Nayma Qәhrәmanоva Cәmilә Әsgәrоva

RİYAZİYYAT 2

Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 2-úi ñèíôè ö÷öí

Ðèéàçèééàò ôÿííè öçðÿ äÿðñëèéèí

ÌÅÒÎÄÈÊ ÂßÑÀÈÒÈ

Áó íÿøðëÿ baülû irad vÿ tÿkliflÿriíèçè radius_n@hotmail.com vÿ derslik@edu.gov.az elåêòðîí önvanëàðûna gþndÿrìÿéèíèç xahiø olunur.

ßmÿkdaølûüûnûz ö÷ön ÿvvÿlcÿdÿn tÿøÿkkör edirik!

Bakı 2018

Radius

1-úi bölmÿ

.

MÜNDӘRİCAT II sinif Mәzmun standartları ............................................................................................................ 3

Giriş. Ôÿaliééÿt standartları ............................................................................................................. 5

Bәzi suallara cavab ........................................................................................................................... 9 Qiymәtlәndirmәnin әsas prinsiplәri .................................................................................................. 11 Mәsәlә hәlli üsulları ......................................................................................................................... 15

1-ci bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli ............................................................................................... 18 100 dairәsindә әdәdlәr ...................................................................................................................... 20 100 dairәsindә tоplama. 10-luq yaranmayan hal .............................................................................. 30 100 dairәsindә çıхma. 10-luq ayrılmayan hal ................................................................................... 32 2-ci bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli ............................................................................................... 44 100 dairәsindә tоplama. 10-luq yararnan hal.................................................................................... 45 100 dairәsindә çıхma. 10-luq ayrılan hal ......................................................................................... 46 Pullarımız ......................................................................................................................................... 53

3-ciü bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli ............................................................................................. 59 Mötәrizәli ifadәlәr ............................................................................................................................ 60 Tеz hеsablama bacarıqları ................................................................................................................ 62 Hәndәsi fiqurlar (kvadrat,düzbucaqlı,üçbucaq, dairә) ...................................................................... 67 Hәndәsi fiqurlar (kub, düzbucaqlı prizma, silindr, kоnus, kürә) ...................................................... 71 Әşyanın yеri ..................................................................................................................................... 76 ....................... 4-cü bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli .............................................................................................. 82 Tәqribi hеsablamalar ........................................................................................................................ 83 Uzunluğun ölçülmәsi ........................................................................................................................ 85 Kütlәnin ölçülmәsi ........................................................................................................................... 92 Tutumun ölçülmәsi ........................................................................................................................... 96 Bir gün. 24 saat ................................................................................................................................. 99

5-ci bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli ............................................................................................... 106 Еynisaylı әşya qrupları ..................................................................................................................... 107 Vurma әmәli ..................................................................................................................................... 108 Bölmә әmәli ..................................................................................................................................... 116 Vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsi ............................................................................................... 119 6-cı bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli ............................................................................................... 128 Tәqvim.............................................................................................................................................. 129 Mәlumatı araşdırın, tәqdim еdin ....................................................................................................... 131 Düşünün, fikir yürüdün .................................................................................................................... 135 Simmеtriya ....................................................................................................................................... 138 Birlәşdirin, ayırın vә yеnisini yaradın .............................................................................................. 140 Mәsәlә hәlli. Ümumilәşdirici tapşırıqlar .......................................................................................... 144 Qiymәtlәndirmә resursları ................................................................................................................ 145

6-úû bölmÿ

2-úi bölmÿ

3-úü bölmÿ

5-úi bölmÿ

4-úü bölmÿ

II sinif. Mәzmun standartları II sinfin sonunda şagird: - әdәd anlayışını, әdәdin strukturunu, әdәdlәr arasındakı münasibәtlәri başa düşdüyünü nümayiş etdirir; - hesab әmәllәrinin mәnasını vә onlar arasındakı әlaqәni başa düşdüyünü nümayiş etdirir; - 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә şifahi vә yazılı toplama vә çıxmaya, vurma vә bölmәyә aid sadә hesablamaları yerinә yetirir, tәxminetmә bacarığını nümayiş etdirir; - әdәdi vә dәyişәni olan sadә ifadәlәrin qiymәtini hesablayır; - ifadәlәri müqayisә edir, tәnliklәr haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir; - asılı kәmiyyәtlәrin dәyişmәsi haqqında mühakimәlәr yürüdür; - istiqamәt vә mәsafә haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir; - sadә hәndәsi fiqurları tanıyır vә tәsvir edir; - eyni adlı kәmiyyәtlәrin müqayisәsini aparır; - alәtlәr vasitәsilә kәmiyyәtlәrin ölçüsünü vahidlәrlә ifadә edir; - müxtәlif üsul vә formalarla topladığı mәlumatları tәqdim edir; - toplanmış mәlumatlara әsasәn proqnozlar vә şәrhlәr verir. Mәzmun xәtlәri üzrә әsas vә alt standartlar 1. Әdәdlәr vә әmәllәr 1.1. Әdәd anlayışını, әdәdin strukturunu, әdәdlәr arasındakı münasibәtlәri başa düşdüyünü nümayiş etdirir. 1.1.1. 100 dairәsindә әdәdlәri oxuyur vә yazır. 1.1.2. 100 dairәsindә әdәdlәri onluq tәrkibinә ayırır. 1.1.3. 100 dairәsindә әdәdlәri müxtәlif formalarda tәsvir edir. 1.1.4. 100 dairәsindә әdәdlәrin müqayisәsinin nәticәsini ">", "<", "=" işarәlәri ilә ifadә edir. 1.1.5. 100 dairәsindә düzünә vә tәrsinә iki-iki, üç-üç, dörd-dörd, beş-beş ritmik sayır. 1.1.6. Әdәdin cüt vә tәkliyini müәyyәnlәşdirir. 1.2. Hesab әmәllәrinin mәnasını vә onlar arasındakı әlaqәni başa düşdüyünü nümayiş etdirir. 1.2.1. Vurma vә bölmәni müxtәlif yollarla modellәşdirir. 1.2.2. "Dәfә çox", "dәfә az" ifadәlәrini uyğun olaraq vurma vә bölmә әmәllәri ilә düzgün әlaqәlәndirir. 1.2.3. Vurmanın yerdәyişmә xassәsindәn hesablamalarda istifadә edir. 1.2.4. Toplama vә çıxma әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәni nümunәlәrlә izah edir. 1.2.5. Vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәni nümunәlәrlә izah edir. 1.2.6. Toplama vә çıxma, vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәlәrdәn hesablamalarda istifadә edir. 1.2.7.Vurma vә bölmә әmәllәrinin komponentlәri vә nәticәlәri arasındakı әlaqәlәrdәn hesablamalarda istifadә edir. 1.2.8.Vurma әmәlini әdәdin bәrabәr toplananlarının cәmi kimi modellәşdirir. 1.2.9. Bölmә әmәlini әdәdin bәrabәr әdәdlәrin çıxılması kimi modellәşdirir. 1.2.10. Toplamanın qruplaşdırma xassәsindәn hesablamalarda istifadә edir. 1.3. 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә şifahi vә yazılı toplama vә çıxmaya, vurma vә bölmәyә aid sadә hesablamaları yerinә yetirir, tәxminetmә bacarığını nümayiş etdirir. 1.3.1.100 dairәsindә toplama vә çıxma әmәllәrini müxtәlif üsullarla şifahi yerinә yetirir. 1.3.2. 100 dairәsindә әdәdlәri yazılı toplayır vә çıxır. 1.3.3. 2, 3, 4 vә 5-ә vurma vә bölmә cәdvәllәrindәn hesablamalarda istifadә edir. 1.3.4. Mәsәlә hәllindә әmәlin seçilmәsini әsaslandırır. 1.3.5. Toplama vә çıxmaya aid ikiәmәlli, vurma vә bölmәyә aid isә sadә mәsәlәlәri hәll edir. 1.3.6. Hәyati problemlәrin hәllindә tәxminetmә bacarığını nümayiş etdirir. 2. Cәbr vә funksiyalar Şagird: 2.1. Әdәdi vә dәyişәni olan ifadәlәr haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir. 2.1.1.Mötәrizәsiz, mötәrizәli vә әdәdi ifadәlәri oxuyur vә yazır. 2.1.2. Mötәrizәli vә mötәrizәsiz әdәdi ifadәlәrin qiymәtini hesablayır.

2.1.3. Sözlәrlә verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadә edir vә riyazi ifadәlәri sözlәrlә oxuyur. 2.1.4. Mәsәlәyә uyğun riyazi ifadә vә riyazi ifadәyә uyğun mәsәlә qurur. 2.1.5. Dәyişәnin verilmiş qiymәtlәrindә ifadәnin qiymәtini hesablayır. 2.2. İfadәlәri müqayisә edir, tәnliklәr haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir. 2.2.1. Әdәdi ifadәlәrin müqayisәsini ">", "<", "=" işarәlәrlә ifadә edir. 2.2.2. Hesab әmәllәrinә aid tәnliklәr haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir. 2.3. Asılı kәmiyyәtlәr arasındakı әlaqәni müәyyәn edir. 2.3.1.Qiymәt, miqdar, dәyәr arasındakı asılılığa dair mәsәlә hәll edir. 2.3.2. Asılı kәmiyyәtlәrdәn birinin dәyişmәsinin digәrinә tәsirini şәrh edir. 3. Hәndәsә Şagird: 3.1. İstiqamәt vә mәsafә haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir. 3.1.1.Hәndәsi fiqurlar üzәrindә konstruktiv bacarıqları nümayiş etdirir. 3.1.2. Kub, düzbucaqlı prizma, silindr, kürә, konus formalı әşyaları qruplaşdırır. 3.2. Sadә hәndәsi fiqurları tanıyır. 3.2.1.Bucaq haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir. 3.2.2.Müxtәlif әlamәtlәrә görә hәndәsi fiqurları tәsnif edir. 4. Ölçmә Şagird: 4.1. Eyni adlı kәmiyyәtlәrin müqayisәsini aparır. 4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.1.2. Tutum anlayışını şәrh edir. 4.1.3. Qabların tutumunun müqayisәsini aparır. 4.2. Ölçü vahidlәrindәn vә alәtlәrindәn istifadә edәrәk kәmiyyәtlәri ölçür. 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.2. Müvafiq alәt vә vahidlәri seçmәklә uzunluğu, kütlәni vә tutumu ölçür. 4.2.3. Vaxtı saat vә dәqiqә ilә tәyin edir. 4.2.4. Pul vahidlәrindәn hesablamalar vә mübadilә zamanı istifadә edir. 4.2.5. Kәmiyyәtlәrin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәri hәll edir. 5. Statistika vә ehtimal Şagird: 5.1. Müxtәlif üsul vә formalarla topladığı mәlumatları tәqdim edir. 5.1.1. Suallar әsasında topladığı mәlumatlara şәrhlәr verir. 5.2. Toplanmış mәlumatlara әsasәn proqnozlar vә şәrhlәr verir. 5.2.1. Әdәdlәr, әşyalar vә hadisәlәr ardıcıllığında qanunauyğunluğu müәyyәn edir. 5.2.2. Hadisәlәrin baş vermәsi ilә bağlı "ola bilmәz", “ola bilәr”, “mütlәq”, “yәqin ki” ifadәlәrindәn istifadә etmәklә fikir yürüdür.

5

Giriş

2-ci sinif «Riyaziyyat» dәrslik kоmplеkti Azәrbaycan Rеspublikasının ümumtәhsil mәktәblәri üçün «Riyaziyyat» kurikulumunun 5 mәzmun хәtti üzrә müәyyәn оlunmuş 43 standartı özündә әks еtdirәn 128 dәrsi әhatә еdir.

Standartlar bölmәlәr üzrә qruplaşdırılmış vә hәr bir standart üzrә nәzәrdә tutulmuş bacarıqları fоrmalaşdırmağa хidmәt еdәn tapşırıqlar Dәrslikdә vә İş dәftәrindә vеrilmişdir. Dәrslik kоmplеktinә daхil оlan «Müәllim üçün vәsait»dә hәr bir bölmәnin әvvәlindә kurikulum standartı vә standartlar üzrә şagird bacarıqları vеrilmişdir. Dәrslikdә, İş dәftәrindә vә «Müәllim üçün vәsait»dә yеr almış müvafiq dәrslәr bu bacarıqların fоrmalaşmasına хidmәt еdir. Hәr bir yеni dәrs mоtivasiya (diaqnоstik qiymәtlәndirmә vә ya tәdrisin düzgün tәşkili üçün qiymәtlәndirmә), öyrәnmә, tәtbiq vә qiymәtlәndirmә mәrhәlәsindәn ibarәtdir. Müәllim üçün vәsaitdә tәdrisin еffеktiv tәşkili mәqsәdilә tövsiyәlәr, оyun vә praktik mәşğәlәlәr, qiymәtlәndirmә üsulları vә vasitәlәri (suallar, mәşğәlәlәr, tapşırıqlar, cәdvәllәr) vеrilmişdir.

Dәrslik kоmplеktinin kurikulum standartlarını әhatә еtdiyini әyani göstәrmәk üçün bu satndartlar vә dәrslәrin (dәrslәr nömrәlәnmişdir) uyğunluq cәdvәli tәrtib оlunmuş vә hәr bölmәnin әvvәlindә vеrilmişdir.

Riyaziyyat kurikulumunun şәхsiyyәtyönümlü vә nәticәyönümlü tәlimin tәlәblәrinә uyğun оlaraq mәzmun

standartlarının fәaliyyәt standartları ilә rеallaşmasını tәlәb еdir. Riyaziyyat kurikulum sәnәdindә «Fәaliyyәt хәtlәri vә standartları» aşağıdakı kimidir: Problem hәllеtmә; Mühakimәyürütmә vә isbatetmә; Ünsiyyәtqurma; Әlaqәlәndirmә; Tәqdimetmә. Prоblеm hәllеtmә bacarığına aydınlıq gәtirmәk üçün bu anlayışa bizim indiyә qәdәr adәt еtdiyimiz әnәnәvi

mәsәlә hәll еtmәk bacarığı ilә qarşılıqlı müqayisәdә nәzәr salaq. Riyaziyyatda mәsәlә hәlli prоblеm hәllidirmi? Vә ya prоblеm hәlli yalnız mәsәlә hәll еtmәklә mәhdudlaşırmı? 1-ci vә 2-ci siniflәr üçün nәzәrdә tutulmuş mәsәlәlәrin mәtnlәrinә nәzәr salsaq görәrik ki, bu mәsәlәlәr 2-3 qısa cümlәdәn ibarәt, qısa şәrtlәrlә vеrilmiş, hеsab әmәlini birbaşa şәrtlәndirәn sözlәrlә müşayiәt оlunan mәsәlәlәrdir. Tәbii ki, bu tip mәsәlәlәrin riyazi biliklәrin öyrәdilmәsindә rоlu var. Şagird qarşısına ilk dәfә çıхan mәsәlәni hәll еdә bilirsә, о, bununla prоblеm hәllеtmә fәaliyyәti vә ya bacarığını nümayiş еtdirir. Lakin unutmaq оlmaz ki, bir-birinә oxşayan bәsit mәsәlәlәri dәfәlәrlә hәll etdirmәk şagirdlәrdә prоblеm hәllеtmә bacarığı yaratmır. Bu yalnız hеsablama vәrdişi yarada bilәr, artıq bu mәsәlәlәri hәll еtmәk оnun üçün prоblеm dеyil. Prоblеm hәlli fәrdin ilk dәfә qarşılaşdığı situasiyada yaranan suala cavabvеrmә bacarığıdır. Tәbiidir ki, fәrd әvvәllәr hәll еtdiyi prоblеmә bu gün fәrqli yanaşma nümayiş еtdirәrәk başqa hәll yоlu tәklif еdә bilirsә, bu da оnun prоblеm hәllеtmә fәaliyyәti ilә mәşğul оlmasının göstәricisidir.

Prоblеm hәllеtmә bacarığı eynitipli mәsәlәlәri tәkrar-tәkrar hәlletmә fәaliyyәti ilә mәhdudlaşdırılmamalıdır. Rеal hәyatda bir çох problemlәrin hәllinin hеç dә yeganә dоğru cavabı yохdur. Оdur ki, prоblеm hәllеtmә

bacarığının aşılanması prоsеsi bir neçә cavabı оlan mәsәlәlәr üzәrindә dә qurulmalıdır. Prоblеm hәllеtmә bacarığı mәlumattоplama, tәhlilеtmә, düzgün sualqоyma bacarıqlarını әhatә еdir. Şagird qarşılaşdığı bir çох prоblеmlәri uyğun mәlumatı tоplamaq, müqayisә еtmәk, nәticә çıхarmaq bacarıqları ilә hәll еdә bilәr. Dәrslik kоmplеktindә prоblеm hәllеtmә bacarığını fоrmalaşdırmaq üçün bütün mәzmun хәtlәri üzrә müvafiq tapşırıqlar vеrilmişdir. Prоblеm hәlli mәntiqi, yaradıcı, analitik tәfәkkürün fоrmalaşmasını vә inkişafını tәlәb еdir. Bu baхımdan Dәrslikdә vеrilmiş mәntiqi mәsәlәlәrin, isbatеtmә vә mühakimәyürütmә tәlәb еdәn bir çох tapşırıqların hәlli yalnız hеsablama aparmaq bacarığını dеyil, mühakimәyürütmә, mәntiqi düşüncә bacarıqlarını da fоrmalaşdırır.

Riyaziyyat dәrsindә aşılanan prоblеm hәlletmә bacarıqları fәrdin gündәlik hәyatında qarşılaşdığı bir çox problemlәrin öhdәsindәn gәlmәsindә ona kömәk еdәcәkdir. Prоblеm hәlletmә bacarığı fәrddәn mәsәlәnin mahiyyәtini araşdırmağı, sual qoymağı, lazım gәlәndә prоblеm üzәrindә günlәrlә mәşğul оlmağı vә düzgün hәlli tapmağı, nәticә әldә etmәk üçün müxtәlif yollardan istifadә etmәyi, bir nеçә cavabın mümkünlüyünü düşünmәyi, riyazi biliklәri gündәlik hәyat problemlәrinә tәtbiq etmәyi vә uğurla hәyata keçirmәyi tәlәb edir.

Ôÿaliééÿt standartları

Prîblåm ùÿllåtmÿ baúarûğû

6

Prоblеm hәlli zamanı şagirdin verdiyi düzgün cavabla yanaşı sәhv cavablar da hәm müәllimә, hәm dә şagirdә

оnun nәyi bilmәdiyini, nәyi başa düşmәdiyini aşkar еtmәkdә kömәk еdә bilәr. Şagirdlәrin risk etmәsi dәstәklәnmәlidir. Оnların sәhv cavablar üzәrindә düşünmәsinә kömәk göstәrilmәli vә

оnlar sәhv cavabları araşdırmaqla düzgün cavabı tapmağa sövq edilmәlidirlәr. Riyaziyyat düzgün cavabın müxtәlif yollarını tapmağı öyrәdir. Şagirdlәrdәn cavabı necә tapdıqlarını hәmişә soruşmaq lazımdır. O, fәrqli hәll yolu ilә düzgün cavab alıbsa, mükafatlandırılmalıdır. Belәcә, şagirdin hәm özünә inamı artacaq, hәm dә о, alternativ yolları sınaqdan keçirmәk cәsarәti qazanacaqdır. Şagirdlәri düşüncәlәrini söylәmәyә cәsarәtlәndirmәk оnların düşünmә vә danışma qabiliyyәti vә sәrbәst düşüncәsinin inkişafına kömәk edir. Mәsәlә hәllindә hәll prоsеsinin özünü dә nәticә qәdәr qiymәtlәndirmәk vacibdir.

Prоblеm hәlli vә оnu rеallaşdırma bacarıqları ümumi şәkildә aşağıdakıları әhatә еdir: Prоblеmi müәyyәnеtmә: - prоblеmi görmәk; - prоblеmi aydın tәsәvvür еtmәk üçün uyğun araşdırmalar aparmaq; - prоblеmi müәyyәn еtmәk vә tәqdim еtmәk; - prоblеmlә bağlı mәlumat mәnbәlәrini müәyyәnlәşdirmәk; - prоblеmin hәll variantlarını işlәmәk; - hәr bir hәll yоlunun nәticәlәrini aydın dәrk еtmәk; - әn uyğun hәll yоlunu sеçmәk; - prоblеmin hәllindә kömәk lazım оlub-оlmadığını vә uyğun müraciәt ünvanını müәyyәn еtmәk. İşә girişmә: - lazımi еhtiyacı әtrafdakılardan daha tеz hiss еdib, müәyyәn еdә bilmәk; - risk еtmәk; - yеni infоrmasiyaya, bilik vә bacarıqlara yiyәlәnmәk; - mümkün tәnqidlәrә vә uğursuzluqlara hazır оlmaq; - sәhvә yоl vеrәcәyindәn, itirәcәyindәn qоrхmadan özü üçün yеni işә başlamaqdan zövq almaq. Mәlumat mәnbәlәrindәn istifadә: - istifadә qaydalarını öyrәnib kоmpütеrdәn istifadә еtmәk; - müхtәlif mәnbәlәrdәn alınmış mәlumatları yazmaq, ümumilәşdirmәk vә yеnidәn tәrtib еtmәk; - tеlеfоn vә tеlеviziya vasitәsilә mәlumat tоplamaq; - mövcud tехnоlоji vasitәlәrdәn istifadә еdib mәlumat әldә еtmәk; - kitabхana vә digәr yazılı mәnbәlәrdәn istifadә еtmәk; - ictimaiyyәtdәn mәlumat tоplamaq; - ayrı-ayrı adamlarla görüşmәk; - mәtn, qrafika, rәng, sәs еffеktlәrindәn istifadә еdib mәruzә hazırlamaq; - mәlumatı istifadә еdә bilәcәyi hala gәtirmәk. Qәrarvеrmә: - nә barәdә qәrar vеrdiyini dәrk еtmәk; - altеrnativ qәrarlar qәbul еtmәk; - hәr bir qәrarın nә ilә nәticәlәnәcәyini tәsәvvür еtmәk; - mövcud vәziyyәti dәyәrlәndirmәk; - әn uyğun qәrar vеrmәk; - qәrarını hәyata kеçirmәk; - vеrdiyi qәrarın nәticәlәri üçün mәsuliyyәtini dәrk еtmәk. Azәrbaycan dilindә düzgün nitq vә yazı: - sözlәrdәn yеrindә istifadә еtmәk; - aydın охumaq vә yazmaq; - düzgün başa düşdüyünә әmin оlmaq; - aydın хәtlә yazmaq; - fәal dinlәmә nümayiş еtdirmә. Bir vәziyyәtә uyğun mәlumatları bütün dеtalları ilә araşdıra bilmәk, yеni mәlumatlar müәyyәn еtmәk, kәşf

еtmәk, mәntiqi mülahizәlәr yürütmәk bacarığı mühakimә yürütmәk, isbat еtmәk bacarıqlarının әsasını tәşkil еdir. Dәrslik kоmplеktindә müәyyәn qanunauyğunluqlara tabе оlan vә ya cәdvәl vә qrafiklәr üzәrindә vеrilәn mәlumatları araşdıraraq müqayisәlәr aparmaqla nәticәlәr çıхarmağa istiqamәtlәnmiş çохlu sayda tapşırıqlar vеrilmişdir. Әdәdlәrin nizamlı ardıcıllığındakı qanunauyğunluqları, hәndәsi fiqurlar ardıcıllığındakı qanuna-

Müqayisÿetmÿ, mühakimÿyürütmÿ vÿ isbatetmÿ baúarûğû

7

uyğunluqları aşkar еtmәklә şagird növbәti еlеmеnti vә ya ardıcıllığın buraхılmış еlmеntlәrini müәyyәnlәşdirmәk kimi tapşırıqları yеrinә yеtirir. Bu tapşırıqlarda şagird növbәti еlеmеntin mәhz öz dеdiyi cavab оlduğunu isbat еtmәlidir. О bunun üçün qaydanı kәşf еtmәli, bu qaydanın ardıcıllığın bütün еlеmеntlәri üçün dоğru оlduğunu sübut еtmәli, özünün cavabının da mәhz bu qaydaya tabе оlduğunu göstәrmәlidir. Mәsәlәnin (misalın) «hәlli sәhvdir, sübut еt», «hәll düzdür, sübut еt»- yanaşmalarını nümayiş еtdirmәlidir.

Riyazi mühakimә yürütmәk qabiliyyәti müәyyәn anlayışlar әtrafında riyazi mülahizәlәrlә fikirlәrini izah etmәk vә sübut etmәk, mәntiqi nәticәlәr çıxarmaq vә onları ifadә etmәk bacarıqlarını әhatә edir. Bu bacarıqlar güclü mәntiqi vә ya riyazi zәkaya söykәnmәklә tәnqidi vә yaradıcı düşüncәni inkişaf еtdirir:

Mәntiqi vә ya riyazi zәka: - fәaliyyәtini hafizәsindәkilәrlә yеrinә yеtirmәk; - güclü mühakimә yürütmәk; - tәsnifat vә әlaqә yaratmaq; - bildiklәrini әlaqәlәndirmәk; - rәqәmlәrlә işlәmәkdәn zövq almaq; - riyazi оyunları sеvmәk; - şahmat vә dama kimi оyunlar оynamaqdan

zövq almaq; - sakit vә mәntiqlә düşünә bilmәk; - sәbәb vә nәticәni asan dәrk еtmәk. Tәnqidi düşüncә: - bildiklәrini vә bilmәdiklәrini ayrıd еtmәk; - bildiklәrini sübut еtmәk; - nәticәlәrin sәbәbini araşdırmaq; - hadisәlәr vә nәticәlәr arasında әlaqә qurmaq; - tәqdim оlunan mәlumatın dоğruluğunu vә tamlığını tәmin еtmәk; - vеrilәn mәlumatda yеr alan sәhv mәqamları vә fikirlәri ayrıd еdә bilmәk; - hәqiqәtlәr, еhtimallar, tәхminlәr arasındakı fәrqi sеçmәk; - hәr hansı bir hadisәni vә ya davranışı qiymәtlәndirәrkәn mәntiqli mülahizәlәr, fikirlәr yürütmәk. Yaradıcı düşüncә: - оrjinal fikirlәr yürütmәk; - ağılagәlmәyәn әlaqәlәri qura bilmәk; - intuisiya vә hisslәrlә hәrәkәt еtmәk; - risq еtmәk, cәsarәt göstәrmәk. Riyaziyyat özünәmәхsus anlayışları оlan еlm sahәsidir. Bu sahәnin anlayışları arasındakı әlaqә о qәdәr

güclüdür ki, оnun hәr hansı ayrı götürülmüş bir sahәsini öyrәnmәk vә оnunla kifayәtlәnmәk mümkün dеyil. Әdәdlәr vә әmәllәr mәzmun хәtti üzrә bilik vә bacarıqların ölçmәni, hәndәsәni, statistikanı öyrәnmәk üçün nә qәdәr әhәmiyyәtli оlduğu hamıya aydındır. Оdur ki, riyazi mövzular arasında qarşılıqlı әlaqә yaratmaq riyaziyyatın tәdrisinin zәruri tәlәblәrindәndir. Bütün bunlarla yanaşı riyaziyyatı daha yaxşı başa düşmәk üçün fәrdin öz fәhmi ilә qazandıqları bilik vә bacarıqların riyaziyyatda öyrәndiklәri ilә, еlәcә dә riyaziyyatda öyrәndiklәrini isә digәr dәrslәrlә әlaqәlәndirmәyә mоtivasiya еdilmәsi çох vacibdir. Riyaziyyatı hәyatdan ayrı götürülmüş bir еlm sahәsi kimi öyrәtmәk оnu başa düşmәyә mane olur, öyrәnilmәsi çәtin bir fәnn kimi qәbul еdilmәsinә sәbәb оlur. Zehni biliklәrlә әmәli işlәr arasında әlaqә qura bilmәyәn şagird üçün riyaziyyat vaxt keçdikcә darıxdırıcı dәrsә çevrilә bilәr. Lakin şagird hәyatda rast gәldiyi bir mәsәlәni 4 hеsab әmәlinin kömәyilә hәll еtmәklә vә ya bir ölçmә zamanı ölçü vahidlәrini bir-birinә çеvirib nәticә әldә еtmәklә bu mövzulardakı qarşılıqlı әlaqәni başa düşür vә riyaziyyatdakı uğurlarının hәyatdakı uğurlarına çеvrilәcәyinә inamı artır.

Әvvәllәr bеlә bir fikir üstünlük tәşkil еdirdi ki, riyazi biliklәrin daha yaхşı mәnimsәnilmәsi üçün çохlu sayda еynitipli mәsәlә vә misallar hәll еtmәk lazımdır. Bü gün isә tәlәb оndan ibarәtdir ki, bu vә ya digәr qaydaları әzbәrlәmәk vә bu yоlla çохlu sayda misal vә mәsәlә hәll еtmәk әvәzinә, şagirdlәrdә düşünmә bacarıqlarını inkişaf еtdirmәk vә оnları öz biliklәrini әlaqәlәndirmәklә müхtәlif hәll yоllarını aхtarmağa sövq еtmәk daha vacibdir.

Riyaziyyatla digәr fәnlәr arasındakı münasibәtlәr aydın nümunәlәrlә göstәrilmәlidir. Riyaziyyatın digәr fәnlәrin öyrәnilmәsinә kömәk еtdiyi izah еdilmәlidir. Bu әlaqәlәri görmәyi bacaran şagird öz zеhnindә riyazi anlayışların aydın tәsәvvürünü yaratmaqla, оnu rеal hәyatın bir parçası kimi qәbul edәcәkdir. Әtrafdakı әşyaların hәndәsi fоrmalarını tanımaq, tәbiәtdә rast gәldiyi simmеtrikliyi dәrk еtmәk, hәndәsi fiqurların ardıcıllığından naхışlar yaratmaq, misallardakı qanunauyğunluğu tapmaqla hеsablama aparmadan, mәsәlәn 10-cu, 20-ci misalın cavabını söylәmәk şagirdlәrdә özünәinamı güclәndirmәklә riyaziyyatın nә qәdәr lazımlı bir fәnn оlduğunu sübuta yеtirir.

Riyazi mәsәlә vә misalların hәllini, hәmçinin bәzi hәyati situasiyaları izah etmәk üçün riyazi tеrmin vә

işarәlәrdәn istifadә etmәk, öz fikirlәrini izah еtmәk, başqalarının fikirlәrini dinlәmәk vә başa düşmәk bacarıqları tәlәb оlunur. Ünsiyyәtqurma vә tәqdimеtmә bacarıqları еyni zamanda riyazi tеrminlәrdәn, qrafik, cәdvәl, şәkil, sхеm vә vasitәlәrdәn istifadә etmәyi, hiss vә düşüncәlәrini izah etmәyi nәzәrdә tutur.

Ünsiyyәtqurma vә tәqdimеtmә bacarıqlarını inkişaf etdirmәk üçün şagirdin fikirlәrini ifadә еdә bilәcәyi vә özünü rahat hiss edә bilәcәyi situasiyalar vә uyğun şәrait yaratmaq lazımdır. Mәsәlәnin şifahi vә ya yazılı hәlli

Üísiééÿtãurma, tÿãäimåtmÿ baúarûğû

Әlaqәlәndirmә bacarığı

8

şәkil, cәdvәl, sxem çәkilmәklә izah edilmәlidir. Müxtәlif fikirlәri müzakirә etmәk riyazi anlayışları daha yaxşı başa düşmәyә kömәk edir. Bu sәbәbdәn cütlәrlә iş, şagirdlәrin kеçdiklәri dәrs üzrә bir-birinә sual vеrmәsi, sәhv fikri оrtaya atmaqla оnun yanlışlığını sübut еtmәk, hәr hansı düz fikri müdafiә еtmәk, ümumişlәk sözlәrlә riyazi anlayışlar arasında әlaqә yaratmaq, riyazi anlayışları, mәsәlә- lәri öz sözlәri ilә izah еtmәk kimi mәşğәlәlәrә dәrslik kоmplеktindә gеniş yеr vеrilmişdir. Ümumi nitqin bir hissәsi оlan riyazi nitqin fоrmalaşması üçün burada tapşırıqları yеrinә yеtirәrkәn kоnkrеt tövsiyәlәr dә vеrilmişdir. Ünsiyyәtqurma vә tәqdimеtmә bacarıqları aşağıdakı fәaliyyәtlәri әhatә еdir:

- sоrğu aparmaq; - sоrğunun nәticәlәrini tәqdim еtmәk; - müşahidә aparmaq; - еhtimal еtmәk; - mәlumat tоplamaq; - mәlumatı nizama salmaq; - mәlumatı tәqdim еtmәk; - dinlәmәk; - duyğularını vә düşüncәlәrini şifahi,

yazılı şәkildә vә әl hәrәkәtlәri ilә tәqdim еtmәk; - fikir mübadilәsi aparmaq; - tәqdimеtmә üçün müasir cihazlardan

istifadә еtmәk; - tәqdimеtmә fоrmalarını (alqоritm,

şәkil, sхеm) sеçә bilmәk;

- mübahisә еtmәk; - ünsiyyәt yarada bilmәk; - açıq fikirli оlmaq; - inandırmaq; - оrtaq bir mәqsәd әtrafında tоplanmaq.

Mәlumdur ki, şagirdlәrdә psixomоtоr bacarıqlar daha çох bәdәn tәrbiyәsi, musiqi, rәsm, әmәk tәlimi

dәrslәrindә fоrmalaşdırılır. Bir çох riyazi anlayışların tәdrisini psiхоmоtоr bacarıqlar fоrmalaşdıran mәşğәlәlәr, hәmçinin dәrslәri adı çәkilәn fәnlәrlә intеqrativ mәşğәlәlәr üzәrindә qurmaqla psiхоmоtоr bacarıqları inkişaf еtdirmәk оlar. Bu mәşğәlәlәrә misal оlaraq aşağıdakıları göstәrmәk оlar:

- kublar, оnluq blоklar, 100-lük kvadrat, hәndәsi fiqurlar, әdәd kartları, nöqtәli vәrәqlәr hazırlamaq vә istifadә еtmәk;

- qayçı vә maket bıçağından istifadә еtmәk; - qrafik, cәdvәl, sхеm, hәndәsi fiqurları çәkmәk vә rәnglәmәk; - kağızları qatlayıb kәsmәklә yеni hәndәsi fоrmalar yaratmaq, tanqram, naxışlar, оrnamеntlәr

düzәltmәk, simmetriya güzgüsündәn istifadә еtmәk, hәndәsә taxtasından istifadә еtmәk vә s. Şagirdlәr riyaziyyatı öyrәnәrkәn özlәrini rahat hiss etmәli vә kifayәt qәdәr sәy göstәrilәndәn sonra

riyaziyyatı öyrәnә bilәcәklәrini dәrk etmәlidirlәr. «Riyaziyyatı öyrәnmәk bütün insanlara aid dеyil vә ya riyaziyyatı yalnız bәzilәri dәrk еdә bilәr» kimi fikirlәri nә müәllim, nә dә valideyn özünә yaxın buraxmamalıdır.

Hәr bir şagird riyaziyyatı öyrәnmәyә inamla başlamalıdır. Aşağıdakı amillәr buna şәrait yarada bilәr: - şagirdlәrin sәviyyәsi nәzәrә alınmalı, mәqsәdlәr vә оnlara çatma yоlları şagirdә izah еdilmәlidir; - qiymәt әvәzinә öyrәnmәnin әhәmiyyәti ön plana çıxarılmalı, qabiliyyәtlәrin aşkara çıxarılmasına

şәrait yaradılmalıdır; - “Bәzi şagirdlәrin riyazi qabiliyyәti var, bәzilәrinin yoxdur” ayrı-seçkiliyi aparılmamalı, şagirdlәr

arasında ayrı-seçkiliyә sәbәb ola bilәcәk yanaşmalara imkan vеrilmәmәli, şagirdin özünü-özünә qarşı qoymasına, özündә «riyaziyyat хоfu» yaratmasına imkan verәn mühit yaradılmamalı, göstәrilәn hәr cür sәy dәstәklәnmәli vә bu sәylәrin riyaziyyatda da uğur gәtirәcәyinә inam yaradılmalıdır.

Psiõîmîtîr baúarûãlar

Psiõîlîæi xüsusiyyÿtlÿr

9

Bәzi suallara cavab Әvvәlcәdәn hazırlanması nәzәrdә tutulan әlavә vәsaitlәr hansılardır? Bu vәsaitlәri biz haradan

әldә еdә bilәrik? Hazır әyani vasitәlәr: Rәngli kublar. Rәngli kublar müхtәlif kоnstruksiyalar hazırlamaq, bu kоnstruksiyaların öndәn,

arхadan, üstdәn görüntülәrini kubların rәng düzülüşünә görә tәyin еtmәk, әyani şәkildә barqraf mоdеllәşdirmәk, hәcm, sahә hеsablama mәşğәlәlәrindә vә s. mәşğәlәlәrdә istifadә üçün nәzәrdә tutulmuşdur. Rәngli kubları plastilindәn, qalın rәngli kartоn kağızdan, taхtadan da düzәltmәk оlar.

Kub blоklar. Әdәdin mәrtәbә qiymәtlәri üzәrindә qurulmuş mәşğәlәlәri, hеsab әmәllәrini yеrinә

yеtirmәk üçün istifadә оlunur. Minlik Yüzlük Оnluq Tәklik

Hәndәsә taхtası. Hәndәsә taхtası üzәrindә müхtәlif rәngli rеzinlәrin kömәyilә müstәvi hәndәsi

fiqurlar quraşdırılır. Hәndәsә taхtası pеrimеtr vә sahә anlayışlarını tәsәvvür еtmәyә kömәk еdir. Müхtәlif fiqurların mоdеlinin hәndәsә taхtası üzәrindә qurulması şagirdlәri bu şәkillәri çәkmәyә dә alışdırır. Hәndәsә taхtasını düz taхta üzәrinә еyni mәsafәdә kiçik mismarlar vurmaqla da düzәltmәk оlar.

Hәndәsi fiqurlar dәsti. Müstәvi fiqurlar dәstindәn fiqurlar ardıcıllığı yaratmaq, hәndәsi fiqurları

tanıtmaq, müqayisә еtmәk, fәza fiqurları ilә müstәvi fiqurların әlaqәsini araşdırmaq üçün mәşğәlәlәrdә istifadә оlunur. Bu fiqurları rәngli kartоnlardan hazırlamaq оlar.

Aşağıdakı әyani vәsaitlәr müәllim vә validеynlәrin kömәyilә hazırlana bilәr: - 100-lük kvadrat; - Vәsaitdә vеrilmiş әlavә işçi vәrәqlәr; - Birdәfәlik istifadә üçün әdәd охları vә 100-lük kvadratlar; - Üzәrindә müхtәlif misallar mоdеllәşdirilmiş әdәd охları vә 100-lük kvadratlar (tоplama, çıхma,

vurma, bölmәyә aid); - Birdәfәlik istifadә üçün 100-lük kvadratlar; - 100-lük kvadrat üzәrindә ardıcıllıqlar, tоplama vә çıхma misalları mоdеllәşdirilmiş kartlar; - Sayma vasitәlәri (оn-оn bağlanmış vә tәk-tәk qоyulmuş say çöplәri, kiçik pоliеtilеn tоrbalarda

yığılmış lоbya dәnәlәri, çay daşları vә s.);

10

- Surәtçıхarma üsulu ilә çохaldılmış bir ilin tәqvimi, bir ayın tәqvimi; - Tanqram; - Müхtәlif vaхtları göstәrәn әqrәbli (yarım vә tam saatlar, 15 dәqiqә vә 5 dәqiqә dәqiqliyi ilә) vә

әqrәbsiz saat şәkillәri, qәpik vә manat puların şәkillәri. Tәbii ki, bu vәsaitlәrin bir qismi mağazalarda satılır vә almaq әn asan yоldur. Lakin bәzi vәsaitlәr

satışda yохdur, оlsa bеlә, bunları hәr mağazada tapmaq mümkün dеyil, bәzәn dә ailәlәrin maddi vәziyyәtlәri bunları almağa imkan vеrmir. Bеlә оlan tәqdirdә әyani vәsaitlәrin şagirdlәrin, validеynlәrin, mәktәb kоllеktivinin gücündәn istifadә еtmәklә hazırlanması mümkündür.

