visi ceļi guniem pilni, visi ceļi jatslēgām. · visi ceļi guniem pilni, visi ceļi...
TRANSCRIPT
Visi ceļi guniem pilni,
Visi ceļi jatslēgām.
Senas latviešu lūgšanas sākumrindas (skat. 146. lpp.)
Auf allen Wegen – Feuerspuren,
Alle Wege müssen begangen werden.
Anfang eines alt-lettischen Gebets (siehe S. 146)
Alle Rechte, insbesondere die der Vervielfältigung und Verbreitung sowie
der Übersetzung, sind für alle Teile dieses Werkes (bestehend aus Buch
und CD) vorbehalten. Kein Teil des Werkes darf in irgendeiner Form
ohne schrift liche Genehmigung des Verlages kopiert, reproduziert oder
unter Verwendung elektronischer Systeme verarbeitet, vervielfältigt oder
verbreitet werden.
© 2009 Metanoia-Verlag, CH-Bergdietikon
www.metanoia-verlag.ch
ISBN 978-3-907038-40-6
Gestaltung: Picture-Planet GmbH, CH-Winterthur
Druck: Reinhardt Druck AG, CH-Basel
Titelbild: Juris Kalniņš, Rīga
Übersetzungen lv/dt: Anda Vinteršeite und Dr. Friedrich Winterscheidt
Mit freundlicher Unterstützung der Gebert Rüf Stift ung
E U R O PA D E R K U LT U R E N
Maria-Gabriele Wosien
Priekšvārds – Vorwort
Vaira Vīķe-Freiberga
Raksti – Fachbeiträge (lettisch und deutsch)
Valdis Muktupāvels
Janīna Kursīte
Vaira Vīķe-Freiberga
Māra Mellēna
Valdis Celms
Ernests Spīčs
Daumants Kalniņš
Arnolds Klotiņš
Mūzikas CD – Musik-CD
Metanoia-Verlag
Lettische Tanzrituale und Symbole
UgunspedasUgunspedasLatviesu deju rituali un simboli
Autores pateicība
Par atbalstu „Ugunspēdu” („Feuerspuren”) ceļā es pateicos:
– Barbarai fon Račai, manai Latvijā dzimušajai baltvācu auklītei – viņa manī
modināja interesi par Baltiju;
– Rasmai Rozītei un gleznotājai Lilitai Postažai – viņas „pielipināja” man
mīlestību uz savu dzimteni un palīdzēja nodibināt kontaktus;
– Egonam Garklāvam, ģeomantam – viņš mums atklāja pasauli ārpus
redzamajām parādībām;
– Ligitai Jansonei – viņa noauda projekta jostu (skat. 16. lpp.), kurā ir pratusi
savienot neredzamo ar redzamo;
– Imantam Ziedonim, latviešu Tautas dzejniekam – uz mani lielu iespaidu atstāja
viņa cilvēcība un pašsaprotamā gatavība atbalstīt mūsu projektu;
– Andai Vinteršeitei – viņa tulkoja un pielika lielas pūles, lai saturētu kopā visas
projekta daļas;
– Visiem „Ugunspēdu” projektā vārdos nenosauktajiem, kas gandrīz divdesmit
gadu garumā, kopš tapa šis projekts, bija mani ceļabiedri;
– Helēnai un Verneram Dormaņiem, kuriem izdevās īstenot projektu līdz galam.
Dank der Autorin
Für ihre Begleitung auf den Wegen der «Feuerspuren» danke ich:
– Barbara von Ratsch, unserem baltendeutschen Kindermädchen, geboren in Lettland:
sie weckte mein Interesse für das Baltikum;
– Rasma Rozīte und der Malerin Lilita Postaža: sie übertrugen auf mich die Liebe zu
ihrer Heimat und halfen bei allen Verbindungen;
– Egons Garklāvs, Geomant: er führte uns in eine Welt jenseits der Erscheinungen;
– Ligita Jansone: sie webte den Projektgürtel (siehe Seite 16), indem sie Unsichtbares
mit Sichtbarem zu verknüpfen wusste;
– Imants Ziedonis, lettischer Dichter: er beeindruckte mich durch seine Menschlichkeit
und die selbstverständliche Bereitschaft , das Projekt zu unterstützen;
– Anda Vinteršeite: sie übersetzte und hielt mit grossem Engagement alle Projekt-Teile
zusammen;
– allen im Projekt «Feuerspuren» namentlich nicht Erwähnten, das bis zu seiner Ver-
öff entlichung fast zwei Jahrzehnte «unterwegs» war;
– Helen und Werner Dormann, die es schafft en, das Projekt zu realisieren.
