 4,4 3952 4,2 2099 1,7

165 I. Ramadani, Zhvillimi Rural, Dukagjini, Pejë 2004, f. 123.


120

Graf. 26: Shtrirja e vendbanimeve sipas zonave hipsometrike

Graf. 27: Shtrirja e popullsisë sipas zonave hipsometrike në vitin 1971 dhe 2002

Numri më i madh i vendbanimeve shtrihet në lartësitë 400-500m, që përbën zonën e kontaktit ndërmjet fushës së Moravicës dhe shpateve të Karadakut në perëndim, si dhe atyre të Rujanit në lindje. Numri i vendbanimeve zvogëlohet me rritjen e lartësisë. Të dhënat e regjistrimeve të vitit 1971 dhe 2002 tregojnë për zhvillimin e proceseve demografike të kundërta në zonat fushore-kodrinore dhe ato kodrinore-malore:

- në v. 1971, në 48 vendbanime që ndodhen deri në lartësinë 500 m ka jetuar 59,7% e popullsisë, ndërsa në v. 2002 jetonte 79,7% e popullsisë së rajonit;

- në v. 1971, në 36 vendbanimet e lartësive 500-700 m ka jetuar 22,3% e popullsisë, ndërsa në v. 2002 jetonte 12,3% e banorëve të rajonit;

- në v. 1971, në 30 vendbanimet e latësive 700-900 m jetonte 11,6% e popullsisë, ndërsa në v. 2002, vetëm 4,2% e saj.


121

- në v. 1971, në 13 vendbanimet e lartësive mbi 900 m jetonte 6,5% e popullsisë, kurse në v. 2002 vetëm 3,8% e popullsisë së LP-së. Ndërkohë që në lartësitë deri 500 m ka shtim të popullsisë, në ato të mëdha është

shënuar zvogëlimi i shpejtë i saj, deri në shpopullim. Shtimi i popullsisë në zonën fushore-kodrinore është rezultat i rritjes natyrore dhe saldos migruese pozitive, e shkaktuar nga imigrimi i popullsisë prej zonave kodrinore-malore, në kërkim të kushteve më të mira për punë dhe jetesë: relievi më i përshtatshëm, burimet e ujit të pijshëm, tokat pjellore, mundësi më të mira për shfrytëzimin e kullotave dhe pyjeve, lidhjet më të mira infrastrukturore etj. Përkundrazi, vendbanimet e zonave më të larta shpopullohen, për shkak të izolimit, pozitës periferike ndaj qendrave urbane, mungesës së infrastrukturës sociale (shkolla, qendra shëndetësore, njësi tregtare etj.). Për shkak të pozitës së tyre kufitare, shteti serb nuk ka investuar për zhvillimin e tyre. V.2 Struktura e vendbanimeve sipas numrit të popullsisë

Diversiteti i kushteve fiziko-gjeografike është reflektuar në nivelet e ndryshme të zhvillimit social-ekonomik dhe përqendrimin e popullsisë dhe vendbanimeve sipas lartësisë. Gjithashtu, ka ndërvarësi midis shkallës së zhvillimit social-ekonomik dhe madhësisë së vendbanimeve166. Fusha e Moravicës së Preshevës, Moravës së Binçit dhe zonat rrëzë Karadakut në perëndim dhe Rujanit në lindje, ku shtrihen vendbanimet e mëdha, janë më të zhvilluara se zonat kodrinore-malore të Karadakut të Preshevës, Rujanit dhe malësisë së Bujanocit, ku shtrihen vendbanimet që kanë më pak banorë dhe infrastrukturë të dobët. Tabela 50: Struktura e vendbanimeve sipas popullsisë në LP për periudhën 1961-2002

Viti >199 200-499 500-999 1000-1999 mbi 2000

Numri % Numri % Numri % Numri % Numri %

1961 24 17,4 60 44 33 24 15 11 6 4,4

1971 29 21,1 59 43 25 18 19 14 6 4,4

1981 51 36,9 39 28 26 19 14 10 8 5,8

1991 60 43,5 31 23 30 22 9 6,5 8 5,8

2002 66 47,8 31 23 16 12 16 12 9 6,5

Indeksi 2002/1961

275 51,7 48,5 106,7 150,0

Burimi: Popis stanovništva, domaćinstva i stanova 2002 godine, Uporedni pregled broja stanovnika 1948-2002, Podaci po naseljima, Knjiga IX, Beograd, maj 2004.

166 I.Ramadani, Zhvillimi Rural, Dukagjini, Pejë, 2004, f. 126.


122

Grafiku 28: Madhësia demografike e vendbanimeve për periudhën 1961-2002

Harta 7: Vendbanimet dhe infrastruktura rrugore në LP


123

Harta 8: Vendbanimet dhe infrastruktura rrugore në komunën e Medvegjës

Gjatë periudhës 40 vjeçare numri i vendbanimeve të vogla (>199 banorë) pothuajse është trefishuar (indeksi 275), i atyre me 200-499 dhe 500-999 banorë është përgjysmuar (indeksi respektivisht 51,7 dhe 48,5), i kategorisë me 1000-1999 banorë ka shënuar shtim të vogël (indeksi 106,7), ndërsa numri i vendbanimeve me mbi 2000 banorë është shtuar (indeksi 150). Rritja e vendbanimeve të vogla dhe i atyre me mbi 1000 banorë, si dhe zvogëlimi i vendbanimeve të kategorive ndërmjetëse pasqyron zhvillimin e pabarabartë të këtyre njësive brenda rajonit, ndërsa ecuria e deritanishme e treguesve të mësipërm tregon se këto dallime po thellohen gjithnjë e më shumë. Ndërkohë që disa vendbanime kodrinore-malore janë shuar dhe të tjerë janë në proces shpopullimi, në zonat fushore janë rritur në aspektin demografik, janë zgjeruar territorialisht, ndërsa disa janë përfshirë në zonat periurbane të Preshevës (Rahovica, Norça, Stacioni Hekurudhor) dhe Bujanocit (Tërrnoci, Rakoci, Bozhinjevci, Levosova). Për zbutjen e dallimeve në zhvillimin e vendbanimeve sipas lartësisë, kërkohet të ndërmerren masa për përtëritjen e zonave kodrinore-malore, përmes ndërtimit të infrastrukturës rrugore sociale (shkolla, qendra shëndetësore etj.), nxitjes së zhvillimit të blegtorisë, promovimit të produkteve ushqimore lokale dhe tradicionale, zhvillimit të turizmit rural etj.


124

Disa vendbanime duhet avancuar në aspektin funksional, në kuadër të qendrave të bashkësive rurale dhe atyre vendore, sigurisht duke respektuar kriterin e zonës gravituese të vendbanimeve, pozitën komunikuese dhe karakteristikat morfologjike të terrenit. Rolin e qendrës së bashkësisë rurale në Karadakun e Preshevës e ka fshati Caravajkë, ku gjendet shkolla tetëvjeçare dhe zyra vendore. Këto funksione janë të pamjaftueshme për një qendër rurale, prandaj asaj i duhen shtuar funksione të tjera social-kulturore, shëndetësore dhe ekonomike. V.3 Tipizimet numerike, morfologjike dhe funksionale të vendbanimeve Shumëllojshmëria e vendbanimeve për nga morfologjia, numri i banorëve dhe veprimtaritë që ushtrohen në to, shtron nevojën e klasifikimit dhe diferencimit të tyre. Në gjeografinë e vendbanimeve klasifikimi bëhet kryesisht në bazë të: mikropozitës, gjenezës, elementeve demogjeografike, fizionomisë, funksioneve dhe shtrirjes gjeografike-rajonale167. Në këtë studim me karakter rajonal, janë mbajtur parasysh tri kritere: numri i popullsisë, morfologjia dhe funksionet.

V.3.1 Tipizimi i vendbanimeve sipas numrit të popullsisë

Numri i popullsisë është një tregues demografik, i rëndësisë funksionale dhe kriter themelor për kategorizimin e vendbanimeve rurale. Duke pasur parasysh faktin se në LP, përveç tri qendrave urbane (Bujanoc, Preshevë dhe Medvegjë), vendbanime e tjera janë rurale, atëherë kriteri i lartpërmendur mund të përdoret për kategorizimin e vendbanimeve të rajonit. Numri i popullsisë në vendbanimet rurale të LP-së shkon nga disa dhjetëra, deri në mbi 8000 banorë, prandaj kërkohet aplikimi i tipologjisë me disa kategori dhe nënkategori168, sipas këtyre shkallëve tipologjike:

1. vendbanime të vogla, me deri 500 banorë: a) shumë të vogla: deri 100 banorë b) të vogla: 101 - 500 banorë

2. vendbanime mesatare, me 501 - 2000 banorë: a) 501 – 1000 banorë b) 1001 – 2000 banorë

3. vendbanime të mëdha, me mbi 2000 banorë: a) të mëdha: 2001 – 3000 banorë b) shumë të mëdha: mbi 3000 banorë

95 vendbanime (89,8% e totalit) kanë deri 500 banorë. Nga këto, 35 vendbanime (25,7%) kanë deri 100 banorë. Ato shtrihen në zonat kodrinore-malore të Karadakut të Preshevës, Rujanit, Malësisë së Bujanocit dhe Medvegjës. Kategoria me 500-2000 banorë është e përfaqësuar me 32 vendbanime (23,6% e totalit në LP, ndërsa ajo me mbi 2000 banorë vetëm 9 vendbanime (6,6%). Këto vendbanime shtrihen në shpatet lindore të Karadakut (Presheva, Miratoca, Rahovica, Corrotica dhe Rainca), në shpatet perëndimore të Rujanit (Bilaçi), në fushën e Moravës

167 S. Stamenković, M. Bačević, Geografija Naselja, Beograd, 1992, f. 98. 168 Ɖ. R. Simonović, Uredjenje seoskih naselja i teritorija, Beograd, 1993, f. 101.


125

së Binçit (Bujanoci dhe Tërrnoci). Në këtë kategori, ndodhen dy vendbanime me mbi 10.000 banorë: Presheva (17.899 banorë) dhe Bujanoci (14.613 banorë), që nga madhësia dhe funksionet i takojnë janë urbane. Sipas të njëjtit kriter, Medvegja, me 2.986 banorë nuk mund të konsiderohet vendbanim urban. Sigurisht, në rastin e saj rëndësi kanë edhe kritere si: infrastruktura urbane, funksionet dhe pjesëmarrjen e popullsisë në veprimtaritë jobujqësore.

Tabela 51: Tipologjia e vendbanimeve sipas numrit të banorëve (1961-2002) Vendbanimet sipas numrit të popullsisë

1961 1981 2002 Numri % Numri % Numri %

deri 100 5 3,6 20 14,5 35 25,7101-500 79 57,2 70 50,7 60 44,1501-1000 33 23,9 26 18,8 16 11,81001-2000 15 10,9 14 10,2 16 11,82001-3000 3 2,2 4 2,9 4 2,9mbi 3000 3 2,2 4 2,9 5 3,7Gjithsej 138 100,0 138 100,0 136 100,0

Burimi: Republički Zavod za statistiku, Popis Stanovništva, Domaćinstva i Stanova 2002, Uporedni pregled broja stanovnika 1948-2002, Knjiga broj IX, Beograd, 2004.

Graf. 29: Tipologjia e vendbanimeve sipas madhësisë numerike për periudhën 1961-2002

V.3.2 Tipizimi morfologjik i vendbanimeve Klasifikimi i vendbanimeve sipas veçorive morfologjike varet nga lloji dhe numri i kritereve, qasja e autorit të klasifikimit, karakteri (gjeografik, sociologjik, ekonomik etj.), si dhe nevojave shoqërore (planifikim, qëllime politike etj.)169. Këto janë kritere dhe qëllime që vlejnë për klasifikimin e vendbanimeve rurale, pra për shumicën dërrmuese të tyre në LP, përveç Preshevës, Bujanocit dhe, në disa aspekte, Medvegjës. Gjithësesi, klasifikimi më i pranuar është ai që i ndan vendbanimet në tri tipe dhe disa nëntipe morfologjike: të dendur, të shpërndarë dhe kalimtarë ose të përzier. Morfologjia e vendbanimeve është e kushtëzuar nga faktorët natyror (konfiguracioni i terrenit), sidhe faktorët social-ekonomik, infrastrukturor, historiko-politik etj. Heterogjeniti i kushteve natyrore të LP-së ka kushtëzuar paraqitjen e tipave morfologjik të ndryshëm të vendbanimeve: në zonën e ulët janë zhvilluar vendbanimet e tipit të dendur, ku jeton pjesa dërmuese e popullsisë, ndërsa në zonën e lartë janë zhvilluar ata të tipit të dendur dhe kalimtarë. 169 S. Stamenković. M. Baćević, Geografija Naselja, Beograd, 1992, f. 104.


126

V.3.2.1 Vendbanimet e tipit të dendur

Këto vendbanime shtrihen në fushën e Moravicës dhe të Moravës së Binçit, si dhe në zonën e ulët kodrinore në kontakt me Karadakun në perëndim dhe Rujanin në lindje. Relievi i përshtatshëm, qasja më e lehtë në resurset ujore, tokat pjellore, lidhjet më të mira infrastrukturore dhe komunikatave, kanë ndikuar në krijimin dhe zhvillimin e vendbanimeve të tipit të dendur. Hartat topografike dhe konstatimet në terren vërtetojnë se shumica e vendbanimeve të këtij tipi shtrihen në rrafshet aluviale, si p.sh. fshatrat Zhunicë dhe Bukurocë në rrafshin e Moravicës ose Muhoci në rrafshin e përroit të Muhocit, si dhe në dalje të grykave lumore në fushën e Moravicës dhe të Moravës, si: Presheva, Rahovica, Rainca, Bushtrani, Lerani, Tërrnava, Bilaçi, Tërrnoci etj. Hartat kadastrale dhe gjeologjike tregojnë se një pjesë e madhe e sipërfaqes së vendbanimeve të kësaj zone shtrihen në tarracat liqenore dhe lumore, ku ndodhen tokat më pjellore.

Harta 9: Vendbanim i tipit të dendur në Fushën e Moravicës (Fshati Zhunicë)

Ndikim të ndjeshëm në krijimin dhe zhvillimin e vendbanimeve të dendura kanë lidhjet e mira komunikative. Paralel me autostradën E-75 (Korridori X) ndodhen edhe dy rrugë me karakter rajonal: Miratoc-Lluçan (përgjatë shpateve lindore të Karadakut) dhe


127

Vranjë-Kumanovë (në pjesën lindore të fushës së Moravicës), e cila dikur quhej “Carski Drum” ose “Xhadja e Vjetër”. Këto dy rrugë antike, krahas komunikacionit, kanë tërhequr ndërtimin e shtëpive dhe krijimin e vendbanime të tipit të dendur në anë të tyre. Gjithashtu, rrugët ndikuan edhe në transformimin fizionomik të vendbanimeve të dendura, të cilat janë të pritura të zgjerohen dhe bashkohen, duke krijuar vendbanime të pandërprera përgjatë rrugës170. Vendbanimet e përqendruara, të përfshira në këto procese kanë tendencë të marrin formë gjatësore, si p.sh. fshatrat Corroticë, Bilaç, Rahovicë etj. Shtrirja gjatësore e vendbanimeve zvogëlon distancën mes tyre, por rrit atë ndaj institucioneve brenda secilit prej tyre. Corrotica po bashkohet me Shoshajën e Poshtme. Norça, Rahovica, Stacioni Hekurudhor i janë bashkëngjitur Preshevës, ndërsa zona urbane vazhdon të shtrihet drejt fshatit Zhunicë në njërën anë dhe Tërrnavë në anën tjetër. Gjithashtu, Bujanocit po i bashkohen fshatarat Tërrnoc, Levosovë, Bozhinjevc dhe Rakoc.

Harta 10: Vendbanim i dendur përgjatë rrugës Miratoc-Lluçan (Fshati Corroticë)

Vendbanimet që shtrihen përgjatë rrugës janë të tipit gjatësor. Ato shtrihen gjithashtu në luginat lumore si fshati Raincë në komunën e Preshevës dhe ai Muhoc në komunën e Bujanocit.

170 I. Ramadani, Pejë, 2004, f. 221.


128

V.3.2.2 Vendbanimet e tipit të shpërndarë

Në zonat kodrinore-malore të Karadakut, Rujanit, Malësisë së Bujanocit dhe Malësisë së Medvegjës, me terren të thyer, pozitë periferike dhe larg rrugëve kryesore, mbizotërojnë vendbanimet e tipit të shpërndarë. Karakteristikë për to është shpërndarja e objekteve të banimit në gjithë territorin e fshatit, mungesa e një qendre dhe dendësia e vogël e ndërtesave171.

Harta 11: Vendbanim i shpërndarë në Karadakun e Preshevës (Fshati Kurbali)

Shumicën e rasteve janë të ndarë në mëhalla (lagje). Distanca ndërmjet shtëpive

është 200-500 m, ndërsa e mëhallave 1-2 km. Për shkak të shkapërndarjes së madhe, ka raste kur shtëpitë e fshatrave fqinje janë më afër njëra-tjetrës së ato të të njëjtit fshat. Mëhallat zakonisht mbajnë emrat e familjeve që i kanë formuar, si Isë Ukajve në fshatin Cerevajkë, Lafetët, Ukëmehmetët, Dervishajt, Zegbashët, Rexhmenët, Gjinajt dhe Sukajt në fshatin Depcë etj. Popullsia e këtyre vendbanimeve merret me blegtori ekstensive dhe nxjerrjen e lëndës drusore për ngrohje. Fitimet e pakëta, mungesa e rrugëve, shkollave, 171 Po aty, f. 218.


129

qendrave shëndetësore, prania e forcave ushtarake dhe policore i kanë ngushtuar shumë perspektivat e popullsisë, e cila sheh si zgjidhje shpërnguljen nga këto zona.