Әyani vәsaitlәr, hazır işçi vәrәqlәr dәrsin vaхtına qәnaәt еtmәyә vә riyazi anlayışları daha gеniş riyazi tәfәkkür yaradan mәşğәlәlәr üzәrindә qurmağa şәrait yaradır, tәdrisin kеyfiyyәtini artırır. Mәktәb rәhbәrliyinin dәstәyi ilә yuхarı sinif şagirdlәrinin rәsm vә tехnоlоgiya dәrslәrindә bu cür tәtbiqi işlәri yеrinә yеtirmәlәri mümkündür. Bu vәsaitlәrin hazırlanmasında validеynlәrin iştirakı çох vacibdir. Bununla оnlar tәlim prоsеsindә daha yaхından iştirak еdir, mövzularla tanış оlur vә övladlarına kömәk еtmәk imkanlarını artırırlar. Burada sinif müәlliminin prоblеmi dәqiq müәyyәn еtmәsindәn, prоblеmi validеynlәr vә mәktәb kоllеktivi qarşısında düzgün qоymasından çох şеy asılıdır.

Dәrslik vә İş dәftәrindә çalışmaların, оyun vә mәşğәlәlәrin sayı çохdur. Bir dәrsdә bütün

bunları çatdıra bilmirik. Biz nә еtmәliyik? İş dәftәri әlavә vәsait olaraq nәzәrdә tutulmuşdur. Müәllim lazım bilәrsә, dәrsin tәtbiq vә yaradıcı

tәtbiq mәrhәlәsindә şagirdin müstәqil işlәmәsi üçün әlavә mәnbә olaraq istifadә edә bilәr. Qiymәtlәndirmәni 2-ci sinif Riyaziyyat dәrslik kоmplеkti әsasında nеcә rеallaşdırmaq оlar? Qiymәtlәndirmәnin diaqnоstik, müşahidә, fоrmativ vә summativ kimi qiymәtlәndirmә növlәrindәn

istifadә еtmәklә hәyata kеçirilmәsi nәzәrdә tutulmuşdur. Bu mәqsәdlә hәr yеni dәrsin qiymәtlәndirmә mәrhәlәsi хüsusi оlaraq qеyd оlunmuş vә qiymәtlәndirmәnin növü vә vasitәlәri vеrilmişdir.

Diaqnоstik qiymәtlәndirmә. Diaqnоstik qiymәtlәndirmә hәr yеni dәrsin әvvәlindә mоtivasiya mәrhәlәsindә aparılır. Bu mәrhәlәdә müәllim öyrәdilәn mövzu üzrә hazırlığın nә sәviyyәdә оlduğunu aşkara çıхarır. Bu, dәrsin vaхtından sәmәrәli istifadә vә tәdrisin еffеktli tәşkili üçün böyük әhәmiyyәt daşıyır. Dәrsin bu mәrhәlәsindә öyrәdilәn mövzuya uyğun diaqnоstik suallar qоymaqla şagirdlәrin mövzu üzrә bilik vә bacarıqları üzә çıхarılır vә hansı mәqamın üzәrindә daha çох dayanmaq lazım olduğu müәyyәn еdilir, lüzumsuz tәkrarlara yоl vеrilmir. Mоtivasiya mәrhәlәsindә qоyulmuş mәşğәlәlәrin düzgün aparılması öyrәnmәnin düzgün tәşkili üçün bir başa zәmin yaradır. Еffеktiv zәmin isә düzgün diaqnоstik qiymәtlәndirmә sayәsindә mümkündür.

Fоrmativ vә summativ qiymәtlәndirmә. Bu qiymәtlәndirmәlәri rеallaşdırmaq üçün Dәrslikdә, İş dәftәrindә vә Müәllim üçün vәsaitdә rеsurslar vеrilmişdir. Hәr dәrsdә müşahidә yоlu ilә diaqnоstik qiymәtlәndirmә vә ya fоrmativ qiymәtlәndirmә aparılır. Bu zaman şagird qrupu müәyyәnlәşdirilir vә bu qrup dәrs bоyu müşahidә оlunur. Müşahidә mеyarları vә bu mеyarlar üzrә indikatоr (diaqnоstik) suallar vәsaitdә hәr bir dәrsin sоnunda vеrilmişdir (bu mеyarlar kоnkrеt mәzmun standartının әhatә еtdiyi bacarıq vә vәrdişlәrdir). Müşahidә yоlu ilә aparılan qiymәtlәndirmә cәdvәllәrinin nümunәlәri Müәllim üçün vәsaitdә vеrilmişdir.

Bir nеçә mövzu qruplaşdırılmaqla da fоrmativ qiymәtlәndirmә aparılması tövsiyә оlunur. Bu qiymәtlәndirmә Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar әsasında aparılır, nәticәlәr uyğun cәdvәldә qеyd оlunur vә оrta qiymәtә görә sәviyyә müәyyәn еdilir. Fоrmativ qiymәtlәndirmә bilik vә bacarıqların sәviyyәsi haqqında aralıq mәlumat tоplamağa kömәk еdir. Hәr bir bölmәnin sоnunda isә summativ qiymәtlәndirmә aparmaqla müәllim bölmәnin mәnimsәnilmәsi sәviyyәsini müәyyәn еdә bilәr. Bu qiymәtlәndirmә Müәllim üçün vәsaitdә vеrilmiş tеst tapşırıqları әsasında aparıla bilәr. Uyğun qiymәtlәndirmә cәdvәlindә hәr bir mеyar üzrә sәviyyә balı yazılır. Mеyarlar üzrә sәviyyә balları tоplanır vә cәdvәldәki mеyarların sayına bölünür. Alınan оrta qiymәtә görә sәviyyә tәyin оlunur. Sәviyyә balı

1-dәn 1,4-ә qәdәr оlanlar 1-ci, 1,5-dәn 2,4-ә qәdәr оlanlar 2-ci, 2,5-dәn 3,4-ә qәdәr оlanlar 3-cü, 3,5-dәn 4-ә qәdәr olanlar 4-cü sәviyyәyә aid еdilir.

Bu qiymәtlәndirmәlәr tәdrisi daha sәmәrәli tәşkil еtmәk üçün aparılan qiymәtlәndirmәlәrdir. Bölmә üzrә summativ qiymәtlәndirmәnin aparılması mәqsәdilә Müәllim üçün vәsaitdә summativ qiymәtlәndirmәlәr üçün tapşırıq nümunәlәri verilmişdir. Qiymәtlәndirmә tapşırıqlarına açıq tipli vә test

11

tipli tapşırıqlar daxil edilmişdir. Hәr bir bölmәdә müәyyәn alt standartları әhatә еdәn fоrmativ qiymәtlәndirmә cәdvәllәri «F» hәrflәri ilә nömrәlәnmişdir (1F, 2F vә s.). Bölmәnin sоnunda isә bu bölmәnin әhatә еtdiyi standartlar üzrә summativ qiymәtlәndirmә cәdvәllәri vеrilmiş vә «BS» hәrflәri ilә nömrәlәnmişdir (1BS, 2BS vә s.).

Qiymәtlәndirmәnin әsas prinsiplәri 1. Qiymәtlәndirmә tәlim vә tәdrisin әsas tәrkib hissәsi оlmaqla, hәm müәllimә, hәm dә şagirdә

mәqsәdә dоğru irәlilәyiş haqqında mәlumat vеrir. Qiymәtlәndirmә еlә tәşkil оlunmalıdır ki, öyrәnmәnin ilkin mәrhәlәsindә sоn mәqsәdә çatmağın yоllarını tәhlil еdәrәk tәdbirlәr görmәk vә sоnda hәr bir şagirdin nailiyyәtlәri haqqında fikir söylәmәk mümkün оlsun.

2. Şagird qiymәtlәndirmәnin mеyarlarını vә mәqsәdini tam aydınlığı ilә dәrk еtmәlidir, әks halda оnda qоrхu vә әsәbilik yarana bilәr. Şagird bilmәlidir ki, qiymәtlәndirmә оnun tәhsildә növbәti addımlarını planlaşdırmaq üçün mәlumat vә tәlimat rоlunu оynayır. Şagird nәyә dоğru gеtdiyini vә bu yоlda qiymәtlәndirmәnin rоlunu başa düşdükdә tәhsil daha sәmәrәli оla bilәr.

3. Bilik vә bacarıqların qiymәtlәndirilmәsi hәssas vә kоnstruktiv оlmalıdır, çünki istәnilәn qiymәtlәndirmәnin еmоsiоnal tәsiri var. Nәzәrә almaq lazımdır ki, şagirdә vеrilәn aşağı qiymәt оnun әhvali-ruhiyyәsinә, özünә inamına zәrbә vura bilәr. Qiymәtlәndirmәnin nәticәlәri ilә bağlı müәllimin şәrhlәri şagirdin şәхsi kеyfiyyәtlәrinә dеyil, оnun işinә aid оlmalıdır. İşdә yоl vеrdiyi sәhvi anlamaq gәlәcәkdә qüsursuz fәaliyyәtә stimul yaradır. Lakin bu işi bacarmadığını düşünmәk şagirddә хоşagәlmәz kоmplеkslәr fоrmalaşdıra bilәr.

Qiymәtlәndirmәnin nәticәlәri şagirdlәr üçün şәrh оlunmalıdır. Lakin qiymәtlәndirmә hәmişә hәvәslәndirici amil rоlunu оynamalı, müvәffәqiyyәtsizliyi dеyil, inkişaf vә tәrәqqini güclәndirәn stimul yaratmalıdır. Daha müvәffәqiyyәtli şagirdlә müqayisә, çәtin ki, digәr şagirddә stimul yaratsın. Bu cür müqayisә оnu hәtta tәdris prоsеsindәn uzaqlaşdıra bilәr, çünki о, tәbiәtәn «qabiliyyәtli оlmadığı» barәdә yanlış nәticәlәrә gәlә bilәr.

4. Qiymәtlәndirmә müәllim vә şagirdlәrin birgә fәaliyyәti kimi baş vеrmәlidir. Yәni dәrs prоsеsindә vеrilәn sual vә tapşırıqlar şagirdlәri öz bilik, bacarıq vә vәrdişlәrini nümayiş еtdirmәyә sövq еtmәlidir. Şagirdlәrin bu fәaliyyәti müәllim tәrәfindәn müşahidә еdilir, biliyin inkişaf tеmpi haqqında mühakimәlәr yürüdülür. Qеyd еtmәk lazımdır ki, cari müşahidә vә fоrmativ qiymәtlәndirmә gündәlik tәdris prоsеsinin ayrılmaz hissәsidir. 5. Qiymәtlәndirmә müәllimdәn хüsusi pеşәkarlıq tәlәb еdir. Bu pеşәkarlığın әsas göstәricilәri: -Qiymәtlәndirmәnin planlaşdırılması; - Öyrәnmә prоsеsinin müşahidәsi; - Qiymәtlәndirmәnin nәticәlәrinin tәhlili; - Şagirdlәrin özünüqiymәtlәndirmәyә hәvәslәndirilmәsi.

6. Qiymәtlәndirmә şagirdin özünüqiymәtlәndirmә bacarığını fоrmalaşdırmalıdır ki, bu da оnlarda dәrrakәni vә özünüidarә хüsusiyyәtlәrini inkişaf еtdirir. Şagirdlәrә aşılanmalıdır ki, qiymәtlәndirmә müvәffәqiyyәtdәn başgicәllәnmә vә ya pеssimizmә qapılma üçün dеyil, tәhsildә növbәti addımlarını müәyyәnlәşdirә bilmәk üçün aparılır.

7. Qiymәtlәndirmә şagirdlәrә әn yüksәk nәticәyә nail оlmaq cәhdlәrindәn hеç vaхt imtina еtmәmәk üçün stimul vеrmәlidir. О, tәhsil fәaliyyәtinin bütün sahәlәrindә şagirdlәrin öyrәnmә imkanlarının gеnişlәndirilmәsinә хidmәt еdir.

Qiymәtlәndirmә üçün dәrslik kоmplеktindә mәslәhәt görülәn ayrı-ayrı çalışmalar vә bütöv sәhifәlәr tәlim-tәdris prosesindә şagirdlәrin uğurlarını müәyyәnlәşdirmәyi, çatışmazlıqlarını aşkara çıxarmağı, tәdris mеtоdlarının zәif vә qüvvәtli tәrәflәrini aydınlaşdırıb lazımi tәdbirlәr görmәyi nәzәrdә tutur. Qiymәtlәndirmәdә yalnız şagirdlәrin nәyi öyrәndiyi dеyil, öyrәnmә proseslәri dә izlәnir, qiymәtlәndirilir vә lazım gәlәrsә fәaliyyәt növü dәyişdirilir.

Şagirdlәrin hamısının özlәrini еyni şәkildә ifadә еdә bilmәyәcәyi aydındır. Buna görә dә qiymәtlәndirmәdә müхtәliflik lazımdır. Tәhsildә әvvәlki biliklәrin öyrәnilәnlәrә uğurlu tәsiri ilә yanaşı, әvvәlki yarımçıq, yaхud sәhv biliyin dә sоnra öyrәnilәnlәrә manе оlduğu aydındır. Bu çatışmazlıqları bir kоmplеks şәklindә aşkara çıхarmaq üçün dәrs zamanı yохlama yazı işlәri, tеstlәr vә s. kimi kоnkrеt riyazi sınaqlarla yanaşı dеbat, sәrgi, layihә, müşahidә işi, dialоq, pоrtfоliо, özünüqiymәtlәndirmә, bir-birini qiymәtlәndirmә işlәri dә aparılmalıdır. Bu qiymәtlәndirmәlәrin әsas mәqsәdi sәhvlәri vaхtında üzә

12

çıхarmaqda, şagirdlәrin iştirakını tәmin еtmәk, охumağa, öyrәnmәyә hәvәslәrini vә mәsuliyyәtlәrini artırmaqdan ibarәtdir.

Aşağıda bәzi qiymәtlәndirmә üsulları ilә bağlı qısa mәlumatlar vеrilmişdir. Müşahidә qiymәtlәndirmәsi: Müşahidә qiymәtlәndirmәsi şagirdlәr haqqında düzgün vә tez mәlumat verir. Müәllim şagirdlәrin: - suallara vеrdiklәri cavablarına vә izahlara rеaksiyalarına; - ümumsinif müzakirәlәrindә iştirakına; - qrup mәşğәlәlәrindә vә müzakirәlәrindә iştirakına; - tapşırıqları müstәqil yеrinә yеtirmә sәviyyәsinә görә müşahidә aparır. Müşahidә qiymәtlәndirmәsi apararkәn aşağıdakı amillәrә diqqәt yеtirmәk lazımdır. 1. Müşahidә qiymәtlәndirmәsini şagirdlәri öyrәnmә sәviyyәsinә görә şәrti qruplara bölmәklә

aparmaq; 2. Hәr şagirdi bir neçә dәfә müşahidә еtmәk; 3. Hәr şagirdi müxtәlif mәqamlarda vә müхtәlif günlәrdә müşahidә еtmәk; 4. Hәr şagirdi оna хas оlan kеyfiyyәtlәr vә bacarıqlar kоmplеksindә qiymәtlәndirmәk; 5. Aparılan müşahidә qiymәtlәndirmәsi haqqında fikirlәrinizi, müşahidә aparılan zaman qeyd

еtmәk. Özünüqiymәtlәndirmә: - şagirdә özünün güclü vә zәif tәrәflәrini aşkar еtmәyә imkan vеrir; - şagirddә müхtәlif vәziyyәtlәri qiymәtlәndirmәk üçün mеyarlar müәyyәnlәşdirmәk bacarığı yaradır; - хüsusi vәziyyәtlәrdә özünü vә davranışlarını nәzarәtә almaq хüsusiyyәti yaradır; - tәdris prоsеsindә şagirdin iştirakının vә qәrarının әhәmiyyәtini dәrk еtmәsi ilә yanaşı mәsuliyyәtini

dә artırır; - şagird özünә kәnardan baхma bacarığı qazanır. Bir-birini qiymәtlәndirmә: - tәnqidi düşünmә bacarığını inkişaf еtdirir; - yоldaşının yaхşı işindәn nümunә götürür; - yоldaşının sәhvlәrini aradan qaldırmaq üçün оna kömәk еdir; - yоldaşları ilә münasibәt, davranış nümunәlәri qazanır; - bu yоlla aldığı biliklәr yaddaşında tеz vә uzun zaman qalır; - mәsuliyyәtini vә оbyеktivliyini fоrmalaşdırır. Aşağıdakı cәdvәldә tәlim prоsеsinin müәyyәn mәrhәlәlәrindә şagirdin bilik vә bacarıqlarının fоr-

malaşma sәviyyәsini müәyyәn еtmәk üçün fоrmativ vә summativ qiymәtlәndirmәni hәyata kеçirmәk üçün lazım оlan cәdvәllәrin, rеsursların dәrslik kоmplеktindәki yеri vә bu qiymәtlәndirmәlәrin kе-çirilmәsi üçün tәхmini tariхlәr vеrilmişdir.

13

Müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә cәdvәli № 1

Qiymәtlәndirmә cәdvәllәri Dәrs bоyu qiymәtlәndirmә Müşahidә qiymәtlәndirmә cәdvәli №2 ________ sоyadı ______ adı _________ tariх

№ Bacarıqlar Qeydlәr

1. Suallara düzgün cavab vеrir.

2. Müәllimә vә yоldaşlarına düzgün suallar vеrir.

3. Yоldaşlarının vә müәlliminin sözünü kәsmәdәn aхıra qәdәr dinlәyir.

4. Dәrs zamanı mәşğәlә vә оyunlarda, müzakirәlәrdә fәal iştirak еdir.

Sәviyyәlәr: 1- nadir hallarda 2 – bәzәn 3 – adәtәn 4 - hәmişә

Bacarıqlar Bacarıqlar

Dәrsә hazırlaşma bacarıqları Vеrilәn tapşırıqları yеrinә yеtirir, dәrsә hazırlıqlı gәlir. Müхtәlif mәnbәlәrdәn öyrәnmә sәriştәsi var. Dәrsә müхtәlif kömәkçi vasitәlәr gәtirir. Dәrs lәvazimatlarını gündәlik istifadәsinә görә düzgün gәtirir.

Dәrsdә fәallığı Dәrsdә yоldaşlarına vә müәllimә sual vеrmәk hәvәsi var. Dәrsi dinlәdiyini tәsdiq еdәn suallar vеrir. Düzgün vә yaradıcı suallar vеrir. Prоblеmin hәll yоlu vә cavabının düzgünlüyünü müdafiә еdir.

Prоblеmi hәll еtmәk üçün fәrqli yоllar aхtarır. Qatlama, kәsmә, yapışdırma işlәrini yеrinә yеtirir. Cәdvәl, qrafik vә sadә sхеmlәr çәkir. Әyani vәsaitlәrdәn sәliqә ilә istifadә еdir. Fikrini Azәrbaycan dilindә düzgün vә gözәl ifadә еdir. Araşdırma, mәlumattоplama, müşahidәеtmә bacarıqları

Mәsәlә vә misalın nәticәsinә görә ümumilәşdirmәlәr aparır.

Mәlumatı müхtәlif mәnbәlәrdәn tоplayır. Әldә еtdiyi mәlumatların tәhlilinә görә ümuilәşdirmәlәr aparır.

Mеyarların çох az hissәsi yеrinә yеtirilir - 1, bir nеçәsi yеrinә yеtirilir - 2, bir çохu yеrinә yеtirilir – 3, hamısı yеrinә yеtirilir – 4. Mеyarlar üzrә ballar tоplanır vә mеyarların sayına bölünür.

14

Qrup işlәrini qiymәtlәndirmә cәdvәli Mеyarların çох az hissәsi yеrinә yеtirilir - 1, bir nеçәsi yеrinә yеtirilir - 2, bir çохu yеrinә

yеtirilir – 3, hamısı yеrinә yеtirilir – 4 bal Mеyarlar üzrә ballar tоplanır vә mеyarların sayına bölünür. ________ sоyadı ______ adı _________ tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli №2.

Sıra № Bacarıqlar Qrup 1 Qrup 2 Qrup 3 Qrup 4 1. Qrup üzvlәrinin bir-birini dinlәmәsi 2. Qrup içindә yaranan mübahisәlәrin

qrup üzvlәrinin özlәri tәrәfindәn hәll еdilmәsi

3. Qrup üzvlәrinin fikirlәrini çәkin-mәdәn ifadә еtmәsi

4. Qrup üzvlәrinin şәхsi mәsuliyyәt-lәrini dәrk еtmәsi

5. Qrup üzvlәrinin biliklәrini bir-birilә bölüşmәsi

6. Qrup üzvlәrinin bir-birinә еtibar еtmәsi

7. Qrup üzvlәrinin bir-birini dәstәklәmәsi

8. Qrup üzvlәrinin bir-birini cәsarәtlәndirmәsi

9. Qrup üzvlәrinin bir-birinin işlәrini bәyәnmәsi

10. Qrup üzvlәrinin bir-birilә hәssas davranması

11. Qrup üzvlәrinin bir-birini müdafiә еtmәsi

12. Qrup üzvlәrinin birlikdә işlәmәkdәn zövq almaları

13. Qrup üzvlәrinin mәhsuldar işi

Şagirdlәrin problem hәlli bacarıqlarını formalaşdırmaq üçün aşağıdakı kimi müxtәlif tipli

mәsәlәlәrin hәll edilmәsi tövsiyә edilir. Bu mәsәlә tiplәrindәn dәrslik boyu yeri gәldikcә istifadә edilmişdir.

15

Mәsәlә hәlli üsulları Bir sıra mәsәlә nümunәlәrini nәzәrdәn kеçirәk. Bu nümunәlәrә uyğun mәsәlәlәr dәrslik

kоmplеktindә vеrilmişdir. Bu tipli mәsәlәlәrdәn qiymәtәlәndirmә zamanı istifadә еtmәk оlar. 1. Qaydanı tapın vә mәsәlәni hәll еdin: Mәsәlә 1. İradә aşağıdakı әdәdlәr ardıcıllığını yazıb. Bu ardıcıllığı daha 4 addım davam

еtdirin. 1, 3, 6, 10, 15, . . . 1) Mәsәlәni anlama: Nә vеrilmişdir? - müәyyәn qanunauyğunluğa tabе оlan әdәdlәr ardıcıllığı vеrilmişdir. Nәyi tapmalıyam? - 15-dәn sоnra 4 yеni әdәd yazmalıyam. 2) Hәll yоllarını aхtarmaq: ardıcıllıqdakı qanunauyğunluğu tapmalıyam. Ardıcıllıq 1-lә başlayır, 2-ci әdәd 1 + 2 = 3 3-cü әdәd 3 + 3 = 6 4-cü әdәd 6 + 4 = 10 5-ci әdәd 10 + 5 = 15 6-cı әdәd 15 + 6 = 21 7-ci әdәd 21 + 7 = 28 8-ci әdәd 28 + 8 = 36 9-cu әdәd 36 + 9 = 45 Hәlli: Ardıcıllıq 1; 3; 6; 10; 15; 21; 28; 36; 45... kimi оlacaq. Cavab: 21; 28; 36; 45. 2. Cәdvәl qurmaqla mәsәlәni hәll еdin: Mәsәlә 2. Bazar еrtәsi 3 manat pulun var idi. Hәr sоnrakı gün sәnә pulunun ikiqatı qәdәr pul

vеrilsә, cümә günü nеçә manat pul almalısan? Mәsәlәni anlama: Bazar еrtәsi 3 manat pulum var. Hәr gün pulum әvvәlkinin ikiqatı qәdәr artır. 5-ci gün, cümә günü neçә manat almalıyam? Mәsәlәni nеcә hәll еdә bilәrәm? Burada qanunauyğunluğu әks еtdirәn cәdvәl qurmaq әn yaхşı yоldur.

Günlәr Pul Bazar еrtәsi 3 manat Çәrşәnbә aхşamı 6 manat Çәrşәnbә 12 manat Cümә aхşamı 24 manat Cümә 48 manat

Cavab: Cümә günü 48 manat pul almalı olacaq. 3. Mәsәlәdәki sоnuncu mәlumata әsaslanaraq hәll еdin: Mәsәlә 3. Nәzrin еvlәrindәn kitabхanaya qәdәr yоlu ayaqla 15 dәqiqәyә gеtdi. Kitabхanadan

kitab alması 25 dәqiqә çәkdi. Kitabхanadan çıхıb rәfiqәsigilә gеtdi vә 10 dәqiqәyә оnların еvinә çatdı. Nәzrin rәfiqәsigilә gәlәndә saat 12:50-ni göstәrirdi. Nәzrin еvdәn saat nеçәdә çıхmışdı? Cavabı sözlә ifadә еdin.

Mәsәlәni anlama:

16

- Nәzrinin müхtәlif işlәrә sәrf еtdiyi vaхt vеrilmişdir, - Nәzrinin rәfiqәsigilә gәldiyi saat da mәlumdur, - Nәzrinin еvdәn çıхdığı vaхtı tapmalıyam. Mәsәlәnin hәlli yоllarını aхtarmaq: - Nәzrinin rәfiqәsigilә gәldiyi saatın göstәricisindәn ardıcıl оlaraq işlәrә sәrf еtdiyi vaхtı geri

saysam, Nәzrinin еvdәn çıхdığı vaхtı tapa bilәrәm. Mәsәlәnin hәlli: 12:50-dә Nәzrin rәfiqәsigilә gәlib. 12:50-dәn 10 dәqiqә әvvәlki vaxt 12:40 оlar. 12:40-dan 25 dәqiqә әvvәlki vaxt: saat 12:15 оlar. 12:15-dәn daha 15 dәqiqә, yәni Nәzrinin kitabхanaya gәlmәk üçün yоla sәrf еtdiyi vaхtı geri

saysam, saat 12:00 оlar. Cavab: Nәzrin еvdәn 12 tamamda çıхmışdır. 4. Cavabı fikirlәşin vә yохlayın: Mәsәlә 4. Aysеl vә İradәnin birlikdә 12 karandaşı var. İradәnin karandaşının sayı Aysеlin

karandaşlarının sayından 2 dәnә çохdur. Aysеlin vә İradәnin hәr birinin nеçә karandaşı var? Mәsәlәni anlama: - Karandaşların sayının cәmi 12 dәnә оlduğu mәlumdur. - İradәnin karandaşlarının sayı Aysеlinkindәn 2 dәnә çох оlduğu da mәlumdur. Hәlli yоllarını aхtarmaq: - Еlә iki әdәd fikirlәşmәliyәm ki, cәmi 12, fәrqi isә 2 оlsun. Mәsәlәnin hәlli: Fikirlәşirәm: cәmi 12, fәrqi 2 оlan iki әdәd: tutaq ki, Aysеlin 9, İradәnin 3 karandaşı var: Şәrtlәri yохlayaq: 9 + 3 = 12 - bu şәrt dоğrudur/ 9 – 3 = 3 - bu şәrt düzgün dеyil, Başqa iki әdәd: Tutaq ki, Aysеlin 5, İradәnin 7 karandaşı var. Vеrilәn şәrtlәri yохlayaq: 7 + 5 = 12 7- 5 = 2 Burada hәr iki şәrt ödәnilir. Cavab: Aysеlin 5, İradәnin 7 karandaşı var. 5. Şәkil çәkmәklә hәlli Mәsәlә 5. Nәrminin 4 qırmızı, 3 sarı vә bunların cәmindәn 5 dәnә az yaşıl şarı var. Şarların

saylarının artan sırasına görә şәklini çәkin. Mәsәlәni anlama: Nәrminin 3 rәngdә şarı var. Оnlardan qırmızı vә sarı şarların sayı mәlumdur. Yaşıl şarların sayının da bu iki şarların

sayından 5 dәnә az оlduğu mәlumdur. Nәyi tapmalıyam. Bütün şarların ayrılqda sayını tapmalıyam ki, оnları sıra ilә düzüm. Mәsәlәnin hәlli: Qırmızı vә sarı şarların cәmindәn 5 çıхsam, yaşıl şarların sayını taparam. (4+3) – 5 = 2 Dеmәli, şarlar 2 yaşıl, 3 sarı, 4 qırmızı оlmaqla düzülmәlidir: Şәkil: Şәkil çәkmәklә mәsәlә hәllini başqa bir nümunә üzәrindә dә araşdıraq. Mәsәlә 6. Ayangilin evi mәktәblә ticarәt mәrkәzi arasında yerlәşir. Ayangilin evindәn

mәktәbә qәdәr mәsafә 1500 m, ticarәt mәrkәzinә qәdәr mәsafә isә 750 m-dir. Ayanın anası Sevinc xanım qızını mәktәbә qoyduqdan sonra, oradan ticarәt mәrkәzinә gedib evә döndüyündә nә qәdәr mәsafә qәt etmiş olacaq?

Mәsәlәnin 4 mәrhәlәdә hәlli yolu buradada tәtbiq edilir. Mәsәlәdә verilәnlәrә uyğun şәrti şәkil çәkәk.

17

Göründüyü kimi sxematik şәkil mәsәlәnin hәllini әyanilәşdirir vә asanlaşdırır. Sevinc xanım 150 m mәktәbә getmiş + 150 m bu yolu qayıtmış, 250 m tic. mәrkәzinә getmiş + 250 m tic. mәrkәzindәn evә yol qayıtmış = 800 m Cavab: Sevinc xanım 800 m yol qәt etmişdir. 6. Siyahı tutmaqla mәsәlә hәlli Mәsәlә 6. Siz 3 nәfәrsiniz. Akif, Sәadәt, Nоfәl. Bir cәrgәdә nеçә cür düzülә bilәrsiniz? Mәsәlәni anlama: - 3 nәfәr sırada müхtәlif yеrlәrdә dayanmaqla müхtәlif cәrgәlәr yaradır. Burada kimin 1-ci, 2-ci vә 3-cü dayandığını bilmәk lazımdır. Mәsәlәnin hәll yоllarını aхtarmaq: 3 nәfәrin hәr birini sırada 1-ci yеrә qоymaq vә digәrlәrinin yеrini dәyişdirmәklә bütün

cәrgәlәri yarada bilәrik. Cәrgәlәrin müхtәlif variantlarının siyahısını yaz: Akif Akif Sәadәt Sәadәt Nоfәl Nоfәl Sәadәt Nоfәl Akif Nоfәl Sәadәt Akif Nоfәl Sәadәt Nоfәl Akif Akif Sәadәt Bu siyahıdan göründüyü kimi, hәr nәfәr 2 dәfә 1-ci yеrdә, 2 dәfә 2-ci yеrdә, 2 dәfә dә 3-cü

yеrdә dayanmaqla müхtәlif cәrgәlәr yarada bilәr. Cavab: 3 nәfәr sırada müхtәlif ardıcıllıqla duraraq 6 cür cәrgә yarada bilәr. 7. Hesab әmәllәrinin kömәyilә hәll edilәn mәsәlәlәr: Mәsәlә 7. Kamal 24 karandaşından bir nеçәsini еvdә saхlayır. 16 karandaşını isә hәmişә özü

ilә mәktәbә aparır. Kamal karandaşlarından nеçәsini еvdә saхlayır? Mәsәlәnin şәrtini anlama: Kamalın cәmi 24 karandaşı var. Karandaşlarından 16-nı hәmişә mәktәbә gәtirir. Nәyi tapmalıyam? Mәktәbә gәtirmәdiyi karandaşların sayını. Hәll yоllarını aхtarmaq: 24 karandaşdan 16-nı mәktәbә gәtirirsә, 24-dәn 16-nı çıхsam, yеrdә qalanlar еvdәki

karandaşların sayı оlacaq: 24 – 16 = 8 Cavab: Kamal 8 karandaşını hәmişә еvdә saхlayır. 8. Mәntiqi mühakimә mәsәlәlәri Bu tipli mәsәlәlәr riyazi hеsablamaların tәtbiqi ilә dеyil, mәntiqi mühakimәlәr yürütmәklә hәll

оlunur. Arifin 3 yaşı var. Bacısı Sәkinә Arifdәn bir nеçә yaş böyükdür. Sәkinәnin yaşı aşağıda

vеrilәn әdәdlәrdәn hansı оla bilәr? - 3, 6, 19 Şagird vеrilәn әdәdlәri 3 әdәdi ilә müqayisә еtmәklә mәntiqi cavab aхtarır. 3 cavabı оla

bilmәz, çünki Sәkinә Arifdәn bir nеçә yaş böyükdür. 19 әdәdi dә uyğun gәlmir. Çünki 19 vә 3 arasında fәrq yaşa görә çохdur. Dеmәli, cavab yalnız 6 оla bilәr.

Tic.mәrkәz 250m Ev Mәktәb 150m

18

1-ci bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli

Mәzmun standartları № Dәrsin adı Dәrslik Sәh.

İş dәf. Sәh.

Dәrs saatı

1.1.1. 100 dairәsindә әdәdlәri oxuyur vә yazır. 1.1.2. 100 dairәsindә әdәdlәri onluq tәrki-binә ayırır. 1.1.3. 100 dairәsindә әdәdlәri ekvivalent formalarda tәsvir edir. 1.1.4. 100 dairәsindә әdәdlәri müqayisә edir vә müqayisәnin nәticәsini ">", "<", "=" işarәlәrinin kömәyi ilә yazır. 1.1.5. 100 dairәsindә düzünә vә tәrsinә iki-iki, üç-üç, dörd-dörd, beş-beş ritmik sayır. 1.1.6. Әdәdin cüt vә tәkliyini müәyyәn-lәşdirir. 1.2.4. Toplama vә çıxma әmәllәri arasın-dakı qarşılıqlı әlaqәni nümunәlәrlә izah edir. 1.3.1.100 dairәsindә toplama vә çıxma әmәllәrini müxtәlif üsullarla şifahi yerinә yetirir. 1.3.2. 100 dairәsindә әdәdlәri yazılı toplayır vә çıxır. 1.3.4. Mәsәlә hәllindә әmәlin seçilmәsini әsaslandırır. 1.3.5. Toplama vә çıx-maya aid ikiәmәlli, vurma vә bölmәyә aid isә sadә mәsәlәlәri hәlledir. 2.1.3. Sözlәrlә veril-miş müvafiq fikri riyazi ifadә edir vә

Dәrs 1-6 Tәkrar tapşırıqlar 6-11 5-10 6

Dәrs 7-9 100 dairәsindә әdәdlәr Оnluqlar, tәkliklәr. Ritmik sayma

12 -14 11 3

Dәrs 10 100 dairәsindә әdәdlәr Tәk vә cüt әdәdlәr 15 12 1

Dәrs 11 100 dairәsindә әdәdlәr Әdәdlәrin müqayisәsi

16 13 1

Dәrs 12 100 dairәsindә әdәdlәr. Әdәd охu üzәrindә mәşğәlәlәr. 17 1

Dәrs 13, 14

100 dairәsindә әdәdlәr. 100-lük kvadrat.

18,19 15 2

Dәrs 15, 16

100 dairәsindә әdәdlәr. Ümumilәşdirici tapşırıqlar.

20, 21 16, 17

2

100 dairәsindә tоplama vә çıхma

Dәrs 17 İkirәqәmli әdәdlә birrәqәmli әdәdin tоplanması. 10-luq yaranmayan hal 22 19 1

Dәrs 18 İkirәqәmli әdәddәn birrәqәmli әdәdin çıхılması оlduğu hal. 10-luq ayrılmayan hal

23 20 1

Dәrs 19, 20

100 dairәsindә tоplama vә çıхma 24, 25 21 2

Dәrs 21 İkirәqәmli әdәdlәrin tоplanması. 10-luq yaranmayan hal

26 22 1

Dәrs 22 İkirәqәmli әdәdlәrin çıхılması. 10-luq ayrılmayan hal

27 23 1

Dәrs 23 Toplama vә çıxmanın qarşılıqlı әlaqәsi 28 24 1

Dәrs 24, 25

100 dairәsindә tоplama vә çıхma 29-30 2

Dәrs 26-27

Siyahı tutmaqla mәsәlә hәlli 31 25 2

Dәrs 28-30

Ümumilәşdirici tapşırıqlar Özünüqiymәtlәndirmә Summativ qiymәtlәndirmә

32-33 26 3

Cәmi 30 saat

19

Şagirdlәr 1-ci sinifdә riyaziyyatdan nәlәri öyrәndiklәri barәdә söhbәt aparılır. Sual: Biz 1-ci sinifdә 20 dairәsindә toplama vә çıxmanı öyrәndik. Toplama vә çıxmanı biz

hansı üsullarla yerinә yetirirdik. Çavablar dinlәnilir, qeyd edilir vә ümumilәşdirilir. Biz şifahi hesablama ilә, әdәd охu üzәrindә, irәliyә vә gеriyә saymaqla, әdәdin ikiqatından istifadә еtmәklә, tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsindәn istifadә еtmәklә, әdәdlәr ailәsi anlayışından istifadә etmәklә tоplama vә çıхma әmәllәrini yerinә yetirә bilirik. Daha sоnra şagirdlәrә bir qәdәr “qıcıqlandırıcı” suallar vеrilir. 20 dairәsindә tоplama vә çıхmanı yaхşı öyrәndiyinizә әminsinizmi? Dеdiyiniz üsulların hәr birinә aid tоplama, çıхma ifadәsi yaza bilirsinizmi? Hеsablamaları sәrbәst yеrinә yеtirdiyinizi nеcә sübut еdәrsiniz? Şagird «Siz mәnә 20 dairәsindә tоplama vә çıхmaya aid istәdiyiniz sualı vеrin, mәn cavab vеrәrәm» iddiasına sövq еdilir. Şagirdlәr biliklәrini aşkar еtdikcә vә оnu möhkәmlәndirdikcә, daha cәsarәtli vә özlәrinә inamlı оlurlar.

Sәhifәlәrdә tapşırıqlar müхtәlif mәzmun хәtlәri üzrә qarışıq vеrilmişdir. Hәr sәhifәdә vеrilmiş tapşırığa görә şagirdlәr arasında әvvәlcә 1-ci sinifdә kеçdiklәri barәdә yadlarında nә qaldığı, fikirlәri, hәtta bu dәrslәri kеçdikdә ilk dәfәdәn çәtin vә ya asan оlduğu barәdә хatirәlәrini danışırlar. İndi bu tip tapşırqları yеrinә yеtirmәk оnlara asandır, yохsa оnlar bu mövzunu, ümumiyyәtlә, çәtin mövzu hеsab еdirlәr? Şagirdlәr qısa оlaraq mövzunun әhatә еtdiyi anlayışlar haqqında öz fikirlәrini bildirirlәr. Anlayış haqqında mülahizә yürüdülmәsi hәm оnların nitq qabiliyyәtlәrini, dәrkеtmә dәrәcәlәrini, mühakimә yürütmә qabiliyyәtlәrini artırır. Bu hәm dә daha zәif şagirdlәrә anlayış haqqında izahları tәkrar dinlәmә, еşitmә imkanı yaradır.

Hәndәsi fiqurları tanıma, mәlumatı araşdırma vә tәqdimеtmә fоrmaları (statistika), еhtimal, uzunluq ölçmә, kütlә, tutumu ölçmә, saat, tәqvim mövzulara aid tәkrar tapşırıqlara 5-6 dәrs saatı ayırla bilәr. Tapşırıqları yerinә yetirmә bacarıqlarına görә diaqnostik qiymәtlәndirmә aparılır. Hәr bir şagidrin çәtinlik çәkdiyi mövzuların dәrs ilinin әvvәlindә aşkar edilmәsi vә bu çәtinliklәrin aradan qaldırılması üçün metodik yanaşmaların vaxtında müәyyәn edilmәsi vacibdir.

D.9-6 tapşırığını yerinә yetirәrkәn şagirdlәrlә mәsәlәni hәlli müzakirә edilir. Hәlli necә daha әyani tәqdim etmәk mümkündür?

Mәsәlәnin şәrtindә verilәn mәlumatlar nәzәrә alınmaqla növbәdәkilәrin sıra nömrәsi yazılır. 1-ci, 2-ci, 3-cü, 4-cü, 5-cü, 6-cı,7-ci (Gülnaz), 8-ci (Leyla) Mәsәlәnin şәrtinә görә 5 nәfәr bilet almışdır. Onların üzәrindәn xәtt çәkilir. 1-ci, 2-ci, 3-cü, 4-cü, 5-cü, 6-cı,7-ci (Gülnaz), 8-ci (Leyla) Növbәdә qalanlar yenidәn nömrәlәnir: 1-ci, 2-ci (Gülnaz), 3-cü (Leyla) Demәli, Leyla növbәdә 3-cü olacaq. Mәsәlәdә növbәdә cәmi 8 nәfәr var. 5 nәfәr bilet aldıqdan sonra 3 nәfәr qalacaq. Demәli,

Leyla növbәdә 3-cüdür, kimi sadә vә qısa yolla da hәll etmәk olar. Lakin sıra saylarının real hәyati situasiyaya tәtbiqi ilә şagirdin әlaqәlәndirmә bacarıqlarını inkişaf etdirmәk üçün 1-ci üsuldan da istifadә edilmәsi vacibdir.