5
Inhalt
Vorwort (Vaira Vīķe-Freiberga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Zur Einführung (Maria-Gabriele Wosien) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
I Lettisches Brauchtum
«Singende Knochen» und «Himmels glöckchen»: Klänge und Klanginstrumente
in den mythischen Vorstellungen der Letten (Valdis Muktupāvels) . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Die kosmogonischen Vorstellungen der Letten (Janīna Kursīte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Die Sonne in der lettischen Mythologie (Vaira Vīķe-Freiberga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Die lettischen jahreszeitlichen Feste (Māra Mellēna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Familienfeste in lettischer Überlieferung und Kultur – die Taufe (Māra Mellēna) . . . 65
Hochzeits-Rituale und Hochzeits-Bräuche (Māra Mellēna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Die letzte (Familien-)Feier am Ende des Lebens – Bräuche und Rituale
(Māra Mellēna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Symbolische Zeichen (Valdis Celms) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Der traditionelle Tanz in der zeitgenössischen lettischen Kultur (Ernests Spīčs) . . . . . 87
Ornamente und Zeichen auf altem Schmuck (Daumants Kalniņš) . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Das Phänomen der lettischen Chöre (Arnolds Klotiņš) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
II Th emen und Symbole
Die Sonne und die Welt der Götter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Dainas, die lettischen Volkslieder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Zīmes, Wegspuren der Ahnenwelt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Jahreszyklen und Lebensalter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
III Tanzbeschreibungen
Eine kleine Philosophie des Tanzes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Die einzelnen Tänze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
1. Ahnenlied – Tēvu tēvi laipas met . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
2. Das Leben beginnt – Apaļdancis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
3. Traumbild von Sonne und Mond – No jūriņas izpeldēja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
4. Sonnen-Weltenbaum – Ai, zaļā(i) birztaliņa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
5. Eine Seele wird geboren – Lēni, lēni Dieviņš brauca … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6. Die Rose erblüht – Puķe, puķe, roze, roze … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
7. Hochzeitslied – Pūt’ vējiņi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
8. Kranztanz – Vainaga deja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
9. Hochzeit der Sonnentochter – Sidrabiņa lietiņš lija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
10. Braut-/Webtanz – Žīga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
11. Die Last des Tages – Mildas dziesma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
12. Sonne und Schlange – Saules meita: Vissbija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
13. Sehnsucht nach dem Sonnenuntergang – Ai, Dieviņi, augstu saule . . . . . . . . . . . . . 198
14. Todes-Schlaf – Aijā žū žū, lāča bērni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
15. Totentanz – Mana balta māmuliņa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
6
16. Auferweckung und Vision – Sen dzirdēju, nu ieraugu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
17. Die Bohnenranke / Himmelsleiter – Baltā pupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
IV Anhang
Dank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Tabelle der lettischen Zeichen (Valdis Celms) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Mit Computertechnik zu graphischen, räumlichen und klingenden Zīme-
Zeichen (Modris Tenisons, Armands Strazds) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Lettland – kurzer Überblick . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Glossar (Friedrich Winterscheidt) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Nachweis zu den Musikstücken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Bildnachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Abkürzungen in den Tanzbeschreibungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Zum Film «Feuerspuren» (auf DVD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
7
Saturs
Priekšvārds (Vaira Vīķe-Freiberga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Ievads (Marija Gabriēle Vozīna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
I Latviešu paražas
„Dziedošie kauli” un „debesu zvani”: Skaņa un skaņu rīki mītiskajos priekšstatos
(Valdis Muktupāvels) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Latviešu kosmogoniskie priekšstati (Janīna Kursīte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Saule, pasaule, viņsaule (Vaira Vīķe-Freiberga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Latviešu gadskārtu svinības (Māra Mellēna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Ģimenes godi latviešu tradicionālajā kultūrā – krustabas (Māra Mellēna) . . . . . . . . . . 64
Kopdzīves uzsākšana un ar to saistītie rituāli un ieražas (Māra Mellēna) . . . . . . . . . . . 66
Pēdējais mūža gods, tā ieražas un rituāli (Māra Mellēna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Simboliskās zīmes (Valdis Celms) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Tradicionālā deja mūsdienu Latvijas kultūrā (Ernests Spīčs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Seno rotu zīmes un raksti (Daumants Kalniņš) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Latviešu koru fenomens (Arnolds Klotiņš) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
II Tēmas un simboli (vācu valodā) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
III Deju apraksti (vācu valodā) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
IV Pielikums
Pateicība . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Zīmju tabula (Valdis Celms) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Ar datoru pie grafi skām, telpiskām un skanošām zīmēm
(Modris Tenisons, Armands Strazds) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Izmantotā literatūra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Norādes par izmantoto mūziku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Norādes par izmantotajiem attēliem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Par fi lmu „Ugunspēdas” (DVD – vācu valodā) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
8
Latviešu tautas dejas, kas sākotnēji
ierosinājušas šīs grāmatas sastādītāju
Mariju Gabriēli Vozīnu pievērsties
latviešu tradicionlajai kultūrai vispār,
nav tādas, kas izceltos ar atlētiskiem solo
iznācieniem vai mežonīgiem tempiem.
Ar savu stingri noteikto grupas veido-
to ģeometriju un dejas soļu svinīgo un
relatīvi mierīgo tempu tās dažam labam
ir šķitušas mazliet vienmuļas un par
maz skatuviskas, kaut vai salīdzinājumā
ar ukraiņu kazaku ugunīgajām grupas
un solo dejām. Padomju okupācijas ga-
dos deju svētku organizētāji Latvijā pat
saņēma uzdevumu gādāt par ātrākiem
tempiem un teatrālu un baleta ele-
mentu iekļaušanu savās „tautas deju”
horeografi jās, kas tad arī vairāk vai mazāk
sekmīgi tika izdarīts.
Vēl pirms mūsu „Trešās atmodas”
sākuma, pēdējos desmit gados pirms Pa-
domju Savienības sabrukšanas, atplauka
folkloras kopu un deju grupu interese
tieši par autentiskākajiem un senākajiem
tautas deju elementiem, kuros atklājās
pārsteidzoši bagātas un interesantas
sakrālās un maģiskās domāšanas izpaus-
mes. Atdzima izpratne par deju kā sen-
seno sabiedrisko rituālu neatņemamu
sastāvdaļu, par dejas soļu veidotām
zīmēm kā antīkām kosmogramām,
par dejas abstrakto nozīmi kā organis-
ki iekļautu aizvēsturiski senu tradīciju
vispārējā pasaules uzskatā.
Latviešu tautas dejas raksturo ļoti
stingra un izteikta krusteniskā simet-
rija, kas vēl uzskatamāk parādās tautas
tērpu tekstīliju audumos un izšuvumos,
it sevišķi jau ļoti sarežģītajās jostās,
zināmu novadu villaiņu apmalēs, kā arī
adīto dūraiņu rakstos. Līdzīgas, kaut
stipri vienkāršākas zīmes atrodamas arī
arheoloģiskajos izrakumos atklātajās
senajās rotās, kā arī zināma veida koka
priekšmetos. Raksti, kas Lielvārdes jos-
tas gadījumā var būt neticami sarežģīti,
tomēr balstās uz ierobežotu skaitu pamata
elementu, katram no kuriem diezgan tica-
mi varētu piedēvēt sākotnēji maģisku vai
reliģisku nozīmi.
Deja ir ne tikvien kustība, bet kustība
ritmā ar melodijas pavadījumu. Tātad tā
sasaucas ar neticami bagāto latviešu tautas
dziesmu tekstu un melodiju pūru, kā arī
ar stipri mazāk saglabāto instrumentālo
tautas mūziku. Kad bargi kungi aizliedza
zemniekiem spēlēt vijoles vai citus instru-
mentus, kas it kā bija „no Velna”, tad tie
izlīdzējās ar visu, kas nu pagadījās pa ro-
kai.
