1

1

VLADAVINA NEMANJIĆA I DOLAZAK OSMANLIJA

"Zemaljsko je za maleno carstvo, a nebesko uvek i

doveka". (Knez Lazar, uoči Kosovske bitke, 1389.

godine)

Posle Drugog svetskog rata, a posebno posle

ozbiljnih nereda koji su izbili na Kosovu 1981. godine,

srpski arheolozi su vredno prionuli na posao u

nastojanju da opovrgnu teoriju o ilirskom etničkom

poreklu Albanaca. Tako se vojevanje za status Kosova

produžilo, zašavši u preistoriju. Davnašnja tvrdnja

Albanaca da vode poreklo od drevnih Ilira u to vreme

se potkrepljuje izjavama da Kosovo i Metohija

predstavljaju delove stare ilirske postojbine koja,

samim tim, treba, naravno, da bude pripojena njenom

preostalom delu, odnosno, savremenoj Albaniji.1 Narodi

koje su Grci i Rimljani nazivali Ilirima zaposeli su

široku teritoriju duž Jadrana, pa sve do Epira na jugu,

Makedonije na jugoistoku i Istre na severu. Albanci

tvrde da su oni, shodno tome, potomci Ilira i da su

prvobitni stanovnici Kosova. Albanski jezik, koji

pripada grupi indoevropskih jezika, ima specifičan

rečnik, morfologiju i fonetiku koji su privukli pažnju

mnogih filologa, a nekolicina njih uvereni su i tvrde,

da albanski jezik vodi poreklo od staro-ilirskog.2

Stalni politički sukobi izmedju Albanaca i Srba su

se upadljivo odrazili na proučavanje Ilira . Nije

ništa novo da rasprave o etničkoj srodnosti drevnih

naroda u jugoistočnoj Evropi treba povezivati sa

netrpeljivošću izmedju u Srba, Bugara, Grka i Albanaca,

ali pitanje Kosova je postalo ozbiljnije nego ikada

otkada je prvi put postavljeno na Berlinskom kongresu,

1878. godine.3 Savremeni Albanci brane teoriju o svom

ilirskom poreklu koja počiva na njihovoj neprekinutoj

1 John Wilkes, The Illyrians, Blackwell, Oxford, 1992, str. 27. 2 Ibid., str. 278.

3 Ibid., str. 11.

2

ilirskoj lozi koja vodi poreklo od naroda koji je

postojao još u bronzanom dobu, u geografskoj oblasti

koja obuhvata današnju Albaniju, ali i područja

nekadašnje Jugoslavije naseljena Albancima: Kosovo,

zapadnu Makedoniju i jugoistočnu Crnu Goru. Ta

činjenica se potkrepljuje brojnim dokazima kao što su

imena mesta i ljudi, dokazima o ilirskom prisustvu na

području Kosova i Metohije. Albanci, isto tako, tvrde

da su Dardanci - drevni stanovnici Kosova, severne

Makedonije i južne Srbije - bili Iliri, iako srpski

arheolozi smatraju da su oni ilirsko-tračka mešavina.4

Ovo pitanje je uporno zamagljivano političkim i

ideološkim argumentima koji su odnosili prevagu nad

akademskim.

Srpska istoriografija tvrdi da je albansko

stanovništvo nastalo od mešavine naroda, uključujući

ostatke Ilira, ali i mešanjem naroda koji su živeli na

zapadnom Balkanu u starom i srednjem veku. Srpske

naučne i političke institucije nastoje da dokažu da su

Južni Sloveni, od svog dolaska na Balkan, u šestom

veku, dominirali u oblasti Kosova, a da su Albanci tu

stigli tek krajem sedamnestog, a pretežno u osamnaestom

veku. Prema toj teoriji, nekoliko malih albanskih

zajednica živelo je do petog veka naše ere na Kosovu i

u Makedoniji, i to ne severnije od Skoplja, ali su se

kasnije, pred najezdom Slovena, povukli na jug, u

planine Albanije. Počeli su da se vraćaju u trinaestom

i četrnaestom veku, osnivajući veće zajednice tek posle

osmanlijske invazije,pod zaštitom islama. Uporno

insistiranje na demografskom činiocu ima za cilj da

predstavi Albance kao kolonizatore i progonitelje Srba

koji polažu istorijsko pravo na Kosovo, pa stoga i na

pravo da tamo žive, dok su Albanci doseljenici i zato

nemaju nikakvo istorijsko pravo da tamo žive. Uopšteno

gledano, albanski istoričari ne poriču da je nešto

Albanaca zauzelo srpske teritorije (severnoalbansko

poreklo mnogih kosovskih Albanaca potvrdjeno je

njihovim porodičnim stablima). Oni, medjutim, nastoje

da umanje obim te kolonizacije, prepuštajući svojim

protivnicima da izmedju redova pročitaju da su se ti

4 Za albansko gledište videti A. Hadri, "L'historiographie yougoslave sur

l'Etat illyrien", Iliria (Tirana), IV, 1976, a srpski odgovor videti u: M.

Gara{anin, "L'historiographie yougoslave sur l'Etat illyrien (a propos de la

communication de Ali Hadri dans Iliria IV, Tirana, 1976)", G CBI XVIII/16,

1980.

3

doseljenici, na kraju krajeva, vratili kući jer su

područja koja su oni zauzeli nekada pripadala njihovim

ilirskim precima Dardancima 5 - koji su, u

helenističkom periodu, imali dugu zajedničku istočnu

granicu sa Tračanima u centralnom delu Balkana.

Izmedju šestog i četvrtog veka pre naše ere, postojala

je dardanska zajednica koja je prethodila društvu koje

je gradilo gradska naselja razvijana izmedju četvrtog

i prvog veka p.n.e. Nedavna istraživanja pokazala su

da su bliske veze sa helenskim svetom uspostavljene

krajem sedmog veka pre naše ere uvozom sa Hiosa.

Ustanovljeno je, da postoje do sredine četvrtog veka

pre n.e, {to je bio slučaj i u Skopskoj dolini

(Skopska tvrdjava, Nerezi, Varvara, Studenčan). Ništa

nije navodilo na zaključak da je bilo razaranja, ili

prinudnog iseljavanja, tako da se stiče utisak da je

verovatnije da je napuštanje tih naselja bilo posledica

urbanizacije dardanijskog društva.6 Srpski arheolozi

iznose niz teza o poreklu Albanaca, a najšire

prihvaćena je ona po kojoj Albanci nisu Iliri, već

dakijsko-mezijska mešavina i da su se pojavili početkom

srednjeg veka, iz brakova izmedju nomada - pastira i

ostataka lokalnog neromanizovanog stanovništva,

uključujući ilirsko i dardanijsko. Srpski istraživači

ni ranije nisu uvek bili jednodušni kada su na područje

Kosova smeštali drevno dakijsko-mezijsko stanovništvo.

Istaknuti srpski arheolog, Milutin Garađanin, u

pregledu o preistorijskoj Srbiji iz 1973. godine,

otvoreno priznaje da se, na osnovu ličnih imena i

naziva mesta, Dardanci mogu, u izvesnoj meri, smatrati

Ilirima, a da je prisustvo tračkog i, možda, dačkog

činioca očigledno samo u istočnim delovima njihovih

teritorija.7 Kada je reč o njihovoj rasporedjenosti,

tračka imena se mogu naći uglavnom u istočnoj

Dardaniji, od Skupija (Skoplja) do Naisuss-a (Niša) i

Remezijane, mada se ponegde sreću i ilirski nazivi. Ovi

potonji potpuno preovladjuju u zapadnim oblastima,

Priština-Mitrovica i Prizren-Peć.8

5 Pipa and Repishti, Studies on Kosova, 1984, str. 242.

6 E. Shukriu, Kosova Historical Review (Tirana), 3/1994, str. 12-13.

7Milutin Garašanin, Preistorija na tlu Srbije, tom. II, Beograd, 1973, str.