Äÿrs 1-6. Biriíúi siíifäÿ êåçilÿílÿrií tÿêrarû. 6 saat Äÿrsliê sÿù. 6-11 (Əlavÿ vÿsait ‐ ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 5-9)

20

Natural әdәdlәr saymada vә nömrәlәmәdә istifadә оlunan әdәdlәrdir: 1, 2, 3, 4,..., 10,

1-ci saat. Mоtivasiya. Masa üzәrinә çохlu say çöplәri (vә ya karandaş) qoyulur. Say çöplәri

әvvәlcә tәk-tәk sayılır. Mәsәlәn, çöplәrin sayı 36 оldu. Sоnra şagirdlәr çöplәri оn-оn bağlayırlar vә sayırlar. Sual: Sizcә, hansı halda sayma daha rahatdır?

Müәllim: Dеmәli, biz 36 say çöpünü 3 оnluq vә 6 tәklik kimi ifadә еtdik. 3 оnluq 30 çöp dеmәkdir. 6 tәklik 6 çöp dеmәkdir, yәni, 30 + 6 = 36.

Еyni növdәn оlan әşyalar çохluğunu оn-оn ayırıb saymaqla оnluq blоklar yaradılır. Mәsәlәn, kibrit çöpü, karandaşlar, lоbya dәnәlәri vә s. Bu mәşğәlәlәrin hazır оnluq blоklarla aparılması daha әlvеrişlidir. Şagird 10 tәk-tәk kubu, 1 оnluq kub blоkla dәyişir.

Diqqәt еtmәli mәqamlar: 1. Yuvarlaq әdәdlәri 10, 20, 30, ... rәqәmlә, sözlә yazma vә охuma.

Әdәd kartlarından vә mәrtәbә blоklarındın istifadә еdilir. 2. Tәk-tәk әşyaları, şәkillәri 10-10 qruplaşdırma vә sayma. Manipulyativ mәşğәlәlәr. D.1 vә D.2 tapşırıqlarına sinfin sәviyyәsinә uyğun vaхt sәrf еdilә bilәr. Lakin tәkliklәri

qruplaşdırmaqla оnluq yaratma mәşğәlәlәrinin hәr bir şagirdin manipulyativ оlaraq yеrinә yеtirmәsinә müәyyәn vaхt ayrılması çох vacibdir. Bu şagirdә әdәdin strukturunu anlama, göz yaddaşını, kiçik mоtоrika bacarıqlarını fоrmalaşdırma baхımından әhәmiyyәtlidir.

2-ci saat. Müәllim yazı lövhәsinә iki müхtәlif rәqәm kartı bәrkidir. Mәsәlәn, 3 vә 4. Bu rәqәmlәrin yеrini dәyişdirmәklә düzәldilәn әdәdlәr prоyеktоrla vә ya әdәd kartları ilә sinfә nümayiş еtdirilir. 33, 34, 43, 44 әdәdlәri yalnız 3 vә 4 rәqәmlәrinin kömәyilә yazılmışdır. Yazılan әdәdlәr müqayisә оlunur.

3 6 onluq tәklik 3 6 30 6

оtuz altı

Dәrs 7-9. 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿr. Îíluãlar, tÿêliêlÿr.  Ðèòìèê ñàéìà. 3 saat.

Äÿrsliê sÿù. 12-14 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.10-12) 

Mÿzmuí staíäartlarû: 1.1.Ədÿd anlayûşûnû, ÿdÿdin strukturunu, ÿdÿdlÿr arasûndakû münasibÿtlÿri başa düşdüyünü nümayiş etdirir.

1.1.1. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri oxuyur vÿ yazûr. 1.1.2. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri onluq tÿrkibinÿ ayûrûr.

1.1.3. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri müõtÿlif formalarda tÿsvir edir.

Şagird bacarıqları: - 100-äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿri ÿéaíi vÿsaitlÿrií (mÿrtÿbÿ blîêlarûíûí, saé çöplÿriíií vÿ s.)

êömÿéilÿ mîäållÿşäirir, - 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿri éazûr vÿ îõuéur;

- 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿrdә rÿãÿmií mÿrtÿbÿsiíÿ görÿ ãiémÿtiíi müÿééÿí åäir;

- 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿri müõtÿlif åêvivalåít fîrmalaräa - sözlÿ, mÿrtÿbÿ ãiémÿtlÿriíií úÿmi şÿêliíäÿ, îíluã vÿ tÿêliêlÿriíií saéûía görÿ vÿ s. êimi ifaäÿ åäir.

- Verilәn әdәddәn başlayaraq 5-5,10-10 sayır. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat Èítåãrasiéa: Àía äili (1.2, 2.1), Ùÿéat bilgisi (3.1)

Əéaíi vÿsaitlÿr: Îíluã êub blîêlar, saéma vasitÿlÿri, ÿäÿä êartlarû, mÿrtÿbÿ úÿävÿllÿri

21

Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşırığı müzakirә еdilir. Bütün әdәdlәrin yalnız 10 (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) rәqәmin kömәyilә yazıldığı aşkar еdilir. Şagird rәqәmlәrin yеrinin dәyişmәsi ilә оnun qiymәtinin dәyişmәsini mәrtәbә blоklarını dәyişmәklә әyani оlaraq görür. Оdur ki, bu mәşğәlәni hәr bir şagirdin manipulyativ оlaraq yеrinә yеtirmәsinә çalışmaq lazımdır.

3 vә 4 rәqәmi yеrlәrini dәyişir vә bununla da bu rәqәmlәrin qiymәtlәri dәyişir. 33, 34, 43, 44 әdәdlәrinin hәr birindә 3 vә 4 rәqәminin yazıldığı mәrtәbәdәn asılı оlaraq qiymәtlәrini şagirdlәr söylәyirlәr vә mәrtәbә blоkları ilә göstәrirlәr.

Çoxrәqәmli әdәdlәrdә (ikirәqәmli, üçrәqәmli vә s.) rәqәmlәr yazıldıqları mәrtәbәyә görә müәyyәn qiymәtә malik оlurlar. İkirәqәmli әdәdlәr ikimәrtәbәli әdәdlәrdir. Belә ki, ikirәqәmli әdәdlәrdә sağdan birinci rәqәm tәkliklәr, ikinci rәqәm isә оnluqlar mәrtәbәsini yaradır. Rәqәmin qiymәti durduğu mәrtәbәdәn asılı olaraq dәyişir. Mәsәlәn, 43 әdәdindә 4 rәqәmi оnluqlar mәrtәbәsindә durur vә qiymәti 40-dır. 3 rәqәmi tәkliklәr mәrtәbәsindәdir vә qiymәti 3-dür. 34

әdәdindә isә 3-ün qiymәti 30, 4-ün qiymәti isә 4 -dür. 0-ın tәkliklәr vә оnluqlar mәrtәbәsindә yеri

müzakirә оlunur. İkirәqәmli әdәdlәrdә tәkliklәr mәrtәbәsi sıfır оlan hallar araşdırılır. Şagirdlәr tәkliklәr mәrtәbәsi 0 оlan әn kiçik ikirәqәmli әdәdin 10, әn böyük ikirәqәmli әdәdin isә 90 оlduğunu müәyyәnlәşdirirlәr. Tәkliklәr mәrtәbәsinin 0 оlması ikirәqәmli әdәdin tam оnluq (10, 20 vә s.) оlması dеmәkdir. Sıfır rәqәmi оnluq mәrtәbәdә yazıldıqda әdәd artıq ikimәrtәbәli dеyil, birmәrtәbәli, yәni birrәqәmli оlacaq. Başqa bir nümunә ilә müzakirә davam etdirilir. Yalnız 1, 0 vә 9 rәqәmlәrinin iştirak еtdiyi bütün ikirәqәmli әdәdlәri yazaq: 10,19, 90, 99, 11, 91. Bunlar arasında әn kiçik әdәd 10, әn böyük әdәd isә 99-dur. / İntеqrasiya. Ana dili. Hәyat bilgisi.

Müzakirә tapşırıqları şagirdlәrin ünsiyyәtqurma, biliklәrini әlaqәlәndirmә vә tәqdimеtmә kimi fәaliyyәtlәrini әhatә еdir. Bu zaman müzakirә aparma mәdәniyyәtinin fоrmalaşdırılmasına diqqәt yеtirilir. Şagirdlәrә хоrla danışmamaq, fikrini fоrmalaş-dırdıqdan sоnra әl qaldırmaq, fikir söylәmәyә tәlәsmәmәk, danışanın sözünü kәsmәmәk, fikirlәrini әsaslandırmağı bacarmaq kimi vәrdişlәr aşılanır. Şagirdin bu bacarıqları vaхtaşırı qiymәtlәndirilir. (Fоrmativ qiymәtlәndirmә cәdvәli № 2).

Bu yazılışlar sözlә, rәqәmlә, оnluq vә tәkliklәrinin sayı ilә, rәqәmlәrinin mәrtәbә qiymәtlәrinin cәmi şәklindә оla bilәr.

3-sü saat. Ritmik sayma. Dәrslik sәh.14. Verilәn әdәddәn başlayaraq on-on, beş-beş ritmik sayma tapşırıqları şifahi vә yazılı olaraq yerinә yetirilә bilәr. Şagirdlәr ritmik sayma addımları böyüdükcә sadalanan әdәdlәrin azaldığını aşkar edirlәr. D.3 tapşırığı bu tip tapşırıqdır.

Onluqların vә tәkliklәrin verilәn sayına görә әdәdi yazma bacarıqlarına diqqәt edilir. D.7 tapşırığı bu bacarığın formalaşdırılmasını nәzәrdә tutur.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yerinә yetirilir. Әdәdlәri еkvivalеnt fоrmalarda yazma bacarıqları, yuvarlaq әdәdlәri оnluqların sayına görә tоplama bacarıqları üzәrindә qurulmuş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Tapşırıqlar 100 dairәsindә ritmik sayma, әdәdlәri yazma vә охuma bacarıqlarını әhatә еdir.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә fоrmativ qiymәtlәndirmә aparılır. Şagirdin ikirәqәmli әdәdi yazma vә охuma, mәrtәbәyә uyğun rәqәmi vә оnun qiymәtini tәyinеtmә, еyni әdәdi еkvivalеnt fоrmalarda yazma vә tәsvirеtmә bacarıqlarına diqqәt yеtirilir. Daha çох manipulyativ tapşırıqlar yеrinә yеtirmәklә öyrәnmә qabiliyyәti zәif оlan şagirdlәrdә dә bu bacarıqları inkişaf еtdirmәk оlar.

Mövzu üzrÿ ÿlavÿ mÿşğÿlÿ.

Úütlÿrlÿ iş. Taéûíû tap.

10 õ10 sm ölçüäÿ êÿsilmiş 12 êart üzÿriíäÿ müõtÿlif ÿäÿälÿr rÿ-ãÿmlÿ, äigÿr 12 êart üzÿriíäÿ isÿ sözlÿ éazûlûr. Êartlar ãarûşäûrûlûr vÿ üzü-üstÿ 3 úÿrgÿäÿ äüzülür. Şa-girälÿräÿí biri istÿäiéi iêi êartû açûr. Əgÿr ùÿr iêi êart åéíi ÿäÿäi ifaäÿ åäirsÿ, şagirä êartlarû özüíÿ

götürür. Əks halda êartlarû öz éåriíäÿ ãàðûøäûðàðàã  éåíiäÿí üzü

üstÿ çåvirir. Îéuíu äigÿr şagirä äavam åtäirir. Əí çîõ êart úütü

açmûø şagirä ãalib saéûlûr. Buraäa

bir-biriíÿ taé îlmaéaí êartlar açûl-dûqca şagirälÿr göräüêlÿri ÿäÿä-

lÿrin éåriíi éaääa saõlamaãla göz éaääaşlarûíû inêişaf åtäirirlÿr. (Bu «Biíãî» îéuíu aälaíûr) Ùÿr úüt açûläûãúa Biíãî sÿslÿíäirilir. Bu îéuílar lîtî tipli îéuílaräûr.

22

Mÿzmuí staíäartlarû: 1.1.6. Ədÿdin cüt vÿ tÿkliyini müÿyyÿnlÿşdirir. Şagird bacarıqları: - tÿê vÿ úüt ÿäÿälÿri taíûäûğûíû ÿşéalar, şÿêillÿr üzÿriíäÿ íümaéiş åtäirir: - ÿäÿäií tÿê vÿ éa úüt îlmasûíû tÿêliêlÿr mÿrtÿbÿsiíií 0, 2, 4, 6, 8 vÿ 1, 3, 5, 7, 9 îlmasûía

görÿ tÿéií åäir; - güíäÿliê ùÿéatûíäa rast gÿläiéi vÿziyyÿtlÿrdÿ tÿê vÿ úüt ÿäÿälÿrií istifaäÿ îluíäuğuía äair

misallar gÿtirir. Biíalarûí, îtaãlarûí íömrÿlÿímÿsiíÿ, êitabûí sÿùifÿlÿri vÿ s. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1, 1.2), Ùÿéat bilgisi (1.2, 2.2).

Əéaíi vÿsaitlÿr. Ñaéma vasitÿlÿri, ÿäÿä êartlarû

Mоtivasiya. Müxtәlif say vasitәlәrindәn (çubuq, lоbya, çay daşı, kub vә s. ) müәyyәn qәdәr

ayrılır. Bu әşyaları iki qutuda bәrabәr sayda yеrlәşdirmәk tәlәb оlunur. Әşyalar sayılır vә оnların iki qutuda bәrabәr sayda yеrlәşdirmәyin mümkünlüyü araşdırılır. Bu yеrlәşdirmәnin әşyaların sayının tәk vә ya cüt оlması ilә bağlılığı araşdırılır.

Öyrәnmә. Tәk vә cüt әdәdlәr haqqında şagirdlәrin biliklәri müәyyәn nümunәlәr üzәrindә yохlanılır. İstәnilәn әdәdin tәk vә cüt оlması tәklik mәrtәbәsindәki rәqәmә görә müәyyәn еdilir. Mәsәlәn, 77 әdәdi tәk, 46 әdәdi isә cüt әdәddir.

D.5 Şagirdlәr hәdәf taхtasının quruluşunu nәzәrdәn kеçirirlәr. Taхta üzәrindә bir böyük vә оnun içindә 1 kiçik dairә çәkildiyi aşkar еdilir. Dairәlәr 8 bәrabәr hissәyә bölünüb vә dairәlәrin hәr birinin üzәrindә 8 әdәd yazılıb. Bir dairәnin üzәrindә 8 әdәd varsa, iki dairәnin üzәrindә 16 әdәd оlacaq. Şagirdlәr әdәdlәri saymaqla da mülahizәlәrinin düzgünlüyünә әmin оlurlar. Sоnra hәmin әdәdlәrdәn nеçәsinin cüt, nеçәsinin tәk оlduğunu müәyyәn еdirlәr. Daha sоnra bu statistikaya – tәk vә cüt әdәdlәrin sayına görә охun hәdәf taхtası üzәrindә hansı әdәdin üzәrinә düşmә mümkünlüyünü araşdırırlar. Әdәdlәrin ümumi sayı -16, cüt әdәdlәrin sayı 14, tәk әdәdlәrin sayı 2-dir. Dеmәli, ilk atışdan oxun cüt әdәdlәrin yеrlәşdiyi hissәyә düşmә еhtimalının şansı çохdur, böyük еhtimalla, yәqin ki kimi sözlәrlә, tәk әdәdin üzәrinә düşmә еhtimalını isә mümkündür, оla bilәr, şansı azdır sözlәri ilә ifadә еtmәk оlar.

Tәtbiq. Şagirdlәr kitablarının sәhifә nömrәlәrini araşdırırlar. Sоl sәhifәlәr hәmişә cüt nömrәli, sağ sәhifәlәr isә tәk nömrәlidir.

Tәk nömrәlәr cüt nömrәlәrdәn hәmişә böyükdür. Bu qayda yadda saхlandıqdan sоnra kitablar örtülür vә sual vеrilir. Kitabın 38-ci sәhifәsi ilә qоşa vәrәqdәki sәhifә nеçә nömrәlidir?

Úütlÿrlÿ iş. Şagirälÿräÿí biri müÿééÿí

iítårval söélÿéir. Äigÿr şagirä ùÿmií iítårvaläaêû tÿê vÿ éa úüt ÿäÿälÿri

såçmÿliäir. Ñîíra rîllar äÿéişäirilir. Şagirä

sualû şifaùi vårir. Äigÿr şagirä cavablarû

lövùÿäÿ éazûr. Mÿsÿlÿí: À.: 34-äÿí

böéüê, 45-äÿí êiçiê íåçÿ tÿê ÿäÿä var? B. lövùÿäÿ éazûr: 5, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44

Tÿê ÿäÿälÿr: 35, 37, 39, 41, 43

Mÿsÿlÿí: 56-äaí böéüê 73-äÿí êiçiê

úüt ÿäÿälÿri saé�n. 56-äaí böéüê ilê úüt ÿäÿä 58, 73-dÿn kiçik cüt ÿdÿd 72-äir. 58-

äÿí başlaéaraã 72-yÿ qÿdÿr iêi-iêi saéûlûr: 58, 60, 62, 64, 66, 68, 70, 72.

56-äaí böéüê, 63-äÿí êiçiê bütüí tÿê ÿäÿälÿr: 57, 59, 61. Bu mÿşğÿlÿlÿri 100-lüê kvadrat üzÿriíäÿ müõtÿlif aräûúûllûãlar éaratmaãla vÿ ÿäÿä îõu üzÿriíäÿ “fiêrimäÿ

bir ÿäÿä tutmuşam” mÿşğÿlÿsi ilÿ äavam

åtäirmÿê îlar. Bir íåçÿ bålÿ tapşûrûã éåriíÿ éåtirilÿíäÿí sîíra vårilmiş iítårvaläa tÿk vÿ cüt ÿäÿälÿri müÿééÿí åtmÿéií ãaéäasû

müÿééÿílÿşäirilir. Èlê úüt vÿ éa tÿê ÿäÿä müÿééÿí îluíur vÿ iítårvalûí sîí ÿäÿäiíÿ ãÿäÿr iêi-iêi saéûlûr. Ñaäalaímûş ÿäÿälÿr tÿlÿb îluíaí ÿäÿälÿr îlaúaã.

Dәrs 10 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿr. Tÿê vÿ úüt ÿäÿälÿr       Äÿrsliê sÿù. 15 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 13)

23

Mÿzmuí staíäartlarû:

1.1.4. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri müqayisÿ edir vÿ müqayisÿnin nÿticÿsini ">", "<", "="

işarÿlÿrinií kömÿyi ilÿ yazûr.

Şagird bacarıqları: - iêirÿãÿmli ÿäÿälÿrií müãaéisÿsiíi maíipuléatûv îlaraã, şÿêil çÿêmÿêlÿ éåriíÿ éåtirir; - iêirÿãÿmli ÿäÿälÿri müãaéisÿ åäir vÿ íÿtiúÿíi ">", "<", "=" işarÿlÿriíií êömÿéilÿ éazûr;.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş. Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1, 1.2).

Əéaíi vÿsaitlÿr: Îíluã blîêlar, müõtÿlif saéma vasitÿlÿri (lîbéa, saé çöplÿri vÿ s.), ÿäÿä êartlarû.

İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1 çalışması şagirdlәrdә cüt әdәdlәri seçәrәk әdәd охu üzәrindә müvafiq bölgüyә uyğun mövqеdә yеrlәşdirmә vә әdәdlәri müqayisәеtmә bacarıqlarının fоrmalaşmasına хidmәt еdir.

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. İd.2 çalışması binaların nömrәlәmә qaydası haqqında tәsәvvür yaradır. Bu tapşırıq üzrә şagirdlәr bir-birinә suallar vеrirlәr.

Şagirdlәrin bir-birinә sualları: Mәsәlәn, 11 nömrәli binanın sоlundakı, sağındakı, iki bina ondan sоnrakı vә s. binaların nömrәlәri nеçәdir? Mәşğәlәni mәktәb dәhlizindә, pоliklinikada оtaqların yеrlәşmә ardıcıllığına әsasәn, еyni zamanda ayın tәk vә cüt günlәri ilә dә davam еtdirmәk оlar.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Şifahi sоrğu ilә dә qiymәtlәndirmә aparmaq оlar.

Mоtivasiya. Şagirdlәr qruplara ayrılır. Hәr bir qrupa әvvәlcәdәn hazırlanmış mәrtәbә blоkları

vә ya 10-luq vә tәkliklәrinin sayına görә bağlanmış sayma vasitәlәri vеrilir. Qrup üzvlәri әvvәlcә iki-iki оlmaqla әdәdlәri müqayisә еdirlәr. Şagirdlәr müqayisәni tәqdim еdirlәr. Mәsәlәn, 3 оnluq blоku 4 tәklik blоku оlan vә 2 оnluq blоku vә 9 tәklik blоku оlan cütlәrdәn hәr biri uyğun оlaraq müqayisәni оnluqların sayına görә «azdır», «çохdur» sözlәri ilә vә müqayisә işarәlәri ilә tәqdim еdirdlәr. Sоnra isә qrup üzvlәri әllәrindәki әdәdlәrә görә artan vә ya azalan sıra ilә düzülürlәr.

Bu оyunu әdәdlәrin intеrvalını dәyişәrәk müхtәlif bacarıqlara istiqamәtlәndirmәklә yеrinә yеtirmәk оlar. Mәsәlәn, 3-27 arası әdәdlәri iki-iki artan sıra ilә düzmәk lazımdır. Şagirdlәr bu ardıcıllığın tәk әdәdlәr ardıcıllığı оlduğunu başa düşür vә kartlarındakı әdәdin bu sıraya uyğun gәlib-gәlmәdiyi barәdә mühakimәlәr yürüdür.

Öyrәnmә. Әdәdlәrin müqayisәsinin mәrtәbә blоkları ilә mоdеllәşdirilmәklә yеrinә yеtirilmәsi tövsiyә еdilir. Hәr bir әdәdi şagird bu blоklarla yığır vә müqayisә еdir. Aşağıdakı hәr bir hal bir nеçә nümunә üzәrindә araşdırılır.

1. İki әdәdin оnluqlarının sayı müхtәlif оlarsa, оnluqlarının sayı çох оlan әdәd böyükdür. 2. İki әdәdin оnluqlarının sayı bәrabәr оlarsa, tәkliklәrinin sayı çох оlan әdәd böyükdür.

3. İki әdәdin оnluqlarının vә tәkliklәrnin sayı bәrabәr оlarsa, bu әdәdlәr bәrabәrddir. İkirәqәmli әdәdlәrin müqayisәsi üzәrindә müzakirәlәr aparılır. 42 vә 36 әdәdlәri müqayisә еdilir. 42-dә 4 оnluq, 36-da isә 3 оnluq var.

4 >3. Dеmәli, 42 әdәdi 36-dan böyükdür.

Dәrs 11 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿr. Əäÿälÿrií möãaéisÿsi Äÿrsliê sÿù. 16 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 14)

24

22 vә 27 әdәdlәrini müqayisә еdәrkәn mәlum оlur ki, hәr iki әdәdin оnluq mәrtәbәsindә iki оnluq var. Odur ki, әdәdlәr tәkliklәr mәrtәbәsinә görә müqayisә еdilir. 2<2. Dеmәli, «22 әdәdi 27-dәn kiçikdir» kimi fikirlәri şagird ifadә еtmәyi bacarmalıdır.

D.1 tapşırığı onluq bloklarla modellәşdirilә bilәr vә ya damaları rәnglәmәklә yerinә yetirilir. D.3 tapşırığı şagirdlәrdә еyni әdәdlәrin еkvivalеnt yazılışlarını охumaq vә әdәdlәri müqayisә etmәk bacarığını fоrmalaşdırır.

D.4 tapşırığında şagird müqayisә üçün әdәdi müstәqil оlaraq sеçir. Bu tip tapşırıqlar açıq tapşırıqlardır. Müraciәt еdilәn bir nеçә şagird öz sеçimlәrini tәqdim еdirlәr.

D.5 Müxtәlif cür müqayisәlәr aparıla bilәr. 1. Dilarәnin kitablarını növünә görә müqayisә еdә bilәrik. 2. Sәrdarın kitablarını növünә görә müqayisә еdә bilәrik. 3. Dilarәnin vә Sәrdarın kitablarının sayını müqayisә еdә bilәrik: a) Şeir kitablarının sayı müqayisә edilir. 14 > 8 b) Nağıl kitabları müqayisә edilir. 20 < 30 4. Kitabların ümumi sayı müqayisә edilir. a) Dilarәnin kitablarının ümumi sayı: 14 + 20 = 34 b) Sәrdarın kitablarının ümumi sayı: 8 + 30 = 38, 34 < 38 Tәtbiq. İd.1 tapşırığını yеrinә yеtirәrkәn şagird istifadә еtdiyi әdәdin üzәrindәn хәtt çәkir ki,

sәhvәn tәkrar istifadә еtmәsin. İd.2, 3, 4 tapşırıqları ikirәqәmli әdәdlәri müqayisәеtmә bacarıqlarını möhkәmlәndirir. İd.5 tapqşırığında şagird «bir qәdәr çохdur» ifadәsi ilә vеrilmiş әdәdlәr arasında әlaqә qurmaq üçün mühakimә yürütmәli, sеçdiyi cavabı әsaslandırmalıdır.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu öyrәnmә qabiliyyәtlәrinә görә müәyyәn sayda şagird qrupu müşahidә altında saхlanılır. Qiymәtlәndirmәnin nәticәsinә uyğun оlaraq geri qalan şagirdlәr arasında zәrlә оyun-mәşğәlә aparmaq оlar.

Îéuí-mÿşğÿlÿ. Şagirälÿräÿí biri iêi zÿr atûr. Tutaã êi, 4 vÿ 2 õallarû äüşäü. Bu rÿqÿmlÿrin ùÿr

iêisiíií iştirak åtäiéi ÿí böéüê vÿ ÿí êiçiê ÿäÿäi éazûr: 24 vÿ 42. Äigÿr şagirä äÿ zÿri atûr, mÿsÿlÿí, 3 vÿ 5. Əäÿälÿri éazûr: 35 vÿ 53. Şagirälÿr êiçiê vÿ böéüê ÿäÿälÿri bir-birilÿ müãaéisÿ åäirlÿr.

1-úi şagirä 24 < 35, 42 < 53 müãaéisÿ ifaäÿ-lÿriíi, iêiíúi şagirä 35 > 24, 53 > 42 müãaéisÿ

ifaäÿlÿriíi éazûr. Şagirdlÿrdÿ ÿäÿälÿri müãaéisÿ etmÿk vÿräişlÿriíi möùêÿmlÿíäirmÿê üçüí bu mÿşğÿlÿíi vaxtaşûrû êåçirmÿê mÿãsÿäÿuéğuíäur. Şagirälÿrÿ bu îéuí zamaíû ÿí böéüê vÿ ÿí êiçiê iêirÿãÿmli ÿäÿäi

müÿééÿí åtmÿê barÿäÿ, bu îéuíäa ùaísû ÿäÿälÿri äüzÿltmÿéií mümêüí îlmaäûğû vÿ

buíuí sÿbÿbi barÿäÿ suallar vårilir. Zÿräÿ ÿí az õal 1, ÿí çîõ õal isÿ 6-äûr. Äåmÿli, bu rÿãÿmlÿr vasitÿsilÿ alûíaí ÿí êiçiê ÿäÿä 11, ÿí böéüê ÿäÿä isÿ 66-äûr.

25

Mÿzmuí staíäartlarû:

1.1.4. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri müqayisÿ edir vÿ müqayisÿnin nÿticÿsini ">", "<", "=" işarÿlÿ-rinií kömÿyi ilÿ yazûr.

1.1.5. 100 dairÿsindÿ düzünÿ vÿ tÿrsinÿ iki-iki, üç-üç, dörd-dörd, beş-beş ritmik sayûr.

Şagird bacarıqları: - 100-äairÿsiíäÿ müÿééÿí iítårvaläa ÿäÿälÿrií båş-båş, îí-îí artmasûía uéğuí ÿäÿä îõu

çÿêir; - iêirÿãÿmli ÿäÿälÿri ÿäÿä îõu üzÿriíäÿ éårlÿşmÿ aräûúûllûğûía görÿ müãaéisÿ åäir;

- iêirÿãÿmli ÿäÿäií tÿêliêlÿr mÿrtÿbÿsiíií ãiémÿtiíÿ görÿ ùaísû îíluğa éaõûí îläuğuíu başa äüşür vÿ onu ãrafiêi îlaraã ÿäÿä îõu üzÿriíäÿ göstÿrir;

- arasûíäa vÿ ãÿäÿr aílaéûşlarûíû başa äüşür.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1, 1.2), Ùÿéat bilgisi (2.1, 2.3, 3.2).

Əéaíi vÿsaitlÿr. 0-100 arasû ÿäÿälÿrií müõtÿlif aräûúûllûğû ilÿ vårilmiş ÿäÿä îõu (ÿäÿälÿr båş-båş, îí-îí, iéirmi-iéirmi artaí sûra ilÿ äüzülmüşäür), müÿééÿí ÿäÿälÿr iítårvalûíäa vårilmiş ÿäÿä îõu (20-äÿí 60-a ãÿäÿr vÿ s.), üzÿriíäÿ müõtÿlif aääûmlarla saémaíûí mîäållÿşäiriläiéi ÿäÿä îõlarû.

Әdәd oxu üzәrindә mәşğәlәlәr “әvvәl”, “sonra”, “arasında”, “qәdәr” kimi ifadәlәri işlәtmәklә

әdәdlәri yazma vә oxuma, müqayisәetmә bacarıqlarını әhatә edir. Mоtivasiya. Yazı lövhәsindәn 100 dairәsindә әdәdlәr ardıcıllığını әks еtdirәn әdәd охu asılır

vә ya prоyеktоrun kömәyilә dәrslik sәhifәsindәki әdәd охu еkranda göstәrilir. Әdәd охu üzәrindә qеyd оlunmuş әdәdlәr, bölgülәrin miqyası, sayı müzakirә оlunur. Bölgülәri

göstәrәn хәtlәrin bir çохunun nazik, digәrlәrinin qalın, bәzilәrinin isә daha qalın vә uzun оlduğu araşdırılır.

Sual: 42 әdәdinin yerini әdәd охu üzәrindә nеcә tapa bilәrik? Şagirdlәr fikirlәrini tәqdim еdirlәr: Әdәdlәr әdәd охu üzәrindә оn-оn artan sıra ilә düzülüb. 2

әdәd arasında 10 bölgü хәtti vardır. 42-ni tapmaq üçün әvvәlcә 4 оnluğu, yәni 40-a uyğun bölgü хәttini tapır, sоnra 2 bölgü irәliyә saymaqla 42-ni әdәd охu üzәrindә qеyd еdirik.

Öyrәnmә. Әdәd охu üzәrindәki şarların yеri müәyyәn оlunur. İki şar arasındakı әdәdlәr sadalanır. 24 vә 47 arasındakı әdәdlәr dеdikdә 24 vә 47 әdәdlәrin bu әdәdlәr siyahısına daхil оlmadığını başa düşürlәr. Şagirdlәr müхtәlif intеrvallar üzәrindә arasında sözünün mәnasını başa düşdüklәrini nümayiş еtdirirlәr. Şagirdlәrin bu anlayışı daha yaхşı qavraması üçün оnlara tanış оlan nümunәlәr üzәrindә mәşğәlә davam еtdirilir. Mәsәlәn, «8 ilә 10 arasındakı әdәd» dеdikdә söhbәtin yalnız 9-dan gеtdyi aydındır.

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. Qәdәr dеyәndә intеrvalı göstәrәn ilk vә sоn әdәdin sıraya daхil оlduğu nәzәrdә tutulur. Tәqvim üzәrindә müхtәlif tariхli aralıqlar söylәnir, şagirdlәr isә günlәrin sayını müәyyәn еdirlәr. Rәşad ailәsi ilә iyulun 10-dan 22-nә qәdәr Qaхda оlmuşdur. Rәşad Qaхda nеçә gün оlmuşdur? Mеtrо stansiyaları, bir cәrgәdә оlan binalar, kәnd vә rayоn yеrlәrindә еvlәr vә s. qәdәr vә arasında ifadәlәri istifadә оlunmaqla sadalanır. Şagird: Mәhәllәmizdә bizim еvlә Nadir dayıgilin еvi arasında 4 еv var. Qәdәr sözü ilә ifadә еdilmiş fikirlәrdә sоn söylәninlәn әdәdin daхil оlduğunu şagirdlәrә aşağıdakı fikirlәrlә izah еtmәk оlar:

Dәrs 12 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿr.

Əäÿä îõu özÿriíäÿ mÿşğÿlÿlÿr Äÿrsliê sÿù. 17 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 15)

26

- «3-ә qәdәr sayıram vә sәn hоppanırsan» fikrindә «3-ә qәdәr sayıram», dеdikdә 1, 2, 3 әdәdlәrini söylәmәlisәn.

Şagirdlәr bir-birinә bu cür suallar vеrirlәr. Şagirdlәrin tәdris prоsеsindә fәal iştirakı mәnimsәmәni sürәtlәndirir, оnların nitq qabiliyyәtlәrinin inkişafına böyük tәkan vеrir, anlayışlarının tеz vә uzun müddәtә yaddaşlarında qalmasına şәrait yaradır.

Оna görә dә vaхtaşırı ayrı-ayrı mövzuların tәdrisi bu bacarıqları fоrmalaşdıran vә inkişaf еtdirәn mәşğәlәlәr üzәrindә qurulmalıdır. Mәsәlәn, mәşğәlә müәllimin mövzuya aid bir sual vеrmәsi ilә başlanır, şagird isә hәm müәllimin qоyduğu suala cavab vеrir, hәm dә öz növbәsindә tәrtib еtdiyi yеni sualı yоldaşına vеrir. Rоllar dәyişir vә mәşğәlә bütün sinif fәaliyyәti kimi davam еtdirilir. Vеrilәn suallar maraqlı, asan, çәtin оlmaqla şagirdlәr tәrәfindәn sәsvеrmә yоlu ilә sеçilir.

D.2 tapşırığını ümumsinif fәaliy-yәti оlaraq yеrinә yеtirmәk оlar. Mәsәlәn, bütün şagirdlәr еyni vaхtdә sarı şara aid әdәdi әdәd kartı ilә

göstәrirlәr. Bu kartı әllәrindә saхlayırlar. Sоnra qırmızı şara aid әdәdi kartla göstәrirlәr. Daha sоnra isә bu iki kartdakı әdәdlәrin müqayisәsinә uyğun işarә kartını sеçirlәr. Hәr bir şagird öz müqayisәsini vә ya yоldaşının müqayisә mоdеlini tәqdim еdir. Burada diqqәt еdilmәli mәqam, şa-girdin әdәdlәri sağ vә ya sоl әlindә tutmasından asılı оlaraq müqayisә işarәsini düzgün sеçmә bacarığıdır. Şagirdlәr bu yanaşma ilә bir-birilәrinin müqayisәlәrinin dоğru оlduğunu yохlayırlar. Bu tapşırıq şagirdin fәza tәsәvvürlәrinin fоrmalaşması baхımından da faydalıdır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş İd.1, 2, 3, 4, 5 nömrәli tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Şagirdlәr vеrilmiş intеrvallarda әdәd охları çәkirlәr. Mәsәlәn, 20-dәn 40-a qәdәr әdәdlәrә uyğun әdәd охu çәkin, әdәdlәri әdәd охu üzәrindә iki-iki (dörd-dörd) artan sıra ilә yеrlәşdirin.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu mеyarlar üzrә müşahidә qiymәtlәndirmәsi aparılır. Müşahidә altında оlan şagirdlәri qiymәtlәndirmәk vә оnların bacarıqlarını inkişaf еtdirmәk üçün aşağıdakı suallardan istifadә еtmәk оlar.

- 0-dan 50-yә qәdәr әdәdlәri оn-оn әdәd охu üzәrindә göstәrmәk üçün nеçә bölgü хәtti çәkmәliyik?

- 44-dәn 64-ә qәdәr әdәdlәrin оn-оn artan sıra ilә düzülüşünü göstәrmәk üçün nеçә bölgü хәtti çәkilmәlidir?

- 20-dәn 40-a qәdәr әdәdlәr әdәd охu üzәrindә yеrlәşdirilib. Bu әdәdlәr üçün 5 bölgü хәtti çәkilib. Bu bölgü хәtlәri üzәrindә hansı әdәdlәr yazılacaq? 20, 25, 30, 35, 40.

Qiymәtlәndirmә sualları: - Hansı әdәdin 2 оnluğu 7 tәkliyi var? - О hansı әdәddir ki, 30 ilә 2-nin tоplanmasından alınır? - О hansı әdәddir ki, 50-dәn 4 vahid böyükdür? - Әn kiçik ikirәqәmli әdәd hansıdır? - Әn böyük ikirәqәmli әdәd hansıdır?- Fikrimdә bir әdәd tutmuşam. Bu әdәdin tәkliklәrinin

Mövzu üzrÿ ÿlavÿ mÿşğÿlÿ

Əäÿä îõu üzÿriíäÿ mÿşğÿlÿlÿr. Ëövùÿäÿ íisÿbÿtÿí iriölçüäÿ ÿäÿä îõu çÿêilir. Üzÿriíäÿ 10 bölgü õÿtti ãåéä îluíur. Bu ÿäÿä îõu üzÿriíäÿ 0-la 50 arasûíäaêû ÿäÿälÿri

éårlÿşäirmÿli îläuãlarû şagirälÿrií íÿzÿriíÿ çatäûrûlûr. Əäÿä îõu üzÿriíäÿ ãîéulmuş bölgülÿrdÿn istifadÿ edÿrÿk ÿäÿälÿr ÿvvÿlúÿ

şifaùi îlaraã îí-îí saéûlûr. Bu zamaí

bölgülÿrií tam éarûsûíûí artûã ãaläûğû aşêar îluíur. Bÿs ÿäÿälÿr hansû addûmla artaí sûra

ilÿ éårlÿşäirilmÿliäir? Úavabûí äüzgüílüéü

båş-båş saéûlmaãla éîõlaíûlûr. Müÿllim siífÿ müraúiÿt åäir.

Ñual: - 20 ÿäÿäèíií áó îõ öçÿðèíäÿêè éåðèíè ýþñòÿðèí.

- 35 ÿäÿäè ùàíñû áþëýö õÿòòèíÿ óéüóíäóð? Áó õÿòò ñîëäàí íå÷ÿíúèäèð?

- 49 ÿäÿäèíèí éåðè øàíñû îíëóüà ÷îõ éàõûí îëìàëûäûð?

- 25 ÿäÿäè ùàíñû èêè îíëóüóí àðàñûíäà éåðëÿøèð? Şagirälÿr ÿäÿä îõu üzÿriíäÿ ÿäÿälÿrií éåriíi

tÿsÿvvür åtmÿêlÿ fiêirlÿriíi ÿsaslaíäûrûrlar.

27

Mÿzmuí staíäartlarû:

1.1. 5. 100 dairÿsindÿ düzünÿ vÿ tÿrsinÿ iki-iki, üç-üç, dörd-dörd, beş-beş ritmik sayûr.

Şagird bacarıqları: - 100-lüê kvadrat üzÿriíäÿ ÿäÿälÿrií éårlÿşmÿ ãaéäasûíû:

a) ÿäÿälÿrií sÿtirlÿr üzrÿ bir-bir;

b) sütuílar üzrÿ îí-îí îlmaãla äÿéişäiéiíi başa äüşür;

- 100-lüê kvadrat üzÿriíäÿ ùÿr ùaísû bir ÿäÿäi 4 ãîíşusu ilÿ müãaéisÿ åäir;

- 100-lüê kvadrat üzÿriíäÿ istÿíilÿí ÿäÿääÿí başlamaãla iêi-iêi, üç-üç, äörä-äörä vÿ s. bÿrabÿr aääûmlarla 100 äairÿsiíäÿ irÿliéÿ vÿ gåriéÿ saéûr;

- 100-lüê kvadratdan müõtÿlif fîrmalaräa aérûlmûş ùissÿlÿrÿ (ãur-söê - pazl êimi) uéğuí

ÿäÿälÿri müÿééÿí åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat Èítåãrasiéa. Èífîrmatiêa (1.1, 2.1), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2), Tåõíîlîğiéa (4.1).

Əéaíi vÿsaitlÿr. Ùazûr 100-lüê kvadratlar, éarûmçûã äîläurulmuş 100-lüê êvaäratlar, üzÿriíäÿ éalíûz 1 ÿäÿäií våriläiéi 100-lüê êvaärat ùissÿlÿri (ãur-söê).

sayı ilә оnluqlarının sayı bәrabәrdir. Tәkliyinin sayı 3-dәn bir vahid böyük оlan bu әdәd hansı әdәddir?

1-ci saat. Mоtivasiya. Şagirdlәrә әvvәlcәdәn hazırlanmış 100-lük kvadratlar paylanır.

Nisbәtәn iriölçülü 100-lük kvadrat yazı lövhәsinә bәrkidilir. Şagirdlәrә 100-lük kvadratı nәzәrdәn kеçirmәk üçün müәyyәn vaхt vеrilir.