Të dhënat e siguruara gjatë vrojtimeve në terren, hartat topografike dhe materiali statistikor na lejojnë të arrijmë në këto përfundime: vendbanimet e tipit të dendur në LP janë zhvilluar në mënyrë spontane, pa ndonjë

rregullsi në vendosjen e objekteve të banimit apo sistemeve infrastrukturore, zgjerim kaotik, pa respektuar asnjë kriter urbanistik;

ato kanë pozitë të pafavorshme në raport me komunat kadastrale të cilave iu përkasin, shfrytëzim joracional të hapësirës dhe përqendrim të aktiviteteve në një territor të vogël;

ngjeshja e objekteve të banimit dhe atyre shoqëruese, krijon probleme pronësore-juridike, mungesë së higjienës etj;

disa vendbanimeve në shpatet lindore të Karadakut kanë prirje të përfshihen në zonat urbane të afërta.

në vendbanimet e shpërndara zhvillohen proceset e shpopullimit intensiv, deri në shuarje totale. Për frenimin e këtij procesi mund të ndikojë zhvillimi i formave të ndryshme të turizmit, pasi këto vendbanime ofrojnë ndërtesa me arkitekturë popullore, sipërfaqe të ruajtura, peizazhe piktoreske, prodhime lokale etj.

V.3.2.3 Tipizimi i vendbanimeve sipas funksioneve

LP-ja ka 136 vendbanime, nga të cilët statusin urban e kanë Presheva, Bujanoci dhe Medvegja. Ato përbëjnë një rrjet të organizuar dhe dinamik, pjesë e nënsistemit të vendbanimeve të Qarkut të Pçinjës dhe të Jabllanicës.

Vendbanimet e LP-së, për shkak të ndërprerjes së vazhdimësisë territoriale ndërmjet Preshevës dhe Bujanocit me Medvegjën nuk i takojnë një hapësire të përbashkët funksionale172. Ndërsa komunat e Bujanocit dhe Preshevës i takojnë hapësirës funksionale të Vranjës, ajo e Medvegjës i takon hapësirës funksionale të Leskocit. Të dyja këto hapësira, në kuadër të skemës nodalo-funksionale, bëjnë pjesë në NUTS173 -3 rajonet dhe bëjnë pjesë në qendrën makrorajonale të Nishit, që i takon kategorisë së NUTS – 2 rajoneve. Vendbanimet, si qendra të përqendrimit të përhershëm të popullsisë dhe aktiviteteve, kanë funksione të brendshme dhe të jashtme. Të parat kanë të bëjnë me raportet brenda tyre, ndërsa të dytat me marrëdhëniet ndërmjet tyre. Klasifikimi funksional bazohet në funksionet kryesore dhe të veçanta të vendbanimeve174.

172 Në Planin Hapësinor të Serbisë, nocioni “hapësirë funksionale” shërben për të treguar grupimin territorial të disa komunave, të cilat janë të lidhura me një qendër më të fuqishme urbane ose rajonale. Në literaturën gjeografike “hapësira funksionale” është “sinonim i rajonit funksionalo-urban”. Sipas Planit Hapësinor të vitit 1996, Serbia është e ndarë në 34 hapësira funksionale. 173 NUTS (në frëngjisht: Nomenclature des Unites Territoriales Statistiques) – Nomenklatura e Njësive Territoriale për Statistikë, paraqet një sistem hierarkik të identifikimit dhe klasifikimit të njësive territoriale për nevojat e statistikës zyrtare në vendet e Bashkimin Evropian. Ky sistem është zhvilluar nga EUROSTAT (Luksemburg) me qëllim klasifikimin e rajoneve brenda Evropës. Njësitë territoriale janë përcaktuar thjeshtë për nevoja statistikore. Shpesh me grupimin e njësive të caktuara administrative NUTS rajonet fitohen për shkak të numrit të popullsisë që jeton në to. NUTS – 1 i përgjigjet njësisë statistikore ku jetojnë 3-7 milion banorë; NUTS – 2, njësisë me 800.000 deri 3.000.000 banorë; NUTS – 3 njësisë me 150.000 deri 800.000 banorë. 174 Ɖ. R. Simonović, Uredjenje seoskih teritorija i naselja, Beograd, 1993, f. 103.


130

Objektet që përfaqësojnë funksionet kryesore të vendbanimeve janë: shkolla, bashkësia lokale, zyrat e pushtetit vendor, posta, qendra shëndetësore dhe ajo veterinare, njësitë zejtare, stacioni i autobusëve etj. Të veçanta janë funksionet turistike, administrative, kulturore, hoteliere etj. Sipas metodologjisë së lartpërmendur, vendbanimet e LP-ë ndahen në disa kategori. Në nivelin më të lartë të hierarkisë funksionale janë Presheva, Bujanoci dhe Medvegja, si qendra komunale me kapacitete të kufizuara funksionale dhe ndikim transformues social-gjeografik në një rrethinë relativisht të afërt, zonën periurbane, si p.sh. Stacion-Hekurudhor-Zhunicë-Çukarkë-Rahovicë-Norçë përreth Preshevës175 dhe Rakoc-Levosovë-Bozhinjevc përreth Bujanocit. Transformimet funksionale në këto zona vërehen në rritjen e shkallës së deagrarizimit dhe të numrit të ekonomive familjare mikse dhe jobujqësore. Në kategorinë e dytë bëjnë pjesë qendrat e bashkësive vendore dhe qendrat kryesore (të pavarura) rurale. Në aspektin hapësinor-funksional qendrat e bashkësive vendore integrojnë disa vendbanime. Ndër funksionet me rëndësi janë shkolla tetëvjeçare, njësitë e shitjes së mallrave dhe ato zejtare, posta, ndonjë ndërmarrje e vogël industriale etj. Rol të tillë në komunën e Preshevës kanë Corrotica, Lerani dhe Caravajka, ndërsa në komunën e Bujanocit Tërrnoci, Bilaçi dhe Kleniku. Qendrat kryesore rurale janë vendbanime të mëdha, me objekte dhe shërbime të infrastrukturës publike-sociale, që i konkurrojnë vendbanimet me të cilat kanë lidhje funksionale, por që nuk kanë hapësirën e vet gravituese. Të tilla në komunën e Preshevës janë fshatrat Miratoc dhe Raincë, që po zhvillohen në mënyrë të pavarur, por ende ndjejnë nevojën e përmirësimit dhe modernizimit të rrjetit të komunikimit. Në kategorinë e katërt përfshihen qendrat rurale që, në aspektin hapësinor, bashkojnë dy e më shumë fshatra kryesore, duke krijuar një mikronjësi apo bashkësi vendbanimesh. Kësaj kategorie i takojnë fshatrat Lluçan, Nasalc, Muhoc dhe Zhbevc, në komunën e Bujanocit. Kategorinë më të ulët e përbëjnë fshatrat primar176. Shumica e tyre ndodhen në zonat kodrinore-malore. Nisur nga marrëdhëniet hapësinore-funksionale ndërmjet vendbanimeve në LP është identifikuar hierarkia vertikale-funksionale dhe horizontale-hapësinore e tyre. Megjithatë, një varg problemesh e pengojnë zhvillimin dhe shpërndarjen e baraspeshuar të funksioneve të vendbanimeve, që është një ndër kushtet kryesore për zhvillimin më të shpejtë social-ekonomik të rajonit.

Marrëdhëniet brenda rajonit karakterizohen nga zhvillimi i pamjaftueshëm i lidhjeve funksionale ndërmjet vendbanimeve dhe njësive përbërëse të tij. Transformimi funksional i vendbanimeve është i ngadalshëm sepse ai është i varur kryesisht nga punësimi në sektorët jobujqësor, e më pak nga shpërndarja e funskioneve dhe objekteve industriale dhe të infrastrukturës publike-sociale në hapësirat rurale të rajonit. Transformimi demografik i vendbanimeve zhvillohet në kuadër të rrjetit infrastrukturor të zhvilluar dobët dhe jocilësor, që kufizon lidhjet ndërmjet fshatrave dhe qasjen e banorëve të zonave kodrinore-malore në qendrat komunale. Për rrjedhojë ndodh procesi i shpërnguljes së popullsisë dhe rrallimi i vendbanimeve në zonat kodrinore-

175Opština Preševo i JP “Direkcija za Urbanizam” - Kragujevac, Decembar 2009, f. 36. 176 Quhen kështu pasi aktiviteti kryesor që zhvillohet në to është ai primar.


131

malore, si dhe rritja demografike dhe zgjerimi territorial i zonave urbane të Preshevës dhe Bujanocit, të cilat përbëjnë dy polet zhvillimore të rajonit. Për një zhvillim hapësinor më të balancuar është e nevojshme të ndryshohet sistemi i tanishëm i organizimit hapësinor-funksional, veçanërisht në zonat kodrinore-malore, duke i ngritur disa vendbanime një kategori më lart në hierarkinë hapësinore-funksionale.

Zhvillimi funksional i disa qendrave rurale do të ndikonte në ngadalësimin e proceseve shpopulluese dhe do të ndihmonte në organizimin racional dhe efikas të veprimtarive ekonomike, ndërsa zhvillimi i turizmit rural dhe ekoturizmit, blegtorisë, mbledhjes dhe përpunimit të frutave malore, krahas ndërtimit të infrastrukturës rrugore, do të ndihmonin në përtëritjen e këtyre zonave. V.4 Transformimi funksional i vendbanimeve Transformimi hapësinor-funksional i vendbanimeve në LP bëhet nën ndikimin e vendbanimeve urbane (Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë), që janë qendra të organizmit të prodhimit, ofrimit të shërbimeve, këmbimit dhe konsumit të mallrave dhe informacionit, nga njëra anë dhe organizimit të jetës social-ekonomike të popullsisë në rrjetin e vendbanimeve përreth, nga ana tjetër. Kapaciteti funksional i këtyre qendrave është i tillë që nxit dhe orienton zhvillimin e vendbanimeve përreth. Ndikimet e qyteteve në rrethinën e ngushtë dhe të gjerë vërehen në transformimet social-ekonomike, funksionale, fizionomike dhe demografike, që shprehen në urbanizimin dhe deagrarizimin. Krahas ndryshimit të kapacitetit funksional të zonës periurbane, transformohet edhe struktura hapësinore, fizionomike dhe demografike e vendbanimeve të tjera të rajonit. Tregues i rëndësishëm i shkallës dhe ecurisë së transformimit funksional të vendbanimeve në LP është ndryshimi i strukturës së popullsisë aktive sipas veprimtarive, që mundëson klasifikimin e vendbanimeve sipas funksioneve, si dhe përcaktimin e proceseve dhe kaheve të zhvillimit social-ekonomik të tyre.

Tabela 52: Kriteret për klasifikimin funksional të vendbanimeve177

Tipi funksional i vendbanimit Kriteri

Agrar I ≥ 60%

Agrar-industrial I > II > III

Agrar-shërbyes I > III > II

Industrial II ≥ 60%

Industrialo-agrar II > I > III

Industrialo-shërbyes II > III > I

Shërbyes III ≥ 60%

Shërbyes-agrar III > I > II

Shërbyes-industrial III > II > I

177 N. Krunić, D.Tošić, 2009, f. 24.


132

Vendbanimi është agrar kur mbi 60% e popullsisë është e angazhuar në sektorin primar, është industrial nëse mbi 60% e popullsisë është e angazhuar në sektorin sekondar, si dhe shërbyes, kur mbi 60% e popullsisë është e angazhuar në sektorin terciar. Për nevojat e hulumtimit tonë kemi bërë.

Tabela 53: Ndryshimet e tipeve funksionale të vendbanimeve për periudhën 1971-2002

Burimi: Savezni Zavod za Statistiku, Popis stanovništva 1971, 2002 godine.

Graf. 30: Ndryshimet e tipave funksionale të vendbanimeve për periudhën 1971-2002

Vendbanimet e LP-së, deri në fund të viteve 1960 dallohen për shkallën e lartë të homogjenitetit social-ekonomik, me mbizotërim të theksuar të strukturës agrare. Në vitin 1971, 92,2% e vendbanimeve kanë qenë tipike agrare, ku popullsia bujqësore përbënte mbi 90%.

Vetëm tre vendbanime kanë qenë të tipit agrar-industrial, dy të tipit agrar-shërbyes dhe tre të tipit shërbyes-agrar: Presheva, Medvegja dhe fshati Bozhinjevc në komunën e Bujanocit. Në krye të hierarkisë funksionale ka qenë qyteti i Bujanocit, që njihej si vendbanim shërbyes-industrial, ndërsa Banja e Sijarinës ka qenë vendbanim shërbyes.

Tipi funksional i vendbanimit 1971 2002 1971 – 2002 Numri % Numri %

Agrar 125 92,2 79 58,1 -46Agraro-industrial 3 2,2 16 11,8 +13Agraro-shërbyes 2 1,5 10 7,3 +8Industrial / 0 / 0 /Industrialo-agrar 1 0,73 8 5,9 +7Industrialo-shërbyes / 0 18 13,2 +18Shërbyes 1 0,73 1 0,7 0Shërbyes-agrar 3 2,2 1 0,7 -2

Shërbyes-industrial 1 0,73 4 2,9 +4


133

Harta 12: Tipet funksionale të vendbanimeve në LP (pa Medvegjën) në vitin 1971


134

Harta 13: Tipet funksionale të vendbanimeve në komunën e Medvegjës, në vitin 1971

Hierarkia funksionale e vendbanimeve shfaqet e ndryshuar në vitin 2002. Numri i vendbanimeve tipike agrare është pakësuar në 79, nga 125 që ishte në v. 1971. Ky ndryshim është rrjedhojë e sekondarizimit dhe terciarizimit të vendbanimeve. Kështu, numri i vendbanimeve agrare-industriale ka arritur në 16, nga tre që ishin në v. 1971; numri i vendbanimeve industriale-agrare ka arritur në tetë, nga një që ishte në v. 1971; ndërsa 18 vendbanime kanë fituar statusin industrial-shërbyes.


135

Harta 14: Tipet funksionale të vendbanimeve në LP (pa Medvegjën) në vitin 2002


136

Harta 15: Tipet funksionale të vendbanimeve në komunën e Medvegjës në vitin 2002

Pakësimi i vendbanimeve agrare është bërë edhe në dobi të rritjes së numrit të atyre me pjesëmarrje të popullsisë në sektorin shërbyes-terciar, nga dy në v. 1971, në 10 në v. 2002. Ndërkohë, statusin shërbyes-industrial e kanë fituar Presheva, Medvegja dhe fshati Lece në komunën e Medvegjës. Ndryshimet në strukturën e popullsisë sipas aktivitetit tregojnë se brenda periudhës së analizuar ka pasur zhvillim më të ndjeshëm të sektorit sekondar. Në LP, mobiliteti i popullsisë nga sektori primar në të tjerët është bërë me ritme më të ngadalshme se në rajonet e tjera të Serbisë. Kjo vjen nga mosinteresimi i shtetit serb për përtëritjen social-ekonomike të rajonit, për shkak të strukturës etnike të tij, me mbizotërim të popullsisë shqiptare. Edhe në kuadër të vetë rajonit është vërejtur diskriminim në rrafshin e investimeve dhe hapjen e vendeve të reja të punës. Kështu, në komunën e Bujanocit me përqindje më të lartë të popullsisë serbe, shteti ka investuar më shumë në hapjen e reparteve industriale dhe vendeve të reja të punës, por kryesisht për popullsinë serbe. Kjo vërehet në transformimin më të shpejtë të strukturës sociale-ekonomike të fshatrave me


137

shumicë serbe. Ndërkohë, vendbanimet me shumicë shqiptare vazhdojnë të kenë kryesisht strukturë agrare. V.5 Struktura etnike e vendbanimeve

Homogjeniteti i theksuar etnik, me mbizotërim të popullsisë shqiptare reflektohet, në një shkallë më të ulët, edhe në strukturën etnike të vendbanimeve. Popullsia shqiptare jeton në 67 vendbanime të LP-së, nga të cilët 41 janë etnikisht të pastra (mbi 99% popullsi shqiptare). Dallohet komuna e Preshevës, me 22 vendbanime me shumicë absolute shqiptare dhe ajo e Bujanocit me 16 vendbanime të kësaj kategorie, ndërsa në Medvegjë janë tre të tilla.

Tabela 54: Struktura etnike e vendbanimeve në LP për periudhën 1981-2002

Komuna 0,1-10,0

10,1-25,0

25,1-50,0

50,1-75,0

75,1-99,0

99,1-100 Gjith.

1981

Presheva 1 4 13 14 32

Bujanoci 2 1 9 11 23

Medvegja 1 1 4 2 3 1 12

Rajoni 4 1 4 7 25 26 67

2002

Presheva 1 1 8 22 32

Bujanoci 2 3 16 21

Medvegja 3 1 3 2 2 3 14

Rajoni 3 2 4 4 13 41 67Burimi: Republički Zavod za Statistiku, Popis Stanovništva, Domaćinstva i Stanova 2002, Uporedni pregled broja stanovnika 1948-2002, Knjiga broj IX, (Për vitin 2002 të dhënat e përpunuara nga A.Ejupi).

Graf. 31: Struktura etnike e vendbanimeve në Luginën e Preshevës për 1981-2002

Vërehet rritje e numrit të vendbanimeve me përqindje të lartë të popullsisë

shqiptare: mbi 99% popullsi shqiptare kishin 26 vendbanime në v. 1981 dhe 41 në v. 2002. Kategoritë e tjera të vendbanimeve kanë pësuar ndryshime negative për sa i përket kësaj veçorie: 75-99% popullsi shqiptare në v. 1981 kishin 25 vendbanime, ndërsa në v. 2002 vetëm 13; 50-75% popullsi shqiptare kishin shtatë vendbanime në v. 1981 dhe katër në v. 2002. Në kategoritë e tjera nuk janë shënuar ndryshime të mëdha.