523.

8 John Wilkes, Illyrians, str. 86.

4

Mnogo se raspravljalo o tome da li su Dardanci

ilirski ili trački narod i jedno od mišljenja je da su

ovu oblast prvobitno nastanjivali Tračani koji su potom

dugo bili u neposrednoj vezi sa Ilirima. Teorija o

ilirskom poreklu Dardanaca zasniva se prvenstveno na

klasičnim pisanim izvorima i na imenima lica i mesta.

Dosadašnja arheološka istraživanja na Kosovu bila su

najvećim delom usredsredjena na iskopavanja na

lokacijama iz neolitskog i gvozdenog doba, kao i nekih

drugih iz starog i srednjeg veka. Iskopavanja su

obavljena na malom broju nalazišta iz bronzanog doba i

stiče se utisak da su sva ilirska. Istraživanja vezana

za gvozdeno doba, najproučavaniji period na Kosovu,

pokazala su da je, u osmom veku p.n.e., postojala

kultura sa veoma izraženim crtama koje se bez ikakve

sumnje mogu nazvati dardanskim, i to na područjima

koje se kasnije u pisanim izvorima nazivaju

Dardanijom.9 U prvom veku pre n.e., Dardanci se

javljaju kao neprijatni susedi Makedonije, tada u

sastavu Rimskog carstva, a oko 70. godine pre n.e.,

rimska vojska je protiv njih vodila krajnje surov

rat.Moguće je da ih je Rim konačno potčinio u vreme

Antonijeve (40-31. p.ne.) vladavine Makedonijom, mada

je bilo kakav zapis o tome verovatno uklonio njegov

suparnik Oktavijan.10 Tako su Iliri nestali u Rimskom

carstvu.

U četvrtom veku naše ere, stvorena je rimska

provincija Dardanija koja je obuhvatala Kosovo i

Skoplje, dok su gradovi Tetovo, Gostivar, Struga i

Ohrid pripadali provinciji Novi Epir. Oblasti

nastanjene Albancima, koje danas pripadaju Crnoj Gori,

bile su deo provincije Prevalitana. Rimljani su

uglavnom prepuštali Dardance same sebi i oni su zato

uspevali da sačuvaju svoje odlike i tradiciju. U vreme

rimske okupacije iz Madjarske, na Kosovo su dovedeni

Sasi koji su bili rudari. Tokom čitavog trećeg i

četvrtog veka nove ere, ilirske oblasti su bile

izložene brojnim najezdama Huna, Vizigota i Ostrogota.

Kada se, 395. godine, Rimsko carstvo raspalo na Istočno

i Zapadno, južna Ilirija je pripala Istočnom carstvu i

Istočnoj crkvi, dok je severna Ilirija pripala Zapadnom

carstvu u kojem je nosilac crkvene vlasti bio papa.

9 E. Shukriu, Kosova Historical Review, 3/1994, str. 11.

10 Wilkes, The Illyrians, str. 210.

5

Negde u šestom veku nove ere, Sloveni su počeli da

prelaze Dunav i da dolaze na Balkan. Velike avarsko-

slovenske seobe u šestom i sedmom veku nisu, medjutim,

bile uzrok nestanka ranije postojećih društava u

centralnom delu Balkana. U početku, Kosovo nije bilo

ugroženo tim seobama naroda koje su počinjale

prelaskom Dunava kod Singidunuma (današnjeg Beograda) i

uglavnom se kretale ka obalama Crnog mora, Trakije, i

konačno Carigradu. Manje skupine silazile su niz doline

Morave i Vardara, do Soluna, a samo pojedine izdvojene

skupine prodirale su u zapadne oblasti.

Sloveni su se, posle neuspele opsade Soluna 586.

godine, raspršili po južnom Balkanu i to se završilo

zaposedanjem Prevalitane i oblasti južno od reke

Škumbe, što se može zaključiti po slovenskom poreklu

imena naselja. Te invazije su ozbiljno ugrozile

Vizantijsko carstvo i krajem šestog veka, posle novih

nadiranja slovenskih plemena, prvobitno naseljena

plemena počela su da se sele iz nezaštićenih ravnica u

više predele koji su im, u poredjenju sa prethodnim,

pružala izvesnu bezbednost. Mnoge rudarske zajednice su

se raselile kada su kolonizatori napustili ovu oblast.

Oni koji su ostali, obradjivali su zemlju za sopstvene

potrebe. Posle pada Rimskog carstva i slabljenja

Vizantijskog carstva, narodi koji su govorili ilirski

ponovo su se širili do doline Maće i po ravnici Muzeće

(Muzeqe). U to vreme, njihovi susedi sa juga su ih

znali kao Albane, a njihov jezik kao albanski.11

Tokom desetog veka, oblasti centralnog Balkana

postale su poprište sukoba izmedju Vizantije i

bugarskih careva Simeona i Samuila. Krajem tog veka,

Samuilovo carstvo je obuhvatalo većinu teritorija

izmedju Crnog i Jadranskog mora, uključujući sve

oblasti u kojima su živeli Albanci. Bugare je,

medjutim, 1018. godine, u bici kraj Beligrada (Berat),

pobedila Vizantija koja je posle toga ponovo zavela

svoju upravu u područjima u kojima se govorilo

albanskim jezikom. Godine 1054., hrišćanski svet se

konačno raspao na istočnu pravoslavnu i rimokatoličku

crkvu, pa su Albanci na Balkanu potpali pod uticaj Grka

11 N. Hammond, "The Relations of Illyrian Albania with the Greeks nad Romans"

u T. Winnifrith (ed.), Perspectives on Albania, London, 1992, str. 39.

Ptolomej, geograf iz drugog veka, pominje jedno albansko pleme sa gradom

Albanopolisom. Ime ovih Albanaca proširilo se u jedanaestom veku na ostatak

nekadašnjih Ilira.

6

i Slovena, s jedne, i Rima i Mletaka, s druge strane.

Katolicizam je počeo da se širi u plemenima koja su se

bavila stočarstvom u današnjoj severnoj Albaniji, a

latinski je potisnuo ranije preovladjujući grčki jezik

iz crkve i kulture. Albanski svet je uspostavio bliske

veze sa Vizantijom koja je veoma cenila ekonomski i

strateški značaj oblasti u kojima su živeli Albanci,

jer su one povezivale izuzetno značajne trgovačke

puteve od jadranske obale ka Carigradu.

Naredni vek doneo je socijalne i etničke podele.

Sloveni, koji su došli na zapadni Balkan, podelili su

se na tri grupe - Slovence, koji su zaposeli teritorije

na severu, i Hrvate i Srbe koji su se naselili južnije.