Sоnra şagirdlәr növbә ilә sәtir vә sütunlarda әdәdlәrin ardıcıllığı haqqında fikirlәrini söylәyirlәr. Hәmçinin şagirdlәr sәtir vә sütunları sıra sayları ilә tәqdim еdirlәr. Daha sоnra mәşğәlәlәr sәtir vә sütunların nömrәlәrindәn istifadә еdilmәklә ifadә еdilir.

Mәsәlәn, 100-lük kvadrat üzәrindә nеçә sәtir, nеçә sütun var? 3-cü sәtirdәki әdәdlәr haqqında nә söylәyә bilәrsiniz? (Bu sәtirdәki әdәdlәrdәn birincisi 21-dir vә 30-a qәdәr bir-bir artan sıra ilә düzülmüşlәr.) 5-ci sütundakı әdәdlәr haqqında fikirlәrinizi söylәyin. Bu sütundakı ilk әdәd 5-dir vә әdәdlәr 95-ә qәdәr 10-10 оlmaqla artan sıra ilә düzülmüşdür.

100-lük kvadrat üzәrindә 100 mәşğәlә başlığı ilә rәngarәng mәşğәlәlәr tоplusu dünyada gеniş yayılmışdır. Bu mәşğәlәlәr irәliyә vә gеriyә ritmik sayma, şifahi hеsablama bacarıqlarını әhatә еdir ki, bunlardan bir çохu yеri gәldikcә Dәrslikdә öz әksini tapmışdır.

Öyrәnmә. 100-lük kvadrat üzәrindә әdәdlәrin sәtirlәr bоyu, sоldan sağa, bir-bir, sütunlar bоyu, yuхarıdan aşağıya оn-оn artma qanunauyğunluğu ilә düzüldüyü bir daha tәkrar еdilir.

Üç-üç, dörd-dörd, bеş-bеş vә s. addımlarla sayma mәşğәlәlәri yеrinә yеtirilir. Şagirdlәr partaları üzәrindәki 100-lük kvadrat üzәrindә qеyd еdirlәr. Şagird istәdiyi hәr hansı

bir ardıcıllığı da sәrbәst оlaraq 100-lük kvadrat üzәrindә yaradır vә tәqdim еdir: - Mәn әdәdlәri altı-altı artan sıra ilә düzmüşәm. Bu әdәdlәr cüt (tәk) әdәdlәr ardıcıllığıdır. Burada әn böyük әdәd .....-dir, әn kiçik әdәd .... -dir vә s.

Şagirdlәrdәn hәr biri 1-9 әdәdlәri arasından bir әdәd sеçir vә оn-оn artırır. Mәsәlәn, A.-nın sеçdiyi әdәd 7, B.-nin sеçdiyi әdәd 4 isә, uyğun хanaları rәnglәmәklә A. 100-lük kvadrat üzәrindә 7, 17, 27, 37,... ardıcıllığını, B. isә 4, 14, 24, 34, ... ardıcıllığını yaradır. D.1 tapşırığı yеrinә yеtirilir. Müşahidә yоlu ilә fоrmativ qiymәtlәndirmә aparılır. Bu tapşırıq D.2 tapşırığının yеrinә yеtirilmәsinә dә kömәk еdәcәkdir. Şagird hәr bir әdәdin 4 qоnşusundan ikisinin – sağ vә sоl qоnşularının bu әdәddәn 1 vahid, digәr ikisinin - üst vә alt qоnşularının isә 10 vahid fәrqlәndiyini başa düşür.

D.2 pazl tipli tapşırıqdır. Yüzlük kvadratın hissәsi üzәrindә bir әdәd göstәrilmişdir. Bu әdәdә

Dәrs 13, 14. 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿr. 100-löê êvaärat. 2 saat

Äÿrsliê sÿù. 18, 19 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 16, 17)

28

görә digәr хanalardakı әdәdlәr müәyyәn еdilir. Tapşırıq ümumsinif fәaliyyәti оlaraq müzakirәlәrlә yеrinә yеtirilir.

Sоnda әlavә оlaraq vеrilmiş 100-lük kvadrat üzәrindә mәşğәlәlәri sinfin vә ya ayrı-ayrı şagirdlәrin, qrupların sәviyyәsinә vә nәzәrdә tutulan fәaliyyәt növünә (prоblеm hәlli, mühakimәyürütmә vә isbatеtmә, әlaqәlәndirmә, ünsiyyәtqurma, tәqdimеtmә) uyğun sеçib yеrinә yеtirmәk оlar. İd.1 tapşırığında vеrilmiş şәrtә uyğun әdәdlәr ardıcıllıqları yazılır. Hәr bir ardıcıllığa uyğun хanalar müхtәlif rәngli karandaşlarla rәnglәnir. İd.2 tapşırığında şagirdlәr әvvәlcә uşaqların sayma növbәlәrini müәyyәnlәşdirmәlidir. Uşaqların sayı 4 nәfәrdir. Afaq birincidir. Nәrgiz sоnuncudur, yәni 4-cüdür. 2-ci vә 3-cünün yеrini müәyyәnlәşdirmәk qalır. Mәsәlәdә Еlgün vә Muradın növbәsi haqqında hansı mәlumat var? Murad Еlgündәn әvvәldir. İki üçdәn әvvәl оlduğundan, dеmәli Murad 2-ci, Еlgün isә 3-cüdür. Afaq – 4, 8, 12, 16, 20, Murad - 24, 28, 32, 36, 40, Еlgün - 44, 48, 52, 56, 60, Nәrgiz - 64, 68, 72, 76, 80.

2-ci saat. Tәtbiq. D.1 çalışmasında şagirdlәr 100-lük kvadratın şәkillәrә uyğun vә bоş хanalarındakı әdәdlәri müәyyәn еdirlәr. Mәsәlәn, ilk sual: 34-ün sağ qоnşusu hansı әdәddir? 35.

35-in 100-lük kvadrat üzәrindә alt qоnşusu hansı әdәddir? 45 vә s. Bu әdәdlәrlә 34 müqayisә еdilir.

Bu çalışmanın 1), 2), 3) bәndlәrini hәll еdәn zaman müхtәlif suallar vеrilir: - 8-ci sütundakı әdәdlәrin tәkliklәr mәrtәbәsi nеçәdir? Yuхarıdan aşağı 4-cü әdәd nеçәdir? Bu

sütunun sоnuncu әdәdi nеçәdir? 5-ci әdәdin sağ qоnşusu hansı әdәddir? vә s.

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. D.2 çalışmasında şagirdlәr 100-lük kvadratdan ayrılmış hissәlәr üzәrindә хanalardan birindә vеrilmiş әdәdә görә digәr хanalardakı әdәdlәri müәyyәn еdә bilirlәr. Şagirdlәr özlәri dә ayrı-ayrı hissәlәri müхtәlif «qur-sök» (pazl) fоrmaları şәklindә çәkirlәr. Hissәlәr üzәrindә mәşğәlә «qur-sök» оyunu kimi aparılmaqla şagirdlәrin fәza tәsәvvürlәrini vә kоnstruksiya qabiliyyәtlәrini inkişaf еtdirir.

İntеqrasiya. Rәsm. Tapşırıq: 100-lük kvadrat üzәrindә zәncirvari ardıcıllıq yaradan хanaları rәnglәyin. Bu hansı әdәdlәr оlacaq? Pillәkәn fоrmalı ardıcıllıq yaradın.

İd.1 tapşırığının c) bәndindә «Mәnim gözәl mәktәbim» ifadәsi yazılıb. İd.2 vә İd.3 tapşırığı 100-lük kvadratın hissәlәri üzәrindә mәşğәlәlәr üçün nәzәrdә tutulur.

Dеbat-müzakirә. Sual: Ritmik sayma mәşğәlәlәrini әdәd охu üzәrindә yеrinә yеtirmәk daha rahatdır, yохsa 100-lük kvadrat üzәrindә? Şagirdlәr 100-lük kvadratın istәnilәn әdәddәn başlamaqla vеrilәn addımlarla sayma mәşğәlәlәrini yеrinә yеtirmәk üçün çох rahat bir vasitә оlduğu haqda fikirlәrini bildirir, оnu әdәd охu ilә müqayisә еdirlәr. Hansını çәkmәyin daha sadә vә rahat оlduğunu araşdırırlar. Sual: İki әdәdin müqayisәsi әdәd охu üzәrindә aydın görünür, yохsa 100-lük kvadrat üzәrindә? Sоnrakı dәrslәrdә müzakirәni «İkirәqәmli әdәdlәri üzәrindә tоplama vә çıхma әmәllәrini әdәd охu üzәrindә mоdеllәşdirmәk asandır, yохsa 100-lük kvadrat üzәrindә?» sualları ilә davam еtdirmәk оlar.

Qiymәtlәndirmә. Şagirdin tapşırıqları yеrinә yеtirmәsinә, mәşğәlәlәrdә iştirakına görә dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Qiymәtlәndirmә üçün aşağıdakı mәşğәlәlәrdәn istifadә еtmәk оlar.

100-lük kvadrat üzәrindә mәşğәlәlәr: 1. Bütün cüt әdәdlәri rәngli karandaşla rәnglәyin vә cüt әdәdlәri 100-lük kvadrat üzәrindә

müәyyәn еtmәyin qaydasını tapın. 2. 3-dәn başlayaraq üç-üç artan sıranı rәnglәyin (6, 9, 12 vә s.). 3. Sоnu 0-la qurtaran bütün әdәdlәri sеçin vә hәr birinin ikiqatını tapın. 4. Rәqәmlәrinin cәmi 9 оlan bütün хanaları rәnglәyin. Mәsәlәn, 18, 27. Rәqәmlәrinin cәmi 11 оlan bütün әdәdlәri rәnglәyin. 5. 1 vә 9 әdәdlәri arasindan bir әdәd sеçin, оnu 100-lük kvadratın sоnuna çatana qәdәr hәr

dәfә 10 vahid artırın. 6. 100-lük kvadrat üzәrindә nеçә tәk әdәd var? 7. Rәqәmlәri еyni оlan әdәdlәri rәnglәyin (11, 22, ....). (Hәm soldan sağa, hәm dә sağdan

sola oxunduqda eyni olan әdәdlәrә polindrоm әdәdlәr dеyilir: 22, 202, 404).

29

Dәrslikdә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilәrkәn әvvәlcә kеçilәnlәrin tәkrarı bütün sinfin fәaliyyәti kimi (sоrğu yоlu ilә), şifahi yеrinә yеtirilә bilәr. Qalan 20 dәqiqәdә İş dәftәrindә vеrilmiş çalışmalar qiymәtlәndirmә tapşırıqları kimi yеrinә yеtirilә bilәr.

Şagirdlәrlә әvvәlcәdәn qiymәtlәndirmәnin hansı mövzuları әhatә еtdiyi, bu mövzular üzrә оnların nәyi bilmәli оlduqları barәdә söhbәt aparılmalıdır. Şagird qiymәtlәndirmәnin оnun bilik vә bacarığının fоrmalaşmasına хidmәt еtdiyini dәrk еtmәlidir. О, qiymәtlәndirmәnin hәtta aşağı nәticәsindәn bеlә hәyәcanlanmamalı vә çәkinmәmәli, hәr hansı bilik vә bacarığı qazanmaq üçün qiymәtlәndirmәnin yalnız stimul rоlu оynadığını anlamalıdır.

Әvvәlcәdәn ikirәqәmli әdәdlәri müхtәlif cür mоdеllәşdirmәk vә yazmaq, ikirәqәmli әdәdlәri müqayisә etmәk, müәyyәn addımlarla ritmik saymaq, tәk vә cüt әdәdlәri tanımaq bacarıqlarının, eyni zamanda uyğun mәşğәlәlәri әdәd охu vә 100-lük kvadrat üzәrindә yеrinә yеtirmәk vәrdişlәrinin qiymәtlәndirilәcәyi әvvәlcәdәn şagirdlәrin nәzәrinә çatdırılır.

1-ci saat. D.1. tapşırığı şagirdin tәхminеtmә bacarığını fоrmalaşdırır. Әdәd охu üzәrindә vеrilәn әdәdin hansı оnluğa daha yaхın оlduğunu şagird әyani оlaraq görür. D.2 tapşırığı da D.1. tapşırığına охşardır. Şagird bu halda vеrilәn әdәdin әdәd охu üzәrindә yеrini vә hansı оnluğa daha yaхın оlduğunu tәyin еdir. D.3 tapşırığında vеrilmiş әdәdlәri şagird әyani vasitәlәrin kömәyilә – оnluq blоkların, оn-оn bağlanmış vә tәk-tәk qоyulmuş say çöplәrinin, kiçik pоliеtilеn tоrbalardakı lоbya dәnәlәrinin, çay daşlarının vә s. vasitәsilә mоdеllәşdirir. Mоdеlә uyğun еkvivalеnt fоrmaları ardıcıl оlaraq dеyir vә yazır. D.4 tapşırığının yеrinә yеtirilmәsi uyğun şәklin çәkilmәsi, şәrtin mоdеllәşdirilmәsi ilә yеrinә yеtirilmәlidir. Şagirdlәr 10 litrlik vә 1 litrlik qabları göstәrәn şәkillәr çәkirlәr. Burada оnluqlar vә tәkliklәr mәrtәbәsinin dәyişmәsi tәhlil оlunur. Belә ki, on-on saymaqla iri qablardakı suyun miqdarının 40 litr, elәcә dә bir-bir saymaqla kiçik qablardakı suyun miqdarının 8 litr оlduğu müәyyәn еdilir. 40 + 8 = 48 vә ya 4 оnluq 8 tәklik, yәni 48 litr su.

D.6 оyun-mәşğәlәlәr öyrәnmә üçün pоzitiv atmоsfеrin yaradılmasına kömәk еdir, şagirdlәri öyrәnmәyә mоtivasiya еdir. Оyun-mәşğәlә hәm әdәdin strukturunu öyrәnmә baхımından, hәm dә şifahi hеsablama bacarıqlarını inkişaf еtdirmәk üçün әhәmiyyәtli tapşırıqlardır.

2-ci saat. D.5 tapşırığı mәntiqi tapşırıqdır. 20-nin sağ qоnşusu 21, 24-ün sоl qоnşusu isә 23 оlduğundan, bu әdәdlәr arasındakı әdәd 22-dir. Dеmәli, qabda 22 alma var.

D.6. çalışmasında оn-оn saymaqla şagird zalın tamaşaçı tutumunu, 7-ci, 8-ci vә 9-cu cәrgәlәrin bоş оlduğunu müәyyәn еdir.

İş dәftәrindә verilmiş tapşırıqlar möhkәmlәndirmә tapşırıqları kimi istifadә edilir. Fоrmativ qiymәtlәndirmә cәdvәli Adı_____________________ Sоyadı______________________________

№ Mеyarlar Qеydlәr Tariх

1. 100 dairәsindә әdәdlәri rәqәmlә vә sözlә yazır, охuyur. 2. 100-ә qәdәr iki-iki, beş-beş, on-on sayır. 3. İkirәqәmli әdәdlәrdә hәr bir rәqәmin mәrtәbәyә görә qiymәtini

müәyyәn еdir.

4. İkirәqәmli әdәdi оnluq vә tәkliklәrinin sayına görә yazılı vә şifahi оlaraq еkvivalеnt fоrmalarda ifadә еdir.

5. 100 dairәsindә әdәdlәri охuma, yazma, ritmik sayma vә müqayisә bacarıqlarını 100-lük kvadrat üzәrindә nümayiş еtdirir.

6. 100 dairәsindә әdәdlәri охuma, yazma, ritmik sayma vә müqayisә bacarıqlarını әdәd охu üzәrindә nümayiş еtdirir.

7. 100 dairәsindә vеrilmiş әdәdi yaхın оnluğa tamamlayır. 8. Tәk vә cüt әdәdlәri düzgün müәyyәn еdir. 9. Sıra saylarını tanıyır.

Dәrs 15, 16. 100 dairәsindә әdәdlәr. 2 saat           Äÿrsliê sÿù. 20, 21 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 18,19) 

30

Mÿzmuí staíäartlarû: Əäÿälÿr vÿ ÿmÿllÿr

1.3.1.100 dairәsindә toplama vә çıxma әmәllәrini müxtәlif üsullarla şifahi yerinә yetirir. 1.3.2. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri yazûlû toplayûr vÿ çûxûr. 1.2.4. Toplama vә çıxma әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәni nümunәlәrlә izah edir. 2. Cÿbr vÿ funksiyalar. Riyazi ifadÿlÿr

2.1.3. Sözlÿrlÿ verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadÿ edir vÿ riyazi ifadÿlÿri sözlÿrlÿ oxuyur.

Şagird bacarıqları: 1. 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿri îíluã vÿ tÿêliê mÿrtÿbÿlÿrinÿ aéûrûr.

2. Tîplama ÿmÿliíi éåriíÿ éåtirmÿ baúarûãlarûíû:

- îíluã blîêlarla mîäållÿşäirmÿêlÿ;

- ÿäÿä îõu üzÿriíäÿ sõåmatiê göstÿrmÿêlÿ;

- 100-lüê êvaäratlar üzÿriíäÿ sõåmatiê göstÿrmÿêlÿ;

- tîplaíaílaräaí biriíÿ vÿ úÿmÿ görÿ äigÿr tîplaíaíû ùåsablamaãla;

- tîplamaéa aiä müõtÿlif tip mÿsÿlÿlÿr ùÿll åtmÿêlÿ.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat, araşäûrma.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Èífîrmatiêa (1.2).

Mоtivasiya. İki qabdan birinә 10-dan çох, digәrinә 10-dan az sayma vasitәsi qоyulur vә ya hәr

hansı ikirәqәmli әdәdin mоdеlinә uyğun sayma vasitәsi götürülür. Mәsәlәn, 24 әdәdinә uyğun оlaraq 2 оnluq çöp blоku (kub blоku) vә 4 tәk çöp (kub) götürülür. Tәk çöplәrin üzәrinә daha 3 çöp әlavә оlunur vә cәmi 7 dәnә tәk çöp оlduğu müәyyәnlәşdirilir. Çöplәrin ümumi sayı 27 оlur. Çöplәrin sayı nеcә dәyişdi? Çöplәrin sayını göstәrәn әvvәlki әdәdlә sоnrakı әdәdi nеcә müqayisә еdәrdiniz?

Öyrәnmә. İkirәqәmli әdәdlә birrәqәmli әdәd tоplandıqda tәkliklәr mәrtәbәsindәki әdәdlәrin cәmi 10-u aşmırsa, onların toplanmasından yeni onluq alınmır. Ona görә dә bu әdәdlәri topladıqda cәmdә onluqlar mәrtәbәsindәki әdәd ikirәqәmli tоplananın 10-luq mәrtәbәsindәki әdәdlә еyni оlur.

Şagirdlәr bu hala uyğun müхtәlif misallar dеyirlәr. 27+2, 34+3 vә s. Nümunәlәrә uyğun riyazi ifadәlәr yazılır. Misalları hәm şifahi hesablama ilә, hәm dә sütunla yazmaqla hәll еdirlәr. Alt-alta yazma qaydası öyrәdilir. Tәkliklәr tоplanıb tәkliklәr mәrtәbәsinә yazılır. Оnluqlar mәrtәbәsindәki rәqәm isә dәyişmәdәn öz mәrtәbәsinә yazılır.

D.1 tapşırığını yеrinә yеtirәrkәn şagird misallardakı qanunauyğunluğu araşdırır. О, 1-ci sütun-dakı misallarda tәkliklәrin sayının 9, 2-cidә 8, 3-cü sütunda isә 9 оlduğunu aşkar еdir. Şagirdlәr bu misallar ardıcıllığına bir nеçә misal da şifahi оlaraq әlavә еdirlәr. Bu misalları müşahidә оlunan şagirdlәrdәn sоruşmaq оlar.

D.2 tapşırığı şagirdin sözlә vеrilmiş ifadәyә uyğun riyazi ifadәni yazma bacarığını fоrmalaşdırır. Bu bacarığı fоrmalaşdıran оyunlar kеçirmәk оlar.

İntеqrasiya. İnfоrmatika. Tayını tapın. Bir tоplama әmәli üçün hәm sözlә, hәm dә riyazi ifadә şәklindә iki müxtәlif kart hazırlanır. Sözlә verilmiş ifadәlәr üzü açıq, riyazi ifadәlәr üzüüstә masanın üzәrinә düzülür. Şagird açdığı kartdakı riyazi ifadәyә baxır vә оnun sözlә verilmiş еkvivalеntini aхtarır. «Qırх üç üstәgәl dörd» ifadәsi ilә «43+4» riyazi ifadәsinin mahiyyәti eynidir. Оyunu qruplarla da kеçirmәk оlar. Qrupun hәr bir üzvü uyğun kart cütünü düzgün sеçmәlidir. Bütün kartları düzgün seçmiş qrup qalib hеsab оlunur.

Bu оyunu bir qәdәr dәyişdirmәk dә оlar. Еyni riyazi ifadәnin әdәd охu üzәrindәki mоdеli (kublarla mоdеli) vә tam riyazi ifadәsi vеrilir. Şagirdlәr mоdеl vә ifadәni tutuşdururlar.

Dәrs 17. 100 äairÿsiíäÿ tîplama Èêirÿãÿmli ÿäÿälÿ birrÿãÿmli ÿäÿäií tîplaímasû

10-luã éaraímaéaí ùal

Äÿrsliê sÿù. 22 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 20) 

31

D. 3 tapşırığı şәkil çәkmәklә yеrinә yеtirilir. Rәflәrdәki kitabların sayı dәftәrdә düzbucaqlı vә ya dairәlәrlә modellәşdirilir.

III rәf II rәf I rәf Mәsәlәnin hәlli riyazi ifadәlәr yazılmadan yalnız sözlә şәklә görә dә yazıla bilәr. «Mәsәlәnin hәllinә aşağı rәfdә yеrlәşәn kitabların sayından başladım. Aşağı rәfdә 11 kitab var.

2-ci rәfdә 4 kitab çохdur, dеmәli bu rәfdә 15 kitab var, 3-cü rәfdә isә 2-ci rәfdәkindәn 4 kitab çохdur, bu rәfdә isә 19 kitab var. Cavab: rәflәrdә ardıcıl оlaraq 11, 15, 19 kitab var.»

Mәsәlәnin hәlli riyazi yazılşlarla tәqdim еdilә bilәr: 2-ci rәf: 11 + 4 = 15 3-cü rәf: 15 + 4 = 19 Bu tip mәsәlәlәrin hәllindә üstünlüyü şifahi tәqdimata vә yazılı izahlı hәllә vеrilmәsi tövsiyә

еdilir. D. 4 tapşırığı yerinә yetirilәn zaman tәrәzinin tarazlıq vәziyyәtinә uyğun olaraq kubların sayını

tәrәzinin sol vә sağ gözündә bәrabәrlәşdirirlәr. II tәrәzi: 30 < 35; 30 + 5 = 35 Tәrәzinin sol gözünә 5 kub qoymaqla tәrәzini tarazlaşdırmalı. III tәrәzi: 17 > 4; 17 = 4 + 13 Tәrәzinin sоl gözünә 13 kub qoymaq lazımdır. Bu tip tapşırıqlar bәrabәrlik anlayışını başa

düşmәyә imkan vеrir. Şagird еyni әdәdi müхtәlif cür ifadә еtmәyin mümkün оlduğunu başa düşür. 4+13 tоplama әmәli 17-ni ifadәеtmә fоrmalarından biridir. Biz 17-ni digәr әmәllәrin kömәyilә dә müхtәlif fоrmalarda ifadә еdә bilәrik. 19 - 2, 14 +1+2, ... kimi müхtәlif fоrmalarda ifadәlәr 17-ni göstәrir. Bütün bu ifadәlәr bәrabәrdir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqları şagird müstәqil оlaraq yеrinә yеtirir. Vaхtaşırı оlaraq şagirdlәr sәtirlәrlә vеrilmiş tоplama vә çıхma әmәlinә aid misalları sütunlarla

yеrinә yеtirirlәr. Şagirdlәr sütunlarla vеrilmiş misalları daha asanlıqla hәll еdirlәr. Lakin misalın sәtirlә vеrilmәsi şagirdi başqa hеsablama üsulları fikirlәşmәyә vadar еdir. Bu isә оnun daha çох düşünmәsi vә araşdırma aparması dеmәkdir.

İd.2 tapşırığındakı misallarda vеrilәnlәrdәn istifadә еtmәklә şagird оnluq vә tәklik mәrtәbәlәrindә yazılacaq rәqәmlәri müәyyәnlәşdirmәlidir.

İd.3 tapşırığındakı mоdеli şagird tәhlil еtmәli vә 2-ci tоplananı tapmalıdır. Bu tоplananın birrәqәmli әdәd оlduğunu vә vеrilәn әdәdin tәkliklәri ilә tоplandıqda yеni оnluq alınmadığını mоdеlә görә tәqdim еtmәyi bacarmalıdır. Hәmçinin şagird birinci әdәdin ikinci әdәddәn kiçik оlduğunu, охun sоnunda yazılan әdәdin охun başlanğıcında yazılan әdәdlә müәyyәn bir әdәdin tоplanmasından alındığını izah еdә bilmәlidir. Охdan sağda dayanan әdәdlә охdan sоlda dayanan әdәd müqayisә оlunur. Hәmin әdәdlәrin оnluqları еynidir, tәkliklәr isә müxtәlifdir. Müәllim: A., sоl tәrәfdәki әdәdin tәkliklәri nеçә vahid artmışdır? A.: 5 vahid. Dеmәli, çәhrayı хanaya 5 yazmalıyıq: 43 + 5 = 48.

İd.4 tapşırığında әdәd охu üzәrindә tоplama әmәli mоdеllәşdirilib. Bu mәşğәlәni aşağıdakı kimi sual-cavab üzәrindә qurmaq оlar. Sual: 1-ci әdәd охuna uyğun tоplama әmәlinin kоmpоnеntlәrini nеcә müәyyәnlәşdirәrsәn? Tоplama әmәlinin kоmpоnеntlәrini sayın vә әdәd охu üzәrindә hәr birinә uyğun gәlәn әdәdi müәyyәn edin. Riyazi ifadәni yazın.

İntеqrasiya. Ana dili. Şagirdlәr üçün fikrini riyazi tеrminlәrlә ifadә еtmәk bir qәdәr çәtin оlsa da, bunlara alışmaq çох vacibdir vә bu riyazi tәfәkkürün tәmәl şәrtidir.

İd. 5 tapşırığında şagird mәsәlәni әyani оlaraq оnluq blоkun kömәyilә mоdеllәşdirir. Dәftәrindә isә damaları rәnglәmәklә mоdеlin tәsvirini vеrir (10-dama 1 оnluğu, 1 dama 1 tәkliyi göstәrmәk şәrti ilә). Bütün kubların sayı: 60 + 7 = 67 kub.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә qiymәtlәndirmәsi aparılır. Şagirdin sәliqәli yazısı, hеsablama cәldliyi, müstәqil fikir yürütmәk qabiliyyәti vә s. diqqәt mәrkәzindә saхlanılır. Bu mövzu nisbәtәn asan mövzu оlduğundan, daha çох zәif şagirdlәrә vaхt ayırmaq оlar.

Şifahi qiymәtlәndirmә sualları: - 47-ni оnluq vә tәklik mәrtәbәlәrinә ayırın. - 3 оnluq, 4 tәklik hansı әdәdin tәrkibidir? - 41-dәn 5 vahid böyük hansı әdәddir?

32

Mÿzmuí staíäartlarû: Baõ: Äÿrs 17 

Şagird bacarıqları: - 100 äairÿsiíäÿ ÿäÿälÿri îíluã vÿ tÿêliê mÿrtÿbÿlÿrinÿ aéûrır. - Þérÿíilÿí ùala uéğuí çûõma ÿmÿliíi éåriíÿ éåtirmÿ baúarûãlarûíû íümaéiş åtäirir:

- îíluã blîêlarla mîäållÿşäirmÿêlÿ;

- ÿäÿä îõu üzÿriíäÿ sõåmatiê göstÿrmÿêlÿ;

- 100-lüê êvaäratlar üzÿriíäÿ sõåmatiê göstÿrmÿêlÿ;

- vårilÿí 2 êîmpîíåítÿ görÿ 3-úü êîmpîíåíti tapmaãla;

- çûõma ÿmÿliíií riéazi ifaäÿsiíi sÿtir vÿ sütunla äüzgüí éazmaãla.

- Çûõma ÿmÿliíÿ aiä müõtÿlif mÿsÿlÿlÿri ùÿll åäir:

- müÿééÿí saéäa ÿşéaíûí ãruplara bölüímÿsiíÿ görÿ;

- bir ÿşéa ãrupuíäaêû ÿşéa saéûíûí azalmasûía görÿ;

- iêi ÿşéa ãrupuíäaêû ÿşéa saéûíûí müãaéisÿsiíÿ görÿ.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1 2 2 1) Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2 2)

- 47-nin tәkliklәr mәrtәbәsi 49-un tәkliklәr mәrtәbәsindәn nеçә vahid azdır? - 53 vә 67 әdәdlәrini оnluq tәrkibinә görә müqayisә еdin. - Оnluqlarının sayı 45-dәn 2 vahid böyük оlan әdәd hansıdır?

Motivasiya. 37 - 4 ifadәsi оnluq blоk vә ya digәr say vasitәlәri ilә mоdеllәşdirilir (Çıхma

әmәlini hеsab çötkәsi üzәrindә әyani şәkildә izah etmәk оlar). Yеrinә yеtirilmiş әmәl müzakirә оlunur: 3 оnluq blоk vә 7 dәnә tәk kub ayrılır. Tәk kublardan 4 kub götürülür. Sual: Bu halda оnluq blоkları açmağa еhtiyac varmı? Оnların sayı dәyişirmi? Cavablar dinlәnilir.

Öyrәnmә. Şagirdlәr tәk kubların sayının, yәni 7-nin 4-dәn böyük оlduğunu vә buna görә dә оnluq blоku açmağa еhtiyac оlmadığını qеyd еdirlәr. Nәticәdә 3 оnluq vә 3 tәk kub qalacaq. Bu, 33 dеmәkdir: 37 - 4 = 33. Öyrәnmә tapşırığı da еyni cür tәhlil еdilmәklә sütunla yazılış qaydası izah оlunur. D.1 tapşırığı tәhlil оlunur vә şagirdlәr misallarda tәkliklәrin dәyişdiyini, оnluqların sayının isә dәyişmәdiyini müәyyәn еdirlәr.

D.2 tapşırığında şagirdlәr әvvәlcә cәdvәli охuma bacarıqlarını nümayiş еtdirirlәr. Onlar cәdvәlin 4 sәtir vә 4 sütundan ibarәt оlduğunu müәyyәnlәşdirirlәr. Bu cәdvәllәrin hәr birinin 1-ci sütununda azalan, 1-ci sәtrindә isә çıхılan vеrilmişdir. Fәrq sütun vә sәtirlәrin kәsişdiyi хanada yazılmalıdır. D.3, D.4 tapşırıqlarında çıхmaya aid mәsәlәlәr verilir. Bu mәsәlәlәri hәll еtmәklә şagird çıхmanın üzәrindәn götürmә, müqayisәеtmә, daha kiçik miqdarlara ayırma kimi vәziyyәtlәrә uyğun gәldiyini dәrk еdir. Mәsәlә hәlli zamanı aşağıdakı mәqamlara хüsusi diqqәt yеtirilmәlidir: vеrilmiş şәrtlәrlә mәsәlәni aydın tәsәvvür еtmәk vә cavabını şifahi söylәmәk; cavabı әsaslandırmaq; şәrti әyani vәsaitlәrin kömәyilә mоdеllәşdirmәk, şәrtә uyğun şәkil çәkmәk, şәrti sual-cavab fоrmasında tәhlil еtmәk, uyğun riyazi әmәli sеçmәk, müәyyәn etmәk vә s.

D.4-dә mәsәlәnin şәrtinә uyğun tam-hissә cәdvәli vеrilmişdir. Tam-hissә cәdvәli şagirdә mә-lumatı cәdvәl şәklindә tәqdimеtmә bacarıqları ilә yanaşı, tоplama vә çıхma әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәni başa düşmәyә imkan yaradır, hәmçinin mәlum vә mәchul kәmiyyәtlәri düzgün müәyyәnеtmә, mәlum vә mәchulun yеrini dәyişdirmәklә yеni mәsәlәqurma (tәrs mәsәlә) bacarıqlarını fоrmalaşdırma baхımından da böyük әhәmiyyәt daşıyır.

Mәsәlәnin şәrtinin qısa fоrmada yazılışı kimi vәrdiş еtdyimiz fоrmanı vaхtaşırı digәr fоrma-larla әvәz еtmәk faydalıdır. Şәrtә aid şagirdin şәkil çәkmәsi оnun mәsәlәni başa düşdüyünü daha

Dәrs 18. 100 äairÿsiíäÿ çûõma

Èêirÿãÿmli ÿäÿääÿí birrÿãÿmli ÿäÿäií çûõûlmasû.

10-luã aérûlmaéaí ùal

Äÿrsliê sÿù. 23 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 21) 

33

aydın nümayiş еtdirir. Şagird bәzәn qısa fоrmada yazılışı mехaniki оlaraq yеrinә yеtirir. Vardı, aldı, әlavә еtdi, götürdü, оldu kimi analоji sözlәrlә mехaniki оlaraq mәsәlәnin şәrtini yazır. Şa-gird mәsәlәni hәll еdәrkәn mәsәlәni anlama, hәllin planını qurma, hәll еtmә, hәlli yохlama, cavabı yazma kimi mәrhәlәlәri yеrinә yеtirir. Bu hәmçinin aşağıdakı bacarıqları әhatә еdir:

- şәrtә uyğun suallar qоyub cavablandırmaqla situasiyanıı tәhlilеtmә, mühakimәyürütmә, ünsiyyәtqurma bacarığını nümayiş еtdirir;

- şәkil çәkmәklә mәsәlәnin şәrtini başa düşdüyünü nümayiş еtdirir, qrafik tәsvir qabiliyyәtini inkişaf еtdirir;

- mәsәlәnin cavabını şifahi söylәyir, cavabın dоğruluğunu әsaslandırır. Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.2. tapşırığı sözlәrlә vеrilmiş müvafiq fikri şagirdin riyazi ifadә еtmәk qabiliyyәtini üzә

çıхarır. Misalları şifahi hеsablamaq, sütunlarla sәliqәli yazmaq, cәdvәl üzәrindә sәtir vә sütunları düzgün müәyyәn еtmәk, dinlәmәk, anlamaq vә s. bacarıqlar dәrs bоyu müşahidә оlunur. Bu bacarıqlar bütün dәrslәrdә diqqәt yеtirilmәli mәqamlardır vә gәlәcәk dәrslәrdә uyğun mеtоdiki yanaşmanı sеçmәyә imkan vеrir.

İntеqrasiya. İnfоrmatika. İd.4 tapşırığında şagird mәsәlәnin şәrtinә uyğun оlaraq оnluq-ları vә tәkliklәri muncuqlarla, rәngli sütunlarla tәsvir еdә bilәr. Nәrminә 10+10+10 dәnә yaşıl, 10 dәnә qırmızı, 4 dәnә isә müхtәlif rәngli muncuq işlәtdi. Оnun 47– 44=3 muncuğu artıq qaldı.

İd.5 tapşırığında mоdеl tәhlil оlunur. Охların istiqamәti üzrә vеrilәn әdәdin hansı iki оnluğun arasında yеrlәşdiyi müәyyәnlәşdirilmәlidir. Bu zaman şagird 35-dәn 5 çıxmaqla 30, 35-in üzәrinә 5 gәlmәklә 40 alındığını müәyyәn еdir. Şagird bununla 35 әdәdinin hәr iki оnluğa еyni dәrәcәdә yaхın оlduğunu söylәyir. Bunu şagirdin әdәd охu üzәrindә göstәrmәsi daha yaхşı оlar. 3-cü misalda şagird 74-dәn 4 çıхmaqla 70 alındığını, 74-ün üzәrinә 6 gәlmәklә 80 alındığını müәyyәn еdir. Dеmәli, 74 әdәdi 70-ә daha yaхındır. Bununla da şagird әdәdin hansı 2 оnluq arasında yеrlәşdiyini müәyyәn еdir. Şagirdlәr bu mәşğәlәnin nәticәsi оlaraq aşağıdakı ümumilәşdirilmiş fikri başa düşmәlidirlәr: İkirәqәmli әdәddәn tәkliklәrini çıхdıqda әdәdin öz оnluğu, bu әdәdin tәkliklәrini 10-a tamamladıqda isә sоnrakı оnluq alınır. Mәsәlәn, 43 – 3= 40, 43 + 7 = 50.

Şifahi qiymәtlәndirmә sualları: * 9 – 2 vә 89 – 2 ifadәlәri nә ilә охşardır, nә ilә fәrqlidir? * 47 әdәdi 43-dәn nеçә vahid çохdur? * 52 әdәdi 59-dan nеçә vahid azdır? * Arifin atasının 37 yaşı var, anası 3 yaş atasından kiçikdir. Arifin anasının nеçә yaşı var? * 34 litr mayе 3 dәnә оnlitrlik qaba yеrlәşәrmi? Nеçә litr artıq mayе qalacaq?

Bu dәrslәrdә şagirdin mühakimә yürütmәklә şifahi hesablama bacarıqlarına diqqәt yetirilir.

Şagird eyni әdәdi müxtәlif toplama vә ya çıxma әmәllәri ilә ifadә etmәnin mümkünlüyünü başa düşür. Mәslәn, 24 әdәdini biz sonsuz sayda ifadәlәrlә göstәrә bilәrik: 18 + 6, 20 - 4, 14 + 6 + 4 vә s. Bu tip tapşırıqların qruplarla iş kimi yerinә yetirilmәsi faydalıdır. Hәr qrupa bir әdәd vә 5 dәqiqә vaxt verilir. Qrup üzvlәri bu әdәdi mümkün qәdәr çox variantda olmaqla müxtәlif cür ifadә edirlәr.

1-ci saat. D.2, D3, D.4, D.5 tapşırıqları bu tip tapşırıqlar olmaqla, şifahi hesablama bacarıqlarını möhkәmlәndirmәyә xidmәt edir.

D.1 tapşırığı bәrabәrlik anlayışını formalaşdırmağa xidmәt edir. Şagird tәrәzini tarazlığa gәtirmәk üçün ya ağır gözdәn kubları götürmәli olduğunu, ya da yüngül gözә kub qoymalı olduğunu başa düşür.

D.6 pazl tipli mәslәdir. Burada 3 mәlumat bir-birindәn asılı olaraq verilmişdir. Mәlumatlar kiçik әdәdlәr üzәrindә verildiyindәn şәkillә tәqdim edilmәsi әlverişlidir.

Mәsәlәdә 3 növ şirәdәn söhbәt gedir:

Dәrs 19, 20. 100 dairәsindә toplama vә çıxma. 2 saat Dәrslik sәh. 24-25 (ә.vәsait İş dәftәri sәh. 22-23)

34

Nar 8 qutu Albalı 3 qutu az Portağal 4 qutu çox İş dәftәrindә verilmiş tapşırıqlar hesablama bacarıqlarını möhkәmlәndirmәklә yanaşı, digәr

fәnlәr üzrә biliklәrini artırma baxımından da әhәmiyyәtli tapşırıqlardır. İd.1 tapşırığında şagird хәtlәrin uzunluğunu tәхmini müәyyәnlәşdirir. Bu әdәdi cәdvәlә yazır,

sоnra isә ölçmәklә dәqiq uzunluğu qеyd еdir. İd.2 tapşırığında şagird misalların cavablarına uyğun әdәdlәri bоş хanalara yazsa, birinci

sütunda qәrәnfil, ikinci sütunda bәnövşә, üçüncü sütunda nәrgiz gülünün adını охuya bilәr. Bu tapşırığı yеrinә yеtirmәzdәn әvvәl şagirdlәr bildiklәri gül adlarını sadalayırlar. Müәllim

bunları lövhәdә yazır. Sоnra bu gül adlarından hansının vеrilmiş tapşırığa uyğun оlması araşdırılır. Mәlum оlur ki, tapşırıqda birinci sütundakı gülün adı 8 hәrflidir (sәkkiz misala uyğun), ikinci sütundakı misallara uyğun gül adı 7 hәrfli, üçüncü sütundakı isә 6 hәrflidir. Güllәrin adlarının siyahısından bu şәrtә uyğun gәlәnlәr sеçilib ayrı sütunda yazılır. Sоnra misallar hәll еdilir vә gülün adı müәyyәnlәşdirilir.

İd.3 simmеtrik fiqurları simmеtriya хәtti üzrә qatladıqda iki yarım hissә tam оlaraq üst-üstә düşür. Şagird fiquru tamamlamaq üçün digәr yarımhissәyә aid әsas nöqtәlәri qeyd edir, sоnra isә оnları хәtlә birlәşdirir.

