UNIVERZITET U TUZLIPRAVNI FAKULTET

Seminarski rad iz predmeta

DEMOKRATIJA I LJUDSKA PRAVA

TEMA : Vijeće Evrope i ljudska prava

Predmetni profesor: Studenti:

Dr sc. Izudin Hasanović, vanr. prof. Mediha Preljević (2297/12 ) Senada Pamukčić (2237/12)

Tuzla, Oktobar 2012. godine

SADRŽAJ

UVOD 3

1. RAZVOJ IDEJE O LJUDSKIM PRAVIMA 4

2. POJAM I VRSTE LJUDSKIH PRAVA 6

3. LJUDSKA PRAVA I NJIHOVA ZAŠTITA 8

4. VIJEĆE EVROPE I ZAŠTITA LJUDSKIH PRAVA 10

4.1. Evropska povelja o ljudskim pravima 12

4.2. Evropski sud za ljudska prava 15

4.2.1. Pokretanje spora pred Evropskim sudom za ljudska prava 16

ZAKLJUČAK 17LITERATURA 18

2

UVOD

Ljudska prava su u svim područjima osnova mirnog zajedničkog suživota, kako u međunarodnoj, tako i u nacionalnoj politici, u mjestu gdje stanujemo ili u porodici. Ova prava tiču se svakog pojedinca i zagarantovana su svakome. Jedan od najvažnijih zadataka savremenog društva jeste upoznavanje i promovisanje ljudskih prava. U tom smislu, svrha ovog seminarskog rada je da nas pobliže upozna sa osnovom problematikom vezanom za ljudska prava, te mjestu i ulozi Vijeća Evrope u njihovoj zaštiti.

Pokušaćemo dati odgovore na neka od sljedećih pitanja : šta su ljudska prava, odakle potiču, šta ljudska prava znače za pojedinca, ko nadgleda ljudska prava.

3

1. RAZVOJ IDEJE O LJUDSKIM PRAVIMA

Ideja o ljudskim pravima ima svoje korijene u grčkoj filozofiji antike i u religiji : „ Svi ljudi su pred Bogom jednaki ”!Razvoj ove ideje može se podijeliti u tri koraka :

o filozofski korijeni ( univerzalno pravo ),

o političko ostvarenje u sklopu nacionalnih država i

o političko ostvarenje s univerzalnim pravom u Ujedinjenim narodima.

Filozofija prirodnog prava odigrala je važnu ulogu u razvoju ljudskih prava. Naime, već u staroj grčkoj filozofiji, dakle prije više od 2.000 godina, razvila se ideja o jednakosti svih ljudi, ideja o prirodnom pravu koje pripada svakom čovjeku. Ta tradicija prirodnog prava doživjela je svoj daljnji razvoj u ranom hrišćanstvu i drugim religijama : „ Sve ljude Bog je stvorio jednakima i po uzoru na samog sebe. ”.Te dvije niti čine korijen ideje o ljudskim pravima. Ali ipak, one tada nisu imale mnogo zajedničkog s političkom realnošću. Radilo se o filozofskim posmatranjima koja su zahtijevala univerzalno pravo, ali koja su u svijet politike i prava bila prenesena postupno tek početkom novog doba. Od presudne važnosti za to je novovremenska filozofija prirodnog prava, a prije svega engleski filozof John Locke. Njegovo djelo značilo je odlučujući duhovni proboj ideje o neotuđivim ljudskim pravima : „ The State of Nature has a Law of Nature to govern it, which obliges everyone : And Reason, which is that Law, teaches all Mankind, who will but consult it, that being all equal and independent, no one ought to harm another in his Life, Health, Liberty and Possessions ". Za Locke – a nepromjenjiva urođena prava čovjeka su život, sloboda i privatno vlasništvo. Svrha svake države je da štiti ta prirodna ljudska prava. Te zamisli prihvatili su ustavotvorci u Engleskoj i SAD – u, te ih ugradili u svoje ustave.1

Političko ostvarenje u sklopu nacionalnih država - Vodeću ulogu u takvom razvoju imala je Engleska. Već su 1215., s “ Magna Charta Libertatum ”, od kralja iznuđena određena prava, dokumentom “ Petition of Rights ” iz 1628. zagarantovana je nepovredivost građanina, a “ Habeas – Corpus – Act ” iz 1679. bio je odlučujući preokret za usidrenje ideje o ljudskim pravima u konkretnom državnom pravu. Tim aktom građanin je bio zaštićen od bezrazložnog hapšenja. Ta prava vrijedila su i u engleskim kolonijama, dakle i u SAD – u. U jeku borbe za nezavisnost tamo je prvi put u istoriji formulisan " Katalog ljudskih prava ", i to