138

Harta 16: Struktura etnike e vendbanimeve në LP (pa Medvegjën)

Nga analiza e shtrirjes së vendbanimeve në LP (pa Medvegjën) në raport me pjesëmarrjen e popullsisë shqiptare, evidentohen tri zona:

E para përfshin pjesën perëndimore të rajonit, ku shtrihen vendbanimet me mbizotërim shumë të lartë, deri absolut të elementit etnik shqiptar. Këto janë zonat kodrinore-malore të Karadakut të Preshevës dhe Malësisë së Bujanocit, respektivisht


139

shpatet lindore dhe jugore të tyre, ku ndodhen vendbanime të mëdha si: Miratoca, Presheva, Rahovica, Corrotica, Rainca, Tërrnoci etj.

E dyta përshin vendbanimet që shtrihen në Fushën e Moravicës dhe Moravës së Binçit, ku mbizotëron popullsia shqiptare, por ku ka edhe vendbanimet etnikisht të përziera dhe me shumicë serbe. Këtu përfshihet Bujanoci, Levosova, Rakoci, Bukuroca, Zhunica, Çukarka etj.

E treta përfshin shpatet perëndimore të Rujanit, ku ndodhen disa vendbanime me shumicë shqiptare si: Gerajt, Strezoci, Golemi Dolli, Somolica, Bushtrani, Bilaçi e Lerani, ndërsa pjesa tjetër është me mbizotërim të popullsisë serbe. Shpatet lindore të Rujanit përbëjnë kufirin lindor të shtrirjen së elementit etnik shqiptarë në LP.

Harta 17: Struktura etnike e vendbanimeve në komunën e Medvegjës

Në komunën e Medvegjës popullsia shqiptare jeton në 11 vendbanime, të cilat shtrihen në skajin juglindor të komunës, por vazhdimësia etnike me Kosovën është ndërprerë pas kolonizimit të fshatit Marovc me popullsi malazeze dhe serbe.


140

Vendbanimet Tupallë, Svirce dhe Gërbavc janë etnikisht të pastra shqiptare, ndërsa në Ramabajë, Sijarinë dhe Banjë të Sijarinës, popullsia shqiptare ka pjesëmarrje të konsiderueshme. Si rrjedhojë e shpopullimit, pesha e shqiptarëve në këto vendbanime po zvogëlohet.


141

Kapitulli i gjashtë

KARAKTERISTIKAT EKONOMIKE TË LUGINËS SË PRESHEVËS

LP-ja karakterizohet nga prapambetja ekonomike e theksuar. Tri komunat e saj janë ndër më të pazhvilluarat në Serbi. Në Strategjinë për Zhvillimin Rajonal të Republikës së Serbisë 2007-2012, 29 komuna vlerësohen me prapambetje të skajshme, mungesë të kapaciteteve industriale, iniciativë të pazhvilluar, proces të ngadalshëm të privatizimit, shkallë të lartë të papunësisë, probleme të shumta sociale dhe demografike178. Në këtë kategori bëjnë pjesë edhe tri komunat e LP-së.

Kriteret e klasifikimit kanë qenë ekonomike dhe demografike (ndryshimi i numrit të popullsisë). Në rastin e komunave të LP-së është aplikuar kriteri ekonomik, sepse ai demografik ka pasur ecuri pozitive. Si tregues më të përshtatshëm për zhvillimin e komunave janë konsideruar të ardhurat kombëtare/për banorë dhe shkalla e papunësisë. Sipas Strategjisë për Zhvillimin Rajonal, komuna të pazhvilluara janë ato ku të ardhurat kombëtare/për banorë janë më të vogla se 50% e mesatares shtetërore, ndërsa sipas Ligjit mbi Zhvillimin Rajonal, komuna të pazhvilluara ekonomikisht janë ato ku të ardhurat kombëtare janë më pak së 75% e mesatares shtetërore. Këtë kriter e plotësojnë komunat e LP-së, të ardhura kombëtare për banorë të të cilave në vitin 2005 kanë qenë vetëm sa 19,6% e mesatares së Serbisë179.

Në komunën e Preshevës të ardhura kombëtare për banorë kanë qenë sa 14,1% e mesatares së Serbisë dhe ecuria e këtij treguesi në periudha të ndryshme ka qenë negative.

Tabela 55: Të ardhurat kombëtare në %, punësimi dhe papunësia për banorë në LP dhe Serbi

Komunat Të ardhurat (RS=100) Punësimi/1000 b Papunësia/1000 b

1988 2005 1988 2007 2001 2007

Presheva 20,4 14,1 98 95 83 158

Bujanoci 29,6 27,8 113 165 74 116

Medvegja 28,8 16,9 139 109 67 154

Lugina e Preshevës 26,7 19,6 350 369 224 428

Serbia 100,0 100,0 292 271 101 106Burimi: Republički Zavod za Statistiku, Opštine u Srbiji, 1988, 2001, 2005 dhe 2007 Të ardhurat kombëtare për banorë në LP janë rreth 3,5 herë më të ulëta se në Serbi. Në vitin 2002 ato ishin 274,9 USA$, kur në Serbi ishin 951,4 dollarë. Në të njëjtin vit, në komunën e Preshevës të ardhurat ishin 154,4 USA$/banorë ose sa 16,2% të të ardhurave kombëtare në nivel shtetëror.

178 Strategija Regionalnog Razvoja Srbije 2007-2012, Službeni Glasnik Republike Srbije, 21/07, 2007. 179 Zakon o Regionalnom Razvoju, Službeni Glasnik Republike Srbije, 51/09, 2009, f. 4.


142

Tabela 56: Të ardhurat kombëtare për banorë në LP për vitin 2002 Komuna 2002 Rajoni/Serbia 2002 (%) Presheva 154,4 16,2 Bujanoci 434,1 45,6 Medvegja 236,1 24,8 Rajoni 274,9 28,9 Serbia 951,4 100

Burimi: Republički Zavod za Statistiku, Opštine Srbije, 2002 Edhe papunësia ishte më e madhe se mesatarja shtetërore në vitin 2007: 42,8% në LP, ndaj 10,6% në Serbi. Presheva, ku në vitin 2002 papunësia arrinte në 62,1% të popullsisë aktive dhe është ndër më problematiket për sa i përket këtij aspekti në Serbi dhe Evropën Juglindore.

Tabela 57: Shkalla e papunësisë në LP për periudhën 1990-2002 Komuna 1990 2002 1990/2002 Presheva 50,9 62,1 11,2 Bujanoci 30,5 45,6 15,1 Medvegja 32,4 40,1 7,7 Lugina e Preshevës 37,9 49,3 11,4

Burimi: Republički Zavod za Statistiku, Opštine Srbije, 1990 dhe 2002

Graf. 32: Shkalla e papunësisë në LP për periudhën 1990-2002

Sipas Strategjisë së Zhvillimit Hapësinor të Republikës së Serbisë, Medvegja dhe

komunat: Bor, Majdanpek, Priboj, Prijepole dhe Dimitrovgrad, janë përfshirë në të ashtuquajturat “hapësira të dëmtuara”180, si kategori e veçantë e komunave të pazhvilluara181. Komuna e Medvegjës, përveç kriterit ekonomik (tregues negativë të zhvillimit), plotëson edhe ato demografike, sepse është plotësisht e përfshirë në proceset shpopulluese intensive, që reflektohen në zvogëlimin e numrit të popullsisë. Me gjithë se proceset e transformimit dhe zhvillimit social-ekonomik pas LDB-së kanë përfshirë shumicën e rajoneve të Serbisë, LP-ja, për shkak të mungesës së investimeve në sektorin e industrisë etj, ka mbetur e prapambetur dhe me strukturë

180 Kategoria e hapësirave të dëmtuara është krijuar me Rregulloren mbi kriteret e formimit të hapësirave të dëmtuara në Republikën e Serbisë, Fletorja Zyrtare e Republikës së Serbisë, numët 58/04 dhe me Vendimin për krijimin e hapësirave të dëmtuara në Republikën e Serbisë, Fletorja Zyrtare numër 63/04. 181 B. Tošić, V. Lukić, M.Ćirković, Settlements of undeveloped areas of Serbia, Belgrade, 2009, f. 67.


143

ekonomike të papërshtatshme. Kjo vërehet në pjesëmarrjen e lartë të sektorit primar në të ardhurat kombëtare.

Tabela 58: Struktura e të ardhurave kombëtare sipas sektorëve në LP në vitin 2004

Burimi: Strategija dugoročnog ekonomskog razvoja Juga Srbije, Službeni Glasnik RS, 21/07, 2007.

Graf. 33: Struktura e të ardhurave kombëtare sipas sektorëve në LP në vitin 2004

Në vitin 2004, nga sektori primar në nivel rajoni u krijuan 45,9% e të ardhurave

kombëtare, ndërsa në nivel shtëtëror rreth 17,3%; nga sektori sekondar (industri + ndërtimtari) u krijuan 24,1% në nivel rajonal dhe 33,2% në atë shtetëror. Pjesëmarrje relativisht të lartë në krijimin e të ardhurave kombëtare kishte sektori i shërbimeve (komunikacioni, tregtia dhe turizmi), me 22,9% (35% në nivel shtetëror). Pjesëmarrja shumë e ulët e sektorit sekondar në krijimin e të ardhurave kombëtare në LP vjen nga mungesa e investimeve, mbizotërimi i ndërmarrjeve industriale që merren me përpunimin e lëndëve të para, por me fuqi të vogël akumulimi, ndërprerja e procesit prodhues dhe nga mbyllja e disa ndërmarrjeve si rrjedhojë e dështimit të procesit të privatizimit. Në kuadër të sektorit terciar dallohet tregtia, e cila krijon 19% (21% në komunën e Preshevës) të të ardhurave në LP. Fuqia e ulët blerëse e popullsisë, pengesat kufitare, diversiteti i kufizuar i produkteve tregtare janë faktorë të cilët e pengojnë zhvillimin e mëtejshëm të kësaj veprimtarie.

Niveli i ulët i pjesëmarrjes së sektorit të katërt është pasqyrim i prapambetjes social-ekonomike të rajonit. Faktorët që kanë penguar zhvillimin e rajonit janë të natyrës historiko-politike, demografike, gjeopolitike etj. LP-ja, duke qenë e shtrirë në një segment kyç strategjik dhe komunikativ të korridorit më të rëndësishëm natyror të Gadishullit Ballkanik, gjatë historisë ka qenë hapësirë e luftërave, konflikteve, zonë kufitare midis perandorive dhe shteteve, e ndërrimit dhe zëvendësimit të pushtuesve dhe pushteteve, zonë e paqes së “brishtë” etj.

Sektori Bujqësia

Industria përpunuese

Ndërtim. Tregtia Komun. Aktivit. e tjera

Aktivitetet joekonomikeKomuna

Presheva 43,6 12,6 11,5 21 4,8 6,1 0,4Bujanoci 27,9 41,7 1,8 17,4 2,7 7,2 1,2Medvegja 66,1 0,1 1 18,6 4,4 9,6 0,2Rajoni 45,9 18,1 4 19 3,9 7,6 0,6Serbia 17,3 26,2 7 24,7 10,3 9,8 4,7


144

Rajonet ndërkufitare në Evropën Juglindore, për shkak të rregullimit centralist të shteteve, janë lënë jashtë rrugëve kryesore të qarkullimit të mallrave, kapitalit dhe informatave. Ato janë periferike në raport me korridoret dhe qendrat kryesore zhvillimore dhe, si të tilla, kanë nivel të ulët të zhvillimit ekonomik dhe standardit jetësor, janë në proces shpopullimit, por kanë potencialet ekonomike të pashfrytëzuara. Pozita e rajoneve ndërkufitare është edhe më e pafavorshme për shkak të situatës gjeopolitike dhe shpërthimit të konflikteve të ndryshme182. Kjo situatë ka mbretëruar në LP që nga koha e luftërave serbo-turke dhe u rishfaq pas shpërbërjes së ish-Jugosllavisë, në fillim të viteve 1990. Roli jofavorizuaes i pozitës ndërkufitare në rastin e LP-së theksohet më shumë nga prania si shumicë e popullsisë shqiptare dhe vazhdimësia territoriale me hapësirat etnike shqiptare në Kosovë dhe Maqedoni. Për këto arsye, deri më sot, asnjë qeveri nuk ka shfaqur interes për të investuar për përmirësimin e gjendjes ekonomike të rajonit. Në LP, ashtu si në Kosovë dhe hapësirat e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, është zhvilluar një diskriminim tipik në rrafshin ekonomik. Është bërë një ndarje e thellë midis komunës së Vranjës të populluar me serb, e cila është mjaft e zhvilluar, dhe komunave të Preshevës e Bujanocit, të cilat janë lënë në prapambetje të skajshme ekonomike dhe sociale. Qëllimi ka qenë dhe ka mbetur i njëjtë: largimi i shqiptarëve dhe ndryshimi i strukturës etnike të rajonit.

VI.1 Veçoritë themelore të bujqësisë

Me gjithë disa transformimeve pozitive që ka njohur gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit, bujqësia në LP vazhdon të karakterizohet nga ekstensiviteti dhe ngecja, që shprehen nëpërmjet copëtimit të mëtejshëm të pronave, zvogëlimit të shpejtë të popullsisë bujqësore, por pa u shoqëruar me mekanizim, numrin relativisht të madh të ekonomive bujqësore familjare, lënien e tokave djerr dhe ekspozimin e tyre ndaj erozionit etj. Nga 72.500 ha të LP-së (pa Medvegjën), sipas të dhënave të vitit 2010, 41.778 ha ose 57,6% ishin tokë bujqësore, 26.711 ha ose 36,8% pyje, ndërsa 4.011 ha ose 5,5% joprodhuese. Nga toka bujqësore, 23.315 ha ose 55,8% ishin ara dhe kopshte, 651 ha ose 1,6% pemishte, 451 ha ose 1,1% vreshta, 3.417 ha ose 8,2% livadhe dhe 13.938 ha ose 33,4% kullota.

Tabela 59: Struktura e sipërfaqeve bujqësore sipas mënyrës së shfrytëzimit për 1998 dhe 2002

Mënyra e shfrytëzimit 1998 (ha) 2005 (ha) 2010 (ha)

Ara dhe kopshte 22914 53,8 22975 54,3 23315 55,8Pemishte 821 1,9 650 1,5 651 1,6Vreshta 643 1,6 413 1,1 451 1,1Livadhe 3472 8,2 4345 10,2 3417 8,2Kullota 14822 34,5 14348 33,9 13938 33,4Gjithsej 42679 100,0 42371 100,0 41778 100,0

Burimi: Republički Zavod za Statistiku, Opštine Srbije, 1998, 2005 dhe 2010

182 M.Grčić, I.Ratkaj, Evroregioni i evrokoridori kao faktori integracija zemalja Jugoistocne Evrope sa Evropskom Unijom, Beograd, 2003, f. 5.


145

Graf. 34: Struktura e sip. bujqësore sipas mënyrës së shfrytëzimit për 1998, 2005 dhe 2010

Nga të dhënat del se në periudhën 1998-2010:

sipërfaqja e përgjithshme bujqësore është zvogëluar me 901 ha ose 1,2%; sipërfaqet me ara dhe kopshte janë rritur; ato me pemishte dhe vreshta janë zvogëluar.

Madhësia e pronës është një ndër faktorët që kushtëzojnë prodhimin bujqësor. Pronat e mëdha mundsojnë intensifikimin e bujqësisë dhe rritjen e prodhimit, ndërsa të voglat kanë vështirësi në përdorimin e mekanizimit dhe, për rrjedhojë, realizojnë prodhimtari të ultë183.

Tabela 60: Struktura e ekonomive bujqësore sipas madhësisë së pronave në vitin 2002

Madhësia e pronës

Presheva Bujanoci Medvegja Lugina e Preshevës

Totali 2969 4602 1803 9374 100,0

Pa tokë 31 23 20 74 0,8Deri 0,10 ha 26 32 11 69 0,7

0.11-0.50 441 685 67 1193 12,70.51-1.00 720 1001 89 1810 19,31.01-2.00 817 1320 207 2344 25

2.01-3.00 413 692 188 1293 13,8

3.01-4.00 202 252 141 595 6,34.01-5.00 131 215 161 507 5,45.01-6.00 61 98 141 300 3,2

6.01-8.00 50 106 195 351 3,78.01-10.00 34 89 171 294 3,110.01-15.00 24 38 213 275 2,915.01-20.00 10 24 113 147 1,6Mbi 20 ha 9 27 86 121 1,3

Burimi: Republički Zavod za Statistiku, Opštine i Regioni Srbije-Poljoprivreda, 2011.

183 A. Pushka, Përparimi nr. 3. Prishtinë, 1985, f. 52.


146

Struktura e pronave sipas madhësisë në LP është e papërshtatshme:

33,5% e ekonomive bujqësore zotërojnë prona të vogla (deri 1 ha), 38,8% e tyre kanë prona prej 1-3 ha, 11,7% e tyre kanë prona prej 3-5 ha, 6,9% e tyre kanë prona prej 5-8 ha, 6,0% kanë prona prej 8-10 ha, 5,8% e ekonomive bujqësore kanë prona mbi 10 ha.

Një strukturë e tillë e pronave bujqësore është reflektim i dendësisë së madhe agrare në LP. Ngecja në zhvillimin, struktura e njëanshme e ekonomisë dhe shtimi i popullsisë bujqësore, kanë bërë që të rritet presioni i popullsisë mbi sipërfaqet bujqësore dhe ato të punueshme, duke copëtuar dhe zvogëluar pronat edhe më shumë.

Tabela 61: Ekonomitë bujqësore sipas burimeve të të ardhurave184

Fuqia e vërtetë ekonomike e ekonomive bujqësore nuk varet vetëm nga madhësia

e pronave dhe prodhimi bujqësor, por edhe nga të ardhurat prej burimeve dhe veprimtarive të tjera.

Kështu sipas të dhënave të regjistrimit të vitit 2002, vetëm 20,7% e ekonomive bujqësore i siguronin të ardhurat nga bujqësia, 62,1% nga veprimtaritë jobujqësore, 13,1% nga burime të përziera, ndërsa 8,9% ishin pa të ardhura.

