Vol 31Nru 169

Lulju - Settembru 2010

errejW

5

16

23

L-ART IMQADDSA

Rivista Biblika li to!ro" kull tliet xhur mill-Kummissarjat tal-Art Imqaddsa tal-Provin#ja Fran"iskana Maltija

EDITUR:P. Twanny Chircop OFMKummissarju tal-Art Imqaddsa

GRAFIKA:P. Joseph Magro OFM

BORD EDITORJAL:P. Marcello Ghirlando OFMP. Noel Muscat OFMMr. Louis Casha

DISTRIBUZZJONI:Fra. Lorrie Zerafa OFM

ABBONAMENT:$10 % s-sena$15 jew aktar Sostenitur

Kummissarjat tal-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu#ija,Valletta, VLT 1188Malta.Tel: 21 242254Fax: 21 252031

ISSETTJAT U STAMPAT:Best Print Co. Ltd

Il-Materjal kollu li jidher f ’din ir-Rivista huwa Copyright © tal-Kummis-sarjat tal-Art Imqaddsa u l-Edizzjoni TAU, 2010

comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

Qoxra Quddiem:L-G!olja ta’ Nabi Samwil

5 Nabi Samwil

16 Jom Kippur - Jum il-Ma!fra - Jum it-Tpattija

23 L-Attenzjoni ta’ "esù lejn in-nisa f ’Luqa (2)

27 Il-Via Dolorosa (3)

36 Il-Parabboli ta’ "esù # l-Van$eli Sinotti%i

41 Sa%erdozju ta’ Kristu & -ittra lil-Lhud (2)

EEta’ P. Twanny Chircop ofm

27

36

NEGOZJATI U POLITIKA

FL-ART IMQADDSA

F’dawn l-a!!ar "img!at qeg!din nassistu g!at-ta!didiet bejn il-Prim Ministru Israeljan Binyamin Netanjahu u l-President Palestinjan Mahmoud Abbas. Dawn it-ta!didiet saru possibbli wara &mien twil ta’ nuqqas ta’ komunikazzjoni bejn il-partijiet, bl-inizjattiva tal-President Amerikan Obama. Hekk il-process ta’ paci re"a’ beda miexi, g!alkemm b’passi ta’ nemla, bl-g!ajnuna ta’ l-Istati Uniti, tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea u tar-Russja.L-iskop tan-negozjati hu dak li, % &mien sena, il-partijiet jaslu g!al ' ehim li jiggarantixxi lil Israel sigurtà u lill-Palestinjani jag!tihom id-dritt li jkollhom Stat sovran. Fuq il-karta kollox jidher car, imma mhux daqshekk #ar % l-prattika. Naraw ' it kif dawn in-negozjati jridu jqisu l-politika diver"enti ta&-&ew" na!at.Israel jaqbel li l-Palestinjani jkollhom Stat. Imma dan irid ikun Stat demilitarizzat. Dan l-iStat suppost li jkopri t-territorji okkupati minn Israel wara l-gwerra tal-1967, ji"i% eri x-Xatt tal-Punent u l-iStrixxa ta’ Ga&a. Fil-fatt, l-iStat Palestinjan li jipproponi Israel ikopri biss 60 % l-mija minn din l-art. Ikun imdawwar kollu kemm hu minn territorju Israeljan, hekk li l-wied tax-xmara (ordan, li suppost li ji) orma l-fruntiera naturali mal-(ordanja, jibqa’ f ’idejn il-militar Israeljan. Fil-kumplament tat-territorju Israel bena mal-100 insedjament, li fosthom hemm bliet kbar, b!al Ma’ale Adummim, Ariel, Har Homa, u Gush Etzyon, li % hom jg!ixu mal-

...editorjal

Negozjati u Politika " -Art

Imqaddsa

500 elf Israeljan, u li jdawru bliet o!rajn Palestinjani, b!al Betle!em u Ramallah. L-g!ejun prezzju&i tal-ilma, tant skars fuq l-g!oljiet tas-Samarija u l-Lhudija, jibqg!u ta!t proprjetà Israeljana. Fuq kollox, Israel mhux lest li ja##etta li l-parti tal-lvant ta’ (erusalemm tkun il-belt kapitali tal-Palestina, g!ax iqis lil (erusalemm mag!quda b!ala l-belt kapitali eterna ta’ Israel.Il-Palestinjani jridu Stat li jkopri t-territorju kollu li Israel okkupa * -1967, u li % h il-Palestinjani jkunu jistg!u jivja""aw liberament, bla road blocks u check points. Iridu li jkun hemm kurridur naturali bejn Ga&a u x-Xatt tal-Punent, u li l-Palestina jkollha fruntiera mal-(ordanja u ma tkunx imdawra biss b’territorju Israeljan. Iridu li Israel jieqaf darba g!al dejjem mill-bini ta’ insedjamenti, u fejn dawn huma kbar wisq biex jin!attu Israel irid jirrestitwixxi lill-Palestina art o!ra mit-territorju

tieg!u. Iridu li per#entwal almenu mir-rifu"jati Palestinjani mkeccija * -1967 jer"g!u lura * -art ta’ missirijiethom, u li (erusalemm tal-lvant tkun il-kapitali tal-Palestina.Quddiem dawn i&-&ew" po&izzjonijiet jidher mill-ewwel kemm hu di+ cli li l-partijiet jaslu g!al xi ' ehim, almenu jekk mhux im"eg!lin minn pressjoni minn barra. Min-na!a Israeljana hemm elementi estremisti % l-gvern ta’ Netanyahu, fosthom il-Ministru tal-A) arijiet Barranin Avigdor Liebermann, li jinsisti li g!andu jkun hemm separazzjoni mhux fuq ba&i territorjali, imma fuq kif, % l-fatt, hi mqassma l-popolazzjoni llum f ’Israel u % t-Territorji Okkupati. B’hekk Israel jirri&ulta pajji& b’karattru Lhudi biex minnu jibqg!u barra l-Palestinjani, anke dawk li jg!ixu b!ala cittadini Israeljani % l-Galilija. Min-na!a Palestinjana hemm il-problema tal-% rda bejn i&-&ew" partiti

ta’ Fatah, li jmexxi x-Xatt tal-Punent, u tal-,amas, li jmexxi l-iStrixxa ta’ Ga&a. Sakemm tibqa’ din il-% rda tkun !olma l-possibilità ta’ !olqien ta’ Stat Palestinjan unitarju mibni fuq stil demokratiku.Xi jkun i% sser dan kollu g!all-insara u l-patrijiet Fran"iskani * -Art Imqaddsa? Ikun i% sser li, aktar ma ssir separazzjoni bejn Stat u ie!or, aktar se jkun di+ cli li jkun hemm kuntatt bejn l-insara, per e&empju, li jg!ixu f ’(erusalemm u f ’Betle!em. Il-% rda di"à bdiet tin!ass. Postijiet b!al Emmaws issa huma maqtug!in barra, u !afna pellegrini mhux qed jaslu f ’dan is-santwarju hekk g!a&i&. Ftit jafu li n-negozjati tal-paci jaslu biex jo!olqu &ew" Stati, imma li, % l-fatt, din ir-realtà tkabbar il-% rda u d-di+ kultajiet bejn parti u o!ra aktar milli ssolvihom. Tidher ironija, imma hekk hi % l-fatt. Min jg!ix * -Art Imqaddsa jaf e&attament dak li qed ng!idu.

4 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

Noel Muscat ofm

Nabi Samwil (Nebi Samuil) hu post qaddis g!al-Lhud, Insara u Musulmani, li jinsab fuq il-qu##ata ta’ g!olja (890 metru), xi 5 kilometri lejn ix-xaqliba tat-Tramuntana ta’ (erusalemm, fejn jinsab i#-#enota; u ti< ira tal-Profeta Samwel. Din hi l-og!la qu##ata madwar (erusalemm, u l-Kru#jati kienu jsej!ulha Mons Gaudii, il-muntanja tal-fer!, g!ax minn fuqha kienu jilm!u g!all-ewwel darba l-belt il-qaddisa ta’ (erusalemm. Minn fuq din l-g!olja tidher il-belt Palestinjana ta’ Ramallah, u

l-ir!ula vi#ini ta’ Beit Iksa, al-Jib, Beit Hanina u Biddu. Il-po&izzjoni strate"ika ta’ l-g!olja, li kienet tiddomina t-toroq li minn (erusalemm kienu jin&lu lejn il-kosta tal-Mediterran, kif ukoll it-toroq li kienu jag!tu lejn is-Samarija, fuq ix-xaqliba tat-tramuntana, tag!mel minn Nabi Samwil sit arkeolo"iku ta’ importanza kbira * -istorja reli"ju&a u politika tal-poplu Lhudi. Illum il-"urnata g!adha tidher il-moskea bil-minaret li jiddomina l-g!olja, u li ta!tha hu vvenerat il-qabar tal-Profeta Samwel.

Storja biblika ta’ Nabi Samwil

It-tradizzjoni tasso#ja Nabi Samwil mal-belt biblika ta’ Rama, il-post li % h "ie midfun il-profeta Samwel. “U Samwel miet, u l-Israelin in"abru kollha u bkewh u difnuh f ’daru, f ’Rama” (1Sam 25,1). “Samwel kien miet, u kien bkieh Israel kollu, u difnuh % l-belt tieg!u ta’ Rama” (1Sam 28,3). L-isem Rama, jew Ramathaim-Sophim, jirreferi g!ar-ra!al G!arbi ta’ Er-Ram, bejn (erusalemm u Ramallah, !dejn l-ajruport

NABI SAMWILNABI SAMWIL

amwmwelel. u Ramallah, !dejn l ajrupoportrt L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 5

ta’ Atarot fuq it-tramuntana ta’ Gabaath-Saul (Tel el Ful). Il-kittieba tal-qedem mhux l-ewwel darba li !alltu dawn il-postijiet. Ewsebju ta’ =esarija u San (ilormu % r-4 seklu jitkellmu minn Maspha (Misfa), % lwaqt li d-djaknu Teodosju, % s-seklu 6 jitellem minn Rama. Jidher li kien hemm ta!wida bejn Misfa ta’ Efrajm (Rama) u Misfa ta’ Benjamin (M! 20,1-3), li tikkorrispondi g!all-g!olja ta’ Tel el-Nasbeh, xi 13-il kilometru lejn it-tramuntana ta’ (erusalemm, illum % t-territorju ta’ Ramallah. Imma studji moderni jidenti% kaw Nabi Samwil pjuttost mas-sit bibliku ta’ Misfa (Mizpa), li kien #entru importanti ta’ kult fuq din l-g!olja li kienet tappartjeni lit-tribù ta’ Benjamin ((o& 18,26). Bil-Lhudi l-isem Misfa jindika post g!oli ta’ osservazzjoni, u % l-Bibbja jissemmew diversi postijiet b’dan l-isem. “L-Israelin kienu !alfu f ’Misfa u qalu: ‘,add minna ma jag!ti ’l bintu lil xi !add minn Benjamin b’martu’. Imbag!ad il-poplu mar f ’Betel, u baqg!u hemm sa % lg!axija jibku quddiem Alla, g!ollew le!inhom u bkew biki kbir, u qalu: ‘G!aliex, Mulej, Alla ta’ Israel, "ara dan f ’Israel, li naqset illum tribù f ’Israel?’ L-g!ada l-poplu bakkar, u bnew hemm altar, u o) rew sagri% ##ji tal-!ruq u sagri% ##ji tas-sliem. U wlied Israel qalu: ‘Hemm xi !add mit-tribujiet kollha ta’ Israel li ma telax g!al-laqg!a quddiem il-Mulej?’ G!aliex kienu !alfu bil-kbir g!al min ma jitlax quddiem il-Mulej f ’Misfa, u qalu: ‘Nag!tuh il-mewt’. Ulied Israel g!elew g!al

!uhom Benjamin u qalu: ‘Illum inqata’ tribù minn Israel. X’se nag!mlu lil dawk li baqg!u minnhom biex ikollhom in-nisa? A!na !lifna bil-Mulej li ma nag!tuhomx mill-bniet tag!na b’nisa tag!hom’. U ssuktaw jg!idu: ‘Min mit-tribujiet ta’ Israel ma telax quddiem il-Mulej f ’Misfa?’” (M! 21,1-8).Fi &mien il-Profeta (eremija, Gedalija, bin A!ikam, li l-Babiloni&i kienu !atruh gvernatur ta’ (erusalemm wara li kaxkru l-popolazzjoni * -e&ilju % s-sena 587 q.K., kien jg!ix f ’Misfa u hemm "ie maqtul. “U "ara li, % s-seba’ xahar, "ie Ismag!el bin Netanija, bin Elisama, minn nisel is-slaten u l-kbarat tas-sultan, u g!axra min-nies mieg!u, g!and Gedalija bin A!ikam, f ’Misfa, u lkoll * imkien kielu l-!ob& f ’Misfa. U Ismag!el bin Netanija ma’ l-g!axra min-nies li kellu mieg!u qamu g!al Gedalija bin A!ikam, bin Safan, li s-sultan ta’ Babilonja kien qieg!ed gvernatur fuq il-pajji&, darbuh bix-xabla, u qatluh” ((er 41,1-2).Wara r-ritorn mill-e&ilju, li se!! qrib is-sena 520 q.K. wara l-editt ta’ =iru % s-sena 538 q.K., in-nies ta’ Misfa !adu sehem % t-tiswijiet tal-!itan ta’ (erusalemm u % l-bini tat-Tieni Tempju, qrib is-sena 445 q.K. “Lil hinn minnhom g!amlu tiswijiet Melatija l-Gibg!oni u (adon il-Meronoti, u nies minn Gibg!on u Misfa, li kienu jaqg!u ta!t l-awtorità tal-Gvernatur ta’ l-in!awi n-na!a l-o!ra ta’ l-Ewfrat” (Ne! 3,7). mewt. Ulied Israel g!e

6 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

“G!eser bin (o&wè, kap ta’ Misfa, sewwa bi##a o!ra, minn biswit l-G!olja ta’ l-Armerija % r-rokna” (Ne! 3,19).L-importanza ta’ dan is-sit ta’ Misfa, jew l-g!olja ta’ Nabi Samwil, b!ala post ta’ kult tal-Lhud matul il-perjodu Ellenistiku jidher evidenti mill-fatt rakkontat * -1 Ktieb tal-Makkabin 3,46, u datat g!as-sena 165 q.K.: “U huma n"abru u marru f ’Misfa biswit (erusalemm, g!ax Misfa * -img!oddi kienet post ta’ talb g!al Israel”. Il-fatt li Misfa kienet qrib ta’ (erusalemm u l-fatt li * -iskavi arkeolo"i#i nstabu fdalijiet mill-perjodu li jmur mill-Ewwel Tempju sa &mien l-Asmonej, wassal biex l-arkeolo"i qablu li jidenti% kaw l-g!olja ta’ Nabi Samwil mas-sit bibliku ta’ Misfa.