Priekšvārds
Vaira Vīķe-Freiberga, Latvijas Valsts prezidente 1999.–2007.
Vaira Vīķe-Freiberga
9
Vorwort
Vaira Vīķe-Freiberga, Staatspräsidentin von Lettland 1999–2007
Lettische Volkstänze, die ursprünglich
das Interesse der Autorin dieses Buches,
Maria-Gabriele Wosien, über lettische
traditionelle Kultur im Allgemeinen ge-
weckt hatten, gehören nicht zu der Art,
die sich durch ästhetische Solo-Auft ritte
oder wilde Tempi auszeichnen. Wegen
ihrer strengen, von der Gruppe gebilde-
ten Geometrie, der gemessen-feierlichen
Schritte der Tänze und wegen ihres rela-
tiv ruhigen Tempos werden sie hier und
da als eintönig und nicht eigentlich für
die Bühne geeignet eingeschätzt. Vor al-
lem dann, wenn man sie etwa vergleicht
mit feurigen Solo- oder Gruppentänzen
der ukrainischen Kosaken. Während
der Okku pa tions zeit durch die Sowjets
wurden die Organisatoren von Tanz-
festivals in Lettland sogar angewiesen,
für schnellere Tempi und Einbezug von
Th eater- und Ballett-Elementen in die
Choreografi e ihrer «Volkstänze» zu sor-
gen. Was dann auch, mehr oder weniger
ausdrücklich, so geschah.
Schon vor Beginn unserer dritten na-
tionalen «Wiederauferstehung» in den
letzten zehn Jahren vor dem Zusammen-
bruch der Sowjetunion erwachte das In-
teresse der Folklore- und Tanzgruppen
an authentisch-archaischen Volkstanzele-
menten wieder, denen eine besonders rei-
che, ausdrucksstarke, sakrale und magi-
sche Denkweise zugrunde liegt. Wieder-
erweckt wurde das Begreifen des Tanzes
als ein unverzichtbarer Bestandteil ur alter
gesellschaft licher Rituale und der von
Tanzschritten gebildeten Zeichen, wie in
antiken Kosmogrammen. Wieder erweckt
wurde schliesslich das Verständnis für die
Bedeutung des Tanzes als organisch ge-
wachsene, bereits vorgeschichtlich ritu-
alisierte Tradition in einem allgemeinen
Weltbild.
Charakteristisch für lettische Volks-
tänze ist eine sehr strenge und ausgepräg-
te Kreuzsymmetrie, die noch deutlicher
bei den Webstoff -Textilien und Sticke-
reien der Volkstrachten zum Ausdruck
kommt. Besonders auff ällig treten sie bei
den sehr komplex gewebten Gürteln in
Erscheinung und bei den Umrandungen
der Umhängetücher einzelner Regionen
sowie bei den Mustern gestrickter Hand-
schuhe. Ähnliche, wenn auch einfacher
stilisierte Zeichen fi nden sich auf altem
Schmuck aus archäologischen Ausgra-
bungen und auf bestimmten, aus Holz
gefertigten Gegenständen. Die Orna-
mente beispielsweise auf den berühmten
Gürteln aus Lielvārde (Lielvārdes josta)
können überaus kompliziert ausgeführt
sein, aber sie sind dennoch beschränkt
auf eine bestimmte Anzahl von Grund-
elementen. Nicht ausgeschlossen dabei
ist, dass jedes von diesen ursprünglich
mit einer magischen oder religiösen Be-
deutung verknüpft war.
Tanz ist nicht ausschliesslich Bewe-
gung, sondern rhythmische Bewegung
mit einer begleitenden Melodie. Dem-
nach steht der Tanz im Einklang mit dem
unglaublich reichen Text- und Melodien-
Schatz lettischer Volkslieder, wie auch mit
der nicht ganz so reichhaltig überliefer-
ten, lediglich instrumentalen Volksmusik.
Zu Zeiten, als strenge Herren den Bauern
verboten, Geigen oder andere Musik-
instru mente zu spielen, weil diese angeb-
lich «vom Teufel» stammten, benutzten
diese zum Musizieren alles, was ihnen in
die Hände fi el.
10
Kad es gāju danci vesti
Man spēlmaņa nevajag’:
Man kājiņas bungas sita,
Mute pūta stabulīt’.
Interesantā kārtā, pat latviešu tautas
dziesmu strofas ir būvētas uz sarežģītiem
stingras simetrijas un paralēlisma princi-
piem, ko savos pētījumos par dainu tek-
stu struktūrām esmu nodēvējusi par to
„dzejas loģiku”. Blakus gluži vienkāršiem
tekstiem ir arī citi, kas ir apbrīnojami
sarežģīti savā uzbūvē, daži pat izrādot
to pašu krustenisko vai dubulto simet-
riju (t.i. ap vertikālo un horizontālo asi)
kāda atrodama austajās jostās. Šādus
augstas izsmalcinātības piemērus, kas
nekādi nesaskan ar izplatītajiem stereo-
tipiem par tautas mākslu kā „primitīvu”
vai „vienkāršu”, savos darbos esmu
nodēvējusi par radošā gara potenču im-
ploziju apstākļu un tradīcijas veidoto stin-
gro ierobežojumu ietvaros.
Ņemot vērā, ka latviešu tautas dzies-
mu jeb dainu milzīgie krājumi veido tik-
pat kā tautas vēstures enciklopēdiju un
dzīves ziņas antoloģiju, dziesmu teksti
palīdz izgaismot daudzu citādi neizprota-
mu dejas elementu dziļāko simbolisko vai
rituālo nozīmi. Tas pats sakāms par tau-
tas paražām, vai nu tām, par kurām stāsta
etnogrāfi skie pieraksti, vai tām, kam iz-
devies izdzīvot pat mūsdienu sadzīvē: kā
ģimenes, tā gadskārtu svētkos.