Graf. 35: Ekonomitë bujqësore sipas burimeve të të ardhurave

184 Republički Zavod za Statistiku, Popis Stanovništva 2002 godine, Poljoprivredna gazdinstva prema aktivnosti i izvorima prihoda, Beograd, 2004

Ekonomi Bujqësore Jobujqësore Të përziera Pa të ardhura

Presheva 2969 641 1658 254 416100 21,6 55,8 8,5 14,1

Bujanoci 4602 867 2689 706 331100 18,8 58,4 13,2 7,2

Medvegja 1803 378 1122 236 67100 21 62,2 13,1 3,7

L. Preshevës 9101 1886 5469 1196 814100 20,7 62,1 13,1 8,9


147

Boniteti i tokave është një tjetër faktor i rëndësishëm që ndikon në prodhimtarinë bujqësore. Tokat në LP iu takojnë kryesisht klasave II deri 7 të bonitetit.

Tokat e klasës II janë mesatarisht të thella dhe të thella, me përshkueshmëri të mirë deri të kufizuar, të drenuara mirë, me reaksion neutral ose të dobët acid, zakonisht ndodhen në terrene të rrafshta ose me pjerrësi deri në 8%, pak të eroduara, por lehtësisht të përmbytshme nga uji.

Tokat e klasës III janë mesatarisht të thella ose të thella, me përshkueshmëri të mirë deri jo të mirë, me drenim të mirë deri jo të plotë, me reaksion të dobët bazik ose të mesëm acidik, ndodhen në pjerrësi pak më të mëdha se ato të klasës II. Tokat e klasave II dhe III hasen në zonën e ulët fushore, në rrafshet aluviale të lumenjve dhe tarracat liqenore. Ato ofrojnë kushte mjaft të përshtatshme për kulturat e arave dhe perimet. Në zonat kodrinore shtrihen tokat e klasës IV, të cilat janë të thella, mesatarisht të thella dhe të cekëta, deri në 30% përmbajtje skeletore, të drenuara dobët, me përshkueshmëri të ndryshme dhe ujëra nëntokësore të thella. Për shkak të shtrirjes në terrenet me pjerrtësi deri në 30%, ato u janë të nënshtruara proceseve të erozionit sipërfaqësor. Këto toka ofrojnë kushte për bimët e arave (drithëra) dhe industriale (duhan) etj. Zonat e larta kodrinore dhe malore janë të mbuluara me tokat e klasave V, VI dhe VII, të cilat janë të cekëta, kanë përmbajtje të lartë skeletore, ndodhen në terrene të pjerrëta, të ekspozuara ndaj erozionit intensiv. Këto lloje të tokash, për shkak të kushteve të papërshtatshme pedologjike, relievore, hidrologjike dhe klimatike, nuk ofrojnë kushte të mira për veprimtari bujqësore, prandaj janë kryesisht me livadhe dhe kullota. Tokat më cilësore shtrihen në zonën fushore dhe të ulët kodrinore, që është më e zhvilluara në rajon, si në aspektin bujqësor, ashtu edhe në atë ekonomik në përgjithësi. Përqendrimi relativisht i madh i popullsisë dhe aktiviteteve në këtë zonë bën që këto toka të jenë më të rrezikuara nga degradimi dhe humbja. Për mbrojtjen dhe menaxhimin e qëndrueshëm të tyre kërkohet të bëhet Plani Rajonal i Përdorimit të Tokave, ku të parashikohet ndalimi i ndërtimit të objekteve të banimit dhe të infrastrukturës, përveç rasteve të projekteve strategjike, në nivel rajonal dhe shtetëror, si p.sh. Korridorin X. VI.1.1 Struktura e sipërfaqeve bujqësore sipas kulturave dhe rendimenteve

Në strukturën e kulturave bujqësore mbizotërojnë drithërat, kryesisht gruri dhe misri. Në vitit 2010 me këto kultura janë mbjellë 13.411 ha, ose 61,9% e gjithë sipërfaqes së mbjellë në LP, por më pak se në periudhën e mëparshme. Sipërfaqja e mbjellë me bimë industriale është zvogëluar nga 1169 ha në v. 1998, në 697 ha në v. 2010. Të njëjtën ecuri kanë pasur edhe sipërfaqet me kultura kopshtiesh dhe foragjere.

Tabela 62: Struktura e sipërfaqeve mbjellëse në ha sipas kulturave bujqësore 1998-2010

Drithëra në ha

Kultura industriale

Kultura kopshtesh Kultura

foragjere

2010 13411,0 697,0 2205,0 5328,0

61,9 3,3 10,2 24,6

2002 15081 1322 2907 5376

61,1 5,4 11,8 21,7

1998 16183 1169 3595 6155

59,7 4,3 13,3 22,7Burimi: Republički Zavod za Statistiku, Opštine Srbije, 1998, 2002 dhe 2010.


148

Zvogëlimi i sipërfaqeve me kultura bujqësore është rezultat i pakësimit të popullsisë bujqësore, rënies së interesit për bujqësi, nivelit të ulët të akumulimit të të ardhurave, mungesës së investimeve dhe subvencioneve nga shteti për zhvillimin e bujqësisë etj.

Tabela 63: Prodhimtaria dhe rendimentet e disa kulturave bujqësore 1998-2010

Kulturat bujqësore

1998 2002 2010

Prodhim. në ton

Mesatarja në kg/ha

Prodhim. në ton

Mesatarja në kg/ha

Prodhim. në ton

Mesatarja në kg/ha

Gruri 23339 3083 21539 3051 20943 2818Misri 13034 1084 21074 3442 15867 3856Patatja 5662 3454 6863 4607 6945 8224Fasulja 664 734 1165 741 1062 822Vreshtat 2040 4591 678 Mollat 1093 1093 1537 Kumbull. 3468 3447 5116

Burimi: Republički Zavod za Statistiku, Opštine Srbije, 1998, 2002 dhe 2010.

Graf. 36: Prodhimtaria dhe rendimentet e disa kulturave bujqësore 1998-2010

Meqenëse gruri është kultura kryesore e prodhimit të bukës, me të mbillet pjesa më e madhe e sipërfaqes. Në vitin 2010 u prodhuan 20.943 ton grurë ose 28,18 kv/ha, por prodhimi dhe rendimenti kanë shënuar rënie në krahasim me periudhat e mëparshme. Prodhimi i misrit është ulur, por rendimenti është rritur gjatë periudhës 1998-2010, nga 10,84 kv/ha, në 38,56 kv/ha. Kulturat tjera bujqësor si patatet, fasulja, mollët dhe kumbullat shënojnë rritje të prodhimit dhe rendimentit. Zvogëlimi i prodhimit të kulturave bujqësore është rezultat i situatës së pafavorshme të bujqësisë në LP, si rrjedhojë e zvogëlimi shumë të shpejtë të popullsisë së përgjithshme bujqësore dhe asaj aktive bujqësore, nga emigrimi i fuqisë së re punëtore jashtë shtetit, nga vështirësitë e dërgimit të prodhimeve bujqësore në tregjet e largëta, barrierat e reja kufitare pas viteve 1990 etj. Rritja e rendimenteve ka ardhur nga përdorimi më i madh i mjeteve agroteknike, shtimi i njohurive të bujqëve për metodat e mbjelljes dhe trajtimit të kulturave bujqësore, subvencionimi nga organizatat ndërkombëtare, që kanë vepruar në rajon pas përfundimit të konfliktit etj.


149

VI.2 Kultura e duhanit

Karakteristikë e rëndësishme e bujqësisë së LP-së në të kaluarën ka qenë orientimi dhe specializimi i saj për prodhimin e duhanit. Fillimisht këtë kulturë në LP e ka kultivuar popullsia turke, ndërsa nga fundi i shek. XIX edhe ajo shqiptare dhe serbe. Në mungesë të zhvillimit të sektorit industrial, ekonomia bujqësore ekstensive, sidomos kultivimi i duhanit, ishte burimi kryesor i të ardhurave për ekzistencën e popullsisë bujqësore të rajonit. Në periudhën fillestare kultivimin dhe prodhimi kanë qenë në nivel ekstensiv. Kultivoheshin varietete me prodhimtari të ultë, pa organizim dhe planifikim të mirëfilltë të prodhimit, në mungesë të mjeteve agroteknike, duke përdorur metoda primitive të mbjelljes, grumbullimit dhe tharjes, nën kontrollin e rreptë të shtetit, i cili kishte monopolin absolut mbi këtë kulturë. Pas rënies së LP-së nën sundimin e Mbretërisë Serbe (v. 1912), kultivimi i duhanit rregullohet me Ligjit për “Prodhimin e duhanit”, të vitit 1885, sipas të cilit prodhuesit ishin të detyruar që duhanin t’ia dorëzonin shtetit. Në vitin 1920 fillon dorëzimi i organizuar i duhanit në Qendrat e Grumbullimit në Bujanoc dhe Preshevë. Shteti lidhte marrëveshje me prodhuesit dhe prodhimi bëhej nën kontrollin e shtetit. Në marrëveshje saktësohej qartë se sa fije duhan mund t’i mbillte secili. Në periudhën prej 1920-1937 prodhimi menaxhohej nga stacioni i duhanit në Preshevë185. Këtij stacioni i lejohej mbjellja e 60-70 miliona fijeve duhan. Në fillimin e shek. XX duhani bujqëve u paguhej nga shteti 8 deri 12 grosh për një okë186. Për të kuptuar vlerën e këtij produkti ndihmon ky krahasim: me një okë duhan mund të bliheshin 5-6 okë sheqer ose 10-12 litra vajguri. Me gjithë çmimin jo të favorshëm, popullsia ishte shumë e interesuar për mbjelljen e kësaj kulture. Mbilleshin kryesisht varietete primitive si jaka, hotla etj. Prodhimi i duhanit intensifikohet pas LDB-së, si rrjedhojë e përmirësimit të kushteve të mbjelljes, punimit dhe grumbullimit, si dhe çmimeve më të përshtatshme. Në këtë aktivitet angazhohen të gjithë anëtarët e ekonomisë familjare. Të ardhurat e siguruara u mundsojnë ekonomive familjare përmirësimin e standardit jetësor dhe shoqëror, sidomos atyre që prodhonin sasi të mëdha. Shtohet përdorimi i mjeteve agroteknike dhe rritet rendimenti. Në vitin 1964, për prodhimin e duhanit për banor bujqësor, komuna e Preshevës (69,5 kg) dhe ajo e Bujanocit (53,3 kg) janë renditur respektivisht në vendin e parë dhe të dytë në Serbi187. Në këto komuna agraro-industriale, prodhimi i duhanit ishte me rëndësi ekzistenciale. Prodhimtaria më e lartë e duhanit arrihet në vitet 1960, kur në qendrat e grumbullimit në Bujanoc dhe Preshevë dorzoheshin deri në 3800 ton/vit. Kjo gjendje vazhdon deri nga mesi i viteve 1980, kur shfaqen shenjat e çrregullimit të sistemit shoqëror-politik dhe ekonomik të ish-Jugosllavisë, ndërsa shpërbërja e saj, luftërat dhe izolimi ekonomik e politik i Serbisë, e çuan në kolaps ekonominë e saj, bashkë me industrinë e duhanit. Popullsia e re dhe vitale e LP-së emigroi në shtetet e Evropës Perëndimore. Për këto arsye, prodhimi i duhanit u pakësua në mënyrë drastike. Të ardhurat e dikurshme nga kultivimi i duhanit ishin zëvendësuar, në vitet 1990, nga ndihmat materiale që dërgonin emigrantët.

185 M. Mitrović, Radnički pokret u Vranju, Vranje 1965, ff. 101-103. 186 Oka është njësi matëse që përdorej në periudhën e përmendur: 1 okë = 1,250 kg. 187 V. Ɖurić, sv.XIII, Beograd, 1966, ff. 95-96.


150

Në qytetin e Bujanocit ndodhet ndërrmarrja industriale “DIB”, e cila merret me grumbullimin dhe fermentimin e duhanit, në kuadër të të cilës punon edhe fabrika për përpunimin e “folijeve188 të duhanit”, e vetmja e këtij lloji në Serbi dhe Ish-Jugosllavi. Për prodhimin e saj shfrytëzohen pjesët e imëta të gjetheve të duhanit, nervi kryesor, mbetjet dhe lëndët e tjera sekondare të duhanit189. Pjesëmarrja e folies së duhanit përcakton cilësinë e cigareve të prodhuara. Në Serbi dhe rajon përdorimi i folies në prodhimin e cigareve është 8-10%, ndërsa në vendet e Evropës Perëndimore deri në tri herë më tepër. Kohët e fundit, prodhimi në fabrikën e folies së duhanit në Bujanoc ka shënuar rritje. Në vitin 2010 u prodhuan 2500 ton folie të duhanit. Shpresëdhënës është eksporti i këtij nus produkti në vendet e Evropës Qëndrore, Azi, Afrikë (150-200 ton/vit), që po rritet vit pas viti. Ndërrmarrja industriale “DIB” ka statusin e shoqërisë aksionare, por shumica e aksioneve janë shtetërore. Ajo ka mbi 150 punëtorë. VI.3 Zhvillimi i blegtorisë Kushtet natyrore për zhvillimin e blegtorisë në LP janë mjaft të përshtatshme. Livadhet dhe kullotat, në të cilat mbështetet zhvillimi i blegtorisë, zënë 17.355 ha ose 41,6% të sipërfaqeve të përgjithshme bujqësore në rajon (v. 2010). Dallohet komuna e Medvegjës, ku livadhet dhe kullotat zënë 54,6% të sipërfaqeve bujqësore. Por livadhet dhe kullotat nuk kanë barë cilësor dhe shfrytëzohen në mënyrë të pakontrolluar, prandaj baza ushqimore që sigurohet prej tyre nuk është e mjaftueshme për mbarështimin e blegtorisë. Livadhet shtrihen kryesisht në zonat fushore dhe kodrinore, ndërsa kullotat kryesisht në zonat e larta malore. Kjo shpërndarje ka bërë që në zonat e ulëta të mbarështohen më shumë gjedhet, kurse në zonat e larta delet. Deri në LDB, Lugina e Preshevës kishte karakter të theksuara blegtoral, sidomos zona kodrinore-malore e Karadakut në perëndim dhe Rujanit në lindje. Mbizotëruese ishte forma nomade e blegtorisë, në kuadër të të cilës blegtorët e fshatrave malore i kanë mbajtur bagëtitë në vendbanimet fushore, gjatë periudhës së ftohtë (nëntor-maj), ndërsa gjatë periudhës së ngrohtë i kanë nxjerrë në latësitë e maleve, ku gjenden kullotat alpine dhe subalpine. Kjo formë e nomadizmit blegtoral është shuar pothuajse plotësisht dhe është zëvendësuar me blegtorinë e stallës. Bagëtia nxirrej në kullotat e afërta gjatë ditës, ndërsa në mbrëmje mbyllej në stalla, të cila zakonisht ndodheshin brenda oborreve të shtëpive.

Gjedhet mbaheshin për produktet ushqimore (mish, qumësht dhe nënproduktet e tij.) dhe pë t’u përdorur për punë (transport dhe tërheqjen e plugut etj.). Ndërsa në zonën kodrinore-malore, si kafshë pune përdoreshin qetë, në zonën fushore përdoreshin edhe buallicat, të cilat janë zhdukur. Edhe kuajt kanë zënë një vend të rëndësishëm në blegtorinë e LP. Ata kultivoheshin në radhë të parë nga ekonomitë familjare të pasura, me prona bujqësore të mëdha. Kuajt përdoreshin për transport dhe shirjen e drithërave. Në vitin 1960, vetëm në Preshevë kishte 121 kuaj190. Sot janë vetëm disa dhjetëra, kryesisht në zonat kodrinore-malore.

188 Një produkt sekondar i duhanit. 189 M. S. Popović, Bujanovac, 2003, f. 141. 190 T. Vukanović, Preševo, Vranje, 1966, f.33.


151

Me gjithë kushtet natyrore të përshtatshme, vitet e fundit blegtoria në LP karakterizohet nga ekstensiviteti dhe ngecja. Mbarështohen kryesisht racat gjedhesh dhe delesh të vendit, që dallohen me prodhimtari të ulët. Në fondin e gjedheve mbizotëron raca bushe, ndërsa kohën e fundit ka filluar të shtohet edhe numri i gjedheve të racës së përzier me atë simentale, me prodhimtari më të lartë.

Tabela 64: Fondi blegtoral në LP për periudhën 1990-2002

Gjedhe Dele Shpezë Derra

1990 2002 1990 2002 1990 2002 1990 2002

Presheva 6636 5578 11716 1787 40329 38512 859 486

Bujanoci 13163 8767 4845 4150 80419 64279 4199 3264

Medvegja 9921 5566 17943 3847 40386 32446 9776 4862

L. e Preshevës 29720 19911 34504 9784 161134 135237 14834 8612Burimi: Republički Zavod za statistiku, Opštine Srbije, 1990 dhe 2002.

Graf. 37: Fondi blegtoral në LP për periudhën 1990-2002.

Ecuria negative e zhvillimit të blegtorisë në LP vërehet në pakësimin e fondit blegtoral gjatë periudhës 1990-2002. Rënie drastike ka shënuar numri i gjedheve dhe deleve. Pamundësia e shitjes së produkteve blegtorale, politika diskriminuese e çmimeve të produkteve blegtorale, mungesa e subvencioneve shtetërore në këtë sektor etj, janë ndër shkaqet kryesore të zvogëlimit të fondit blegtoral, ndërsa shpopullimi i zonave kodrinore-malore, me traditë në blegtori, prania e ushtrisë dhe policisë në këto zona, përbëjnë faktorë kufizues për zhvillimin e kësaj dege të ekonomisë bujqësore sot.