1 V. Pavlović, Civilno društvo i demokratija, Politeia, Beograd, 2004. godine, str. 58.

4

pozivajući se na zamisli Johna Lockea. Naime, " Virginia Bill of Rights " iz 1776. godine, dokument je koji se, uz " Američko proglašenje nezavisnosti "  iz iste godine, ubraja u najvažnije dokumente u istoriji ljudskih prava. Dokumentom " Virginia Bill of Rights " sljedeća prava proglašena su neotuđivim ljudskim pravima i otada sačinjavaju jezgru ljudskih prava : pravo na život, slobodu i privatno vlasništvo; sloboda okupljanja i štampe; sloboda kretanja i pravo na peticiju; pravno na pravnu zaštitu; glasačko pravo. Ustavno – pravno ostvarenje ideje o ljudskim pravima krenulo je velikim zaletom iz Francuske u kontinentalnu Evropu. Francuska revolucija iz 1789. sa svojom parolom “ liberté, égalité, fraternité ” izvršila je izniman uticaj. Dana 26. 10. 1789. prihvaćena je „ Povelja o ljudskim i građanskim pravima ". Ona sadržava uzvišeni pokušaj naglašavanja univerzalne važnosti ljudskih prava. Ali ponajprije je riječ o tome da se u pojedinim nacionalnim ustavima ljudskim pravima osigura značenje osnovnih prava, što se tokom 19. vijeka i dogodilo u gotovo svim evropskim državama.Univerzalno političko ostvarenje – Strašni zločini tokom II svjetskog rata podstakli su ljude na razmišljanje kako bi se moglo osigurati važenje ljudskih prava širom svijeta. Ono što se dogodilo nije se smjelo više ponoviti. Trebalo je osigurati da svi ljudi na svijetu imaju osnovna prava i slobode. To je bio jedan od najvažnijih motiva za osnivanje Ujedinjenih naroda. Sporazumom svih država ljudska prava više nisu  bila stvar pojedinih država nego su postala pitanja  zajednice država. To je sadržano u ključnom ugovoru između država, u " Povelji Ujedinjenih naroda ", koja je usvojena 26. juna 1945. U njoj se ističe da se sve države članice obavezuju da će i zajedno i svaka posebno sarađivati s Organizacijom u smislu provedbe ciljeva Organizacije ( član 56. ), a u te ciljeve ubraja se zaštita ljudskih prava. Tim članom svaka država članica Ujedinjenih naroda, a to su danas gotovo sve zemlje svijeta, obavezuje se na poštivanje ljudskih prava. Da bi bilo precizno utvrđeno što su ljudska prava sastavljena je "Opšta deklaracija o ljudskim pravima", koja je usvojena 10. decembra 1948."Opšta deklaracija o ljudskim pravima" označava početak pokušaja univerzalne političke i pravne provedbe ljudskih prava. Njome se žele ukinuti proturječnost između univerzalnog zahtjeva i nacionalnog značenja ljudskih prava.

2. POJAM I VRSTE LJUDSKIH PRAVA

Ljudska prava su urođena prava i jednaka su za sve ljude na svijetu. Svaki čovjek ima pravo na njih, nezavisno o njegovoj pripadnosti nekom narodu, nezavisno o tome u što vjeruje i nezavisno o njegovu spolu. Dakle, ljudska prava su neotuđiva, što znači da vrijede uvijek i ne mogu nikome biti oduzeta. 2

2 Doc. Dr. Sci. Izudin Hasanović, HRESTOMATIJA Demokratija i ljudska prava, OFF-SET, Tuzla, 2005. godine, str. 56.

5

Ljudska prava obuhvaćaju mnogo različitih područja ljudskog suživota. Zato ih se može podijeliti u više grupa :

o lična prava,

o politička i civilna prava,

o socijalna i ekonomska prava i

o prava treće generacije.

Prvu grupu čine tzv. lična prava. Njoj  pripadaju prava čovjeka na zaštitu od napada svake vrste i na to da njegovo ljudsko dostojanstvo ostane netaknuto. Primjer za to je pravo na život, što je osnova za sva ostala prava, i pravo na slobodan razvoj osobe. Šta znači imati lično pravo na život, možemo vidjeti i po tome da je i u prošlom vijeku, čak i u demokratskim zemljama, bilo dopušteno nekoga tjelesno kazniti zbog prekršaja. Prije samo nekoliko desetljeća bilo je čak sasvim normalno da učitelj svoje učenike kažnjava udarcima zbog lošeg ponašanja. Lična prava su jezgra ljudskih prava, njih nalazimo u svim dokumentima i katalozima o ljudskim pravima.Drugu grupu čine politička i civilna, odnosno građanska prava. Ona bi svakom čovjeku trebala jamčiti neometano sudjelovanje u političkom životu u sklopu njegove zajednice, bez straha da će zbog toga biti neopravdano kažnjen. Za ova prava sloboda mišljenja i sloboda štampe imaju važnu ulogu jer se u njima ogledaju stavovi ljudi prema njihovoj vlasti i njihovo zadovoljstvo s njom. Međutim, ako se ti stavovi više ne mogu izreći bez cenzure, onda vlada gubi pravo da zastupa interese svojih građana.Socijalna i ekonomska prava u prvom redu osiguravaju da svaki čovjek bude opskrbljen barem osnovnim stvarima, da bi u najmanju ruku mogao preživjeti. Međutim, ovim pravima pripada i pravo svakog čovjeka na obrazovanje. Ako polazimo od toga da životu dostojnom čovjeka pripada nešto više od samo „ne biti gladan“, onda je nužno za svakoga stvoriti polaznu osnovu, nakon koje bi nešto mogao postići.Prava treće generacije tek se odnedavno ubrajaju u ljudska prava. S jedne strane, ta prava ukazuju na to da ljudska prava nisu samo puka institucija nego da se ona razvijaju i mijenjaju, a s druge strane, kroz njih se prepoznaju novi problemi koji ugrožavaju pravo na život svih ljudi te stoga trebaju naći svoje mjesto u katalogu ljudskih prava.Uz pravo na razvoj, koje bi trebalo pomoći smanjenju jaza koji vlada između bijede i bogatstva, u prava treće generacije ubraja se prije svega pravo na zaštitu okoline. To pravo predstavljaju jamstvo da prirodni čovjekovi životni prostori neće biti previše oštećeni, ili čak potpuno uništeni. Nakon Konferencije na vrhu o zaštiti okoliša, održane u Riju 1992., prava poput ljudskog prava na zdrav okoliš sve više dobivjaju na važnosti – posebno kod dolazećih generacija. Dakle, vidimo da ljudska prava nisu utvrđena jednom za sva vremena nego da su upravo dovoljno fleksibilna da reagiraju na nove izazove.Prava iz dviju zadnjih grupa - često nazivana i "solidarna prava"- nisu neosporna. Ona se kvalitativno razlikuju od prava iz prvih dviju grupa, koja se mogu uvijek i svuda održati, na što ukazuje i sljedeći tekst: 