Te&isti wkoll it-te&i li Nabi Samwil hu l-post bibliku ta’ Gibg!on jew Gabaon (1Slat 3,4) fejn Salamun mar iqim lil Alla u talbu jag!tih id-don ta’ l-g!erf. “U mar is-sultan f ’Gibg!on jo) ri s-sagri% ##ji hemm, g!ax fost is-santwarji dak kien l-aqwa wie!ed”.

L-iskavi arkeolo!i"i u l-istorja ta’ Nabi Samwil

Saru skavi arkeolo"i#i intensivi fuq Nabi Samwil mill-1992 sa l-1999. Fuq ix-xaqliba tax-xlokk tas-sit, instabu fdalijiet antiki ta’ l-ewwel insedjament, li b’mod mirakolu& ma kinux "ew meqruda meta l-Kru#jati kienu bnew din i&-&ona min!abba motivi reli"ju&i (il-qima lejn il-Profeta Samwel) u min!abba l-po&izzjoni strate"ika tag!ha. L-iskavi !ar"u wkoll g!ad-

Nabi Samwil fl-1914

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 7

dawl il-fortizza Kru#jata u l-forti% kazzjonijiet tag!ha, kif ukoll bini ie!or barra mill-!itan tal-fortizza.L-ewwel insedjament uman fuq Nabi Samwil imur lura g!al tmiem il-perjodu ta’ l-Ewwel Tempju (8-7 seklu q.K.) u baqa’ je&isti matul il-perjodu Persjan (6-4 seklu q.K.). Id-diversi fdalijiet ta’ fu!!ar li nstabu "ie li kellhom fuqhom l-iskrizzjoni ta’ l-ittri ‘yhd’ li tindika l-isem tal-provin#ja tal-Lhudija ta!t il-!akma Persjana. Dan ir-ra!al kien agrikolu, u f ’din i&-&ona kien jikber il-qam!, i&-&ebbu", it-tin, l-g!eneb. In-nixxieg!a fuq ix-xaqliba tat-tramuntana ta’ l-g!olja kienet to) ri l-ilma me!tie" % r-ra!al.Fil-perjodu Ellenistiku (2-1 seklu q.K.) inbena ra!al kbir bi

skop ta’ di% &a tat-triq li kienet twassal lejn (erusalemm min-na!a tat-tramuntana. L-iskavi kixfu bosta fdalijiet ta’ djar mibnijin fuq l-g!olja. Xi w!ud mill-!itan, li baqg!u preservati sa 4.5 metri g!oli, jindikaw li kienu djar b’&ew" sulari. Instabu "wiebi maqtug!in % l-blat, li kienu jiggarantixxu l-ilma lir-residenti tar-ra!al.San (lormu, li g!ex * -Art Imqaddsa % s-snin 384-420, jixhed li l-Profeta Samwel kien midfun * -Art Imqaddsa, imma li l-g!adam tieg!u mbag!ad ittie!ed % l-belt ta’ Kal#edonja * -Asja Minuri. Kien proprju % l-perjodu Bi&antin (sekli 4-7 w.K.) li fuq Nabi Samwil inbena monasteru ad unur tal-Profeta Samwel, li sar post ta’ pellegrina"" u ta’ waqfa g!all-

Dehra #enerali ta’ Nabi Samwil

8 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

pellegrini Kristjani li kienu jitilg!u lejn (erusalemm minn dawn l-in!awi. Il-monasteru "ie restawrat u mkabbar % &mien l-Imperatur (ustinjanu, lejn nofs is-seklu 6 w.K., u baqa’ je&isti wkoll * -ewwel perjodu tal-!akma G!arbija ta’ l-Art Imqaddsa (7 seklu). Imma meta waslu l-Kru#jati * -Art Imqaddsa, % s-sena 1099, sabu li l-monasteru kien kwa&i meqrud g!al kollox. Mill-monasteru Bi&antin fadal biss bi##a mill-paviment tal-mu&aj#i u post g!all-g!asir ta’ l-g!eneb. Imma % &-&ona nstabet kwantità ta’ muniti ta’ l-epoka Bi&antina, li tixhed li dan il-post kien okkupat % s-sekli li % hom il-Palestina kienet kollha kemm hi Kristjana.Jidher ukoll, mir-ri&ultati ta’ l-iskavi arkeolo"i#i, li din il-g!olja kienet #entru ta’ produzzjoni ta’ o""etti tal-fu!!ar % &mien il-!akma G!arbija, bejn l-era Bi&antina u dik Kru#jata. Instabu diversi fran tal-fu!!ar, bis-soqfa forma ta’ koppla, kif ukoll diversi "arar li % hom iskrizzjonijiet bl-G!arbi, b!alma huma “Barkiet lil Yusuf ”, “Barkiet lil Suleiman”, kif ukoll instabu diversi bl-isem “Dejr Samwil”, ji"i% eri l-monasteru ta’ Samwel.Meta l-armati Kru#jati qorbu lejn (erusalemm, % s-7 ta’ Lulju 1099, huma waqfu fuq l-g!olja ta’ Nabi Samwil, u minn hemm fuq, wara vja"" epiku ta’ tliet snin, huma lem!u g!all-ewwel darba l-Belt il-Qaddisa ta’ (erusalemm. G!aldaqstant sej!u din l-g!olja bl-isem Latin ta’ “Mons Gaudii”, il-muntanja

tal-fer!. Hemm fuq huma bnew fortizza biex jiddefendu t-triq li mit-tramuntana twassal (erusalemm. L-iskop tal-fortizza kien ukoll dak li l-pellegrini jkunu jistg!u jsibu kenn * -a!!ar waqfa % triqithom biex mill-kosta tal-Palestina jitilg!u lejn (erusalemm. Il-Kru#jati bnew % l-fortizza knisja * -1157 fuq il-qabar tradizzjonali tal-Profeta Samwel.Il-fortizza Kru#jata kienet rettangolari (100 metru b’67 metru) u kienet imdawra bil-!itan u kellha l-knisja % #-#entru tag!ha. Il-"ebel li bih inbniet il-fortizza qatg!uh mill-istess g!olja, billi qatg!u l-blat forma ta’ rdum biex mieg!u qabbdu s-swar tal-fortizza. Fuq ix-xaqliba tan-nofsinhar u tal-punent il-Kru#jati bnew terrazzin kbir biex fuqu jkunu jistg!u jg!ollu l-ba&i tal-fortizza. Il-!itan kienu 2 metri !oxnin u l-fortizza kienet im!arsa minn torri g!oli fuq ix-xaqliba tal-lbi#, u minn torri i&g!ar fuq ix-xaqliba tal-majjistral. Kellha wkoll torri fuq ix-xaqliba tan-nofsinhar.Il-!ajt tal-punent tal-fortizza kellu &ew" bibien, li minnhom wie!ed kien jg!addi biex jid!ol % l-fortizza. Dawn il-bibien kienu jda!!luk direttament % pjazza li % ha kien hemm mibnija l-knisja. Wie!ed mill-bibien kien ida!!al % l-fortizza permezz ta’ pont, mibni fuq arkati. Fuq in-na!a tal-lbi# tal-fortizza kien hemm &ew"t iswali ta!t l-art, li kellhom saqaf bil-volta. Dawn kienu jserr!u fuqhom il-pjazza u kienu jintu&aw b!ala m!a&en.

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 9

Mill-knisja sabi!a Kru#jata li kienet tokkupa #-#entru tal-fortizza baqa’ biss xi ' it elementi arkitettoni#i, fosthom xi kaptelli u kolonni tar-r!am, li nstabu * -iskavi. Kienu l-Kanoni#i Regolari Premonstratensi li, bl-g!ajnuna tar-Re Latin ta’ (erusalemm Baldovino II bnew knisja kbira u abbazija fuq Nabi Samwil, % s-snin 1131-1151 u semmewha “San Samuel de Montealegre”. Illum il-"urnata mill-knisja Kru#jata fadal biss transett wie!ed li hu okkupat mill-moskea. Ta!t il-moskea jinsab il-qabar tradizzjonali tal-Profeta Samwel, immarkat minn #enota; u, li wie!ed kien jin&el g!alih b’tara" mill-knisja.Il-fortizza kellha &ona mi' u!a li kienet tintu&a mill-armata Kru#ajta, u minn gruppi ta’ pellegrini. Kellha wkoll stalel g!a&-&wiemel. Il-fortizza nqerdet * -1187 mill-Musulmani, ta!t it-tmexxija ta’ Salah ed-Din, meta dan kien qieg!ed i!ejji biex jie!u f ’idejh il-belt ta’ (erusalemm mill-Kru#jati, wara t-telfa umiljanti li kienu sofrew f ’Qarne ,attin % l-Galilija, * -4 ta’ Lulju ta’ dik is-sena. Il-Musulmani aktar tard qerdu g!al kollox il-fortizza, biex hekk ma ter"ax tintreba! mill-Kru#jati.Fis-sekli ta’ wara, Nabi Samwil, b!ala l-post tradizzjonali tal-qabar tal-Profeta Samwel, sar #entru ta’ pellegrina"" g!al-Lhud, imma * -1730 inbniet moskea fuq din il-g!olja, li g!adha tidher sallum u li l-minaret tag!ha jidher #ar minn !afna kilometri bog!od madwar (erusalemm. Il-

moskea, kif g!idna, tokkupa #-#entru tal-binja li kienet il-knisja Kru#jata. Fl-1917 il-moskea sofriet !sarat kbar waqt battalja bejn il-qawwiet militari Britanni#i u Torok fuq din il-g!olja. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija l-moskea "iet restawrata kif g!adha tidher sallum.

Il-# gura tal-Profeta Samwel $ -Iskrittura

Il-Profeta Samwel jissemma * -Ewwel Ktieb ta’ Samwel b!ala l-a!!ar wie!ed fost l-Im!all% n u dak li Alla ja!tru b!ala profeta biex jidlek slaten l-ewwel lil Sawl u mbag!ad lil David. Il-perjodu storiku hu dak li jifred l-era ta’ l-im!all% n minn dik tas-slaten (1050-1010 q.K.). Ir-rakkont tat-twelid u t-tfulija ta’ Samwel jinsab * -1Sam 1-2. Elkana, li kellu b!ala t-tieni martu lil Anna, tela’ % s-santwarju ta’ l-arka tal-patt f ’Silo, fejn kien hemm il-qassis Eli. Anna kienet sterili u quddiem Alla tibda titlob b’!afna l% q u dmug! biex Alla jag!tiha tifel, u twieg!ed li to) rih b’servizz lil Alla g!al !ajtu kollha. Alla jisma’ t-talba ta’ Anna li jkollha tifel u ssemmih Samwel “g!aliex – kif qalet hi – tlabtu lill-Mulej” (1Sam 1,20).Il-kapitlu 3 jirrakkonta l-"rajja tal-vokazzjoni ta’ Samwel. “Samwel kiber, u l-Mulej kien mieg!u, u ma !alla ebda kelma milli qal tmur % x-xejn. U Israel kollu, minn Dan sa Birsaba, g!araf li Samwel kien tassew profeta tal-Mulej, u l-Mulej baqa’ jidher f ’Silo, g!ax hemm kien g!arraf lilu nnifsu lil Samwel,

10 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

f ’Silo, permezz tal-kelma tal-Mulej” (1Sam 3,19-21).Fil-kapitlu 7 ji"i rrakkontat il-fatt ta’ Samwel li jsir im!allef tal-poplu u li ji"ma’ lill-poplu appuntu f ’Misfa, ji"i% eri fuq l-g!olja ta’ Nabi Samwil, li baqg!et marbuta ma’ ismu: “Kien g!adda !afna &mien – g!oxrin sena – mindu l-arka kienet waqfet f ’Kirjat-(eg!arim, u d-dar kollha ta’ Israel bkew u daru lejn il-Mulej. U Samwel kellem lid-dar kollha ta’ Israel: ‘Jekk intom ter"g!u lura b’qalbkom kollha g!and il-Mulej, ne!!u minn nofskom ’ll-allat barranin u lil G!astarot, orbtu qalbkom mal-Mulej, u aqdu lilu biss, biex hu je!liskom minn id il-Filistin’. U wlied Israel warrbu minn nofshom ’ll-allat Bag!lim u G!astarot, u bdew jaqdu lill-Mulej wa!du.