Foto nr. 12: Fermë private blegtorale në zonën malore të Karadakut, (A. Ejupi)


152

Investimet në zhvillimin e blegtorisë mund ta shndërrojnë atë në një promotor të zhvillimit ekonomik të rajonit. Subvencionet për hapjen e fermave blegtorale, ngritja e kapaciteteve të industrisë ushqimore, e cila shfrytëzon si lëndë të parë produktet blegtorale, organizimi më i mirë i shërbimit veteriner, njohja e blegtorëve me trendet dhe praktikat e reja në blegtori, kultivimi i racave më produktive etj, do të mundësonin që blegtoria të bëhet një burim i rëndësishëm të ardhurash dhe i rritjes së mirëqenies sociale. Zhvillimi i saj në zonat kodrinore-malore do të gjallërojë rajonin dhe do të ndikojë në frenimin e proceseve shpopulluese.

VI.4 Pylltaria

Format e para të administrimit të organizuar të pyjeve në LP hasen qysh në fillim

të shek. XX, kur organet shtetërore në nivel të rretheve (qarqeve) morën detyra për të mbikqyrur pyjet e të gjitha kategorive dhe pronësisë, si të atyre individuale, komunale, shtetërore etj. Kështu u krijuan fidanishtet, të cilat shërbyen për procesin e pyllëzimit. Pyllëzimi në Bujanoc bëhej nga fidanishtja në vendin e quajtur “Xhamia Kryqëzore” në Vranjë, ndërsa në Preshevë, nga fidanishtet e ngritura në “Golesh” dhe Kumanovën fqinje. Mbillej sidomos akacia (bagremi), frashëri i bardhë, vidhi, mani i bardhë, gështenja etj. Në zonën kodrinore-malore të Kardakut të Preshevës kullosja e dhive ishte një ndër shkaktarët e shkatrrimit të pyjeve. Për këtë arsye, në vitin 1961, kullosja e dhive në këtë zonë u ndërpre me një akt të posaçëm legjislativ.

Pyjet në LP sot administrohen nga Sektori i Pyjeve në Vranjë, i cili ka Zyra të Ekonomive Pyjore në Preshevë dhe Bujanoc, ndërsa Zyra e Ekonomisë Pyjore të Medvegjës është në kuadër të Sektorit të Administrimit të Pyjeve në Leskoc. Sipas të dhënave të vitit 2010, pyjet zënë 26.711 ha ose 36,8% e sipërfaqes së rajonit (pa Medvegjën). Në afërsi të lumenjve si Morava e Binçit dhe Moravica rriten shelgjet dhe plepat, ndërsa në zonat kodrinore dhe malore mbizotërojnë pyjet gjetherënëse të ahut dhe bungës. Për shkak të lartësisë jo të madhe, në këtë rajon nuk rriten drurë natyror gjethembajtës, por janë mbjellë në areale të kufizuara në Corroticë, Raincë, Bilaç, Tërrnoc etj.

Tabela 65: Sipërfaqet pyjore në ha dhe masa drusore në m3 në vitin 2010

Sipërfaqja

pyjore Masa drusore në m3 Druri teknik në %

Gjetherënëse Gjethembajtëse Gjetherënëse Gjethembajtëse

Presheva 9724 3671 1618 1 91

Bujanoci 16987 11361 1719 14 91

Rajoni 26711 15032 3337 12,5 91Burimi: Republički Zavod za statistiku, Opštine Srbije, 1990 dhe 2002. Komuna e Bujanocit ka sipërfaqe më të mëdha me pyje. Mbizotërimi i pyjeve gjetherënëse në strukturën e pyjeve vërehet në të dhënat mbi masën drusore, ku ato përbëjnë 15.032 m3, ndërsa pyjet gjethembajtëse vetëm 3.337 m3. Të parët janë me cilësi të dobët dhe vetëm 12,5% mund të shfrytëzohet si dru teknik, ndërsa pyjet gjetherënëse kanë shkallë të lartë shfrytëzimi teknik (91%).


153

Pyjet gjetherënëse shfrytëzohen kryesisht si lëndë djegëse për ekonomitë familjare (10-12 m3/vit/familje).

Me qenë se shfrytëzimi i pyjeve është më i madh se aftësia ripërtëritëse natyrore, po ndodh konsumi pasurive pyjore. Mungesa e kujdesit dhe e menaxhimit të qëndrueshëm, ka bërë që në pyje të përhapen sëmundje, që çojnë deri në tharjen e drurëve. Prerja e pakontrolluar dhe shpyllëzimi i sipërfaqeve pyjore ka favorizuar erozionin, që në komunën e Preshevës ka kapur 70% të territorit.

Edhe pse ekosistemet pyjore me biodiversitet të pasur ofrojnë mundësi për shfrytëzim të shumëfisht, përpos shfrytëzimit të drurit si lëndë djegëse, aspektet tjera të shfrytëzimit janë të parëndësishme.

Gjatë punës në terren nuk kemi konstatuar ndonjë mbledhje të organizuar të frutave malore, ndërsa gjuetia është pak e zhvilluar. Sa i përket gjuetisë, në komunën e Preshevës ekzistojnë disa rezervate të gjuetisë dhe ajo zhvillohet duke iu përshtatur orarit të caktuar nga shoqata e gjuetarëve.

VI.5. Artizanati dhe industria: veçoritë, gjendja dhe perspektiva

Artizanatet në LP janë zhvilluar shumë herët. Ato janë praktikuar për herë të parë në Preshevë dhe lidhen ngushtë me mënyrën e hershme të jetës qytetare në këtë vendbanim. Të dhënat e para mbi zejtarët janë të shek. XIV, ku përmenden terzitë, gëzoftarët dhe farkëtarët. Në atë periudhë është regjistruar një gëzoftarë në Rahovicë dhe tre terzi (rrobaqepës) në Norçë.

T. Vukanović pretendon se zhvillimi i artizanateve në Preshevë merr hov sidomos pas vitit 1878, kur Presheva bëhet seli e Kazasë dhe në të vendosen zejtarë turq të shpërngulur nga Vranja dhe trevat e tjera të Sanaxhakut të Nishit. Ndërkohë, Xh. Salihu iu referohet dokumenteve arkivore, ku përmendet se, që në shek. XIV, në Preshevë organizohej Panagjyri (Panairi), ku ekspozoheshin prodhimet zejtare. Ky panair ishte më i hershëm se ai i Vranjës. Gjithashtu, në po të njëjtën periudhë, në Preshevë dhe rrethinë punonin 10 mullinj, që dëshmon për zhvillimin e zejes së mullinxhinjëve. Këto argumente rrëzojnë pretendimet e T. Vukanović mbi artizanatet e vonshme në Preshevë.

Në Bujanoc artizanatet janë të fundit të shek. XIX, kur vendbanimi merr tiparet e qytezës. Zejet që praktikoheshin në Preshevë në fund të shek. XIX ishin mullinxhinjtë, kazanxhinjtë, kallajxhinjtë, terzitë, kasapët, çanakpunuesit, ekmexhinjtë, kafexhinjtë, këpuctarët, mutavxhinjtë, nallbanët, farkëtarët, opingëpunuesit, samarxhinjtë etj. Në Bujanoc ishin të zhvilluara disa nga zejet e sipërpërmendura, si dhe konoptaria (litarpunuesit), me të cilën merrej një numër i konsiderueshëm zejtarësh. Më vonë, në Preshevë dhe Bujanoc shfaqen zeje të tjera, si furrtarë, zdrugthtarë, havllaxinjë etj. Të gjitha zejet e lartëpërmendura praktikohen në punëtori dhe dyqane, të cilat, në shumicën e rasteve, ndodheshin në të njëjtin objekt. Produktet artizanale ekspozoheshin në dyqanet që ndodheshin në të dyja anët e rrugës kryesore, si dhe në treg, në ditën e pazarit. Në shumicën e rasteve, artizanatet ishin familjare dhe trashëgoheshin nga brezi në brez. Bie në sy edhe ndarja e zejeve sipas përkatësisë etnike dhe fetare. Kështu, shqiptarët ushtronin zejet e mullinxhinjëve, furrëtarëve, rrojtarëve, këpuctarëve, saraçëve, nallbanëve etj; serbët ushtronin zejet e konoptarisë, samarxhinjëve, kazanxhinjëve, kacapunuesve etj. Romët e besimit musliman ushtronin zejen e farkëtarisë. Gjithashtu, vihet re se me shumicën e zejeve mirreshin


154

meshkujt, ndërsa femrat merreshin kryesisht me punimin e veshjeve, shtresave dhe mbulesave prej leshi. Pas LDB-së, me depërtimin e elementeve të kapitalizmit dhe hapjen e disa reparteve industriale, fillon stanjacioni dhe kriza e zejtarisë, që çoi në shuarjen e shumicës së artizanaleve. Ato që mbijetuan janë transformuar dhe kanë marrë elemente të prodhimtarisë industriale, me përdorimin e konsiderueshëm të mjeteve mekanike dhe elektrike, si furrat, puntoritë e zdrukthtarisë, farktarët etj.

Foto nr. 13. Çarshia e vjetër e Preshevës, viti 1915 (www.presheva.com)

Zhvillimi i industrisë dhe i gjithë sektorit sekondar në LP është në nivel shumë të ulët. Në strukturën ekonomike të këtij rajoni kryesisht agrar, industria ka peshë të vogël (17%), ndërsa në komunën e Preshevës rreth 21%. Repartet e para industriale në LP janë hapur midis Luftërave Botërore: fabrika e duhanit në Bujanoc dhe miniera e antimonit në fshatin Tërrnoc. Pas LDB-së hapen disa reparte të industrisë përpunuese në komunën e Bujanocit e, më vonë, në atë të Preshevës. Fabrikat që u hapen në vitet 1960 dhe 1970: e industrisë përpunuese “Gumpolastika”, “Simpo”, “Svetlost”, “Jugokop” “DIB” (industria e duhanit), “Heba”, në komunën e Bujanocit dhe “Zavarivač”, “Grafoflex”, “Metal”, “Simpo”, “Čik”, “7 Korrik” dhe “Kristal” në komunën e Preshevës, u bënë gjeneratorë të zhvillimit industrial dhe ekonomik të rajonit.

Nga ndërmarrjet e industrisë nxjerrëse pas LDB-së, fabrika “Grot” në Bujanoc e ndrërpreu aktivitetin, pasi u konstatua se damarët mineralmbajtës kanë shtrirje dhe pozitë të papërshtatshme për shfrytëzim. Në komunën e Preshevës vazhdon aktivitetin ndërmarrja “Budućnost”, e cila shfrytëzon gëlqerorët e mermerizuar në lagjen Dushkajë të fshatit Tërrnavë. Të gjitha këto kanë qenë ndërmarrje shtetërore. Në fund të viteve 1980 dhe fillim të atyre 1990, për shkak të përkeqësimit të situatës së përgjithshme ekonomike në ish-Jugosllavi, luftërave dhe shpërbërjes, ndërmarrjet industriale në Serbi hyjnë në kolaps dhe falimentuan. Në këto rrethana, në LP u mbyllën disa nga ndërmarrjet industriale. Mungesa e stabiliteti politik dhe ekonomik ka ulur interesin për investime në sektorin e industrisë, me përjashtim të disa iniciativave private që kanë investuar në industrinë ushqimore: fabrika e pijeve joalkoolike “Fluidi” në Preshevë, ajo e qumështit “Fontana” në fshatin Bukuroc, e përpunimit të mishit “Agro-Adria” në Tërrnoc, e materialit për ndërtim “Saba Bellça” në Preshevë etj.


155

Shumica e ndërmarrjeve industriale të sektorit shoqëror kanë qenë të destinuara për përpunimin e lëndëve të para, ndërsa finalizimi është bërë në fabrikat e Vranjës, Leskocit e Nishit. Kjo tregon pozitën e nënshtruar të LP-së, e cila është anashkaluar nga politikat e investimeve dhe të zhvillimit ekonomik, si dhe nuk është lejuar të ketë industri me cikël të plotë prodhimi. Gjithashtu, vërehet një shpërndarje territoriale e kapaciteteve industriale jo e harmonizuar, me përqendrim në qendrat e Bujanocit dhe Preshevës. Zhvillimi i pamjaftueshëm i industrisë është reflektuar në proceset e ngadalshme të transformimit hapësinor, social dhe ekonomik të LP-së, ndërsa përqendrimi aktivitetit industrial në zona të ngushta urbane ka penguar zhvillimin dhe diversifikimin funksional të vendbanimeve rurale. Hapja e disa reparteve industriale në vendbanimet rurale, si fabrika për prodhimin e mjeteve të ndërtimtarisë “Tobler” në fshatin Raincë dhe ajo e përpunimit të metalit “Zenit” në fshatin Corroticë janë shembuj pozitiv, ndërsa e para dëshmon edhe efikasitetin e investimeve mikse (vendës dhe të huaj) në zhvillimin e industrisë. Me qëllim të përshpejtimit të zhvillimit ekonomik në LP, është e nevojshme të hapen reparte industriale, që krahas nxjerrjes, të bëjnë përpunimin dhe finalizimin e lëndëve të para.

Punishtet dhe fabrikat e agroindustrisë do të kishin efekt pozitiv në zhvillimin e bujqësisë dhe blegtorisë. Me interes të veçantë është ndërtimi i baxhove në zonat kodrinore-malore, sidomos ato që gravitojnë në rrugën rajonale Preshevë-Gjilan, ku janë kushtet e përshtatshme për mbarështimin e blegtorisë.

Ndërkohë, në zonën fushore dhe kodrinore, me kushte shumë të përshtatshme për perimtarinë dhe pemëtari, është me interes të hapen repartet industriale të përpunimit të perimeve dhe pemëve. Afërsia e rrugëve rajonale dhe sidomos e Korridorit X, zvogëlon koston e transportit deri te konsumatori dhe mundëson dërgimin më të shpejt të prodhimeve në treg.

VI.6 Ndërtimtaria

Ndërtimtaria në LP nuk është e zhvilluar në nivel të kënaqshëm. Pas LDB-së, në qytetin e Bujanocit themelohet ndërrmarrja ndërtimore “Morava”, e cila ka ndërtuar në Maqedoni, Kosovë e gjetkë. Në vitin 1966 ajo ka punësuar 355 punëtorë. Fati i kësaj ndërrmarrje është i ngjashëm me atë të dhjetëra ndërrmarrjeve që falimentuan në fillim të viteve 90-të të shekullit të kaluar.

Vitet e fundit, me investimet e kapitalit privat, janë hapur disa ndërrmarrje ndërtimore, të cilat po shquhen për cilësinë e ndërtimeve dhe biznes të sukseshëm në përgjithësi. Këto janë “Saba Bellça” e “Shera Beton” në Preshevë, si dhe “Bici Komerc” e “Abi Kom” në Bujanoc.

Këto ndërmarrje, krahas ndërtimit të objekteve private dhe kolektive për banim, merren edhe me ndërtimin e rrugëve, urave, kanalizimeve, ujësjellësve, ndërsa ndërrmarrja “Saba Bellça” ka ndërtuar edhe repartin e asfaltit dhe punon për asfaltimin e rrugëve të rajonit.


156

Foto nr. 14. Baza e asfaltit dhe Betonit “Saba Bellça”

VI.7 Komunikacioni

LP-ja, me pozitën e saj të favorshme gjeokomunikative, qysh herët ka pasur rrugë të përshtatshme dhe komunikacion të zhvilluar.

Në drejtimin veri-jug rajonin e përshkojnë dy rrugë të karakterit rajonal. Nëpër shpatet lindore të Karadakut të Preshevës kalon rruga që fillon në fshatin Lluçan në dalje të Grykës së Konçulit dhe vazhdon deri në fshatin Miratocë, në pjesën jugore të rajonit, në kufi me Maqedoninë. Mbetjet e urës së vjetër mbi lumin Morava e Binçit në fshatin Lluçan datojnë që nga periudha romake, duke dëshmuar se, që nga ajo kohë, kjo vijë komunikacioni ka lidhur vendbanimet e skajit perëndimor të LP-së.

Në anën lindore të rajonit, paralel me këtë rrugë, që nga viti 1865, ka kaluar një tjetër rrugë me karakter rajonal, e cila njihet si ”Xhadja e Vjetër” ose “Carski Drum”.

Pas LDB-së u ndërtua autostrada, e cila lidh luginën e Moravës në veri me atë të Vardarit në jug. Në vitin 1888 ka përfunduar ndërtimi i hekurudhës që kalon nëpër periferinë e qytetit të Bujanocit dhe 3 km në lindje të Preshevës. Ndërtimi i saj kishte për qëllim lidhjen e rrjetit hekurudhor të Austro-Hungarisë në veri me atë të Turqisë në jug. Rrjetin e sotëm të komunikacionit tokësor në LP e përbëjnë rrugët shtetërore të rendit të parë, me afro 53 km. Ato përfshinë magjistralen E-75, Preshevë-Gjilan dhe atë Bujanoc-Gjilan. Është në përfundim ndërtimi i korsisë së dytë në autostradën E-75. Shtetërore të rendit të dytë janë 86,9 km dhe përfshijnë rrugën ”Xhadja e Vjetër” në anën lindore të rajonit, rrugën rajonale që lidh vendbanimet e shpateve lindore të Karadakut të Preshevës dhe disa rrugë tjera më të shkurtëra. Në Preshevë ka rreth 170 km rrugë komunale, nga të cilat 80 km janë të asfaltuara, kurse në Bujanoc ka rreth 200 km rrugë të tilla, nga të cilat 110 km janë të asfaltuara. Magjistralja hekurudhore që kalon nëpër LP është e karakterit ndërkombëtar dhe lidh qendra të mëdha të Evropës Juglindore (Beogradin, Shkupi, Selanikun). Në territorin e LP-së ndodhen tri stacione hekurudhore: i Bujanocit, fshatit Bukurocë dhe Preshevës.


157

Hekurudha dhe rrjeti i rrugëve të rendit të parë dhe të dytë i mundësojnë LP-së të lidhet me rajonet fqinje dhe shtetet tjera, ndërsa rrjeti i rrugëve komunale u mundëson vendbanimeve të lidhen ndërmjet tyre dhe me qendrat urbane.