6

Nakon što smo vidjeli što se sve ubraja u ljudska prava, postavlja se, naravno,  pitanje što razlikuje ljudska od osnovnih prava. Vidjeli smo da su ljudska prava, koja su potekla iz filozofije u 17. vijeku, našla svoje mjesto u državnim ustavima kao temeljna prava. Ona su u određenoj mjeri pretočena u čvrstu formu i zajamčena građanima kao konkretna osnovna prava. Apstraktni čovjek, kao filozofski pojam,  postao je konkretnim građaninom ustavotvoraca. Osnovna prava imala su funkciju zaštite građana od države i bila su središnji dio vladajuće mislilačke škole liberalizma.Dakle, možemo reći da se osnovna i ljudska prava ne razlikuju sadržajno, nego da je mnogo veća razlika u formalnom području. Osnovna prava su prava koja svaka država jamči svojim građanima i prava koja su sadržana u ustavima pojedinih država. Na temelju njih građanin se može obratiti sudu. Ljudska prava su u izvjesnoj mjeri osnovna ideja koja leži iza osnovnih prava. Do sredine 20. vijeka njima se izražavao moralni zahtjev na prava definisana državnim redom. Dakle, ljudska prava su prirodna prava. " Opštom poveljom o ljudskim pravima “ Ujedinjenih naroda filozofska ideja se pokušava konkretizovati, a prava se pokušavaju smjestiti pod svjetska mjerila, kao što je to učinjeno s osnovnim pravima na nacionalnom nivou.

3. LJUDSKA PRAVA I NJIHOVA ZAŠTITA

Pojava i razvoj ustava i ustavnosti najuže je povezana sa sazrijevanjem svijesti i uspostavljanjem garancija određenog nivoa ljudskih sloboda i prava. Početna funkcija ustava se i sastojala u garantovanju kodeksa ljudskih prava i, istovremeno, u ograničavanju javne vlasti da ne zalazi i da ne ugrožava tu čovjekovu autonomnu sferu. Time su stvarane pretpostavke za uspostavljanje ustavne demokratije i pravne države. Naime, u prvim ustavima i deklaracijama zajamčena su lična i politička prava bez čega nema zaštite čovjekovog fizičkog i mentalnog integriteta, niti njegovog angažovanja u javnom, posebno političkom životu. Zato se ova prava smatraju ljudskim pravima prve generacije. Ona se danas smatraju civilizacijskom tekovinom i opšteprihvaćena su prava. Kao univerzalna vrijednost, ova prava ne zavise od države. Državna vlast ih ne može ograničiti. Njena je dužnost da osigura njihovo poštovanje i zaštitu. Jedino ograničenje ovih prava može postojati samo zbog uživanja istih od strane drugih ljudi. 3

Početkom 20. vijeka javlja se druga generacija ljudskih sloboda i prava usmjerenih na zaštitu ekonomskog i socijalnog položaja čovjeka. Krajem prošlog vijeka, zahvaljujući razvoju nauke i tehnologije i djelovanju masovnih ekoloških pokreta, razvija se treća generacija individualnih sloboda i prava. Radi se o pravu čovjeka na zdravu životnu okolinu. U četvrtu generaciju ljudskih prava spadaju prava koja proizilaze iz razvoja informatike, genetike i drugih naučno – tehnoloških disciplina koje neslućeno šire čovjekove mogućnosti, ali i prijete najrazličitijim opasnostima njihove zloupotrebe. Osim