Samwel qalilhom: ‘,a jin"abar Israel kollu f ’Misfa, biex nitlob lill-Mulej g!alikom’. U huma ltaqg!u f ’Misfa, mlew l-ilma u sawwbuh quddiem il-Mulej; u dak in-nhar samu u qalu: ‘Dnibna quddiem il-Mulej’. U f ’Misfa Samwel sar im!allef fuq Israel [...] U Samwel kien im!allef ta’ Israel il-jiem kollha ta’ !ajtu; u minn sena g!al sena kien imur u jdur Betel, Gilgal u Misfa u jag!mel il-!aqq ’il Israel f ’dawn l-in!awi kollha. Imbag!ad kien jer"a’ lura f ’Rama, fejn kellu daru, u hemm kien jag!mel !aqq ’il Israel u hemm ukoll bena altar lill-Mulej” (1Sam 7,2-6; 15-17).Il-Profeta Samwel jidher mela b!ala mexxej reli"ju& u anke politiku, li ji"ma’ ’l Israel biex jag!mel gwerra lill-Filistin, li kienu jitilg!u g!alih fuq

Il-Moskea ta’ Nabi Samwil

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 11

l-g!oljiet mill-pjanura tal-kosta. Jer"a’ jidher * -istorja tal-bidu tal-monarkija, meta l-poplu ta’ Israel ji"i g!and Samwel f ’Rama u jitolbuh li ja!tar sultan fuqhom. “Ix-xju! kollha ta’ Israel in"emg!u u marru g!and Samwel f ’Rama, u qalulu: ‘Ara, int xje!t, u wliedek ma qabdux triqtek. Issa g!amlilna sultan biex imexxina b!all-"nus l-o!ra’. Dan li qalu: ‘Ag!tina sultan biex imexxina’, ma g!o"obx ’il Samwel, u mar jitlob quddiem il-Mulej. Il-Mulej wie"eb ’il Samwel: ‘Isma’ minn le!en il-poplu f ’kull ma jg!idulek. G!ax mhux lilek warrbu, i&da lili

warrbu, biex ma nsaltanx fuqhom. Kull ma g!amlu lili minn meta tellajthom mill-E"ittu sallum – telquni biex qabdu allat o!ra – issa qeg!din jag!mluh lilek. Issa isma’ minn kliemhom. Biss g!idilhom u wrihom sewwa d-dritt tas-sultan li jsaltan fuqhom’” (1Sam 8,4-9).Samwel kien kuntrarju li l-poplu ja!tar sultan, meta hu kien teokrazija, u kellu ’l Alla biss b!ala l-veru kap tieg!u. Imma wara li jurihom kif is-sultan kellu ja!kem fuqhom u baqg!u jwebbsu rashom, * -a!!ar a##etta. L-istorja ta’ l-g!a&la ta’ Sawl, l-ewwel sultan ta’

Israel, tinsab % l-kapitlu 9. Storja interessanti li turi kif Kis, missier Sawl, mit-tribù ta’ Benjamin, jibg!at ’l ibnu biex i% ttex il-!mir li kienu nti* u. Sawl u l-qaddej kellu mieg!u waslu % d-dar ta’ Samwel u marru jitolbuh jg!inhom. Il-qaddej jg!id ’il Sawl: “Ara, f ’din il-belt hawn ra"el, bniedem ta’ Alla, ra"el stmat; kull ma jg!id, ise!!. Issa mmorru hemm; g!andu mnejn jg!idilna xi !a"a fuq l-iskop li g!alih qbadna t-triq” (1Sam 9,8). F’din is-silta jing!ad li Samwel kien “ro’eh”, ji"i% eri ve""ent (ra"el tad-dehriet), kelma li turi l-ewwel elementi primittivi tal-profeti&mu f ’Israel: “Dari

12 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

f ’Israel hekk kien jg!id xi !add meta kien imur jistaqsi ’l Alla: ‘Ejja mmorru g!and il-ve""ent, dak li jara’, g!ax dak li llum isej!ulu profeta, dari kienu jsej!ulu ve""ent” (1Sam 9,9). L-istorja tissokkta billi turi kif Samwel ikkonsagra ’l Sawl bi&-&ejt u g!amlu prin#ep fuq Israel (1Sam 9,26 – 10,27).Fil-kapitlu 12 ta’ l-1 Ktieb ta’ Samwel insibu t-testment tal-Profeta Samwel, li jirtira minn im!allef tal-poplu biex hekk jirrenja Sawl. Imma s-sultan Sawl ma kienx jog!"ob ’l Alla * -g!a&liet li g!amel, u g!aldaqstant mill-"did Alla jinqeda b’Samwel

biex din id-darba ja!tar sultan "did * ok Sawl, ji"i% eri ’l David. Fil-kapitlu 15 Samwel i#anfar lil Sawl talli ma kienx qered g!al kollox lil G!amalek skont il-kmand tal-Mulej. “U Sawl qal lil Samwel: ‘Dnibt g!ax ksirt il-kelma tal-Mulej u kelmtek, g!ax b&ajt mill-poplu u smajt minn kliemhom. Issa a!% rli !tijieti, u er"a’ ejja mieg!i biex nag!ti qima lill-Mulej’. U Samwel qal lil Sawl: ‘Ma ner"ax ni"i mieg!ek g!ax int warrabt il-kelma tal-Mulej, u l-Mulej warrab lilek, u int ma tibqax i&jed sultan fuq Israel’” (1Sam 15,24-26). “Imbag!ad Samwel mar Rama, u Sawl

re"a’ tala’ d-dar tieg!u f ’Gibg!a ta’ Sawl. Qatt i&jed, sa ma miet, ma ra Samwel lil Sawl. Samwel beka lil Sawl; imma Alla nidem li kien g!amel lil Sawl sultan ta’ Israel” (1Sam 15,34-35).Hawnhekk ti"i x-xena ta’ Samwel li Alla jibag!tu % d-dar ta’ (esse f ’Betle!em, biex minn fost uliedu ja!tar sultan. L-istorja ti"i rrakkuntata f ’1Sam 16,1-13, u timmarka l-bidu tal-fedeltà ta’ Alla lejn il-weg!diet messjani#i tieg!u bl-g!a&la tad-dinastija Davidika. “Il-Mulej qal lil Samwel: ‘Qum u idilku, g!ax dan hu’. U Samwel !a f ’idejh il-qarn

Rovini tal-Kastell ta’ Nabi Samwil

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 13

bi&-&ejt, u dilku quddiem !utu. Minn dak in-nhar ’il quddiem ni&el fuq David u !akmu l-ispirtu tal-Mulej” (1Sam 16,12-13).Samwel issa jisparixxi min-narrazzjoni, u nafu biss li miet f ’Rama, fejn difnuh skont 1Sam 25,1 u 28,3. Imma l-mewt ta’ Samwel ma timmarkax it-tmiem tad-dehra tieg!u % r-rakkont, g!ax il-Profeta Samwel jidher ukoll wara mewtu. F’1Sam 28,3-25 insibu r-rakkont ta’ Sawl li, lejlet il-battalja fuq l-g!oljiet ta’ Gilbog!a, % l-Galilija, jmur jikkonsulta lil Samwel mejjet g!and is-sa!!ara ta’ G!ajn-dor. Rakkont interessanti u uniku % l-Bibbja, li juri azzjoni ta’ negromanzija li kienet ipprojbita mil-Levitiku 19,31: “La tmurx g!and is-sa!!ara

li jsej!u l-erwie! u la t% ttxux lil min je!ber”. Minkejja dan Sawl, % d-disperazzjoni tieg!u u quddiem il-bi&a’ tal-mewt imur i% ttex lil Samwel, li kien l-uniku mexxej % d-de#i&jonijiet tieg!u, g!alkemm kien in% red minnu, kif rajna, min!abba d-di&obbidjenza ta’ Sawl. Is-sa!!ara ta’ G!ajn-dor staqsiet lil Sawl lil min ried li hi tqajjimlu mill-mewt, u hu talabha lil Samwel. Imbag!ad staqsiha: “X’sura g!andu?” Hi wie"bet: “Ra"el xi! tiela’, mkebbeb f ’mantar”. Dak il-!in Sawl inteba! li quddiemu kien hemm Samwel u ni&el * -art jag!tih qima (cfr. 1Sam 28,13-14). Imma Samwel din id-darba wkoll, li hi l-a!!ar darba li niltaqg!u mieg!u, jag!ti twe"iba terribbli lil Sawl: “Samwel qal lil Sawl: ‘G!alfejn qg!adt taqlag!ni

14 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

u tellajtni hawn?’ U Sawl wie"eb: ‘G!andi dwejjaq kbar; il-Filistin g!amluli gwerra, u Alla tbieg!ed minni, u ma jwe"ibnix, la bil-profeti u lanqas bil-!olm. G!alhekk jien sejja!tlek biex tg!arrafni x’g!andi nag!mel’. U Samwel wie"eb: ‘G!alfejn tistaqsini, la darba l-Mulej tbieg!ed minnek, u sar l-g!adu tieg!ek? Il-Mulej g!amel mieg!ek kif kien tkellem permezz tieg!i, u !ata* ek minn idek is-saltna, u taha lil David sie!bek. G!aliex int ma smajtx mill-kelma tal-Mulej, u ma g!amiltx lil G!amalek skont ma ried hu % l-qilla tieg!u. G!alhekk g!amillek dan il-Mulej illum. U l-Mulej jer!i wkoll lil Israel mieg!ek f ’idejn il-Filistin, u g!ada int u wliedek tkunu mieg!i; u l-kamp ukoll ta’ Israel jer!ih il-Mulej f ’idejn il-Filistin” (1Sam 28,15-19). Din il-profezija terribbli se!!et l-g!ada, meta Sawl u ibnu (onatan, * imkien ma’ l-armata kollha, sfaw immassakrati mill-Filistin fuq l-g!oljiet ta’ Gilbog!a.Il-% gura tal-Profeta Samwel ti"i mfa!!ra % l-Ktieb ta’ Bin Sirak 46:13-20. “Samwel kien ma!bub mill-Mulej tieg!u; b!ala l-profeta tal-Mulej waqqaf is-saltna, u bid-dilka !atar mexxejja fuq il-poplu tieg!u. G!amel !aqq mill-"emg!a bil-Li"i tal-Mulej, u l-Mulej !a !sieb (akobb. Bil-fedeltà tieg!u deher li kien tabil!aqq profeta, u minn kliemu kont tara li kien ta’ min joqg!od fuqu. Sejja! lill-Mulej, il-Qawwi,

meta l-g!edewwa tieg!u kienu qed irossu fuqu minn kull na!a, bl-o) erta ta’ !aruf tal-!alib. U l-Mulej rieg!ed mis-smewwiet, u samma’ le!nu f ’!oss kbir; u "ieb % x-xejn il-mexxejja ta’ Tir u l-kapijiet tal-Filistin. U qabel ma wasallu &-&mien tal-mistrie! ta’ dejjem, xehed quddiem il-Mulej u l-midluk tieg!u: ‘Ebda "id, lanqas biss qorq, qatt ma !adt lil !add’. U l-ebda bniedem ma qam jixlih. Sa!ansitra wara li miet !abbar, u wera lis-sultan it-tmiem tieg!u, u mill-art g!olla le!nu bil-profezija biex i!assar !a&en il-poplu”.Il-Profeta Samwel, g!aldaqstant hu meqjum b’g!o&&a kbira mil-Lhud, kif ukoll mill-Musulmani. Il-moskea ta’ Nabi Samwil illum il-"urnata hi ) rekwentata l-aktar mil-Lhud, li % l-post ta#-#enota; u, % l-kripta tal-knisja Kru#jata, issa g!andhom sinagoga. Minkejja li, kif rajna, l-post tad-d% n tal-profeta mhuwiex mija % l-mija #ert, imma l-g!olja ta’ Nabi Samwil tibqa’ g!at-tliet reli"jonijiet ewlenin ta’ l-Art Imqaddsa #entru ta’ kult marbut ma’ l-istorja reli"ju&a tag!hom f ’diversi perjodi, hekk li Nabi Samwil hu tassew post li g!adu ji"bed venerazzjoni mil-Lhud, Insara u Musulmani, g!ax ifakkarna % bniedem li mill-g!olijiet g!erja tal-Lhudija kien il-pijunier tal-profeti&mu % l-formazzjoni tal-bidu tal-poplu ta’ Israel b!ala werriet tal-weg!diet messjani#i mag!mula lil David u lil nislu.

Nabi Samwil quddiem $erusalemm

%enotafju tal-Profeta Samwel

a lil David u lil nislu. $erusalemm L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 15

Dun Pawl Sciberras

Fl-10 tax-xahar ta’ Tixri, Settembru-Ottubru % l-kalendarju tag!na, il-Lhud kienu ji##elebraw wa!da mill-festi l-aktar importanti tag!hom, il-Jom Kippur. Ir-rabbini kienu jsej!u din il-festa sempli#ememnt bl-isem ta’ “Il-Jum”, u sa!ansitra d-dettalji tat-tifsira u tat-t!ejjija tag!ha jinsabu mni&&la % l-Kummentarju tar-Rabbini, il-Mixnà, % t-trattat bl-isem ta’ Jomà, kelma

JOM KIPPUR ! JOM KIPPUR ! JUM IL"MA#FRA ! JUM IL"MA#FRA ! JUM IT"TPATTIJAJUM IT"TPATTIJA

jij nsabu mni&&la % l Kummentarju tar Rabbini, il M16 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