Hrvati su osnovali nezavisnu državu koja je trajala sve

dok je Kraljevina Madjarska, 1102. godine, nije

obuhvatila kao svoj deo, a Slovenci su prihvatili

vladavinu franačkih kraljeva. Za budućnost Balkana

mnogo je značajniji razvoj Srbije. Njena rana istorija

obeležena je sporenjima izmedju plemenskih poglavara

(župana), što je unutar nje izazivalo nered, a van nje

sukobe sa susedima, Bugarima. S obzirom na to da su se

pretežno bavila zemljoradnjom, slovenska plemena su se

naselila po rečnim dolinama i ravnicama. Unutrašnjost

je bila slabo naseljena stočarima: Vlasima, Ilirima,

Tračanima, Dardancima i drugim (predjašnjim)

stanovnicima. Najezda Slovena potisnula je "prvobitne"

stanovnike, koji su se vratili na pašnjake na

visoravnima, i do jedanaestog veka gotovo svo obradivo

zemljište u najsevernijim predelima današnje Albanije i

u predelu današnjeg Kosova bilo je u rukama Slovena.12

Sve do 1180. godine, kada je umro car Manojlo

Komnin, Kosovom je vladala Vizantija. Tvrdjava Zvečan,

u blizini Mitrovice, koja je štitila veliki rudarski

centar Trepču, igrala je značajnu ulogu u borbama koje

je Vizantija, u dvanestom veku, vodila protiv Srba.

Prvobitna postojbinaa Srba bila je u planinskim

predelima oko Raške, u blizini današnjeg Novog Pazara.

U drugoj polovini dvanaestog veka, Srbi su počeli da se

sele na jug i istok, izvan Raške, u pravcu današnjeg

Kosova. Konačno, oko 1166. godine, došlo je do velike

promene u Srbiji. Staru dinastiju zamenila je nova

čiji začetnik je bio izvesni Tihomir, koga je ubrzo

12 R. Gremaux, "Politics of Ethnic Domination in the Land of the Living Past,

Kosovo - Kosova", u G. Duijzings, D. Janji} and S. Maliqi (eds), Confrontation

of Coexistence, Peace Research Centre, University of Nijmegen, 1996, str. 16.

7

smenio njegov brat Stefan Nemanja. Nova dinastija }e

vladati Srbijom do 1371. godine.

Kosovo, središte države Nemanjića

Pokušaji da se obezbedi pristup albanskoj obali

bili su uočljiv cilj u politici srpske srednjevekovne

države. Osnivanje gradova, a time i razvoj srpske

države, počelo je prodorom Srba ka obali i

uspostavljanjem administrativnih i verskih centara u

Skadru, Prizrenu i De~anima. Za deset godina, od 1180.

do 1190. godine, Stefan Nemanja je, iskoristivši

unutrašnje nemire u Vizantiji pod Andronikusom, i,

1183. godine, napad Madjara sa kojima je bio u

savezništvu, kao i normansku invaziju, 1185. godine i

Treći krstaški rat, 1189, uspeo da osvoji Kosovo i

Metohiju, uključujući Prizren, da prodre u severnu

Makedoniju i zauzme Skoplje i gornji deo toka Vardara.

Nijedna oblast nije ostala u vlasti nekadašnje

dukljanske dinastije; Zeta je ušla u sastav Nemanjine

države, Raške. Kada je dospeo do obale, zadobio je

južnu Dalmaciju, uključujući gradove Kotor, Ulcinj i

Bar. Iz Zete je ušao i u severnu Albaniju, osvojivši

oblast Pilota, izmedju Prizrena i Skadarskog jezera.13

Tako je Srbija zauzela jedinstvenu teritoriju koja se

graničila sa Madjarskom duž niskih planina na severnoj

obali Zapadne Morave,a na jugu se protezala do Kosova i

Metohije, na zapadu do obale, obuhvatajući Zetu,

Trebinje, Hum i južnu Dalmaciju. Vizantija se očigledno

samo branila.14

Smešteno na raskršću glavnih balkanskih puteva

koji su povezivali okolne srpske zemlje Rašku, Bosnu,

Zetu i skadarsku obalu sa Makedonijom i Pomoravljem,

Kosovo je postalo kulturni i administrativni centar

države Nemanjića, posle pada Carigrada, u četvrtom

krstaškom ratu, 1204. godine. Katolicizam je, od

dvanaestog veka, počeo da prodire preko priobalnih u

unutrašnjost severoistočnih oblasti u kojima su živeli

Albanci, ali, kako je vera bila drugo ime za državu,

Nemanjići su počeli da nameću pravoslavnu veru narodima

koji su im bili potčinjeni. Veliki broj katoličkih

13 J.V.A. Fine, The Late Medieval Balkans, Ann Arbor: University of Michigan

Press, 1994, str. 7.

14 Ibid., str. 26.

8

crkava i manastira bio je proširen i pretvoren u

srpske. Vremenom se pravoslavna crkva podelila na

nekoliko nacionalnih crkava saobraznih državama ili

narodima u tom području. Tako je Srpska pravoslavna

crkva, u trinaestom veku, dobila samostalnost, postavši

tesno vezana za moć države i veliki pobornik državne

politike.15

U toku dvanaestog veka, Srbija beleži privredni

procvat. Napredak poljoprivrede mogla je da zahvali

plodnoj zemlji koja je ostala iza nekadašnjih jezera,

smeštenih u plodnim basenima kao što je kosovski

(gornji tok reke Ibra), metohijski (gornji tok Drima) i

tetovski (gornji tok Vardara). Napredovalo je i

rudarstvo, zahvaljujući nalazištima zlata, srebra,

bakra i kalaja. Posle pada Carigrada, 1204. godine,

centar nemanjićke države premešten je u relativno

bogatu i gusto naseljenu oblast Kosova i Metohije. Tu

su osnovani kulturni i administrativni centri države

Nemanjića koji su zahtevali da se sedište Srpske

pravoslavne crkve, takodje, preseli u Peć, posle

sticanja autokefalnosti, 1219. godine. Naslednici prvog

srpskog arhiepiskopa, Svetog Save, izgradili su

nekoliko crkava oko crkve Svetih apostola, polažući na

taj način temelje onome što će kasnije biti Pećka

patrijaršija. Mnogim svojim teorijskim rukopisima i

bogosluženjima, ove manastirske zajednice pomagale su

očuvanje i jačanje, ne samo pravoslavne vere, već i

duhovnost srpske nacije. Kralj Milutin je za sobom

ostavio najveći broj zadužbina na Kosovu, medju kojima

je najveća manastir Gračanica, sagradjen 1321. godine,

u blizini Prištine.16

Na Kosovu, prevashodno u njegovom istočnom delu,

većina Albanaca je postepeno prevedena u pravoslavnu

veru brojnim načinima, uključujući krštenje dece

srpskim imenima i obavljanje svih verskih obreda, kao

što je venčanje, na srpskom jeziku. U Crnoj Gori su u

pravoslavnu veru prevedena čitava plemena kao što su

Kuči, Bjelopavlići, Palabarde, Piperi i Vasojevići; oni

koji su se opirali preobraćanju, povlačili su se u brda

današnje severne Albanije. Razlika izmedju gegijske

15 Mark Krasniqi, "The Role of the Serbian Orthodox Church in Anti-Albanian

policies in Kosova", Kosova Historical Review, broj 3 (Tirana), 1994, str. 15.

16 D. Bataković, The Kosovo Chronicles, Beograd, 1992, str. 37-38.

9

jezičke grupe, severno i toskijske, južno od reke

Škumbe, verovatno je postala konačna tokom dvanaestog

veka. Na tu podelu jasno ukazuje to što je 1210. godine

ova dolina izabrana kao severna granica teritorija koje

su Mleci "ustupili" Mihajlu Epirskom. Istovremeno,

rimokatolicizam, koji je dolazio iz Dalmacije, proširio

se u severnoj Albaniji, dok je jug ostao pod

jurisdikcijom pravoslavne crkve.17 Zvanično prihvatanje

katolicizma, pored toga što je povuklo jasnu liniju

razgraničenja izmedju Albanaca i Srba, imalo je još

jednu značajnu posledicu: uvelo je otpor Albanaca u

moćnu antisrpsku koaliciju evropskih katoličkih monarha

koju je papska vlast nastojala da stvori, naročito

početkom četrnaestog veka. Nema sumnje da je razlaz

Srba sa francuskom porodicom Anžuja, koja je do tada

bila njihov saveznik, odigrao presudnu ulogu u

stvaranju ovog fronta. Zajednički interesi bili su

pokretačka snaga velikih pohoda protiv Srba, kao što su

bili krstaški ratovi 1319. i 1331. godine, kada se

savezu papske vlasti, Napulja i Madjarske spremno

pridružilo albansko i hrvatsko plemstvo.18 Albanci nisu

stvorili nikakvu strukturu nalik državi sve do

petnaestog veka. Ipak, organizovani u plemena

predvodjena poglavarima, dominirali su planinskim

predelima u većem delu današnje Albanije.