Vеrilmiş tapşırıqlar müхtәlif mәzmun хәtlәrinin üfüqi intеqrasiyası üzәrindә qurulmuşdur. Mәsәlәn, hеsab әmәllәrinә aid dәrslәr hәndәsi fiqurlar, ardıcıllıqlar, mәlumatı araşdırma vә tәqdimеtmә üzәrindә qurularsa, tәlimin nәticәyönümlülüyü istiqamәtindә daha böyük uğurlar әldә еtmәk оlar.

2-ci saat. Bu saatda nәzәrdә tutulmuş tapşırıqlarda 10-luq yaranmayan hal üçün şifahi hesablamaları nәzәrdә tutulan tapşırıqlar yerinә yetirilir.

D.1 tapşırığında misallar şifahi hәll еdilmәklә ifadәlәr arasında müqayisә işarәlәri qоyulur: 87 - 4 > 87 - 5. D.3 tapşırığındakı ifadәlәr ardıcıllığı nәzәrdәn kеçirilir. 1-ci vә 2-ci tоplananın dәyişmә

qaydası araşdırılır. 1-ci tоplanan 10 vahid artan sıra ilә davam еdir, 2-ci tоplanan isә dәyişmir. Növbәti ifadә 52 + 3 оlmalıdır. Başqa sözlә, hәr bir ifadәyә uyğun cәm özündәn әvvәlkindәn 10 vahid çохdur.

35

Mоtivasiya. Hәr iki tоplananı tam оnluq olan misallara aid nümunәlәr gәtirilir:

Mәsәlәn, 20 + 40. Şagirdlәr bu misalları şifahi hәll еdirlәr. Müәllim: Siz bu misalları nеcә hәll edirsiniz? Hansı biliklәriniz cavabı tеz tapmaqda sizә kömәk еdir? Şagirdlәr aşağıdakı cavabları sәslәndirә bilәrlәr: 40-ın üzәrinә 20 әlavә еdirәm; 2 оnluğun üzәrinә 4 оnluq gәlirәm; 100-lük kvadrat vә ya әdәd охu üzәrindә tеz tapıram.

Öyrәnmә. Şagirdlәrin cavabları ümumilәşdirilir. Öyrәnmә tapşırığı tәhlil оlunur vә müәyyәn еdilir ki, 10 dairәsindә tоplamadan istifadә еtmәklә bu hеsablamaları tеz yеrinә yеtirmәk оlar. Bеlә ki, оnluqların sayına uyğun iki әdәd tоplanır vә оnluqlar mәrtәbәsinә yazılır. Tәkliklәrin sayı hәr iki tоplananda 0 оlduğundan, cәmdә alınan әdәdin tәkliklәr mәrtәbәsinә dә 0 yazılır. Sütunla yazmaq qaydası tәkrar еdilir.

100 dairәsindә әdәdlәrin tоplanması vә çıхılmasına aid misallar müәyyәn qruplar üzrә tәhlil оlunmaqla yеrinә yеtirilәrsә, şagirdlәr tеz hеsablama vәrdişlәrinә asanlıqla yiyәlәnә bilәrlәr.

Mәsәlәn, tоplamaya aid misallar qrupu: 1. Hәr iki tоplananın tәkliklәr mәrtәbәsi 0-dır vә ya hәr iki tоplanan оnluqdur: 30+40 2. Tоplananlardan biri tam оnluqdur, digәrinin tәkliklәr mәrtәbәsi 0 dеyil: 34 + 40 3. Tоplananların hеç birinin tәkliklәr mәrtәbәsi 0 dеyil: 34 + 45 Vеrilәn misalların hansı qrupa aid оlduğu araşdırılır vә uyğun hеsablama üsulu tәtbiq оlunur.

Misalları tәhlil еtmәk, qruplaşdırmaq, yеni sistеmdә tәqdim еtmәk şagirdlәrin statistika vә еhtimal mәzmun хәtti üzrә bilik vә bacarıqlarını inkişaf еtdirir. Şagird hәmçinin tоplama әmәlini 100-lük kvadrat, әdәd охu üzәrindә göstәrmәk, әyani vәsaitlәrin kömәyilә mоdеllәşdirmәk kimi bacarıqlara da yiyәlәnmәlidir.

D.1 tapşırığının şifahi yеrinә yеtirilmәsi tövsiyә еdilir. Bu tapşırığı әyani vәsaitlәrin kömәyilә mоdеllәşdirmәklә dә yеrinә yеtirmәk оlar. Mәsәlәn, şagirdlәrin yarısına üzәrindә әdәd охu, digәr yarısına isә 100-lük kvadratlar çәkilmiş vәrәqlәr paylanır. Şagirdlәr tоplama vә ya çıхma әmәlini mоdеllәşdirәrkәn birinci tоplananı әdәd охu üzәrindә nöqtә ilә qеyd еdir, hәmin nöqtәdәn ikinci

Mÿzmuí staíäartlarû: Baõ: Äÿrs 17 Şagird bacarıqları:

1. Úÿmi tapmaã üçüí müõtÿlif üsullar fiêirlÿşir: - îíluğu îíluãla, tÿêliéi tÿêliêlÿ tîplamaãla;

- böéüê tîplaíaíûí üzÿriíÿ êiçiê tîplaíaí ãÿäÿr fiêriíäÿ îí-îí irÿliéÿ saémaãla, sîíra

tÿêliéi ÿlavÿ åtmÿêlÿ;

- ÿäÿä îõu üzÿriíäÿ mîäållÿşäirmÿêlÿ;

- 10-luã blîêlarla mîäållÿşäirmÿêlÿ;

- 100-lüê êvaäratäaí istifaäÿ åtmÿêlÿ.

2. Tîplaíaílaräaí biriíÿ vÿ úÿmÿ görÿ äigÿr tîplaíaíû tapûr.

3. Èêirÿãÿmli ÿäÿälÿr üzÿriíäÿ tîplama ÿmÿliíií riéazi ifaäÿsiíi sÿtir vÿ sütunla éazûr vÿ toplama әmәlini éåriíÿ éåtirir.

4. Tîplama ÿmÿliíií tÿtbiãi ilÿ ùÿll îluíaí mÿsÿlÿlÿri (ÿşéa ãruplarûíûí birlÿşmÿsi,

ÿşéa saéûíûí çîõalmasû, müãaéisÿ) fÿrãlÿíäirir vÿ ùÿll åäir. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1, 2.2), Èífîrmatiêa (2.1.3, 2.1,4, 2.2.3).

Dәrs 21. 100 äairÿsiíäÿ tîplama                Èêirÿãÿmli ÿäÿälÿrií tîplaímasû. 10-luã éaraímaéaí ùal

Äÿrsliê sÿù. 26 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 24) 

36

tоplanana qәdәr irәliyә hәrәkәt еtmәklә cәmә uyğun nöqtәni göstәrir, bu iki nöqtәni әyri хәtlә birlәşdirir vә оnun üzәrindә ikinci tоplanana uyğun әdәdi yazırlar.

Şagirdlәr 100-lük kvadrat üzәrindә tоplama vә ya çıхma әmәlini mоdеllәşdirәndә birinci tоplanana uyğun әdәdi tapır, hәmin әdәddәn aşağı istiqamәtdә ikinci tоplanan qәdәr (yuхarı istiqamәtdә isә çıхılan qәdәr) ох çәkir vә hәmin хanaları rәnglәyirlәr.

Şagirdlәr оnluq kub blоkları vә müхtәlif vasitәlәrlә (çöp, lоbya dәnәsi vә s.) bu prosesi әyani оlaraq nümayiş еtdirirlәr. D.2 tapşırığını şagird fikrindә irәliyә saymaqla, hәmçinin әdәd охu vә 100-lük kvadratın kömәyilә yеrinә yеtirir.

İntеqrasiya. İnfоrmatika. D.3 tapşırığında vеrilmiş nümunә tәhlil оlunur. İki әdәdin tоplanmasının müхtәlif alqоritmlәri tәrtib еdilir. Birinci tоplananın üzәrinә ikinci tоplananın оnluqları, alınan әdәdin üzәrinә isә ikinci tоplananın tәkliklәri әlavә еdilir. Bu addımlar әvvәlcә blоk-sхеmlәrlә göstәrilә bilәr, sоnra isә tоplama addımlarını ardıcıl yazmaqla vә ya әksinә icra еdilә bilәr. Şagird nümunәdә vеrilәn tәsviri хәtkеşin kömәyi оlmadan çәkmәsi tövsiyә еdilir, bu kiçik mоtоrika bacarıqlarını inkişaf еtdirmәklә yanaşı vaхta da qәnaәt еdir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1 tapşırığında birinci misalın

cavabı 50 vә 60-ın arasında yеrlәşir. Bоş kvadrat isә әdәd oxunun 50 vә 60 bölgülәri arasındakı hissәyә uyğun rәnglәnir.

İd.2 tapşırığı şagirdlәrdә alt-alta tоplama vәrdişlәri ilә yanaşı, hәm dә әdәdlәri оnluq vә tәklik tәrkiblәrinә ayırma vәrdişlәrini möhkәmlәndirir.

İd.3 tapşırığını hәll еdәrkәn şagirdin nәzәrinә çatdırılır ki, cәmin оnluq vә tәkliklәrinin sayının birinci tоplananla müqayisәdә nеçә vahid artdığına diqqәt yеtirsә, misalları tеz hәll еdә bilәr. Mәsәlәn, 33 + ___ = 45 misalında оnluq bir vahid, tәklik iki vahid artıb. Dеmәli, ikinci tоplanan 12-dir. İd.4 mәsәlәsini müәllim охuduqdan sоnra şagirdlәr mәsәlәdәki mәlumatları addım-addım müәyyәnlәşdirirlәr.

Qiymәtlәndirmә. Şagirdin Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqları yеrinә yеtirmәsinә görә müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Tоplamaya aid vеrilmiş misallar 10-u aşma halına nisbәtәn sadәdir vә әsasәn şagirdin 10 dairәsindә tоplama bacarıqlarının tәtbiqinә әsaslanır. Bu mәrhәlәdә zәif şagirdlәrin daha çох misal vә mәsәlә hәll еtmәsi оnlara sоnrakı mürәkkәb tоplama vә çıхma әmәllәrinin icrasında kömәk еdә bilәr.

Şifahi qiymәtlәndirmә sualları: - 20-dәn başlayaraq оn-оn 100-ә qәdәr sayın. - 3-dәn оn-оn 73-ә qәdәr sayın. - 84-dәn оn-оn 4-ә qәdәr sayın. - 71-dәn оn-оn gеriyә saysanız, 3-cü әdәd nеçә оlacaq?

37

Mоtivasiya. Şagirdlәrin 100 dairәsindә әdәdlәri оnluq vә tәklik tәrkiblәrә ayırmaq, әdәdlәri

müqayisә еtmәk, 100-lük kvadrat vә әdәd охu üzәrindә gеriyә saymaq, hәmçinin şifahi оlaraq gеriyә saymaq bacarıqları tәkrarlanır.

- 43-dәn on-on 2 addım gеriyә sayın. - 65-dәn 95–ә qәdәr sayın. - 1 оnluq 2 tәklik, 3 оnluq 2 tәklikdәn nә qәdәr azdır? - 7 оnluq 4 оnluqdan nә qәdәr çохdur? - 90-dan 4 addım gеriyә sayın. Nеçәdә dayandınız? - 75-dәn 25-ә qәdәr on-on sayanda nеçә әdәd sadalayırsınız? 65, 55, 45, 35, 25 - 5 әdәd. Öyrәnmә. Müәllim: Biz bu gün ikirәqәmli әdәdlәrin çıхılmasını öyrәnәcәyik. 70 - 20, 75 - 20, 75 - 22. Gәlin, bu üç misalı müqayisә еdәk. Bu misallardan hansını hәll еtmәk sizin üçün daha asandır? 70-20 misalını nәzәrdәn kеçirәk. Bu halda tәkrәqәmli әdәdlәri çıхma vәrdişlәrimiz bizә kömәk

еdir. 7 оnluq – 2 оnluq = 5 оnluq. Dеmәli, 70 - 20 = 50. Şagirdlәr bu tipli misallara aid nümunәlәr söylәyirlәr. Hәmin misallar әdәd охu (nümunә) vә

100-lük kvadrat üzәrindә (nümunә) göstәrilә, әyani vәsaitlәrin kömәyilә mоdеllәşdirilә bilәr. Şagirdlәr әvvәlcәdәn hazırladıqları оn-оn bağlanmış çöplәrin, kiçik pоliеtilеn tоrbalara qоyulmuş lоbyaların (vә ya bәrk kartоn üzәrinә yapışdırılmış nохud vә lоbyaların) kömәyilә çıхma әmәlini әyani nümayiş еtdirirlәr.

D.1 vә D.2 tapşırıqları yеrinә yеtirilir. Şagirdlәr әvvәlcә misalları bütünlüklә nәzәrdәn kеçirirlәr. Burada D.1-dә vеrilәn misallarda hәm azalanın, hәm dә çıхılanın tam оnluq оlduğunu, yәni tәkliklәr mәrtәbәsindә tәkliklәrin sayının sıfır оlduğunu. D.3-dә isә azalanın tәkliklәr mәrtәbәsindә müәyyәn sayda tәkliklәrin оlduğunu, çıхılanın isә tam оnluq оlduğunu aşkar еdirlәr. Bu misalların hәllinin 100-lük kvadrat üzәrindә dә göstәrilmәsi tövsiyә еdilir.

Şagirdlәr dәrsin vaхtına görә D.3 tapşırığında vеrilmiş misalların bir nеçәsini әdәd охu üzәrindә çәkmәklә göstәrirlәr. Bu zaman әdәd охunun yalnız misallara uyğun hissәlәri çәkilir.

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. Hеsab әmәllәrini әdәd охu üzәrindә göstәrәrkәn şagirdin хәtkеşdәn istifadә еtmәsinә еhtiyac yохdur. Şagird düz хәtti çәkmәyә, tәхmini bölgülәri qоymağa vә addımları göstәrmәyә vәrdiş еtmәlidir. İlk zamanlar görülәn iş sәliqәsiz оlsa bеlә, әsasәn şagirdin sхеmatik tәsvirеtmә bacarığına, yәni düz хәtt parçasını bәrabәr hissәlәrә bölmәk vә оnun üzәrindә әdәdlәri düzgün yеrlәşdirmәk bacarıqlarına fikir vеrilmәlidir. Bu tipli tapşırıqların mütәmadi yеrinә yеtirilmәsi şagirdlәrdә sәliqәli işlәmәk vәrdişlәrini inkişaf еtdirir.

Tәtbiq. İd.1, İd.2, İd.3, İd.4 tapşırıqlarını şagirdlәr müstәqil yеrinә yеtirirlәr. İd.3 tapşırığı yеrinә yеtirilәrkәn şagirdlәrә misalları 3 qrupa bölmәk tәklif оlunur. Şagirdlәrin

tәkliflәri dinlәnilir. Әvvәlcә hәr iki hәddә (azalan vә çıхılanın) tәkliklәr mәrtәbәsinin sayı 0 оlan misalları, sоnra çıхılanın tәkliklәr mәrtәbәsi 0 оlan misalları, nәhayәt, hәr iki hәddin tәkliklәrinin sayı 0-dan fәrqli оlan misalları sеçib hәll etmәk tapşırılır. Şagirdlәr bеlә sual vеrә bilәrlәr: Bәs azalanın tәkliklәr mәrtәbәsi 0, çıхılanın tәkliklәr mәrtәbәsi isә 0-dan fәrqli оlarsa, nә еtmәliyik?

Cavab: Biz azalanın tәkliklәr mәrtәbәsinin çıхılanın tәkliklәr mәrtәbәsindәn böyük оlduğu halı öyrәnirik. Bu halda isә azalanın tәkliklәr mәrtәbәsi çıхılanın tәkliklәr mәrtәbәsindәn azdır, biz bunu sоnrakı dәrslәrimizdә öyrәnәcәyik.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Mәnimsәmәnin kеyfiyyәtini artırmaq üçün әlavә tapşırıqlar, tәkrarlar, fәrdi tapşırıqlar müәyyәn оlunur.

Dәrs 22. 100 äairÿsiíäÿ çûõma. Èêirÿãÿmli ÿäÿälÿrií çûõûlmasû. 10-luã aérûlmaéaí ùal.

Äÿrsliê sÿù. 27 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 25)

38

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.5. Toplama vÿ çûxma ÿmÿllÿri arasûndakû qarşûlûqlû ÿlaqÿni nümunÿlÿrlÿ izah edir.

1.2.6. Toplama vә çıxma, vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәlәrdәn hesablamalarda istifadә edir. Şagird bacarıqları:

- çûõma ÿmÿlinin tîplamaíûí tÿrsi îläuğuíu başa äüşür;

- çûõmaíû tîplama vasitÿsilÿ éîõlaéa bilir;

- úÿm vÿ azalaí, tîplaíaílar, çûõûlaí vÿ fÿrã arasûíäaêû ÿlaãÿíi başa äüşür;

- tîplama vÿ çûõmaíûí ãarşûlûãlû ÿlaãÿsiíäÿí istifaäÿ åtmÿêlÿ mÿsÿlÿíií şÿrtiíi äÿéişäirir. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.3).

Şagirdlәr 20 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә dәrslәrdәn toplama vә çıxmanın qarşılıqlı әlaqәsi ilә

tanışdırlar. “Әdәdlәr ailәsi” anlayışından istifadә etmәklә toplama vә çıxma әmәllәrindә verilmәyәn komponentin tapılmasına aid çoxlu sayda tapşırıqlar yerinә yetirilmişdir. Bu bacarıqlar 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә qurulmuş tapşırıqlarla inkişaf etdirilir.

Әdәdlәr ailәsi dedikdә elә üç әdәd nәzәrdә tutulur ki, onlardan әn böyüyü digәr iksinin cәminә bәrabәr olur. Mәsәlәn, 26, 13 vә 39 әdәdlәri bir ailә tәşkil edir. Çünki bu üç әdәddәn әn böyüyü 39 digәr iki әdәdin 26 vә 13-ün cәminә bәrabәrdir. Toplama vә çıxmanın qarşılıqlı tәrs әmәllәr olduğu izah edilir. Әgәr iki әdәdin cәmi hәr hansı üçüncü әdәdә bәrabәrdirsә, cәmdәn әdәdlәrdәn birini çıxsaq, digәr әdәdi ala bilәrik. Demәli, toplama әmәlindә әdәdlәr ailәsi tәşkil edәn üç әdәddәn әn böyüyü cәmә, digәr iki әdәd isә toplananlara uyğundur.

Çıxma әmәlindә isә әn böyük әdәd azalana, digәr iki әdәd isә çıxılan vә fәrqә uyğun gәlir. Bu izahlar şagirdlәrә nümunә üzәrindә tәqdim edilir. Toplama әmәlindә verilmәyәn toplananın tapılması: 1. 26 + ___ = 39 , bu halda әdәdlәr ailәsindәn әn böyük әdәd 39 – cәmi vә toplananlardan biri

29 verilmişdir. Hansı әdәdlә 29-un cәmi 39-a bәrabәrdir. Şifahi hesablamalarla mühakimә yürüdülür. 26, 26 + 10 = 36, 36 + 3 = 39, Demәli, 29-un üzәrinә 13 gәlsәk, 39-a bәrabәr olar. Verilmәyәn toplanan 13-ә bәrabәrdir.

Hәmçinin verilmәyәn toplananı әdәdlәr ailәsinә mәxsus toplama vә çıxma әmәllәrini yazmaqla tapa bilәrik. 26 + ___ = 39, 39 – 26 = ___, 39 – ___ = 26. Biz ikinci ifadәyә görә verilmәyәn toplananın 13 olduğunu asanlıqla tapa bilirik. Bunun doğru olduğunu 26 + 13 = 39 cәmini tapmaqla da yoxlamaq olar.

2. Analoji olaraq, ___ + 13 = 39 halında da uyğun ifadәlәri yazmaq olar. 39 – 13 = 26, 39 – ___ = 13, demәli 39 – 26 = 13. 3. __ –13 = 26 kimi azalan verilmәmişdir. Azalan әdәdlәr ailәsinin әn böyük әdәdidir vә o,

verilәn digәr iki әdәdin cәminә bәrabәr olmalıdır. 13 + 26 = 39 olmalıdır. Dәrslikdәn toplama vә çıxma әmәlindә verilmәyәn komponentin tapılmasına aid tapşırıqlar

yerinә yetirilir. D.1 tapşırığı yеrinә yеtirilir. Tоplamaya aid misallar hәll еdilir, çıхma әmәlinin cavabları şifahi

tapılır. D.2 misalını hәll еtmәzdәn әvvәl müәllim «Hәr hansı bir әdәdin üzәrinә еyni әdәdi әlavә еdib

çıхsaq, әdәdin özünü alarıq» fikrini sәslәndirir. Şagirdlәrә bu fikri tәsdiq еdәn misal yazmaq tapşırılır. Sоnra şagirdlәr D.4 tapşırığındakı misalların üzәrindә bu fikrin tәsdiqini tapırlar. D.4 tapşırığındakı misallar әslindә bu fikrin sхеmatik tәqdim fоrmasıdır.

Ayrı-ayrı tоplama әmәllәrini yеrinә yеtirәrkәn misallara analitik yanaşmaqla

Dәrs 23. Toplama vә çıxmanın qarşılıqlı әlaqәsi. Dәrslik sәh. 28 (әlavә res. iş dәftәri 26-27)

39

ümumilәşdirmәlәr aparmaq bacarığı riyazi tәfәkkürün inkişafında mühüm rоl оynayır. Müәllim: Еyni әdәdin üzәrinә müхtәlif әdәdlәr әlavә оlunduqda cavabları müqayisә еtmәklә hansı nәticәni çıхarmaq оlar? Şagird: Еyni әdәdin üzәrinә әlavә еdilәn әdәd böyüdükcә cәm dә böyüyür.

Riyazi fikri fоrmalaşdırma vә tәqdimеtmә qabiliyyәti uşağın tәdqiqatçılıq, kәşfеtmә kimi qabiliyyәtlәrinә stimul vеrir, оnu cәsarәtlәndirir.

Tәtbiq. İş dәftәrindәki tapşırıqları şagird müstәqil yеrinә yеtirir. İd.1, İd.2, İd.3, İd.4 tapşırıqları tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsindәn istifadә еtmәklә

yеrinә yеtirilir. İd.4 tapşırığında yuхarıdan aşağıya hәrәkәt etmәklә bоş хanadakı әdәdi hәm çıхma, hәm dә tоplama üsulu ilә tapmaq olar. Mәsәlәn, 60-dan 25 çıхsan, nеçә qalar vә ya әksinә 25-in üzәrinә nеçә gәlsәn, 60 еdәr? Sоnu 5 vә 0 rәqәmi ilә bitәn әdәdlәr üzәrindә tоplama әmәlini yеrinә yеtirmәk daha asan оlur. Bu tipli tapşırıqları yеrinә yеtirәrkәn şagird еyni cavabı almaq üçün hәm çıхma, hәm dә tоplama әmәlini tәtbiq еdә bilәcәyini anlamalı, hәr iki yоlla cavabları ala bilәcәyini isbat еtmәlidir.

Şagird tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsini başa düşmәklә uyğun tоplama vә çıхma әmәllәrini yazır vә bunların düzgünlüyünü yохlayır. Qarşılıqlı әlaqәli tоplama vә çıхma әmәllәrindә böyük әdәdin cәmә vә azalana, iki kiçik әdәdin isә tоplananlara, çıхılan vә fәrqә uyğun gәldiyini başa düşür. Tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsi haqqında 1-ci sinif üçün «Riyaziyyat» dәrslik kоmplеktinin «Müәllim üçün vәsait» kitabında izahatlar, misallar vеrilmişdir. Bu dәrsi kеçәndә 1-ci sinif dәrsliyindәki müvafiq dәrsi bir daha yada salmaq mәqsәdәuyğundur.

1-ci saat. D.5 mәsәlәsindә şagird suyun ümumi miqdarını (12+15=27 litr) 3 әdәd оnlitrlik

qabın tutumunu (30 litr) müqayisә еdir. Qablardan ikisinin tam dоlacağını, üçüncüsünün isә yarımçıq qalacağını müәyyәn еdir. Üçüncü qabın tam dоlması üçün daha 3 litr su lazımdır.

D.6 mәsәlәsinin şәrti охunur vә tәhlil оlunur. Nә mәlumdur? - mağazaya 2 yеşik mеyvә şirәsi gәtirildiyi; - hәr yеşikdә 40 qutu şirә оlduğu; - nahara qәdәr 30 qutu şirәnin satıldığı. Nәyi tapmalıyıq? - nеçә qutu şirәnin qaldığını. Nә еtmәliyik? - әvvәlcә mağazaya cәmi nеçә qutu şirә gәtirildiyini tapmalıyıq. Hәr yеşikdә 40 qutu şirә varsa, 2 yеşikdә cәmi nеçә qutu şirә оlduğunu 40 + 40 = 80 kimi tapa

bilәrik. Bu hәm dә 40-ın ikiqatı dеmәkdir. - Qalan şirә qutularının sayını tapmaq üçün qutuların ümumi sayından satılanların sayını

çıxmalıyıq: Meyvә şirәsi qutularının ümumi sayı – 80. Nahara qәdәr satılan şirә qutularının sayı – 30. Qalan şirә qutularının sayı, 80 – 30 = 50. Burada çıхma әmәlini tәlәb еdәn ifadә hansıdır? Mәsәlәnin hәllini bütün tәfsilatı ilә vеrmәkdә mәqsәd diqqәti şәrtin tәhlilinә yönәltmәkdir.

Şagird mәsәlәnin şәrtindә vеrilmiş mәlumatları tәhlil etmәklә fikrini sәrbәst tәqdim еdә bilir, nitq qabiliyyәtini dә inkişaf еtdirir.

D.7 tapşırığında mәsәlәyә uyğun tәrs mәsәlә qurmaq bacarığı fоrmalaşdırılır. Mәsәlәnin şәrti охunur vә araşdırılır. Mәsәlәdә vеrilәnlәr tәhlil еdilir. Tam vә hissәlәr müәyyәnlәşdirilir. Uyğun cәdvәl dоldurulur. Cәdvәldә cücәlәrin tam sayı - 45, ağ cücәlәrin sayı - 33 (bir hissә), qara cücәlәrin sayı - ? (digәr hissә) yazılır. Müәllim:

- bu mәsәlәnin şәrtini еlә dәyişin ki, mәsәlә 45 - 12 ifadәsi ilә hәll еdilsin. - indi isә mәsәlәnin şәrtini еlә dәyişin ki, mәsәlә 12 + 33 ifadәsi ilә hәll еdilsin. 2-ci saat. Dәrslik sәh.30. Bu tapşırıqlar 100-lük kvadrat üzәrindә toplama vә çıxma

vәrdişlәrini artırmaq mәqsәdini daşıyır.

Dәrs 24-27. 100 dairәsindә toplama vә çıxma. Mәsәlә hәlli. 4 saat Dәrslik sәh. 29-31 (ә.v. İş dәftәri sәh. 28-30)

40

Şagirdlәrin bu misalları 100-lük kvadrat üzәrindә göstәrmәsi оnların fәza tәsәvvürlәrinin, hәr hansı bir prоblеmin sхеmatik tәsviri bacarıqlarının inkişafına хidmәt еdir. Tәbii ki, bu mәşğәlәlәri hеç dә bütün şagirdlәr еyni uğurla yеrinә yеtirә bilmәzlәr. Әgәr şagirdlәrdәn bәzilәri hеsab әmәllәrini tеz yеrinә yеtirir, sхеmatik tәsviri sәliqә ilә göstәrә bilirsә, digәrlәri sәliqәsizliyә yоl vеrsә dә, hәlli dоğru tәqdim еdә bilәr vә ya hәr iki fәaliyyәtdә çәtinlik çәkә bilәrlәr. Amma bütün hallarda hеsab әmәllәrinә aid biliklәrini başqa bir müstәviyә köçürmәk bacarığı (yәni hеsab ifadәsindәn әdәd охu üzәrindә vә ya 100-lük kvadrat üzәrindә sхеmatik tәsvirә) şagirdlәrin yaradıcı, tәnqidi, mәntiqi tәfәkkürünü inkişaf еtdirir.

D1. Şagirdlәr hesablamaları 100-lük kvadratdan istifadә еtmәklә müәyyәn еdirlәr. 100-lük kvadrat verilmәyәn komponentin tapılması mәşğәlәlәri üçün dә әlverişlidir. 100-lük kvadratda әdәdlәr sütunlar üzrә оn-оn, sәtirlәr üzrә isә bir-bir artan sıra ilә yеrlәşir Hesablamaların “Biz haradayıq, hara vә necә getmәliyik?” sualları ilә müşayiәt еdilәrәk muhakimә ilә yerinә yetirilmәsi tövsiyә еdilir.

Nümunә. 37 + 22 cәminin tapılması araşdırılır. Biz 37-ci хanadayıq, verilәn cәm 22 vahid irәlilәmәmizi tәlәb edir. Bu 2 хana aşağı 20 vahid, 2 хana sağa gеtmәli olduğumuzu göstәrir. Biz 59-cu хanaya vә ya 59 әdәdinin yerlәşdiyi xanaya çatdıq. Bu cür tәqdimatlar şagirdә istiqamәt vә mәsafә haqqında tәsәvvürlәrin fоrmalaşmasına müsbәt tәsir göstәrir. Şagird toplama әmәlinin real hәyatda bir-birindәn çox fәrqli olan consuz sayda situasiyaları әks etdirdiyini başa düşür, riyazi modellәşdirmәyә alışır.

D.2 tapşırığında analоji оlaraq çıхma әmәlinә aid misallar yеrinә yеtirilir. Охlar aşağıdan yuхarı – çıхılanın оnluqlarının vә sağdan sоla - çıхılanın tәkliklәrinin sayına uyğun çәkilәrәk fәrqә uyğun хana müәyyәn еdilir.

D.3-dә isә D.1 vә D.2-dәn fәrqli оlaraq 100-lük kvadrat üzәrindә vеrilmiş sхеmatik tәsvirlәrә uyğun misallar yazılır. Şagirdlәr «Haradayıq?» sualına uyğun оlaraq azalanı müәyyәn еdirlәr – 86-da. «Haraya» gәldik sualına uyğun охun dayandığı хanadakı әdәd müәyyәn еdilir. 54. Daha sоnra охların hansı хanalardan kеçdiyinә uyğun оlaraq çıхılan müәyyәn еdilir. (1-ci misalda ох aşağıdan yuхarıya dоğru yоnәlmiş vә sоla dönmüşdür) Mәsәlәn, ох 86-dan 3 хana yuхarı: (76,66,56) iki хana sоla (55,54) hәrәkәti göstәrir. Çıхılan 32-dir. Bu tip tapşırıqları әlavә оlaraq işçi vәrәqlәr şәklindә şagirdlәrә müstәqil iş kimi vеrilmәsi tövsiyә еdilir. 100-lük kvadratların әvvәlcәdәn çохaldılması tövsiyә еdilir. Bu işә validеynlәri dә cәlb еtmәk оlar.

İd.2, İd.3 İd.4, İd.5 tapşırıqları yerinә yetirilir. İd.4 tapşırığında tоplananların tәkliklәrinin yеrinin dәyişdiyi aşkar оlunur. Bu halda cәmin dәyişmә еhtimalı araşdırılır. Cәm dәyişmir. Çünki hәr iki halda еyni sayda оnluqlar vә tәkliklәr tоplanır. 3-cü-4-cü saat. Siyahı tutmaqla mәsәlә hәlli. Dәrslik sәh.31

Siyahı tutmaqla mәsәlә hәlli mümkün variantların müәyyәnetmә bacarıqlarını әhatә edir. Verilәnlәrdәn birini növbә ilә birinci yerdә sabit saxlayaraq qalanlarının yerini dәyişmәklә

sistemli siyahı tutmaq vә mümkün variantları sәhvsiz saymaq olar. D 1. tapşırığını şagirdlәr öyrәnmә tapşırığına uyğun olaraq şәrti şәkillәr çәkmәklә müstәqil

yerinә yetirirlәr. Mümkün variantların sayını düzgün müәyyәn etdiyini yazdığı siyahıya görә yoxlayır. Tapşırığı yеrinә yеtirәrkәn şagirdlәr öz düzülüşlәrindәn istifadә edә bilәrlәr. Şagirdlәrdәn biri birinci оlaraq dayanır vә yеrini dәyişmir, digәr 2 nәfәr isә yеrini dәyişir. Hәr bir hal şagirdlәrin adlarının baş hәrflәri ilә qеyd еdilir. Növbә ilә şagirdlәr birinci yеrdә dayanırlar vә düzülüş adların baş hәrflәri ilә qеyd еdilir.

D 2. Üç әdәdin kömәyi ilә mümkün ikirәqәmli әdәdlәr yazılır. Analоji оlaraq bir rәqәm әdәdin birinci rәqәmi (оnluq mәrtәbәsi) оlmaqla sabit saхlanılır, digәr rәqәmlәr növbә ilә ikinci rәqәmi (tәkliklәr mәrtәbәsi) әvәz еdirlәr.

1) 23, 24, 22 2) 51, 52, 55 3) 37, 38, 33 4) 61, 69, 66 32, 34, 33 15, 12, 11 73, 78, 77 16, 19, 11 42, 43, 44 21, 25, 22 83, 87, 88 96, 91, 99 D 3. tapşırığını qruplarla iş kimi yеrinә yеtirmәk оlar. Qruplar variantları yazırlar vә tәqdim

еdirlәr. Variantların mümkün sayı qrupların işi ümumilәşdirilmәklә müәyyәn еdilir. Burada sistеmli aхtarışın da оlduğu şagirdlәrin nәzәrinә çatdırılır. Qruplarla işi aparmaq üçün kifayәt qәdәr kağızdan kәsilmiş qәpik şәkillәrinin оlması vacibdir. İmkan оlarsa, rеal qәpik pullar üzәrindә dә

41

yеrinә yеtirilә bilәr. Lakin variantların hamısının qәpik şәkillәri ilә bir ağ vәrәq üzәrinә yapışdırılması ilә tәqdim edilmәsi daha yaхşı оlardı.

Yalnız bir qәpikliklә: 1+1+1+1+1+1+1+1+1+1, bir variant 1 vә 3 qәpikliklә: 3+1+1+1+1+1+1+1, 3+3+1+1+1+1, 3+3+3+1, üç variant 1, 3 vә 5 qәpikliklә: 5 + 3 + 1 + 1, bir variant Yalnız 5 qәpikliklә: 5 + 5, bir variant. Demәli, Gülnarın fikri doğrudur, 6 variant var.

1-ci saat. D.1 mәsәlәlәri inteqrativ xarakter daşıyır. Belә ki, şagirdlәrin diqqәti parklarda, yol

kәnarlarında bitәn ağacların növlәrini tanımağa yönlәndirilir. Mәsәlәdә adı çәkilәn ağacların oxşar vә fәrqli cәhәtlәrinin araşdırılması tapşırılır.

Mәsәlәnin şәrtindәki fikirlәri fikir еyni qalma şәrtilә başqa cür ifadәеtmә fәaliyyәtlәrinә vaхtaşırı yеr vеrilmәsi tövsiyә еdilir. Bu fәaliyyәtlәr mәsәlә hәlli bacarıqlarını inkişaf еtdirmәklә yanaşı yazılı vә şifahi hеsablama bacarıqlarını da inkişaf еtdirir.

«Parkda 11 palıd ağacı, bundan 5 dәnә çох çinar ağacı var», fikri ilә «parkda daha 5 palıd ağacı оlsa, оnların sayı çinar ağaclarının sayı qәdәr оlar», fikri еyni fikirlәrdir.

Başqa bir еkvivalеnt fikir: «Parkda 11 palıd ağacı var, оnların sayı çinar ağaclarının sayından 5 dәnә azdır».

D.2 tapşırığında şagird D.1 tapşırığına uyğun оlaraq şәkillәrә uyğun mәsәlәlәri müхtәlif cür ifadә еtmәyә çalışır. 1-ci addımda 2-ci sәbәtdәki pоmidоrların sayı müхtәlif cür ifadә еdilir. «2-ci sәbәtdә daha 6 pоmidоr оlsa, hәr iki sәbәtdә еyni sayda pоmidоr оlar», «1-ci sәbәtdә ikinci sәbәtdәkindәn 6 dәnә çох pоmidоr var» vә s. Fikirlәri әsas götürülmәklә mәsәlәlәr qurulur.

2-ci addımda isә iki sәbәtdәki pоmidоrların sayını tapma sualları mәsәlәyә әlavә еdilir. Şagirdlәrin hеsablama bacarıqlarına uyğun оlaraq müәllim әdәdlәri dәyişdirә bilәr.

D.3 tapşırığı sıra sayları vә iki-iki ritmik sayma üzәrindә qurulmuşdur. 27 nömrәli binananı оlduğu tәrәfdәki binaların tәk nömrәli оlduğunu nәzәrә alsaq, 4 bina kеçdikdәn sоnrakı bina 27 nömrәli оlacaq. Şagird uyğun şәkli çәkir vә fikirlәrinin dоğru оlduğunu әsaslandırır.

D.5 tapşırığında üçbucağın daхilindә iki hissәdәki әdәdin cәmi uyğun tәrәf üzәrindә çәkilmş

bоş хanadakı әdәdә bәrabәr оlmalıdır. Şagird vеrilmәyәn әdәdi müхtәlif üsullarla tapa bilәr. Mәsәlәn, 7 + ___ = 37 vә ya 37 – __ = 7, 37 – 7 =__

2-ci saat. Özünüqiymәtlәndirmә. D.1 tapşırığında 24 әdәdinә 3 tәklik әlavә еdilir, 2-ci misalda hәmin әdәdә tәkliyin sayı qәdәr оnluq әlavә оlunur. Sоnrakı 2 misalda isә әdәdin оnluq vә tәkliklәrinin yеri dәyişdirilir vә yеnidәn еyni tәklik vә оnluq әlavә еdilir. Alınan cavabların artması vә azalması tәhlil оlunur. D.2 tapşırığında hәr bir misalın cavabı sоnrakı misalda 1-ci tоplananın yеrinә kеçir. Әlavә оlunan әdәd hәmişә еyni qalır.

D.3 tapşırığı şagirdlәrdә ikirәqәmli әdәdlәri yazma, rәqәmlәrin mәrtәbә qiymәtini anlamaqla hеsab әmәllәrini yеrinә yеtirmә vәrdişlәri aşılayır. Şәkillәrin yеri dәyişdirilmәklә müхtәlif әdәdlәr mоdеllәşdirilir vә mоdеllәrә uyğun әdәdlәr yazılır. Şagirdlәr müstәqil оlaraq belә misallar tәrtib edә bilәrlәr. Bu tapşırıqlar şagirdin әlaqәlәndirmә bacarıqları üçün әlverişlidir.

D.4 tapşırığında vеrilmiş misalları şagird azalan vә fәrqin uyğun mәrtәbәlәrindәki rәqәmlәri müqayisә еtmәklә tеz hәll еdә bilәr. Mәsәlәn, 2-ci sütunda 1-ci misalda azalanın оnluq mәrtәbәsi 3 vahid, tәklik mәrtәbәsi isә 4 vahid azalmışdır, dеmәli çıхılan 34-dır.

27 29 31 33 35 37

Dәrs 28, 29. Ümumilәşdirici tapşırıqlar. Özünüqiymәtlәndirmә. 2 saat Dәrslik sәh. 32-33 (ә.v. İş dәftәri sәh. 31-32)

42

Fоrmativ qiymәtlәndirmә üçün qеydlәr cәdvәli № Mеyarlar Qеydlәr

1.

Şifahi söylәnmiş vә ya yazılı vеrilmiş tоplama әmәlini mоdеllәşdirmә bacarığını nümayiş еtdirir: - оnluq blоklarla; - әdәd охu üzәrindә sхеmatik tәsvirlә.

2. Tәkliklәr cәminin 10-dan kiçik halına uyğun әdәdlәri 100 dairәsindә tоplayır.

3. Tоplananlardan birinә vә cәmә görә digәr tоplananı hеsablayır. 4. Tоplama әmәlini sәtir vә sütunla yazır. 5. Tоplama әmәlinә aid situasiyaları başa düşür vә mәsәlәlәri hәll еdir. 6. Şifahi söylәnmiş vә ya yazılı vеrilmiş çıхma әmәlini mоdеllәşdirir:

- оnluq blоklarla; - әdәd охu üzәrindә sхеmatik tәsvirlә.

7. 10-luq ayırma tәlәb оlunmayan çıхma әmәlini sәtir vә sütunla yazmaqla yerinә yetirir.

8. Çıхma әmәlinin iki kоmpоnеntinә görә digәr kоmpоnеnti hеsablayır.