Deja, dziesma, mūzika, apģērbs, tās
visas ir daļa no tautas tradīcijām, kur daži
ļoti seni un aizvēsturiski elementi spēj
nemainīti saglabāties pat gadu tūkstošiem
cauri, bet kur katra paaudze tomēr arī
pieliek klāt kaut ko no sevis, kaut vai
mazliet mantotos elementus variējot,
vienkāršojot, sarežģījot vai pārveidojot
atbilstoši jauniem materiāliem, tehnikām
vai saskarsmei ar citām tradīcijām.
Šīs grāmatas sastādītāja ir sākusi ar
rituālo un sakrālo deju kā savu izejas
punktu, to apvijot ar plašu spektru citiem
tradicionālās kultūras mantojuma aspek-
tiem. Blakus esejām par ļoti dažādām
tēmām un deju grafi skiem atveidoju-
miem, sējumu pavada arī video ar Mari-
jas Gabrieles Vozīnas latviešu tautas deju
elementu interpretācijām, kā arī CD ar
tradicionālo tautas melodiju izlasi. Atliek
novēlēt lasītājam, skatītājam, klausītājam
izjust kaut daļu no tās senlaicīgās
burvības, kas no modernās, racionālās
un merkantilās pasaules tam pavērs mazu
ieskatu tādā pasaulē, kur cilvēks dzīvoja
ciešā saskaņā ar dabas ritmiem un līdz
ar to dziļākā harmonijā ar kosmiskiem
spēkiem.
11
Will ich tanzen,
Brauch’ ich keinen Spielmann;
Dann schlagen meine Füsse wie die
Trommeln,
Und mein Mund pfeift wie ein
Flötchen.1
Interessanterweise sind sogar die Stro-
phen lettischer Volkslieder (Dainas)
nach den komplizierten und strengen
Regeln der Symmetrie und des Paralle-
lismus strukturiert, die ich in meinen
Forschungsarbeiten zur Textstruktur
lettischer Dainas als «Logik der Poesie»
bezeichnet habe. Neben sehr einfachen
Texten fi nden sich solche, deren Aufb au
bewundernswert komplex gestaltet ist.
Manche bedienen sich derselben Kreuz-
oder Doppelsymmetrie (d. h. der Symme-
trie sowohl um die horizontale wie ver-
tikale Achse), die sich auf den gewebten
Gürteln wiederfi ndet. Solche Beispiele
höchsten Raffi nements bei der Ausfüh-
rung, die den verbreiteten Stereotypen,
die über Primitivität oder Einfachheit
von «Volkskunst» vorherrschen, ganz und
gar nicht entsprechen, habe ich in meinen
Arbeiten als geistig-kreatives Momentum
einer «Implosion» in einem andererseits
durch Traditionen streng eingegrenzten
Rahmen beschrieben.
Angenommen, dass der riesige Be-
stand lettischer Volkslieder oder Dainas
einer Art von Enzyklopädie der Geschich-
te des lettischen Volkes und einer Samm-
lung von Lebensweisheiten entspricht,
tragen die Liedtexte zu einem Verständ-
nis der tieferen symbolischen oder ritu-
ellen Bedeutung der Tanz elemente bei,
die sonst kaum zu verstehen wären. Das
gleiche lässt sich über die Volksbräuche
sagen, sowohl über die ethno graphisch
verzeichneten als auch über diejenigen,
die bis auf den heutigen Tag in Familien
oder bei den jahreszeitlichen Festen aus-
geübt werden.
Tanz, Lied, Musik und Trachten sind
Bestandteile der Volkstradition, bei de-
nen manche sehr alte und sogar vorhis-
torische Elemente über Jahrtausende un-
verändert erhalten geblieben sind. Den-
noch hat jede neue Generation auch ihren
eigenen Beitrag zur Entwicklung hinzu-
gefügt, etwa wenn sie die Überlieferung
geringfügig variierte, vereinfachte oder
auch komplexer ausgestaltete. Aber auch
dann, wenn durch entsprechende, neue
Materialien, durch neue Techniken oder
unter dem Einfl uss sonstiger Traditionen
Veränderungen zweckmässig erschienen.
Die Autorin dieses Buches, Maria-Ga-
briele Wosien, hat mit dem sakralen und
rituellen Tanz als Ausgangspunkt für ihre
Darlegungen begonnen, und dieser wird
von einem breiten Spektrum anderer As-
pekte des lettischen traditionellen Kul-
turerbes umwoben. Neben zahlreichen
Essays zu verschiedenen Th emen und
graphischen Darstellungen von Tanzsi-
tuationen wird das Buch ergänzt durch
eine Film-DVD mit Interpretationen
lettischer Volkstanzelemente von Maria-
Gabriele Wosien. Ebenfalls ist zum Buch
eine CD mit einer Auswahl traditioneller
Volkstanzmelodien erschienen.
Es bleibt mir an dieser Stelle, allen Le-
sern, Betrachtern oder Zuhörern aus ei-
nem modernen, rationalen und kommer-
ziellen Umfeld zu wünschen, dass sie ei-
nen Hauch jenes altertümlichen Zaubers
verspüren, der sich aus diesem Einblick
in eine Welt ergibt, in der der Mensch im
Einklang mit den Rhythmen der Natur
lebte und damit auch in einer tiefen Har-
monie mit den kosmischen Kräft en.
1 Daina (lett. Volkslied), siehe Glossar (S. 232 ff .)
12
Ievads
Dzīves ceļi dejā. Projekta josta
Marija Gabriēle Vozīna
Bērnībā man bija auklīte baltvāciete.
Daudzās paaudzēs, līdz 2. pasaules ka-
ram viņas ģimene dzīvojusi kādā muižā
Daugavpils (Dinaburgas) tuvumā. Auklīte
bieži stāstīja par savu dzimteni, viņas
stāsti rosināja manu bērna iztēli un Lat-
vija tajā spēlēja īpašu lomu.
Daudzus gadus vēlāk uz kāda indiešu
klostera terases Himalaju pakalnē
negaidīti satiku Vācijas latvieti Rasmu,
un sarunas ar viņu atdzīvināja bērnībā
dzirdētos auklītes stāstus.