Aramajka li t% sser “il-Jum”.1 Dan juri li d-dispja#ir tal-Lhud g!an-nuqqasijiet tag!hom kien xi !a"a kbira u kien mog!ti prijorità assoluta, tant li l-jum meta kienet tintalab ma!fra b’mod solenni u u+ #jali kien meqjus l-aqwa fost il-"ranet tas-sena. Kienet il-festa tal-Lhud madwar id-dinja kollha, l-aktar g!aliex kienet festa mill-aktar partikolari kemm psikolo"ikament u kemm spiritwalment.I&rael kien isejja! lilu nnifsu l-poplu mag!&ul u qaddis ta’ Alla. Alla kien qata’ lill-poplu Lhudi mill-popli l-o!ra kollha, g!amlu propjetà spe#jali u partikolari tieg!u, biex ikun dak li juri ’l Alla l-Wa!dieni b!ala dak li hu l-Qaddis. Fil-fatt il-qdusija ta’ Alla hi dik li taqtg!u g!alih wa!du minn kull alla ie!or u tag!mel lil dak kollu li g!andu b’xi mod x’jaqsam mieg!u qaddis ukoll. Tkun qaddis i% sser tkun g!al kollox ta’ Alla, f ’dak kollu li int u f ’dak

kollu li tag!mel.2

Il-Ktieb tad-Dewteronomju jg!id li Mosè u l-qassisin Leviti kellmu ’l I&rael kollu u qalulhom: “Iskot u isma’, I&rael, illum inti sirt poplu tal-Mulej, Alla tieg!ek. U smajt il-le!en tal-Mulej, Alla tieg!ek, u inti g!amilt l-ordnijiet tieg!u, u l-pre#etti tieg!u, li jien ordnajtlek illum” (27,9-10). U I&rael kien kburi tassew li hu l-poplu spe#jali ta’ Alla qaddis. “G!ax inti poplu qaddis g!all-Mulej, Alla tieg!ek; minn fost il-popli kollha li jinsabu fuq wi## l-art, lilek g!a&el il-Mulej, Alla tieg!ek biex tkun il-poplu miksub tieg!u (Dt 7,6).Biex i&omm il-qdusija tieg!u, il-poplu kellu l-li"ijiet partikolari tieg!u, l-aktar dawk li nsibu % l-Ktieb tal-Levitiku 17-26, imsej!a l-Kodi#i, jew il-Li"ijiet tal-Qdusija. Kollox kien immirat li jag!mel lill-poplu Lhudi poplu qaddis: “G!andkom tkunu qaddisin, g!ax qaddis jien, il-

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 17

Mulej Alla tag!kom” (Lev 19,2).Imma "ara li “huma warrbu l-Li"i tal-Mulej tal-e&er#ti u stmerrew il-kelma tal-qaddis ta’ I&rael” (I& 5,2): il-poplu l-mag!&ul waqa’ u wettaq !tijiet l-aktar koroh, !tijiet li kellhom konsegwenzi kbar, kontra Alla u kontra bnedmin o!ra. Kien je!tie" li ssir tpattija g!alihom. Imma fuq kollox kien je!tie" li l-poplu jikkonverti, idur lejn Alla biex jaqla’ l-ma!fra u jer"a’ jibda jkun il-poplu li hu: dak li juri f ’g!emilu stess il-qdusija ta’ Alla.L-Iskrittura tag!tina e&empji #ari ta’ tliet g!amliet ta’ tpattija u penitenza:1) dik >?2>@>2A14>, b!al dik li g!amel is-sultan Sawl (1Sam 15,24);2) BC446..>@1, b!al dik li g!amel il-poplu Lhudi wara li qiem l-g!o"ol tad-deheb (E& 32,30); u3) ?1DD5C?14>, meta n-nazzjon s!i! ta’ I&rael darba % s-sena jag!mel il-penitenza u jitlob ma!fra g!all-!tijietu kollha.3

Jum il-Ma!fra jew it-Tpattija kien jum ikkaratterizzat minn sawma ta’ jum s!i!, li % ha wie!ed ma seta’ jie!u xejn, lanqas ' it ilma! F’din il-festa l-Qassis il-Kbir kien ikollu s-sehem ewlieni. Kien jinqata’ mill-bqija tal-poplu sebat ijiem qabel, u wa!du kien jitlob u jag!mel penitenza g!all-!tijiet tieg!u nnifsu u g!al-Lhud li fuqhom kien imqieg!ed kap spiritwal u l-ewwel responsabbli g!all-qdusija tag!hom.Jum il-ma!fra jitlob li wie!ed

jag!raf !tijietu biex jag!mel tpattija tag!hom kif jixraq. G!alhekk il-Lhud kienu jin"abru madwar it-Tempju ta’ (erusalemm u ma jag!mlu xejn li seta’ b’xi mod iwarrbilhom !siebhom mill-g!an ta’ dak il-Jum. Ikel u xorb, kull !asil, u ti&jin, kien kollu pprojbit li jsir f ’dak il-jum. Projbizzjoni o!ra g!al dak il-jum kienet ix-xog!ol: !add ma seta’ ja!dem g!ax dak il-jum kien jum qaddis li % h kull Lhudi kellu jerfa’ !siebu u qalbu b’mod spe#jali u s!i! lejn Alla biex il-poplu kollu jer"a’ lura lejn il-Mulej Alla tieg!u, Alla l-Qaddis.Wie!ed mill-kittieba stori#i Lhud, Filun ta’ Lixandra, jg!id li Jum it-Tpattija kellu tliet g!anijiet: i) g!an penitenzjali, biex Alla jilqa’ s-sawm, it-talb u s-sagri% ##ji tal-poplu u ja!% rlu; ii) g!an ta’ supplika, li kienet issir % t-tempju u % s-sinagogi biex Alla jisma’ t-talba ta’ ndiema tal-poplu; iii) g!an ta’ fer!, g!all-ma!fra li Alla jag!ti lill-poplu wara li juri sog!ba u ndiema ta’ !tijietu.4

It-tifsira tal-kelma “Kippur” tista’ tg!idilna g!aliex kienet festa daqstant importanti psikolo"ikament u wkoll spiritwalment. Aktarx li “Kippur” "ejja mill-verb Lhudi bl-g!erq K-P-R, li j% sser “tg!atti, ta!bi, tostor”. Id-dnub, min!abba li hu t-tebg!a kontra l-qdusija n% sha ta’ Alla, li l-bniedem g!andu x-xbieha tieg!u % h, je!tie" li ji"i mg!otti, mistur, biex ma jkomplix ikun it-ti#pisa fuq il-perfezzjoni ta’ Alla nnifsu. Inkella l-midneb jixraqlu li ji"i mistur hu stess

i

ti,

18 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

u forsi wkoll imbieg!ed mill-bqija tas-so#jetà u tal-poplu l-qaddis ta’ Alla. Fil-Jom Kippur isse!! din it-tindifa, din is-satra tad-dnubiet u l-bniedem ji"i me!lus mill-passat imtebba’ tieg!u. Kienu x’kienu l-i&balji tieg!u, il-!tijiet tieg!u u dnubietu, issa ji"i me!lus minnhom !alli ter"a’ tle!! % h ix-xbieha qaddisa ta’ Alla. L-idea li d-dnub ji"i mistur, u mhux imnaddaf jew im!assar g!al kollox daqslikieku qatt ma e&ista, aktarx "ejja mill-kuxjenza tal-Lhud li d-dnub, darba jsir, jibqa’ jkollu konsegwenzi u e) etti fuq min jag!mlu, fuq min isir kontrih u fuq is-so#jetà in "enerali.Min jidde#iedi li jer"a’ jdur lejn Alla u jikkonverti, iqieg!ed mistoqsijiet dwar kif qieg!ed jg!ix, u jikseb !elsien s!i!. Hemm tliet mog!dijiet li wie!ed jista’ jaqbad biex jikseb din it-tpattija u !elsien:1) it-talb, li % h ji"u mag!rufa l-!tijiet u t-tpattija m% ttxija;

2) is-sawm, biex wie!ed ikun jista’ jing!ata b’mod s!i! g!al din it-t% ttxija ta’ qawmien spiritwali;3) il-karità, bil-Lhudi “zedakà” (% l-Malti g!andna l-kelma sedqa).Il-persona"" l-aktar #entrali u importanti % l-festa tal-Espjazzjoni kien ikun il-Qassis il-Kbir; g!aliex dan kellu jag!mel “it-tpattija g!alih innifsu, g!al daru u g!all-poplu kollu ta’ I&rael” (Lev 16,11). Il-funzjoni litur"ika kollha, l-ilbies li kien jilbes u b’mod partikolari f ’Jum l-Espjazzjoni, il-plakka bi tnax-il !a"ra prezzju&a li tkun fuq sidru (simbolu tat-tnax-il tribù ta’ I&rael), id-daqq tat-trombi tal-% dda msie!eb mill-kant, kienu jimpressjonaw lil kul!add bil-"miel u s-sollennità tag!hom (ara Sir 50).5

G!al Jum it-Tpattija kienet tiddendel purtiera spe#jali, irrakkmata u mdendla b’gan#ijiet tad-deheb. Ma kienet tinfeta! qatt matul is-sena, !lief nhar Jum il-Festa,

meta l-qassis il-kbir kien jid!ol ’il "ewwa minnha bid-demm tal-annimali f ’bieqja. L-ilbies l-aktar u&at kien l-abjad g!ax ifakkar * -ilbies tal-kefen, u jkunu aktarx !a; in, sinjal ta’ penitenza.6

Wara l-ikla ta’ % lg!axija ta’ lejlet il-Jom Kippur, kienu jsiru &ew" stqarrijiet ta’ dnubiet: dik tal-!tijiet kontra Alla, kontra l-proxxmu, kontra l-kmandamenti u d-dmirijiet tal-individwu, u kienet stqarrija propja tal-qassis il-kbir; it-tieni wa!da hija dik tal-!tijiet volontarji u involontarji. Imbag!ad ting!ata l-ma!fra tal-voti, weg!diet u "uramenti li ma twettqux, imsej!a l-Kol Nidrè (jigi% eri: il-weg!diet, il-!al% et kollha), skont il-prin#ipju ta’ Ko! 5,3-4.Imbag!ad, min ikun ji* a!,

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 19

kien jg!addi l-lejl % t-talb, sawm u penitenzi (ara Lev 23,27-32). Mat-tbexbix isir qari me!ud mill-Kotba Mqaddsa, ma!sub li jqanqal g!al aktar indiema. Wara l-qari tibda #-#erimonja prin#ipali, li % ha jie!u sehem biss il-qassis il-kbir. Sebat ijiem qabel il-festa, il-qassis il-kbir kien jitbieg!ed minn s!abu l-qassisin l-o!ra u jmur jg!ix wa!du, jitlob u jsum. G!all-festa mbag!ad hu kien jie!u diversi banjijiet ta’ puri% kazzjoni ritwali, biex ikun jista’ jilbes l-ilbies spe#jali u jressaq it-talba ta’ ma!fra g!alih innifsu u g!all-poplu kollu. L-ewwel ma jag!mel malli ji"i mwassal mix-xju! % t-tempju kien li jo) ri s-sagri% ##ju ta’ kuljum. Imbag!ad jid!ol * -aktar parti qaddisa tas-santwarju tat-tempju

–il-Qaddis tal-Qaddisin– u hemm jitlob il-ma!fra, u jo!ro" mis-santwarju. Ji"u mressqa quddiemu &ew" bdabad u jintg!a&el wie!ed minnhom bix-xorti. Il-qassis il-kbir jag!mel idejh fuqu u jg!id it-talba: “O Mulej, jien g!amilt dak li hu !a&in f ’g!ajnejk u dnibt bil-kbir. Dan g!amiltu jien, dari, u wlied Aron. O Mulej, nitolbok, a!% rli !tijieti, li jien g!amilt u wettaqni quddiemek. G!aliex hekk hemm miktub % l-li"i” (Lev 16, 30). Il-bodbod, issa mg!obbi bid-dnubiet tal-qassis il-kbir u tal-poplu, jittie!ed % d-de&ert u jit!alla hemm.Wara, il-bodbod l-ie!or ji"i maqtul, demmu jitqieg!ed f ’bieqja, u l-bqija jin!araq b!ala sagri% ##ju

ta’ tpattija.7 Il-qassis il-kbir jie!u l-bieqja bid-demm u jer"a’ jid!ol % s-santwarju, wa!du, iroxx id-demm fuq l-erba’ kantunieri tal-g!atu tal-arka, il-kapporet (g!ax “tg!atti” l-arka, b!alma jridu jitg!attew il-!tijiet tal-poplu). Dan il-"est g!andu tifsira mill-aktar g!olja. L-arka hija l-og!la simbolu tal-pre&enza ta’ Alla fost il-poplu. Id-dnubiet li tag!hom qeg!din jintalbu ma!fra % l-Jom Kippur huma l-o+ &i li saru kontra dak Alla li jg!ammar fost il-poplu tieg!u. Id-demm tal-vittma ta’ tpattija mag!mula mill-qassis il-kbir f ’isem il-poplu kollu li ji"i mraxxax fuq l-g!atu huwa s-sinjal tal-impenn s!i! li l-poplu kollu qieg!ed jer"a’ jag!mel ma’ Alla. L-impenn hu ssi"illat mid-demm, li j% sser l-istess

20 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

!ajja: il-poplu jorbot !ajtu stess ma’ dak l-impenn! Il-qassis ma jdumx jitlob % s-santwarju g!ax dak hu l-aktar post qaddis; jo!ro" u jsawwab il-bqija tad-demm fuq in-nies li jkunu jistennew barra.Wara dan jid!ol g!all-a!!ar darba % s-santwarju biex ilissen l-isem qaddis ta’ Alla: l-isem li kontrih saru l-!tijiet; l-isem li minnu tintalab il-ma!fra; l-isem li mieg!u jer"a’ jsir l-impenn ta’ !ajja aktar qaddisa li tixraq lill-poplu ta’ Alla qaddis. Wi##u ma’ l-art il-qassis il-kbir ilissen l-erba’ konsonanti (J-,-W-H) tal-isem ta’ Alla.Hija festa li lilna llum ukoll tag!tina sens kull meta nitolbu ma!fra ’l Alla. A!na wkoll nitolbu ma!fra g!ax inqasna ’l Alla qaddis. A!na wkoll nitolbu ma!fra lil dak li g!amilna xbieha tieg!u; xbieha qaddisa,

mela. A!na wkoll nintrabtu li nag!mlu !ilitna kollha biex ner"g!u ng!ixu !ajja li tixraq lil min hu xbieha ta’ Alla !aj u qaddis. Mument li hu tassew qawwi % l-Litur"ija tal-Quddiesa huwa l-mument meta ng!idu l-“,aruf ta’ Alla”.Kristu (esù huwa l-,aruf ta’ Alla g!ax permezz ta’ demmu, li xxerred g!alina % l-passjoni tieg!u, u li % l-Quddiesa f ’dak il-mument jinsab mill-"did % l-kal#i mbierek, a!na ksibna mill-"did il-!biberija ma’ Alla. Imma hemm tifsira tassew qawwija % l-kelma “!aruf ”. Fl-Aramajk, il-lingwa li kien jitkellem (esù, biex tg!id “!aruf ” u biex tg!id “iben” tu&a l-istess kelma (tálja jew talèh bil-Lhudi). Dan hu li nistqarru meta g!al tliet

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 21

darbiet nistqarru ’l (esù b!ala l-!aruf ta’ Alla, u nitolbuh i!enn g!alina. Dan hu wkoll li nistqarru meta s-sa#erdot jurina l-(isem ta’ (esù, jg!idilna li “dan hu l-!aruf ta’ Alla, li jne!!i d-dnubiet tad-dinja”.Fil-quddiesa ni##elebraw kuljum il-Jom Kippur; g!alina, % Kristu (esù, kuljum huwa “jum il-ma!fra”!

