vladislav b sotirovic knjiga "srpski komonvelt", isbn 978-609-408-206-1

8/4/2019 Vladislav B Sotirovic knjiga "Srpski Komonvelt", ISBN 978-609-408-206-1

1/142

Vladislav B. Sotirovi . SSRRPPSSKKII

KKOOMMOONNVVEELLTT


2/142

Vladislav B. Sotirovi Srpski komonvelt

1

VVllaaddiissllaavv BB.. SSoottiirroovvii

SSRRPPSSKKIIKKOOMMOONNVVEELLTT

LLIINNGGVVIISSTTIIKKII MMOODDEELLDDEEFFIINNIISSAANNJJAA SSRRPPSSKKEE NNAACCIIJJEEVVUUKKAA SSTTEEFFAANNOOVVIIAA KKAARRAADDIIAA II PPRROOJJEEKKAATT IILLIIJJEE

GGAARRAAAANNIINNAA OO SSTTVVAARRAANNJJUU LLIINNGGVVIISSTTIIKKII OODDRREEEENNEEDDRRAAVVEE SSRRBBAA

VViillnniiuuss 22001111


3/142


2

Vladislav B. Sotirovi

Srpski komonveltLingvistiki model definisanja srpske nacije VukaStefanovia Karadia i projekat Ilije Garaanina o

stvaranju lingvistiki odreene drave Srba

Recenzenti

Prof. dr. Dragan Simeunoviredovni profesor na Fakultetu politikih nauka Univerziteta u Beogradu

Prof. dr. Jordana Markoviredovni profesor na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Niu

Prof. dr. Aleksandr Dmitrievi Dulienkoredovni profesor na Institutu za germanske, romanske i slovenske jezike i

knjievnost na Univerzitetu u Tartuu

Korice i dizajn

Vladislav B. Sotirovi

2011 Vladislav B. SotiroviSva prava zadrana

tampatamparija Pedagokog univerziteta u Vilniusu

ulica T. evenka 31, LT-03111, Vilnius, LitvanijaPrvo izdanje

Tira 50 primeraka

Vilnius, 2011

ISBN 978-609-408-206-1


4/142


3

Vladislav B. Sotirovich

Serbian Commonwhealt

The linguistic model of the definition of the Serbian nation byVuk Stefanovi Karadi and the project of the creation of a

linguistically-determined Serbian national state by Ilija

Garaanin

Reviewers:

Prof. dr. Dragan Simeunovich

Professor in ordinaries at the Faculty of the Political Sciences of the University ofBelgrade (Serbia)

Prof. dr. Jordana MarkovichProfessor in ordinaries at the Faculty of Philosophy of the University of Nish

(Serbia)

Prof. dr. Aleksandr Dmitrievich DulichenkoProfessor in ordinaries at the Institute for Germanic, Romanic and Slavic

Languages and Literature at the University of Tartu (Estonia)

Design by Vladislav B. Sotirovich

Vladislav B. Sotirovich 2011All Rights Reserved

First edition

50 exemplars

Printed by Vilnius Pedagogical University Press

T. evenkos g. 31, LT-03111 Vilnius, LithuaniaVilnius, 2011

ISBN 978-609-408-206-1


5/142


4

Sadraj

Uvodne napomene..s. 6

Teorijsko-ideoloki okvir pojave nacionalizmai nacionalne (grupne) identifikacije......................................................................s. 9

Srpski narod u prvoj polovini XIX veka .....................s. 19

Srbi svi i svuda- Lingvistiki nacionalizam VukaStefanovia Karadia........................s. 35

NaertanijePlan i program osnivanjatokavske drave srpskog naroda ....................... s. 72

Re istoriografije ................... s. 87

Zakljuak ...... s. 107

Bibliografija .............. s. 117

Summary .......................................................................... s. 137


6/142


5


7/142


6

Uvodne napomene

Jezik je veoma esto uziman kao centralna komponenta nacionalnihideologija u XIX i XX veku u kojima je on shvaen kao najbitniji, odnosnofundamentalni, element u definisanju grupnog identiteta. Najee se polazilo od J. G.Herderove (1744. g. 1803. g.) politike filozofije o asocijaciji jezika i duha naroda.1Pitanje jezika kao nacionalnog identifikatora je esto predstavljalo pravo bojno polje nakome su se sukobljavale razliite koncepcije nacionalizma (o tome videti u [Blommaert,Verschueren 1992]). esto vlade ili pak nacionalni pokreti sprovode odreenu jezikupolitiku kao jedan segment njihove vizije stvaranja nacije ili nacionalne drave. Tako sedavanjem zakonske sankcije odreenom jeziku (ili jezicima) nastoji oblikovati nacija prema nekom unapred odreenom politiko-ideolokom konceptu kako bi se ostvarilavizija idealnog drutva. esto se u ovakvim sluajevima koristi klasian (nemaki)stereotip: jedan jezik jedan narod jedna nacija jedna drava. U svakoj analiziproblema kako jezik moe biti shvaen u konceptu stvaranja nacionalne identifikacije ikako jezik moe postati objektom nacionalnih sukobljavanja se mora istraiti unutranjaideoloka struktura dotinog nacionalizma koji uzima jezik za osnovnu, ili jednu odnajbitnijih nacionalnih karakteristika. To naravno podrazumeva da se postavi jasna

granica izmeu razliitih vidova, odnosno tipova, nacionalizama.Namera nam je da analiziramo jedan vid srpskog nacionalizma iz XIX

veka lingvistiki nacionalizam. Uporedo sa analizom srpskog lingvistikognacionalizma bie praena i analizirana metodom komparacije i struktura i razvitakhrvatskog lingvistikog nacionalizma u istom periodu na prostoru zapadnog delaBalkanskog poluostrva gde su se ova dva lingvistika nacionalizma sukobila pretvarajuiteritorije Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, Bosne, Hercegovine, Srema, Bake i Crne Gore

u bojno polje oko kojih su lomile koplja srpska i hrvatska nacionalna ideologija polazei od istog shvatanja da je tokavski dijalekt tzv. srpsko-hrvatskog/hrvatsko-srpskog jezika iskonski maternji jezik srpske, odnosno hrvatske nacije.2 Kako usrpskom tako i u hrvatskom lingvistikom nacionalizmu, najvea panja graditeljanacije je posveena jeziku kao sredstvu za postizanje nacionalnih ciljeva. Drugimreima, ova knjiga ima kao prvi cilj da istrai povezanost jezika i ideologije kod Srba iHrvata u etvrtoj i petoj deceniji XIX veka. Drugi cilj ovog rada je da putem prikazasrpskog lingvistikog nacionalizma u datom vremenskom periodu damo odgovor nanajvanije pitanje sa kojim se tada susrela srpska nauka i nacionalna svest: kako su VukStefanovi Karadi i Ilija Garaanin shvatali pojam Srpstva i kako su se po njima Srbirazlikovali od pripadnika drugih naroda? Trei cilj rada je da istraimo i prikaemo

odgovore srpskog i hrvatskog lingvistikog nacionalizma na hipotezu savremenih

1Ovaj rad je namerno napisan srpsko-hrvatskom latinikom grafijom kako bi ga bez grafijskih tekoa

mogla proitati i autentino razumeti kako i hrvatska tako ieurosrpska publika, a koje su ili zaboravile iline ele da itaju srpsku iriliku grafiju, ali isto tako i iz razloga podrke V. S. Karadiu koji je smatraosrpsku latinicu kao jedno od dva srpska nacionalna pisma. Stoga su u radu sve bibliografske jedinice

navedene iskljuivo latinikim grafemama.2 Komparativna metoda u prouavanju razliitih nacionalizama je naroito preporuivana od Miroslava

Hroha [Hroch 1993].


8/142


7

istraivaa nacionalizma da narodi koji govore istim ili slinim jezicima prirodno tee daive pod istim politikim krovom, odnosno u istoj dravi.

Ukratko, osnovni cilj ovog rada je da se istrai struktura lingvistikogmodela definisanja srpske nacije u periodu od 1836. g. do 1844. g. putem analize i

poreenja dva najvanija ideoloka i programska spisa u tom periodu koji je ujedno i

najbitniji period u razvitku ideja nacionalne identifikacije kod Junih Slovena: lankaSrbi svi i svudaVuka Stefanovia Karadia iNaertanija Ilije Garaanina. Takoe su sepratile reakcije koje su ova dva spisa prouzrokovala kako od strane srpske i hrvatske tako

i inostrane istogiografije, politologije i filologije.

Arhivska graa za pisanje ovog teksta je izabrana prema kriterijumurelevantnosti podataka koje prua za istrazivanje odabrane teme imoe se podeliti u etirikategorije: 1)nepublikovana arhivska graa; 2)publikovana arhivska graa; 3)novine,urnali i magazini; i 4)istorijske, etnografske i etnolingvistike mape.

U metodolokom smislu, problem izbora uzorka, zapravo njegovereprezentativnosti, da bi uoptavanje imalo pouzdanu osnovu, je reen na taj nain to suizabrani najreprezentativniji uzorci srpskog lingvistikog nacionalizma u datom periodu

koji pokriva tematiku prouavanja. Oni su zatim uporeivani sa najreprezentativnijimuzorcima hrvatskog lingvistikog nacionalizma. U naoj analizi srpskog lingvistikognacionalizma, pored uporedne metode je koriena i metoda analize teksta kao vid socio-lingvistikog pronicanja u ulogu i funkciju jezika kako u svakodnevnom ivotu tako i ustvaranju nacionalne ideologije. Konano, primenjen je i metodoloki principkomplementarnosti u smislu meusobnog dopunjavanja podataka iz razliitih izvora kao iradi njihove meusobne provere. U nameri da se kritiki preispitaju i ocene Karadievlingvistiki model nacionalne grupisanosti Junih Slovena i Garaaninov konceptpolitikog preureenja Jugoistone Evrope prikazana su, analizirana i kritiki ocenjenamiljenja o tom problemu najistaknutijih jugoslovenskih i inostranih istraivaa kojimasu Vukovi i Garaaninovi radovi i delatnost bili predmet naunog istraivanja.

Uporedna analiza hrvatskog i srpskog lingvistikog nacionalizma zahtevada se unapred hipotetiki ukae na njihove krucijalne razlike. I) Shvatanje srpskognacionalnog jezika u koncepciji Karadievog lingvistikog nacionalizma je bilo presvega etnike prirode. Srpski jezik je shvaen kao neodvojivi deo imaginacije srpskogetnikog bia i nacije koji ujedno oznaava i najbitniju razliku izmeu srpskog ihrvatskog nacionalnog identiteta. II) Jezik je tesno povezivan kako u sluaju srpskog takoi hrvatskog lingvistikog nacionalizma sa teritorijom na kojoj se njime govorilo.1 III)Nikako se ne moe tvrditi, kao to se to radilo prvenstveno iz politikih razloga u jugoslovenskoj filologiji i istoriografiji nakon 1918. g. i 1945. g. da je Vuk StefanoviKaradi ujedinio Srbe i Hrvate u njihovom narodnom govoru jer je navodno smatrao da je narodni govor ova dva naroda isti. Sasvim suprotno ovoj tezi, Vuk je u svojim

radovima Pismenici srpskog jezika, Srpskom rjeniku i lanku Srbi svi i svuda jasno

1 U ovom kontekstu se srpski lingvistiki nacionalizam moe uporediti sa flamanskim lingvistikim

nacionalizmom koji je bio i jeste usredsreen na jezik kao glavnu nacionalnu komponentu jo od poetkaXIX veka kada se pojavio. Definicija flamanskog identiteta je u svojoj osnovi polazila od etniko -lingvistikog identiteta, tj. od maternjeg jezika Flamanaca, a to je bio flamanski holandski jezik. Zanajradikalnije flamanske nacionaliste krajnji cilj flamanskog nacionalnog pokreta je ukljuivanje Flandrije uHolandiju.