Čitava teritorija južnog Kosova je, u toku

srednjeg veka, u stvari, postala vlasništvo velikih

manastira. Sudeći po zadužbinskim poveljama ovih

manastira, u prvoj polovini četrnaestog veka

stanovništvo je postepeno silazilo sa planina na zapadu

i severu Kosova u plodne ravnice. Nedaleko od Peći

nalaze se Dečani, veliki manastir izuzetne lepote,

gradjen negde izmedju 1327. i 1335. godine za Stefana

Uroša III; njegova bogata dekoracija sadrži gotovo

10.000 naslikanih likova i dvadeset biblijskih ciklusa

koji predstavljaju najveću postojeću zbirku ikona u

područjima koja su bila pod uticajem Vizantije.19 Svaki

srpski vladar sagradio je bar jedan manastir. Dečanske

hrisovulje iz 1330. godine sadrže detaljan spisak

17 Pipa and Repishti, Studies on Kosova, str. 8.

18 Pellumb, Xhufi, "The Albanians in the Serbian Nemanja Kingdom", Kosova

Historical Review, broj 4, 1994, str. 19.

19 Za detaljan opis manastira i Kosova videti A. Kindersley, The Mountains of

Serbia: Travels through Inland Yugoslavia, Newton Abbot, 1977.

10

imanja i poklonjenih sela. Imanje manastira Dečani bilo

je veoma veliko i obuhvatalo je delove današnje

severoistočne Albanije. Ta manastirska imanja, koja su

uspevala da zadovolje sve svoje potrebe, dokazuju da su

Srbi etnički i homogeno naseljavali Kosovo.

Dušanovo carstvo

Gradjanski ratovi u Vizantiji, vodjeni sredinom

četrnaestog veka, oslabili su njegove evropske

provincije i tako otvorile put balkanskim osvajanjima

Stefana Dušana (1331-55), najmoćnijeg srpskog vladara,

koja su lako ostvarena zahvaljujući pomoći lokalnog

plemstva. Najveći osvajački pohodi Srba, u kojima su

pokorili krajeve naseljene Albancima u oblasti koja se

prostirala izmedju Antivara (Bar), Prizrena, Ohrida i

Valone, izvedeni su 1343. godine, kada je Dušan krenuo

da osvaja teritoriju današnje Albanije. Po proglašenju

carstva, patrijarhovo sedište trajno je smešteno u

manastiru u Peći, 1346. godine. Srpski vladari su

kasnije na plodnoj zemlji izmedju Peći, Prizrena,

Mitrovice i Prištine gradili crkve i manastire, a

čitavo područje je potom dobilo srpski naziv Metohija

(po grčkoj reči metoh - crkveno imanje). Tako je oblast

Metohije postala duhovno jezgro srpske nacije. Usledila

je politika prisilnog prevodjenja Albanaca, i katolika

i pravoslavaca, u srpsku nacionalnu crkvu - što je

bio prioritet srpske državne politike - o čemu svedoči

Dušanov zakonik. Ovaj Zakonik - neka vrsta ustava

srpskog srednjovekovnog carstva - sadržao je takozvane

"antijeretičke odredbe" kojima se nalagalo da svi

podanici srpskog carstva moraju biti kršteni kao

pripadnici srpske crkve. Zakonik je, takodje, odredio

ulogu srpskog vladara kao zaštitnika Srpske crkve i

iskorenitelja "jeresi".20

Dušan je, 1346. godine, pošto je Epir i Tesaliju

pripojio svome carstvu, krunisan za cara Srba, Grka,

Bugara i Albanaca. Tada je Srpska episkopija u Pe}i

proglašena patrijaršijom, a time i nezavisnost srpske

crkve od Carigrada.21 Stefan Dušan je ulagao velike

20 Pellumb, Xhufi, The Albanians in the Serbian Nemanja Kingdom, str. 18.

21 "Knjiga srpske aristokratije", koja se čuva u Hilandaru, srpskom manastiru

na Svetoj gori, sadrži imena svih istaknutih članove srpske zajednice koji su

živeli na Kosovu pre turske okupacije.

11

napore u podsticanje trgovine i proizvodnje, što je

vešto postignuto, kako dovodjenjem stranaca, tako i

diplomatijom i ugovorima. Sasi, Dubrovčani, Mlečani,

Grci i Albanci radili su zajedno u bogatim rudnicima

kao što je Novo Brdo, ili su bili u sastavu vojnih

jedinica u njegovim tvrdjavama. Nikada, ni pre ni posle

toga, srpska vlast i teritorija nisu bili veći.

Današnji srpski rodoljubi na Dušanovo doba gledaju kao

na najslavnije razdoblje svoje istorije, a njega

smatraju herojem. Njegovo ime postalo je sinonim za

težnje srpske nacije. Za vreme Nemanjića, zaštićeni

putevi su povezivali Prizren sa Dunavom i Jadranom.

Postojala je stalna veza izmedju Prizrena, Kotora,

Raguze, pa čak i Mletaka. Srpski vladari su trgovcima

obezbedjivali lakši prolaz preko svojih teritorija. Dva

veka je Prizren bio sedište srpskih suverena i jedan

od najznačajnijih trgovačkih centara Srbije u kojem su

prebivali mnogi srpski trgovci, kao i trgovci sa obale,

uključujući dubrovačkog konzula za celu Srbiju.

Prizren je postao Dušanova prestonica i on je,

negde izmedju 1347. i 1352. godine,u njegovoj blizini

sagradio crkvu posvećenu Svetim Arhandjelima i namenio

je svom večnom prebivalištu, a to je jedina zadužbina

kojoj je on bio ktitor. Nije štedeo na opremanju

gradjevine, pa je njena unutrašnjost sva u blistavom

mermeru, pozlati, srebrnim zvezdama i mozaicima.22 Na

srpsku nesreću, Stefan Dušan nikada nije naučio da drži

na okupu svoje veliko carstvo. Osvojene teritorije

podelio je na provincije kojima su upravljali moćni

poglavari. U državi učvršćenoj na takav način sve ide

lako dok je na njenom čelu snažan vladar, ali kada

jednom nestane "gvozdene ruke", kao što je to bio

slučaj posle Dušanove smrti, 1355. godine, neizbežno

dolazi do unutrašnjih sukoba. Carstvo, sastavljeno od

malih, polunezavisnih država kojima su upravljale tako

moćne porodice kao što su Dukadjini, Balše, Topoje i

Kastrati, nije bilo jedinstveno i čvrsto povezano i

zato se postepeno urušavalo, naročito posle napada

Osmanlija, neprijatelja koji je bio potpuno ujedinjen i

kojeg je vodio jedan jedini vodja. Posle Dušanove

smrti, Kosovom je zavladao kralj Vukašin Mrnjavčević,

suvladar poslednjeg Nemanjića, cara Uroša. Posle 1371.