1 Ara t-Trattat tal-Mixnà f ’ & e Mishna, a new translation by J1EC7 N63F?6-, Yale University Press: New Haven – London 1988, 265- 279.2 W14.6- A. E4A644, Expiation, % & e Marshall Pickering Encyclopedia of the Bible, >, edited by Walter A.

Elwell, Marshall Pickering: London 1988, 746-747.3 Ara L1A-6?D SE>76--1F, Il-Festi litur#i'i tal-Lhud, Edizzjoni TAU: Malta 1993, 69.4 Ara SE>76--1F, Il-Festi litur#i'i tal- Lhud, 70.5 SE>76--1F, Il-Festi litur#i'i tal-Lhud, 75.6 D1@>2 P. W->GH., Day of Atonement, f ’ & e Anchor Bible Dictionary, 2, edited by David N. Freedman, Doubleday: New York 1992, 72-73 jiddiskuti r-rit tal-puri% kazzjoni tal-parti "ewwinija tat-Tempju, il- Qaddis tal-Qaddisin.7 W->GH., Day of Atonement, 75 huwa tal-opinjoni lid an ir-rit kien aktarx parti mit-tindif u mill- puri% kazzjoni tat-Tempju, aktar milli rit ta’ tpattija % h innifsu.

22 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

L"ATTENZJONI L"ATTENZJONI TA’ $ESÙ LEJN TA’ $ESÙ LEJN

IN"NISA F’LUQA %2&IN"NISA F’LUQA %2&

Is-su""ett dwar in-nisa % l-van"elu ta’ Luqa jkompli f ’kapitlu 8,1-3. Hawn g!andna l-mixja ta’ (esù lejn il-belt ta’ (erusalemm dejjem bil-prospettiva tal-G!id. A!na nafu sew kemm Luqa jag!ti attenzjoni s!i!a u partikulari lil belt ta’ (erusalemm; bi&&ejjed ng!idu li ji' a!

Mons. Lawrenz Sciberras

belt ta (erusalemm; bi&&ejjed ng!idu li ji' a! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 23

il-van"elu tieg!u proprju % l-qalba tal-belt mela % t-tempju ta’ (erusalemm – it-t!abbira ta’ Iakkarija - (Lq 1,8) u jag!laq dan il-van"elu tieg!u billi jikteb li l-appostli wara li raw ’il (esu sejjer lejn is-sema huma “mimlijin b’fer! kbir re"g!u lura lejn (erusalemm, u qag!du l-!in kollu % t-tempju jbierku ’l Alla” (Lq 24,53).

Mexjin wara %esu

Dwar dawn in-nisa jing!ad li (esu fejjaqhom billi !elishom “mill-ispirti !&iena u mill-mard”. B’mod partikulari Luqa hawn iqabbe& ’il Marija ta’ Magdala “li minnha kienu !ar"u seba’ xjaten” (Lq 8,2). Dawn kienu nisa tturmentati kemm % l-"isem kif ukoll % r-ru! tag!hom, però kienu nisa b’qalbhom kbira, tant li Luqa jkompli jg!id “li kienu jaqduhom minn "idhom”. Biss ta’ min ikompli jg!id li Luqa jer"a’ jitkellem minn dawn in-nisa % l-qawmien ta’ (esu (24,10), g!aliex (esu kien lilhom li deher l-ewwel. Il-fatt li Luqa dawn in-nisa isemmihom b’isimhom i% sser li huwa qed japprova u jaqsam mag!hom b’mod partikulari t-tbatijiet u skora""iment li g!addew minnhom dawn in-nisa. Hekk mela mill-mard u l-qtig! ta’ qalb li g!addew minnu dawn in-nisa !ar"et dik l-im!abba profonda lejn minn fejjaqhom % r-ru! u l-"isem tag!hom % l-kas spe#i% ku tag!na (esù ta’ Nazaret.L-istint ta’ dawn in-nisa li kapa#i j!ossu l-in"ustizzji u

s-so) erenzi tal-o!rajn, jidhru % x-xena tal-Kalvarju. Tant hu hekk li dawn in-nisa bkew lil (esù (23,27-31). Huma bdew mhux biss josservaw it-tbatijiet ta’ (esù, imma komplew juruh esternament billi bdew i!abbtu sidirhom u jibku. Dan huwa l-"est Semitiku ta’ min ikun f ’dispja#ir l-aktar kbir u % qsim ta’ qalb. Ma"emb Xmun minn =irene li serra! lil (esù billi refag!lu s-salib, hemm dawn in-nisa li fehmu sew dak kollu li kien qed ji"ri; is-sultan ta’ I&rael (23,37s) qed ji"i me!ud lejn il-mewt tas-salib! Tassew tkexkixa!. Flimkien ma’ dawk in-nisa li segwew lil (esù mill-Galilija sa (erusalemm (23,49), in-nisa jippre&entaw l-il!na tal-poplu, ji"i% eri ta’ dawk li j!ossu ix-xorti miskina ta’ (esù.

Fer& li jin&ass

Kienet wa!da mara wkoll li setg!et tag!ti xhieda tal-glorja li hemm * -evan"elju. Il-parabbola tad-drakma mitlufa u wara misjuba (15,8-10), * imkien ma’ dik tan-nag!"a li !arbet, ter"a’ idda!!al il-g!an fundamentali tas-salvazzjoni; ji"i% eri dak li kien mitluf u jinstab. Dan, bejn il-linji, i% sser ukoll il-fer! ta’Alla g!al wie!ed midneb li jbiddel !ajtu (15,10). Imbag!ad b’mod l-aktar artistiku dan l-istess !sieb tal-bidla mid-dlam g!ad-dawl, mid-dnub g!all-grazzja il-verb tipiku bil-Lhudi huwa xuv, hemm il-parabbola tal-iben prodigu (15,24-32). Luqa fehem sew il-parabbola f ’dan is-sens ta’ fer!, tant li wera % n-nisa l-fer! li wie!ed i!oss meta jimxi l-evan"elju.

24 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

L-a&wa Marta u Marija

F’dan l-istess kuntest wie!ed josserva r-rakkont tal-waqfa ta’ (esù % d-dar ta’ Marta u Marija (10,38-42). L-a##ent qieg!ed kollu fuq is-smig! tal-kelma ta’ (esù (v 39). Hawn Marija g!a&let l-a!jar parti, wisq a!jar minn dik

ta’ o!tha Marta m!abbta kif kienet ti) a#endja d-dar (v 42). Fejn tid!ol l-istorja tal-e&e"esi jidher li hemm &ew" tipi ta’ nisa, fejn to!ro" g!ad-dawl is-superjorità tal-!ajja kontemplattiva rispett ma’ dik attiva. Hawn ikesksu !afna l-attività tax-xog!ol % l-!ajja ta’ kuljum,

u l-meditazzjoni fuq in-na!a l-o!ra. Biex wie!ed jakkwista l-!ajja eterna huwa ne#essarju li t!obb ’l Alla u l-proxxmu fuq l-istess manjiera. ,tie"a o!ra fundamentali % l-!ajja Kristjana hija li wie!ed jisma’ il-kliem ta’ (esù , kif g!amlet wisq

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 25

tajjeb Marija. Il-kelma Maltija “tisma’” tista to!ro"na xi ' it mit-triq tas-sens s!i! u mimli tag!ha % l-Bibbja. Biblikament “tisma” shema’, i% sser li tisma’ iva imma daqshekk ie!or timmedita % l-fond dwar dak li tkun qed ta!seb dwaru. Imbag!ad wara l-meditazzjoni tal-!sieb ji"u l-fatti, g!alhekk tisma’ biex tag!mel, tqieg!ed % l-prattika dak li tkun smajt.Minn din il-"rajja wie!ed jikkonkudi wkoll kemm huwa me!tie" it-talb, biex wie!ed ikun dixxipli ta’ (esù (Lq 11,1-13). (esù kif soltu tieg!u isa!!a! it-tag!lim b’e&empji l-aktar pratti#i. Hekk f ’dan il-ka& (esù iqabbe& l-istorja ta’ iben li jitlob lil missieru !uta, &gur

li l-missier mhux se jag!tih serp (Lq 11,11) jew jitolbu bajda mhux se jag!tih skorpjun. Fir-rakkont ta’ Marta u Marija (esù apprezza ferm id-disponibiltà ta&-&ew"t a!wa, Marta u Marija, però * -istess waqt (esù iqieg!ed fuq quddiem is-smig! tal-kelma ta’ Alla kif % l-fatt g!amlet Marija. Hekk Marija saret dak it-tip veru li tkun dixxiplu ta’ (esù. Hawn ukoll indikazzjonijiet forsi g!adhom &g!ar iva ta’ dik il-kapa#ità % l-mara li tirri* etti, ta!seb u tippenetra aktar % l-fond dwar il-!sibijiet ta’Alla. Xhud awtentiku ta’ dan kollu kienet Marija omm (esù. “Marija min-na!a tag!ha, baqg!et tg!o&& f ’qalbha dawn il-!wejje" kollha u

ta!seb fuqhom bejnha u bejn ru!ha” (Lq 2,19).

L-armla u l-im&allef

Wara dan l-e&empju prattiku dwar il-!tie"a tat-talb (esù jg!id parabbola ta’ dak l-im!allef f ’belt “li la kien jib&a’ minn Alla u lanqas i!abbel rasu minn !add”. (Lq 18,2). Quddiemu dehret wa!da armla li mbuttatu u ssikkatu kemm fel!et biex dan l-im!allef jag!mel "ustizzja mag!ha, anke jekk forsi kontra qalbu. Din l-armla kwa&i ddisprata, però * -a!!ar "abet su##ess g!all-insistenza qawwija tag!ha. Jekk wie!ed jirri* etti ' it dwar l-insistenza qawwija ta’ l-armla, kif ukoll g!ad-dwejjaq li g!adda minnu l-im!allef min!abba il-% tta"ni tal-armla, din t!alli tassew impressjoni wisq aktar minn nisa l-o!ra kollha. Kienet tosta tassew jekk mhux ukoll vjolenti; imma wara dan kollu hemm il-fatt ta’ armla m!ollija wa!edha, mela mwarrba u li tbati. Dan kollu "ibed l-attenzjoni ta’ (esù favur dawn il-kwalitajiet ta’ nisa l-aktar romol. Din l-armla mela wkoll tag!mel parti mal-lista ta’ dawk in-nisa li jsibu !niena quddiem Alla dejjem permezz ta’ (esù. In-nisa li mag!hom niltaqg!u % l-Van"elu ta’ Luqa huma di) erenti !afna minn xulxin. Però kull wa!da minnhom g!andha messa"" partikulari u uniku tag!ha xi twassal.

26 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

P Twanny Chircop ofm

IL"VIA DOLOROSAIL"VIA DOLOROSA%3&%3&

V Stazzjon: Xmun minn 'ireni jerfa’ s-Salib ta’ "esù

Kappella Fran"iskana tfakkar dan l-istazzjon. Fl-1249 Ricoldo da Monte Croce jikteb li l-post li jfakkar lil Xmun minn =ireni, li jg!in lil (esù jerfa’ s-salib, kien f ’idejn il-Fran"iskani. Fil-fatt, di"à * -1229 il-Fran"iskani kienu da!lu jg!ixu g!all-ewwel darba f ’(erusalemm jg g

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 27

f ’dawn l-in!awi. Il-kappella li hemm illum "iet irran"ata * -1982, wara li l-Fran"iskani rnexxielhom jer"g!u jakkwistaw il-5 Stazzjon * -1889.It-ti< ira f ’dan il-post ilha biss mis-sena 1800; qabel ma

kien hemm ebda post % ss li jfakkar din il-"rajja. F’dan il-post kien hemm it-ti< ira tal-g!ani u l-fqir Lazzru (Lq 16, 19-31) u d-dar ta’ Xmun il-Fari&ew (Lq 7, 36-50). Id-dar bi stil Tork tas-sena 1500, b’arkata kbira fuq il-wied, ti"i identi% kata

minn P. Horn b!ala d-dar tal-g!ani; u d-dar &g!ira, b’koppla &g!ira bi stil mameluk tas-snin 1400-1500, b!ala d-dar tal-fqir Lazzru. Id-dar ta’ Xmun kienet * -in!awi qrib dak li llum jissejja! il-bieb ta’ Erodi. Fil-post kien hemm fuq il-wied, ti"i i