9/142


8

stavio do znanja da je govorni jezik Srba i Hrvata razliit i da se stoga ne moe govoriti o jednom srpsko-hrvatskom ili hrvatsko-srpskom narodu ve o dva odvojenaetnolingvistika entiteta, tj. nacije. IV)Vuknije smatrao, kao to se to moe proitati unekim kritikama Vukovih radova, da Hrvati kao narod ne postoje jer nemaju svoj jezik

ve da postoje samo Srbi kojima se maternji jezik sastoji iz akavskog, kajkavskog i

tokavskog nareja. Drugim reima, nije tano da je Vuk video svuda samo Srbe.Naprotiv, jasno se vidi iz Vukovih radova da je on smatrao za Srbe samo one JuneSlovene koji su govorili tokavskim narejem (dijalektom/govorom) koji je on smatraosrpskim nacionalnim jezikom. V) Ministar unutranjih poslova Kneevine Srbije, IlijaGaraanin, je 1844. g. projektovao ujedinjenu dravu Srba primenjujui lingvistikimodel definicije Srpstva koji je prethodno razradio Vuk Stefanovi Karadi. Drugimreima, dosadanje miljenje srpske istoriografije da je Garaanin zastupao tezu da sesrpska drava treba obnoviti prvenstveno na principu istorijskog prava Srba se moraodbaciti. Naa interpretacija Garaaninovog politikog projekta o obnovi drave Srba iz1844. g. je da je on na prvom mestu primenio etnolingvistiko pravo Srba na stvaranjesvoje nacionalne drave na Balkanu. VI)Konano,netana je teza mnogih jugoslovenskih

istoriara da je Garaanin 1844. g. izradio plan o stvaranju Jugoslavije. Naaje hipotezada je ministar unutranjih poslova Kneevine Srbije projektovao te 1844. g. plan ostvaranju ujedinjene drave Srba a ne ujedinjene drave Junih Slovena.

Treba naglasiti i to da u istraivanju kako srpskog lingvistikognacionalizma u XIX veku tako i svakog drugog nacionalizma u XIX i XX veku treba

uzeti u obzir i hipotezu dvojice istraivaa panskog i katalanskog nacionalizma, DonaHargreavesa i Garsije Feranda: da krajnji cilj etnikog nacionalizma ne mora da budestvaranje nacionalne suverene drave, ve moe biti i postizanje samo odreenog stepenakonstitutivnog priznanja nacionalne posebnosti u cilju obezbeivanja to vee nacionalneautonomije u okviru postojee drave [Hargreavas, Ferrando 1997; Ferrando 1992].


10/142


9

Teorijsko-ideoloki okvir pojave nacionalizma inacionalne (grupne) identifikacije

Politike zajednice treba organizovati to je vie moguno na takav nain da njihovilanovi poseduju zajedniki nacionalni identitet, koji ih spaja u sukobu sa mnogimnjihovim razliitim linim ili grupnim identitetima, Miller David, On Nationality,Oxford: Claredon Press, 1995, s. 188.

Srpski nacionalizam se, isto kao i hrvatski, sastojao (i sastoji) iz estglavnih elemenata: 1) teritorije i drave, 2) naroda, 3) jezika i pisma, 4) istorije, 5) vere, i6) tradicije i obiaja. Na nacionalnoj teritoriji je iveo jedan kulturnojeziko homogennarod koji je imao legitimno pravo na tu teritoriju. Tako se srpski nacionalizam javlja kao

borba za restauraciju tog legitimnog prava na nacionalnu teritoriju. Ona je pod vlaustranog osvajaa, odnosno tuina, koji pokuava da denacionalizuje domau naciju

raznim metodama, izmeu ostalog i potenciranjem na upotrebi svog maternjeg jezika kaozvaninog koji je za domae stanovnitvo nerazumljiv. Domae stanovnitvo je moglo daima odreene jezike povlastice kao to je ograniena upotreba svog jezika uadministrativno-lokalnim poslovima.

Pod elementom naroda se podrazumevalo da Srbi (isto kao i Hrvati)

poseduju specifine karakteristike koje ih ine posebnim, odnosno razliitim od drugihkao to su kultura i obiaji. Vremenska trajnost, odnosno starost, nacionalne kulture jebila posebno bitna jer su dublji istorijski koreni nacije ukazivali na njenu vremenskupostojanost to je davalo jai legitimitet nacionalnim zahtevima. U mnogim sluajevimavera i pismo su bili posebno bitni u koncepciji srpskog i hrvatskog nacionalizma jer se

smatralo da su to bila dva najuoljivija elementa po kojima su se ova dva narodarazlikovala jedan od drugog. Pod elementom tradicije treba pre svega podrazumevati

usmenu tradiciju (na primer narodne epske junake pesme) i nacionalni mit koji je usluaju srpskog nacionalizma igrao ulogu glavnog sabirnog centra itave nacije.Kosovski mit je pola milenijuma imao znaaj katalizatora oseaja pripadnosti Srpstvu1.Za istoriara koji se bavi Kosovskim mitom, razluiti istori jsku istinu od legende jeizuzetno teko. Srpski istoriar Mihailo Dini je zakljuio da istorijska nauka verovatnonikada nee uspeti da to postigne [Dini 1939].2 U svakom sluaju, zajednika je

1 Hobsbom je shvatao naciju kao skup stvorenih tradicija pod kojima se podrazumevaju nacionalni

simboli, mitologija kao i odgovarajue skrojena istorija. Anderson shvata naciju kao zamiljenupolitiku zajednicu [Anderson 1983, glava trea; Hobsbawm, Ranger 1983, glava prva]. Ovde treba istaida nijedno drutvo na svetu nije imuno na fenomen nacionalizma. Nacionalizam se moe pojaviti u bilokojim socio-politiko-ekonomskim uslovima - od bogatih zapadnih industrijskih zemalja do siromanihafrikih feudalnih drutava [Connor; Smith 1981, glava druga]. Vrednost Smitove analize poreklanacionalizma se sastoji u tome to je on pokuao da razrei problem etnikog porekla nacionalnog identitetai da utvrdi u kojim se sluajevima etniki i nacionalni identiteti poklapaju [Smith 1986].2Ne treba zaboraviti da istoriari esto u traenju korena nacionalnog identiteta ukazuju da nacionalna

istorija predstavlja kontinuiran sled dogaaja koji vode od prvobitnog statusa etnosa (ethnie) domodernog statusa nacije [Smith 1986].


11/142


10

karakteristika svakog nacionalnog pokreta i nacionalizma da idealizuje nacionalnu

prolost [Kelles-Krauz, 325].Sastavni deo nacionalnog bia je pamenje. Nacija poiva na kolektivnom

pamenju nacionalne slave ili patnje. Stoga je komemoracija istorijskih bitaka, pobeda iliporaza, a naroito nacionalnih junaka koji su pali za otadbinu, veoma bitna za stvaranje

kolektivne svesti o pripadnosti istoj naciji [Billig 1995, glave 3 i 4]. U kolektivnomnacionalnom pamenju kljuno mesto igra nacionalno zlatno doba u kome je nacijadoivela svoju najveu istorijsku slavu, bila politiki mona i vojno snana. Vraanjeovom dobu predstavlja istinsku regeneraciju nacije, ispunjavanje nacionalne svetemisije i nacionalne obaveze. U sluaju srpskog nacionalizma, zlatno doba kakosrpske nacije tako i srpske drave predstavlja sigurno vreme cara Duana Silnog (vladaosrednjovekovnom srpskom dravom od 1331. g. do 1355. g.). Sutina elementadravnosti u srpskom nacionalizmu iz XIX veka se nalazila ne samo u zahtevu zaobnovom Duanovog carstva ve i za nastavljanjem njegove dravno-politike misije.M. Veber i A. Smit smatraju da se bez negovanja nacionalne memorije i odravanjakomemorativnih rituala ne moe formirati kolektivna svest da nacija poseduje tano

odreeni sveti zadatak ije je ispunjenje u budunosti i glavni cilj kome nacija tei[Weber 1946; Smith a]. Pozivanjem na istoricizam se svakako formira i kolektivni oseajautentinosti nacije. Element jezika u srpskom i hrvatskom nacionalizmu XIX veka semoe predstaviti kroz aksiomu da se srpska kultura, odnosno hrvatska, prostire na svimonim prostorima na kojima se govori srpskim, odnosno hrvatskim, jezikom, bez obzira na

trenutne meudravne granice. Potujui princip ove aksiome srpski i hrvatskinacionalizmi su sluaj Dubrovnika i naslea njegove knjievne tradicije pretvorili u jednuod glavnih jabuka razdora izmeu Srpstva i Hrvatstva. Najbitnija politika posledicaprimene principa jezikog odreenja nacionalne pripadnosti je bila u tome to se trailostvaranje ujedinjene nacionalne drave koja bi se sastojala od svih onih nacionalnihteritorija na kojima se govorilo nacionalnim jezikom.

Pored ovih zajednikih karakteristika sa srpskim lingvistikimnacionalizmom, hrvatski lingvistiki nacionalizam je imao i jednu specifinukomponentu. Ta komponenta je bila usko povezana sa koncepcijom hrvatskog politikog naroda. U osnovi ove koncepcije se nalazio politiki cilj ostvarivanja dravno -nacionalne homogenizacije asimilovanjem onih graana Trojednice (Trojedne KraljevineDalmacije, Hrvatske i Slavonije) koji nisu govorili hrvatskim jezikom.

1Dakle, dok se

srpski lingvistiki nacionalizam moe nazvati etnikim, hrvatski lingvistiki nacionalizambi se mogao nazvati dravnopolitikim.2

1

Sluaj hrvatskog lingvistikog nacionalizma ima dosta slinosti sa Ujedinjenom Republikom Tanzanijomnakon njenog stvaranja 1964. g. ujedinjenjem Republike Tanganjike i Republike Zanzibara. Nakonujedinjenja, u Tanzaniji je swahili jezik shvaen kao instrument za postizanje politiko-ideolokehomogenizacije drave.2U hrvatskom sluaju se oigledno radi o francuskom modelu nacionalnodravne homogenizacije koji je

karakteristian i za neke nama savremene evropske vidove nacionalizama. Francuski model nacionalnehomogenizacije ( jedna drava jedan jezik jedna nacija) je u XIX i XX veku vidno uticao na drugeevropske modele nacionalne homogenizacije kako na istoku tako i na zapadu evropskog kontinenta. Tako

na primer, vajcarski nacionalizam ima u osnovi isti profil kao i francuski jer je zasnovan na teritorijalnomprincipu. Primena ovog modela je bila neophodna u vajcarskom sluaju usled postojanja tri jasno odvojene


12/142


11

Razvitku lingvistikog nacionalizma je sigurno uveliko doprinela imitologizacija nacionalnog jezika kod Srba i Hrvata u XIX i XX veku. Ako se govori o

jeziku kao sastavnom elementu modernog nacionalizma treba napomenuti da na jednoj

strani postoje razliite nacije koje govore istim jezikom (Srbi i Crnogorci) dok na drugojstrani postoje dvo- ili tro- jezine nacije (Belgijanci ili vajcarci). Ali se i u prvom i u

drugom sluaju nacija moe shvatiti kao grupa ljudi koja se povezuje prema njihovojsopstvenoj elji i koja poseduje odreene zajednike atribute (teritoriju, istoriju i drugekoji nisu obavezni) [Dumont 1970, 70]1; ili pak kao materijalno i moralno integrisanodrutvo koje poseduje vrstu centralnu vlast i odreene granice i gde postoji relativnomoralno, mentalno i kulturno jedinstvo izmeu itelja, koji su svesno odani dravi injenim zakonima [Mauss, 1617].

Hronoloki posmatrano, razvitak srpskog nacionalizma se moe okvirnopodeliti na: 1) razdoblje do Prvog svetskog rata, 2) period izmeu dva svetska rata, 3)doba od Drugog svetskog rata do sredine osamdesetih godina XX veka, i 4) period nakon

toga.

Pitanje definisanja nacije, nacionalnih ciljeva, metoda i sredstava kako se

ti ciljevi mogu ostvariti sve su vie zaokupljali u prvoj polovini XIX veka vodeepredstavnike kako srpske inteligencije tako i vodee politike krugove mlade KneevineSrbije. Jedno od najvanijih pitanja itave tadanje i budue nacionalne politike srpskihjavnih radnika, postalo je pitanje odreivanja, tj. definisanja, srpske nacije kao imperativza reavanje srpskog pitanja na jugoistoku Evrope. Kamen temeljac modernomodreenju srpske nacije postavio je Vuk Stefanovi Karadi oznaivi jezik kao osnovnui najvaniju odrednicu za utvrivanje nacionalne pripadnosti. Ovaj lingvistiki modelnacionalne determinacije je uskoro prihvaen od novih generacija srpske inteligencije ipolitiara u XIX i XX veku, ne samo u nezavisnoj srpskoj dravi, Kneevini (od 1882. g.Kraljevini) Srbiji, nego i od strane srpske inteligencije u okvirima Habsburke Monarhije(tj. Austro-Ugarske od 1867. g.).