3 Anđelić Neven, Kratka povijest ljudskih prava, ACIPS, Sarajevo, 2008. Godine, str. 48.

7

toga, izdvajaju se specifična prava pojedinih grupa, kao što su : prava izbjeglica i raseljenih lica, prava nacionalnih, vjerskih i jezičkih manjina, prava stranaca i druga. U pravno – teorijskom smislu, ljudska prava su javnopravni odnos između pojedinca kao ovlaštenika i države kao obveznika u tom odnosu. Pojedinac ima pravo da neometano uživa zajamčene slobode i prava, da od države traži da se uzdržava od miješanja u ovu autonomnu sferu pojedinca, da stvara uslove za ostvarivanje tih sloboda i prava i da osigura njihovu efikasnu zaštitu. Po svojoj prirodi ovo su individualna prava, koja pripadaju čovjeku i građaninu kao pojedincu. Budući da su zajamčena najvišim pravnim aktom svake države, ljudska prava su ustavna kategorija. Iz ovog proizilazi da se bez izričitog ustavnog ovlaštenja, zakonom, a pogotovo aktom izvršne vlasti, ne mogu suspendovati, ukidati ili ograničavati zajamčena prava. Zbog svog značaja i karaktera univerzalne vrijednosti, ljudska prava stekla su i međunarodni značaj. To se ogleda, ne samo u sve većem broju međunarodnih konvencija i drugih dokumenata kojima se uspostavljaju međunarodni standardi u ovoj oblasti, nego se uspostavljaju sve efikasniji međunarodni mehanizmi za njihovu zaštitu. Tu, između ostalih, spadaju : Komitet UN za ljudska prava, Međunarodni krivični sud, Evropski sud za ljudska prava, Tribunal za ratne zločine u Den Haag – u. Ne treba zaboraviti i brojne međunarodne organizacije za zaštitu ljudskih prava. Proklamovanje makar i najšireg kataloga i najviših standarda ljudskih sloboda i prava nema mnogo smisla ukoliko, prije svega, u okvirima pravnog sistema svake države, nisu osigurani efikasni mehanizmi, postupci i insititucije za zaštitu tih prava. Ustavna rješenja pojedinih zemalja upravo se po ovome često razlikuju. Pri tome treba imati u vidu da respektovanje ljudsih prava, uključujući i njihovu zaštitu, zavise i od ukupnog stanja demokratije i civilnog društva u svakoj zemlji. Početna garancija da će se proklamovana prava i primjenjivati je u činjenici da se ustavne odredbe o njima direktno primjenjuju. Sudovi i druge institucije za zaštitu ljudskih prava moraju postupati neposredno na bazi ustava i bez pozivanja na zakone. U mjeri u kojoj se u državi poštuje ustavnost i zakonitost i funkcioniše nezavisno i nepristrasno pravosuđe može se govoriti i o efektivnoj i efikasnoj zaštiti individualnih sloboda i prava. Ovakvo pravosuđe je garancija građanima da će njihova prava biti zaštićena i od samovolje izvršne vlasti i državne uprave. Sudovi mogu na razne načine uspostaviti narušena ljudska prava : bilo naredbom za prestanak narušavanja tih prava, vraćanjem u pređašnje stanje, dosuđivanjem naknade materijalne ili nematerijalne štete, poništavanjem akata izvršne i upravne vlasti kojima je povrijeđeno pravo. Ljudska prava garantovana ustavom mogu biti ograničena i zakonom ili drugim propisom. U tom slučaju ustavni sud, ocjenjujući saglasnost propisa sa ustavom, može ih poništiti i tako ih isključiti iz pravnog poretka. U mnogim zemljama su uspostavljene i specifične institucije za zaštitu ljudskih prava : ombudsmeni, sudovi za ljudska prava, posebne parlamentarne komisije i sl. I ovdje treba naglasiti nezamjenjivu ulogu brojnih nevladinih organizacija za zaštitu ljudsih prava i nezavisnih medija.

8

4. VIJEĆE EVROPE I ZAŠTITA LJUDSKIH PRAVA

Savjet Evrope – CoE ( eng. Council of Europe, fr. Conseil de l' Europe ) predstavlja regionalnu međunarodnu organizaciju evropskih zemalja, čije se sjedište nalazi u Palati Evrope ( fr. Palais de l' Europe ), u Strazburu, na granici Francuske i Njemačke.Svrha Savjeta Evrope jeste u ostvarenju temeljnih ličnih i demokratskih prava i sloboda, a najvažniji akti su donošenje Evropske konvencije o ljudskim pravima ( 1950. ) ( eng. European Convention on Human Rights ) i uspostavljanje Evropskog suda za ljudska prava ( eng. European Court of Human Rights ) ( 1998. ), kao stalnog sistema pravne zaštite ( Protokol 11 Evropske konvencije o ljudskim pravima ). Savjet Evrope ima 47 članica, koje su istovremeno i potpisnice Konvencije o ljudskim pravima. Iako je organizacija nadnacionalnog i evropskog karaktera, Savjet Evrope ne pripada institucijama Evropske unije, nije Evropski savjet, niti Savjet Evropske unije. Članstvo u Savjetu Evrope nije uslovljeno članstvom u Evropskoj uniji, mada je svih 27 zemalja Evropske unije, učlanjeno u Savjet Evrope. Pored članica, Savjet Evrope i Evropsku uniju povezuje ideja o ujedinjenoj Evropi, a u Nacrtu Evropskog ustava je naglašeno da prava i slobode Evropske konvencije o ljudskim pravima čine sastavni dio najvišeg evropskog pravnog akta ( Evropski ustav, čl. 9 ).U okviru Savjeta Evrope, nadležnost je podijeljena između šest institucija :

o parlamentarna skupština,

o kongres lokalnih i regionalnih vlasti,

o komitet ministara,

o generalni sekretar i Sekretarijat,

o komesar za ljudska prava i

o evropski sud za ljudska prava.