22 A.N. Dragnich i S. Todorovich, The Saga of Kosovo, Westview Press, Boulder,

Colorado, 1984, str. 41-2.

12

godine, Prizren je u izvesnoj meri počeo da zaostaje,

pošto je postao sastavni deo jedne manje kneževine i

bio odvojen od najznačajnijih rudnika koji nisu više

bili pod vlašću istog vladara kao grad. Posle 1371.

godine, trgovačke kolonije uz pojedine rudnike, kao što

je bilo Novo Brdo, postaju veće i po obimu i po

značaju i veliki deo trgovine izmedju rudarskih centara

i obale nije se više odvijao preko Prizrena.23

Dolazak Osmanlija

U toku četrnaestog veka, razjedinjenost na

Balkanu, koja je usledila posle unutrašnjih podela i

domaćih razmirica, postala je uvod u onu pravu opasnost

koja se sve više približavala sa jugoistoka. Pojavila

se nova sila koja je postala sastavni deo evropske

istorije. Osmanlijski Turci, inače azijski narod,

postepeno su uništili oslabljeno Vizantijsko carstvo i,

1354. godine, osvojili su poluostrvo, nadirući iz Male

Azije. Njihov neumoljivi osvajački pohod počeo je

nadiranjem uz dolinu Marice i zauzimanjem Makedonije,

1380. godine. Neujedinjeni balkanski vladari nisu bili

svesni pretnje i nisu uspeli da zaustave bujicu.

Bliskost i razmere turske pretnje nisu dobro procenili

ni Vizantija ni balkanski vladari, koji su bili

uglavnom zaokupljeni medjusobnim ratovanjem.

Srpska država je, 1370. godine, bila dosta

različita od carstva koje je Dušan za sobom ostavio.

Tesalija, Epir i Albanija su se sasvim otcepili, a

svadje izmedju raznih nezavisnih slovenskih i albanskih

glavara omogućile su Osmanlijama da tokom šezdesetih

godina četrnaestog veka, naišavši na slab otpor, prodru

duboko u Trakiju. Oni nisu bili u stanju da sklope

dovoljno jak i jedinstven savez da bi se suprotstavili

Osmanlijama kada su bili prinudjeni da se sa njima

sukobe, 26. septembra 1371. godine u bici na Marici,

kraj Černomena, gde su Osmanlije zabeležile najveći

dotadašnji uspeh. Ta bitka, koja je najavila odlučujuće

tursko osvajanje srpskih teritorija, bila je daleko

značajnija za otvaranje Balkana Turcima i za

slabljenje srpskog otpora nego kasnija, mnogo poznatija

kosovska bitka (1389). Srpske snage su, delom zbog

svoje nespremnosti, bile zbrisane, a samim tim se i

23 Fine, The Late Medieval Balkans, str. 383.

13

ostatak Srbije raspao. Neke delove su prigrabili još

uvek zavadjeni ratni zapovednici koji su se,

nepoverljivi jedan prema drugome, borili da ispune

praznine koje su ostale posle propasti centralne

vlasti.

Marička bitka je olakšala raspad ostatka Srbije;

centralna vlast, takva kakva je bila, izgubila je

najveći deo svojih snaga u toj bici, dok su plemići,

koji se nisu borili, sačuvali netaknutim sopstvene

snage. Osmanlije su, 1386. godine, napale Srbiju i

zauzeli glavno "raskršće" puteva - Niš. U mirovnom

ugovoru koji je potom potpisan Srbi su pristali da

plaćaju Osmanlijama godišnji danak i da obezbede 1.000

plaćenika za osmanlijsku vojsku. Konačno, ali i

prekasno, balkanske države su shvatile da moraju da se

ujedine pred osmanlijskom pretnjom. Bosanski kralj

(Tvrtko) poslao je jedan odred vojnika da pomogne

Srbima i, u bezbednosti koju je pružala Crna Gora,

zajedničke snage Albanaca i Srba potpuno su porazile

osmanlijsku vojsku. Njen vodja, sultan Murat I (1362-

89), koji je u to vreme bio u Maloj Aziji, zakleo se da

će se osvetiti. Požurio je nazad, u Evropu i skupio

ogromnu vojsku da sa njom krene na Srbe.

Kosovska bitka

Svi ovi dogadjaji činili su istorijsku pozadinu

bitke koja je trebalo da odluči o sudbini Balkana. Ona

se odigrala na Kosovu Polju, u blizini Prištine, na

Vidovdan, 28. juna 1389. godine. Uoči bitke, severne

delove Kosova držao je knez Lazar Hrebeljanović, a

delove Metohije njegovo zet Vuk Branković. Turci su

prvo zahtevali da Lazar prihvati vrhovnu vlast

Osmanlija i da plaća danak. On je to odbio i, shvativši

da mu preti invazija, potražio je pomoć od svojih

suseda, Tvrtka i Vuka Brankovića. Tvrtko je poslao

mnogo vojnika pod komandom Vlatka Vukovića, komandanta

koji je porazio turske snage kod Bileće. Vuk Branković

je došao lično i doveo svoje ljude. Tako su srpsku

vojsku činila tri krila pod komandom ove trojice vodja

od kojih nijedan nije bio turski vazal.24 Priča se da

je Vuk prihvatio ponudu da to postane i dezertira u

toku predstojeće bitke, i samim tim ostao je zapamćen

24 Ibid., str. 09.

14

kao izdajnik u srpskom istorijskom predanju. Turski

hroničari, medjutim, ne pominju te činjenice. Ipak,

moral srpskog tabora je svakako dosta pao, što je

navelo, ne samo nekolicinu srpskih, već i neke bugarske

kneževe da svoje usluge ponude sultanu. Ipak, uprkos

svemu tome, na velikoj kosovskoj ravnici našla se

brojna zajednička vojska predvodjena srpskim,

madjarskim, bugarskim, bosanskim i albanskim

plemićima,spremna da se sukobi sa turskom vojskom.

Albanski kneževi su u to vreme bili bliski saveznici

Srba, to je proizlazilo iz zajedničke želje da se

suprotstave Osmanlijama. U mnogim krajevima su Sloveni

i Albanci živeli zajedno, a poznati su i brojni primeri

tesnih ekonomskih i političkih veza izmedju Srba i

Albanaca u srednjevekovnom periodu.

Sultan Murat je uspeo da iznenadi Lazarevu vojsku.