28 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

knisja ddedikata lil Santa Marija Maddalena.L-episodju evan"eliku jitkellem minn “Kien g!addej wie!ed, Xmun minn =ireni, missier Xandru u Rufu, "ej lura mir-raba’, u "ag!luh jerfag!lu s-salib” (Mk 15,21; Mt 27,32; Lq 23,26). Xmun jew kien Lhudi mid-dijaspora minn na!a tat-tramuntana tal-Libja (i#-=irinajka) jew proselita ikkonvertit g!all-(udai&mu. Jista’ jkun li kien "ej lura g!ajjien mix-xog!ol tar-raba’, jew forsi kien g!adu kemm wasal lura minn g!elieqi li kienu ’l bog!od; mhux fa#li wie!ed jkun jaf sewwa. Imma &gur li Xmun irrabja meta, b’kumbinazzjoni ltaqa’ % t-triq ma’ (esù u s-suldati Rumani "eg!luh bilfors jerfa’ s-salib tal-ikkundannat. Imma din il-laqg!a kellha t!alli marka profonda % l-!ajja ta’ Xmun. L-evan"elista Luqa, infatti, jag!tina l-isem ta&-&ew" ulied ta#-=irenew, li wara !admu % l-knisja ta’ Ruma (Rm 16,13). Wisq probabbli li Xmun kif ukoll il-familja tieg!u emmnu f ’(esù Kristu. Le""enda tg!id li sa!ansitra !a l-martirju b!ala isqof ta’ Bosra * -Arabja. Kollox beda minn dik il-laqg!a mhux mistennija % t-triq tas-salib. “Inteb!u li dan ir-ra"el ma kienx se jasal. Kienu je!tie"u l-g!ajnuna. ,arsu madwarhom qalb il-folla u raw ra"el mibni b’sa) ejn, Xmun minn =irene. Dan seta’ jg!inhom. Mieg!u kellu li&-&ew" uliedu Alessandru u Rufu. Huma wkoll kienu qed jistaqsu ’l missierhom x’kien qed ji"ri. Qatt qabel

ma kienu raw it-tislib ta’ xi !add u b!at-tfal kollha kienu kurju&i. Missierhom ma setax jispjegalhom g!aliex illum, lejlet l-akbar festa tag!hom, ir-Rumani kienu dde#idew li joqtlu lil dawn it-tlieta min-nies. Lanqas seta’ jispjegalhom g!aliex wie!ed minnhom kien mimli dmija u liebes kuruna tax-xewk. Huma kienu * -g!elieqi meta se!!ew il-"rajjiet ta’ qabel. Ma kinux jafu x’"ara dakinhar % lg!odu.” (Via Crucis – John Abela ofm)

VI Stazzjon: Il-Veronika tixxotta wi%% "esu

Mill-!ames Stazzjon wie!ed jibda tiela’ lejn il-Golgota. F’nofs it-Tarig el Alam hemm kappella li tfakkar il-laqg!a ta’ (esù mal-Veronika. Il-kappella hi proprjeta’ tal-Griegi Kattoli#i. Din ix-xena ma nsibuhiex % l-van"eli, hija frott it-tradizzjoni ta’ (erusalemm; però tajjeb li wie!ed jg!id li hija tradizzjoni bikrija !afna. Fis-sena 1483, F. Fabri jsemmi l-post tal-Veronika (ELS 919,4). Ewsebju jsemmi li "ewwa Cesarea ta’ Fillippu statwa tal-bron& kienet tirrappre&enta x-xena tal-mara bin-nixxieg!a tad-demm li tmiss lil (esù u jg!id li quddiem l-istatwa jikber !axix mirakulu&. Ewsebju ma j!arisx sabi! lejn din it-tradizzjoni g!ax jara % ha e&empju ta’ kult pagan. Minn Ru% no nafu li l-istatwa "iet meqruda minn Giuliano l-Apostata. Minn din l-informazzjoni nistg!u ng!idu li t-tradizzjoni tal-Veronika hija antika !afna. It-ti< ira f ’(erusalemm hija i&jed ri#enti. Il-Kappella nbniet * -1890. peeellllllaaa nbnbnbnininietete * -189000...

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 29

Kienet is-sede tal-konsolat Fran#i&, li "iet mog!tija lill-knisja Griega kattolika (Melkita). Illum joqog!du hemm is-sorijiet ta’ Charles de Foucauld, Piccole Sorelle di Gesù.Il-kappella % ha mu&ajk li jirrappre&enta l-"est kura""u& ta’ din il-mara li g!addiet minn qalb is-suldati u l-folla tan-nies u marret timsa! il-wi## ta’ (esù li kien mimli demm, trab u b&ieq.Il-van"eli ma jag!tuna ebda !jiel tal-wi## ta’ (esù; wisq inqas ta’ meta kien qed jerfa’ s-salib. Dan il-vojt f ’#ertu sens ji"i mimli bit-tradizzjoni tas-Sacra Sindone f ’Turin; imma fuq kollox mill-profezija tal-profeta Izaija fuq il-qaddej so) erenti ta’ Jahweh, mi&mum mill-insara b!ala pre% gure ta’ (esù: “B!alma !afna ndiehxu minnu, - g!ax wi##u t!assar, donnu ma kienx ta’ bniedem, u s-sura tieg!u ma kontx tqisha ta’ bniedem. B!al xitla kiber quddiemna, u b!al g!erq minn art niexfa. Ebda sura ma kellu, u ebda "miel biex in!arsu lejh, jew xi sura biex nitg!axxqu bih. Kien im&ebla! u mwarrab mill-bnedmin, bniedem li bata u kien jaf x’inhu l-mard, b!al wie!ed li n-nies ja!bu wi##hom minnu, bniedem im&ebla!, u a!na xejn ma qisnih.” (Is 52,14; 53,2-3).L-azzjoni ta’ dik il-mara, l-kompassjoni tag!ha, "ew mog!tija !las mhux mistennija: fuq il-velu baqg!et imwa!!la x-xbieha ta’ wi## is-Salvatur. L-isem tal-mara, Veronika jista’ jkun deformazzjoni tal-isem Grieg Berenice (dan kien isem

o!t ir-re Agripp II (ara Att. 25,13.23; 26,30). Jew inkella kif tg!id l-etimolo"ija popolari isimha huwa mibni minn &ew" kelmiet latini ‘vera icona’ (xbieha vera), b’rabta mal-"rajja mirakolu&a. Wara, il-letteratura apokrifa tag!tina !afna i&jed partikularitajiet ta’ tog!ma le""endarja rigward din il-mara. E&empju ta’ dan huwa l-Van"elu ta’ Nikodemu li jidenti% ka ’l Veronika mal-mara li f ’Kafarnaum "iet imfejqa minn (esu min-nixxieg!a tad-demm. (Mk 5,25-34). Ukoll apokrifu latin medjevali Mors Pilati jg!id li l-velu bix-xbieha ta’ (esù "ie me!ud Ruma, u li fejjaq mill-mard lill-Imperatur Tiberju.Ma ni!duhiex bi kbira li l-Veronika ma ti"ix imsemmija % l-van"eli kanoni#i, meta lanqas il-laqg!a ma’ ommu Marija ma ti"i msemmija. Minkejja dan, il-van"eli spiss jitkellmu dwar in-nisa li kien jag!mlu parti mill-grupp tad-dixxipli ta’ (esù u li kienu jg!inuh * -missjoni tieg!u; e&empju ta’ dan Mk 15,40-41; Lq 8,1; 10,38-42; 24,1-11; (w 19.25. L-evan"elista Luqa juri interess partikolari dwar it-tema tan-nisa; ir-rakkont tieg!u huwa l-ba&i g!at-tmien stazzjoni: il-laqg!a ta’ (esù man-nisa ta’ (erusalemm. Huwa dan l-evan"elista li jissottolinja li n-nisa huma xhieda li raw il-"rajjiet tal-Golgota (il-mewt, id-difna u l-qawmien tal-Mulej). In-nisa li kien "ew ma’ (esù mill-Galilija kienu Marija ta’ Magdala, (ovanna u Marija ta’ (akbu u o!rajn li kienu * imkien (Lq 23,55; 24,10). Luqa jammira l-interess u l-kura"" ta’ G eg e e ce (da e

30 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

dawn in-nisa, anke b’di) erenza mid-dixxipli, li baqg!u % dili g!all-Mulej sal-a!!ar. U ma’ dan il-grupp it-tradizzjoni &&id lil Veronika. Mit-VIII seklu, ir-relikwa bix-xbieha ta’ wi## il-Mulej, hi kkonservata f ’San Pietru "ewwa Ruma.Biex tasal g!as-seba’ stazzjoni trid titla’ il-Via Dolorosa sa salib it-toroq mat-triq tas-suq Chan ez-Zait; l-istazzjon jinsab proprju fa##ata.

VII Stazzjon: %esù jaqa’ g&at-Tieni Darba

Meta n!allu s-sitt stazzjon tibda t-telg!a, dan ipo""i f ’di+ kultà lil !afna pellegrini; wie!ed jista’ jiJ em is-sitwazzjoni ta’ (esù jerfa’ s-salib tiela’ din it-telg!a.G!al (esù din it-telg!a bis-salib fuq speallejh kellha tkun iebsa; bil-konsegwenza li jaqa’ g!at-tieni darba kif i&&omm it-

tradizzjoni Nisranija.(esù "ie msallab u miet barra l-!itan ta’ (erusalemm ((w 19,20: “… il-post fejn sallbu ’l (esù kien barra l-belt.”; Lhud 13,12: “(esù…. bata barra l-bieb tal-belt”). Wisq probabbli fejn illum hemm is-VII stazzjon kien hemm wie!ed mill-bibien tal-belt ta’ &mien (esù, minn fejn il-korteo bl-ikkundannat !are" mill-belt lejn il-Golgota, fejn "iet esekwita s-sentenza kapitali. L-awturi sagri tat-T( !allew barra l-isem ta’ dan il-bieb. Il-pellegrini tal-medju evu, min!abba kolonna u fdalijiet arkeolo"i#i ta’ bieb kbir, jorbtu dan il-post mal-bieb antik li kien jag!mel parti mill-!itan antiki tal-belt ta’ epoka Persjana. Il-ktieb ta’ Ne!emija jitkellem darbtejn dwar dan il-bieb (Ne 3,6; 12,39; % l-Vulgata: “porta Vetera/Antiqua”). L-Insara sej!ulu

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 31

l-bieb tal-(udizzju (Porta Giudiziaria), g!ax fuq dan il-bieb, skont u&anzi antiki, kienet tkun imwa!!la il-kitba tal-kundanna tar-Re tal-Lhud.L-ewwel li jitkellem dwar dan huwa d-dumnikan Burcardo del Monte Sion, li &ar l-Art Imqaddsa % s-sena 1283. Fuq il-mappa ta’ Marino Sanuto, tas-sena 1310, ji"i ndikata g!all-ewwel darba b!ala ‘Porta Giudiziaria’ (hekk jidher fuq mapep o!ra tal-istess &mien u anke fuq o!rajn ta’ wara). Il-pellegrin Felix Fabri &ar l-Art Imqaddsa bejn l-1480 u l-1483 u sa dak i&-&mien seta’ jara l-fdalijiet.Kappella modesta rran"ata mill-Fran"iskani fuq il-post akkwistat minnhom % s-sena 1800 illum tfakkar it-tieni waqg!a. (ewwa l-kappella ti"bed l-attenzjoni kolonna g!olja 5 metri u dijametru tag!ha bejn wie!ed u ie!or 70 #entimetru. Kif juru l-iskavi arkeol"i#i mag!mula mill-iStudium Biblicum Fran"iskan, dik il-kolonna wisq probabbli kienet tag!mel parti mill-famu& kolonnat tal-Cardo Maximus it-triq prin#ipali tal-belt Aelia Capitolina li kien bena Adrianu f ’nofs is-seklu II fuq il-fdalijiet ta’ (erusalemm ta’ &mien (esù, li "iet meqruda wara r-rewwixta kontra r-Rumani ta’ Bar-Kochba. Din it-triq prin#ipali Rumana kienet tmur mill-bieb attwali ta’ Damasku sa l-g!olja ta’ Sijon. It-triq G!arbija tal-lum Suq Chan ez-Zait, mimlija !wienet issegwi proprju

32 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

l-korsa tat-triq antika Rumana-Bi&antina.Kif to!ro" mill-kappella tas-seba’ stazzjon mill-ewwel kif iddur fuq ix-xellug it-triq dejqa ‘Aqabat al-Qanqa’ permezz ta’ ' it tur"ien tie!dok * -istazzjon li jmiss. Meta ng!addu minn quddiem l-ospizju tal-(ermani&i Protestanti wie!ed irid joqg!od attent li ma jibqax g!addej u ma jindunax bis-sinjal tat-tmien stazzjon li jinsab mal-!ajt fuq ix-xellug tat-triq ' it metri ’l bog!od.