Parlamentarna skupština i Kongres su savjetodavna tijela koja daju mišljenja i preporuke neobavezujućeg karaktera. Komitet ministara odlučuje o funkcionisanju Savjeta i pitanjima od interesa svih članica Savjeta, i sastavljen je od ministara inostranih poslova svih zemalja članica. Generalni sekretar i Sekretarijat se pretežno brinu o tekućim administrativnim i finansijskim aktivnostima. Komesar za ljudska prava ima pravo nadzora nad stanjem ljudskih prava u državama Savjeta Evrope, a Evropski sud za ljudska prava vrši sudsku funkciju.

Osnovni ciljevi Savjeta Evrope su :o unapređenje parlamentarne demokratije,

o poštovanje ljudskih prava i

o uspostavljanje vladavine prava.

Radi ostvarenja ovih ciljeva, pod okriljem Saveta Evrope, je, od 1949., zaključeno više od 200 međunarodnih ugovora o ljudskim i socijalnim pravima, medijima, slobodi

9

izražavanja, obrazovanju, kulturi, kulturnom identitetu, kulturnoj različitosti, sportu, lokalnoj samoupravi, zdravstvu, pravnoj, regionalnoj i državnoj saradnji. Potpisivanjem Evropske konvencije o ljudskim pravima i 13 pratećih protokola, utvrđeni su standardi zaštite i mehanizmi praktične primjene ljudskih prava širom evropskog kontinenta. U slučaju da nadležni organi država ugovornica ne poštuju prava garantovana Konvencijom, predviđena je mogućnost zaštite pred Evropskim sudom za ljudska prava, a tužena strana je država čiji organi ne poštuju obaveze preuzete ratifikovanjem Konvencije. Ujednačavanje pravne i socijalne prakse posebno je značajno za demokratizaciju društva i uspostavljanje vladavine prava u postkomunističkim zemljama istočne i centralne Evrope.U toku Hladnog rata, Savjet Evrope je imao važnu ulogu u prevazilaženju konstantne krize izazvane zaoštrenim političkim odnosima Istočnog i Zapadnog bloka.Osnivački akt Savjeta Evrope je Statut Savjeta Evrope, potpisan u Londonu,  5. maja 1949., od strane predstavnika 10 evropskih država : Belgije, Danske, Irske, Italije, Francuske, Luksemburga, Holandije, Švedske, Norveške i Velike Britanije. Posredstvom Savjeta Evrope nastala su prva zvanična obilježja ujedinjene Evrope, i to : zastava, Dan Evrope i evropska himna. Naime, tokom 1955., usvojeno je rešenje jedinstvene evropske zastave sa 12 kružno raspoređenih žutih zvjezdica na tamnoplavoj površini. Dan osnivanja Savjeta Evrope, 5. maj, postao je 1964., na proslavi 15 godina postojanja, Dan Evrope, a 1972. Oda radosti iz 9. simfonije Ludviga van Betovena poslužila je kao osnov evropske himne. Evropska unija je preuzela idejno rješenje zastave, ali je promjenila Dan Evrope u 9. maj.

4.1. Evropska povelja o ljudskim pravima

Evropska konvencija o ljudskim pravima ( engl. European Convention on Human Rights, fr. la Convention europeenne des Droits de l'Homme ) je pravni akt Savjeta Evrope ( 1949. ) o zaštiti sloboda i prava, donesen u Rimu, 04. 11. 1950. Originalna verzija, sastavljena na engleskom i francuskom jeziku i objavljena pod nazivom Konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, stupila je na snagu 03. 09. 1953. Prve potpisnice Konvencije bile su : Belgija, Velika Britanija, Danska, Irska, Italija, Luksemburg, Njemačka, Norveška, Turska, Francuska i Holandija. U periodu 1950. – 2004., Konvenciju je potpisalo 46 zemalja. Potpisivanje je označilo prihvatanje obaveze poštovanja prava i sloboda, kao i priznavanje nadležnosti Evropskog suda za ljudska prava. Tekst je zvanično preveden i objavljen na 30 jezika, a ratifikacija je izvršena u svim državama Savjeta Evrope.Čin donošenja Konvencije pravno je uobličio ideju zemalja Evrope o uspostavljanju jedinstvene zaštite ljudskih prava i individualnih političkih sloboda koji, uz vladavinu prava, a prema osnivačkom aktu Savjeta Evrope, čine temelj istinske demokratije ( Preambula Statuta Savjeta Evrope, st. 3 ).