Iznenadni napad je izazvao prilično veliku pometnju

medju hrišćanskim trupama koje su tog istog popodneva

bile prinudjene da se rasprše u potpunom metežu i

rasulu. I Murat i Lazar su poginuli u direktnom sudaru

dveju vojski (oko 30.000 vojnika na obe strane). Kada

je bitka okončana, ono što je preostalo od turske

vojske držalo je polje, a preživeli srpski (Lazarevi i

Brankovićevi) i bosanski vojnici (Vlatka Vukovića) su

se povukli. Posle toga su se, i pored svega, i Turci

povukli, jer je Bajazit morao da žuri nazad, na istok,

da obezbedi svoj položaj novog sultana koji su

ugrožavala njegova braća; osim toga, nije mu ostalo

dovoljno vojnika da krene u ofanzivu protiv balkanskih

hrišćana. I tako, s obzirom na to da su se i Turci

povukli, moglo bi se zaključiti da u bici nije bilo

pobednika. Tačno je da su i oni izgubili mnogo

vojnika, ali su ih, isto tako, imali još mnogo, tamo na

istoku, i bili su u stanju da se u toku predstojećih

godina vrate da bi ponovo krenuli u napad, i nastavili

svoj uspešan prodor na Balkan. Srbima je ostalo premalo

ljudi za uspešan otpor, i, mada nisu izgubili bitku,

izgubili su rat koji se vodio naredne dve ili tri

godine, jer više nisu mogli uspešno da se odupru

Turcima, a njihovi gubici na Kosovu su, nesumnjivo,

bili glavni razlog zbog kojeg im je tako malo ljudi

ostalo da brani Srbiju.25

25 Ibid., str. 410-11.

15

Iako u toj bici niko nije odneo pravu vojnu

pobedu, Tvrtkovi izaslanici su evropskim dvorovima

javili da je hrišćanska vojska potukla nevernike, i

pored toga što su naslednici kneza Lazara, iscrpljeni

teškim gubicima, odmah zatražili mir, pristavši da

postanu vazali novog sultana. Vuk Branković im se

suprotstavljao do 1392. godine, kada je i on bio

primoran da to učini. Osmanlije su Brankovićeve zemlje

predale svom odanijem vazalu, Stefanu Lazareviću (sinu

kneza Lazara), stvarajući na taj način raskol medju

njihovim naslednicima. Stefan je za svog naslednika

imenovao svog ne}aka Djurdja Brankovića, čija je

vladavina bila obeležena novim sukobima i, konačno,

padom čitavog Kosova pod tursku vlast, 1455. godine.26

Očajanje je natopilo Lazareve zemlje posle kneževe

smrti i manastirski pisci, svesni da je potrebno

uhvatiti se u koštac sa pesimizmom koji je zavladao

Srbijom i buditi nadu u svetlu budućnost, pisali su

hvalospeve i besede kojima su veličali Lazara i

tumačili tadašnje dogadjaje svojim savremenicima. Oni

su prikazivali Lazara kao omiljenog božjeg slugu, a

srpski narod kao izabrani narod iz Novog zaveta - kao

"novi Izrailj". Kao i Jevreji u vavilonskom

zatočeništvu, i Srbi će biti izvedeni iz ropstva u

slobodu.27 Prema epskim predanjima, Lazar je, uoči

bitke, usnio da mu se nudi da bira izmedju nebeskog i

zemaljskog carstva i, kao čovek svog vremena, on je

izabrao nebesko.Bilo mu je, isto tako, prorečeno da će

biti izdan u bici.

Pošto je epsko predanje bilo osmišljeno tako da

predstavlja paralelu Novom zavetu, valjalo je pronaći

i Judu Iskariotskog. On će, dakle, biti taj koji će,

kako je prorečeno, sutradan izdati svog gospodara. Vuk

Branković je optužio Miloša Obilića da se tajno sastaje

s Turcima. Kada je Lazar tu optužbu predočio Milošu,

ovaj ju je odbacio rekavši: "Sutra će moja dela

pokazati da'l sam veran svome gospodaru". Da bi dokazao

svoju odanost, Miloš se, pred zoru 28. juna, iskrao iz

bivaka i prijavio turskim stražarima kao srpski

dezerter. Kada je odveden pred sultana, isukao je nož

sakriven u odeći i zario ga u Murata, smrtno ga

26 Dušan Bataković, The Kosovo Chronicles, Beograd, 1992, str. 40.

27T.A. Emmert, "The Kosovo Legacy", Serbian Studies, vol. 5, broj 2, 1989,

str. 5.

16

ranivši. Ne znamo da li je u srpskom taboru zaista bilo

nekih optužbi pre bitke, ali činjenica je da je Srbin,

po imenu Miloš Obilić (ili Kobilić), dezertirao i ubio

sultana.28 Lazarova smrt se prikazuje kao pobeda dobra

nad zlim - kao mučeništvo u ime vere i znamenje novog

početka. Odgovarajući potrebama svog vremena,

srednjevekovni pisci su pretvorili poraz u neku vrstu

srpske moralne pobede i nadahnuće budućnosti. Srpska

epska tradicija je samo razvila te ideje i čvrsto ih

usadila u svest srpskog naroda. 29

Ta epika je uticala na dalmatinske istoričare

koji su u sedamnaestom veku pisali o velikoj bici, ali,

zbog propagandističke pozadine i verske obojenosti

prvobitnih prikaza te bitke, oni neminovno pobudjuju

sumnju. Ne samo da su bili pristrasni u korist Srba i

hrišćana, a na štetu Turaka i muslimana, već su nekim

srpskim porodicama pripisivali veći ugled i značaj nego

drugim. I zato je mnogo toga što se tiče ove bitke i

dalje puno protivrečnosti.30 Crkva je, isto tako,

masama predočavala nemanjićku tradiciju kao romantičnu

i, uklanjajući sve negativne aspekte feudalizma,

pomogla je da se stvori slika nekada slavne države.

Zbog toga Srbi propast svoje srednjevekovne države

doživljavaju kao središnicu svoje istorije koju

objašnjavaju Kosovskom bitkom. Tačno je da je kosovski

ciklus junačkih narodnih pesama najduži, najlepši i

najznačajniji u čitavoj srpskoj epskoj književnosti. 31

Ali, potonja pokolenja Srba nisu se zamislila nad tim

što je sama bitka bila izgubljena, već nad gubitkom

državnosti koji je posle poraza usledio. Ti epski

mitovi su, na kraju, ustanovljeni kao deo srpskog

nacionalnog programa u devetnaestom veku, kada se

pesnička sloboda razišla sa istorijskim činjenicama.

Gotovo pet vekova kasnije, dve britanske putnice su,

pošto su čule niz priča o tom boju, izjavile: "Svaki

Srbin izmedju Dunava i Jadrana zna imena svih koji se

tu pominju, kao da su u pitanju njegova rodjena

braća".32

28 Fine, The Late Medieval Balkans, str. 410.

29 Emmert, "The Kosovo Legacy", str. 5.

30 Fine, The Late Medieval Balkans, str. 409.

31 Emmert, "The Kosovo Legacy", str. 7.

32 G.M. Mackenzie and A.P. Irby, Travels in the Slavonic Provinces of Turkey-

17

Negde 1866. godine, samo 4,2% Srba je umelo da

čita i piše - u selima je taj postotak bio 1,6.

Deseteračke pesme, koje su kazivali narodni pesnici i

koje su lako pamtila čitava pokolenja slušalaca,

poslužile su za očuvanje srpskog nacionalnog bića, a

okosnica nacionalne svesti bili su kosovski mit i

zavet. Pretvaranjem nacionalnog poraza u metaforu

preživljavanja, te pesme su poslužile ispunjenju

dvojake svrhe - da racionalizuju prošlost i tako budu

melem za povredjen ponos, a, istovremeno, da postanu

radikalni program za budućnost. Kletva cara Lazara,

bačena na sve one koji ne dodju da se bore za Kosovo,

biće opomena svim Srbima za sva vremena.33 Pet stotina

šezdeset godina kasnije, posle Drugog svetskog rata,

podignut je spomenik visok 25 metara, na 25 jutara

pašnjaka na Kosovu Polju, gde svake godine cveta na

stotine hiljada božura koji su, po predanju, crveni od

krvi palih hrišćanskih junaka. Još uvek se, svake

godine, 28. juna ( na Vidovdan) obeležava godišnjica te

bitke.