2 Primenjujui u praksi lingvistiki model odreivanja

srpske nacije neki ideolozi Srpstva su zamiljali budue granice ujedinjene srpske dravekoja bi obuhvatala itav lingvistiki srpski narod. To je po njima bio najbolji put zadefinitivno reenje srpskog pitanja na Balkanu i Jugoistonoj Evropi.

Kraj XVIII i poetak XIX veka je ostao karakteristian za veinu narodaBalkanskog poluostrva, a za Srbe i Hrvate posebno, kao period nacionalnog buenja i poetka borbe za nacionalno osloboenje od tuinske vlasti (turske i habsburke). Ovo buenje nacionalne svesti kod Srba je preraslo sredinom i u toku druge polovine XIXveka u otvoreno pripremanje srpskog naroda u okvirima nezavisne srpske drave da uzajednici sa ostalim pravoslavnim i slovenskim narodima Balkana ostvari konanonacionalno osloboenje i emancipaciju svoje sabrae u Turskom Carstvu. Meutim, treba

lingvo-nacionalne grupacije na teritoriji vajcarske drzave: Francuza, Nemaca i Italijana (plus etvrta malagrupacija - Roman).1Autor napominje da su dva elementa kljuna u definiciji nacije: teritorija i elja da se ivi zajedno. Drugi

elementi kao to su istorija, kultura, jezik, itd. su najee sastavni deo definicije nacije ali nisu obavezni.2 Savremena hrvatska istoriografija nedvosmisleno priznaje prvostepenu vanost jeziku kao nacionalnom

odreivau. Tako moemo proitati sledeu ocenu vanosti odluke Hrvatskog sabora o proglaenjuhrvatskog jezika 1847. g. kao zvaninog administrativnog jezika u Hrvatskoj i Slavoniji: Hrvatski jezik,glavni element identiteta nacije, odolio je svim nasrtajima germanizacije, maarizacije, talijanizacije, te gaje Hrvatski sabor 1847. godine proglasio slubenim jezikom u javnom ivotu [Bilandi 1999, 24].


13/142


12

naglasiti da je ovo nacionalno osloboenje bilo samo podloga za iri koncept stvaranjavelike ujedinjene srpske drave sastavljene od svih Srba.

Na prostorima Centralne i Jugoistone Evrope u XIX veku je postojaospecifian spoj liberalizma sa romantiarskim nacionalizmom to je dovelo do tumaenjanacionalne srednjevekovne istorije kao dobom nacionalne slobode, dobom kojem se

treba vratiti u toku XIX veka. Stoga je kod mnogih nacionalnih voa onih naroda koji suu XIX veku bili pod stranom dominacijom preovladavalo miljenje da je njihov zadatakda povrate izgubljenu nacionalnu slobodu i dravnu nezavisnost. Stoga, sluaj IlijeGaraanina nije nikako izuzetak. S obzirom da su teili nacionalnom osloboenju,balkanski nacionalizmi iz XIX veka se mogu nazvati oslobodilakim nacionalizmima.Povezanost nacionalnog identiteta sa prolou je uoio David Miler piui da jenacionalnost identitet koji zajedno posedujemo, identitet koji je u velikoj meri nasleeniz prolosti i koji nije potpuno otvoren racionalnom istraivanju [Miller 1989, 70].1

Naunu osnovu za odreivanje Srpstva a preko njega i srpskih zemaljadala je upravo Vukova lingvistika koncepcija definisanja srpske nacije, koncepcija kojase permanentno provlaila kroz itav XIX i XX vek ivei meu srpskom inteligencijom

sve do dananjih dana. Vievekovni eljeni cilj Srba da se oslobode turskog jarma konano je urodio plodom poetkom XX veka kada je Kraljevina Srbija u savezu saCrnom Gorom, Grkom i Bugarskom uspela da porazi Otomansko Carstvo i proiri svojedravne granice obuhvatajui Srbe iz June Srbije, tj. Vardarske Makedonoje, i Srbe izStare Srbije, tj. Kosova, Metohije i Sandaka (Stari Ras). Ovom prilikom je od primarne vanosti istai da su zahtevi srpskih politiara i dravnika za ukljuivanjenavedenih teritorija u sastav Kraljevine Srbije bili zasnovani na istorijskom i etnikompravu srpske nacije na ova podruja. Ako znamo da je jo od Vukovog vremenaprihvaen lingvistiki model odreenja srpske nacije onda moemo slobodno rei da se pod terminom etnikog prava u stvari podrazumevala lingvistika osnova odreenjasrpskog ethnos-a. Pod ethnos-om u ovom tekstu podrazumevamo pred-nacionalno

kulturno drutvo koje moe, pod odreenim okolnostima, da se transformie u naciju. Tatransformacija se sprovodi preko intelektualno-politike elite ali samo u sluaju ukolikove postoje odreeni objektivni uslovi meu pripadnicima nacije [Hroch 1993, 4].Fenomen transformacije naroda iz ethnos-a u naciju je za neke sociologe toliko bitanda smatraju da samo civilizovani narodi doivljavaju tu transformaciju dok primitivninarodi ostaju u stanju ethnos-a. Drugim reima, ovaj proces transformacije je dokazstepena civilizovanosti naroda [Kaplan 1994, 4476; Moinyhan 1992].

U sluaju srpskog lingvistikog nacionalizma, odnosno lingvistikogmodela definisanja srpske nacije u periodu od 1836. do 1844. g. kao predmeta i

vremenskog okvira ovog rada, pod odreenim objektivnim preduslovima potrebnim zatransformaciju naroda (ethnos-a) u naciju podrazumevamo pre svega faktor jezikakao glavnog elementa nacionalne svesti kod Srba u ovom periodu zajedno sa oseajem pripadnosti pravoslavnoj veroispovesti. Meutim, ovde naglaavamo da se naeistraivanje prevashodno odnosilo na faktor jezika a ne pravoslavlja iz dva razloga: 1)smatramo, kao to se da videti iz daljeg teksta ovog rada, da je u periodu koji je istraen

1To podrazumeva da nacija poseduje kolektivnu svest to je ini, zajedno sa ostalim faktorima, politikim

aktorom [Miller 1995, 31]. Takoe, po Mileru, nezavisna nacionalna drava je najbolji garant ostvarivanjunacionalne samoafirmacije i socijalne pravde [Miller 1995, 8185].


14/142


13

kod srpske nacije u celini jezik predstavljao bitniji objektivni preduslov zatransformaciju iz ethnos-a u naciju nego pravoslavlje, i 2) srpski lingvistikinacionalizam, shvaen u krajnje pozitivnom romantiarskom smislu iz XIX veka(nacionalno osloboenje i samoopredeljenje) a ne u krajnje negativnom komunistikomodreenju iz XX veka (ksenofobija, ovinizam, rasizam i revanizam), je neistraen u

potpunosti kako u srpskoj tako i u jugoslovenskoj istoriografiji.Istakli bismo da etimoloki re ethnos (na francuskom ethnie) znai

narod odnosno grupu ljudi koja ima zajedniko ime, otadbinu, istorijsko pamenje,kulturu i oseaj solidarnosti. Nacija se moe definisati kao narod (ethnos)koji ivi uokvirima svoje sopstvene dravne organizacije ili pak nastoji da takvu dravnuorganizaciju stvori. Pripadnici nacije poseduju svest o istom poreklu, grupnosti koja seformira uglavnom kao rezultat zajednike istorije i svesti o tano odreenim granicamateritorijalnog rasprostiranja svog ethnos-a. Prisutna je tendencija kod srpskog narodakao i kod mnogih drugih evropskih naroda od doba romantizma (c. 1800) pa sve do danas

da se granice njegove nacionalne drave poklope sa granicama njegovog etnikogteritorijalnog rasprostiranja.

1

Primer srpskog naroda u XIX veku moe da poslui kao klasian primernavedenog shvatanja nacije i ethnos-a i njihovog meusobnog odnosa. PoetkomXIX veka jedan deo srpskog naroda (koji je iveo na teritoriji tzv. Beogradskog paa luka)je uspeo da obnovi izgubljenu dravnu samostalnost s kraja srednjeg veka i na taj nainda sebi povrati status nacije. Meutim, vei deo srpskog naroda je ostao i dalje ustatusu ethniejer nije iveo u svojoj sopstvenoj dravi pa stoga nije imao status nacijevestatus etnike manjine. To se odnosilo na Srbe iz Bosne i Hercegovine, JugoistoneSrbije, Kosova i Metohije, Makedonije, June Ugarske, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije.Prirodna je bila tendencija tokom XIX i poetkom XX veka onih Srba koji su povratilistatus nacije da isti takav status obezbede i za ostale Srbe njihovim ukljuivanjem uzajedniku nacionalnu dravu Srba. Jedan od najpoznatijih savremenih istraivaa

nacionalizma, fenomena koji se moe definisati kao princip koji obezbeuje politiko ietniko ujedinjenje odreene ljudske grupacije, Entoni Smit (Anthony Smith), istie da sepojedinac mora identifikovati sa nacijom, odnosno da svaki ovek ima svoju nacionalnupripadnost, da se nacija moe realizovati samo u okvirima sopstvene nacionalne drave,da je lojalnost sopstvenoj nacionalnoj dravi jaa od svake druge lojalnosti i da jenajbitniji preduslov za slobodu na itavom svetu jaanje nacionalnih drava (Smith A.,Theories of Nationalism, Duckworth, London, 1983, stranica 21)

2.

Upravo iz elje da dobiju status nacije Srbi sa prostora TrojedneKraljevine (Dalmacija, Hrvatska i Slavonija) su u itavom XIX i XX veku nastojali da imse u Trojednici pored Hrvata prizna status politikog naroda to je podrazumevalo i

1 Slini stavovi se mogu nai u [Smith 1991; Smith 1986; Weber 1976; Edwards 1985; Connor 1978].

Pripadnici iste nacije veruju da poseduju isto poreklo odnosno iste roditelje koji su znatno doprineli da senacija nae u dotinoj drutveno-politiko-ekonomskoj situaciji u kojoj se trenutno nalazi [Matossian 1962;Hobsbawn, Ranger 1983, uvod i glava sedma]. Prema Donsonu, pripadnici nacije bez obzira na svemogue transformacije nacije nikada ne mogu zaboraviti zajedniko poreklo, ime, teritoriju, jezik, mit,tradiciju, obiaje i tome slino [Johnson 1992].2

A. Smit je sigurno bio u pravu kada je rekao: Mislim da se veina nas slae da je nacionalizam danas jedna od najmonijih snaga u svetu i da su nacionalne drave bile najmanje jedan vek kamen temeljacmeunarodne politike i da e to biti i dalje [Smith 1996, 359].


15/142


14

preimenovanje zvaninog hrvatskog jezika Trojedne Kraljevine (tj. srpskog narodnogtokavskog govora) u hrvatsko-srpski jezik ili pak da se Srbima Trojednice priznaodeliti srpski jezik. Sve dok je samo hrvatski narod u Trojednici bio priznat zapolitiki narod, u Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji je samo hrvatski ethnos imao statusnacije dok su Srbi predstavljali etniku manjinu. Stoga je borba Srba da dobiju status

nacije bila kamen temeljac njihovih politikih i ideolokih odnosa sa HrvatimaTro jednice. Srpski nacionalizam XIX i XX veka (manifestovan u razliitim formama,izmeu ostalih i u formi lingvistikog nacionalizma) je stvarao uverenje da su Srbi kaoetnika skupina povezani zajednikom istorijom, poreklom, jezikom, obiajima, pismomi kulturom. On je stvarao u isto vreme i oseaj vezanosti za tano odreenu nacionalnuteritoriju te je stoga prirodno sledio zakljuak da srpski ethnos ima pravo nasamoodreenje pod kojim se podrazumevalo pravo na zajedniki nacionalni ivot uokvirima zajednike nacionalne dravne organizacije i zajednice. Prema mnogimistraivaima nacionalizma, nacionalno samoopredeljenje, naroito ako je realizovanostvaranjem nacionalne drave, daje vee garancije ouvanju nacionalne kulture [Margalit,Raz].

Na ovaj nain su Srbi sledili dva osnovna etnika principa savremenognacionalizma, a to su: 1) pravo na samoodreenje (u ovom sluaju putem jezika), i 2)pravo na politiku nezavisnost (u ovom sluaju ili putem stvaranja nezavisne nacionalnedrave ili putem priznavanja srpske nacije za politiki narod u Trojednici).1 Potrebno jeistai takoe da je proces modernizacije i industrializacije koji je sve vie i vie prodiraona prostore Jugoistone Evrope u XIX veku nesumnjivo uticao na razvijanje svesti oprelasku iz statusa ethnos-a u status nacije kako kod Srba tako i kod svih drugihnaroda ovog dela evropskog kontinenta.