10

Ovom kodifikacijom otpočela je pravna standardizacija na evropskom tlu, koja se odvija u skladu sa Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima ( 1948. ).4

Naknadnim pravnim dopunama iz protokola 1, 4, 6, 7, 12 i 13, unapređena je prvobitna zaštita prava i sloboda iz 1950. Poseban značaj ima Protokol 11, koji je 1998. u evropsku pravnu praksu uveo stalnu pravosudnu instituciju – Evropski sud za ljudska prava i mogućnost učešća pojedinca u međunarodnom pravnom postupku.Konvencija određuje sadržaj prava i sloboda i, za slučaj kršenja, obezbjeđuje međunarodnu zaštitu. Postupak se vodi pred Evropskim sudom za ljudska prava, čije se sjedište nalazi u Strazburu / Francuska. Sporovi se pokreću individualnim ili međudržavnim predstavkama. Individualnu predstavku podnose pojedinci, grupe lica ili nevaladine organizacije. Međudržavnim predstavkama pokreću se interni međunarodni sporovi država članica Savjeta Evrope u slučaju povrede obaveza preuzetih potpisivanjem i ratifikovanjem Konvencije.Država koja podnese zahtjev za prijem u članstvo Savjeta Evrope dužna je da usaglasi nacionalne zakone sa Konvencijom kako bi se otklonile mogućnosti povrede osnovnih sloboda i prava, a država članica protiv koje je donijeta pravnosnažna presuda dužna je da postupi u skladu sa odlukom i da reformiše domaće zakonodavstvo. U Belgiji je, na primjer, radi izjednačavanja statusa bračne i vanbračne djece, promijenjen Građanski zakonik, a u Njemačkoj su, uslijed neprimjerenog trajanja pritvora, izmijenjene odredbe krivičnog postupka.Po važećim pravilima, Komitet ministara Savjeta Evrope ima pravo nadzora nad izvršenjem sudskih presuda. Novi Protokol 14 predviđa mogućnost pokretanja sudskog postupka protiv države koja ne izvršava odluke Evropskog suda za ljudska prava.Konvencija se sastoji iz preambule, osnovnog teksta i 13 protokola. U Preambuli je istaknuto da je osnov Konvencije Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, koju je Generalna skupština Ujedinjenih nacija, donijela 10. 12. 1948.Član 1. utvrđuje obavezu svih država potpisnica da poštuju prava i slobode koje garantuje Konvencija. Ako se prekrši obaveza i dođe do povrede sloboda i prava, predviđena je međunarodna sudska zaštita.Prvi dio Konvencije ( čl. 2 – 18 ) sadrži osnovna prava i slobode, drugi ( čl.19 – 51 ), uređuje funkcionisanje Evropskog suda za ljudska prava, a treći ( čl. 51 – 59 ) reguliše proceduralna pitanja i nadležnost u vezi sa potpisivanjem, ratifikovanjem, tumačenjem, predmetnom, teritorajalnom i vremenskom primjenom odredbi Konvencije.Protokoli su pravna pravila kojima se vrše izmjene i dopune osnovnog teksta Konvencije. Po stupanju na pravnu snagu, postaju pravno obavezujući dijelovi Konvencije, a donose ih i ratifikuju potpisnice Konvencije i članice Savjeta Evrope.

4 D. Gomien, Kratak vodič kroz Evropsku konvenciju o ljudskim pravima, Prometej, Beograd, 2002.

godine., str. 27.

11

Osnovna prava i slobode su : pravo na život (čl. 2); zabrana mučenja, nečovječnog i ponižavajućeg postupanja ( čl. 3 ); zabrana ropstva i prinudnog rada ( čl. 4 ); pravo na slobodu i sigurnost ( čl. 5 ); pravo na pravično suđenje ( čl. 6 ); kažnjavanje samo na osnovu zakona ( čl. 7 ); pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života ( čl. 8 ); sloboda misli, savjesti i vjeroispovjesti ( čl. 9 ); sloboda izražavanja ( čl. 10 ); sloboda okupljanja i udruživanja ( čl. 11 ); pravo na sklapanje braka ( čl. 12 ); pravo na djelotvorni pravni lijek ( čl. 13 ); zabrana diskriminacije ( čl. 14 ).5

Protokol 1 : o pravo na mirno uživanje imovine ( čl. 1 );

o pravo na obrazovanje ( čl. 2 );

o pravo na slobodne izbore ( čl. 3 ).

Protokol nisu ratifikovale Monako i Švicarska, a Andora ga nije potpisala.Protokol 4 : o zabrana dužničkog ropstva ( čl. 1 );

o sloboda kretanja ( čl. 2 );

o zabrana protjerivanja sopstvenih državljana ( čl. 3 );

o zabrana kolektivnog protjerivanja stranaca ( čl. 4 );

Andora, Grčka i Švicarska nisu potpisale Protokol, a ratifikaciju nisu izvršile Velika Britanija, Španija i Turska.