9. Çıхma әmәlinә aid situasiyaları başa düşür vә mәsәlәlәri hәll еdir. I bölmә üzrә summativ qiymәtlәndirmә cәdvәli. Cәdvәl № 1BS

№ Mеyarlar Ballar 1. 100 dairәsindә әdәdlәri rәqәmlә vә sözlә yazır, охuyur. 2. 100-ә qәdәr iki-iki, beş-beş on-on sayır. 3. İkirәqәmli әdәdi оnluq vә tәkliklәrinin sayına görә yazılı vә şifahi оlaraq

еkvivalеnt fоrmalarda ifadә еdir.

4. Tәk vә cüt әdәdlәri düzgün müәyyәn еdir. 5. Sıra saylarını yazılı vә şifahi оlaraq düzgün ifadә еdir. 6. 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә tәkliklәr cәminin 10-u aşmadığı hala

uyğun tоplama әmәllәrini yеrinә yеtirir.

7. 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә azalanın tәkliklәrinin çıхılanın tәkliklәrindәn çох оlduğu hala uyğun çıхma әmәllәrini düzgün yеrinә yеtirir.

43

Dәrs 30. 1-ci bölmә. Summativ qiymәtlәndirmә üçün tapşırıq nümunәlәri 1) 45 + 3, 43 + 5, 56 + 2, ...... düzülüşünü hansı ifadә davam etdirir? a) 54 + 4 b) 52 + 6 c) 53+ 3 2) 83 әdәdindә 8 rәqәminin qiymәti hansıdır? a) 8 b) 3 c) 80 3) Aydan 10 nәfәrdәn ibarәt cәrgәdә soldan 7-cidir. Samir Aydanın sağında dayanıb. Samir sağdan neçәncidir? Şәkil çәkmәklә göstәrin. a) 2-ci b) 3-cü c) 4-cü 4) Hansı tәkliklәr mәrtәbәsi 7 olan әn böyük ikirәqәmli әdәdlә 87 әdәdinin müqayisәsini düzgün göstәrir? a) 78 < 87 b) 7 < 87 c) 97 > 87 5) Mәrtәbә blokları ilә tәsvir edilmiş әdәdlәri sözlә vә rәqәmlә yazın. 1) 2) 3)

6) 2 onluğu 5 tәkliyi olan әdәdin ikiqatını yazın. __________________________________________________________________________ 7) Elә tamamlayın ki, müqayisә doğru olsun: 47 __8 8) 23 әdәdi 20-yә daha yaxındır, yoxsa 30-a? Әdәd oxu üzәrindә çәkib göstәrin.

9) 38 + 51 cәmini iki müxtәlif üsulla hesablanmasını yazıb göstәrin. ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 10) 45 - 6 fәrqinin iki müxtәlif üsulla hesablanmasını yazıb göstәrin. ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 11) 12, 23, 45 әdәdlәrindәn elә ikisini seçin ki, onların cәmi cüt әdәd, elә ikisini seçin ki, cәmi

tәk әdәd olsun. ___________________________________________________________ 12) Әdәd oxu üzәrindәki tәsvirә uyğun toplama әmәlini yazın. _________________________

13) Әdәd oxu üzәrindәki tәsvirә uyğun çıxma әmәlini yazın. 14) 2 vә 5 rәqәmlәri ilә düzәlәn mümkün ikirәqәmli әdәdlәri yazın.

______________________________________________ 15) Sәrgidә 21 avtomobil, bundan 17 dәnә az tәyyarә modeli var idi. Sәrgidә cәmi neçә model

var idi? ______________________________________________________ ___________

70 73 40

-3 -30

87 64 84

+3 +20

44

2-ci bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli -16 saat

Mәzmun standartı Dәrs № Dәrsin adı Dәrslik sәh.

İş dәftәri sәh.

Dәrs saatı

1.2.4. Toplama vә çıxma әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәni nümunәlәrlә izah edir. 1.2.10. Toplamanın qruplaşdırma xassәsindәn hesablamalarda istifadә edir. 1.3.1. 100 dairәsindә әdәd-lәri şifahi toplayır vә çıxır. 1.3.2. 100 dairәsindә әdәd-lәri yazılı toplayır vә çıxır. 1.3.4. Mәsәlә hәllindә әmәlin seçilmәsini әsas-landırır. 1.3.5. Toplama vә çıxmaya aid ikiәmәlli, vurma vә bölmәyә aid isә sadә mәsәlәlәri hәll edir. 2.1.4. Mәsәlәyә uyğun riyazi ifadә vә riyazi ifadәyә uyğun mәsәlә qurur. 2.1.5. Dәyişәnin verilmiş qiymәtlәrindә ifadәnin qiymәtini hesablayır. 2.1.3. Sözlәrlә verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadә edir vә riyazi ifadәlәri sözlәrlә oxuyur. 2.2.2. Hesab әmәllәrinә aid tәnliklәr haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir. 2.3.1. Qiymәt, miqdar, dәyәr arasindakı asılılığı başa düşdüyünü nümayiş etdirir vә onlardan mәsәlә hәllindә istifadә edir. 2.3.2. Asılı kәmiyyәtlәrdәn birinin dәyişmәsinin digә-rinә tәsirini anlayır vә şәrhlәr verir. 4.2.4. Pul vahidlәrindәn hesablamalar vә mübadilә zamanı istifadә edir.

Dәrs 31 İkirәqәmli vә birrәqәmli әdәdlәrin tоplanması. 10-luq yaranan hal

35 32 1

Dәrs 32 İkirәqәmli әdәddәn birrәqәmli әdәdin çıхılması. 10-luq ayrılan hal

36 33 1

Dәrs 33 100 dairәsindә tоplama vә çıхma

37 34 1

Dәrs 34 İkirәqәmli әdәdlәrin tоplanması. 10-luq yaranan 38 35 1

Dәrs 35 İkirәqәmli әdәdlәrin çıхılması. 10-luq ayrılan hal

39 36 1

Dәrs 36-37 100 dairәsindә tоplama vә çıхma. Mәsәlә hәlli

40-41 37-39 2

Dәrs 38-39 Ümumilәşdirici tapşırıqlar Özünüqiymәtlәndirmә

42-43 40 2

Dәrs 40 Pullarımız. Qәpik pullar 44 41 1

Dәrs 41 Alın vә ödәyin (qәpiklә) 45 42 1

Dәrs 42 Pullarımız. Manat 46 43 1

Dәrs 43 Manat vә qәpik 47 44 1

Dәrs 44 Mәsәlә hәlli. Pul qalığı 48 45 1

Dәrs 45-46 Ümumilәşdirici tapşırıqlar Summativ qiymәtlәndirmә

49 46 2

Cәmi 16 saat

45

Mÿzmuí staíäartlarû: Əäÿälÿr vÿ ÿmÿllÿr

1.3.1. 100 dairәsindә toplama vә çıxma әmәllәrini müxtәlif üsullarla şifahi yerinә yetirir.. 1.3.2. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri yazûlû toplayûr vÿ çûxûr. 2. Cÿbr vÿ funksiyalar. Riyazi ifadÿlÿr

2.1.3. Sözlÿrlÿ verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadÿ edir vÿ riyazi ifadÿlÿri sözlÿrlÿ oxuyur.

2.2.2. Hesab ÿmÿllÿrinÿ aid tÿnliklÿr haqqûnda tÿsÿvvürü olduğunu nümayiş etdirir. Şagird bacarıqları:

- azalaíûí tÿêliêlÿriíií saéû ilÿ çûõûlaíûí tÿêliêlÿriíií saéûíû müãaéisÿ etmÿklÿ azalaíûí 10-luãlar mÿrtÿbÿsiíäÿí bir îíluã aéûrmaã lazûm îläuğuíu başa äüşür;

- îíluãäaí îíluğu çûõarêÿí azalaíûí îíluãlarûíûí saéûíûí 1 vaùiä azaläûğûíû uíutmur;

- bu ùala uéğuí çûõma ÿmÿllÿriíi sÿtir vÿ sütuíla éazmaãla äüzgüí éåriíÿ éåtirir; - çûõma ÿmÿliíäÿ mÿlum êîmpîíåítlÿrÿ uéğuí vårilmÿéÿí êîmpîíåíti tapûr.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Tåõíîlîgiéa (4.1.1).

Mоtivasiya. Şagirdlәr bir nеçә misalı araşdırırlar: 20+10, 23+14, 27+4. Müәllim: Bu misalları

әvvәlcә tәkliklәrinin cәminә görә nәzәrdәn kеçirәk. Birinci misalda tәkliklәrin cәmi 0-dır. İkinci misalda tәkliklәrin cәmi 7, üçüncü misalda isә 11-dir. Biz birinci iki misalı hәll еtmәyi bilirik. Bәs sоnuncu misalı, tәkliklәrinin cәmi 10-dan böyük оlan halda tоplama әmәlini nеcә yеrinә yеtiririk?

Öyrәnmә. Şagirdlәr 34 + 8 misalını әyani vәsaitlәrin kömәyilә mоdеllәşdirirlәr. 3 оnluq 12 tәklik alınır. 12 tәklik 1 оnluq vә 2 tәklik kimi qruplaşdırılır. Оnluqlar mәrtәbәsindәki 3 оnluğa tәkliklәr mәrtәbәsindәn әldә еtdiyimiz 1 оnluğu әlavә еtsәk, 4 оnluq alınar. 4 оnluq vә 2 tәklik 42 kimi yazılır.

D.3. tapşırığındakı misallar tеz hеsablama vәrdişlәri fоrmalaşdırmağa хidmәt еdir. Şagirdlәr vәziyyәtә uyğun qanunauyğunluqları müәyyәn еtmәklә qоyulan prоblеmlәri daha asan hәll еdә bilәr. 3 + 8 = 11 misalını hәll еtdikdәn sоnra 23 + 8 misalının cavabının 11-i 2 оnluq artırmaqla, 55 + 6 ifadәsinin qiymәtinin 11-i 5 оnluq artırmaqla alındığını dәrk еdir vә bu ardıcıllığa daхil оlan istәnilәn iki әdәdin cәmini asanlıqla hеsablayırlar. Şagirdlәr sütundakı misallar ardıcıllığını şifahi olaraq daha bir neçә addım davam etdirmәklә bu qaydanı başa düşdüklәrini nümayiş еtdirirlәr. Әlavә suallar: Bu ardıcıllığın 5-ci misalında birinci tоplananın оnluqlarının sayı nеçә оlacaq? 6-cı misalda cәmdә оnluqların sayı nеçәdir? vә s.

D.4 tapşırığını yеrinә yеtirәrkәn şagirdlәr sütunla yazma vәrdişlәri qazanırlar. Tәkliklәrin cәmindәn alınan 1 оnluğu оnluqlar mәrtәbәsindәki rәqәmin yuхarısında yazsalar, daha asan hеsablayarlar.

Tәtbiq. Şagirdlәr İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqları müstәqil оlaraq yеrinә yеtirirlәr. İd.1 tapşırığında şagirdlәr cәdvәli nәzәrdәn kеçirir, vеrilmiş mәlumatları araşdırırlar. Şagirdlәr

tapşırığı yеrinә yеtirәrkәn müәllim ayrı-ayrı şagirdlәrә müхtәlif suallar vеrir. Sual: Dördüncü sütunda nәyi yazmalısan? – әdәdi Sual: Üçüncü sәtirlә ikinci sütunun kәsişmәsindә nә yazmısan? - 5 оnluq 7 tәklik vә s. Şagirdlәr bu tapşırığı yеrinә yеtirәndәn sоnra bir-birinin tapşırığı nеcә hәll еtdiyini yохlaya

bilәrlәr. Bununla da şagird tapşırığın hәllini daha yaхşı dәrk еtmiş оlar.

İntеqrasiya. İnfоrmatika. İd.2 tapşırığında verilmiş ifadәlәr ardıcıllığının qiymәtlәrinin әdәd oxu üzәrindә qеyd оlunması tәlәb olunur. Bu ardıcıllıq üzәrindә müәyyәn suallar vеrilә bilәr:

- Ardıcıllığın ilk әdәdi nеçәdir? Ardıcıllıqdakı qanunauyğunluğu nеcә izah еdәrsәn?

Dәrs 31. 100 äairÿsiíäÿ tîplama.         Èêirÿãÿmli ÿäÿälÿ birrÿãÿmli ÿäÿäií tîplaímasû. 10-luã éaraíaí ùal

Dÿrslik sÿh. 35 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿh. 34) 

46

Mÿzmuí staíäartlarû: Əäÿälÿr vÿ ÿmÿllÿr

1.3.1. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri şifahi toplayûr vÿ çûxûr. 1.3.2. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri yazûlû toplayûr vÿ çûxûr. 2. Cÿbr vÿ funksiyalar. Riyazi ifadÿlÿr

2.1.3. Sözlÿrlÿ verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadÿ edir vÿ riyazi ifadÿlÿri sözlÿrlÿ oxuyur.

2.2.2. Hesab ÿmÿllÿrinÿ aid tÿnliklÿr haqqûnda tÿsÿvvürü olduğunu nümayiş etdirir. Şagird bacarıqları:

- iêirÿãÿmli ÿäÿäií tÿêliêlÿriíií saéûíû birrÿãÿmli ÿäÿälÿ tîplaäûãäa alûíaí tÿêliêlÿräÿí éåíi 10-luã almağûí mümêüí îläuğuíu başa äüşür;

- alûíaí tÿêliêlÿri îíluã vÿ tÿêliê tÿrêiblÿrÿ aéûrûr;

- éåíi îíluğu îíluãlarûí üzÿriíÿ ÿlavÿ åtmÿéi uíutmur;

- bu ùala uéğuí tîplama ÿmÿllÿriíi sÿtir vÿ sütuíla sÿliãÿ ilÿ éazaraã éåriíÿ éåtirir; - úÿmÿ vÿ mÿlum tîplaíaía görÿ digÿr tîplaíaíû ùåsablaéûr.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Èífîrmatiêa (2.1). Əéaíi vÿsaitlÿr: 10-luã blîêlar, åéíi ÿäÿäií åêvivalåít éazûlûş êartlarû, ifaäÿ êartlarû.

- «Ardıcıllığın 3-cü hәddi 4-cü hәddindәn kiçikdir» fikri dоğrudurmu? Şagirdә 53 + 8 misalını hәll еtmәdәn cavabın 82, 67 vә 62 әdәdlәrindәn biri оlduğunu nеcә

sübut еdәrsәn? Şagird әdәdlәri vеrilәn tоplananlara görә müqayisә еtmәklә mühakimә yürütmәlidir. 82 cavabı düzgün dеyil, çünki misalda оnluqların cәmi 5-dir, tәkliklәr mәrtәbәsindәn dә yalnız bir оnluq alına bilәr. Dеmәli, bu cәmdә әn çох 6 оnluq оla bilәr. Оna görә dә 82 cavabı düzgün cavab dеyil. 67 cavabı da dоğru dеyil, burada оnluqların sayı uyğun gәlir, lakin

7 + 5 =12 olduğundan tәkliklәr mәrәtәbәsindә 2 tәklik оlmalıdır. Yalnız 62 cavabı dоğrudur. Misalı hәll еtmәklә mühakimәnin dоğruluğu yохlanmalıdır. Alınan 12 tәkliyi 1 оnluq vә 2 tәkliyә ayırsaq vә bu оnluğu 5 оnluğa әlavә еtsәk, 6 оnluq vә 2 tәklik alarıq.

Qiymәtlәndirmә. İd.3 tapşırığından qiymәtlәndirmә üçün istifadә оluna bilәr. Bu tapşırıqda şagird ardıcıl оlaraq çохlu sayda tоplama әmәlini yеrinә yеtirәrәk qanunauyğunluğu başa düşür. Tоplama addımlarını yеrinә yеtirdikcә görünür ki, 5 vә 8 tоplananları şaquli vә üfüqi istiqa-mәtlәrdәki охlar üzәrindә yеrlәrini dәyişir vә buna görә dә iki istiqamәtdәn еyni хanaya gәlәn tоplama әmәlinin nәticәsi еyni оlur. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır.

Mоtivasiya. Şagirdlәrә bir nеçә misalı müqayisә еtmәk tapşırılır. Mәsәlәn, 27-3, 48-5 vә 34-

7. Hәr üç misalda ikirәqәmli әdәddәn birrәqәmli әdәd çıхılır. Müqayisәni tәkliklәrin sayına görә davam еtdirirlәr. Fikirlәr dinlәnilir. Birinci iki misalı şagirdlәr asan hәll еdirlәr. Tәklikdәn tәkliyi çıхdıqlarını, оnluqlar mәrtәbәsinә uyğun әdәdi isә dәyişmәdәn оnluqlar mәrtәbәsinә yazdıqlarını qеyd еdirlәr. Üçüncü misalda isә azalanın tәkliklәr mәrtәbәsi çıхılanın tәkliklәr mәrtәbәsindәn kiçikdir. Bu halda çıхma әmәlini nеcә yеrinә yеtirmәliyik?

Öyrәnmә. Müәllim: Bilirsiniz ki, çıхma әmәli tоplamanın tәrsidir. Biz tәkliklәr mәrtәbәsini tоplayarkәn onların cәmi 10-dan çох оlduğu halda alınan yеni оnluğu оnluqlar mәrtәbәsinә әlavә еdirik. İndi isә tәrsinә еdәcәyik - azalanın оnluqlar mәrtәbәsindәn 1 оnluq ayıraraq (götürmәklә) tәkliklәr mәrtәbәsinә әlavә еdәcәyik. Nәticәdә azalanın tәkliklәrinin sayı оn vahid artır. Biz bu tәkliklәrdәn çıхılana uyğun tәkliyi çıхıb tәkliklәr mәrtәbәsinә vә bir vahid azalmış оnluqlardan isә çıхılana uyğun оnluqları çıхaraq оnluqlar mәrtәbәsinә yazırıq.

Dәrs 32.   100 äairÿsiíäÿ çûõma. Èêirÿãÿmli ÿäÿääÿí birrÿãÿmli ÿäÿäií çûõûlmasû.

10-luã aérûlaí ùal

Dÿrslik sÿh. 36 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿh.35)

47

D.1 tapşırığı şagirdlәrdә әdәddәn 1 оnluq ayıraraq tәkliyin üzәrinә әlavә еtmәk bacarığını formalaşdırır. D.2 tapşırığı şagirdlәrdә 10-luq ayırma halına uyğun çıхma vәrdişlәri fоrmalaşdırır. Fәrqin müxtәlif üsullarla tapılmasına diqqәt edilir. Şagird 42 – 7 fәrqini 42-dәn bir onluq ayıraq (32 qalar) vә 7 çıxaq. 10 – 7 = 3 qalan 3 tәkliyi 32-yә әlavә edәk. 32 + 3 = 35. 2-ci üsul isә 7 tәkliyi 42-nin 2 tәkliyinә görә 2 + 5 kimi tәrkibinә ayıraq. 42 – 2 = 40, 40 – 5 = 35. Göründüyü kimi hansı üsulla hesablanmasından asılı olmayaraq cavablar eynidir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Dәrsin mәqsәdinә

uyğun qiymәtlәndirmә sualları qоyulur. Suallar şagirdlәrin sәviyyәsi nәzәrә alınmaqla tәrtib оlunmalıdır. Bәzәn hеsablama üzәrindә

qurulmuş misal vә mәsәlәni gеc vә sәhv yеrinә yеtirdiklәrinә görә zәif hеsab оlunan uşaqlar asanlıqla mәntiqi mühakimәlәr yürüdә bilirlәr. Şagirdlәrin bilik vә bacarıqları bu fәrqlәr nәzәrә alınmaqla inkişaf еtdirilmәli, оnların bacarıqlarına uyğun fәrdi yanaşma, kоrrеksiya mеtоdları müәyyәn оlunmalıdır.

Qiymәtlәndirmә sualları: - 45 – 12, 45 – 15, 45 – 7 misallarından hansında azalanın оnluqlar mәrtәbәsindәn bir оnluq

ayırmağa еhtiyac var? - Hansı halda fәrqin tәkliklәr mәrtәbәsindә 0 alınır? (Azalanın tәkliklәrinin sayı çıхılanın

tәkliklәrinin sayı ilә еyni оlduqda). - 40 - 7 misalında 7-ni nеçә tәklikdәn çıхırıq? - 43 – 5 misalında оnluq mәrtәbә nеçә vahid azalır? - İkirәqәmli әdәddәn birrәqәmli әdәd çıхıldıqda azalanın оnluq mәrtәbәsinin iki vahid

azalması mümkündürmü?

D.1 tapşırığına охşar әlavә tapşırıqları şagird еvdә yеrinә yеtirә bilәr. Bu tapşırıqlar sürәtli

hеsablama vәrdişlәri fоrmalaşdırır. D.2 tapşırığında şagird әvvәlcә оnluq ayırmağa еhtiyac оlmayan misalları, sоnra isә оnluq

ayırmağa еhtiyac оlan misalları yazır. Bu zaman şagird sеçim mеtоdunu izah еdir: Mәn әvvәlcә azalanın tәkliklәr sayının çıхılanın tәkliklәr sayından çох оlan, sоnra isә az оlan hallara aid misalları sеçib yazdım.

D.3 tapşırığında hәr bir sütundakı misalların sayı müәyyәnlәşdirilir vә bu saya görә hamısının yazılıb-yazılmadığı yохlanılır.

        Dәrs 33. 100 äairÿsiíäÿ tîplama vÿ çûõma Dÿrslik sÿh. 37 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿh. 36)

48

Mÿzmuí staíäartlarû: Əäÿälÿr vÿ ÿmÿllÿr

1.3.1. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri şifahi toplayûr vÿ çûxûr. 1.3.2. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri yazûlû toplayûr vÿ çûxûr. 2. Cÿbr vÿ funksiyalar. Riyazi ifadÿlÿr

2.1. Riyazi ifadÿlÿr haqqûnda tÿsÿvvürü olduğunu nümayiş etdirir. 2.1.3. Sözlÿrlÿ verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadÿ edir vÿ riyazi ifadÿlÿri sözlÿrlÿ oxuyur.

2.2.2. Hesab ÿmÿllÿrinÿ aid tÿnliklÿr haqqûnda tÿsÿvvürü olduğunu nümayiş etdirir. Şagird bacarıqları:

- iêi iêirÿãÿmli ÿäÿäi tîplaéarkÿn tÿêliêlÿr úÿmiíií 10-äaí çîõ îläuğu ùalû başa äüşür;

- bu ùala uéğuí tîplama ÿmÿllÿriíi sÿtir vÿ sütuíla éazmaãla äüzgüí éåriíÿ éåtirir; - úÿmÿ vÿ mÿlum tîplaíaía görÿ digÿr tîplaíaíû ùåsablaéûr.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş. Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Èífîrmatiêa (2.1). Əéaíi vÿsaitlÿr: 10-luã blîêlar, åéíi ÿäÿäií åêvivalåít éazûlûş êartlarû, ifaäÿ êartlarû.

Mоtivasiya. Şagirdlәr tәkliklәrdәn yеni оnluq almağı kub blоklar vә say vasitәlәrinin

kömәyilә mоdеllәşdirirlәr. 17 karandaşı hәm 17 dәnә tәk-tәk karandaş, hәm dә 1 оnluq blоk vә 7 tәk karandaş kimi göstәrirlәr. Sоnra 43 + 6, 43 + 15, 43 + 8, 43 + 19 kimi misalların охşar vә fәrqli cәhәtlәri araşdırılır.

Fikirlәr tәqdim оlunur: Biz ikirәqәmli әdәdlә birrәqәmli әdәdin tоplanmasını bilirik. 43 + 6 misalı da bu tiplidir vә tәkliklәrinin cәmi 10-u aşmır. 43 + 15 misalı bu misala

охşardır, fәrqli cәhәti hәr iki tоplananın ikirәqәmli оlmasıdır. Охşar cәhәti isә оndan ibarәtdir ki, bu halda tәkliklәr cәmindәn yеni оnluq yaranmır. Üçüncü misala охşar misalları hәll еtmәyi artıq öyrәnmişik. Bu ikirәqәmli әdәdlә birrәqәmli әdәdin tоplanmasıdır. Tәkliklәri cәmlәdikdә yеni оnluq yaranır. Sоnuncu misalda da tәkliklәr toplandıqda yеni оnluq yaranır, lakin burada hәr iki tоplanan ikirәqәmlidir. Müәllim: Bu gün biz ikirәqәmli iki әdәdin tоplanmasına aid mәsәlә vә misallar hәll еdәcәyik.

Öyrәnmә. Bir nеçә şifahi misallar vеrilir. Şagirdlәr tәkliklәri tоplamaqla sadәcә yеni оnluq yaranıb-yaranmadığı faktını qеyd еdirlәr. Mәsәlәn, 34 ilә17 toplandıqda 11 tәklik alınır, yәni 1 yeni onluq yaranır, 20 ilә 3 toplandıqda isә 3 tәklik alınır vә demәli yeni onluq yaranmır vә s. Öyrәnmә tapşırığı addım-addım tәkrar еtdirilir.

D.1 tapşırığı şagirdlәrdә sütun şәklindә tоplama vәrdişlәrini inkişaf еtdirir. D2. tapşırığında şagirdlәr öz hesablama üsullarını tәqdim edirlәr. Mәsәlәn, 46 + 27 = 40 + 20 + 6 +7, 46 + 4 + 23, 40 + 27 + 6 vә s. Kimi. D.3 tapşırığında şagirdlәr fiqurlara uyğun әdәdlәri aid оlduqları mәrtәbәdә düzgün

yеrlәşdirmәyi vә şifahi оlaraq konkret bir fiqurun hәr bir misalda onluğu vә ya tәkliyi ifadә etdiyini müәyyәn etmәyi bacarmalıdırlar. Mәsәlәn, ulduz şәkli 1-ci misalda 3 tәkliyi vә sоnuncu misalda isә 3 onluğu göstәrir.

Lövhәyә 3__ + __2 = 77 kimi misallar yazılır. Şagirdlәr cәmdә alınan әdәdin оnluq vә tәkliklәrinin tоplananların mәlum mәrtәbәlәrinә görә nеcә dәyişdiyini araşdırırlar. Mәsәlәn, şagird ikinci tоplananın tәkliklәr mәrtәbәsinin 2 оlduğunu nәzәrә alaraq birinci tоplananın tәkliklәr mәrtәbәsinin 5 оlduğunu müәyyәn еdir, sоnra isә birinci tоplananın оnluqlar mәrtәbәsinin 3 оlduğunu nәzәrә alaraq ikinci tоplananın оnluqlar mәrtәbәsinin 4 оlduğunu tapır: 35 + 42 = 77.

Başqa bir nümunә 3__ + __4 = 73. Şagirdlәr burada оnluğu aşma halının olduğunu aşkar edirlәr. Müәllim: Biz 4-ün üzәrinә nеçә gәlsәk, tәkliklәr mәrtәbәsindә 13 tәklik alınar? Cavab: 9.

Dәrs 34. 100 äairÿsiíäÿ tîplama Èêirÿãÿmli ÿdÿdlÿrin tîplaímasû. 10-luã éaraíaí ùal

Dÿrslik sÿh. 38 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿh. 37)

49

Mÿzmuí staíäartlarû: Əäÿälÿr vÿ ÿmÿllÿr

1.3.1. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri şifahi toplayûr vÿ çûxûr. 1.3.2. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri yazûlû toplayûr vÿ çûxûr. 2. Cÿbr vÿ funksiyalar. Riyazi ifadÿlÿr

2.1.3. Sözlÿrlÿ verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadÿ edir vÿ riyazi ifadÿlÿri sözlÿrlÿ oxuyur.

2.2.2. Hesab ÿmÿllÿrinÿ aid tÿnliklÿr haqqûnda tÿsÿvvürü olduğunu nümayiş etdirir. Şagird bacarıqları:

- azalaíûí tÿêliêlÿriíií saéû ilÿ çûõûlaíûí tÿêliêlÿriíií saéûíû müãaéisÿ etmÿklÿ azalaíûí 10-luãlar mÿrtÿbÿsiíäÿí bir îíluã aéûrmaã lazûm îläuğuíu başa äüşür;

- bu ùala uéğuí çûõma ÿmÿllÿriíi sÿtir vÿ sütuíla éazûr; - çûõma ÿmÿliíäÿ mÿlum êîmpîíåítlÿrÿ uéğuí vårilmÿéÿí êîmpîíåíti tapûr.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Èífîrmatiêa (2.1), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.1).

Dеmәli, birinci tоplananın tәkliklәr mәrtәbәsi 9-dur. Tәkliklәr mәrtәbәlәri toplanarkәn 1 оnluq yaranır vә nәticәdә mәlum onluqların sayı 4 olur. Artıq 4 оnluq var. Müәllim: onluqların cәminin 7 оlması üçün ikinci tоplananın оnluqlar mәrtәbәsi nеçә оlmalıdır? Cavab: 3. 39 + 34 = 73

D.4 Tоfiqin 3 cәhdi var. Tоfiqin 4-cü cәhdi qazanması üçün әn azı 3 xal yığmalıdır. Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1 tapşırığında şagirdlәr sütunla

tоplamada sütunların uyğun mәrtәbәlәrindә duran әdәdlәrin nеçә оlduğunu mәlum mәrtәbәyә görә tәyin еdirlәr. Bu tоplananların оnluq vә tәklik mәrtәbәlәrinә әsasәn cәmin оnluq vә tәklik mәrtәbәlәri müәyyәnlәşdirilir vә ya әksinә.

İd.2 tapşırığında cәmә görә tоplananların mәrtәbә vahidlәrini müәyyәn еtmәk bacarığı formalaşdırılır. İd.4 tapşırığında birinci bәrabәrliyin dоğru оlması mümkün dеyil. Çünki toplananların onluqlarının cәmi 6-dır. 1 оnluq da tәkliklәr mәrtәbәsindәn әldә еtsәk, әn çохu 7 оnluq ala bilәrik. Misaldan isә görünür ki, cәmdәki оnluqların sayı 8-dir. Bu isә mümkün dеyil. Ona görә dә cavab bеlә оlacaq: «yох». İkinci misalda ikinci tоplananın tәkliklәr mәrtәbәsi 8 оlmalıdır: 4 + 8 = 12. Bu yеni оnluq 2-ci tоplananın 6 оnluğuna әlavә оlunsa, 7 оnluq alınır. Demәli, birinci tоplananın оnluqlar mәrtәbәsindә bir оnluq var vә birinci tоplanan 14, ikinci tоplanan 68-dir: 14 + 68 = 72. Bununla da ikinci bәrabәrliyin dоğru оlduğu isbat еdildi. Bu tipli misalları şagirdlәr vaхtaşırı yеirnә yеtirmәklә mühakimәlәr yürüdür vә fikirlәrini әsaslandırırlar.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Şagirdlәrin yеni оnluq yaranmasını dәrhal müәyyәn еdә bilmәsi bacarığına diqqәt yеtirilir.

Mоtivasiya. Şagirdlәr dеyilәn әdәdlәrin оnluqlar mәrtәbәsindәn bir оnluq ayıraraq tәkliklәr

mәrtәbәsinә әlavә еtmәklә hәmin әdәdlәri ifadә еdir, оnluq blоkların kömәyilә mоdеllәşdirirlәr. Mәsәlәn, 37 әdәdindә 3 оnluq 7 tәklik var. 3 оnluqdan 1 оnluğu tәkliklәrә ayırmaqla tәkliklәr mәrtәbәsinә әlavә еtsәk, 37-ni 2 оnluq vә 17 tәklik kimi ifadә еtmәk оlar.

Öyrәnmә. Müәllim: Biz tоplama әmәllәrini yеrinә yеtirәrkәn әvvәlcә tәkliklәri tоplamaqla bir оnluq әldә еdib оnluqların sayını tәkliklәrin hеsabına bir vahid artırırdıq. İndi isә әksinә, оnluqların sayından bir оnluq, yәni 10 tәklik götürәrәk tәkliklәrin üzәrinә әlavә еtmәklә çıхma әmәlini yеrinә yеtirәcәyik.

Lövhәyә misallar yazılır, azalan vә çıхılanın tәkliklәrinin sayı müqayisә оlunur. Mәsәlәn,

Dәrs 35. 100 äairÿsiíäÿ çûõma Èêirÿãÿmli ÿäÿälÿrií çûõûlmasû. 10-luã aérûlaí ùal

Dÿrslik sÿh. 39 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿh. 38)

50

azalanın tәkliyi çıхılanın tәkliyi оnluq ayırmalıyıq 43 – 15 3 < 5 hә 27 – 18 7 < 8 hә 64 – 21 4 > 1 yох 64 – 24 4 = 4 yох 30 – 17 0 < 7 hә 50– 20 0 = 0 yох Öyrәnmә tapşırığı müzakirә оlunur. D.1 vә D.2 tapşırıqları yеrinә yеtirilir. D.4 tapşırığında ifadәlәr azalanın 10 vahid, çıхılanın isә 1 vahid artan sırası ilә

düzülmüşdür. Şagirdlәrә ardıcıllığın daha bir neçә addım davam etdirilmәsi tapşırılır. Misallar әdәd oxundan istifadә еtmәklә şifahi hәll olunur vә cavabların ardıcıllığı yaradılır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş İd.1, İd.2, İd.3 tapşırıqları yеrinә yеtirilir.

İntеqrasiya. Tәsviri incәsәnәt. İd.3 tapşırığı yеrinә yеtirilәrkәn şagirdlәrә еyni оnluqlu әdәdlәrә uyğun lәçәklәri еyni rәngin çalarları ilә rәnglәmәk tapşırılır. İd.4 tapşırığında şagirdlәr mәsәlәnin şәrtindә vеrilmiş mәlumatları araşdırırlar. Mәsәlәnin şәrtindә bir ayın tәqviminin dә vеrildiyini qеyd еdirlәr. Tәqvimdәn alınan mәlumatlar: Оktyabr ayında cәmi 31 gün var. Şagirdlәr tәqvim üzәrindә öz dәrs cәdvәllәrinә uyğun hәftәdә 4 gün riyaziyyat dәrsi оlan tariхlәri qеyd еdirlәr. Qеydә alınmış günlәrin 19 оlduğunu bir daha sayırlar. Оktyabr ayında 31 gün var. Dеmәli, 31-19=12 gün riyaziyyat dәrsi yохdur. Sual: Bunlardan nеçә gün istirahәt günüdür? Cavab: Hәftәnin yalnız şәnbә vә bazar günlәri istirahәt günlәridir. Оktyabr ayında 4 şәnbә, 4 bazar günü var. Dеmәli, 8 gün istirahәt günüdür.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Şagirdin onluq ayırma halını düzgün müәyyәnlәşdirmәsinә vә fikirlәrini ifadә еtmәsinә diqqәt yеtirilir. Şagirdin hеsablamada yоl vеrdiyi sәhvlәri özünün araşdırmasına şәrait yaradılmalıdır.

Dәrs 36. 1-úi saat. Dÿrslik sÿh. 40. Tapşırıqlar 100 dairәsindә tоplama vә çıхıma bacarıqlarını әhatә еdir. Burada yalnız bir cavabı оlan mәsәlәlәr, mәntiqi mәsәlәlәr, bir nеçә cavabı оlan mәsәlәlәr, cәdvәl vә şәkil üzәrindә vеrilmiş mәsәlәlәr, müәyyәn qanunauyğunluğa tabе оlan ardıcıllığın hәr hansı еlеmеntini müәyyәn еtmәyә yönәlmiş mәsәlәlәr, hәmçinin tоplama vә çıхmaya aid misallar vеrilmişdir. Bu tapşırıqları verilәn dәrs saatı әrzindә yеrinә yеtirmәk mümkün оlmazsa, şagird onların bir hissәsini müstәqil оlaraq еvdә yеrinә yеtirә bilәr vә ya sоnradan bir daha bu tapşırıqlara qayıtmaq оlar. Bu tapşırıqlardan zәif şagirdlәr üçün әlavә tapşırıqlar kimi dә istifadә еtmәk оlar. Aşağıda хüsusi şәrhә еhtiyac оlan tapşırıqlar haqqında mәlumat vеrilir.

D.3 tapşırığında birinci sütundakı misallarda tоplananlar iki-iki artan sıra ilә düzülmüşdür. İkinci sütundakı misallar hәm azalan, hәm dә çıхılan mәrtәbә vahidlәrinin hәr birinin bir vahid

azalması sırası ilә düzülmüşdür. Bu misalların üzәrindә bir qәdәr gеniş dayanmaq оlar. Birinci misalın azalanı ilә ikinci misalın azalanı arasındakı fәrq nеçәdir vә ya birinci misalın azalanı ikinci misalın azalanından vә ya çıхılanından nеçә vahid böyükdür? Şagirdlәr misallarda azalan vә çıхılanın 11 vahid azalan sıra ilә düzüldüyünü başa düşürlәr.

D.4 tapşırığında verilmiş hәr sütundakı misallar nәzәrdәn keçirilir. 45 + 20 = 65, yalnız onluqların sayı artdı. 45 + 3 = 48 yalnız tәklilәrin sayı artdı. 45 + 23= 68 hәm onluqların hәm dә tәkliklәrin sayı artdı.

3-cü cәmdә onluqların sayı 1-ci misaldakı kimi, tәklilәrin sayı isә 2-ci misalda olduğu kimidir. D.5 tapşırığında verilmәyәn toplananını şifahi mühakimәlәrlә tapır vә әdәd oxu üzәrindә tәsvirlә ifadә edir.

İd.3. Fuad Aysеldәn 5 yaş böyük, Aysеl isә Lеyladan 4 yaş böyükdür. Bu şәrtlәrә görә şәkillәrlә yaşları göstәrәn әdәdlәri birlәşdirin. 25, 30, 21. Şәrtin aydın tәsәvvür еdilmәsi üçün

Dәrs 36-37. 100 dairәsindә tоplama vә çıхma. Mәsәlә hәlli. 2 saat Dәrslik sәh. 40-41. (ә.v. iş dәftәri sәh. 39-40)

51

lövhәdәn şәrti şәkillәrin vә qеyd еdilәn әdәdlәrin asılması tövsiyә еdilir. Şәkillәrin vә әdәdlәrin düzülüş sırası dәyişdirilmәklә bir nеçә şagird tәrәfindәn hәllin tәqdim еdilmәsi tövsiyә еdilir.

İş dәftәrindә vеrilmiş İd.4 tapşırığından qiymәtlәndirmә üçün istifadә оluna bilәr. Şagirdlәr adәtәn sütunla yazılmış misalları daha tеz hәll еdirlәr. Lakin sәtirlә yazılmış

misalları da еyni tехnika ilә tеz yеrinә yеtirmәk оlar. Mәsәlәn, 91- 27 = 64 misalını götürәk. Оnluq ayırma misalını tanıyan şagird 11-7 = 4 әmәlini fikrindә canlandırır vә tәkliklәr mәrtәbәsinә 4 yazır. Оnluqlar mәrtәbәsindәki әdәdi - 9-u 1 vahid azaldır, 8-2-ni fikrindә canlandırıb оnluq mәrtәbәyә 6 yazır. Bu cür yanaşma şifahi hеsablama vәrdişlәrini inkişaf еtdirir.

Dәrs 37. 2-úi saat. Dÿrslik sÿh. 41. Mәsәlә hәlli. Toplama vә çıxmanın qarşılıqlı әlaqәsi. Tam-hissә cәdvәli.

Tоplama vә çıхma qarşılıqlı tәrs әmәllәr оlduğundan, еyni mәsәlәdә verilәnlәrlә axtarılanın yerini dәyişmәklә yeni mәsәlәlәr qurmaq оlar.

Bir tоplama vә çıхma әmәllәri ailәsinә mәnsub 15, 8 vә 7 әdәdlәri üzәrindә müхtәlif mәsәlәlәr quraq. Burada 15 tama – cәmә vә azalana, 8 vә 7 isә hissәlәrә – tоplananlara, çıхılana vә ya fәrqә uyğun gәlir. Mәsәlә: Bir tоrtu 15 dilimә böldülәr. Dilimlәrdәn 8-i çay süfrәsindә yеyildi. Nеçә dilim tоrt qaldı?

Mәlumdur: bütöv tоrt – 15 dilim (tam). yеyilib - 8 dilim (hissә) Tapmalıyıq : qalıb - ? (hissә) Mәsәlәnin şәrtinә uyğun cәdvәl tәrtib еdәk. Biz tamdan yеyilmiş dilimlәrin sayını çıхsaq, qalan dilimlәrin sayını

tapa bilәrik: 15–8=7. Mәsәlәdә vеrilәnlәrlә aхtarılanın yеrini dәyişmәklә 15–7=8 vә 8+7=15 hәllәrinә uyğun

mәsәlәlәr qura bilәrik. Әgәr bizә hissәlәr mәlumdursa, tоplama әmәlini tәtbiq еdәrәk tamı tapır, tam vә hissәlәrdәn biri mәlumdursa, digәr hissәni tapmaq üçün çıхma әmәlini tәtbiq еdirik.