Pēc 1991. gada politisko notiku-
mu nestajām pārmaiņām Rasma mani
uzaicināja uz Folkloras festivālu „Baltica”,
kas jūlijā notika Rīgā. Es piekritu, atbrau-
cu un biju sajūsmā par baltiešu dzīvajām
tradīcijām. Rīgas Doma laukumā noti-
ka priekšnesumi, kuros tika iesaistīti arī
skatītāji. Mazs puisēns ar gaišu matu ce-
kulu, ģērbies tautas tērpā, varbūt kādus 8
gadus vecs, pēkšņi nostājās manā priekšā,
pieklājīgi paklanījās, paņēma mani pie
rokas un aizveda sev līdzi dziedošajā un
dejojošajā pūlī. Es biju nonākusi Latvijā!
Tā paša gada novembrī sekoja Lat-
vijas Universitātes ielūgums piedalītie
Studentu kluba organizētajā seminārā un
iepazīstināt interesentus ar savu darbu
sakrālās dejas jomā. Interese bija liela, un
sarunās ar kolēģiem secinājām, cik svarīgi
ir uzturēt dzīvu tradīciju garīgo augsni
un kopt kultūras mantojumu laikā, kad
mūsu tautas strauji tuvinās politikā un
ekonomikā, lai gan patiesībā mēs viens
otru vēl lāgā nepazīstam.
Pēc pirmās tikšanās reizes sekoja
vairāki latviešu tautas kultūrai veltīti
semināri deju grupām vāciski runājošās
zemēs, Dziesmu svētku un Folkloras
festivāla „Baltica” apmeklējumi, savukārt
folkloristi un mākslinieki no Latvi-
jas piedalījās deju semināros Šveicē un
Vācijā, arī pavadot izstādi „Latviešu zem-
nieka dzīvojamā rija”. Šīs tikšanās abās
pusēs izraisīja rezonansi, un es turpināju
organizēt deju seminārus, kuros veidoju
un iestudēju vienkāršas deju horeogrāfi jas
latviešu folkloras grupu mūzikas ierakstu
pavadībā.
Mani aizvien vairāk aizrāva šī
nepelnīti aizmirstā un citur pasaulē
gandrīz nepazīstamā tautas tradīciju
bagātība Eiropas Ziemeļaustrumos. Tā
kā deju seminārus vadu dažādās valstīs,
ar apgūtajām un no jauna izstrādātajām
dejām varēju iepazīstināt interesen-
tus arī citur Eiropā: Findhornā Skotijā,
Norvēģijā, vāciski runājošās zemēs,
Itālijā, ar dejas palīdzību Latvijas vārdu
aiznesu arī uz Dienvidamerikas zemēm –
Kolumbiju, Brazīliju un Argentīnu.
Kādā no apciemojumu reizēm Rīgā
satiku audēju Ligitu Jansoni. Kad es viņai
izstāstīju savu nodomu izdot grāmatu
par latviešu tradicionālo deju, viņai radās
doma noaust jostu par tēmu „Dzīves
ceļi dejā”, līdzīgu rakstiem bagātākajai –
Lielvārdes jostai. Šī Ligitas austā josta
kļuva par mūsu darba pastāvīgu pava-
13
Zur Einführung
Lebenswege im Tanz – ein Gürtel als Projekt
Maria-Gabriele Wosien
Befl ügelt durch die Erzählungen unse-
res deutsch-baltischen Kindermädchens
spielte Lettland schon früh eine Rolle in
meiner kindlichen Fantasie. Seit Genera-
tionen hatte ihre Familie bis zum 2. Welt-
krieg in der Nähe von Dünaburg (Dauga-
vapils) ein Gut bewirtschaft et.
Viele Jahre später gab es dann eine
gänzlich unerwartete Begegnung auf der
Terrasse eines indischen Ashrams im
Vorgebirge des Himalaja mit Rasma, ei-
ner deutschsprachigen Lettin, was mich
anregte, am Erinnerungsfaden aus meiner
Kindheit weiterzuweben. Nach der politi-
schen Wende 1991 lud Rasma mich zum
Folklorefestival «Baltica» ein, das im Juli
in Riga stattfi nden würde.
Ich sagte zu und liess mich von der
Lebendigkeit baltischen Brauchtums be-
geistern. Auf dem Rigaer Domplatz gab
es Darbietungen zum Mitmachen. Ein
kleiner Junge mit Tracht und blondem
Schopf von vielleicht acht Jahren stand
plötzlich vor mir, verneigte sich artig,
nahm mich bei der Hand und zog mich
unerschrocken mitten hinein in die sin-
gende und tanzende Menge. Ich war in
Lettland angekommen!
Im November desselben Jahres folgte
ich einer Einladung des Dekans der Uni-
versität Riga, um im Institut für Tanzeth-
nologie meine Arbeit des Sakralen Tanzes
in mehreren Seminaren und Referaten
vorzustellen.
Das Interesse war gross und im Rah-
men von Gesprächen mit den Fachkolle-
gen stellten wir gemeinsam fest, wie wich-
tig es ist, das geistige Substrat und kul-
turelle Erbe noch lebendiger Traditionen
aufzuzeigen, in einer Zeit, in der wir uns
politisch und ökonomisch sehr schnell
annähern, ohne uns wirklich zu kennen.
Nach den ersten Begegnungen mit
lettischer Volkskultur folgten mehrere
Seminare mit Gruppen aus dem deutsch-
sprachigen Raum und Besuchen des
Tanz- und Gesangsfestivals «Baltica».
Volkskundler und Künstler aus Lettland
wiederum erhielten Einladungen zu Se-
minaren in der Schweiz und Deutschland,
auch in Verbindung mit einer Ausstellung
zum Th ema «Die Darre – das lettische
Bauernhaus».
Infolge der Resonanz auf die Begeg-
nungen konnte ich weitere Seminare mit
lettischen Tänzen und einfachen Choreo-
grafi en zu den Veröff entlichungen letti-
scher Musikgruppen organisieren.
Auf der Welle der Begeisterung liess
ich mich weitertragen für diese zu Un-
recht kaum bekannte reiche Tradition
aus dem Nordosten Europas. Im Rahmen
meiner internationalen Seminartätigkeit1
gelang es, das Erlernte und Erarbeitete
in mehreren Ländern Europas – von der
Gemeinschaft in Findhorn (Schottland)
über Norwegen und die deutschsprachi-
gen Länder bis nach Italien – bekannt zu
machen und Lettland auch in den Län-
dern Südamerikas – Kolumbien, Brasili-
14
doni. Plašāku dimensiju projekts ieguva,
kad tajā papildus dejas tēmai klāt nāca
latviešu zīmes – kosmogrammas. Manā
iztēlē tas veidojās par tādu kā ceļojumu
caur dvēseļu ainavām.