Protokol 6 : zabrana izricanja i izvršavanja smrtne kazne ( čl. 1 ).Rusija je jedina potpisnica Konvencije koja nije ratifikovala Protokol.Protokol 7 : o zaštita u postupku protjerivanja stranaca ( čl. 1 );

o pravo na žalbu u krivičnim stvarima ( čl. 2 );

o pravo na nagradu za pogrešnu osudu ( čl. 3 );

o pravo ne biti suđen ili kažnjen dva puta u istoj pravnoj stvari ( čl. 4 );

o jednakost supružnika ( čl. 5 ).

Belgija, Njemačka, Turska, Holandija i Španija nisu ratifikovale Protokol, a zemlje koje ga nisu potpisale su Andora i Velika Britanija.

Protokol 12 : opšta zabrana diskriminacije ( čl. 1 ).Protokol nisu potpisale: Andora, Bugarska, Velika Britanija, Danska, Litvanija,

Malta, Poljska, Francuska, Švicarska i Švedska. Protokol 13 : apsolutna zabrana smrtne kazne ( čl. 1 ).

Protokolima 2, 3, 5, 8, 9, 10, 11 i 14 se bliže uređuje pokretanje međunarodnih sporova i tok postupka pred Evropskim sudom za ljudska prava.Protokol 14 odnosi se na unapređenje efikasnosti sudske procedure i stupa na pravnu snagu nakon ratifikacije u svim državama članicama Savjeta Evrope.

5 D. Gomien, Kratak vodič kroz Evropsku konvenciju o ljudskim pravima, Prometej, Beograd, 2002. Godine, str. 36.

12

4.2. Evropski sud za ljudska prava

Evropski sud za ljudska prava ( eng. European Court of Human Rights, fr. Cour europeenne des Droits de l' Homme ) je sudska institucija Vijeća Europe, osnovana 1959., za zaštitu prava i sloboda koje se jamče Evropskom konvencijom o ljudskim pravima ( 1950. ).6 Sud je postao stalna institucija zaštite ljudskih prava u Evropi 01. 11. 1998., kada je stupio na snagu Protokol 11. Evropske konvencije o ljudskim pravima. Prije uvođenja ovog protokola, sudsku funkciju je, pored Suda, obavljala i Evropska komisija za ljudska prava ( 1954. ). Protokol je ukinuo Komisiju, ali je ona nastavila sa radom do 31. 10. 1999. radi okončanja tekućih postupaka. U prve tri godine samostalnog postojanja Europskog suda za ljudska prava, broj sporova je uvećan za oko 130 %. Tokom 1998. bilo je evidentirano 5.979 predmeta, a 2001. 13.858.Pitanje reforme sudskog sistema otvoreno je 2000., pa je Protokol 14 predložen kao mehanizam rasterećenja Suda i unapređenja njegove efikasnosti. Protokol predviđa prenos nadležnosti s vijeća na suce pojedince, smanjenje broja članova vijeća, pooštravanje uslova za pokretanja međunarodnih sporova.Sjedište Suda nalazi se u Strasbourgu, Francuska. Suce bira Parlamentarna skupština Vijeća Evrope na vrijeme od 6 godina, a broj sudaca ( 46 ) odgovara broju članica Vijeća Evrope. Organizacija, sastav i nadležnost Suda uređeni su Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i Poslovnikom Suda, koji je na snazi od 2005. godine.Sud u punom sastavu bira predsjednika, dva podpredsjednika i predsjednike odjela na vrijeme od tri godine. Predsjednik predstavlja Sud i upravlja sudskom upravom. Na plenarnoj sjednici suci, shodno ravnopravnoj geografskoj, spolnoj i pravnoj zastupljenosti, formiraju najmanje četiri odjela.Sud odlučuje u odboru od tri suca, vijeću od sedam sudaca ili Velikom vijeću od 17 sudaca. U sastav odbora ulaze suci istog odjela, a funkcija odbora traje 12 mjeseci. Sedmočlano sudsko vijeće čine suci istog odjela i predsjednik odjela. Veliko vijeće se bira na tri godine i sastoji se od 17 sudaca u koje spadaju predsjednik i potpredsjednici suda, predsjednici vijeća i 3 rezervna suca.

Odbori odlučuju o prihvatljivosti predstavke, vijeće o biti spora, a Veliko vijeće o tumačenju Konvencije ili Protokola i o odlukama vijeća neusklađenim sa sudskom praksom. Odluke se donose većinom glasova. Sudac ima pravo na izdvojeno mišljenje ako se u cijelini ili djelimično ne slaže sa većinskom odlukom. Ukoliko su glasovi podijeljeni, glasa se ponovo, a ako se situacija ponovi, odluku donosi predsjednik. Za glasanje u odborima mjerodavna je većina prisutnih sudaca, a za glasanje u vijeću i Velikom vijeću većina od ukupnog broja sudaca.