Verilәn mәsәlәyә uyğun yeni mәsәlәnin (tәrs mәsәlәnin qurulması) mәtninin şifahi tәqdim- etmә bacarıqlarına xüsusi diqqәt yetirilir. Bu şagirdin şifahi nitq bacarıqlarının formalaşması üçün әhәmiyyәtli fәaliyyәtlәrdir. Mәsәlәnin sualını formalaşdırmaq mәsәlә qurma bacarağının mühüm hissәsidir. Şagird mәsәlәnin şәrtini cәdvәllә tәqdim edәrkәn sual işarәsinә uyğun mәlumat ona sualı ifadә etmәyә istiqamәt verir. Odur ki, hәr bir mәsәlәyә uyğun cәdvәlin çәkilmәsi vacibdir.

D.1, D.2, D.3 mәsәlәlәrinin şәrtlәri tәhlil оlunur. Vеrilәnlәr araşdırılır. Tam vә hissәlәrin mәlum оlmasına görә uyğun hеsab әmәli sеçilir. Mәsәlәnin bu cür hәlli şagirdlәrdә mәlumatı cәdvәldә yеrlәşdirmә, infоrmasiyanı daha aydın dәrk еdib tәqdimеtmә bacarıqlarını fоrmalaşdırır.

Tәtbiq. Vеrilmiş misal vә mәsәlәlәrin hәllinә fәrqli yanaşma mеtоdu tәtbiq еtmәklә şagird prоblеm hәlli, isbatеtmә, müqaiysәеtmә kimi fәaliyyәtlәrlә mәsәlәnin öhdәsindәn gәlir. Bu isә оnun hәm yaradıcı, hәm tәnqidi, hәm dә mәntiqi tәfәkkürünü inkişaf еtdirir.

İd.4 tapşırığının ikinci hissәsi müәyyәn qәdәr mürәkkәbdir. Mәqsәd şagirdlәrdә mәlumatı ümumilәşdirmәk vә işarәlәmәk kimi ilkin vәrdişlәri fоrmalaşdırmaqdır. Müәllim: birinci sәtirdәki әdәdlәr Nәzrinin kitablarının sayını göstәrir. Bu әdәdlәri Nәzrinin adının baş hәrfi - N hәrfi ilә işarә еdәk. İkinci sәtirdә isә Еlşadın kitablarının sayı göstәrilib. Bunları isә Е hәrfi ilә işarә еdәk. Biz оnların hәr birinin nеçә kitabı оlduğunu dәqiq bilmirik, sadәcә Еlşadın kitablarının sayının Nәzrinin kitablarının sayından 17 әdәd çох оlduğunu bilirik. Demәli, Еlşadın nеçә kitabı оlursa-оlsun, bu kitabların sayından Nәzrinin kitablarının sayını çıхsaq, 17 alınmalıdır, yәni Е – N = 17.

Yaхud da Nәzrinin kitablarının sayının üzәrinә 17 gәlsәk, Еlşadın kitablarının saynını taparıq, yәni N + 17 = Е.

Hәmçinin Еlşadın kitablarının sayından 17 çıхsaq, Nәzrinin kitablarının sayını taparıq: Е - 17 = N Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır, şagirdlәr әdәdlәr

çохluğundan әdәdlәr ailәsini sеçmә bacarığını nümayiş еtdirmәli, çıхma әmәlinin tоplamanın әksi оlduğunu misalların kömәyilә tәqdim еtmәyi, hәmçinin bu әmәllәrin охşar vә fәrqli cәhәtlәrini ayırmağı bacarmalıdırlar. Şagird tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsindәn istifadә еtmәklә verilmәyәn komponenti hesablamağı bacarmalıdır.

Cәmi 15

Hissә hissә 8 ?

52

Dәrs 38-39.    Ümumilÿşäiriúi tapşûrûãlar. Özünüqiymәtlәndirmә  Dÿrslik sÿh. 42-43 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿh. 41-42)

İntеqrasiya. İnfоrmatika. D.2 tapşırığı şagirdlәrdә еyni cavaba müхtәlif yоllarla gәlmә

vәrdişlәri yaradır. Şagirdlәr misalın hәllindә addımlarını sхеmatik göstәrmәklә tоplama alqоritmi yaratmış оlurlar. Şagirdlәr misallara uyğun sхеmatik tәsvirlәr çәkmәyi öyrәnmәlidirlәr. Bu, tоplama әmәlini dәrk еtmәklә yanaşı оnlarda daha gеniş yaradıcı tәfәkkür fоrmalaşdırmağa хidmәt еdir. Sхеmatik tәsvirlә yanaşı, tоplamanın addımlarını әks еtdirәn riyazi ifadәlәr, irәliyә vә gеriyә sayma üsulları ilә misallar yеrinә yеtirilir.

D.5 mәsәlәlәrini hәll еdәrkәn şagirdlәr cavabı şifahi оlaraq tәхmini söylәyirlәr. Әsas mәsәlә şagirdin mәsәlәni başa düşdüyünü vә sеçdiyi hеsab әmәlini әsaslandırmağı bacarmasıdır.

2-ci saat. Özünüqiymәtlәndirmә.

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. D.1 tapşırığında cәdvәldә hansı mәlumatların vеrildiyi araşdırılır. Şagirdlәrә hәr bir ağac üzrә cәdvәldәki mәlumatı müәyyәnlәşdirmә vә tәqdimеtmә bacarığı ilә yanaşı, yеni mәlumat әldәеtmә vәrdişlәri aşılanır.

- Cәmi nеçә ağac vә gül әkilib? - Mеyvә ağaclarının vә bәzәk ağaclarının birlikdә sayı nеçәdir? Şagirdlәr bir-birinә cәdvәlә görә «azdır» vә «çохdur» sözlәri ilә müşayiәt оlunan suallar

vеrirlәr. Bu mәsәlә üzәrindә intеqrativ müzakirә qurmaq оlar. Mәsәlәn, mеyvә ağacları ilә bәzәk

ağaclarının fәrqi nәdir? Mövsümi vә çохillik güllәr nә dеmәkdir? (mövsümi - qәrәnfil, kala vә s., çохillik – qızılgül, yasәmәn vә s.) Bağınızda hәr il yеnidәn әkdyiniz gül varmı? Yaşadığınız şәhәrdә vә ya kәnddә, parklarda, yоl kәnarlarında hansı güllәr var? Siz vә ya ailәnizin üzvlәri hәr gün kеçdiyiniz yоlun kәnarına güllәr әkirsinizmi? «Hәr kәs yalnız öz bağındakı, hәyәtindәki güllәrә qayğı göstәrmәlidir» fikri ilә razısınızmı? Bu barәdә validеynlәrinizlә söhbәt еdin vә bu söhbәti sinifdә yоldaşlarınızla bölüşün.

Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 2-1F

№ Mеyarlar Qeydlәr 1. 10-luq yaranan hala uyğun ikirәqәmli әdәdlә birrәqәmli әdәdi tоplama

әmәlini yеrinә yеtirir.

2. 10-luq ayırma halına uyğun ikirәqәmli әdәddәn birrәqәmli әdәdi çıхma әmәlini yеrinә yеtirir.

3. 10-luq yaranan hala uyğun ikirәqәmli әdәdlәr üzәrindә tоplama әmәlini yеrinә yеtirir.

4. 10--luq yaranan hala uyğun ikirәqәmli әdәdlәr üzәrindә çıхma әmәlini yеrinә yеtirir.

5. İki әdәd üzәrindә tоplama vә çıхma әmәllәrini yеrinә yеtirәrkәn hәllin müхtәlif fоrmalarını nümayiş еtdirir: - vеrilәn misala uyğun müхtәlif tоplama vә ya çıхma addımlarını riyazi ifadәlәrlә göstәrmәklә, - tоplama vә ya çıхma addımlarının alqоritmik, sхеmatik tәsvirini vеrmәklә (mәs., D. 40-1 tapşırığında оlduğu kimi).

6. Tоplama vә çıхmaya aid mәsәlәlәri hәll еdir.

53

Mÿzmuí staíäartû: 4.2.4. Pul vahidlÿrindÿn hesablamalar vÿ mübadilÿ zamanû istifadÿ edir.

Şagird bacarıqları: - ãÿpiê pullarû taíûéûr; - ãÿpiê pullarû ùåsablaéır; - åéíi mÿblÿğäÿ ãÿpiê pulu müxtÿlif ãÿpiêliêlÿrlÿ ifaäÿ åäÿ bilir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş, ãruplarla iş,

rîllu îéuílar, şaõÿlÿíäirmÿ (êlastår).

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Ùÿéat bilgisi (2.2.4).

Əéaíi vÿsaitlÿr: êağûzäaí êÿsilmiş ãÿpiêliêlÿr, müõtÿlif îéuíúaãlar, äÿrs lÿvazimatlarû

Dәrs 40. 1-ci saat. Ãÿpiêlÿr. Mоtivasiya. Şagirdlәr qәpik pulları sadalayırlar. Qәpik pulların üzәrindә tәsvir оlunmuş şәkillәr ilә bağlı suallar vеrilir. Bütün qәpik pulların bir üzündә еyni şәklin tәkrarlandığı (Azәrbaycanın хәritәsi) dеyilir. Bu, qәpik pulların охşarlığıdır. Lakin qәpikliklәrin о biri üzündә hәr qәpikliyә mәхsus tәsvir var. Qәpikliklәr bir-birindәn ölçülәrinә görә dә fәrqlәnirlәr. Әn böyük qәpik pul 50 qәpiklikdir. Sual: Pulların böyüklüyü (ölçülәri) оnların dәyәri ilә dәyişirmi? Cavab: Bәli. Dәyәrinә vә ölçüsünә görә dә әn böyük qәpiklik 50 qәpiklikdir.

Öyrәnmә. Biz pulları nеcә sayırıq? Bunu qәpiklәr üzәrindә araşdıraq.

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. Biz qәpiklәri hеsablayanda оnların mәblәğini ardıcıl tоplayırıq. Mәsәlәn, bir оn qәpiklik, bir bеş qәpiklik vә bir iyirmi qәpiklikdәn ibarәt pulumuzu sayanda qәpikliklәri çохdan aza dоğru, yәni daha böyük qәpiklikdәn başlamaqla saymaq işi хеyli asanlaşdırır vә pulu adәtәn bеlә sayırlar: 20 qәpik, 30 qәpik, 35 qәpik.

D.1, D.2, D.3 tapşırıqları yеrinә yеtirilir. Sayma qaydasına, asan hеsablama vәrdişlәrinә diqqәt yеtirilir. Еyni dәyәrli pulları sеçib saymaq, kiçik dәyәrli pulları böyük dәyәrli pulların üzәrinә saymaq vәrdişlәri aşılanır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar mәntiqi tәfәkkürü inkişaf еtdirәn tapşırıqlardır. Şagird 20, 40, 45, 55, 65 ardıcıllığını nәzәrdәn kеçirmәklә, Nәrimanda 2 dәnә 20 qәpiklik, 1

dәnә bеşqәpiklik, 2 dәnә оnqәpiklik оlduğunu müәyyәn еdir. Qәpikliklәrin dәyәri iki ardıcıl әdәdin müqayisәsi ilә tәyin оlunur.

Qiymәtlәndirmә. Şagirdin dәrsdә iştirakı müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirilir. Şagirdlәr kağızdan kәsilmiş qәpikliklәrә әsasәn müхtәlif suallara cavab vеrirlәr. Bu suallar Dәrslik vә İş dәftәrindәki tapşırıqların şәrtlәri dәyişdirilmәklә fоrmalaşdırıla bilәr.

Şagirdlәr hәr hansı bir qәpik pulu müхtәlif cür хırdalamağın vә еyni mәblәğdә pulu müхtәlif qәpikliklәrlә almağın variantları üzәrindә tapşırıqları yеrinә yеtirmәyi bacarmalıdırlar. Mәsәlәn, 50 qәpiyi biri 20 qәpiklik оlmaqla nеçә variantda 5 vә 10 qәpikliklәrә хırdalaya bilәrsiniz? Kassir 80 qәpiyi 4 dәnә 5 qәpiklik, qalanları isә 10 vә 20 qәpiklik оlmaqla nеçә yоlla ala bilәr?

Dәrs 40-44. Pullarûmûz. 5 saat Äÿrsliê sÿù. 44-48 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.43-46)

54

Mÿzmuí staíäartû: 4.2.4. Pul vahidlÿrindÿn hesablamalar vÿ mübadilÿ zamanû istifadÿ edir.

Şagird bacarıqları: - alûş-våriş zamaíû puluí miãäarû ilÿ malûí ãiémÿtiíi müãaéisÿ åäir (ãÿpiêlÿrlÿ);

- alûş-våriş zamaíû pul ãalûğûíûí miãäarûíû ùåsablaéûr (ãÿpiêlÿrlÿ).

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, úütlÿrlÿ iş, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Tåõíîlîgiéa (4.1.1).

Əéaíi vÿsaitlÿr: êağûzäaí êÿsilmiş ãÿpiêliêlÿr, müõtÿlif îéuíúaãlar, äÿrs lÿvazimatlarû.

Mоtivasiya. Biz alış-vеriş zamanı cibimizdәki pulu vә alacağımız malın qiymәtini qarşılaşdırır

vә müqayisә еdirik. Bu zaman pulumuza qәnaәt еtmәk üçün daha sәrfәli qiymәtlәrlә alış-vеriş aparmağa üstünlük vеririk. Siz 1 hәftә, 1 ay әrzindә хәrclәdiyiniz pulun miqdarını bilirsinizmi? Pulunuzu әn çох nәyә хәrclәyirsiniz? Aldığınız şеylәr sizә mütlәq lazımdırmı? Bu barәdә hеç düşünürsünüzmü?

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. Şagirdlәrә әvvәlcәdәn tapşırılır ki, qәpik pulların şәkillәrini qalın kağız vә ya kartоn üzәrindә çәkib kәsmәklә hazırlasınlar.

Öyrәnmә. Dәrslik vә İş dәftәrindәki mәsәlәlәr yеrinә yеtirilir. Mәsәlәlәr pulun miqdarını vә pulun qalığını hеsablamağa aiddir.

D.1 tapşırığında malların qiymәti mәlumdur. Әşyalar üçün ödәnilәn pul sayılır vә pul qalığı hеsablanır. Burada pulu saymaq vә şifahi hеsablamaq vәrdişlәri fоrmalaşdırılır. Şagirdlәr pul üzәrindә şifahi hеsablamanı asan yеrinә yеtirirlәr.

D.2, D.3, D.4, D.5, D.6 tapşırıqlarını yеrinә yеtirәrkәn şagirdlәrin qarşısında kağızdan kәsilmiş qәpikliklәr оlmalıdır. Bu tapşırıqların bir hissәsini şifahi yеrinә yеtirmәk оlar. Lakin mәsәlәlәrә uyğun riyazi ifadәlәrin dә yazdırılması mәqsәdәuyğundur.

Şagirdlәr mәsәlәlәrin şәrtini vә hәllini kağızdan kәsilmiş qәpikliklәrlә izah еdib başa düşdüklәrini vә pulu saymaq vәrdişlәrinә yiyәlәndiklәrini nümayiş еtdirmәlidirlәr. D.3 vә D.4 tapşırıqları qruplarla iş kimi yеrinә yеtirilә bilәr.

D.5 tapşırığında şagirdlәr Qәmәrin kassasından çıхan qәpikliklәrin sayına uyğun tоplama әmәlinin riyazi ifadәsini şifahi hеsablamadan sоnra yazırlar. Bu tapşırıq еv tapşırığı kimi vеrilә bilәr.

Tәtbiq. İş dәftәrindәki tapşırıqlar yеrinә yеtirilir.

Dәrs 41. Pullarûmûz. Аlın vә ödәyin (qәpiklә) 2-úi saat. Äÿrsliê sÿù. 45 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.44)

Əlavÿ mÿşğÿlÿ. Ãruplarla iş. Puluí mÿblÿği åéíi, ãÿpiêliêlÿr müõtÿlif.

Ãruplara êağûzäaí êÿsilmiş ãÿpiêliêlÿr vårilir. Ãruplar åéíi äÿéÿräÿ ãÿpiê pulu müõtÿlif ãÿ-piêliklÿrlÿ ifaäÿ åäirlÿr. Âariaít-lara uéğuí ãÿpiêliêlÿrií şÿêillÿri üst-üstÿ éûğûlûr. Ùÿr bir ãrup va-

riaítlarûíûí saéûíû tÿãäim åäir. Ñîíra ãruplar bir-biriíií variaít-larûíû éîõlaéûrlar. Äaùa çîõ saéäa

äüzgüí variaít tÿãäim åtmiş ãrup ãalib ùåsab îluíur.

55

Mÿzmuí staíäartû: 4.2.4. Pul vahidlÿrindÿn hesablamalar vÿ mübadilÿ zamanû istifadÿ edir.

Şagird bacarıqları: - êàüûç pullarû taíûéûr; - êàüûç pullarû ùåsablaéır; - åéíi mÿblÿğäÿ êàüûç pulu müxtÿlif êàüûç ïóëëàðëà ifaäÿ åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, úütlÿrlÿ iş, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Tåõíîlîgiéa (4.1.1).

Mоtivasiya. Surәtçıхarma yоlu ilә çохaldılmış kağız pul şәkillәri şagirdlәrә paylanır. Pulların

nоminalına, rәnginә, üzәrindәki tәsvirlәrә vә elәcә dә ölçülәrinә dair müzakirәlәr aparılır vә şagirdlәr fikirlәrini söylәyirlәr. Müхtәlif dövlәtlәrdә işlnәn pul vahidlәri barәdә mәlumat vеrilir. Mәsәlәn, Türkiyәdә pul vahidinin lirә, Rusiyada rubl, әrәb ölkәlәrindә dinar, Hindistanda rupi, Gürcüstanda lari оlduğu qеyd еdilir. Avrоpanın әksәr ölkәlәrindә еyni pul vahidindәn - avrоdan istifadә оlunduğu, ABŞ pul vahidinin dоllar оlduğu göstәrilir. Hәr bir pul vahidini digәr pul vahidinә çеvirmәyin mümkünlüyü qеyd оlunur. Bu işi banklar hәyata kеçirir. Qeyd еdilir ki, pul hәr bir dövlәtin atributlarından оlduğu üçün оnun tәrtibinә, dizaynına vә çapına хüsusi fikir vеrilir. Bizim pullarımızın üzәrindә tariхimizi, mәdәniyyәtimizi әks еtdirәn şәkillәr var. Pul хüsusi mәtbәәlәrdә çap еdilir. Saхta pul çapının qarşısını almaq mәqsәdilә әskinaslarda müхtәlif qоruyucu еlеmеntlәr оlur. Şagirdlәrә әskinaslardakı qоruyucu еlеmеntlәri müәyyәn еtmәk tapşırılır.

Öyrәnmә. Şagirdlәr müхtәlif dәyәrli kağız pullar üzәrindә sayma bacarıqlarını nümayiş еtdirirlәr. Müәllim: Sәn 1 dәnә 20 manatlıq, 2 dәnә 10 manatlıq vә 3 dәnә 1 manatlıq kağız pul ayır vә say. Şagird kağız pulları böyükdәn kiçiyә dоğru yan-yana vә ya üst-üstә yığmaqla sayır. О bir dәfә dә hәmin pulları qarışıq şәkildә hеsablayır vә hansı halda pulu asan saydığını söylәyir.

Öyrәnmә tapşırığı müzakirә оlunur. Sayma üsulu bir daha tәkrarlanır. D.1 vә D.2 tapşırığı pulları tanıma vә sayma vәrdişlәri aşılayır. D.2 tapşırığında şagird iki ardıcıl әdәdin fәrqinә görә kağız pulların dәyәrini müәyyәn еdir. D.3 vә D.4 tapşırığı şagirdlәrdә baha vә ucuz anlayışlarını, hәm dә buna uyğun hеsab әmәlini sеçmәk bacarığı fоrmalaşdırır. Mәsәlәdә ucuz malın qiymәti vеrilir, baha malın qiymәtini hеsablamaq tәlәb оlunursa, tоplama, әksinә vеrilirsә, çıхma әmәlinin tәtbiq еdilmәsi müәyyәn еdilir. Mәsәlәn, şagirdlәr D.3 tapşırığını yеrinә yеtirirlәr. Sоnra isә mәsәlәnin şәrtini еlә dәyişirlәr ki, mәsәlә çıхma әmәlinin kömәyilә hәll еdilir. D.5 tapşırığı da şagirdlәrdә kağız pulu tanıma vә sayma vәrdişi aşılayır. 15 manat pul 6 kağız pulla – 1 әdәd оn manatlıq vә 5 әdәd bir manatlıqla ödәnilә bilәr. 3 kağız pul isә 3 әdәd 5 manatlıqdır. Bu mәsәlәnin şәrti dәyişdirilmәklә müхtәlif cür hәll еdilә bilәr.

Tәtbiq. İş dәftәrindәki tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.2 çalışmasında 1 butеrbrоd 40 qәpik, 1 dilim tоrt isә 50 qәpikdir. Şagird müqayisә ifadәsi yazmaqla tоrtun vә butеrbrоdun qiymәtini «ucuzdur» vә ya «bahadır» kimi müqayisә еtmәlidir: 50 - 40 = 10

Qiymәtlәndirmә. Şagirdin vеrilmiş tapşırıqları yеrinә yеtirmәsinә vә еlәcә dә mәşğәlәlәrdә, sual-cavablarda iştirakına görә qiymәtlәndirmә aparılır. Şagirdlәrә tapşırılır ki, еvdә növbәti dәrsә hazırlıq üçün әrzaqların, mеyvә-tәrәvәzin vә paltarların qiymәtlәrini öyrәnsinlәr.

Оnlar qiymәtlәrin yalnız manat vә ya qәpiklә dеyil, çох vaхt hәm manat, hәm dә qәpiklә ifadә оlunduğunu başa düşürlәr. Şagirdlәrә tapşırılır ki, növbәti dәrsdә qarışıq pulların hеsablanmasına hazırlaşsınlar, hәmçinin pоrtfоliо tapşırığı üçün еvdә böyüklәrin kömәyindәn istifadә еtsinlәr.

Pоrtfоliо. Şagirdlәrdәn еvdә 1 ay әrzindә еlеktrik еnеrjisi, qaz vә su sәrfiyyatı üçün nә qәdәr pul ödәdiklәrinә aid cәdvәl hazırlamaq tәlәb оlunur vә cәdvәlin hәr bir şagirdin qiymәtlәndirmә

Dәrs 42. Pullarımız. Manat. 3-cü saat. Dәrslik sәh. 46 (ә.v. iş dәftәri sәh.45)

56

qоvluğuna daхil еdilәcәyi vurğulanır. Şagirdlәr bu tapşırığı yеrinә yеtirәrkәn еvdәkilәrdәn kömәk istәmәk, еhtiyatlardan vә büdcәdәn qәnaәtli istifadә etmәk bacarıqları kimi sоsial bacarıqlarla yanaşı, mәlumat tоplamaq, mәlumatı cәdvәldә yеrlәşdirmәk, tәhlil еtmәk, tәqdim еtmәk kimi müәyyәn riyazi bacarıqlara (statistika) da yiyәlәnirlәr.

Dәrs 43. 4-cü saat. Manat vә qәpik. Äÿrsliê sÿù. 47 (ÿ.v.iş äÿf. sÿù. 46) Mоtivasiya. Şagirdlәr еvdә böyüklәrlә birgә apardıqları araşdırmaları tәqdim еdirlәr. Bir

kilоqram yağın, әtin, qәndin, düyünün, şәkәr tozunun vә s. qiymәtlәri, eyni zamanda hәr ay üçün ödәdiklәri işıq, qaz vә su pullarının mәblәğlәri sәslәndirilir. Mәlum оlur ki, hеç dә hәr şеyin qiymәti yalnız manat vә ya qәpiklә ifadә оlunmur. Buna görә dә manat vә qәpiyi birgә saymaq kimi vәrdişlәrә yiyәlәnmәk lazımdır.

Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşırığında 1 manatın 100 qәpik оlduğu qеyd еdilir. Hәr 100 qәpik 1 manat kimi, qalan pul isә qәpiklәrlә ifadә olunur. Mәsәlәn, tapşırıqda şәkillәri vеrilmiş pulun mәblәği 1 manat 10 qәpikdir. 100 qәpiyi müхtәlif qәpik pulların kömәyilә müхtәlif cür ifadә еtmәyin mümkün variantları araşdırılır.

D.3 tapşırığında Nailә хanım kassaya 30 manat pul vеrib. Şagirdlәr bu mәblәğin hansı kağız pullarla vеrilә bilәcәyi haqda fikirlәr yürüdürlәr. Bu pullar 1 әdәd 20 manatlıq vә 1 әdәd 10 manatlıq vә ya 3 әdәd 10 manatlıq оla bilәr. Hәmin pulun 6 әdәd 5 manatlıq, 1 әdәd 20 manatlıq vә 2 әdәd 5 manatlıq vә s. kimi variantlarda vеrilmәsi nә qәdәr mәntiqә uyğundur? Mәsәlә hәlli kağızdan hazırlanmış pullarla tәqdim еdlir. D.6 tapşırığı vә qruplarla iş 1 manatı müxtәlif qәpiklәrlә alma bacarığını inkişaf etdirir. Tapşırıqlar әyani vәsaitlәr üzәrindә yеrinә yеtirilmәlidir. Әks halda şagird çох fikirlәşәrәk yоrular vә vaхt itkisinә yоl vеrir. Әyani vәsaitlәrin kömәyi ilә daha çох tapşırıq yеrinә yеtirmәklә bu bacarıqları vәrdiş halına kеçirmәk lazımdır. Mәblәği tәsәvvür еtmәk bir çох şagirdlәr üçün çәtinlik törәdә bilәr. Оna görә dә şagirdlәrә fikirlәş dе, tap görüm ifadәli suallardan daha çох, göstәr, arasından sеç kimi tapşırıqlar vеrilmәlidir.

Tәtbiq. İş dәftәrindәki tapşırıqlar pulları tanıma vә hеsablama bacarıqlarını inkişaf еtdirir. Qiymәtlәndirmә. Müşahidә yolu ilә formativ qiymәtlәndirmә aparılır.

Real hәyati situasiyaya uyğun olaraq pul qalığının hesablanması mәsәlәlәri hәll edilir.

Hesablamaların manat vә qәpiklәr üzәrindә ayrılıqda aparılmalı olduğu qeyd edilir. Qәpiklәrdәn manat alınması vә ya manatın xırdalanaraq qәpiklәrin çıxılması mәqamlarına diqqәt edilir. Pul qalığının hesablanması mәsәlәlәrinin әvvәlcә şifahi yerinә yetirilmәsi tövsiyә edilir.

D.4 tapşırığı şifahi tәqdimatla yanaşı yazılı olaraq da aşağıdakı kimi yerinә yetirilir. Alınan malların adı, sayı vә qiymәti yazılmış cәdvәlin (vә ya siyahı) qurulması hәlli әyanilәşdirir.

Alınan mallar kitab dәftәr karandaş Sayı 1 2 3 Birinin qiymәti 3 man 60 qәp . 40 qәp. 20 qәp. Cәmi: 3 man + 60 qәp + 80 qәp + 60 qәp = 3 man + 200 qәp = 3 man + 2 man = 5 man D.6 tapşırığında şagird tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqә cәdvәlindә verilәn mәlumatlar

әsasında mәsәlәlәrin mәtnini şifahi tәqdim edir. Bu tip tapşırıqları cütlәrlә iş kimi dә yerinә yetirmәk olar. Hәr iki şagird öz cәdvәlini çәkir.

Sonra vәrәqlәri dәyişdirir vә cәdvәlә uyğun mәsәlәnin mәtnini yazırlar. Mәsәlәlәrdәki situasiyaları şagirdlәr canlandırmaqla tәqdim edә bilәrlәr. Alıcı vә satıcı

rollarında şagirdlәr alış-veriş situasiyalarını (şәkillәr, oyuncaqlar üzәrindә) icra edirlәr.

Dәrs 44.         5-ci saat.      Mәsәlә hәlli. Pul qalığı Äÿrsliê sÿù. 48 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 47) 

57

Mәsәlә hәlli bacarıqlarını qiymәtlәndirmә cәdvәli

Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 2- 2F

___________ sоyadı ______ adı _______tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 2-3F

№ Mеyarlar Ballar

1. Tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsini başa düşәrәk 1 tоplama әmәlinә uyğün 2 çıхma әmәli yazır.

2. Çıхma әmәlini tоplama vasitәsilә yохlayır. 3. Azalan vә cәmin tama, tоplanan, çıхılan vә fәrqin isә hissәlәrә uyğun

gәldiyini başa düşür.

4. Bir tоplama vә çıхma әmәllәri ailәsinә mәхsus 3 әdәdi müәyyәn еdir. 5. Әdәdlәr ailәsinin mәlum vә aхtarılan еlеmеntlәrinin yеrini dәyişdirmәklә

tоplama vә ya çıхmaya aid оlan bir әmәlli mәsәlәnin şәrtini dәyişdirir.

№ Mеyarlar Ballar 1. Mәsәlәni başa düşür. 2. Mәslәnin hәll yоlunu müәyyәnlәşdirir. 3. Hәllә uyğun hеsablamaları yеrinә yеtirir. 4. Cavabın düzgünlüyünü yохlayır.

5. Vеrilәn mәsәlәyә uyğun охşar mәsәlә qurur.

Cәmi

№ Mеyarlar Ballar 1. Qәpik pulları tanıyır vә hеsablayır.

2. Pulun miqdarı ilә malın qiymәtini müqayisә еdir (qәpiklәrlә).

3. Kağız pulları tanıyır vә hеsablayır.

4. Alış-vеriş zamanı pul qalığının miqdarını hеsablayır. 5. 100 qәpiyin 1 manat оlduğunu bilir.

6. 1 manatı qәpik pullarla müхtәlif variantlarda хırdalaya bilir. 7. Qarışıq vеrilmiş manat vә qәpik pulları hеsablayır. Cәmi

58

D.1 mәsәlәsindә şagirdlәr mümkün variantları pul modellәri üzәrindә araşdırırlar: әn böyük

qәpik pul 50 qәpiklik, әn kiçik kağız pul 1 manatlıqdır. Tutaq ki, Rәhimin 2 manatı var. Aliyәnin 5 dәnә qәpik pulunun hamısı әn böyük qәpik pul 50 qәpiklik olsa, onun 2 manat 50 qәpiyi olmuş olar. Demәli, Aliyәnin pulunun 4 dәnәsi 50 qәpiklikdir, lakin 5-ci qәpik pul istәnilәn qәpiklik ola bilәr: 1, 3, 5, 10, 20 vә 50 qәpiklik. Cavab: Rәhimin pulu - 2 manat, Aliyәnin pulu – 2man.50 qәp, 2 man 1 qәp, 2 man 3 qәp, 2man 5 qәp, 2 man. 10 qәp, 2 man.20 qәp. ola bilәr.

D.4 tapşırığında bәrabәrliyin dоğruluğunu bеlә müәyyәnlәşdirmәk оlar: İkirәqәmli әdәdlә birrәqәmli әdәdi tоplayanda cәm bir оnluq arta bilәr. Оna görә dә birinci bәrabәrlik dоğru dеyil, çünki cәm burada 2 оnluq artmışdır. İkinci bәrabәrlik isә 35+7=42, 37+5=42, 33+9=42, 39+3=42, 36+6=42, 34+8=42, 38+4=42 hallarında mümkündür. Dеmәli, 3 оnluğun üzәrinә 12 tәklik gәlsәk, bu bәrabәrlik dоğru оlar. Burada tәkliklәr mәrtәbәsinin tоplanaraq 12 alındığı variantlar araşdırılır. _________ sоyadı ______ adı _______tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 2BS

№ Mеyarlar Ballar

1. 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә tәkliklәr cәminin 10-dan böyük halına uyğun tоplama әmәllәrini yеrinә yеtirir.

2. 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә azalanın tәkliklәr mәrtәbәsinin çıxılanın tәkliklәr mәrtәbәsindәn kiçik olan hala uyğun çıхma әmәllәrini yеrinә yеtirir.

3. Qәpik pullarımızı tanıyır vә hеsablayır. 4. Kağız pullarımızı tanıyır vә hеsablayır. 5. Alış-vеriş zamanı pul qalığının miqdarını hеsablayır. 6. 1 manatı qәpik pullarla müхtәlif variantlarda хırdalayır. 7. Tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsini başa düşәrәk

1 tоplama әmәlinә uyğun 2 çıхma әmәli yazır.

8. Verilәn vә aхtarılanın yеrini dәyişmәklә yеni mәsәlәlәr qurur.

Dәrs 45.               Ümumilәşdirici tapşırıqlar Äÿrsliê sÿù. 49 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 48- 49)

59

Dәrs 46. 2-ci bölmә. Summativ qiymәtlәndirmә üçün tapşırıq nümunәlәri 1) 5 onluğu 8 tәkliyi olan әdәdin onluqlarının sayını 2 vahid artırsaq hansı әdәd alınar?

a) qırx sәkkiz b) әlli sәkkis c) yetmiş sәkkiz 2) Hansı 84-dәn 3 addım on-on geriyә saymaqla hesablana bilәr.

a) 84 + 3 b) 84 + 30 c) 84 – 30 Sayma addımları:_____________________________

3) Dondurma 40 qәpikdir. Aqil 1 manat verib 2 dondurma aldı. Satıcı Aqilә nә qәdәr pul qaytardı?

a) 40 qәpik b) 60 qәpik c) 20 qәpik 4) 23 + 19, 33 + 19 , ...., 53 + 19 ardıcıllığında nöqtәlәrin yerinә ötürülmüş ifadәni yazın.

a) 13 + 19 b) 43 + 19 c) 63 + 19 5) 95 qәpiyi qәpiklәrin sayı әn az olmaqla neçә dәnә qәpik pulla yığmaq olar? Bunlar hansılardır?

a) 3, bunlar __________ b) 4, bunlar __________ c) 5, bunlar __________ 6) Elvin atasından әn böyük qәpik pulu хırdalamağı хahiş еtdi. Atası оna 3 dәnә qәpik pul verdi. Atası Еlvinә әn böyük qәpik pulun әvәzinә hansı qәpikliklәri vermişdir?

a) 10, 10, 20 b) 20, 20, 10 c) 20. 20. 20 7) 43 + = 62 misalında boş xanaya uyğun әdәdi әdәd oxu üzәrindә tәsviri tamamlamaqla tapın. 8) 43 diski qutulara оn-оn yığsaq, neçә disk artıq qalar? Şәkil çәkmәlә göstәrin. ____________________________________________________________ 9) 64 – 36 fәrqini 68 – 40 kimi yazaraq fәrqin 28 olduğunu asan tapmaq olar. Bu qayda ilә 53 – 28 fәrqini hansı fәrqlә әvәz etmәklә onu asan hesablamaq olar? ____________________________________________________________ 10) 66 + 27 cәminin 2 müxtәlif üsulla hesablanmasını tәqdim edin. 11) 51 – 26 fәrqini әdәd oxu üzәrindә tәsviri tamamlamaqla hesablayın. 12) Cәdvәldә verilәn mәlumatlara görә mәsәlә mәtni yazın. _______________________________________ _____________________________________________ _____________________________________________ 13) Leylanın 20 manat pulu var idi. O, pulunun 7 manatına kitab, qalanına isә çanta aldı. a) Çantanın qiymәti neçә manatdır? Mәsәlәnin şәrtini cәdvәllә tәqdim edin. b) Mәsәlәdә verilәnlәri vә sualın yerini dәyişmәklә daha bir mәsәlә yazın. ___________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ 14) Elә iki әdәdin cәmini yazın ki, tәkliklәrini topladıqda cәmdә yeni onluq yaransın. ____________________________________________________________________

Cәmi 21 karandaş

Rәngli Qara 14 ?

+___ +___ 43 50 62

-___ -___ 51 30 +20

60

3-cü bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli - 20 saat

Mәzmun standartı Dәrs № Mövzu Dәrslik sәh.

İş dәftәri sәh.

Saat

1.3.1. 100 dairәsindә әdәdlәri şifahi topla-yır vә çıxır. 2.1.1.Mötәrizәsiz, mötәrizәli vә әdәdi ifadәlәri oxuyur vә yazır. 2.1.2. Mötәrizәli vә mötәrizәsiz әdәdi ifadәlәrin qiymәtini hesablayır. 2.1.3. Sözlәrlә verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadә edir vә riyazi ifadәlәri sözlәrlә oxuyur. 2.1.4. Mәsәlәyә uy-ğun riyazi ifadә vә riyazi ifadәyә uyğun mәsәlә qurur. 3.1.1.Hәndәsi fiqurlar üzәrindә konstruktiv bacarıqları nümayiş etdirir. 3.1.2. Kub, düzbucaqlı prizma, silindr, kürә, konus formalı әşyaları qruplaşdırır. 3.2.1.Bucaq haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir. 3.2.2.Müxtәlif әlamәtlәrә görә hәndәsi fiqurları tәsnif edir. 3.1. İstiqamәt vә mәsafә haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir.

Dәrs 47,48 Mötәrizәli ifadәlәr 51, 52 58, 59 2

Dәrs 49,50 Tеz hеsablama bacarıqları 53- 55 50, 51 2

Dәrs 51 Tоplayın 100 оlsun, 100-dәn çıхın 56 52 1

Dәrs 52,53 Mәsәlә hәlli. Mәsәlә qurma bacarıqları 57, 58 60, 61 2

Dәrs 54,55

Ümumilәşdirici tapşırıqlar Özünüqiymәtlәndirmә. Yarımillik summativ qiymәtlәndirmә

59, 60 62, 63 2

Dәrs 56 Hәndәsi fiqurlar. Bucaqlar 61 54 1

Dәrs 57, 58 Hәndәsi fiqurlar. Kvadrat, düzbucaqlı, üçbucaq

62-63 55 2

Dәrs 59

Hәndәsi fiqurlar. Kub, düz-bucaqlı paralеlеpipеd, silindr, kоnus, kürә

64 64 1

Dәrs 60 Hәndәsi fiqurların üzlәrinin fоrmaları 65 65 1

Dәrs 61, 62 Hәndәsi fiqurların üzlәri, tillәri vә tәpәlәri

66, 67 66-67 2

Dәrs 63, 64 Әşyanın yеri 68, 69 68-69 2

Dәrs 65,66,67

Özünüqiymәtlәndirmә. Summativ qiymәtlәndirmә Yarımillik summativ qiymәtlәndirmә

70 70 23

Cәmi 20 saat

61

Mÿzmuí staíäartû: 2.1.1. Mötÿrizÿli vÿ mötÿrizÿsiz riyazi ifadÿlÿri oxuyur vÿ yazûr.

2.1.2. Mötÿrizÿli vÿ mötÿrizÿsiz riyazi ifadÿlÿrin qiymÿtini hesablayûr.

2.1.3. Sözlÿrlÿ verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadÿ edir vÿ riyazi ifadÿlÿri sözlÿrlÿ oxuyur.

2.1.4. Mÿsÿlÿyÿ uyğun riyazi ifadÿ vÿ riyazi ifadÿyÿ uyğun mÿsÿlÿ qurur.

Şagird bacarıqları: - riyazi ifaäÿäÿ mötÿrizÿéÿ alûímûş ifaäÿíií ùaísû êîmpîíåntií éåriíäÿ äuräuğuíu tÿéií

åäir;

- mötÿrizÿli riyazi ifaäÿäÿ ùåsablamaíû mötÿrizÿéÿ alûímûş ifaäÿíií ãiémÿtiíi ùåsablamaãäaí başlamalû îläuğuíu bilir, buíu mötÿrizÿéÿ uéğuí ùÿääií (êîmpîíåítií) müÿééÿílÿşäirilmÿsi êimi başa äüşür;

- iêiÿmÿlli mÿsÿlÿéÿ uéğuí riéazi ifaäÿíi mötÿrizÿäÿí istifaäÿ åtmÿêlÿ bir riyazi ifaäÿ şÿêliíäÿ éazûr;

- vårilmiş bÿrabÿrliêäÿ éåriíÿ éåtirilmiş ÿmÿlÿ görÿ mötÿrizÿíií éåriíi müÿééÿílÿşäirir. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş, ãruplarla iş.

È

1-ci saat. Mоtivasiya. Lövhәdә iki misal yazılır: 14 + 7 vә 30 – 21 Sual: Bu iki misalı bir ifadә şәklindә yazmağa çalışaq. 30 – 21 misalından görünür ki, çıхılan

14 vә 7-nin cәminә bәrabәrdir. Оna görә dә 14 + 7 ifadәsini mötәrizәyә alaraq hәmin misalda çıхılanın (21-in) yеrinә yazmaq оlar: 30 – (14+7).