Projekts „Dzīves ceļi dejā” ir
interpretācija par muzikālās tēmas
„Ugunspēdas” („Visi ceļi guniem pil-
ni”) vadmotīvu, to varētu saukt arī par
uzticības pilnu dzīves ceļa meklējumu.
Deju horeogrāfi jas par šo tēmu radās
dziesmu tekstu un mūzikas iespaidā, kā
arī meklējot un pētot seno rituālu pēdas,
kas līdz šodienai saglabājušās tautas
tradīcijās.
13. gs. kristietība sasniedza arī Latvi-
ju un tās iespaidā nākošo gadsimtu gaitā
tradicionālie rituāli un paražas pamazām
gāja zudumā. Tomēr 19. gs. beigās tika
atmodināta interese par pirmskristietības
laika ticību un tautas tradīcijām, un tās at-
kal tika atzītas par kopjamām vērtībām.
Man ir stāstījuši, ka pagājušā gadsimta
deviņdesmito gadu sākumā, neatkarības
atgūšanas laikā, tautas deputāti Lat-
vijas parlamentā kritiskās situācijās,
izstrādājot jaunos likumus vai smagu
debašu starplaikos vienojās kopīgā tau-
tas dziesmu dziedāšanā, lai gūtu spēku
un labāk sagatavotos priekšā stāvošo
problēmu risināšanai. Viņus acīmredzot
stiprināja cauri gadsimtiem iznestais tau-
tas skaidrības un goda ētoss, kas izteikts
tautas dziesmā:
Lai es kunga riju kūlu,
Lai strādāju druviņā,
Sedzu savu augumiņu
Ar balto villainīti.
Lai tā mana dvēselīte
Villainītes baltumā.
15
en und Argentinien – einen Platz auf der
Landkarte zu sichern.
Auf einem meiner Besuche in Riga
war ich der Weberin Ligita Jansone be-
gegnet. Als ich ihr von dem Vorhaben
des Tanzprojektes erzählte, fühlte sie sich
inspiriert, für das Th ema der Lebens-
wege einen traditionellen Gürtel nach
dem Vorbild des Lielvārdes josta, des an
Web motiven reichsten Gürtels, zu weben.
Dieser Gürtel würde uns in unserem Be-
mühen ein Begleiter sein.
Durch die Einbindung in eine ganze
Serie von Kosmogrammen vertieft e sich
die Arbeit an dem Projekt allmählich und
gestaltete sich schliesslich zu einer Reise
durch die Landschaft en der Seele.
Die Veröff entlichung des Projekts der
«Lebenswege im Tanz» basiert mit ihren
Interpretationen auf der Dynamik des
thematisch-musikalischen Leitmotivs
der «Feuerspuren» in seiner Verbindung
mit einer vertrauensvollen Wegsuche. Die
Choreografi en zu den Th emen entstan-
den durch Anregung der Liedinhalte und
Musiken sowie durch die noch im ritu-
ellen Brauchtum erhaltenen Spuren von
Wegthemen.
Mit der Christianisierung Lettlands
im 13. Jahrhundert verschwanden die
traditionellen Rituale und Bräuche, bis –
erst im 19. Jahrhundert – deren fragmen-
tarische Überlieferungen mit dem neu
erwachten Interesse für noch erhaltenes
vorchristliches Glaubens- und Kulturgut
eine neue Wertschätzung erfuhren.
Mir wurde erzählt, dass in der kriti-
schen Phase der Unabhängigkeitsbestre-
bungen Ende des vorigen Jahrhunderts,
und bei der Ausarbeitung der neuen
Verfassung, die Volksdeputierten bei
schwierigen Debatten im Parlament öf-
ters eine Pause machten, um durch das
gemeinsame Singen eines Volksliedes
(Dainas) oder durch das Besinnen auf
einen guten Brauch, für die Lösung des
anstehenden Problems besser vorbereitet
zu sein. Dabei half die Erinnerung an das
Ethos von Reinheit und Ehre, das sich die
Volks gemeinschaft durch viele Jahrhun-
derte bewahrt hatte, wie es ein Volkslied
besingt:
Eingehüllt in einen weissen Schal
Ging ich und sang ein Lied;
Und meine Seele die bewahrte ich weiss –
Wie meinen Schal.
1 www.sakraltanz.de / www.sacreddance-wosien.
net – siehe auch das Kapitel «Lettland – Wege der
Ahnen» in meiner Buchveröff entlichung mit CD:
Tanz-Bilder des Weges.
Projektam „Ugunspēdas” īpaši austa Lielvārdes josta
Speziell für das Projekt «Feuerspuren» gewebter «Lielvārdes»-Gürtel
I
Latviešu paražasLatviešu autoru raksti
Lettisches BrauchtumFachbeiträge von
lettischen Autorinnen und Autoren
18
„Dziedošie kauli” un „debesu zvani”: Skaņa un skaņu rīki mītiskajos priekšstatos
Valdis Muktupāvels
Ko senos laikos domāja par skaņu?
Līdzīgi kā citām tautām, tā arī latviešiem
akustiskā telpa no klusuma līdz trok s-
nim bija piepildīta ar noteiktu nozīmi.
Turklāt, abi ekstrēmi tika uztverti nevis kā
skaņu iztrūkums vai, respektīvi, visa vei-
da neregulāru skaņu kopums, bet gan kā
īpašas jēgpilnas situācijas. Tā, trokšņošana
Ziemassvētkos, Lieldienās vai kāzās
saistījās ar ļauno garu aizbaidīšanu, ar
slimību un nelaimju aizdzīšanu un, pro-
tams, arī ar prieka izrādīšanu. Savukārt,
klusums ļāva izjust pārlaicīgās pasau-
les klātbūtni, tas bija obligāts Veļu laikā
(senču garu pieminēšanas un mielošanas
dienās rudenī) vai atsevišķos brīžos
krustabās, kāzās un bērēs. Veci ļaudis
zināja teikt, ka ieklausīšanās klusumā,
piemēram, blakus akai rāmā vasaras
naktī, ļaujot sadzirdēt Dievu.