2

Jednu od najuticajnijih i ujedno najprihvatljivijih definicija nacionalizma

je dao Ernest Gelner koja je takoe prihvatljiva i sa nae strane s obzirom na temu kojoj je posveen ovaj rad. Ona glasi: nacionalizam je, u sutini, potpuno nametanje visoke

kulture drutvu, gde prethodno nie kulture preokupiraju ivote veine, i u nekimsluajevima svih, pripadnika populacijeTo je uspostavljanje anonimnog, nelinogdrutva, sa zajednikim alternativnim atomizovanim individuama, koje na prvom mestuzajednika kultura dri na okupu [Gellner 1983, 5657]. Gledano iz ove perspektivedefinisanja nacionalizma, moemo rei da su Vuk i Garaanin odbacili stare principekonfesionalizma i istoricizma u odreivanju Srpstva i stvaranju nacionalne dravekao principe koji su bili produkt nieg srednjovekovnog drutva i kulture. Obojica su prihvatili moderni lingvistiki princip, princip koji se smatrao proizvodom vieg

1O pravu nacije na samoodreenje i nezavisnost kao principima savremenog nacionalizma videti u

[Halliday 2000]. Na poetku XX veka ova dva principa savremenog nacionalizma su dosta kritikovana odstrane austromarksista i Roze Luksemburg.2 Jedan od najveih protagonista teorije uzajamnosti procesa modernizacije i tehnoloko-industrijskog

razvoja sa procesom rastueg nacionalizma u Centralnoj i Istonoj Evropi je Ernest Gelner (Ernest Gellner1925. g.1995. g.) [Gellner 1998]. Ideja vodilja u ovoj Gelnerovoj knjizi je ta da je nacionalizamspontana reakcija uzrokovana potrebama u industriji za obrazovanijom pokretnom radnom snagom kojase moe proizvesti uvoenjem opteg obrazovnog sistema zasnovanog na zajednikom (nacionalnom)standardizovanom jeziku. Na taj nain, standardizovan nacionalni jezik ima ulogu nacionalizacije mase[Mosse 1991]. U ovom kontekstu se i Vukova jezika reforma moe posmatrati kao primer nacionalizacijemase putem standardizovanja nacionalnog knjievnog jezika Srba.


16/142


15

novovekovnog evropskog drutva i duha. Njihov cilj je takoe bio da se Srbi kao narodne odreuju vie starim terminom ethnos kao pripadnici samo zajednike kulture, venovim zapadnoevropsko-romantiarskim terminom nacije kao skupa ljudi istovetnekulture koji ive u okvirima jedne jedinstvene nacionalne drave.1

U istoriji srpske politike misli je sve do sredine XIX veka vladalo

uverenje da nacionalna drava srpskog naroda treba da bude izgraena obnavljanjemistorijske (srednjovekovne) drave Srba. Princip istoricizma, ili istorijskog dravnog prava je bio dominantan u srpskoj politikoj ideologiji sve do tridesetih i etrdesetihgodina XIX veka. Iz razloga primene principa istoricizma u ideolokim koncepcijamaizgradnje, tj. obnove, drave srpskog naroda, Srbi sa prostora Habsburke Monarhije (izJune Ugarske, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije) nisu ozbiljno privlaili panju ideologasrpske dravnosti. Meutim, tridesetih i etrdesetih godina XIX veka srpska dravno-pravna politika misao je dobila radikalno novu ideoloku dimenziju za ije serodonaelnike mogu smatrati Vuk Stefanovi Karadi i Ilija Garaanin. Radikalnapromena srpske politike ideologije se sastojala u tome to je Vuk Stefanovi Karadipostavio temelje lingvistikom modelu definisanja srpskog ethnos-a, dok je Ilija

Garaanin postavio temelje lingvistikom modelu nacionalne drave srpskog naroda.Sutina ovog KaradiGaraaninovog modela lingvistikog Srpstva i srpske drave jeu tome da se svi tokavci (Juni Sloveni koji govore tokavskim dijalektom ili jednostavno govorom) smatraju etnikim Srbima koji imaju prirodno pravo daosnivanjem jedinstvene drave svih lingvistikih Srba postanu nacija.

Ove dve teorije lingvistikog Srpstva i drave lingvistikog Srpstvasigurno predstavljaju apsolutno novu dimenziju u istoriji srpske politike ideologije kojase bavila reavanjem tzv. srpskog pitanja a pod kojim se podrazumevalo osloboenje idravno-nacionalno ujedinjenje celokupnog Srpstva. Od vremena nastanka ova dvalingvistika modela reenja srpskog pitanja, u istoriji srpske politike ideologije sesve vie i vie posveuje panja ne samo tradicionalno shvaenim etnikim Srbima( pravoslavni Juni Sloveni koji govore srpskim jezikom), ve i tokavskimrimokatolicima sa prostora Habsburske Monarhije, kao i svim stanovnicima Bosne i

Hercegovine bez obzira na njihovu veroispovest iz razloga to su svi oni govorilitokavskim dijalektom koji se smatrao maternjim jezikom srpskog ethnos-a. Iz ove perspektive se stvaranje jedinstvene dravne organizacije Jugoslovena 1918. g. uizvesnom smislu moe oceniti kao praktina realizacija Vukove i Garaaninove teorije i projekta o lingvistikom Srpstvu i njegovoj nacionalnoj dravi. Srpski istoriar izBosne, Milorad Ekmei, tvrdi da je ideja ujedinjenja svih Junih Slovena u jedinstvenudravu bila zasnovana na racionalistikim idejama iz XVIII i XIX veka prema kojima je jezik osnova nacionalnog identiteta svake nacije. Ovakva racionalistiko-lingvistikakoncepcija Junih Slovena je nala svoj izraz u jugoslovenskoj ideji ujedinjenja Srba,Hrvata i Slovenacatri plemena koja govore dijalektima jednog istog jezika [Ekmei1988, 832]. Meutim, ameriki istoriar jugoslovenskog porekla, Stevan K. Pavlovi,napominje da se ne moe govoriti o Jugoslaviji kao naciji u onom smislu u kome se tajtermin shvatao u doba Francuske buroarske revolucije jer Jugoslavija nije nikada bilazajednica graana. Po Pavloviu, moderna nacija, pod kojom se podrazumeva politiki

1Vladimir Makhna odbacuje mogunost primene zapadnog (francuskog) koncepta nacije kao skupa

graana jedne drave na istonoevropske zemlje a naroito na sluaj Rusije [Mak 1997].


17/142


16

identitet, poiva na etnikoj zajednici ija je karakteristika zajednika kultura i istorija.Jugoslavizam je za Pavlovia bio samo ujedinjujua ideologija ali ne i identitet[Pavlowitch 1999].

Veina savremenih autora koji se bave problemom nacionalizma najeedefiniu nacionalni identitet nekim drugim faktorima nego to su to jezik i etnika

pripadnost, ali je neosporno ipak da se na primer u savremenoj Istonoj Evropi granicenacionalnog identiteta uveliko poklapaju sa granicama rasprostranjenosti jezika. Za onesavremene istraivae nacionalizma (kao i za ideologe nacionalizma iz XIX veka) kojiuzimaju jezik kao jedan od presudnih nacionalnih identifikatora je neosporno da svoje

argumente zasnivaju na Herderovoj (Johan Gottfried von Herder 1744. g.1803. g.) teorijilingvistikog nacionalizma koja je nastala krajem XVIII veka, a koja je imala presudanuticaj na shvatanje nacionalne pripadnosti u doba evropskog romantizma u XIX veku a

pre svega kod Nemaca. Herderov lingvistiki model nacionalnog odreenja je poetkomXIX veka dalje razvijan od strane Humbolta (Karl Wilhelm von Humboldt 1767. g.1835. g.) i naroito od Fihtea (Johann Gottlieb Fichte 1762. g.1814. g.). Upravo je Fihteu svojoj uvenoj Adresi nemakoj naciji ( Reden an die deutsche Nation) iz 1808. g.

objavio najuticajniju interpretaciju odnosa jezika i nacionalne pripadnosti. Prema Fihteu,samo su Nemci od svih tevtonskih naroda sauvali originalan ili prvobitan(ursprnglich) tevtonski jezik u njegovoj najistijoj formi, dok su prvobitni tevtonskiFrancuzi i drugi novo-latinski narodi prihvatili strani jezik i izgradili svoju nacionalnu pripadnost prema karakteru tog jezika [Fichte 1808, 44]. Prema tome, sutinaGermanstva, tj. Tevtonstva, lei u jeziku i samo onaj moderni narod koji je sauvaoistotu tevtonskog jezika ima pravo da sebe nazove Germanima, tj. Nemcima,odnosno Tevtoncima (Deutsche). Takoe, stepen sauvane istote originalnog jezika jepo Fihteu najbitniji dokaz otpornosti nacije na negativne uticaje stranih elemenata jer je

jezik najsuperiornija nacionalna karakteristika. Upravo stoga se snaga i veliina Nemstvaogleda u ouvanju izvornog nacionalnog jezika za razliku od slabih nacija koje sudozvolile da se njihov izvorni nacionalni jezik uprlja, odnosno iskvari. Po Fihteu jeupravo karakter nacionalnog jezika predstavljao najvaniji pokazatelj osobenosti itavenacije. Ako je originalni germanski jezik bio velianstven onda se taj epitet morapripisati i modernoj nemakoj naciji koja je taj jezik sauvala.1Fihte je takoe smatrao dasu samo one nacije koje su sauvale svoj izvorni nacionalni jezik duhovno sposobne zaintelektualnu produkciju. Po njemu stepen nacionalnog intelektualnog stvaralatva zavisiod stepena ouvanosti istote nacionalnog jezika. Fihte svoju raspravu o odnosu jezika inacije zavrava zakljukom da jezik daleko vie utie na formiranje ljudi, nego to ljudiutiu na formiranje jezika (weit mehr die Menschen von der Sprache gebildet werden,denn die Sprache von den Menschen) [Fichte 1808, 44]. Iako se Fihte ne moe smatratiidejnim tvorcem nemakog lingvistikog nacionalizma, njemu se mora priznati da jeromantiarskom lingvistikom modelu nacionalne identifikacije dao politiku dimenzijuu jednom specifinom trenutku nemake istorije kada su nemake zemlje bile podNapoleonovom okupacijom. Upravo tada Fihte u svojoj Adresipoziva Nemstvo da se

1Jedan od najranijih primera ove povezanosti karaktera nacionalnog jezika sa karakterom same nacije se

moe videti u Mielcke C., Litauisch-Deutsches und Deutsch-Litauisches Wrter-Buch, Knigsberg, 1800, s.8, gde pie da je svaki poseban jezik istinski izraz miljenja i oseanja (ein treuer Abdruck der Denke undEmpfindungsweise) naroda koji govori tim jezikom.


18/142


17

ujedini na osnovama najbitnijeg nacionalno-fuzionog faktora jezika. Prema nekimautorima Nemci sami sebe prvo identifikuju sa Nemstvom pa tek na drugom mestu sa

ljudskim rodom; suprotno od Francuza koji sebe smatraju na prvom mestu pripadnicima

ljudskog roda pa tek onda lanovima francuske nacije [Dumont 1986, 131].1U borbi balkanskih naroda za svoje nacionalno osloboenje od turskog

ropstva u XIX i poetkom XX veka Srbija i njeni intelektualci su nesumnjivo dali velikidoprinos. Meutim, sve balkanske nacije su imale ve duboko izgraenu svoju sopstvenunacionalnu ideologiju kao i jasne nacionalne ciljeve koji su se uveliko podudarali sa

srpskim nacionalnim ciljevima to je dovelo ubrzo do meunacionalnih nesuglasica iratova izmeu balkanskih naroda a posebno Srba i Bugara. U tom svetlu treba posmatratii otre kritike srpskog lingvistikogprincipa odreivanja nacije koje su dolazile naroitood strane hrvatske inteligencije i politiara koji su taj jeziki princip okarakterisali (poprincipu napad je najbolje odbrambeno sredstvo svojih sopstvenih politikih ciljeva) kaosrpski ovinizam i sredstvo za vetako posrbljavanje ne-Srba da bi se stvorilateritorijalno velika Srbija u kojoj bi Srbi imali nadreenu ulogu u odnosu na ostalenarode.