Foto nr. 15. Nyje e trafikut Foto nr. 16. Stacioni hekurudhor në Preshevë

Në përfundim të kësaj analize, del se gjendja e komunikacionit në rajon nuk është e mirë: mbi 60% e rrugëve janë të paasfaltuara, ndërsa të asfaltuarat nuk janë në gjendje të kënaqshme; mungojnë rrugët për lidhjen e vendbanimeve të shpateve të Karadakut me ato të Rujanit, si dhe ato në zonat kodrinore-malore; hekurudhat janë të pasigurta dhe , shpejtësia e lëvizjes së trenave është e vogël (40 km/h); sistemi i trafikut urban, ndërurban e rajonal nuk është efikas. Për të rritur efikasitetin e komunikacionit në rajon duhet punuar në drejtim të asfaltimit të rrugëve të paasfaltuara dhe mirëmbajtjen e modernizimin e atyre ekzistuese, dendësimin e rrjetit të rrugëve dhe lidhjen më të shkurtër ndërmjet vendbanimeve, stimulimin e transportit urban kolektiv etj. Kjo do të krijonte kushtet për zhvillim më të harmonizuar të rajonit, ndërsa ndërtimi dhe mirëmbajtja e rrugëve në zonat kodrinore-malore do të frenojë procesin e shpopullimit të tyre.

VI.8 Tregëtia

Tregëtia në LP daton qysh nga kohërat e hershme. Zhvillimi i saj i atribuohet kryesisht pozitës së favorshme gjeokomunikative, kryqëzimit të rrugëve dhe karvanëve tregtare në territorin e saj. Tregtia në Preshevë është zhvilluar në rradhë të parë midis banorëve, pastaj edhe me popullsinë e fshatrave për rreth. Me këtë veprimtari janë marrë edhe shumë zejtarë, të cilët i kanë shitur produktet në dyqanet e tyre. Shitëblerja bëhej gjithashtu në tregjet e qytetit, si ai i kafshëve, i produkteve ushqimore etj. Që në shek. XIX, në Preshevë dhe rrethinë ishte zhvilluar edhe eksporti, pasi kishte shtatë tregëtarë-eksportues191. Artikull i rëndësishëm eksportues, për shumë kohë, ka qenë duhani, që dallohej për cilësinë e mirë. Ai eksportohej kryesisht në Novi Pazar dhe Mal të Zi. Bagëtia e imët dhe e trashë eksportohej në Maqedoni, Greqi dhe Turqi, ndërsa nga andej importoheshin artikujt tregtarë për përdorim të gjërë. Ditë tregu në Preshevë, prej kohësh është e shtuna.

191 T. Vukanović, Preševo, Vranje, 1966, f.44.


158

Tregtia është zhvilluar edhe në Bujanoc, që kur ai u shndërrua në qendër urbane. Si produkte tregtare që eksportoheshin ishin bagëtia, gruri, prodhimet blegtorale, kanpi dhe produktet e fituara prej tij. Në vitin 1929 në Bujanoc kishte rreth 100 dyqane tregtare, ku shiteshin sende nga më të ndryshmet. Tregëtia në Bujanoc asokohe ishte në duart e serbëve, shqiptarëve, çifutëve, turqve etj. Hapësira gravituese e tregtisë në Bujanoc ishte mjaft e gjërë dhe përfshinte fushën e Moravës së Binçit me Izmornik, Kriva Rekën e Novo Bërdës, Janjevën, Prizrenin, Gorën, Gjakovën, Pejën, Shkupin, Kumanovën, Vranjën dhe Leskocin192. Dita e tregut në Bujanoc është e hëna. Në tregjet e Preshevës dhe Bujanocit zakonisht prodhimet bujqësore, zejtare e industriale shiteshin dhe bliheshin me marrëveshje ndërmjet palëve (blerësit dhe shitësit), ndërsa bagëtia për “damazllëk” (mbarështim) zakonisht blihej përmes ndërmjetësuesit, i cili i jepte garanci verbale (fjala) blerësit mbi cilësinë dhe veçoritë e bagëtisë. Nëse më vonë shfaqeshin probleme, pasojat i bartnin si shitësi ashtu edhe ndërmjetësi. Koha e provës dhe e ankesave ishte 15 ditë, brenda të cilës marrëveshja mund të prishej. Ndërmjetësi, pothuajse gjithmonë ishte një i njohur ose i afërt i palëve. Kjo i ndihmonte blerësit që të interesoheshin për veçoritë dhe gjendjen e bagëtisë që do të blenin, për pronarin dhe gjendjen ekonomike të tij etj. Këto tradita dhe zakone tregtare në LP nuk praktikohen më. Pas LDB-së, përveç se në tregje, tregtia zhvillohet edhe nga ndërmarrjet tregtare. Kështu, në Preshevë u hapën “Kooperativa bujqësore” dhe “Bratstvo”. E para kishte pesë njësi shitje, kurse e dyta 12. Edhe në Bujanoc hapen ndërmarrjet e tilla si: ”Napredak” dhe “Poljoinvest”. Në vitet 70-të këto ndërmarrje bashkohen në një të vetme me emrin “Jedinstvo”. Në këtë periudhë, në Bujanoc dhe Preshevë kishin hapur dyqane shitjeje edhe ndërmarrje si “Simpo” dhe “Borovo”.

Zhvillimi i dobët i sektorit sekondar dhe ndërprerja e aktivitetit të atyre pak ndërrmarrjeve industriale pas vitit 1990, ka ndikuar që popullsia të orientohet në zhvillimin e tregtisë, nëpërmjet hapjes së njësive të vogla tregtare ushqimore, të vëshëmbathjes, materialit ndërtimor etj. Në kushtet e një varfërie të skajshme, këto njësi tregtare kanë ndikuar në ruajtjen e qetësisë sociale dhe zhvillimin e sektorit joformal të ekonomisë, që është i pranishëm edhe në vendet e tjera të EJL-së.

Tabela 66: Struktura e ekonomisë sipas ndërrmarrjeve aktive për vitin 2005

Tot

ali

Buj

qësi

, pyl

l.

Indu

stri

për

p.

Ndë

rtim

tari

Tre

gti

Kom

unik

acio

n

Vep

. të

tjer

a

Vep

rim

tari

jo

ekon

omik

e

Presheva 132 / 13 7 80 14 2 16

100 % / 9,8 5,4 60,3 10,7 1,6 12,2

Bujanoci 210 8 46 5 135 6 5 5

100 % 3,8 21,9 2,4 64,3 2,9 2,4 2,4

Medvegja 15 1 8 / 3 1 1 1

100 % 6,7 53,2 20 6,7 6,7 6,7

Lugina e Preshevës 360 9 67 12 218 21 8 22

100 % 2,5 18,6 3.3 61,5 5,8 2,2 6,1Burimi: Republiçki Zavod za Statistiku, Opštine Srbije, 2005

192 T. Vukanović, Bujanovac, Vranjski Glanik, knj. II, Vranje, 1966, f.94.


159

Graf. 38: Struktura e ekonomisë sipas ndërrmarrjeve aktive për vitin 2005

Në vitin 2005, nga 360 ndërrmarrje të regjistruara në LP, 218 ose 61,5% i takonin

sektorit të tregtisë. Në shumicën e rasteve, ndërrmarrjet në LP janë të vogla dhe fryt i iniciativës private. Ato nuk kërkojnë investime të mëdha, por mundësojnë qarkullim më të shpejtë të kapitalit. Mirëpo, pozita ndërkufitare e LP-së, situata e turbullt politike dhe e sigurisë, vështirësitë për qarkullimin e lirë të njerëzve dhe mallërave, varfërimi dhe zvogëlimi i fuqisë blerëse të popullsisë etj, e kanë frenuar zhvillimin e veprimtarisë tregtare. Brenda territorit të LP-së tregtia zhvillohet në tregjet komunale të Preshevës, Bujanocit, Medvegjës dhe Bilaçit. Ndërsa tregjet rajonale në Kosovë dhe Maqedoni nuk frekuentohen nga tregtarët e rajonit për shkak të pengesave kufitare dhe mungesës së marrëveshjeve për tregti të lirë ndërkufitare. Në pamundësi të dërgimit të produkteve tregtare në rajon, tregtia ka strukturë të pafavorshme dhe vlera të ulëta të importit dhe eksportit. Eksportohen pijet joalkoolike dhe ato të gazuara, materiali ndërtimor, ndërsa importohen shumica e produkteve tregtare. Tregjet kryesore të furnizimit të LP-së me mallra janë Gjilani, Prishtina, Kumanova, Vranja, Leskoci, Novi Pazari, Nishi etj.

Në kushtet e stabilitetit të qëndrueshëm, hapjes së vendkalimeve të reja kufitare me Maqedoninë dhe Kosovën, thjeshtimit të procedurave për qarkullimin e njerëzve dhe mallërave, tregtia mund të jetë një kontribuese e rëndësishme për zhvillimin ekonomik dhe përmirësimin e standardit jetësor të popullsisë në LP. Pozita ndërkufitare dhe dalja në Korridorin X e favorizojnë këtë zhvillim.

Rol pozitiv do të kishte intensifikimi i bashkëpunimit të komunave ndërkufitare Preshevë-Kumanovë-Gjilan, sipas modelit të rajoneve ndërkufitare në Bashkimin Evropian, por atij duhet t’i paraprijë përmirësimi i komunikacionit (rrugë, telefoni, internet, media etj.).

VI.9 Ekonomia turistike

Turizmi, si “eksportues i padukshëm”, përbën një alternativë të mirë për zhvillimin ekonomik të rajoneve të prapambetura. Stadi i sotëm i zhvillimit të turizmit në


160

LP pasqyron nivelit e zhvillimit ekonomik dhe veçoritë e proceseve negative sociale-ekonomike dhe politike që kanë mbizotëruar në këtë rajon. Kompleksiteti gjeografiko-natyror dhe e kaluara historike e bëjnë LP-në një rajon me potenciale të mjaftueshme natyrore dhe humane për zhvillimin e turizmit. Disa prej tyre kanë vlera të veçanta turistike si Banja e Bujanocit, Banja e Sijarinës, Shpella e Ilincës, Korridori X, ndërsa të tjerat mbartin vlera turistike plotësuese.

Këto pasuri turistike mundsojnë zhvillimin, në radhë të parë, të turizmit kurativ, pastaj të atij të fundjavave, turizmit të gjuetisë, të verimit në bjeshkë, shëtitjes në natyrë, ndërsa origjinaliteti i pasurive dhe motiveve etnografike të Malësisë së Karadakut dhe Bujanocit favorizojnë zhvillimin e etnoturizmit, turizmit rural, kulturor etj, në këto hapësira. Në LP gjenden edhe shumë objekte të tjera të trashëgimisë natyrore dhe kulturore, të cilat e plotësojnë dhe diversifikojnë ofertën turistike. Të tilla janë: në komunën e Preshevës: Trungu i Çarrit, Burimi termal i Banjkës, Kalaja e

Preshevës, Kacipupi dhe penda e Rahovicës, Xhamia në qendër të qytetit etj, në komunën e Bujanocit: Manastiri i Prohor Pçinjskit, Qendra arkeologjike në

fshatin Kërshvicë, Teqeja në fshatin Nasalcë, liqeni artificial në afërsi të Bujanocit etj.

Turizmi në LP ka qenë nën ndikimin e faktorëve negativë të zhvillimit, si stanjacioni ekonomik, situata e pastabilzuar politike dhe luftërat lokale dhe rajonale. Kjo ka ndikuar edhe në ndryshimin e indikatorëve themelorë të nivelit të zhvillimit të turizmit, si numri i turistëve dhe ditë-qëndrimi mesatar i tyre193.

Koha mesatare e qëndrimit prej 8,6 ditë për turist është shumë mbi mesataren e shtetit të Serbisë (3,6 ditë). Kjo lidhet me strukturën e kësaj veprimtarie në LP, ku mbizotëron turizmi i banjave dhe ai shëndetësor-rekreativ, që praktikohet për periudha relativisht të gjata (mbi një javë). Turistë të huaj janë vetëm 2-3%, ndërsa në nivel shtetëror kjo kategori përbën 20% të numrin të turistëve dhe 13% të bujtjeve (v. 2004).

Tabela 67: Numri i bujtjeve të turistëve në LP për periudhën 1990-2004

Komuna/Viti 1990 2000 2004

Presheva 2018 1269

Bujanoci 71252 38844 48823

Medvegja 35556 54671 58125

Lugina e Preshevës 106808 96433 108217 Burimi: Strategija dugoročnog ekonomskog razvoja Preševo, Bujanovac i Medveđa, 21/2007, f. 23.

193 Strateg. dugoročnog ekonomskog razvoja Opstina Preševo, Bujanovac i Medvedja, 21/2007 f. 24.


161

Graf. 39: Numrit të bujtjeve në LP për periudhën 1990-2004

Kapacitete pritëse në LP kanë ndërmarrjet hotelerie-turistike dhe qendrat shëruese-rekreative. Turizmi shëruese-rekreative ka peshë të rëndësishme në zhvillimin e gjithanshëm të komunës së Medvegjës, ku veprojnë Enti për Rehabilitimin Special i Banjës së Sijarinës (300 shtretër), Stacionari i Entit me 150 shtretër, Hoteli “Gejzer” i kategorisë B, me 100 shtretër dhe kampi “Banja e Sijarinës” me 50 shtretër. Në Preshevë nuk ka ndërmarrje tustike dhe hoteliere. Qarkullimi turistik i regjistruar i përket shërbimit hotelier privat. Me veprimtari turistike në komunën e Bujanocit merret Kompania Holding “Vrelo”, me Entin “Vrelo” (kategoria B, 200 shtretër) në Banjën e Bujanocit dhe konakun e Manastirit “Prohor Pçinjski”, me 100 shtretër. Në Bujanoc ndodhet edhe një Kamping-motel me 80 shtretër dhe një motel me 25 shtretër, te liqeni i Bujanocit. Gjithashtu, në këtë komunë janë regjistruar 72 ekonomi familjare që ofrojnë shërbime për turizëm rural. Turizmi familjar në LP nuk është i mirorganizuar. Zakonisht udhëtimet turistike nga familjet kryhen privatisht. Agjensitë turistike të rajonit nuk ofrojnë shërbime dhe produkte të mjaftueshme turistike për këtë lloj turizmi.

Destinacionet kryesore për turistët nga LP-ja janë bregdeti i Malit të Zi dhe i Shqipërisë, rrallëherë edhe ai i Bullgarisë, Greqisë dhe Turqisë. Organizimi i veprimtarive turistike në LP mund të jetë nxitje për zhvillimin social-ekonomik dhe përtëritjen e gjithë hapësirës. Deri më sot, turizmi nuk është zhvilluar plotësisht në përputhje me ofertën turistike të rajonit (trashëgimi natyrore, biodiversitet, tradita dhe monumentet kulturore-historike etj.). Subjektet turistike dhe veprimtaritë shoqëruese (plotësuese) duhet të mbajnë parasysh mbrojtjen e mjedisit natyror, menaxhimin e qëndrueshëm të pasurive turistike dhe valorizimin e ofertës turistike vendore. Për sa i përket valorizimit të potencialeve turistike, me rëndësi të veçantë është dalja në Korridorin X. Gjithashtu, rëndësi të veçantë për zhvillimin e turizmit ka kompletimi, diversifikimi dhe integrimi i ofertës, përcaktimi i itinerareve të reja dhe përfshirja e rajonit në agjendat turistike mbarëshqiptare, ballkanike dhe më gjerë, organizimi i aktiviteteve të përbashkëta promovuese të komunave të rajonit etj.


162

Harta 18: Oferta turistike në Luginën e Preshevës

Një itinerar i mundshëm turistik nëpër LP, më temë “Njohja me bukuritë natyrore dhe trashëgiminë kulturore të Luginës së Preshevës”, mund të realizohet brenda tri ditëve. Dita e parë – arritja në Preshevë me autobus ose transport privat. Gjatë qëndrimit në Preshevë vizitohen sheshi i qytetit, xhamia e vjetër, godina e qeverisjes komunale, kalaja mbi qytet, lokaliteti “Livadhi i Shehut”, Shpella e Ilincës, Maja Ostrovica dhe Shpella e Arushës. Fjetja bëhet në një nga bujtinat private në Preshevë. Dita e dytë - udhëtimi në qytetin e Bujanocit ku vizitohet sheshi dhe rruga kryesore e qytetit, Banja e Bujanocit, pastaj shkohet në lokalitetin arkeologjik të Kërshevicës dhe Manastirin “Prohor Pçinjski”. Fjetja bëhet në hotel “Rozafa” ose në atë të Banjës së Bujanocit. Dita e tretë - në komunën e Medvegjës, ku vizitohet qyteti i Medvegjës, Banja e Sijarinës, burimet e ujit termomineral Gejzeri i Madhe dhe Gejzeri i Vogël, fshati Tupallë etj. Fjetja bëhet në hotelin e Banjës së Sijarinës.


163

PËRFUNDIME DHE SUGJERIME

Përfundime

Ky është studimi i parë gjeografik kompleks për LP-në. Ai vjen pas studimeve të ngjashme të realizuara nga gjeografë shqiptarë për Shqipërinë, Kosovën, trevat shqiptare në Maqedoni, Mal të Zi dhe Greqi. duke plotësuar boshllëkun e deritanishëm të mbulimit me studime gjeografike të gjithë trungun gjeoetnik shqiptar. Të dhënat dhe studimet mbi LP-në kanë qenë të mangëta, sipërfaqësore dhe larg opinionit akademik shqiptar. Shumica e punimeve historike, demografike, sociale dhe ekonomike të deritanishme janë realizuar nga autorë sllavë, kanë pasur qëllime politike dhe nuk e kanë pasqyruar realitetin në mënyrë objektive. Ato mohojnë autoktoninë e shqiptarëve, duke i paraqitur ata si të zbritur nga Bjeshkët e Nemuna të Shqipërisë Veriore, pas “shpërnguljes” së serbëve nga territori i Kosovës, injorojnë kontributin e tyre në luftërat çlirimtare dhe proceset social-politike në rajon, shtrembërojnë realiteti demografik etj. Kushtet fiziko-gjeografike të rajonit janë interesante dhe përgjithësisht të përshtatshme për jetesë dhe veprimtari social-ekonomike.