Velti latviešu tradīcijās meklēt tādus
izsmalcinātus ar skaņas transcendentālo
aspektu saistītus priekšstatus kā senajiem
grieķiem (sfēru mūzika) vai indiešiem
(nāda un pasaules rašanās), tomēr folk-
loras teksti – dainas, pasakas, teikas,
sakāmvārdi, ticējumi un mīklas, kā arī
etnogrāfi skās liecības vairāku gadsimtu
garumā rāda seno latviešu skaņu pasau-
li, kurā bija sava kārtība, savi paradumi,
arī savi pārsteigumi. Daudz kas tajā bija
kopīgs ar citām tautām, tomēr īpašais
gars, kas tur valdīja, ļāva un arī joprojām
ļauj nojaust kādu patstāvīgu, savdabīgu
un pietiekoši atšķirīgu „pasaules skaņas”
vietējo veidojumu, kam kopumā piemīt
izteiktas arhaiskās kultūras iezīmes.
Tāpat kā kaimiņu tautām, tā arī
latviešiem dziedāšana ir bijusi svarīgākais
muzicēšanas veids. Dziedāšana saistījās
teju ar visām dzīves situācijām. Par
dziedāšanas tradīcijām liecina gan
dažādie vokālās mūzikas veidi, gan
arī lielais dziesmu melodiju skaits.
Instrumentālā muzicēšana, savukārt, ir
iezīmīga ar kaut ko citu: mūzikas instru-
menti nav vis vienkārši skaņu rīki melo-
diju spēlēšanai, bet gan kaut kas daudz
vairāk – ar katru no tiem saistās zināmi
simboliskie priekšstati, kuru ietekme uz
skaņu un tās uztveri nav noliedzama. Pa-
rasti instruments funkcionē kādā noteiktā
situācijā – vai tā būtu ganīšana, ieražas un
rituāli, apcere, dejošana vai kas cits. Ar šo
situāciju, vairāk vai mazāk tieši, parasti ir
saistīti arī simboliskie priekšstati, veido-
jot savstarpēju sakarību ķēdi „spēlēšanas
situācija – mūzikas instruments – simbo-
liskie priekšstati – mūzika”.
Valdis Muktupāvels ir Latvijas Universitātes profesors etnomuzikoloģijā, viesprofesors
vairākās ārzemju augstskolās. Koru, instrumentālās un kino mūzikas komponists. Viņš
ir viena no galvenajām mūsdienu folkloras kustības fi gūrām, piedalījies tradicionālo in-
strumentu (kokļu, dūdu u. c.) atgriešanā apritē, pats aktīvi muzicē.
19
Welche Bedeutung kam in der lettischen
Frühzeit Tönen und Klängen zu?
Vergleichbar mit anderen Völkern haben
auch die Letten den akustischen Raum
zwischen Stille und Lärm mit bestimmten
Bedeutungen gefüllt. Demzufolge wurden
die beiden Extreme nicht als blosse Ge-
räuschlosigkeit einerseits, respektive irre-
guläre Kakophonie andererseits erfahren,
sondern als jeweils defi nierte Situationen
mit eigenständiger Bedeutung. Beispiels-
weise wurde das Lärmen zum Winter-
fest, zum «grossen Tag» um Ostern oder
auch zu Hochzeiten veranstaltet, um böse
Geister zu vertreiben, die Krankheiten
oder Unglücksfälle bringen konnten. Es
wurde natürlich auch gelärmt, um unge-
stüme Freude zum Ausdruck zu bringen.
Andererseits liess sich in der Stille die
Nähe zur übersinnlichen Welt erahnen.
Stille einzuhalten war absolut notwendig
in der Veļu laiks, der Zeit der Geister in
den Herbsttagen, wenn man den Vorfah-
ren seine Reverenz erwies und ihnen zur
Bewirtung Gastmahle bereitete. Stille war
auch unerlässlich bei Taufen, bei Beerdi-
gungen und bestimmten Momenten wäh-
rend den Hochzeitsfeierlichkeiten. Noch
heute sagen manche alten Menschen,
dass das Belauschen der Stille, an einem
Sommerabend am Brunnen stehend, es
möglich macht, Dievs (Gottesname, siehe
Glossar) zu hören.
Vergeblich sucht man in der lettischen
Tradition nach solch verfeinerten und
mit dem Transzendentalen verbundenen
Klangaspekten, wie sie in der Vorstel-
lungswelt der alten Griechen zu Hause
waren. Diese berichten von «Sphären-
Musik», oder sie spiegeln sogar die Vor-
stellungen der indischen Mythologie
wider, die von Nada und der Entstehung
der Welt wissen. Dennoch weisen auch
alte lettische – schrift liche und mündli-
che – Überlieferungen (Dainas, Märchen,
Sagen, Sprichwörter, Volksglauben, Rät-
sel, wie auch ethnografi sche Zeugnisse)
über viele Jahrhunderte auf die Klangwelt
der alten Letten hin, welche ihre eigene
Ordnung, ihre Traditionen und auch ihre
überraschenden Besonderheiten aufweist.
Vieles gleicht dabei den Gegebenheiten,
wie sie sich auch bei anderen Völkern
zeigen. Dennoch lässt ein eigenständiger
Geist, der hier vorherrschte und immer
noch vorherrscht, einen selbstbewusst ei-
gentümlichen, hinreichend unterschied-
lichen und lokal defi nierten «Weltklang»
erahnen, dem alles in allem deutliche
«Singende Knochen» und «Himmels-glöckchen»: Klänge und Klanginstrumente in den mythischen Vorstellungen der Letten
Valdis Muktupāvels
Valdis Muktupāvels ist Professor für Ethnomusikologie an der Universität Lettland. Di-
verse Gastprofessuren im Ausland. Komponist von Choral-, Instrumental- und Film-
musik. Er ist eine Schlüsselfi gur der modernen Folklorebewegung, hat speziell zur Wie-
derbelebung der traditionellen Instrumente Kokle (Psalter), Sackpfeife u. a. beigetragen
und spielt diese konzertant.