U istoriji srpske nacionalne ideoligije i politike misli XIX i XX vekadominantno mesto je zauzimalo pitanje osloboenja i ujedinjenja svih Srba na prostoruJugoistone Evrope ili pak samo onih Srba koji su iveli u dravnim okvirima OtomanskeImperije. Ideoloka osnova odreenja i ujedinjenja Srpstva u okviru jedinstvenenacionalne dravne organizacije je formirana u prvoj polovini XIX veka meu istaknutimsrpskim javnim i kulturnim radnicima koji su iveli i radili ili u Kneevini Srbiji ili vannje. Dva najznaajnija rada posveena ovim pitanjima iz prve polovine XIX veka kojipripadaju iroj lepezi nacionalnih planova i projekata su: Srbi svi i svuda, lanak VukaStefanovia Karadia, jednog od najznaajnijih srpskih intelektualaca moderne srpskepovesti, i Naertanije Ilije Garaanina, jednog od najsposobnijih politiara modernesrpske drave. tavie, ova dva rada su bila u isto vreme i dva najuticajnija projekta,teorije i shvatanja nacionalne ideje, nacionalnih ciljeva i pravaca nacionalnog rada u budunosti. Njihov uticaj na savremenu politiku misao Srba, ali istovremeno i naaktivnosti srpskihpolitiara, se moe pratiti i osetiti sve do dananjih dana.

Oba ova dela su napisana skoro u isto vreme ali od strane autora razliitog profesionalnog i intelektualnog profila. Prvo delo, lanakSrbi svi i svuda je napisano1836. g. i kao teoretski rad tampano u Beu 1849. g. u asopisu Kovei za istoriju,jezik i obiaje Srba sva tri zakona. Vukovo delo je bilo pristupano irem krugu italaca

1Autor shvata nemaku koncepciju nacionalnog identiteta kao nemaku reakciju na ideje univerzalizma i

individualizma iz doba francuskog prosvetiteljstva. Dok je Francuska buroarska revolucija deklarisala

pravo oveka, produkt nemake filozofije nacionalizma je bilo pravo nacije. Ukidanje jezikih ikulturolokih partikularizama na teritoriji Francuske je bio jedan od najveih nacionalnih uspehaFrancuske revolucije i Napoleona. Ovde se u sutini radilo o francuzizaciji Francuske. Nemakinacionalizam bismo mogli nazvati kulturnim a francuski politikim nacionalizmom. Na prostoruHrvatske, Slavonije i Dalmacije u XIX veku srpski lingvistiki nacionalizam je bio slian nemakomkulturnom ili etnikom nacionalizmu, dok je hrvatski lingvistiki nacionalizam imao karakteristikefrancuskog politikog ili graanskog nacionalizma. Ovde treba istai da Entoni Smit razlikuje dva tipanacionalne identifikacije: 1) onaj koji je zasnovan na graanskom (civic) kriterijumu ide ntifikacije(pravo, teritorija, obrazovanje), i 2) onaj koji je zasnovan na etnikom (ethnic) kriterijumuidentifikacije (srodstvo, kultura) [Smith b].


19/142


18

jer je bilo tampano samo nekoliko godina nakon njegovog nastanka. Za razliku odVukovog rada, Garaaninov spis, napisan 1844. g. kao tajni plan srpske spoljne politike unastupajuem periodu, nije tampan niti je javno prodavan vie od pola veka. Razlog zato je bio taj to je Ilija Garaanin, u to vreme ministar unutranjih poslova KneevineSrbije, svoj tajni spis namenio samo uskom krugu najuticajnijih srpskih politiara kao

smernice za voenje nacionalne politike. Meutim, kao to to esto biva u praksi, iakotajni plan, Naertanije je 1888. g. ve bilo poznato uskom krugu austro-ugarskih politiara da bi 1906. g. iri krug italaca bio upoznat sa osnovnim idejamaGaraaninovog dela. Jedan od principijelnih razloga za sporenje u istoriografiji okoNaertanija je injenica da je originalni rukopis izgubljen pa se izvorni tekst, koji nije nidovren od strane autora, moe rekonstruisati samo na osnovu nekoliko prepisaautentinog teksta.

U vezi sa navedenim radovima Vuka Stefanovia Karadia i IlijeGaraanina mogu se ustanoviti nekoliko bitnijih razlika meu njima kao i postavitinekoliko krupnih pitanja. Ipak, kao jedan od najznaajnijih problema javlja se pitanjerazliitog shvatanja, tj. interpretacije, ova dva dela posebno meu srpskim i hrvatskim ali

i inostranim politiarima, istoriarima, lingvistima, javnim i kulturnim radnicima. Stogaemo se u ovom radu baviti i razmatranjem razliitih interpretacija Vukovog iGaraaninovog dela kako od strane nacionalnih istoriografija jugoslovenskih naroda takoi od strane meunarodnih eksperata za jezik i istoriju evropske politike misli. Praktinogovorei, osnovni problem u interpretaciji ova dva dela kao povezane celine je taj da seda odgovor na pitanje: da li su ova dva ideoloka programa i teorije nastale u ciljuosloboenja i ujedinjenja srpskog naroda ili je pod platom jezikog odreenja srpskognaroda u stvari postavljen temelj za etniku asimilaciju ne-Srba na prostorimaBalkanskog poluostrva naseljenog Junim Slovenima? U tom kontekstu, elja nam je daprikaemo odgovore razliitih istoroigrafija na ovo pitanje. Takoe, poseban akcenat jestavljen na utvrivanju razlika i slinosti izmeu radova Srbi svi i svuda iNaertanija.

Bilo kako bilo, Vukovo i Garaaninovo delo su imali za cilj da razree dvagorua pitanja savremene srpske politike scene. Prvo, to je bilo pitanje definisanjasrpske nacije kao corpus separatus-a u odnosu na ostale nacije Jugoistone Evrope anaroito Balkanskog poluostrva naseljenog preteno junoslovenskim elementom.Dunost razreenja ovog problema je preuzeo na sebe Vuk Stefanovi Karadi koji jeizlaz video u primenjivanju savremenog jezikog modela odreenja nacije modela kojije iroko prihvaen i primenjivan od strane evropske inteligencije toga vremena a naroitonemakih romantiara ali i prvih slavistikih filologa. Drugo gorue pitanje, koje seprirodno nadovezivalo na prvo, je bilo pitanje stvaranja nacionalnog politikog programai njegovog praktinog ostvarivanja. Ovaj drugi vaan zadatak je preuzeo na sebe IlijaGaraanin koji je faktiki podrao Vukovu teoriju o jezikom principu odreenja srpskenacije. Na taj nain Garaaninov projekat osloboenja i ujedinjenja srpskog naroda uokviru jedinstvenog nacionalnog dravnog organizma se u mnogo emu zasnivao natemeljima Vukovog jezikog modela definisanja (srpske) nacije.


20/142


19

Srpski narod u prvoj polovini XIX veka

Prolost Dubrovniku, budunost Beogradu

Matija Ban 1887. g. na komemorativnoj sednici Srpske kraljevske akadenije u Beogradu

povodom Gundulieve tristogodinjice, Matija Ban (r. 16. decembra 1818. u. 14. marta1903., Sr, t. 2, 6, Dubrovnik, 1903. g., s. 286287.

Osnovna karakteristika poloaja srpskog naroda u prvoj polovini XIXveka je bila ta da je jedan deo srpske populacije na Balkanu prolazio kroz proces

osloboenja i nacionalne emancipacije od strane vlasti. Obnavljanje nacionalnedravneorganizacije tridesetih i etrdesetih godina XIX veka se nadovezalo na prethodni proces spoetka tog stolea. Srpski narod je doekao XIX vek pod vlau dva strana gospodara:Turskog Carstva i Habsburke Monarhije. Mlada Kneevina Srbija je sve do 1878. g.nominalno priznavala vlast turskog sultana i Visoke Porte.

Srbi u Turskom Carstvu

Vei deo Srba se nalazio u okvirima Otomanske Imperije ivei unekoliko turskih paaluka kao najveih administrativnih jedinica turske drave. Zaistoriju srpskog naroda u prvoj polovini XIX veka od svih turskih paaluka na Balkanunajveu vanost je predstavljao Beogradski paaluk(bivi Smederevski sandak) koji sedelio na dvanaest nahija kao manjih administrativnih jedinica u okviru paaluka.Centralni i ujedno najvaniji deo Beogradskog paaluka je predstavljala umadija u kojojsu izbila oba srpska ustanka protiv Turaka (1804. g.1813. g. i 1815. g.). Beogradski paaluk je bio okruen sa nekoliko drugih turskih paaluka u kojima su Srbi kao

podreeni socijalni i dravni element inili veinu populacije. To su: na jugoistokuNikipaaluk i Leskovaki paaluk, na jugu Novopazarski paaluk, na jugozapadu Sjenikipaaluk, i na zapadu Zvorniki paaluk.1 Meutim, ovde treba naglasiti, to je bilo odizuzetne vanosti za kasniji nastanak ideolokih osnova i planova za formiranjeujedinjene srpske drave na osnovu etnikog, jezikog i istorijskog principa, da je srpskiethnos takoe iveo u velikom broju i u sledeim turskim paalucima koji su se nalazilivan teritorije dananje Srbije i Crne Gore. To su: Hercegovaki paaluk, Bosanskipaaluk i Skadarski paaluk. Ovom prilikom valja istai i to da je jedan deo srpskognaroda s poetka XIX veka iveo u faktiki slobodnoj i nezavisnoj Crnoj Gori (od 1699.

1

U ranijim vekovima turske drave najvea administrativna jedinica se nazivala sandak. Meutim, krajemXVIII veka svi sandaci su bili preimenovani u paaluke dok je termin sandak zadran kao oznaka manjeteritorijalne jedinice u okviru paaluka. Tako se srpski narod na osnovu novouvedene administrativne podele turske drave krajem XVIII veka nalazio podeljen u dva velika paaluka: Bosanski paaluki Rumelijski paaluk. U okviru prvog paaluka Srbi su iveli u etiri sandaka: Zvornikom, Bosanskom,Klikom i Hercegovakom. Veliki Bosanski paaluk je pre Prvog srpskog ustanka obuhvatao i neketeritorije koje su se nalazile van dananje Bosne i Hercegovine. Bosanski paaluk se prostirao na istoku svedo gornjeg toka reke Morae i do srednjeg toka reke Lima. Preko reke Drine Bosanski paaluk je obuhvataoJadar i Raevinu na teritoriji dananje Srbije. abaka nahija Beogradskog paaluka se u poreskom sistemuturske administracije takoe nalazila u okviru Bosanskog paaluka.


21/142


20

g.) iako je nominalno ova oblast sve do Berlinskog kongresa 1878. g. bila tretirana u

meunarodno-diplomatskim okvirima kao deo Otomanske Imperije.to se tie etnike strukture stanovnitva junoslovenskih zemalja

sredinom XIX veka posebnu panju zasluuje Bosna i Hercegovina, naseljena Srbima,Hrvatima i junoslovenskim elementom muslimanske veroispovesti (tzv.

Muslimanima/Bonjacima), koja je tokom itavog XIX i XX veka predstavljala jedno odglavnih izvorita sukoba srpske i hrvatse politike misli i nacionalne ideologije. Koliko jeova turska (od 1878. g. austro-ugarska) provincija predstavljala konstantno izvoritetenzija izmeu Srba i Hrvata moe nam posluiti i injenica da je jeziki principodreivanja nacionalne pripadnosti na prostorima Bosne i Hercegovine primenjen odstrane Vuka Stefanovia Karadia predstavljao glavni dokaz Vukovog srpskogekskluzivizma njegovim oponentima i kritiarima prevashodno sa hrvatske strane.

Muslimani Bosne i Hercegovine nisu predstavljali homogenu socijalnu

celinu za razliku od bosansko-hercegovakih hriana koji su u veini iveli na selu i bavili se stoarstvom i zemljoradnjom. Sredinom XIX veka Muslimani Bosne iHercegovine su inili polovinu njene populacije dok su krajem istoga veka neznatno

brojano nadmaili nemuslimane. U isto vreme, pravoslavno stanovnitvo Bosne iHercegovine je znaajno brojano premaivalo katoliku populaciju [ Istorija srpskognaroda1981, 10]. Prema francuskim izvorima iz 1809. godine, 700,000 hriana je ivelou to vreme u Bosni i Hercegovini. Prema istom izvoru, pripadnici pravoslavne

veroispovesti su bili u veini u Bosanskoj krajini i Istonoj Hercegovini dok su katolikivernici predstavljali veinu na prostoru Zapadne Hercegovine. Bosansko-hercegovakiSrbi su u crkvenim pitanjima nakon 1766. g. (ukidanja obnovljene srpske Peke patrijarije) potpali pod jurisdikciju vladika u Sarajevu i Zvorniku koji su u veinisluajeva bili birani iz fanariotskih (grkih) redova, tj. nisu pripadali srpskometnolingvistikom entitetu.