Studimi gjeologjik nxjerr në pah shumëllojshmërinë e shkëmbinjve dhe pasuritë nëntokësore që lidhen me to, ndërsa ai gjeomorfologjik evidenton larminë e formave të relievit, si faktor i rëndësishëm për përdorimin e territorit dhe zhvillimin ekonomik kompleks.

Veçoritë klimatike dhe pedobiogjeografike të LP-së përbëjnë një kusht të favorshëm për zhvillimin e bujqësisë, pasi mundësojnë kultivimin me sukses të disa kulturave bujqësore, si duhani, perimet, drufrutorët, drithërat etj.

Sasia e pamjaftueshme e reshjeve ka kushtëzuar një rrjet të rrjedhjeve ujore sipërfaqësore relativisht të varfër dhe me regjim hidrologjik të çrregullt, që shprehet në mungesën e ujit gjatë verës.

Resurset natyrore të rajonit janë të shpërndara në mënyrë të pabarabartë: më e pasur është zona fushore dhe ajo kodrinore-malore e Karadakut, ndërsa më e varfër është zona lindore e Rujanit.

Ndër resurset më të rëndësishme natyrore të LP-së janë ujërat termominerale, të cilat, me karakteristikat fizike dhe kimike që kanë, mundësojnë përdorim të shumëfishtë. Deri më sot ato janë shfrytëzuar pak, kryesisht për balneologji dhe si ujë mineral i ambalazhuar.

Kërkimi dhe shfrytëzimi i mineraleve metalore para dhe pas LDB-së nuk është bërë sipas kritereve të qëndrueshmërisë dhe nuk ka synuar gjetjen e rezervave të reja, prandaj aktiviteti në këtë sektor është ndërprerë.

Shfrytëzimi i pasurive natyrore në LP shoqërohet me ndryshime fizike gjeomjedisore. Disa nga problemet mjedisore janë ndotja e ujërave sipërfaqësore, dëmtimi i biodiversitetit dhe i peizazhit, si rrjedhojë e shfrytëzimi sipërfaqësor të mineraleve.

Popullsia shumicë shqiptare, vazhdimësia etniko-demografike me Kosovën dhe trevat shqiptare në Maqedoni, perceptimi i njëjtë i popullsisë mbi përkatësinë e


164

përbashkët rajonale, e kaluara historike, prapambetja sociale dhe ekonomike etj, janë faktorët që i japin kësaj hapësire atributet e një rajoni të veçantë.

LP-ja, me pozitën e saj gjeokomunikative dhe gjeostrategjike në Ballkan, ka qenë hapësirë e kalimit të perandorive dhe civilizimeve, të cilat kanë synuar zgjerimin e territoreve të tyre. Këto procese historike janë shoqëruar me konflikte dhe luftëra, me shpërngulje, asimilim gjuhësor, konvertim fetar, tkurrje dhe ekspansion të popujve. Përkundër këtyre proceseve historike dhe gjeopolitike, popullsia shqiptare e LP-së ka mbijetuar dhe është e pranishme në këtë rajon.

LP-ja ka pozitë gjeografike, gjeokomunikative, gjeostrategjike dhe gjeopolitike të rëndësishme. Nëpër të kalon Korridori X, njëri prej më të rëndësishmëve në Evropën Juglindore. Kontrolli mbi sektorin më të rëndësishëm të këtij korridori shihet si avantazh në kuadër të zhvillimeve të sotme gjeopolitike në Ballkan.

Popullsia shqiptare e LP-së ka kaluar nëpër të njëjtat procese demografike dhe sociale si popullsia e Kosovës dhe e trevave shqiptare në Maqedoni, të cilat janë shprehur në transicion të vonë, transformim shumë të ngadalshëm të strukturës sociale-ekonomike, migrimet e brendshme dhe emigracionin në drejtime të ndryshme.

Transicionin e vonuar demografik e vërteton lëvizja natyrore e popullsisë, që dallohet për natalitetin e lartë, por në zvogëlim të ngadalshëm; mortalitetin e lartë, por në zvogëlim të shpejtë; shtimin e lartë natyror etj.

Pavarësisht se pseudodemografët serbë, përpiqen ta shpjegojnë shtimin natyror të popullsisë shqiptare nisur nga veçoritë etnike, psikologjike, kulturore dhe fetare, shembulli i popullsisë së LP-së vërteton se shkaku gjendet te prapambetja social-ekonomike e rajonit.

Veçori dalluese e popullsisë së LP-së është homogjeniteti i lartë etnik, i cili në komunën e Preshevës arrin edhe deri në 95%. Vendgjetjet e shumta arkeologjike dëshmojnë se LP-ja ka qenë e banuar shumë herët. Vendbanime me karakteristika urbane, si ai antik afër fshatit Zhunicë, kanë ekzistuar që nga periudha romake, në pjesën fushore të LP-së. Sot, pjesa dërmuese e vendbanimeve shtrihen në lartësitë 400-500 m.

Organizimi hapësinor dhe funksional i vendbanimeve karakterizohet nga përqëndrimi i shumicës së funksioneve në qendrat urbane të Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës. Kjo situatë nuk kontribuon në zhvillimin e harmonizuar hapësinor dhe funksional brenda rajonit.

Shumica e vendbanimeve të LP-së janë të tipit agrar, ndërsa transformimet funksionale të tyre zhvillohen me ritëm shumë të ngadalshëm. Të gjitha qeveritë serbe, në politikën e investimeve për zhvillimin e industrisë, iu kanë dhënë përparësi vendbanimeve me popullsi shumicë serbe, duke ndikuar në transformimin më të shpejtë funksional të tyre.

Të gjithë treguesit e nivelit të zhvillimit ekonomik janë shumë nën mesataren shtetërore, prandaj LP-ja renditet ndër rajonet më të pazhvilluara në Serbi. Sektori primar merr pjesë në gjenerimin e të ardhurave me rreth 46%, që është shumë më i lartë se mesatarja shtetërore.

Bujqësia e LP-së, karakterizohet nga ngecja dhe ekstensiviteti. Disa nga problemet kryesore të cilat e pengojnë zhvillimin e saj janë: zvogëlimi i shpejtë i popullsisë bujqësore, copëtimi i pronave, keqmenaxhimi i tokave, erozioni, mungesa e masave stimuluese etj.

Sektori sekondar në LP është në nivel shumë të ulët zhvillimi. Kapacitetet e pakta industriale nuk kanë pasur fuqinë e gjenerimit të mjaftueshëm të të ardhurave kombëtare


165

(vetëm 22,5%), ndërsa numri vogël dhe instalimi i vonshëm i objekteve industriale ka bërë që transformimi social dhe ekonomik të zhvillohet me ritme shumë të ngadalta.

Gjendja e komunikacionit në rajon nuk është e mirë: mbi 60% e rrugëve janë të paasfaltuara, ndërsa të asfaltuara nuk janë në gjendje të kënaqshme; mungojnë rrugët për lidhjen e vendbanimeve të shpateve të Karadakut me ato të Rujanit, si dhe ato në zonat kodrinore-malore; hekurudhat janë të pasigurta dhe shpejtësia e lëvizjes së trenave është e vogël (40 km/h); sistemi i trafikut urban, ndërurban e rajonal nuk është efikas. Për shkak të izolimit tregtar nga kufijtë dhe pengesat e tjera, tregtia në LP dallohet për strukturë të papërshtatshme, ku mbizotërojnë vlerat e larta të importit dhe ato parëndësishëme të eksportit. Tregjet kryesore të furnizimit të LP me mallra janë Gjilani, Prishtina, Kumanova, Vranja, Leskoci, Novi Pazari, Nishi etj.

Ujërat termominerale të Banjës së Bujanocit dhe Banjës së Sijarinës, Shpella e Ilincës, ujëmbajtësit artificialë, Korridori X, sikurse edhe monumentet e shumta të kulturës materiale si kështjella, xhami të vjetra, manastire e qendra arkeologjike, përbëjnë ofertën kryesore turistike të rajonit.

Sugjerime

Mungesa e resurseve të mjaftueshme ujore nëntokësore dhe sipërfaqësore shtron nevojën për kërkime hidrogjeologjike, me qëllim që të gjenden horizonte të reja të ujërave nëntokësore si dhe të vërtetohen rezervat e njohura. Gjithashtu, kërkohet të rritet efikasiteti i shfrytëzimit dhe menaxhimit të pasurive ujore, përmes lidhjes së sa më shumë ekonomive familjare në ujësjellës, mbrojtjes së ujërave nga ndotja etj. Qëllimi është që të plotësohen kërkesat për ujë të ekonomive familjare, bujqësisë dhe industrisë. Bazuar në të dhënat e fundit të imazheve satelitore sugjerohet ndërtimi i ujëmbledhësve në afërsi të fshatit Raincë, në Grykën e lumit Llapushnicë në Karadakun e Preshevës etj.

Për sa i përket trashëgimisë natyrore, është e nevojshme të punohet për identifikimin, përshkrimin dhe argumentimin shkencor të vlerave të saj, si dhe për propozimin dhe ndërmarrjen e masave për administrim dhe mbrojtje. Menaxhimi i qëndrueshëm do të mundsonte shfrytëzimin e këtyre vlerave edhe për turizëm, duke i shndërruar në burim të ardhurash pë komunitetet vendore.

Me rëndësi të veçantë në planin rajonal dhe është intensifikimi i studimeve gjeografike, historike, linguistike, toponomastike, demosociale, etnokulturore etj, për të argumentuar shkencërisht autoktoninë e popullsisë shqiptare, prejardhjen e saj nga popullsia ilire (dardanët) dhe vazhdimësinë e popullimit të rajonit nga shqiparët gjatë të gjithë periudhave historike.

Në rrethanat e sotme gjeopolitike në rajon dhe më gjerë është e nevojshme të kërkohet dhe të realizohet në praktikë respektimi i plotë i të drejtave dhe lirive njerëzore e qytetare të popujve, siç parashikohet në konventat ndërkombëtare. Në rastin e Luginës së Preshevës statusi i autonomisë rajonale dhe respektimi i të drejtave njerëzore e qytetare të shqiptarëve do t’u mundsonte atyre vetëqeverisje në nivel vendor dhe rajonal, administrimin e resurseve natyrore dhe humane në interes të zhvillimit të rajonit dhe rritjes së standardit ekonomik të banorëve, pjesëmarrje aktive në jetën politike dhe social-kulturore shtetërore, integrim dhe rol të barabartë jetën kulturore, arsimore, shkencore dhe ekonomike mbarëshqiptare etj.

Që të ndërpriten zhvillimet negative për sa i përket organizimit hapësinor dhe funksional të vendbanimeve, është me interes të aplikohet një model i ri, i cili të


166

mundësojë avancimin e statusit të disave prej tyre në kuadër të hierarkisë funksionale. Më urgjente kjo është për zonat kodrinore-malore, ku mund të krijohen bashkësi të qendrave rurale, të cilat do të ndihmonin në përmbushjen më të lehtë të kërkesave dhe nevojave të popullsisë së vendbanimeve, që, me skemën e sotme, janë të izoluara, me pozitë periferike, me mungesë të infrastrukturës sociale dhe jetë kulturore të varfër, të kapura nga procesi i shpopullimit, që po i çon drejt shuarjes së plotë.

Sektori i bujqësisë mbetet shumë i rëndësishëm për rajonin. Kultivimi dhe prodhimtaria bashkëkohore e pemëve, perimeve, drithërave dhe duhanit përbëjnë mundësi të mirë për revitalizimin e bujqësisë dhe zhvillimin ekonomik të rajonit.

Me rëndësi është sigurimi i tregjeve për produktet bujqësore në rajon dhe jashtë tij, zgjerimi i kapaciteteve të grumbullimit, ruajtjes dhe përpunimin të produkteve bujqësore. Gjithashtu, zhvillimi i këtij sektori ka nevojë të mbështet me ndihma dhe kredi të buta nga fondet shtetërore, rajonale, komunale dhe ndërkombëtare, të cilat lehtësojnë kushtet për iniciativat dhe investimet private.

Sipërfaqet e mbuluara me livadhe dhe kullota paraqesin një mundësi të mirë për zhvillimin e blegtorisë Investimet në krijimin fermave blegtorale, kultivimi i racave produktive të gjedheve dhe deleve, politika më e përshtatshme e çmimeve të produkteve blegtorale, rritja e kapaciteteve përpunuese të këtyre produkteve, organizimi i një shërbimi efikas veteriner, aftësimi i mëtejshëm profesional i blegtorëve përmes trajnimeve dhe seminareve, janë disa nga kushtet që duhen plotësuar për modernizimin e blegtorisë.

Revitalizimi i sektorit sekondar duhet të paraprihet nga një proces efikas i privatizimit të ndërmarrjeve të sektorit shoqëror, orientimin e tyre në përpunimin e plotë të lëndëve të para të rajonit, shpërndarjen më të harmonizuar territoriale të objekteve industriale, investimin e kapitalit vendor dhe të huaj në ngritjen e kapaciteteve të reja industriale, krijimin e një infrastrukture të përshtatshme ligjore dhe thjeshtëzimin e procedurave administrative.

Për të rritur efikasitetin e komunikacionit në rajon duhet punuar në drejtim të asfaltimit të rrugëve të paasfaltuara dhe mirëmbajtjen e modernizimin e atyre ekzistuese, dendësimin e rrjetit të rrugëve dhe lidhjen më të shkurtër ndërmjet vendbanimeve, stimulimin e transportit urban kolektiv etj. Kjo do të krijonte kushtet për zhvillim më të harmonizuar të rajonit, ndërsa ndërtimi dhe mirëmbajtja e rrugëve në zonat kodrinore-malore do të frenojë procesin e shpopullimit të tyre.

Hapja e vendkalimeve të reja kufitare me Maqedoninë dhe Kosovën, thjeshtimi i procedurave për qarkullimin e njerëzve dhe mallërave, mund ta shndërrojë tregtinë në një kontribuese të rëndësishme të zhvillimit ekonomik dhe përmirësimit të standardit jetësor të popullsisë në LP. Pozita ndërkufitare dhe dalja në Korridorin X e favorizojnë këtë zhvillim. Rol pozitiv në këtë drejtim do të kishte intensifikimi i bashkëpunimit të komunave ndërkufitare Preshevë-Kumanovë-Gjilan, sipas modelit të rajoneve ndërkufitare në Bashkimin Evropian, por atij duhet t’i paraprijë përmirësimi komunikacionit (rrugë, telefoni, internet, media etj.).

Në sektorin e turizmit kërkohet t’i jepet përparësi zhvillimi të llojeve që mundëson rajoni, si turizmi kurativ i banjave, turizmi historik dhe kulturor, ekoturizmi, turizmi transit etj. Kjo kërkon shtimin e kapaciteteve dhe krijimin e standardeve për turizëm cilësor. Synimi duhet të jetë përfshirja e LP-së në itineraret turistike ballkanike dhe evropiane, për ta shndërruar turizmin në një sektor promotor të zhvillimit ekonomik dhe social të rajonit.


167

Burimet e shfrytëzuara

1. Arsim Ejupi, Dimensioni gjeopolitik i çështjes së Luginës së Preshevës dhe ideja

për shkëmbimin e territoreve, Studime, nr.18/2011, ASHAK, Prishtinë, 2011. 2. Arsim Ejupi, Aspekti gjeopolitik i krizës në Luginën e Preshevës, Kërkime

Gjeografike, XIV, Prishtinë, 2008. 3. Arsim Ejupi Resurset natyrore në Luginën e Preshevës, Prishtinë, 2009. 4. Arsim Ejupi Regjistrimi i popullsisë dhe tendencat për ndryshimin e kompozicionit

etniko-demografik në Luginën e Preshevës, 11.09.2011, www.presheva.com. 5. Aleksandar Stojanovski, Vranjski Kadiluk i XIV veku, Narodni Muzej, Vranje,

1985. 6. Asllan Pushka, Disa veçori socioekonomike të popullsisë dhe ekonomive shtëpiake

bujqësore sipas madhësisë së pronave në Kosovë, Përparimi nr. 3. Prishtinë, 1985. 7. Borna Fuerst-Bjeliš, Principi i metodi geografske regionalizacije, Zagreb, 2007. 8. Branislav Milovanović, Bujanovačko antimonsko ležište, Časopis “Metalurgija”,

br.I, Beograd, 1950. 9. Branka Tošić, Vesna Lukić, Mirjana Ćirković, Settlements of underdeveloped

areas of Serbia, Geograpical Institute “Jovan Cvijić”, Vol. 59, nr.2, year 2009. 10. Budimir Filipović, Mineralne, Termalne i Termomineralne Vode Srbije, Institut

za Hidrogeologiju Rudarsko-Geološkog Fakulteta, Beograd, 2003. 11. Convention on the protection and use of transboundary watersources and lakes,

March, Helsinki, 1992. 12. Conservation of Biological Diversity, http://habitat.igc.org/agenda21, 13. Dejan Manaković, Pešterata Vrelo kaj selo Ilinci, Godišen Zbornik na Filozof.