6 www.wikipedija.org., 21.05.2011., 13:56

13

4.2.1. Pokretanje spora pred Evropskim sudom za ljudska prava

Inicijalni akt za pokretanje spora pred Sudom je predstavka. To su sredstva kojima se traži zaštita u slučaju kršenja ljudskih prava i sloboda od strane države potpisnice Evropske konvencije o ljudskim pravima i članice Vijeća Evrope.Individualne predstavke Sudu upućuju pojedinci, grupe lica ili nevladine organizacije, a međudržavne predstake zemlje članice Vijeća Evope. Predstavke se dostavljaju na posebnom formularu, koji sadrži podatke o Sudu, podnosiocu predstavke, državi koja je prekršila obavezu preuzetu Konvencijom, činjenicama i dokazima kršenja ljudskih prava. Rasprava je pismena, ali Sud može odlučiti da se vodi usmeni postupak radi izvođenja određenih dokaza. Stranka koja nije u stanju da snosi troškove postupka ima pravo na besplatnu pravnu pomoć, koju osigurava Sud licu koje priloži dokaze o nedostatku finansijskih sredstava za isplatu sudske naknade.Suđenje se obavlja u sjedištu Suda, u Strasbourgu, s tim što se neke radnje mogu vršiti i izvan sudske zgrade, Strasbourga i Francuske, ukoliko to nalažu potrebe postupka.Presuda postaje pravnosnažna ako se stranke odreknu zahtjeva za iznošenje predmeta pred Veliko vijeće ili ako, po proteku roka od tri mjeseca, ne zahtjevaju da se predmet uputi Velikom vijeću. Pravnomoćna odluka se objavljuje i proslijeđuje Vijeću ministara Vijeća Evrope koji vrši nadzor nad izvršenjem pravnosnažnih presuda.Stranka nezadovoljna ishodom sudskog spora, može, u roku od 12 mjeseci, od Vijeća tražiti tumačenje ili ispitivanje presude. Preispitivanje se može tražiti zbog naknadnog otkrivanja činjenica koje nisu bile poznate Sudu i stranci u vrijeme donošenja odluke, a mogle su bitno uticati na sadržaj meritorne odluke. Pravnosnažne i izvršne sudske odluke postaju izvor prava, odnosno osnova svih budućih odlučivanja.

ZAKLJUČAK

Ljudska prava se odnose na pravnu, filozofsku i političku ideju prema kojem svako ljudsko biće samim činom rođenja, bez obzira na svoj spol, porijeklo ili državljanstvo, stiče određena neotuđiva prava.

14

Ideja ljudskih prava ima svoj korijen u školi prirodnog prava, koja se razvila pod uticajem prosvjetiteljskih filozofa 18. vijeka. Prethodnice ideje ljudskih prava obično se smatraju dokumenti u kojima su po prvi put kodificirana neka ljudska prava. Kao prvo, tu je engleska Magna carta iz 1215. godine kojom je djelimično ograničena samovolja monarha. Zatim, slijedi Habeas corpus Act iz 1679. godine kojom su po prvi puta stvorene zapreke arbitrarnom hapšenju. Za vrijeme Američke revolucije donesena je Virdžinijska deklaracija prava 1776. godine u kojoj se spominje da svi ljudi imaju "pravo na život, slobodu i potragu za srećom." Nakon toga slijedi francuska revolucija i Deklaracija o pravima čovjeka i građanina iz 1789. godine. Virdžinijsa deklaracija i Deklaracija o pravima čovjeka i građanina po prvi put sistemski donose popis prava koja se u njihovo vrijeme smatraju urođenima i neotuđivima. Nakon toga su ideju ljudskih prava usvajali različiti pojedinci, ideološke struje, organizacije i države, da bi s vremenom značenje bilo kodifikovano u Opštoj deklaraciji UN – a o pravima čovjeka iz 1948. godine.O ljudskim pravima ne postoji opšta saglasnost. Iako se među ljudskim pravima spominju pravo na život, pravo na adekvatni životni standard, zabranu mučenja, slobodu izražavanja, slobodu putovanja, pravo na samoodređenje, pravo na obrazovanje, te pravo na sudjelovanje u kulturnom i političkom životu, o opsegu i praktičnoj primjeni tih prava postoji cijeli niz sporova između pojedinaca, organizacija i država, od čega su najpoznatije debate o abortusu i smrtnoj kazni.Papa Ivan Pavao II. govorio je o ljudskim pravima u Washingtonu pri posjeti Ujedinjenim narodima 2. oktobra 1979. godine. Naglasivši dvije vrste sistemskog ugrožavanja ljudskih prava. Prva je nepravedna raspodjela materijalnih dobara između bogatih i siromašnih, a druga onemogućavanje slobode izražavanja i vjerskih sloboda.

15

LITERATURA

1. V. Pavlović, Civilno društvo i demokratija, Politeia, Beograd, 2004. godine.

2. D. Gomien, Kratak vodič kroz Evropsku konvenciju o ljudskim pravima, Prometej, Beograd, 2002. godine.

3. Anđelić Neven, Kratka povijest ljudskih prava, ACIPS, Sarajevo, 2008. godine.

4. Doc. Dr. Sci. Izudin Hasanović, HRESTOMATIJA Demokratija i ljudska prava, OFF-SET, Tuzla, 2005. godine.

5. www.wikipedija.org (posjećeno 05.10.2012.)

16