Srpska inteligencija je jo dugo u XIX veku koristila tzv. slovenskosrpskijezik (slavjanoserpski/slavenoserpski ) koji je nastao posrbljavanjem ruskoslovenskog jezika. Ovaj poslednji je zvanino prihvaen kao knjievni jezik Srba prvo na prostoruHabsburke Monarhije od dvadesetih godina XVIII veka kao sredstvo za odbranu odpokatoliavanja, ponemavanja i maarizacije Srba na ovim prostorima. Slavenoserpski jezik je predstavljao meoviti tip srpskog knjievnog jezika, sastavljen od srpskihnarodnih, ruskoslovenskih, ruskih i srpskoslovenskih elemenata. U svakom sluaju, jezikSrba se u ovom periodu nazivao razliitim imenima kao to su to: serpski jazik/srpskijezik, prost jezik, prostosrpski jezik, prosti srpski jezik, slavenoserpski jazik, slavenosrpski

jezik, slavenosrpski. Meutim, svi ovi termini za naziv jezika Srba su mogli oznaavati isrpski narodnogovorni jezik i srpski pisani knjievni jezik. Ipak se u veini sluajevatermin slavjanoserpski jazikodnosio uglavnom na knjievni jezik Srba koji je ostao stranirokim narodnim masama to je i bio glavni razlog za nastanak Vukove ideje onarodnom jeziku kao knjievnom jeziku Srba.

Religiozni ivot Srba na prostoru Bosanskog paaluka je bio okrenut kanjihovim najuvenijim manastirima i crkvama koji su gajili i negovali Srpstvo krozvidove ouvanja jezika, kulture, obiaja i nacionalne istorije.1

1 Najpoznatiji meu njima su bili: Trojica kod Pljevalja, Piva, itomislii, Ramaa, Ozren, Lomnica,

Gomionica, Motanica, Duzi i Tvrdo.


22/142


21

Na drugoj strani, rimokatoliki Franjevaki red, organizovan kaoFranjevaki provincijal je meu bosanskim rimokatolicima predstavljao vrstu vezumeu vernicima ali i jednu od osnovnih institucija koja je sprovodila kroatizacijurimokatolikih tokavaca. Ovde treba istai da su turske vlasti bile veoma nepoverljiveprema katolikoj crkvi i njenim podanicima na prostorima Bosne i Hercegovine, mnogo

vie nego prema pravoslavnom ivlju. Razlog za to je bio taj to je Porta vekovimazazirala od blizine velikih katolikih zemalja Habsburke Monarhije i MletakeRepublike koje su na njenim granicama uvek predstavljale potencijalnu opasnost po

tursku vlast na Balkanu. Ova injenica je kasnije posluila nekim hrvatskim politiarimada lansiraju tezu o povlaenom poloaju Srba pod turskom upravom u Bosni iHercegovini u odnosu na rimokatolike Hrvate to je dovelo navodno do favorizovanjasrpskog jezika i pisma u Bosni i Hercegovini na utrb hrvatskog. Rezultat takvefavorizacije prema tim autorima je doveo do posrbljavanja Hrvata putem jezika to sejasno odrazilo u Vukovom lingvistikom metodu definisanja Srpstva. Ipak treba istai daje tokom vremena habsburki vladar uspeo da obezbedi za beki dvor ekskluzivno pravoprotektorata katolika u evropskom delu Turske. Od mnogobrojnih katolikih manastira u

Bosni i Hercegovini treba istai one najuticajnije a to su: Fojnica, Kreevo i Sutjeska.iriliko pismo je bilo u optoj upotrebi u Bosni i Hercegovini sredinom

XIX veka kako meu pravoslavnim tako i meu rimokatolikim verskim krugovima, dokse jezik upotrebljavao prema nacionalnoj pripadnosti. irilica je bila poznata meubogatijim muslimanskim slojevima (age i begovi) Bosne i Hercegovine kao staraSrbija. Ovo zajedniko korienje irilike grafije u Bosni i Hercegovini kako meu pravoslavnima tako i meu rimokatolicima pa i muslimanima posluie kasnije nekimideolozima Srpstva da itavu Bosnu i Hercegovinu tretiraju ekskluzivno kao srpskupokrajinu shodno formuli da se samo Srbi slue irilikim pismom na junoslovenskimprostorima na kojima se govorilo tokavtinom.

Ukidanje obnovljene srpske Peke patrijarije 1766. g. od straneotomanske Porte predstavljalo je faktiki gubljenje jedinog integrativnog crkveno-politiko-nacionalnog veziva srpskog ethnos-a u turskom delu Balkanskog poluostrva.Istovremeno, ukidanje Peke patrijarije je predstavljalo i gubljenje jedine zatitneinstitucije srpskog naroda u Turskoj to e se veoma brzo negativno odraziti pre svega najune oblasti Srpstva (Makedonija i Kosovo i Metohija) gde je srpski jezik poeo da biva potiskivan od strane bugarskog, grkog, albanskog i turskog. Najbolju potvrdu za toimamo u Venelinovom radu iz sredine XIX veka [ 18291841] u kome senavodi da se stanovnitvo Makedonije uglavnom sastoji od Bugara i delimino od Turakai Grka. Autor je ovu tvrdnju izveo na osnovu jezika kojim je govorilo lokalno

stanovnitvo. Jo upeatljivije svedoanstvo o dominantnoj ulozi bugarskog jezika uVardarskoj Makedoniji sredinom XIX veka, na osnovu koga je izveden zakljuak da seradi o etnikim Bugarima na ovom prostoru, daje izvetaj ruskog konzula u Bitolju, M. A.Hitrovo od 1. marta 1862. g. Izvetaj je upuen ruskom grofu N. P. Ignatievu1 u kome seiznose informacije o dominaciji bugarskih graana u gradu Velesu: samo se bugarski i

1Grof Nikolai Pavlovich Ignatiev (1832. g.1908. g.), ruski ambasador u Carigradu od 1864. g. do 1877. g.,

je aktivno pomagao borbu Bugara za osnivanje nezavisne bugarske crkve u okvirima Otomanske Imperije.

On je bio jedan od inicijatora Konferencije ambasadora u Carigradu 1876. g.1877. g.


23/142


22

turski jezik sveopte govore u Velesu, ali svi lokalni Turci govore bugarski takoe. Jo odpamtiveka u Velesu postoji samobugarska kola [ 1963, 241242].

S obzirom na tursku administrativnu podelu Balkanskog poluostrva

poetkom XIX veka teritorija dananje Srbije je bila izdeljena izmeu Beogradskog, Novopazarskog, Vidinskog, Skadarskog, Prizrenskog, Nikog, Leskovakog, Vranjskog,

Pekog i Pritinskog paaluka. Prema podacima koje je sakupio Vuk StefanoviKaradi, oko milion stanovnika srpske nacionalnosti je ivelo na teritoroiji Srbije dok seu ostalom delu Otomanske Imperije nalazilo jo oko milion Srba. Vuk je tvrdio da je uustanikoj Srbiji s poetka XIX veka ivelo pola miliona Srba.

Poetkom XIX veka u turskoj dravi je vera inila kamen temeljac kakonacionalnim ideologijama tako i nacionalnoj identifikaciji. Sve do tzv. Gilhanskoghatierifa iz 1839. g., pa ak i do Hatihumajuna iz 1856. g., vera je bila osnovnovezivno tkivo u Turskoj koje je povezivalo njene muslimanske podanike (bez obzira na

njihovu nacionalnost) sa otomanskom dravnom strukturom, otomanskom politikomideologijom i dravnim interesima. Tako na primer, za vreme oba srpska ustanka (1804.g.1813. g. i 1815. g.) otomanske vlasti su skoro polovinu svoje vojske protiv srpskih

ustanika regrutovale iz redova bosansko-hercegovakih muslimana (dananjih Bonjaka).Oba srpska ustanka protiv turske vlasti s poetka XIX veka su imala dva

jasno odreena cilja: 1) borbu za socijalno i nacionalno osloboenje, i 2) borbu za obnovusrpske dravnosti. Prvi cilj je imao svoju ideoloku osnovu u tadanjim liberalnimevropskim krugovima koji su zagovarali ideju o prirodnom pravu svakog naroda nanacionalnu emancipaciju. Drugi cilj je bio zasnovan na tzv. istorijskom pravu naroda daive u svojim obnovljenim nacionalnim dravnim organizacijama. to se konkretnogsrpskog sluaja tie, to je znailo da se treba obnoviti stara srpska sredjovekovna dravnatvorevina. Ova ideja obnove srednjovekovne srpske dravnosti je pokrenuta jo tokomprve dve godine prvog srpskog ustanka1 od strane (sremsko)karlovakog mitropolitaStevana Stratimirovia, vladike bakog Jovana Jovanovia kao i srpskog plemia iz

Arada Save Tekelije. Ovu ideju su prihvatile i ustanike voe a pre svih braa Nenadovii, Petar Novakovi ardaklija, Mladen Milovanovi i Stanoje Glava. Jo udecembru 1805. g. na Smederevskoj skuptini ustanikih prvaka jasno je stavljeno doznanja da je osnovni cilj ustanka osloboenje Srba od Turaka i obnova srpske nezavisnedrave.

Plan karlovakog mitropolita Stratimirovia zasluuje posebnu panju naovom mestu jer predstavlja jednu od bitnih karika u evoluciji srpskog lingvistikognacionalizma.

Srtatimiroviev Memorandum upuen 1804. g. ruskom caru je jedan odnajranijih politikih programa o srpskom osloboenju i nacionalnom ujedinjenju umodernoj istoriji srpske politike misli. Karlovaki mitroplit je shvatio da se Srbi izTurske ne mogu osloboditi sopstvenim snagama borei se sami protiv znatno jaegOtomanskog Carstva. Mitropolit je zakljuio da se Srbi moraju osloniti na jednu od jakihevropskih sila koja bi srpske ustanike vojno i politiki pomogla u trenutku ustanka protivTuraka. Mitropolit je bio dubokog ubeenja da je od svih velikih i monih evropskih silapravoslavna Rusija bila jedini prirodni (kao slovenska, irilika i pravoslavna) saveznikSrba i da jedino Rusija moe postati iskreni patron Srba u njihovoj borbi za nacionalno

1O ovom problemu videti u jednoj od najboljih studija o Prvom srpskom ustanku [Ljui 1992].


24/142


23

osloboenje i ujedinjenje. Imajui ovo u vidu, mitropolit je poslao svoj Memorandumruskom caru Aleksandru I Romanovu. Stratimirovievi politiki planovi su neosporno biliinspirisani vizijom ujedinjene drave srpskog naroda pod ruskim patronatom u okviruTurske. Prema mitropolitovom predlogu, Srbija bi bila autonomna pod turskim

formalnim sizerenstvom ali de facto bi njome upravljao ruski veliki knez ili vicekralj.

U Memorandumu, ili kako se jo naziva Plan za srpsko osloboenje, predatom ruskim vlastima u junu 1804. g., Stratimirovi je izneo koncept obnovljenesrpske drave, koji bismo mogli nazvati Serbia rediviva, a koji se zasnivao na ideji da sviSrbi, kako oni iz Turske tako i oni iz Austrije, treba da se nau u njoj. Stratimirovi jenaveo sledee balkanske teritorije u okviru Austrije koje su prema njegovom miljenjubile naseljene Srbima i shodno tome bi se imale nai u ujedinjenoj dravi srpskog naroda:1) Bokokotorski zaliv sa gradom Kotorom, 2) delovi Dalmacije i Hrvatske u uem smisluistono od reke Une, reke Krke i grada ibenika, 3) teritorija izmeu reke Dunava, rekeSave i reke Vuke, i konano 4) vei deo Slavonije [Dimitrijevi 1926, 1724].

Stratimirovieva Serbia rediviva bi se sastojala takoe i iz sledeih, premanjegovom miljenju, istorijsko-etnikih srpskih zemalja koje su tada pripadale

Otomanskom Carstvu: 1) Beogradskog paaluka, 2) Bosne i Hercegovine, 3) Crne Gore,4) Kosova i Metohije, i 5) severozapadnog dela dananje Bugarske sa gradom Vidinom injegovom okolinom do reke Lom. Takoe je Stratimirovi naveo i sledee teritorijeBalkanskog poluostrva koje su po njemu bile naseljene etnikim Srbima: 1) deo ZapadneVlake izmeu reke Dunava i reke Jiu, 2) dananja Jugoistona Srbija sa gradovima Niom, Leskovcem, Vranjem i Bujanovcem, i 3) severni deo dananje Albanije sagradom Skadrom [Ruvarac 1903].