Potčinjavanje osmanlijskoj vlasti na Kosovu

Posle kosovske bitke, proticale su su godine

obeležene jačanjem osmanlijske vojne aktivnosti. Neke

teritorije bile su prosto anektirane i raznim, do tada

nezavisnim kneževima i plemenima, nametnuto je vrhovno

poglavarstvo. Iskoristivši sve jače unutrašnje teškoće

u Vizantiji, Bugarskoj i Srbiji, Osmanlije su krenule

u dalja osvajanja, zašavši duboko u Balkansko

poluostrvo. Glavni grad Bugarske, Trnovo, zauzet je

1393. godine, a ubrzo je i čitava Bugarska potpala pod

vlast Osmanlijskog carstva, ali su tek 1455. godine,

dve godine posle zauzimanja Carigrada, Osmanlije

preduzele veliki napad na Srbiju i zauzele južnu

Srbiju, Kosovo i najbogatiji rudnik, Novo Brdo, koji

je, prema procenama, u vreme kada je zauzet, donosio

godišnji prihod od 120.000 dukata. U srpske gubitke iz

1455. godine ubraja se i Peć, sedište Srpske

patrijaršije.34 Posle konačnog pada Srbije pod

in-Europe, vol. 1, London, 1877, str. 186.

33 D. Kostovicova, Parallel Worlds: The Response of Kosovo Albanians to Loss

of Autonomy in Serbia, 1986-1996, Keele European Research Centre, 1997, str.

7.

34 Fine, The Late medieval Balkans, str. 569.

18

osmanlijsku vlast, 1459. godine, sve srpske eparhije

prešle su u jurisdikciju grčke arhiepiskopije u Ohridu.

Mnoge crkvene zgrade bile su opljačkane, a neke su

odmah pretvorene u džamije, medju njima i crkva

Bogorodice Ljeviške u Prizrenu. Mnogi veliki manastiri

bili su poharani. Veličanstvena crkva Svetih

Arhandjela, koju je podigao car Dušan, bila je gotovo

sravnjena sa zemljom, a raskošni mermer od kog je bila

izgradjena upotrebljen je da se u središtu grada

podigne ogromna Sinan pašina džamija. Danas, posle više

od 500 godina, kamen od koga je bila sazidana ova crkva

leži, napušten, zarastao u travu i razbacan duž kanjona

brze rečice Bistrice, a po njemu se igraju albanska

deca. Veliki manastiri Dečani i Gračanica izbegli su

razaranje, ali su njihovi posedi svedeni na nekolicinu

okolnih sela.

Priština i Prizren su pod Osmanlijama postali

značajne stanice na oživljenom trgovačkom pravcu od

dalmatinske obale ka Makedoniji i Carigradu. Shodno

novom osmanlijskom administrativnom sistemu, većina

teritorija podeljena je u skladu sa osmanlijskim

sistemom vojnih dobara (timar) koja su bila pod punom

kontrolom osmanlijskih feudalnih zemljoposednika i

njihovih službenika. Godine 1432. obavljeno je

uknjiženje zemljišta i teritorija Albanije bila je

podeljena na 335 spahiluka(timara), a svaki je

obuhvatao dva do tri sela koja su zatim bila podeljena

gradjanskim, vojnim ili verskim upraviteljima. Debar,

sa okolinom, postao je poseban sandžak

(administrativna oblast), dok je područje, danas

poznato kao Kosovo, postalo sastavni deo skopskog

sandžaka. Širenjem srpske države na jug i srpsko

stanovništvo se kretalo ka današnjem Kosovu i

Albaniji, ali po dolasku Osmanlija, taj proces je

preokrenut i seobe su počele da se odvijaju ka severu.

Ti dogadjaji su pokrenuli niz seoba Srba na sever i do

1481. godine veliki deo slovenskog stanovništva se sa

Kosova preselio u današnju Madjarsku i Transilvaniju.

Neprekinuti razvoj rudarstva na Kosovu doveo je do

brzog razvoja nekoliko gradova, kao što su Novo Brdo,

Janjeva, Trepča i Priština, što je privuklo i

stanovništvo koje se u te gradove doseljavalo. I pored

toga što su na Kosovo slati i osmanlijski kolonisti,

bilo ih je relativno malo i oni su se naselili

19

prvenstveno u Prizrenu i oko njega. Krajem prve

polovine petnaestog veka, Albanci su postepeno

saterivali svoju stoku sa planinskih pašnjaka u

kosovsku ravnicu, gde su osnivali mala poljoprivredna

naselja. Doseljenici su dolazili uglavnom iz okolnih

planinskih predela i naseljavali se u ravnicama i

rečnim dolinama. Kako su ljudi odlazili u gradove,

došli su drugi, novi doseljenici iz planina i zauzimali

napuštena sela. Nikome ko je putovao kroz veoma

nepristupačne planine današnje severne Albanije i

zapadne Makedonije ne može promaći sveopšti nedostatak

zemljišta na kojem bi mogao da opstane čak i najmanji

broj stanovnika. Zbog toga postoje dve vrste novih

albanskih naseobina na Kosovu - jedna je pašnjacima, a

druga u gradovima. Kada je, 1489. godine, između

Mletačke Republike i Porte sklopljen sporazum kojim se

priznaje turski suverenitet nad Albanijom, gotovo

polovina albanskog stanovništva je emigrirala u

Italiju, a hiljade drugih su se, da bi se sklonili od

Osmanlija, povukli u nepristupačne planinske predele,

ili su se preselili u Grčku, gde su se nastanili u

Tesaliji, Atici, a krećući se ka jugu, stigli su čak

do Peloponeza.

Albanska istoriografija tvrdi da su na Kosovu

Albanci bili u većini još pre turskog osvajanja:

"Dokumenti koji datiraju iz vremena posle turske

okupacije Kosova, 1455. godine, a pogotovu zemljišne

knjige iz tog razdoblja, sadrže mnoge činjenice koje

ukazuju da je te oblasti naseljavalo albansko

stanovništvo, dok su Srbi, koji su došli kao kolonisti,

ili kao vladajući sloj u vreme srpske okupacije tih

oblasti, činili manjinu, brojčano zanemarljivu, ali

politički i društveno preovladjujuću.35 Dokumenti, u

stvari, ne ukazuju da je tako bilo. Turski defter (

popisne knjige) iz 1455. godine, pokazuje da je na

zemlji srpskih kneževa Brankovića (to jest, u najvećem

delu današnjeg Kosova, kao i male oblasti susednog

Sandžaka i same Srbije), živela ubedljiva slovenska

(srpska) ve}ina.36

Mada albanski istraživači prilično opravdano tvrde

35 Selami Pulaha, "The Scientific Truth about the Autochthony of the Albanians

in Kosovo", New Albania (Tirana), broj 4, 1982, str. 20.

36 Videti: Hamid Had`ibegovi}, Adem Handžić i Esref Kovačević (comp.), Oblast

Brankovića: Opširni katastarski popis iz 1455. godin, Sarajevo, 1972.

20

da uobičajena hrišćanska imena ne nose obavezno samo

Sloveni i da "Todor ili Đuradj, sin Martinov" može da

bude i Albanac i Srbin, teško je zamisliti da bi

Radiša, sin Dabidžin" ili "Prijezda, sin Reljin" mogli

imati albanske pretke. Pre će biti da su se Albanci,

tamo gde su se 1455. gidine pojavljivali , često, mada

verovatno ne uvek, takvima predstavljali. Tako su, na

primer, u selu Šiptula, u blizini Prištine, postojali

"Petko, Albanac" i "Mihal, Albanac". Ukratko, njihova

nacionalnost nije bila uobičajena u toj oblasti.37

Seobe Albanaca na Kosovo postepeno su postajale sve

češće početkom šesnaestog veka. 38

U nastojanju da izadje na kraj sa rastućom

etničko-verskom raznovrsnošću carstva, osmanlijska

uprava je uvela u organizovanje zajednice društveno

kulturnu jedinicu - milet (spahiluk) koja se zasnivala

pre na verskoj pripadnosti nego na etničkom identitetu.