Fakultet vo Skopje, Knjiga br. 8, Skopje, 1955. 14. Ɖorđe R. Simonović, Uredjenje seoskih naselja i teritorija, IBI, Inzhenjering i Projektovanje, Beograd, 1993. 15. Dragoljub Sekulović, Geostrateški položaj i značaj geoprostora Vranjsko-

Bujanovačke kotline, Zbornik Radova GIJC, Beograd, 2001. 16. Dragoljub Sekulović, Činioci geopolitičkog položaja Srbije, Zbornik Radova,

Geografskog Institut, ”Jovan Cvijić”, SANU, Beograd, 2007. 17. Dušan Breznik, Demografija, Analiza, Metode i Modeli, Beograd, 1980. 18. Edi Shukriu, Dardania paraurbane, Dukagjini, Pejë, 1996. 19. Elaborat o rezervoma mermera kao industrijskog karbonata u ležištu Duškina

Mahala, Geološki Institut Srbije, Beograd, 2008. 20. Enciklopedija Jugoslavije, LZ, FNRJ, Zagreb, 1956. 21. Fjalori i shqipes së sotme, Akademi e shkencave të Shqipërisë, Tiranë, 1984. 22. Generalni projekat vodosnabdevanja opstine Preševo, MP Velika Morava,

Beograd, 2002. 23. Glavni projekat uredjenja vodotoka Oraovica i odvodnjavanja, Knjiga br. I,

Institut za Zemljište, Beograd, 1982. 24. Glaven Proekat: Hidromelioracioni Sistem Buštranje-Brana, Skopje, 1982. 25. Hivzi Islami, Rrjedha Demografike Shqiptare, Dukagjini, Pejë, 1994. 26. Hivzi Islami, Fshati i Kosovës-kontribut për studimin sociologjiko-demografik të

evolucionit rural, Rilindja, Prishtinë, 1985.


168

27. Hivzi Islami Popullsia e Kosovës-Studim Demografik, ETMM të Kosovës, Prishtinë, 1981.

28. Hivzi Islami Studime Demografike, ASHAK, Prishtinë, 2005. 29. Hivzi Islami, O nekim metodološkim pitanjima istraživanja migracija, Sveske,

br.7-8, Institut za proučavanje nacionalnih odnosa, Sarajevo, 1984. 30. Ian Burton, Robert. W, Kates and Gilbert White, The Environment as Hazard,

Oxford University Press, New York, 1978. 31. Ibrahim Ramadani, Kosova Lindore, Buletini i FSHMN-ës, Prishtinë, 1998. 32. Ibrahim Ramadani, Zhvillimi Rural, Dukagjini, Pejë, 2004. 33. ICG Balkan Reports, Peace in Presevo: quick fix or long term solution?, N0 116,

Pristina/Belgrade/Brussels, 2001. 34. Jahi Murati, Društveno-ekonomske karakteristike Preševske komune, Vranjski

Glasnik, br. XIII, Vranje, 1975. 35. Jahi Murati, Natyra e komunës së Preshevës, www.presheva.com 36. Jovan Cvijić, Osnove za Geografiju i Geologiju Makedonije i Stare Srbije,

Beograd, 1906. 37. Jovan Hadživasilević, Južna Stara Srbija - Preševska Oblast, Beograd, 1913. 38. Jovan Marković, Geografske Oblasti SFRJ, Beograd, 1966. 39. Jovan Stojković, Miodrag Popović, Ljubomir Pavlović, Bujanovac,

Bujanovac, 2007. 40. Jovan Trifunoski, Moravica, Beograd, 1948. 41. Jovan Trifunoski, Kumanovsko-Preševska Crna Gora, SANU, Beograd, 1951. 42. Larisa Jovanović, Mineral and thermomineral waters in Serbia, ECOLOGICA,

nr. 9 june, Belgrade, 2004. 43. Michael Crozier, Applied Geography - Principles and Practice, “Landslides”,

Editor Michael Pacione, Ruotledge, London, 1999. 44. Mihajlo Kostić, Vranjsko-Bujanovačka Kotlina, V. Glasnik br.XIV, Vranje, 1976. 45. Mihajlo Kostić, Preševska Kotlina, V. Glasnik, br. V, Vranje, 1969. 46. Mihajlo Kostić, Živorad Martinović, Ilinska pećina - prilog proučavanju krasa na

Karadagu, Vranjski Glasnik br. III, Vranje, 1967. 47. Mihajlo Milivojević, Carbogaseous mineral water in Serbia and BiH as indicator

of deep hydrogeothermal resources, Fac. of Mining and Geology, Geothermal Research laboratory, Belgrade, Serbia, 2008

48. Mihajlo Milivojević, M.Martinović, Utilization of geothermal energy in Serbia, International Geothermal Conference, Reykjavik, September, 2003.

49. Mila Pavlović, Dejan Šabić, Regionalni pristup i tipovi regionalne diferencijacije teritorije, Zbornik Radova, Geografski Institut “Jovan Cvijić”, Beograd, 2006.

50. Milomir Stepić, Političko-geografski aspekt regionalizacije Srbije, Glasnik Srpskog Geografskog Društva, Beograd, 2002.

51. Milovan Radovanović, Regionalizam kao pristup i regionalizacija kao postupak u funkcionalnoj organizaciji prostora sa nekim aspektima primene na Republiku Srbiju, Zbornik Radova, Knjiga 44-45, GIJC, SANU, Beograd, 1993/1994.

52. Milorad Vasović, Gornja Jablanica-Geografska Svojstva, Beograd, 1998. 53. Milorad Vasović, O jednoj šiptarskoj oazi u Gornjoj Jablanici, Zbornik Radova

GIJC, Sveska V, Beograd, 1958. 54. Milovan Radovanović, Željko Bjelac, Prirodno-geografske karakteristike

Dunavsko-Moravskog koridora, Revija Rada, Zasštita Press, Beograd, 2006.


169

55. Mina Petrović, Stanovništvo po obrazovnim karakteristikama po popisu iz 1991, Republički Zavod za Statistiku, Beograd, 1995.

56. Miodrag Mitrović, Radnički pokret u Vranju, V. Glasnik, Knjiga I, Vranje, 1965. 57. Miodrag. S. Popović, Proizvodnja duana i duvanske folije, DIB, Bujanovac, 2003. 58. Mirjana Bobić, Domaćinstva Srbije na početku trećeg mileniuma-

sociodemografska analiza, Sociologija, Vol.XLVI, Beograd, 2004. 59. Mirko Grčić, Politička Geografija, Geografski Fakultet Univerziteta u Beogradu,

Beograd, 2000. 60. Mirko Grčić, Ivan Ratkaj, Evroregioni i Evrokoridori kao faktori integracija

zemalja jugoistocne evrope sa Evropskom Unijom, Zbornik Radova, Geografski Fakultet, Sveska Broj LI, Beograd, 2003.

61. Mita Kostić, Ustanak srba i arbanasa u Staroj Srbiji protiv turaka 1737-1739 i seoba u Ugarsku, Glasnik Skopskog Naučnog Društva, VII-VIII, Skopje, 1930.

62. Mića Martinović, S. Andrejević et al, Hydrogeothermal and heat pumps – district heating alternative of Serbia, Faculty of Minning and Geology, Belgrade, 2007.

63. Nada Raduški, Nacionalne manjine u Centralnoj Srbiji, CDI, Beograd, 2007. 64. NIN, Srspka Zila Kucavica, broj 2712, Decembar, Beograd, 2002. 65. Noel Malcolm, Kosova – një histori e shkurtër, Koha dhe Shtëpia e Librit,

Prishtinë-Tiranë, 2001. 66. Nehat Hyseni, Popullsia si faktor i zhvillimit ekonomik të komunës së Preshevës,

Preshevë, 2004. 67. Nikola Krunić, Dragutin Tošić, Saša Milijić, Problems of spatial functional

organization of južno pomoravlje region network of settlements, SPATIUM, Volum 2009, Issue 19, Belgrade, 2009.

68. Novica Randjelović, Milan Ružić, Pašnjačka dolomitska vegetacija Jugoistočne Srbije, Ekologija, Vol. 21, Beograd, 1986.

69. Orestije Krstić, Planinski i šumski pašnjaci Jugoslavije, Institut za Ekonomiku Privrede, Minerva, Subotica, 1956.

70. Osnovna Geološka Karta, 1:100 000, K 34 – 56 Vranje, Savezni Geološki Zavod, Beograd, 1977.

71. Osnovna Geološka Karta, 1:100 000, K 34 – 68 Kumanovo, Savezni Geološki Zavod, Beograd, 1972.

72. Plani aksional ekologjik lokal i Komunës së Bujanocit, Bujanoc, 2005. 73. Projekat: Izrada lokalno ekonomike strategije razvoja opštine Preševo, Institut za

razvoj malih i srednjih preduzeća, Beograd-Preševo, 2005-2006. 74. Prostorni Plan Opstine Preševo - nacrt plana, Opština Preševo i JP Direkcija za

Urbanizam - Kragujevac, Decembar, 2009. 75. Prostorni Plan Republike Srbije, Strateški razvojni dokument do 2010 godine,

Beograd, 2004. 76. Radovan Ršumović, Preševska potolina, Geomorfološka Proučavanja, Beograd,

1969. 77. Rexhep Ismajli, Mbi disa toponime në Serbi të Jugut dhe Maqedoni të Veriut,

Gjurmime Albanologjike, Numri 1-2, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1970. 78. Rregullorja mbi kategorizimin e pasurive të mbrojtura natyrore, Fletorja Zyrtare

e Republikës së Serbisë, nr.30/92. 79. Sabit Uka, Dëbimi i shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit dhe vendosja e tyre në

Kosovë, Prishtinë, 1994.


170

80. Seizmološka Karta SFRJ, 1:100 000, Zajednica za Seizmologiju SFRJ, Beograd, 1987.

81. Skender Rizaj, Kaza Prešova 1896/7. godine. Upravno-politička organizacija i kulturno-prosvetne institucije, Vranjski Glasnik, Knjiga IV, Vranje, 1968.

82. Selman Sheme, Hyrje në Gjeografinë regjionale të botës, Tiranë, 2012. 83. Skender Rizaj, Moderna osmanska vlast u Vranjskoj i Preševskoj Kazi (1839-

1912), Vranjski Glasnik, Knjiga VII, Vranje, 1971. 84. Skender Rizaj, Struktura stanovništva Kosovskog Vilajeta u drugoj polovini XIX

stoljeća, Vranjski Glasnik, Knjiga br.VIII, Vranje, 1972. 85. Službeni Glasnik Republike Srbije, broj 22, Godina 2001. 86. Slobodan Janković, Anthimony Deposits of Southeasthern Europe, Vesnik

Geologija, Institut za Geološka i Geofizička Istrazivanja, Beograd, 1979. 87. Srboljub Stamenković, Milan Bačević, Geografija Naselja, Geografski Fakultet,

Beograd, 1992. 88. Strategija Regionalnog Razvoja Srbije 2007-2012, Službeni Glasnik Republike

Srbije, 21/07, 2007. 89. Strategija dugoročnog ekonomskog razvoja Opstina Preševo, Bujanovac i

Medveđa, Sl. Glasnik RS, 21/2007. 90. Studija o proceni uticaja eksploatacije i prerave mermerisanog krečnjaka iz

ležišta “Duškina Mahala” kod Preševa na životnu sredinu – I faza, Codel Inzenjering, Beograd, 2008.

91. Shukri Rahimi, Vilajeti i Kosovës, ETMM, Prishtinë, 1969. 92. Tatomir Vukanović, Preševo, Vranjski Glasnik, Knjiga II, Vranje, 1966. 93. Tatomir Vukanović, Bujanovac, Vranjski Glasnik, Knjiga II, Vranje, 1966. 94. Tomislav Rakičević, Jablanica – najveća sušica u Srbiji, Zbornik Radova,

Geografski Zavod, PMF, Sveska br. XIX, Beograd, 1972. 95. Uredba o utvrđivanju prostornog plana infrastrukturnog koridora Niš-Granica

Republike Makedonije, Službeni Glasnik Republike Srbije broj 77/2002. 96. Veljko Rogić, Geografski koncept regije, Geografski Glasnik, br 25, Zagreb 1963. 97. Vladan Ducić, Milan Radovanović, Klima Srbije, Zavod za Udžbenike i Nastavna

Sredstva, Beograd, 2005. 98. Vladimir Ɖurić, Ekonomsko-geografska klasifikacija komuna SR Srbije, Zbornik

Radova, sv.XIII, Beograd, 1966. 99. Vojislav Simić et al, Rudišta magnetita na području Čar-Sedlare-Desivojci,

Vesnik Zavoda za Geološka i Geofizička Istraživanja, Beograd, 1959. 100. Zakon o Regionalnom Razvoju, Službeni Glasnik R. Srbije, 51/09, 2009. 101. WCPA (World Commision on Protected Areas), www.iucn.org


171

Biografi e shkurtër

Arsim Ejupi (Corroticë e Preshevës), shkollën fillore e mbaroi në vendlindje , gjimnazin në Preshevë (1996), ndërsa diplomoi në Fakultetin e Shkencave Matematike-Natyrore të Prishtinës, në departamentin e gjeografisë (2001). Për suksesin e treguar gjatë studimeve, nga Universiteti i Prishtinës është shpërblyer me diplomën “Student i Dalluar”. Në shtator të vitit 2004 fillon punën si asistent në departamentin e gjeografisë. Studimet pasuniversitare i kreu në departamentin e Gjeografisë në Prishtinë (2009) dhe mori titullin master i shkencave gjeografike. Në vitin 2010 regjistrohet në shkollën doktorale në departamentin e gjeografisë, të Fakultetit Histori-Filologji, në Universitetin e Tiranës.

Në karrierën e shkurt akademike mori pjesë me kumtesa e punime në konferenca shkencore brenda dhe jashtë vendit si në Shqipëri, Turqi, Itali, Holandë, Austri etj. Në vitin 2008 përmes programit të WUS Austria: One month visit to Austria qëndron një muaj në Institutin e Meteorologjisë në UNI-BOKU të Vjenës. Në vitin 2009 si bursist qëndron në Universitetin La Sapienza të Romës në Itali në kuadër të felloëship-it: Developement of Research Capacities. Gjatë vitit 2011 si bursist i Ministrisë së jashtme të Holandës, qëndron në Universitetin e Wageningen-it në kuadër të programit Visiting Researcher. Gjatë shtatorit të vitit 2012 ndjek kursin Sustainable Developement, Green Economy and the Role of Civil Society Network shkollën ndërkombëtare verore në Cervia, Emiglio-Marittima, të Italisë në kuadër të shkollës ndërkombëtare të organizuar nga Universiteti i Bolonjës.


172

LUGINA E PRESHEVËS - STUDIM RAJONAL

Përmbledhje

Disertacioni plotëson boshllëkun e deritanishëm të mbulimit me studime gjeografike komplekse të gjithë trungun gjeoetnik shqiptar.

Lugina e Preshevës ka pozitë gjeokomunikative, gjeostrategjike dhe gjeopolitike të rëndësishme. Nëpër të kalon Korridori X, njëri prej më të rëndësishmëve në Evropën Juglindore. Kontrolli mbi sektorin kyç të këtij korridori shihet si avantazh në kuadër të zhvillimeve të sotme gjeopolitike në Ballkan.

Vendgjetjet e shumta arkeologjike dëshmojnë se LP-ja ka qenë e banuar shumë herët. Vendbanime me karakteristika urbane, si ai antik afër fshatit Zhunicë, kanë ekzistuar që nga periudha romake, në pjesën fushore të LP-së. Popullsia shqiptare e LP-së ka kaluar nëpër të njëjtat procese demografike dhe sociale si popullsia e Kosovës dhe e trevave shqiptare në Maqedoni, të cilat janë shprehur në tranzicionin e vonë, transformimin shumë të ngadalshëm të strukturës social-ekonomike, migrimet e brendshme dhe emigracionin në drejtime të ndryshme. Shqiptarët përbëjnë 95% të popullsisë së komunës Preshevë, duke dëshmuar homogjenitetin e lartë etnik të rajonit.

Të gjithë treguesit e nivelit të zhvillimit ekonomik janë shumë nën mesataren shtetërore, prandaj LP-ja renditet ndër rajonet më të pazhvilluara në Serbi. Sektori primar siguron rreth 46% të të ardhurave të rajonit, ndërsa papunësia është ndër më të lartat në Serbi dhe Ballkan: mbi 60% e popullsisë në moshën e punës.

Sektori sekondar është orientuar në përpunimin e lëndës së parë bujqësore-blegtorale, amballazhimin e ujit të pijshëm dhe disa prodhime gjysmë artizanale, ndërsa sektori terciar kryesisht në turizmin e banjave.

Valorizimi i përparësive që ofron Korridori X dhe pozita ndërkufitare, ujërat termominerale, resurset tokësore dhe ato minerale, kapitali human etj, përbëjnë shtyllat kryesore ku duhet të mbështetet zhvillimi ekonomik i rajonit, që shihet si rruga e vetme e ndërprerjes së proceseve negative të shfrytëzimit pa kriter të pasurive natyrore, zhvillimit pa plan urbanistik, emigrimit, shpopullimit intensiv të zonave malore etj.

PRESEVO VALLEY - REGIONAL STUDY

Summary The dissertation fulfills the existing gap regarding complex geographical studies of the whole Albanian

geo-ethnical territories. Presevo Valley position is of geo-communicative, geostrategic and geopolitical importance. Corridor

X, one of the most important in Eastern Europe, passes through it. The control over key sectors of this corridor is seen as an advantage in the context of current geopolitical developments in the Balkans.

Numerous archeological sites testify that PV has been inhabited much earlier. Settlements with urban characteristics, such as the antique one near the Zhunicë village, have been existed since Roman times, in the field area of PV. The Albanian population of PV has gone through the same demo-social processes such as the population of Kosovo and Albanian regions of FYROM, which are expressed in the late transition, very slow transformation of the socio-economic structure, internal migration and emigration. Albanians make up 95% of the population of the municipality of Presevo, indicating high ethnic homogeneity of the region.

All indicators of the economic development level are far below the state average, so PV is ranked among the most underdeveloped regions in Serbia. Primary sector provides about 46% of the region incomes, while unemployment is among the highest in Serbia and the Balkans: over 60% of the population of working age.

Secondary sector is oriented in the processing of raw material in agriculture, drinking water treatments and packaging and some semi craft products, while the tertiary sector is mainly focused in spa tourism.

Valorization of the advantages offered by Corridor X and the cross-border position, thermo-mineral waters, land and mineral resources, human capital, etc., constitute the main pillars to support the economic development of the region, which is seen as the only way of stopping the negative processes of the exploitation without criterion of natural resources, the development without urban planning, migrations, intensive depopulation of mountainous areas etc.

lugina e preshevËs studim rajonal gjeografik

Documents