Jasno je da je Stratimirovi pri odreivanju granica obnovljene Srbije, tj.kako ju je on nazvao Slavenoserpskog gosudarstva, primenio i istorijski i etniki princip.Prema prvom principu, teritorije srednjovekovne Srbije i Duklje/Crne Gore bi inile deoSerbie redivive. Prema drugom principu, sve balkanske teritorije naseljene etnikim

Srbima (tj. etnolingvistikim), odnosno prema mitropolitovom miljenju, itavapravoslavna populacija Junih Slovena kojoj je maternji jezik bio tokavski bi takoe bileukljuene u Slavenoserpsko gosudarstvo.

to se tie odreivanja etnikog prostora Srpstva, karlovaki mitropolit je bio pod snanim uticajem teorije o etniko-lingvistikom kriterijumu definicije srpskenacije koju je favorizovao u to vreme srpski plemi iz Arada Sava Tekelija. OvajTekelijin etniko-lingvistiki koncept Srpstva je bio razraen u njegovom kratkom esejuOpisanije ivota. Tekelija je smatrao da su svi pripadnici Junih Slovena koji su govorilitokavskim, kajkavskim i akavskim dijalektom, bez obzira na njihovu versku pripadnost(muslimani, pravoslavci, katolici), pripadali istinskom srpskom narodu. Stoga prema

Tekelijinom shvatanju, sledee junoslovenske zemlje su bile naseljene etnolingvistikimSrbima: Srbija u uem smislu, Kosovo i Metohija, Juna Maarska, Bosna i Hercegovina,Bugarska, Crna Gora, Makedonija, Dubrovaka Republika, Kranjska, tajerska, Korukai Severna Albanija. Tekelija se zalagao da upravo sve gore pomenute junoslovenskezemlje naseljene Srbima obrazuju jednu jedinstvenu srpsku nacionalnu dravu ije bi segranice prostirale od Crnog Mora do Alpa i od Jadranskog Mora do iznad reke Dunava.

Tekelija je sve gore navedene zemlje nazvao Ilirijastojei pod snanim uticajem teorijeda su svi Juni Sloveni poreklom starobalkanski Iliri koji su u Tekelijinim oima bili


25/142


24

etnolingvistiki Srbi, tj. Juni Sloveni kojima je maternji govor bio ili kajkavski iliakavski ili tokavski.

Karlovaki mitropolit nije u potpunosti usvojio Tekelijinu lingvistikukoncepciju kajkavsko-akavsko-tokavskog Srpstva. Stratimirovije mislio da su samopravoslavni vernici junoslovenske populacije koji su govorili tokavskim a

slavenoserpski jezik im je bio knjievni predstavljali prave etnike Srbe. Stoga ovakavStratimiroviev koncept nacionalnog odreenja Srpstva moemo nazvativerskolingvistikim.

U svom Memorandumu Stratimirovi je nazvao predloenu obnovljenu iujedinjenu nacionalnu dravu Srba kao Slavenoserpsko gosudarstvo.

Veina istraivaa se slae da se pridev slavenoserpski ( ili) javlja u srpskoj pismenosti nakon 1726. g., odnosno nakonorganizovanog usvajanja ruskoslovenskog jezika od strane austrijskih Srba kao svog

knjievnog jezika. Naime, u treoj deceniji XVIII veka, nastojanjem srpskog beogradskogmitropolita Mojseja Petrovia, za potrebe Srpske pravoslavne crkve preuzet jeruskoslovenski zik (tj. ruska recenzija crkvenoslovenskog jezika) umesto dotadanjeg

srpskoslovenskog jezika (odnosno srpske recenzije crkvenoslovenskog jezika) koji seupotrebljavao kod Srba kao knjievni jezik od XII do XVIII veka [Brbori 2001, 323324]. Takozvani crkvenoslovenski jezik, kao slovenski knjievni jezik, se razvio unekoliko nacionalnih recenzija na osnovama staroslovenskog jezika nakon Metodijevesmrti 885. g. (o istorijatu srpskog knjievnog jezika videti u [Milanovi 2004]).

Zvanino preuzimanje ruskoslovenskog jezika od strane Srpskepravoslavne crkve se vezuje za osnivanje tzv. Slavenske kole koja je rad poela 1.oktobra 1726. g. u Sremskim Karlovcima. Meutim, ispostavilo se da je ruskoslovenskijezik bio isuvie teak za uenje od strane nie srpske crkvene hijerarhije i nie svetovneinteligencije koja je stoga sve vie i vie posrbljavala ruskoslovenski jezik uvoenjemsrpskih narodnih rei u njega koristei akcentni sistem srpskog govornog jezika(svinjara

i govedara). Tako je vremenom nastao tzv. slavenoserpski knjievni jezik koji je bio preraena varijanta ruskoslovenskog jezika. Uenim Srbima, tj. onima koji su odlinovladali srpskoslovenskim jezikom, primanje ruskoslovenskog jezika (odnosno prelaenjena novi tip knjievnog jezika) nije predstavljalo neku veliku tekou. Redakcijske razlikeizmeu ruskog crkvenog i srpskog crkvenog (tj. knjievnog) jezika prvih decenija XVIIIveka nisu bile tako velike da bi bile izvor nerazumljivosti izmeu ova dva tipa knjievnog jezika jer se nije radilo o dva posebna jezika ve samo o dve varijante jednog te istogjezika: staroslovenskog i njegove ruske i srpske redakcije. Zamena srpskoslovenskog

zika ruskoslovenskim zikom kod najobrazovanijih Srba nije shvatana kao zamenajednog knjievnog jezika drugim, ve samo kao usvajanje druge varijante jednog te istog jezika koji je bio iroko rasprostranjen i koji je u isto vreme bio najvaniji kulturniujedinitelj naroda Slavia orthodoxa-e.

Bliskost ruskoslovenskog jezika obrazovanim Srbima su olakavale triinjenice: 1) Srbi i Rusi su sesluili istim pismom, 2) oba naroda su bila pripadnici isteveroispovesti, i 3) oba naroda su pripadala Slovenima. Razlike izmeu ruske i srpskeirilike grafije su bile neznatne i ticale su se prisustva, odnosno odsustva, nekih slova uruskoslovenskoj i srpskoslovenskojirilici. Meutim ispostavilo se da je glavni problembio u tome to je postojala razlika, tj. nejednakost, u glasovnim vrednostima pojedinih


26/142


25

znakova u jednoj i drugoj azbuci. Upravo je ta razliita glasovna vrednost pojedinihzajednikihslova, to je i za najobrazovanije Srbe u XVIII veku bila novina, predstavljalaveliku tekou pri usvajanju ruskoslovenskog grafijskog sistema. Isto tako, sa primanjemruskoslovenskog jezika i grafijskog sistema Srbi su morali da usvoje i novi akcenat. Ovo

je na izgovornom planu za Srbe bilo najtee, jer se radilo o velikoj razlici izmeu ruskog i

srpskog akcentnog sistema, to je konano vodilo ka posrbljavanju ruskoslovenskog jezika, tj. ka njegovoj transformaciji u slavenoserpski jezik. Razlike koje su postojaleizmeu ruskoslovenskog i srpskoslovenskog bile su redakcijskog karaktera i ticale su seuglavnom fonologije, grafije i pravopisa.

Usvajanje ruskoslovenskog jezika u srpskoj sredini je praeno sukobomkako sa pristalicama srpskog narodnogovornog jezika tako i sa pristalicama

srpskoslovenskog knjievnog jezika. Pod uticajem ova dva jezika ruskoslovenski jekonano modifikovan na srpskom tlu tako da se stvorila srpska verzija, odnosno srpskaredakcija ruskoslovenskog jezika slavenoserpski jezik. Posrbljavanje ovog jezika seodnosilo pre svega na njegovu govornu realizaciju, na itanje i crkveno pojanje. Izvancrkvene upotrebe, u tekstovima svetovnog sadraja, ruskoslovenski jezik je bio u mnogo

veem stepenu posrbljen transformiui se u slavenoserpskijezik.U Stratimirovievo vreme, pa i nakon njegove smrti, kod Srba su postojala

tri knjievna jezika: 1) srpskoslovenski (kao vremenski najstariji, od XII do XVIII veka),2) ruskoslovenski (kao srednji, ali iji je pokuaj usvajanja u potpunoj originalnojrecenziji faktiki propao, od 1726. g.), i 3) slavenoserpski (kao najmlai, ali koji jepredstavljao posrbljen ruskoslovenskizik, nakon 1726. g.).

Termin slavenoserpski (slovenosrpski) je sinonim za srpski narodni govor

i za pridev srpskito se da videti iz injenice da je od druge decenije XVIII veka u titulikarlovakog mitropolita ponekad stajalo da je on slovenosrpski mitropolit to je faktikiznailo jednostavno srpski. To je bio sluaj na prvom mestu sa karlovakim mitropolitomVientijem Popoviem Janjevcem (1713. g. 1725. g.). Sloenica slavenoserpski(slovenosrpski) ima isto znaenje kao i pridev srpski, tj. koji pripada Srbima (unarodnosnom smislu). Ipak, njen prvi deo sloveno- oznaava slovensku pripadnost srpskenacije, tj. da su Srbi deo ire slovenske zajednice. Termin slavenoserpski (slovenosrpski)praktino znai da se on odnosi na nekog ili neto ko/to pripada Srbima Slovenima.Vezivanje Srpstva za Slovenstvo u to doba, isto kao i Rusa ili Bugara, je oznaavalotano odreeno zajednitvo, i to zajednitvo pre svega pravoslavnih Slovena koji su inaesvi pisali irilikim slovima, tj. pripadnost zajednikom svetu Slavia orthodoxa-e.

Sredinom XVIII i poetkom XIX veka termin slavenoserpski(slovenosrpski)je uvek oznaavao pripadnost Srbima Slovenima u narodnosnom smislu.Moda je najuoljiviji primer karlovakog mitropolita Pavla Nenadovia (1748. g.1768.g.) ija je zvanina titula glasila (. Srba i Rumuna u okviru Austrije). Zaharije Orfelin je pokrenuo 1768. g., dok je Vuk Stefanovi Karadi objavio 1814. g.svoju uvenu kao srpsku zbirkupesama, odnosno pesama koje pripadaju Srbima Slovenima spevane narodnim jezikom.

Kao to smo videli, pored ostalih naziva u ovo vreme jezik srpskog naroda, kako jedan odknjievnih jezika tako i govorni jezik, se nazivao i slavenoserpski (slovenosrpski). Tako


27/142


26

je Joakim Vuji delo J. H. Kampea Mladi Robinzon preveo godine 1810. .

Knjievni slavenoserpski (slovenosrpski) jezik je bio meavina srpskogknjivnog jezika, sastavljen od srpskih narodnih, ruskoslovenskih, ruskih isrpskoslovenskih elemenata. Postepeno je poeo da biva potiskivan kao knjievni jezik

Srba pojavom Vukovih Narodnih pjesama. U Vukovo doba, prema nekim autorima,termini slavenoserpski (slovenosrpski)jezik i srpskijezik su se ve vidljivo razlikovali, tj.oni su se odnosili na razliite tipove srpskog knjievnog jezika pri emu je ovaj drugitermin oznaavao srpski knjievni jezik jako ponarodnjen, tj. posrbljen. Meutim, zamitropolita Stratimirovia se naziv slavenoserpski (slovenosrpski)odnosio na pripadnikesrpske nacije koji su bili pravoslavni hriani, i kojima je, moemo zakljuiti, maternjigovor bio tokavski a knjievni jezik bio slavenoserpski (slovenosrpski).

Shodno svemu gore navedenom, prema mitropolitovoj viziji, nacionalna

drava Srba bi pod nazivom Slavenoserpsko gosudarstvo (), kao obnovljena i ujedinjena dravna tvorevina na istorijsko-ethnikompravu Srba, imala monarhijski oblik vladavine, bila tributarno-autonomna, pravoslavna

Velika Kneevina. Njome bi upravljao ruski veliki knez koga bi imenovao sam ruski car.Ta drava bi se dakle nalazila pod faktikim ruskim protektoratom a samo formalno bilau okvirima Otomanskog Carstva. Konano, jasno je da bi Stratimirovievo versko-lingvistiki zasnovano Slavenoserpsko gosudarstvo bilo sastavljeno od svih pripadnika junoslovenske populacije koji su govorili tokavskim dijalektom a kojima je knjievnijezik bio a nacionalna religija bila pravoslavno hrianstvo. Na taj nainbi Slavenoserpsko gosudarstvo pripadalo iroj zajednici pravoslavnog Slovenstva, tj.Serbia redivivabi bila lanica Slavie orthodoxe.