Prvi milet - pravoslavni - osnovao je, 1454. godine,

sultan Mehmet II koji mu je dao trajna prava i slobode

koje su bile svojstvene miletu i nisu podlegale

obnavaljanju, ukidanju ili ograničavanju. Kasnije su

osnovani jermenski i jevrejski milet.39 Tako su

nemuslimani uvedeni u muslimanski organizacioni sistem,

ali su uspeli da sačuvaju svoje kulturne i verske

slobode. Usvajanje tog sistema bilo je, pre svega,

odgovor na heterogenost balkanskog društva, a Mehmed

II ga je primenio da bi poništio različitosti i

obezbedio izvestan društveni sklad. Milet je bio taj ,a

ne crkva, koji je bio zaslužan za očuvanje etničkog i

jezičkog identiteta. Srbi su, unutar pravoslavnog

mileta, mogli da očuvaju jezik, veru i etničku

individualnost, jer je vera, a ne nacionalnost, bila

presudni činilac osmanlijskog koncepta vladavine).40

37 Ivo Banac, The National Question in Yugoslavia, Cornell University Press,

Ithaca, N.Y., 1984, str. 294-5.

38 Za podatke o srednjevekovnim naseljima na Kosovu i u severnoj Albaniji

videti R. Mihaljčić, Selišta, Zbornik Filozofskog fakulteta, Beograd, 1967; B.

Hrabska, The Registration Book of the Shkoder Sandjak of 1485, Poljoprivredna

proizvodnja Kosova i susednih krajeva sredinom XV veka, Beograd, 1974.

39 Kasnije je latinski milet dodeljen rimokatoli~kom stanovništvu u severnoj

Albaniji uz zaštitu habsburškog cara. Prvi sporazum u tom smislu sklopljen je

14. jula 1625. u Be~u između cara Matije i sultana Ahmeta I.

40 Detaljnija objašnjenja o miletu potražiti kod: Kemal Karpat, "Milets and

Nationality: The Roots of Incongruity of Nation and State in the post-Ottoman

Era", zatim, B. Braude i B. Lewis (eds), Christians nad Jews in the Ottoman

Empire", vol. 1, New York, 1982.

21

U petnaestom veku, ubedljiva većina Albanaca još

uvek su bili hrišćani, a Srbi i Albanci su živeli

zajedno i prilično skladno. Klanjali su se istim

svecima, molili se u istim crkvama i uvažavali prošlost

koja im je bila zajednička po vrednostima. Čak i danas

se stariji Albanci sećaju da njihovi očevi nikada nisu

započinjali neki važan posao u utorak, dan srpskog

poraza na Kosovu.41 Albanci su na Kosovo doneli načela

Lekinog zakonika (Leka Dukađini) koji je za plemena iz

severne Albanije bio stariji od svih drugih zakona, pa

su zbog toga i crkva i država bile protiv primene tog

njihovog zakona. U oblastima koje su se graničile sa

oblašću Dukađin, naročito u ravnicama, gde je

osmanlijska vlada uspela da uspostavi izvesnu prevlast,

postizan je kompromis između Lekinog zakonika i

Šerijata.42 Ovaj zakonik (Kanon) predanje pripisuje

Leki Dukađinu (1410-81), savremeniku i ratnom drugu

albanskog nacionalnog heroja Đerđa Kastrioti

Skenderbega.

Albanski obićajni zakon se, medjutim, razvijao

tokom više vekova, i za života i posle smrti ove

istorijske ličnosti. Uticaj ilirskog zakona ne treba

zanemariti. Kao direktni prethodnici Albanaca, Iliri su

besumnje zadržali svoje zakonske norme,i pored toga što

su potpali pod rimsku upravu, pošto je ustanovljeno da

je rimski prokurator u Iliriji dopuštao primenu domaćih

zakona ako nisu bili oprečni načelima rimskog zakona.

Čak i posle Dioklecijana, kada su provincije bile

prinuđene da se potčine sve snažnijoj romanizaciji,

stari zakoni su sačuvani, makar u narodnom pamćenju, i

verovatno su usmenim putem prenošeni sa kolena na

koleno.43

41 A.N. Dragni}, "Serbian Culture in Kosovo in Past and Present Times",

Serbian Studies, vol. 4, br. 4, 1988, str. 75.

42 Kanun je jedna verzija fluidne kompilacije običaja koja varira u zavisnosti

od vremena i mesta. Za detaljnu studiju Kanuna videti Shtjefen Gjecov, Kanuni

i Leke Dukagjinit, prevod Leonard Fox, Charles Schlacks, Jr, California, 1994.

Shtjefen Gjecov, franjevački sveštenik, obradio je Kanun u vidu zakonika, u

razumljivom i praktičnom obliku, kako bi mogli da ga koriste naučnici i drugi

zainteresovani pojedinci. Ovo delo predstavlja fundamentalno običajno pravo

primenjeno u gotovo svim albanskim naseobinama u Srednjem veku.

43 Kanun Leke Duka|inija nije ni u kom slučaju bio jedini zakonik običajnog

prava koji su koristili Albanci. U drugim oblastima, prvenstveno u Kruji,

Debru i Matu - starim uporištima Kastriota - na snazi je bio Skenderbegov

Kanun, dok su drugi regioni centralne i južne Albanije imali sopstvene

zakonske kodekse, Kanun of Leke Dukagjinit, str. XVI.

22

Burno razdoblje borbi protiv osmanlijskog

nadiranja u kojima je učestvovao i Leka Dukađini,

podudaralo se i sa promenama osnova albanskog

društva, pre svega sa konačnim nestankom plemićkog

sloja (kojem je i Leka pripadao) i pojavom dobro

definisanog plemenskog (fis) sistema.44 Dok je

Skenderbegov Kanun bio ograničen na prilično malu

oblast, Zakonik Leke Duka|inija primenjivan je u široj

oblasti: u Lješkim planinama, u Dukađinu, u Skadru, u

Đakovici na Kosovu, pa čak I među albanskim

stanovništvom u delovima Srbije, Crne Gore i

Makedonije. U nekim, pretežno muslimanskim oblastima,

kao što su Krasnići i Ljum, Kanon je izgubio nešto od

svoje moći, tako da su turski običaji zamenili

predjašnje, starije. Ali, u celini gledano, propisi

Kanona Leke Dukađinija poštovali su se u svim seoskim

oblastima na severu, uključujući i Kosovo. Kao što kaže

Sirja Pupovci u svom značajnom uvodu u reprint izdanju

Kanona iz 1972. godine: "U su{tini, očuvanje običajnog

prava bilo je jedan od najznačajnijih činilaca koji su

pomogli albanskom narodu da sačuva svoju individualnost

pod dominacijom Osmanlija".45 Za one Srbe koji su

ostali na Kosovu, prvi vek vladavine Osmanlija nije

doneo velike socijalne promene. Pećka patrijaršija

obnovljena je 1557. godine zahvaljujući Mehmed-paši

Sokoloviću, velikom veziru u Porti koji je bio srpskog

porekla.46

44 Ibid., str. XVI.

45 Kanuni i Leke Dukagjinit, Rilindja, Priština, 1972, str. IXXX, citat iz

ibid., str. XVII.

46 Sokolović je tako|e bio zaslužan za izgradnju mosta na Drini u Višegradu,

koji je kasnije proslavio srpski nobelovac Ivo Andrić. Taj događaj je

predstavljao versko buđenje kod svih Srba, pogotovu onih na Kosovu, koje je

ponovo postalo duhovni dom srpske nacije.