VIII Stazzjon: %esù jiltaqa’ man-nisa ta’ %erusalemm

Il-laqg!a ta’ (esù man-nisa ta’ (erusalemm saret qrib tal-Golgota, “…bejn il-bieb tal-(udizzju Porta Giudiziaria u l-Golgota …”, kif jindikaw b’mod pre#i& il-pellegrini tal-medju evu. Fuq bi##a kolonna mda!!la % l-!ajt ta’ barra tal-kunvent tal-Griegi Ortodossi, ta’ San Caralambos, permezz ta’ salib u l-iskrizzjoni bil-Grieg IC XC NIKA ((esù Kristu – Rebbie! ‘Vittoria’), ji"i mfakkar l-episodju deskritt minn San Luqa: Kotra kbira ta’ nies kienet miexja warajh; fosthom kien hemm xi nisa li bdew i!abbtu fuq sidirhom u jibkuh. Imma (esù dar lejhom u qalilhom: “Nisa ta’ (erusalemm, mhux lili ibku, i&da ibku lilkom infuskom u lil uliedkom. G!ax, araw, g!ad ji"i &mien meta jg!idu, ‘Hienja dik li ma g!andhiex tfal, hieni l-"uf li qatt ma wiled u s-sider li qatt ma redda’!” Imbag!ad jibdew jg!idu lill-muntanji, ‘Aqg!u fuqna!’, u lill-g!oljiet, ‘Ordmuna!’ G!ax jekk dan kollu

qeg!din jag!mluh liz-zokk meta g!adu a!dar, mela xi jsir minnu meta jinxef?” (Lq 23, 27-31).Il-kliem li (esù jg!id lin-nisa huwa t!abbira profetika ta’ kundanna g!al (erusalemm. Il-maternità hija kkunsidrata % l-Bibbja b!ala sinjal ta’ benedizzjoni (barka) divina, li ti"i ttrasformata f ’maledizzjoni (sa!ta) % &mien ta’ kastig. L-isterilità hawn tissejja! imbierka, g!ax in-nisa sterili ma jkunux esperimentaw it-tbatija tal-ommijiet % r-rapport mat-tbatija ta’ uliedhom. Silta mill-profeta Hoseg!a t!abbar minn qabel id-disperazzjoni tag!hom * -okka&&joni tal-waqg!a ta’ (erusalemm:

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 33

Ji""arrfu s-santwarji fuq l-g!oljiet tal-!a&en, id-dnub ta’ Israel; xewk u g!ollieq g!ad jinbet fuq l-artali tag!hom. G!ad ig!idu lill-muntanji: “G!attuna” u lill-g!oljiet: “Ordmuna”. (Hos. 10,8)L-espressjoni iz-zokk a!dar u z-zokk niexef, li huwa proverbju, jrid jag!ti i&jed qawwa g!all-kastig tremend li se jaqa’ fuq il-belt tal-!tija (iz-zokk niexef), f ’kontra posizzjoni mat-tislib tal-bniedem "ust (iz-zokk l-a!dar), li bih Alla salva d-dinja. F’sitwazzjoni tremenda ta’ tbatija (esù ma jiqafx fuqu nnifsu, imma jkompli ja!dem biex isalva lill-poplu tieg!u mill-kastig li kien "ej fuqu. Din il-laqg!a ta’ (esù man-nisa ta’ (erusalemm hija msemmija biss minn San Luqa; forsi b!ala sens ta’ solidarjetà ma’ dawk li huma kkundannati g!all-mewt. B’lingwa"" apokalittiku (esù jpo""i quddiemhom il-"udizzju divin li se jaqa’ fuq l-umanità % d-dnub: jekk l-g!a&la li waqg!et fuq Kristu iz-zokk a!dar, !aj u f ’sa!!tu hi daqshekk !arxa, mela x’se ji"ri miz-zokk niexef, xott u mejjet, dak tal-!&iena!Min!abba l-kunvent tal-Griegi Ortodossi, li % &mien il-Kru#jati kien ir-residenza tal-konon#i regolari ta’ Santu Wistin, allura tal-Latini-Kattoli#i, ma nistg!ux inkomplu mexjin dritt it-triq tas-salib li mexa (esù. Biex naslu g!ad-IX stazzjon u nkomplu fuq it-triq li mexa (esù, hemm b&onn li nag!mlu dawra. Mit-VIII stazzjon ner"g!u lura g!as-suq Chan ez-Zait u nduru fuq il-lemin, nimxu daqs 70 metru telg!a &g!ira. Imbag!ad hemm tara" li jie!dok fuq in-na!a tal-lemin tat-triq u wara 40 metru minn wara il-!itan tad-djar G!arab, naslu g!ad-IX stazzjon li jinsab immarkat mal-!ajt.

34 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

IX Stazzjon: %esù jaqa’ g&at-tielet darba

Meta wie!ed jibda tiela’ lejn il-Patrijarkat Koptu ji"i fejn kolonna li timmarka dan l-istazzjon. Antikament ma kinitx tissemma’ qatt it-tielet waqg!a; l-i&jed li kienu jfakkru kienu &ew" waqg!at. B!alma di"à g!idna it-tradizzjoni tat-Triq tas-Salib tibda (erusalemm, tmur l-Ewropa fejn ti) orma ru!!a d-devozzjoni u ter"a’ lura "ewwa (erusalemm, u allura % ttxew il-postijiet fejn setg!u jambjentaw u jpo""u din id-devozzjoni.Fuq kolonna mda!!la % d-da!la tal-bieb tal-kunvent tal-Kopti ji"i indikat dan id-disa’ stazzjon meta s-Salvatur tag!na waqa’ g!at-tielet darba. Dan l-istazzjon jinsab ' it metri

’l bog!od mill-Golgota. Fuq ix-xellug hemm fet!a kbira mdawra bil-bini, li jinsab sewwa sew fuq il-kappella ta’ Santa Elena u l-grotta bir ta’ fejn instab is-salib tal-Mulej. Din il-grotta hi % l-ba&ilika tal-Qabar ta’ Kristu % l-punt l-aktar profond tag!ha. Biex tkompli l-Via Crucis wie!ed irid jg!addi minn fuq dawn il-bjut u jin&el minn "ewwa l-knisja Etiopika. Jekk ma jag!milx hekk, wie!ed ikollu jer"a’ lura lejn suq Chan ez-Zait u jdur fuq il-lemin. Jg!addi minn fejn l-ospizju Russu ta’ San Alessandru fuq il-lemin u l-knisja ta’ (esù Redentur fuq ix-xellug, jibqa’ miexi sakemm jasal quddiem bieb li jag!ti g!all-pjazza quddiem il-ba&ilika tal-Qabar ta’ Kristu.Il-Via Crucis tkompli % l-Ba&ilika.

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 35

“U Gesù qabad u qalilhom din il-parabbola…”

Il-kelma ‘Parabbola’

Il-kelma ‘parabbola’ "ejja mill-kelma Griega ‘paraballo’ li t% sser ‘tix!et !dejn l-ie!or’, ‘li tqabbel’ jew ‘li tag!mel paragun bejn !a"a u o!ra’. Il-kelma Ebrajka ‘maxal’ g!andha tifsira iktar wiesg!a minn dik Griega u tirriferi g!all-istejjer, g!idut, proverbji, allegoriji, metafori u

IL"PARABBOLI IL"PARABBOLI TA’ $ESÙ FIL"VAN$ELI TA’ $ESÙ FIL"VAN$ELI

SINOTTI'ISINOTTI'IFr. Charles Buttigieg

ikikiktatatar r wiwiesg!g a a minn dik G Griegga u u tit rriferi g!g all-ist36 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

tixbi!at. Din il-parobbola kienet tintuza !afna % l-letteratura Griega % l-lingwa"" % gurattiv. Fil-Bibbja l-parabbola hija forma ta’ tixbi!a zg!ira jew elaborata li tirrappre&enta storja mill-!ajja ta’ kuljum, l-iktar mill-!ajja tar-rg!ajja u tal-bdiewa, biex t% ehem a!jar bil-paraguni, l-messa"" u t-tag!lim li jrid jitwassal g!all-!ajja spiritwali.

Gesù g&allem permezz tal-Parabboli

Fil-predikazzjoni tieg!u * -art tal-Palestina, (esù bosta drabi g!amel u&u minn lingwa"" ta’ natura parabbolika, metodu ta’ predikazzjoni li kien ji"bed !afna l-attenzjoni tal-"emg!a u tal-folol kbar ta’ nies. Dan il-metodu ta’ predikazzjoni kienu ju&awh ukoll ir-rabbini u l-g!orrief ta’ &mien (esù. (esù kien jinzel g!alhekk g!al-livell tal-udjenza li kien ikollu quddiemu, !afna minnhom nies rg!ajja u familji tal-kampanja u g!alhekk il-parobboli bl-istejjer !% ef tag!hom zgur li kienu jibqg!u mi' akra tajjeb. Il-parabbola mela kienet mezz e+ ka#i ta’ kif (esù wassal il-messa"" salvi% ku tieg!u % tliet snin tal-!ajja pubblika sabiex il-bniedem jiJ em mill-ewwel il-messa"" u jbiddel !ajtu g!all-a!jar. Il-karatteristi#i tal-parabboli ta’ (esù, huma li % hom niltaqg!u "eneralment ma’ xi karattri prin#ipali, % hom diskorsi diretti, ikunu mibnija fuq xi kuntrast u jkollhom dejjem konklu&joni qawwija.

Il-Parabboli # l-Van!eli Sinotti"i

Il-klassi% kazzjoni tal-parabboli dejjem !olqot ' it problemi g!all-istudju&i bibli#i u dan g!aliex, mhux kul!add ju&a l-istess prin#ipji letterarji marbuta man-natura tal-parabbola u g!aliex ukoll mhux dejjem insibu parabboli puri. L-ewwelnett * -Antik Testment niltaqg!u ma’ 7 parabboli, li hu ta’ min isemmihom hawnhekk: • tal-profeta Natan lis-Sultan David dwar l-!arufa ta’ l-imsejken ra"el f ’2 Sam 12:1-4. • tal-mara vistu&a minn Tekug!a f ’2 Sam 14:1-11.• ta’ wie!ed profeta lil A!ab f ’1 Slat 20:35-40.• tal-g!alqa tad-dwieli f ’Is 5:1-7.• tad-dielja u l-ajkla f ’Ezek 17:3-10.• tal-iljun f ’Ezek 19:2-14.• tal-borma tag!li f ’Ezek 24:3-5. Fil-(did Testment, il-parabboli nsibuhom % l-van"eli sinotti#i, ta’ San Mattew, San Mark u San Luqa. F’San (wann ma nsibux parabboli izda metafori, allegoriji u diskorsi li aktarx jirrappre&entaw veritajiet g!oljin u astratti. F’San Mattew insibu 21 parabbola, fejn !dax minnhom insibuhom % l-van"elu tieg!u biss. Dawn huma l-parabboli li nsibu f ’Mattew biss:• tas-sikrana f ’13:24-30.• tat-te&or mo!bi f ’13:44.• tal-"awhra f ’13:45.• tax-xibka f ’13:47.• tal-qaddej li ma ja!% rx f ’18:21-35.

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 37

• tal-!addiema % l-g!alqa tad-dwieli f ’20:1-16.• ta&-&ew" ulied f ’21:28-32.• tal-festa tat-tie" ta’ iben is- sultan f ’22:1-14.• tal-g!axar xebbiet f ’25:1-13. • tat-talenti f ’25:14-30. • tan-nag!a" u l-mog!oz % l- "udizzju f ’25:31-46.San Mark g!andu 9 parabboli fejn tnejn minnhom insibuhom % l-van"elu tieg!u biss, li huma l-parobboli:

• taz-&errieg!a li tinbet wa!edha f ’4:26-29. • u tal-bniedem li siefer u telaq mid-dar f ’13:33-37. San Luqa imbag!ad g!andu 28 parabbola fejn sbatax minnhom jinsabu % l-van"elu tieg!u biss, li huma dawn:• ta&-&ew" midjunin f ’7:41-42. • tas-samaritan it-tajjeb f ’10:25-37. • il-!abib li ji"i nofs ta’ lejl f ’11:5-13.

• tal-g!ani ibla! f ’12:16-21. • tal-qaddejja li jishru f ’12:35-40. • tal-qaddej il-% dil u tal- qaddej il-!azin f ’12:42-48.• tat-tina bla frott f ’13:6-9.• tal-pranzu f ’14:15-24. • tat-torri u tas-sultan sejjer g!all-gwerra f ’14:28-33. • tad-drakma l-mitlufa f ’15:8-10.• tal-iben il-!ali f ’15:11-32.

38 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

• tal-amministratur li ma kienx % dil f ’16:1-13.• tal-g!ani u Lazzru f ’16:19-30.• tad-dmir il-qaddej f ’17:7-10. • tal-im!allef u l-armla f ’18:2-8. • tal-farizew u l-pubblikan f ’18:9-14. • tal-g!axar miniet f ’19:11-27. Fis-sinotti#i b’kollox insibu 40 parabbola. Tlieta minnhom insibuhom

f ’Mattew u f ’Luqa biss u huma dawn li "ejjin:• tas-sisien tajba u dawk !&iena f ’Mt 7:24-27 u f ’Lq 6:47-49.• tal-!mira f ’Mt 13:33 u f ’Lq 13:21-21. • tan-nag!"a l-mitlufa f ’Mt 18:12-14 u f ’Lq 15:3-7. Huma sebg!a b’kollox il-parabboli li jinsabu % tliet van"eli u huma dawn:• tal-musbie! ta!t il-modd f ’Mt 5:15-16; f ’Mk 4:21 u f ’Lq 8:16.

• tal-libsa l-qadima u drapp "did f ’Mt 9:16; f ’Mk 2:21 u f ’Lq 5:36.• tal-inbid "did f ’dami""ani "odda f ’Mt 9:17; f ’Mk 2:22 u f ’Lq 5:37.• ta&-&errieg!a f ’Mt 13:3-9; f ’Mk 4:3-9 u f ’Lq 8:5-8.• ta&-&errieg!a tal-mustarda f ’Mt 13:31-32; f ’Mk 4:30- 32 u f ’Lq 13:18-19.• tal-g!alqa u l-bdiewa f ’Mt 21:33-46; f ’Mk 12:1-12 u f ’Lq 20:9-19. • tas-si"ra tat-tin f ’Mt 24:32-35, f ’Mk 13:28- 31 u f ’Lq 21:29-33.

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 39

Kif qeg!din naraw mit-temi ta’ dawn il-parabboli, u!ud minnhom jittrattaw is-Saltna ta’ Alla, il-Knisja, o!rajn il-"udizzju u s-salvazzjoni, o!rajn juru l-!niena u l-im!abba ta’ Alla u o!rajn jg!allmuna dwar id-dmirijiet tan-nisrani lejn Alla u lejn il-proxxmu permezz tal-indiema, it-talb, il-% di u l-karità.

Il-Parabboli llum

Dawn il-parabboli ta’ (esù jibqg!u dejjem attwali g!aliex il-messa""

tag!hom hu dejjem validu u dan g!aliex (esù qed jg!allem illum ukoll. Huwa tajjeb !afna li l-katekisti ju&aw dawn il-parabboli % l-kateke&i tat-tfal u % l-preparazzjoni tag!hom g!as-sagramenti. Huma dejjem strument importanti u e+ ka#i g!at-tixrid tal-Kelma ta’ Alla qalb il-poplu tal-Knisja ta’ Kristu.Biblijogra# jaBC3EH6-, M., & e Parables, Wilmington 1981.C-CFF1?, J.D., Cli( s of Fall: Paradox and Polyvalence in

the Parables of Jesus, New York 1980.D-3-K, J., & e Parables in the Gospels, New York 1985.GC3426-, M., “Characteristics of the Parables in the Several Gospels”, in JTS 19 (1968) 51-69.W6F.6-/1??, C., Vergleiche und Gleichnisse im Alten und Neuen Testament, Stuttgart 1984.W>426-, A., & e Language of the Gospel, New York 1964.