20
Mūzikas instrumenti mītiskās
sakarībās
Mūzikas instrumenti kā ļaunuma
atvairītāji
Daudzi dažādi mūzikas instrumenti
skanēja ganos – svilpes, stabules, tau-
res, koka un metāla govju zvani. Līdzās
izklaidei un iepriecinājumam tie nere-
ti tika lietoti ar kādu noteiktu mērķi,
piemēram, ganutauri pūta, lai pavēstītu
citiem ganiem par savu atrašanās vietu.
Tomēr ne mazāk svarīgi bija ar taures
skaņu aizbiedēt ļaunos garus un, pro-
tams, arī vilkus. Līdzīgi lietoja arī zva-
nus, ko kāra govīm kaklā, un ne tikai tos.
Latviešu vai, plašāk, baltu kultūras areālā
zvaniņi un zvārgulīši ir bijuši jaunavu
tērpa sastāvdaļa, parasti pa trīs kopā.
Šādi zvaniņi bijuši meitām precību gados
vai pat viņu kāzu tērpā. Zvani ir bijuši arī
zirgu iejūga sastāvdaļa, it sevišķi kāzās.
Vienu zvanu mēdza piestiprināt pie zir-
ga loka, un zirgam ap kaklu lika zvārguļu
jostu.
Latvieši uzskatīja, ka zvanu skaņām
piemīt maģiskas aizsardzības spējas:
„ciktāl skan zvani, tiktāl telpa ir „tīra”
no ļauniem gariem”. Zvans ne tikai attīra
telpu, bet arī modina cilvēkā garīgas
vibrācijas, arī aizsargā šo cilvēku. Zvaniņi
pie jaunavas tērpa acīmredzot veica tieši
šo aizsardzības funkciju: nodrošināt
nākamo māti pret ļaunu garu ietekmēm,
sargāt viņas auglības spēkus. Signalizācija
Eglīte. Kurzeme, 20. gadsimta 20. gadi
«Stabrassel», Kurland, 20er-Jahre des 20. Jhdts.
Zvans. Vidzeme, 17. gadsimts
Glocke, Livland, 17. Jhdt.
Meitas vainags. Latgale, 7.–8. gadsimts
Kranz einer junger Frau, Lettgallen, 7.–8. Jhdt.
21
Zeichen einer archaischen Kultur inne-
wohnen.
Vergleichbar wiederum mit dem
Verhalten der Nachbarvölker war auch
für die Letten das Singen die wichtigste
Art, Musik zu machen. In der Tat wurde
Singen mit allen denkbaren Situationen
des Lebens verknüpft . Die Singtraditi-
on ist sowohl belegt durch unterschied-
liche Arten von Vokalmusik, als auch
durch eine Fülle von Volksliedern. Das
Musizieren mit Hilfe von Instrumenten
charakterisiert etwas anderes. Musik-
instrumente waren nicht nur einfache
Klang instrumente zum Erzeugen einer
Melodie, sondern sie hatten eine deutlich
tiefere Bedeutung. Mit jedem Instrument
waren bestimmte symbolische Vorstel-
lungen verbunden, deren Einfl uss auf
den Klang und dessen Wahrnehmung
nicht zu leugnen ist. Gewöhnlich wird ein
Instru ment in einer defi nierten Situation
eingesetzt, sei es vom Hirten auf der Wei-
de, zu bestimmten Gebräuchen und Tra-
ditionen, zum Ausdruck von Refl exionen,
beim Tanz oder bei anderen Gelegenhei-
ten. Mehr oder weniger unmittelbar sind
mit diesen Situationen auch symbolische
Vorstellungen verknüpft , die eine Asso-
ziationskette bilden: Spielsituation – In-
strument – symbolische Vorstellungen –
Musik.
Musikinstrumente in mythischen Zu-
sammenhängen
Musikinstrumente zur Abwehr des Bösen
Lettische Hirten haben in der Frühzeit
viele unterschiedliche Musikinstrumente
verwendet – Pfeifen, Trompeten, Hörner,
Kuh-Schellen aus Metall oder Holz. Die-
se Instrumente wurden nicht nur zum
Zeitvertreib oder zur Unterhaltung ein-
gesetzt, sondern hatten auch bestimmte
praktische Funktionen. So wurde das
Hirtenhorn geblasen, um anderen Hirten
den eigenen Aufenthaltsort mitzuteilen.
Nicht weniger wichtig war in praktischer
Hinsicht aber auch, mit dem Hornklang
die bösen Geister – und die Wölfe – auf
Distanz zu halten.
Ganz ähnlich wurden auch Glocken
oder Schellen eingesetzt, die man den Kü-
hen, aber nicht nur diesen, um den Hals
hängte. Im lettischen – und erweitert im
gesamten baltischen – Umfeld waren
Glöckchen und Schellen, gewöhnlich in
Dreierkombination, auch Bestandteil der
Kleidung von jungen Mädchen. Glöck-
chen waren Accessoires der Kleidung jun-
ger Frauen im heiratsfähigen Alter, aber
auch ihres Hochzeitskleides. Auch Pfer-
de wurden mit Glöckchen geschmückt,
und dies war besonders unerlässlich im
Hochzeitszug. Eine Glocke wurde dabei
am Kummet befestigt, während ein Le-
dergurt mit Rollschellen um den Hals des
Pferdes gehängt war.
Die alten Letten glaubten, dass dem
Klang der Glöckchen sowohl magische
als auch schützende Kräft e innewohnten:
«So weit der Klang der Glocken reicht, so
weit ist der Raum frei (gesäubert) von bö-
sen Geistern». Der Klang der Glöckchen
machte aber so nicht nur den Raum frei,
sondern setzte auch geistige Schwingun-
gen frei und schützte den Menschen.
Wie es den Anschein hat, sollten
die Glöckchen an der Kleidung der
jungen Mädchen ebenfalls genau diese
Schutzfunk tion wahrnehmen: Die zu-
künft ige Mutter sollte sicher sein vor
dem schädigenden Einfl uss böser Geister,
damit ihre Fruchtbarkeit geschützt sei.
Alarmfunktion und magischer Schutz –
alles zusammen machte die komplexe
Bedeutung aus, die den Glöckchen und
ihrem Klang zukam.