Godine 1808. su se pojavila jo dva konkretna projekta za obnovu srpskedravnosti. Prvi od njih je sastavljen od strane ruskog predstavnika meu ustanicima K.K. Rodofinikina. On je uopteno oznaio koje teritorije treba da postanu sastavni deo

obnovljene srpske drave: teritorija Beogradskog paaluka, Juna Srbija i delovi SeverneMakedonije. Rodofinikinova obnovljena Srbija bi se prostirala od Save i Dunava na

severu do ispred grada Velesa na jugu ukljuujui grad Skoplje, do reke Sitnice, Trna iDragomana u Bugarskoj, ukljuujui Sjenicu, Novu Varo i Prijepolje u Sandaku sve doreke Drine na zapadu i reke Timoka na istoku iza Negotina a ispred Vidina.

Rodofinikinovo odreivanje srpske dravne granice na prostoru Makedonije je bilouslovljeno nedefinisanou srpskog etnikog prostora na ovom podruju.

Karakteristino je da su Rusi imali prilino nejasnu sliku o etnografskimgranicama Srpstva u Makedoniji i u narednim decenijama XIX veka. Glavni razlog za to

je bio taj to je ruska diplomatija vrila nacionalnu identifikaciju u Makedoniji na osnovujezikog principa. Tako se desilo da je carska Rusija uspostavila zapadnu granicu velikeBugarske 1878. g. na Ohridskom jezeru mirom u San Stefanu ukljuujui itavuVardarsku Makedoniju u sastav Bugarske. To se dogodilo stoga to je ruska diplomatijasmatrala da veina stanovnika Vardarske Makedonije govori bugarskim jezikom to sepoistoveivalo sa bugarskom nacionalnom pripadnou. Moemo zakljuiti da su ruskediplomate primenjivale u XIX veku princip evropskih romantiara da prevashodno jezikodreuje nacionalnu pripadnost. Potvrdu za ovakvu tvrdnju imamo u izvetaju ruskogkonzula u Bitolju M. A. Hitrovo N. P. Ignjatijevu od 6. avgusta 1864. g. o nacionalnom


28/142


27

preporodu Bugara u oblasti Struge, Kieva i Ohrida: veina stanovnitva grada [Kieva,primedba V. B. S.] su muslimani, dok je hrianski element preovlaujui u selimaMuslimani Kieva, isto kao i Debra, su slovenskog porekla: oni govore samobugarski [ 1963, 24850]. Jedanaest godina kasnije (26. aprila1875. g.) ruski konzul u Bitolju V. Maksimov je prosledio nadlenim organima u Sankt

Petersburgu molbu lokalnog stanovnitva da se otvori kola u tom gradu. U svojim linimzapaanjima uz navedenu molbu Maksimov doslovno pie: kako su grad Bitolj i njegovaokolina naseljeni preteno Bugarima, njihov jezik dominira meu itavom populacijom,ukljuujui Muhamedance-Turke i Albance. Vlaka deca najveih helenofila ue prvo da govore bugarski, poto su njihove vaspitaice obino Bugarke [ 1875, 36].

Drugi projekat restauracije srpske dravnosti je nastao kratko vreme nakonRodofinikinovog. Njegov autor je bio srpski ministar Ivan Jugovi. Prema Jugovievom planu u sastav srpske drave su trebale da uu sledee teritorije: itava Bosna iHercegovina, Crna Gora, severni deo KosMeta sa Pei kao i istoni deo KosMeta saPrizrenom. Prema ovako zamiljenom projektu juna granica srpske drave bi se

prostirala do ispred Skoplja [ Istorija srpskog naroda 1981, karta na s. 91]. Oigledno jeda je Jovanoviev projekat predviao ire granice nezavisne Srbije od Rodofinikinovogprojekta.

U to vreme veina istaknutih Srba, bilo iz Srbije ili iz Austrije, nije imalajasnu predstavu o definiciji Srpstva a jo manju o tanom etnogeografskom rasprostiranjusrpskog naroda na jugoistoku Evrope. Drugim reima, srpska politika misao nije imala potpuno jasan odgovor na pitanje ko je Srbin sve do Vukovog odreenja Srpstva nalingvistickim osnovama. Do tada je u srpskoj politikoj misli uglavnom preovladavalareligijska koncepcija odreenja Srpstva. Srpski istoriar Radovan Samardi je tvrdio da je pravoslavlje predstavljalo (i predstavlja) glavnu nacionalnu karakteristiku Srba, onako

kako ga je kao ivotnu filozofiju kreirao prvi srpski arhiepiskop (i otac nacije) SvetiSava (1175. g. 1235. g.). Kao drugi nacionalni identifikator Srpstva, Samardi uzimazakletvu koju su Srbi dali Svetom Knezu Lazaru koji je pozvao itav srpski narod da sebori za zlatnu slobodu i krst asni uoi Kosovske bitke 28. juna 1389. g. Tako je osvetanad Turcima za izgubljenu bitku i dravu postala simbol srpskog nacionalnogosloboenja, ali i ujedinjenja [Samardi 1991].

Vukov lingvistiki nacionalizam se u stvari prirodno nadovezao na tenjesrpskih ustanikih voa da obnove srpsku dravnost. Pre Vukovog lingvistikog modelautvrivanja srpskog nacionalnog identiteta bilo je jasno samo da se treba obnoviti srpskadravna tvorevina koju su Srbi definitivno izgubili padom Smedereva 1459. g. VukStefanovi Karadi je tano utvrdio koji deo junoslovenske populacije treba da budeobuhvaen pojmom Srpstva po principu nacionalne identifikacije na lingvistikimosnovama. Ovaj proces je uglavnom zavren Garaaninovim romantiarsko-lingvistikimodreenjem teritorijalnog rasprostiranja srpske drave koje se zasnivalo dobrim delomna Vukovom romantiarsko-lingvistikom principu odreenja srpske nacije. Ovakvakoncepcija nacionalnog okupljanja se moe nazvati koncepcijom romantiarskogujedinjenja. Prema ovoj koncepciji, kao to je to bio sluaj i kod svih evropskihromantiarskih nacionalista, osloboena Kneevina Srbija je predstavljala nacionalnumajku koja je trebala da pod svoje skute okupi razbealu decu po Balkanskom


29/142


28

poluostrvu.1 Koncepcija romantiarskog ujedinjenja je takoe podrazumevala da senacionalno liberalno ujedinjenje kao i nacionalna kulturna integracija (tj. ostvarivanje

nacionalnih i graanskih sloboda, kulturne emancipacije, osiguranje fizike egzistencije iouvanje kulturnog i religioznog identiteta) moe ostvariti iskljuivo u okvirimanacionalne drave.2

Nakon oslobodilakih ratova srpskog naroda poetkom XIX veka koji sukrunisani dobijanjem poluautonomije 1815. g. i potpune autonomije 1830. g./1833. g.donoenje prvog srbijanskog ustava 1835. g. je definitivno uvrstilo realnu srpskudravnu nezavisnost. Sretenjski ustav iz 1835. g. je bio delo pravnika DimitrijaDavidovia, Srbina iz June Ugarske, koji je za svoju konstituciju uzeo primere izmodernog liberalnog ustavnog zakonodavstva Belgije i vajcarske. Davidoviev ustav jepredviao Narodnu skuptinu kao zakonodavni organ a kneza i Savet kao izvrnu vlast.Savet je proklamovan kao nezavisno telo kao i Ministarstvo, zamiljeno kao neka vrstavlade. Graanska prava su bila iroka i garantovana od strane drave. Vazalna zavisnostKneevine Srbije prema svom formalnom sizerenu Porti je samo nominalno predviena.Ovako i ovoliko liberalan ustav, potpuno neuobiajen za balkanske prilike, je krajnje

negativno ocenjen od strane carske Rusije kao francuska bata u srpskoj umi[Stojanevi 1991, 270280; Gavrilovi 1926]. Vredi napomenuti da je usvajanje ustavaiz 1835. g. bio siguran dokaz da se mlada srpska drava okree ka liberalnoj i modernojEvropi odakle je ustavni princip i pozajmljen ali isto tako znai i da se odrie daljihdobrih diplomatsko-politiko-vojnih usluga svoje majke zatitnice - Rusije. Okretanjesrpske kulture ka Zapadnoj Evropi e definitivno biti potvreno ve sledee godine kadaVuk Stefanovi Karadi, primenjujui liberalno nemako-romantiarsko jeziko naelodeterminacije nacije, pie svoj uveni lanakSrbi svi i svuda.

Knez Milo Obrenovi I (1817. g.1839. g.) je nastavio da radi na idejiobnavljanja srpske dravnosti i njenom uvrivanju. Milo Obrenovi je ujedno prihvatio i ustaniku dravotvornu ideju da obnovljena srpska dravnost u XIX veku

treba da predstavlja nastavak dravotvornog ivota Srba iz srednjovekovnog perioda. To je u praksi znailo da moderna srpska drava treba da obnovi egzistencijusrednjovekovnog srpskog carstva uspostavljenog za vlade cara Stefana Duana 1331. g.1355. g. (o Duanovom Carstvu vidi [ 2001]). Prema Miloevom miljenjusrpska diplomatija je morala raditi na ujedinjenju svih Srba i srpskih zemalja u jednu

dravu. Pod srpskim zemljama su se podrazumevale sve teritorije Jugoistone Evrope ukojima su Srbi inili veinu stanovnitva ili pak iveli u velikom broju. Meutim u tom

1Za vreme graanskog rata u bivoj Jugoslaviji 1991. g.1995. g. srpski pesnik iz Bosne, Gojko ogo, je

1994. g. slikovito prikazao ovaj odnos ajke Srbije prema svojoj razbealoj deci rekavi da su zapadni

Srbi uvek davali kap svoje krvi za kap majinog mleka.2Istaknuti srpski lingvista, Pavle Ivi, tvrdi da je stvaranje Jugoslavije bila najvea srpska avantura i grekau itavoj nacionalnoj istoriji. Razlog za ovakvu tvrdnju Ivi je naao u injenici da je Jugoslavija bilasastavljena od razliitih naroda, kultura, vera i tradicija to je sve skupa predstavljalo odlian izvor sukoba.Umesto Jugoslavije, Srbi su trebali 1918. g. stvoriti veliku Srbiju sastavljenu od svih srpskih zemalja [Ivi1991]. Naravno, mi danas znamo da je to bilo de facto nemogue nakon propasti carske Rusije ufebruarskoj/martovskoj revoluciji, a naroito nakon dolaska boljevika na vlast oktobra/novembra 1917. g.jer su obe vlade i ona Kerenskog i ona Lenjinova preferirale Jugoslaviju umesto velike Srbije, a od ostalih

velikih evropskih sila nijedna, sem Rusije Romanovih, nije podravala veliku Srbiju plaei sepredominantnog ruskog uticaja u Jugoistonoj Evropi.


30/142


29

trenutku se kao akutni problem postavilo pitanje definicije Srpstva. Taj problem euskoro reiti na svoj nain Vuk Stefanovi Karadi, kao to je ve napomenutoprimenom lingvistikog modela nacionalne identifikacije. Miloev stav je bio da se srpskidravotvorni ciljevi mogu ostvariti tek tada kada se steknu povoljni spoljnopolitikiuslovi praeni optim propadanjem bolesnika na Bosforu, tj. Otomanske Imperije, kao i

usled povoljnih meunarodnih odnosa koji bi ili na srpsku ruku . Pod tim se podrazumevalo stvaranje iroke antiturske koalicije balkanskih hrianskih drava. Usvojim zamislima obnavljanja srpske srednjovekovne dravne tvorevine Knez Milo jeimao na umu ukljuivanje pre svega Bosne, Hercegovine i Stare Srbije, tj. Kosova,Metohije i Rake (Sandaka) u dravno telo Kneevine Srbije [Stojanevi 1969;Vukovi 1957].

Praktino je Knez Milo nastojao da primeni u praksi naelo starog, jo izdoba feudalizma poniklog istorijskog prava naroda na odreene teritorije. Meu tim, sanovim Vukovim modelom definisanja Srpstva bu

vladislav b sotirovic knjiga "srpski komonvelt", isbn 978-609-408-206-1

Documents