40 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

Noel Muscat ofm

IS"SA'ERDOZJU IS"SA'ERDOZJU TA’ KRISTU FL"ITTRA TA’ KRISTU FL"ITTRA

LIL"LHUD %3&LIL"LHUD %3&

L-Ittra lil-Lhud ti&viluppa t-tema ta’ Kristu b!ala qassis il-kbir mill-kapitlu 4 ’l quddiem. Fit-teolo"ija li ji&viluppa l-awtur juri qabel xejn li Kristu hu qassis il-kbir li j!enn g!alina l-midinbin, u mbag!ad li hu qassis il-kbir skont l-ordni ta’ Melkisedek.kokontnt l l-oordrdnin ta Melelkikisesedek.k.

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 41

Kristu hu qassis il-kbir li j&enn g&all-midinbin (Lhud 4,14 – 5,10)

“Mela meta a!na g!andna l-qassis il-Kbir, li hu tassew kbir, qassis li da!al % s-smewwiet, (esù, Bin Alla, !a n&ommu s!i!a l-% di tag!na u nistqarruha. G!ax a!na ma g!andniex qassis il-kbir li ma jistax jag!der id-dg!u% ja tag!na, imma g!andna wie!ed li kien im"arrab b!alna f ’kollox, minbarra d-dnub. ,a nersqu, mela, b’qalbna qawwija lejn it-tron tal-grazzja, biex naqilg!u !niena u nsibu f ’waqtha l-grazzja li ne!tie"u” (4,14-16).L-awtur tal-Ittra jg!id li Kristu mar biex jie!u t-tron tieg!u % s-smewwiet (8,1; 9,24), xi minn daqqiet ukoll ’l hemm mis-smewwiet (7,26). Din l-espressjoni ma g!andniex niJ muha li tirreferi g!al xi vja"" ko&miku li jag!mel Kristu. Il-kelmiet iridu jesprimu pjuttost il-glori% kazzjoni ta’ Kristu rxuxtat, glori% kazzjoni li hi ta’ ordni spiritwali. Din il-glori% kazzjoni quddiem Alla tag!ti lil Kristu awtorità s!i!a u to) ri pedament sod lill-% di.Il-provi li g!adda minnhom Kristu b!ala bniedem fuq din l-art, wassluh biex ikun qrib il-bnedmin u jipprovdu l-ba&i tal-% du#ja % h li l-istess bnedmin g!andhom. Fl-istess !in dawn il-provi mhux talli ma jbeg!dux lill-bnedmin minn Alla, imma sa!ansitra jg!olluhom biex jid!lu % l-pre&enza tieg!u. Dan jistg!u jag!mluh bil-qawwa ta’ (esù, li ma kienx skjav tad-dnub (cfr. 7,26; 9,14; (w 8,46;

2Kor 5,21; 1(w 3,5).Hekk qrib g!all-bnedmin u qrib ukoll ta’ Alla, Kristu glori% kat isir g!alina l-qassis il-kbir u perfett li jid!ol g!alina u li j!enn g!alina.“Kull qassis il-kbir me!ud minn fost il-bnedmin, hu mqieg!ed g!all-bnedmin f ’dak li g!andu x’jaqsam ma’ Alla, biex jo) ri doni u sagri% ##ji g!ad-dnubiet. Hu dak li jista’ jag!der lil dawk li ma jafux u li ji&baljaw, g!ax huwa mlibbes bid-dg!u% ja; u min!abba f ’hekk g!andu jo) ri sagri% ##ji g!ad-dnubiet tieg!u wkoll, b!alma jo) rihom g!ad-dnubiet tal-poplu. ,add ma g!andu jie!u b’idejh dal-"ie! g!alih innifsu, imma biss min hu msejja! minn Alla, sewwasew kif kien imsejja! Aron. G!ax hekk ukoll, Kristu ma tax lilu nnifsu l-"ie! li jkun il-qassis il-kbir, imma dan tahulu Alla, li qallu: ‘Ibni, int; illum, jien nissiltek’ (S 2,7). U kif jg!id ukoll band’o!ra: ‘Int qassis g!al dejjem skont l-ordni ta’ Melkisedek’ (S 110,4). Meta kien jg!ix fuq din l-art, Kristu o) ra talb u suppliki b’le!en g!oli u bid-dmug! lil dak li seta’ jsalvah mill-mewt. U kien mismug! min!abba % l-qima tieg!u lejn Alla. G!ad li kien Iben, tg!allem minn dak li bata xi t% sser l-ubbidjenza. U billi la!aq il-perfezzjoni, sar awtur tas-salvazzjoni ta’ dejjem g!al kull min jisma’ minnu, wara li Alla g!amlu l-qassis il-kbir skont l-ordni ta’ Melkisedek”.Fit-Testment il-qadim is-sa#erdozju kien jinkludi tliet aspetti prin#ipali: (1) is-sa#erdot hu l-bniedem tad-dar ta’ (

42 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

Alla, awtorizzat li jersaq lejn Alla % l-kult (E& 28,43; 29,30; Num 18,1-7); (2) is-sa#erdot jikkonsulta ma’ Alla u jwassal id-deci&jonijiet divini lill-poplu, mela hu medjatur tal-li"i ta’ Alla, u bejn Alla u l-poplu (Dt 33,8ss; Lev 10,11); (3) * -a!!ar nett is-sa#erdot jo) ri s-sagri% ccji (Lev 1; 4; 9).F’din is-silta l-awtur jillimita lilu nnifsu g!all-% gura ta’ Aron, u jis!aq dwar l-aspett uman tas-sa#erdozju, li jid!ol hekk f ’relazzjoni mal-bnedmin midinbin. Fil-kult sagri% kali wie!ed isib l-espressjoni tas-solidarjetà profonda tal-qassis il-kbir mal-bnedmin quddiem Alla.Dan l-atte""jament ta’ dipendenza umli fuq Alla jikkundizzjona lil dak li jaspira

g!as-sa#erdozju. G!aldaqstant il-qassis il-kbir kellu juri solidarjetà s!i!a % l-kundizzjoni umana, billi anke hu g!andu b&onn jo) ri sagri% ccji g!ad-dnubiet tieg!u stess kif jag!mel g!ad-dnubiet tal-poplu. Imma Kristu hu veru qassis il-kbir, g!ax billi hu bla dnub, seta’ jo) ri sagri% ##ju wie!ed darba g!al dejjem biex hekk jelimina darba g!al dejjem id-dnubiet. Is-sa#erdozju tieg!u, mela, hu di) erenti minn dak Levitiku, li ma kellux qawwa li jne!!i d-dnubiet sempli#ement billi jo) ri annimali f ’sagri% ##ji u olokawsti. Is-sa#erdozju ta’ Kristu jsegwi dak ta’ Melkisedek. Fuq is-salib Kristu jsir il-vittma u l-qassis perfett li % l-"isem tieg!u Alla jirba! id-dnub u jsalva l-umanità.

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 43

Kristu b&ala qassis il-kbir skont l-ordni ta’ Melkisedek (7,1-28)

Qabel xejn l-awtur tal-Ittra lil-Lhud jiddeskrivi lil Melkisedek b!ala qassis il-kbir, biex juri li s-sa#erdozju ta’ Kristu jixbah lil tieg!u, u li g!alhekk Kristu hu tassew qassis kbir li s-sacerdozju tieg!u ma jintemm qatt.

“G!ax dan Melkisedek, sultan ta’ Salem u qassis ta’ Alla l-g!oli, x!in Abraham kien "ej lura mix-xebg!a li kien ta lis-slaten, !are" jiltaqa’ mieg!u u bierku; lilu mbag!ad Abraham tah sehem minn kollox, b!ala g!exur. Isem Melkisedek i% sser l-ewwel nett ‘Sultan tal-(ustizzja’, imbag!ad ‘Sultan ta’ Salem’, ji"i% eri, sultan tas-sliem. Hu jidher

bla missier, bla omm, bla nisel, qisu la g!andu bidu u lanqas tmiem ta’ !ajtu. Imma, biex ikun jixbah lill-Iben ta’ Alla, jibqa’ qassis g!al dejjem” (7,1-4).F’7,4-10 l-awtur tal-Ittra jkompli juri kif kien Abraham li ta l-g!exur lil Melkisedek. Hekk is-sa#erdozju ta’ Melkisedek hu superjuri g!as-sa#erdozju

44 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9

ta’ Levi li kellu jitnissel minn Abraham. G!aldaqstant, jekk Kristu g!andu sa#erdozju li jixbah lil dak ta’ Melkisedek, mela hu l-veru qassis il-kbir skont is-Salm 110,4 u b’hekk is-sa#erdozju Levitiku issa ma g!adx g!andu sens quddiem is-sa#erdozju tat-Testment il-(did inawgurat % l-persuna ta’ Kristu qassis il-kbir.L-awtur ikompli: “Issa, kieku l-perfezzjoni kellha tkun bis-sa!!a tas-sa#erdozju ta’ Levi – g!ax kien min!abba % h li l-poplu !a l-Li"i – xi b&onn kien hemm li jqum qassis ie!or li jissejja! skont l-ordni ta’ Melkisedek u mhux skont l-ordni ta’ Aron? G!ax jekk jitbiddel is-sa#erdozju, je!tie" li titbiddel ukoll il-Li"i. U dak li fuqu jing!adu dawn il-!wejje" hu minn tribù ie!or, li minnu qatt ma kien hemm !add mog!ti g!as-servizz tal-altar. G!ax hu mag!ruf li l-Mulej tag!na "ej mit-tribù ta’ (uda, li fuqu Mosè qatt ma qal xejn meta tkellem fuq is-sa#erdozju” (7,11-14).L-espressjoni u&ata mill-awtur tal-Ittra g!all-kelma “perfezzjoni” hi teleiosis, kelma li, % l-Pentatewku, kienet dejjem tirreferi g!ar-riti levitici tal-konsagrazzjoni sa#erdotali. B’hekk l-awtur issa juri li s-sa#erdozju levitiku ma kienx !aqqu aktar dan l-attribut ta’ perfezzjoni, g!ax il-veru sa#erdozju perfett hu dak skont l-ordni ta’ Melkisedek, li l-awtur tieg!u hu Kristu. B!al Melkisedek, Kristu ma kienx jag!mel parti minn xi familja sa#erdotali. L-appartenenza tieg!u g!at-tribù ta’ (uda, li

mhijiex tribù sa#erdotali, tidher mit-Testment il-(did, l-aktar Mt 1,2 u Lq 3,33. It-testi li juru lil (esù b!ala iben David huma konferma ta’ dan, u David hu dixxendent ta’ (uda (Rm 1,3; Lq 1,32; Mt 9,27; 2Tim 2,8).L-awtur tal-Ittra mbag!ad jiddikjara: “Dan jidher wisq aktar #ar % l-ka& li l-qassis l-ie!or, li ji"i, jkun jixbah lil Melkisedek, hu li sar qassis mhux b’li"i tan-nisel tal-"isem, imma bil-qawwa ta’ !ajja li ma tintemmx. G!ax g!alih tixhed l-Iskrittura: ‘Int qassis g!al dejjem skont l-ordni ta’ Melkisedek’ (S 110,4)”.B’hekk is-sa#erdozju ta’ (esù jinawgura &-&minijiet "odda tal-grazzja. “Daqshekk ie!or hu aqwa l-patt li tieg!u (esù hu l-medjatur” (7,32). Hu jsir g!aldaqstant il-mudell tas-sa#erdozju perfett tal-patt il-"did li jibqa’ g!al dejjem, hekk li kull sa#erdozju ministerjali % l-Knisja g!andu sens biss % d-dawl ta’ dan is-sa#erdozju ta’ Kristu:“Dan hu, tabil!aqq, il-qassis il-kbir li kien jg!odd g!alina: qaddis, inno#enti, sa% , maqtug! mill-midinbin, merfug! ’il fuq mis-smewwiet; li ma g!andux b&onn, b!all-qassisin il-kbar l-o!ra, jo) ri kuljum is-sagri% ##ju, l-ewwel g!ad-dnubiet tieg!u stess, imbag!ad g!ad-dnubiet tal-poplu. Dan hu g!amlu darba g!al dejjem, meta o) ra lilu nnifsu. G!ax il-Li"i tqieg!ed b!ala qassisin il-kbar bnedmin li huma dg!ajfa; i&da l-kelma tal-"urament, li "iet wara l-Li"i, tqieg!ed Iben, li "ie mag!mul perfett g!al dejjem”.

L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9 ! 45

Fl-Art Imqaddsamal-Fran(iskani - 2011

25 ta’ Jannar - 2 ta’ Frar 2011

Prezz: )1150Ikteb jew *empel:Kummissarjat tal-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu!ija,Valletta, VLT 1188MaltaTel: 2124 2254E-mail: comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

G!al min jixtieq iduq aktar il-benna u l-"miel tal-istorja tas-salvazzjoni, dan il-ktieb huwa grazzja. Bi stil sempli#i u mexxej, l-awtur iqeg!idna r-rakkonti u l-kuntest vitali ta’ dawn l-ir"iel li huma wkoll, huma !oloq f’katina twila ta’ "rajjiet u avventuri l-misteru ta’ Alla.

Persona!!i R!iel l-BibbjaMons. Lawrenz Sciberras

Prezz: )10Kummissarjat tal-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu!ija,Valletta, VLT 1188MaltaTel: 2124 2254E-mail: comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

L-A

rt Im

qadd

sa m

al-F

ran(

iska

ni*e

mpe

l: 21

2422

54

48 ! L-A-. I/0122SA ! L3453 - S6..6/7-3 89:9