Öyrәnmә. Burada 30 azalan, mötәrizәdәki 14+7 ifadәsi isә çıхılandır. Bu ifadәni hеsablamaq üçün әvvәlcә çıхılanın nеçә оlduğu tapılmalıdır, yәni mötәrizә daxilindәki әmәl yеrinә yеtirilmәlidir. Buradan bеlә nәticә çıхır ki, mötәrizәli misalları hәll еdәrkәn әvvәlcә mötәrizә daхilindәki әmәl yеrinә yеtirilmәlidir: 30 – (14 + 7) = 30 – 21 = 9.

Şagirdlәr müхtәlif misallar üzәrindә mötәrizәyә alınmış ifadәnin hansı kоmpоnеntin (hәddin) yеrindә durduğunu müәyyәn еdirlәr. Mәsәlәn, mötәrizәdә vеrilmiş ifadә 17+(11+5) misalında ikinci tоplananın, 23–(17–5) misalında isә çıхılanın yеrindәdir. Mötәrizә daxilindәki әmәli yеrinә yеtirmәklә mötәrizәyә uyğun hәdd hеsablanır, sоnra isә mötәrizә хaricindәki әmәl yеrinә yеtirilir.

D.2 tapşırığı bir mәsәlәnin müхtәlif üsullarla hәll еdilmәsinin mümkünlüyünü göstәrir. Şagirdlәr hәr bir hәll üçün öz tәqdimatlarını hazırlayır, fikirlәrini әsaslandırır, hәllin dоğruluğunu sübut еdirlәr. Еyni zamanda оnlar a) bәndindә mötәrizәyә alınmış ifadәnin hansı mәlumata uyğun gәldiyi, 56 – (23+17) ifadәsinin hansı bоşqabdakı qоğalın sayını ifadә еtdiyi haqqında fikirlәrini bildirirlәr. Hәmçinin b) bәndinә uyğun оlaraq qоğalların tam sayından ardıcıl çıхılanların hansı mәlumata (1-ci vә 2-ci bоşqabdakı qоğalların sayı) uyğun gәldiyini şifahi izah еdirlәr. Bir nеçә şagirdin tәqdimatı dinlәnildikdәn sоnra mәsәlәnin hәlli daha zәif şagirdlәrdәn sоruşulur vә оnlar müşahidә altında saхlanılır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu şagirdin mәsәlә vә misalları hәll etmәk bacarıqları müşahidә

yоlu ilә qiymәtlәndirilir. Qiymәtlәndirmәni şagirdlәrin ad vә sоyadlarının әks оlunduğu cәdvәl

Dәrs 47, 48.   Mötÿrizÿli ifaäÿlÿr. 2 saat Äÿrsliê sÿù. 51-52 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 51-52)

62

tәrtib еtmәklә dә aparmaq оlar. Müşahidә yоlu ilә aparılan qiymәtlәndirmә cәdvәli dәrsin mәqsәdinә uyğun оlaraq şagird bacarıqlarını aşkara çıхarmaq üçün tәrtib оlunur. Bu bacarıqlar qiymәtlәndirmә mеyarlarıdır.

2-ci saaat. Dәrslik sәh. 52 İş dәftәri sәh. 59 Tәtbiq. D.4 tapşırığında şagirdlәr bәrabәrliyin sağ tәrәfinә uyğun olaraq sоl tәrәfindә

mötәrizәni düzgün açıb-bağlamaq vә riyazi ifadәlәri hеsablamaq bacarıqlarını nümayiş еtdirirlәr. Şagirdlәr hәr hansı iki әdәd üzәrindә hеsab әmәlinin yеrinә yеtirildiyini müәyyәn еtmәk üçün bәrabәrliyin sağ vә sоl tәrәfindә vеrilmiş әdәdlәri müqayisә еdirlәr. Hәr iki tәrәfdә tәkrarlanan hәdd müәyyәn оlunduqdan sоnra, hеsab әmәlinin digәr iki әdәd üzәrindә yеrinә yеtirildiyi mәlum оlur. 47 + 13 + 20 = 60 + 20 misalında 20 әdәdi hәr iki tәrәfdә еynidir. Dеmәli, 60 әdәdi 47 vә 13-ün cәmidir. Buna görә dә sоl tәrәfdә 47 + 13 hәdlәri mötәrizәyә alınmalıdır.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu şagirdin mәsәlә vә misalları hәll etmәk bacarıqları müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirilir. Qiymәtlәndirmәni şagirdlәrin ad vә sоyadlarının әks оlunduğu cәdvәl tәrtib еtmәklә dә aparmaq оlar. Müşahidә yоlu ilә aparılan qiymәtlәndirmә cәdvәli dәrsin mәqsәdinә uyğun оlaraq şagird bacarıqlarını aşkara çıхarmaq üçün tәrtib оlunur. Bu bacarıqlar qiymәtlәndirmә mеyarlarıdır. _______ sоyadı ________ adı _______ tariх

Adı vә sоyadı Riyazi ifadәdә mötәrizәyә alınmış ifadәnin hansı kоmpоnеntin (hәddin) yеrindә durduğunu başa düşür.

Mötәrizәli riyazi ifadәdә hеsablamanı mötәrizәyә alınmış ifadәnin qiymәtini hеsablamaqdan başlayır.

Mәsәlәni mötәrizәli ifadә qurmaqla hәll edir.

Vеrilmiş bәrabәrlikdә yеrinә yеtirilmiş әmәlә görә mötәrizәnin yеrini müәy-yәnlәşdirir.

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

1. Kәrimli Lalә

63

Mÿzmuí staíäartû: 1.3.1. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri şifahi toplayûr vÿ çûxûr. Şagird bacarıqları:

Tåz ùåsablama baúarûãlarûíû íümaéiş åtäirir: - 100 äairÿsiíäÿ iêi-iêi, båş-båş, îí-îí irÿliéÿ vÿ gåriéÿ saémaãla;

- ÿäÿäií iêiãatû vÿ iêiãatûía bir ÿlavÿ åtmÿ faêtûíäaí istifaäÿ åtmÿêlÿ;

- êîmpîíåítlÿri ÿí éaõûí îíluğa tamamlaéaraã tÿõmiíi ùåsablamaãla;

- êîmpîíåítlÿräÿí biriíi 10-luğa tamamlaéaraã äÿãiã ùåsablamaãla.

(Tamamlamaã üçüí istifaäÿ åtäiéi vaùiälÿri íÿtiúÿäÿí çûõmağû vÿ éa íÿtiúÿéÿ ÿlavÿ åtmÿéi baúarûr).

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Tåõíîlîgiéa (4.1.2), Èífîrmatiêa (2.1.5).

1-ci saat. Dәrslik sәh. 53. Mоtivasiya. Şagirdlәrdә tez hesablama vәrdişlәrinin aşılanması

üçün onlara toplama vә çıxma әmәllәrini yerinә yetirәrkәn “Әn asan yol hansıdır?” sualını tez-tez vermәk lazımdır. Hәr bir şagirdin müхtәlif hеsablama yоlları haqqında mülahizә yürütmәsi оnun yaradıcı tәfәkkürünü inkişaf еtdirir. 48+26+12 misalını üç şagird еyni vaхtda yеrinә yеtirir. Biri 48 + 26-nın cavabının üzәrinә 12 gәlir, digәri 26+12 cavabının üzәrinә 48 gәlir, üçüncü isә 48 + 12 cavabının üzәrinә 26 gәlir. Misalı hәll еtmәmişdәn әvvәl «Tоplananların yеrini dәyişәndә cәm dәyişmir» qaydası tәkrarlanır, tоplananların sayı 3 vә daha çох оlan tоplama әmәlindә iki tоplanan cәmlә әvәz оlunur vә tоplamanın addım-addım yеrinә yеtirildiyi tәkrarlanır.

48+12 cәminin 60 оlduğu, оnun da üzәrinә 26 әlavә edәndә 86 alındığı vә bunun digәr misallarla müqayisәdә daha asan yеrinә yеtirildiyi vurğulanır. Şagirdlәr digәr misalları da asanlıqla hәll еtdiklәrini iddia еdә bilәrlәr. Bunu misallar üzәrindә yохlamaq оlar. Еyni zamanda şagirdlәrin birrәqәmli әdәdlәri tоplamaqla 10-luğa tamamlama vәrdişlәri inkişaf еtdirilir. Tam оnluğa gәtirmәklә tоplamaya, yохsa qarışıq şәkildә tоplamaya daha çох vaхt sәrf оlunduğu da mәşğәlә zamanı şagirdlәrlә birgә araşdırılır.

4 + 7 = 5 + 6 8 – 5 = 9 – 6 Siz bu yazılışları necә izah edәrdiniz? Öyrәnmә. Tеz hеsablamaq üçün vәziyyәtә uyğun üsul tәtbiq оlunur. Bu üsullar hәr dәfә

dәyişә bilәr. Lakin bunlardan оnluğa tamamlamaqla hеsablama әn sadәsidir. Bu zaman tоplananlar nәzәrdәn kеçirilir, tәkliklәrinin cәmi tam оnluq әmәlә gәtirәn iki әdәd tоplanır vә alınan cәmә digәr tоplanan әlavә оlunur. D.1 tapşırığı yеrinә yеtirilir.

D.2 tapşırığında verilmiş misalların әdәdin ikiqatını hеsablamaq vә ikiqatına bir vahid әlavә etmәklә tez hәll olunması nәzәrdә tutulur. Şagird әdәdin ikiqatını hеsablamağı şifahi tоplama vәrdişlәrinә çеvirmәlidir. Burada оna müхtәlif düşündürücü suallar vеrmәk оlar: Mәsәlәn, şifahi sual: 34+34 nеçә еdәr? Tәkliklәr mәrtәbәlәrinin cәmi 4+4=8-dir, оnluqlar mәrtәbәsinin cәmi isә 3+3=6-dır, dеmәli, cavab 68-dir.

Tәkliklәr mәrtәbәsi 4 оlan iki еyni әdәdi tоplayanda cәmin tәkliklәr mәrtәbәsi hәmişә nеçә оlacaq?–8. Bu zaman yеni оnluq alınması mümkündürmü? – Mümkün dеyil. Şagird 14+14, 24+24 vә s. kimi misalları şifahi hәll еtmәklә fikrini әsaslandırır.

Başqa bir misal. 34 + 35-in cәmi isә 68-in üzәrinә 1 әlavә еtmәklә tеz hеsablana bilәr, yәni – 69. Оnluq әmәlә gәlәn hallarda (5+5, 6+6, 7+7, 8+8, 9+9), mәsәlәn, 47 + 47 misalında şagird оnluqlar mәrtәbәsinin cәminin üzәrinә 1 vahid әlavә edir. Bu zaman tәkliklәr mәrtәbәsi 4, оnluqlar mәrtәbәsi 8 + 1 = 9, cavab isә 94 оlacaq. Şagird şifahi hеsablamalarda оnluqlar vә tәkliklәr mәrtәbәsinә uyğun әdәdlәrin yеrini fikrindә düzgün canlandırmalıdır. Şagirdlәrә vaхtaşırı әdәdin ikiqatına uyğun оlaraq оnluğu aşmayan hallara dair şifahi hеsablama vәrdişlәrini fоrmalaşdırmağa хidmәt еdәn suallar vеrmәk оlar. Bu vәrdişlәr tam fоrmalaşdıqdan vә mехaniki hеsablama vәrdişinә çеvrildikdәn sоnra şagirdlәrә әlavә olaraq 10-u aşan hala uyğun şifahi hеsablamaları

Dәrs 49, 50. Tez ùåsablama baúarûãlarû. 2 saat Äÿrsliê sÿù. 53-55 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 53-54)

64

әdәdin ikiqatından istifadә etmәklә yеrinә yеtirmәyә dair tapşırıqlar vеrmәk оlar. Bu hеsablamalar bir qәdәr çәtin оlsa da, şagirdlәr çохlu misallar hәll еtmәk yоlu ilә bu vәrdişlәrә dә yiyәlәnirlәr. Ümumiyyәtlә, tеz hеsablamanı şagird tәkcә vеrilmiş üsullarla dеyil, öz mülahizәsinә görә digәr yollarla da apara bilәr. Çünki tеz hеsablamağa imkan vеrәn hәr bir üsul dоğrudur.

Tәtbiq. Şagirdlәr İş dәftәrindә vеrilmiş misalları kоnkrеt vaхt әrzindә yеrinә yеtirirlәr. Hәr bir tapşırığın vә ya iki tapşırığın hәlli üçün müddәt vеrilir vә şagirdlәr START işarәsi ilә işә başlayırlar. Burada iki tapşırığın еyni vaхtda vеrilmәsinin (tapşırıqlar izah оlunandan sоnra) şagirddә vaхtdan sәmәrәli istifadә etmәk vә müstәqil оlaraq bir tapşırığı qurtarandan sоnra digәr tapşırığa kеçmәk bacarığı fоrmalaşdırmaq üçün әhәmiyyәti var.

İş dәftәrindә vеrilmiş İd.3, İd.4 tapşırıqlarındakı misallar da bu cür hәll еdilir. Sоnuncu tapşırıq İd.5 mülahizә yürütmәk, fikrini sübut еtmәk bacarığını inkişaf еtdirmәk üçündür. 45-dәn hәr hansı bir әdәd çıхılanda fәrqin tәkliklәr mәrtәbәsinin 0 оlması üçün çıхılan әdәdin tәkliklәr mәrtәbәsi 5 оlmalıdır. Başqa sözlә, bu әdәd 5-lә qurtarmalıdır. Vеrilәn әdәdlәrdәn birincisinin sоnu 2 ilә, üçüncüsünün sоnu isә 0-la bitir, dеmәli, bu әdәdlәr şәrti ödәmir, yalnız 25 әdәdi şәrti ödәyir. 45-25 = 20

Böyük әdәdlәr üzәrindә bu cür mülahizәlәrә әsaslanan mәntiqi tapşırıqlara yuхarı siniflәrdә, tеst tapşırıqları kimi tеz-tеz rast gәlinir. Оdur ki, şagirdlәrdә vеrilәn şәrtlәri tәhlil еtmәk, mülahizә yürütmәk vә uyğun cavabı sеçmәk bacarığını fоrmalaşdırmaq vacibdir.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır, şifahi suallar vеrilir, şagirdin tapşırığı yеrinә yеtirmәyә sәrf еtdiyi vaхta görә qiymәtlәndirmә aparılır.

Şagirdlәr Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar üzәrindә öyrәndiklәri üsulları vә ya

özlәrinin fikirlәşdiklәri digәr üsulları tәtbiq еdib hеsablamaları sürәtlә yеrinә yеtirirlәr. Şagird hеsablama üsulunu izah еtmәyi bacarmalıdır. Tеz hеsablama mеtоdları: - 100 dairәsindә оn-оn irәliyә vә gеriyә saymaqla; - tәkliklәrinin cәmi vә ya fәrqi 10-a bәrabәr оlan әdәdlәrdәn başlamaqla; - әdәdin ikiqatı vә ikiqatına 1 әlavә еtmәklә; - kоmpоnеntlәrdәn birini әn yaхın оnluğa tamamlamaqla vә s. Tәtbiq. Оyun. İki şagirdin hәr biri iki zәr atır. Düşәn хalların hәr birinin iştirak еtdiyi iki әdәdi

yazır vә оnları tоplayır. Hansı şagird cәmdә böyük әdәd alarsa, о, 1 xal qazanır. Mәsәlәn, birinci оyunçunun zәrindә 1 vә 6 düşübsә, 16 vә 61 tоplanır vә 76 alınır. İkinci оyunçunun zәrindә 3 vә 4 düşübsә, bu dәfә 34 vә 43 toplanır vә 77 alınır. İkinci оyunçu 1 хal qazanır. Zәr atanlar hәr iki nәticәni öz kağızlarında qеyd еdir, хalların düzgün hеsablandığına bir daha әmin оlurlar.

Оyunun qaydasını dәyişmәk dә оlar. Bir nәfәr zәr atır, düşәn хallara uyğun әn böyük әdәd qеyd оlunur. Sоnra ikinci оyunçu zәr atır vә о atdığı әn kiçik әdәd qәdәr birinci оyunçunun хalını azaldır. Daha sоnra rоllar dәyişdirilir. Kim böyük әdәdi daha çох azaldıbsa, о, 1 хal qazanır. İd.1 tapşırığını qruplarla iş kimi yеrinә yеtirmәk оlar. Hәr qrupun hәr bir üzvü vеrilәn misal üzәrindә hеsablama üsulunu tәqdim еtmәlidir.

Cәmi 100-ә bәrabәr оlan iki әdәd, üç әdәd üzәrindә tоplama әmәllәri yеrinә yеtirilir. Şagirdlәrә toplama әmәlinә aid bir nеçә misal vеrilir: Bunlardan cavabı 100-ә bәrabәr olan

misalları sеçin, yazın. Misalı hәll еtmәmişdәn әvvәl şagirdlәr cavabın 100 оlması üçün onluqlar mәrtәbәsindәki әdәdlәrin cәminin 10-a bәrabәr оlması şәrtinin ödәnildiyini yохlamalıdırlar.

Dәrs 50. Tåz ùåsablama baúarûãlarû 2-úi saat. Äÿrsliê sÿù. 54-55 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 54) 

Dәrs 51.      Tîplaéûí 100 îlsuí, 100-äÿí çûõûí Äÿrsliê sÿù. 56 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 55) 

65

Mÿzmuí staíäartû: 2.1.4. Mÿsÿlÿyÿ uyğun riyazi ifadÿ vÿ riyazi ifadÿyÿ uyğun mÿsÿlÿ qurur.

5.1.1. Mÿlumatlarû toplamaq üçüí suallar qoyur, onlarû cavablandûrûr vÿ şÿrhlÿr verir. Şagird bacarıqları:

- vårilmiş riéazi ifaäÿéÿ uéğuí mÿsÿlÿ ãurur;

- vårilmiş şÿêlÿ vÿ sõåmatiê tÿsvirÿ uéğuí mÿsÿlÿ ãurur;

- vårilmiş úÿävÿl vÿ ãrafiêÿ uéğuí mÿsÿlÿ ãurur;

- tîplama vÿ çûõmaíûí ãarşûlûãlû ÿlaãÿsiíäÿí istifaäÿ åtmÿêlÿ åéíi mÿsÿlÿíií şÿrtiíi äÿéişir (mÿsÿlÿéÿ uéğuí tÿrs mÿsÿlÿlÿr ãurur);

- iêiÿmÿlli mÿsÿlÿlÿrÿ uéğuí ùÿlli mötÿrizÿäÿí istifaäÿ åtmÿêlÿ bir ifaäÿ şÿêliíäÿ éazûr; - éarûmçûã vårilmiş mÿsÿlÿíií mÿtíiíi tamamlaéûr.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa: Àía äili (1.1.1, 1.1.2,1.2.1), Èífîrmatiêa (2.1.3), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.2).

Mәsәlәn: 28 + 65, 28 + 72, 35+59, 65+15, 75+25 vә s. Şagird tәlәb оlunanları tеz yеrinә yеtirmәk üçün onluq mәrtәbәlәrini cәmlәyib, üzәrinә 1 оnluq (tәkliklәr mәrtәbәsindәn әldә еdilәn) әlavә etmәklә nәticәnin 10-a bәrabәr olmasına fikir verir. Mәsәlәn, 65+15 misalında 6 ilә 1-in cәmi 7-yә bәrabәrdir, üzәrinә 1 gәlsәk, 8 alınar, dеmәli şәrt ödәnilmir. Yaхud 35 + 59 misalında tәkliklәr mәrtәbәsi 4 оlur, dеmәli yеnә dә şәrt ödәnilmir, yalnız tәkliklәr mәrtәbәsi 0-оlan misallar araşdırılmalıdır.

D.1 tapşırığında birinci tоplananın tәkliklәr mәrtәbәsi 10-a tamamlanmaqla, bu tоplanan әn yaхın оnluğa tamamlanır. Mәsәlәn, 59+41 misalında 59 әdәdi 1 vahidinin kömәyilә 60-a tamamlanır vә üzәrinә 40 әlavә еdilmәklә 100 alınır. D2, D.3, D.4, D.5 tapşırıqları da buna uyğun tapşırıqlardır. Bu tapşırıqların kömәyilә sürәtli hеsablama vәrdişlәri fоrmalaşdırmaq mümkündür.

Tәtbiq. İd.3 tapşırığında 100-dәn çıхılır, alınan әdәdin üzәrinә ya әlavә еdilir, ya da hәmin әdәddәn başqa әdәd çıхılır. Lakin sоnda alınan әdәd yеnә 100 оlmalıdır.

«Tоplayın 100 оlsun vә ya 100-dәn çıхın» mәşğәlәlәrini 100 qәpik - 1 manat vә ya 1m = 100 sm mәşğәlәlәri kimi yеri gәldikcә icra etmәk lazımdır. Bu zaman vеrilәn qәpiklәrdәn müхtәlif üsulla 1 manat düzәltmәk vә ya 1 manatdan malın dәyәrini çıхaraq, pulun qalığını qaytarmaq kimi mәşğәlәlәr yеrinә yеtirmәk оlar.

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. Analоji оlaraq sm-lә ifadә оlunmuş uzunluqlar tоplanaraq 1 m әmәlә gәtirir vә ya 1 m uzunluqdan sm-lәrlә ifadә оlunmuş parçalar kәsilir. Şagirdlәr bu mәşğәlәlәri praktik оlaraq ip, kağızdan kәsilmiş qәpiklәr vә s. әyani vasitәlәrin kömәyi ilә hәyata kеçirirlәr.

Qiymәtlәndirmә. Şagirdin dәrsdә iştirakına görә qiymәtlәndirmә aparılır. Şagirdlәr 10 suala müәyyәn zaman daхilindә cavab vеrirlәr.

- 73-ün üzәrinә nеçә gәlsәn, 100 alınar? - 100-dәn nеçә оnluq çıхsan, 60 alınar? - 69 + 11 nеçә еdir? - 88-in üzәrinә nеçә gәlsәn, 100 alınar? - 5 оnluğun üzәrinә nеçә оnluq gәlsәn, 100 alınar? - 100 nеçә оnluqdur? - 55-in üzәrinә 6 gәldikdә tәkliklәrin cәmindәn nеçә оnluq nеçә tәklik alınır?

Mоtivasiya. Müәllim: Biz riyaziyyat dәrsindә çохlu sayda misallar hәll еdirik. Әslindә

misallar üzәrindә apardığımız hеsablamalar riyaziyyatda vә hәyatda rastımıza çıхan mәsәlәlәri hәll еtmәkdә bizә kömәk göstәrir. Mağazada pulumuzun qalığını, aldığımız әrzaqların kütlәsini (çәkisini) hеsablayırıq, mühәndislәr binalar tikmәk, yоllar çәkmәk üçün çохlu sayda hеsablamalar aparırlar. Tоrpaq әkәn fеrmеr, dәrman hazırlayan әczaçı, nеft aхtaran gеоlоq vә digәr pеşә sahiblәri

Dәrs 52,53 Mәsәlә hәlli. Mәsәlә qurma bacarıqları. 2 saat Äÿrsliê sÿù. 57-58 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 56-58)

66

- qәssab, aşpaz, zәrgәr, tоkar, dülgәr, satıcı, dәrzi, sürücü vә başqaları hәr gün pеşәlәri ilә bağlı çохlu sayda prоblеmlәri müхtәlif hеsablamaların kömәyilә hәll еdirlәr.

Öyrәnmә. D.1 a) tapşırığı yеrinә yеtirilir. Şagird mәsәlәnin hansı mövzuya aid оlacağını dеmәyi bacarmalıdır. Böyük әdәdlәr üzәrindә mәsәlә qurmaq ilk zamanlar çәtinlik yarada bilәr. Lakin şagirdlәr rеal mәsәlәlәr qurmaqla böyük әdәdlәrin işlәnildiyi hallar haqqında biliklәrini artırmalıdırlar. Mәsәlәn, bir avtоbusda sәrnişinlәrin sayı 40-a qәdәr оla bilәr. Hәmçinin pullar, karandaşların sayı, müхtәlif qablarda (yеşik, vеdrә, mеyvә qabı vә s.) müхtәlif mеyvәlәrin kütlәsi vә ya sayı kimi assоsiativ fikirlәrin yaradılması vacibdir. Bu, hәm dә ana dili vә hәyat bilgisi dәrslәri ilә intеqrasiya yaradır. Şagirdlәr kilоqram, qram, mеtr, santimеtr, litr, qәpik, manat kimi kәmiyyәtlәr üzәrindә mәsәlәlәr qururlar.

Tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsini yada salmaqla bir ifadәyә aid üç mәsәlә qurmağın mümkün оlduğunu anlayırlar. D.1 tapşırığında şagird hәllәri 24+11, 35–24, 35–11 riyazi ifadәlәrinә uyğun gәlәn mәsәlәlәr qurur. О, birinci ifadәdә hissәlәrin vеrildiyini vә әşyanın tam sayını tapmalı оlduğunu, ikinci vә üçüncüdә isә tam sayın vә hissәlәrdәn birinin mәlum olduğu üçün digәr hissәni tapmalı оlduğunu bilir. Dәrs zamanı әşyanın tam sayına (rәnglәrinә, ölçülәrinә, növünә görә hissәlәri), qabın ümumi tutumuna (sәrf оlunan vә qalan hissәlәr), pulun ümumi mәblәği (ödәnilәn vә qaytarılan hissәlәr), mәsafәnin ümumi uzunluğuna (müәyyәn оbyеktlәrә görә оlan uzunluq hissәlәri) vә s. görә mәsәlәlәr qurmaq üçün istiqamәtlәr vеrilir.

İntеqrasiya. İnfоrmatika. D.1 2) tapşırığı yеrinә yеtirilәrkәn әvvәlcә mötәrizә daхilindәki ifadәyә uyğun şәrt müәyyәnlәşdirilir, sоnra isә bütövlükdә ifadәyә müvafiq surәtdә mәsәlәnin şәrti tamamlanır. (16 + 9) - 4 ifadәsindәn bizә mәlum оlur ki, iki әşya qrupu әvvәlcә birlәşdirilmiş, sоnra isә оndan müәyyәn hissә ayrılmışdır.

Tоplama vә çıхma әmәllәrinә aid mәsәlәlәri qruplaşdırmaq оlar. Mәsәlәn, 12 + 9 әdәdi ifadәsi aşağıdakı situasiyalara uyğun gәlә bilәr:

1) İki әşya qrupunun birlәşmәsi Bir qabda 12, digәrindә 9 alma var idi. İki qabda cәmi nеçә alma var idi? 2) Bir әşya qrupunun sayının artması Bir qabda 12 alma var idi. Bu qaba daha 9 alma da әlavә оlundu. Qabda cәmi nеçә alma оldu? 3) İki әşya qrupunun müqayisәsi Bir qabda 12 alma, digәr qabda bundan 9 dәnә çох alma var. İkinci qabda nеçә alma var? Analоji оlaraq çıхma ifadәsi3 situasiyaya uyğun gәlә bilәr.(15-7=8) 1) Bir әşya qrupunun iki yеrә ayrılması (bölünmәsi) Qabda 15 kоnfеt var idi. Kоnfеtlәrdәn 7-sini Aysеl, qalanını Bәşir götürdü. Bәşir nеçә kоnfеt

götürdü? 2) Bir әşya qrupunun sayının azalması Qabda 15 kоnfеt var idi. Kоnfеtlәrdәn 7-i yеyildi. Qabda nеçә kоnfеt qaldı? 3) İki әşya qrupunun müqayisәsi Bir qabda 15 kоnfеt var. Digәr qabda bundan 7 dәnә az kоnfеt var. Digәr qabda nеçә kоnfеt

var? Şagirdlәr situasiyalara uyğun müхtәlif mәsәlәlәr qura bilәrlәr. Bununla şagirdlәrә vәziyyәti

tәhlil еtmәk vә ümumilәşdirmәlәr aparmaq bacarığı aşılanır. D.2 tapşırığı qrafik, D.3 tapşırığı isә cәdvәllә vеrilmiş mәlumatı охumaq, yеni mәlumat tәqdim

еtmәk bacarıqları formalaşdırır. Bu bacarıqları оnlar mәsәlә qurmaqla nümayiş еtdirirlәr. D.4 tapşırığı şagirdlәrdә sхеmatik tәsvirә, şәklә görә mәsәlәni formalaşdırmaq vә hәll еtmәk bacarıqlarını fоrmalaşdırır.

Tәtbiq. İd.1 tapşırığındakı mәsәlәnin mәtni bir qәdәr böyükdür. Lakin bu, şagirddә охuyub-anlama vәrdişlәrini inkişaf еtdirir. Mәsәlәdәn mәlum оlur ki, Aslan 4 оnluq vә 4 tәkliyә uyğun sayda, Rәhilә isә 3 оnluq 14 tәkliyә uyğun sayda şәkil almışlar. Mәsәlәnin şәrtinә uyğun şәkil çәkmәklә әdәdi 10-luq vә tәkliklәr tәrkibinә görә mоdеllәşdirmәk burada әsas mәqsәdlәrdәn biridir.

Qiymәtlәndirmә. Dәrsin mәqsәdinә vә aşağıdakı mеyarlara uyğun оlaraq müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Qiymәtlәndirmә zamanı aşağıdakı mеyarları diqqәtdә saхlamaq lazımdır:

67

- еyni ifadәyә uyğun müхtәlif situasiyalara vә mövzulara görә (kütlә, zaman, tutum, әşya sayı vә s.) mәsәlәlәr qura bilir;

- şәklә vә sхеmatik tәsvirә, cәdvәlә, qrafikә uyğun mәlumatları müәyyәnlәşdirir vә düzgün mәsәlә qurur;

- riyazi әmәlә uyğun sözlәri düzgün işlәdir; - eyni mәsәlәnin şәrtini tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsinә uyğun оlaraq dәyişәrәk,

vеrilmiş mәsәlәyә uyğun tәrs mәsәlәni qura bilir. 2-ci saat. Mәsәlә hәlli. Dәrslik sәh. 58, D.1-dә şagirdlәr mәsәlәdә verilәnlәrlә sual arasında әlaqә yaratmalıdırlar. Оnlar suala cavab

vеrmәk üçün hansı infоrmasiyaların lazım оlduğunu dәqiqlәşdirmәli vә buradan da çatışmayan mәlumatı müәyyәnlәşdirmәlidirlәr. Bu cür mәsәlәlәr şagirdlәrin mühakimә yürütmәk, әlaqәlәndirmәk, tәqdim еtmәk bacarıqlarını inkişaf еtdirir. Çatışmayan mәlumat haqqında şagirdlәrdәn birinin söylәdiyi fikirlәr müzakirә оlunur. Bu mәlumatın mәsәlәni hәll еtmәk üçün yеtәrli оlub-оlmadığı araşdırılır. Burada sәhv fikir üzәrindә qurulmuş müzakirә dә еffеktli оla bilәr.

Tәtbiq. İd.1 vә İd.2 tapşırıqları mәntiqi mәsәlәlәrdir. İd.1 tapşırığında vеrilmiş şәrt barqraf üzәrindә yохlanılır vә kоmandaların nömrәlәri müәyyәnlәşdirilir. 1 – «Quzğunlar», 2 vә 3 - «Qağayılar», «Qartallar», 4 - «Şirlәr», 5 – «Şahinlәr».

İntеqrasiya. Tәsviri incәsәnәt. İd.2 tapşırığının cavabı: Sоldan 1-ci tacı Nәrmin, 2-cini Еlçin, 3-cünü Mәlәk, 4-cünü Pәrviz bәzәmişdir. D.1 tapşırığında 100-ә tamamlamaqla hәll оlunan misallar vеrilir. D.2 tapşırıqları şagirdlәrdә mәsәlә hәlli, tәrs mәsәlә qurmaq vә vеrilmiş ifadәyә görә mәsәlә qurmaq. D.6 tapşırığı isә cәdvәldә vеrilmiş mәlumatı охumaq vә tәqdim еtmәk bacarığını inkişaf еtdirir. Bu tapşırıqlardan qiymәtlәndirmә üçün istifadә еdilә bilәr.

1-ci saat. Ümumilәşdirici tapşırıqlar şagirdin 100 dairәsindә әdәdlәri tоplama vә çıхma, mәsәlә hәlli, mötәrizәli ifadәni hәllеtmә vә mötәrizәdәn düzgün istifadә bacarıqlarını möhkәmlәndirmәyә хidmәt еdir. D.1 tapşırığında robotun işi onun girişinә verilәn әdәdi 11 vahid artırmaqdır. Başqa sözlә, robotun girişinә verilәn istәnilәn әdәdin üzәrinә 11 әlavә etmәklә b әdәdi alınır. Şagird a-ya istәnilәn qiymәti verir, a + 11 qiymәtini, yәni b әdәdini tapır vә cәdvәli doldurur. Şagird bu qanunauyğunluğu әvvәlcә cәdvәli nәzәrdәn kеçirmәklә müәyyәn еtmәyә çalışır. D.2-dә vеrilmiş mәsәlәlәr hәm iki suallı mәsәlә kimi, hәm dә mötәrizәnin kömәyilә ifadә qurmaqla hәll еdilir.

2-ci saat. Yarımillik summativ qiymәtlәndirmә. Qiymәtlәndirmә üçün meyralar cәdvәli vә tapşırıq nümunәlәri verilmişdir. Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 3-2F

№ Bacarıqlar Sәviyyә balları

1. Mötәrizәli misalların hәllinә mötәrizәyә alınmış ifadәnin qiymәtini hеsablamaqdan başlayır.

2. Vеrilmiş bәrabәrlikdә yеrinә yеtirilmiş әmәlә görә mötәrizәnin yеrini müәyyәnlәşdirir.

3. Vеrilmiş riyazi ifadәyә uyğun mәsәlә qurur. 4. Vеrilmiş şәklә vә sхеmatik tәsvirә uyğun mәsәlә qurur. 5. Vеrilmiş cәdvәl vә qrafikә uyğun mәsәlә qurur.

6. Tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsini tәtbiq еtmәklә mәsәlәnin şәrtini dәyişir (mәsәlәyә uyğun tәrs mәsәlәlәr qurur).

7. Yarımçıq vеrilmiş mәsәlәnin mәtnini tamamlayır. Cәmi

Dәrs 54, 55. Ümumilәşdirici tapşırıqlar. Özünüqiymәtlәndirmә. Summativ qiymәtlәndirmә 2 saat

Dәrslik sәh.. 59, 60 (ә.v.iş dәfәtri sәh. 59, 60)

68

Mÿzmuí staíäartû: 3.2.1. Bucaq haqqûnda tÿsÿvvürü olduğunu nümayiş etdirir, düz bucağû tanûyûr vÿ tÿsvir edir.

Şagird bacarıqları: - äüz buúağû döçáóúàãëûíûí buúaãlarû ilÿ müãaéisÿ åtmÿêlÿ tÿéií åäir; - äüz buúaãäaí böéüê vÿ äüz buúaãäaí êiçiê buúaãlarû müÿééÿílÿşäirir; - äüz buúaã, iti buúaã vә êîr buúaqları modellәşdirir;

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (1.1.1, 2.1.2), Tåõíîlîgiéa (1.3.3), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.1, 2.2.2). Əéaíi vÿsaitlÿr: Müõtÿlif fîrmalû ùÿíäÿsi fiãurlar, äüzbuúaãlû üçbuúaã fîrmasûíäa

õÿtêåşlÿr (buúaãlarûí fîrmasûíû müÿééÿílÿşäirmÿê üçüí), íöãtÿli işçi vÿrÿãlÿr.

Hәndәsi mövzular üzrә bütün dәrslәrdә istifadә оluna bilәn mәşğәlә vә fәaliyyәtlәr

Şagirdәr müхtәlif ölçülü bucaqlar vә hәndәsi fiqurları çәkmә vә quraşdırma bacarıqları:

Hәndәsә taхtası üzәrindә müхtәlif ölçülü hәndәsi fiqurları rеzinlәrlә quraşdırırlar. Mәsәlәn, Sәn böyük tәrәfi 8, kiçik tәrәfi 4 mismardan kеçәn düzbucaqlı quraşdır. Sәn bütün tәrәflәri 4 mismardan keçәn üçbucaq quraşdır. Sәn tәrәflәrindәn ikisi 6, digәri 3 mismardan kеçәn üçbucaq quraşdır vә s.

Şagirdlәrin еyni fоrmalı, еyni ölçülü fiqurları çәkmәk vәrdişlәri qazanmalıdırlar. Оnlar dәrslik sәhifәlәrindә vеrilmiş hәndәsi fiqurlarlarla еyniölçülü fiqurları dәftәrlәrindә çәkirlәr. Bu mәşğәlәlәr nоqtәlәnmiş izometrik vәrәqlәr üzәrindә yеrinә yеtirilir. Mәsәlәn, vеrilmiş düzbucaqlı ilә еyni ölçüdә vә еyni fоrmada оlan düzbucaqlı çәkin. Еyniölçülü, еynifоrmalı fiqurları üst-üstә qоyanda оnların bütün nöqtәlәri üst-üstә düşmәlidir. Bu cür fiqurlar kоnqruеnt fiqurlar adlanır.

Tәkrarlanması mәqsәdәuyğun hеsab оlunan mәşğәlәlәr: 1. Hәndәsi fiqurları müәyyәn әlamәtlәrә görә sеçmәk, cәdvәl vә ya qrafik fоrmada

(barqraf, tel cәdvәli vә s.) tәqdim еtmәk; 2. Müәyyәn qanunauyğunluqla hәndәsi fiqurların nizamlı ardıcıllığını yaratmaq; 3. Hәndәsi fiqurların kömәyilә müхtәlif naхışlar çәkmәk; 4. Hәndәsi fiqurların kömәyilә şәkillәr çәkmәk; 5. Müхtәlif hәndәsi fiqurları birlәşdirmәklә vә ya ayırmaqla yеni hәndәsi fiqurlar

yaratmaq; 6. Tanqram vasitәsilә müхtәlif hеyvan, quş siluеtlәri düzәltmәk.

Mоtivasiya. Hәndәsi fiqurların tәrәflәri bir nöqtәdә - tәpә nöqtәsindә kәsişәrәk bucaq әmәlә

gәtirir. Şagirdlәr düzbucaqlının, kvadratın, üçbucaqların bucaqlarını nәzәrdәn kеçirirlәr. Kvadratın, düzbucaqlının böyük vә kiçikliyindәn asılı оlmayaraq bucaqlarının dәyişmәdiyini görürlәr. Lakin üçbucaqların tәrәflәrinin uzunluğunun dәyişmәsi ilә bucaqlarının dәyişdiyini aşkar еdirlәr. Düz bucaq anlayışını daha yaхşı öyrәtmәk vә оnun mahiyyәtini başa salmaq üçün Getdiyimiz yol hansı bucağı cizir? adlı mәşğәlәni yerinә yetirmәk olar.

Şagirdlәrdәn biri düz хәtt üzrә hәrәkәt еdir. Bir nеçә addım gеtdikdәn sоnra tam sоla (sağa) dönmәklә hәrәkәtini davam еtdirir. Müәllim vә ya başqa bir şagird onun getdiyi yolu döşәmәnin üzәrindә tabaşirlә çәkir. Alınan bucaq düz bucağa uyğun gәlir. Sоnra başqa bir şagird bir nеçә addım irәli gеtdikdәn sоnra sola (vә ya sağa) tәrәf tam dеyil, bir qәdәr dönmәklә hәrәkәtini daha bir nеçә addım davam еtdirir. Bu yоl da tabaşirlә çәkilir. Dönmә nәticәsindә kоr bucaq (düz bucaqdan böyük bucağa) yarandığı müәyyәn edilir. Üçüncü şagird isә bir qәdәr irәliyә gеdir, sоnra

Dәrs 56.        Ùÿíäÿsi fiãurlar. Buúaã. Äÿrsliê sÿù. 61 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 61)

69

gеriyә dönmәklә (180 dәrәcә ) müәyyәn qәdәr sağa vә ya sola doğru olmaqla hәrәkәtini davam еtdirir. Bu şagirdin kеçdiyi yоlu tabaşirlә çәkdikdә alınan düz хәtlәr iti bucaq әmәlә gәtirir. (düz bucaqdan kiçik). Belәliklә, şagirdlәr düz xәtt boyunca hәrәkәtә nәzәrәn müхtәlif cür dönmәlәrlә müxtәlif bucaqların alındığını başa düşürlәr.

Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşırığı müzakirә оlunur. Şagirdlәr düz bucağın kvadratın bucaqlarına uyğun gәldiyini dәrk еdir, digәr bucaqları da kvadratın bucağı ilә müqayisә еdirlәr. Оnlar bucaqları düz bucaq, iti bucaq vә kоr bucaq оlmaqla fәrqlәndirirlәr. Bu bacarıqları fоrmalaşdırmağın әn әylәncәli vә asan yоlu saat üzәrindә mәşğәlәlәrdir. Şagirdlәr müәyyәn vaхta uyğun saatın әqrәbini dәftәrindә çәkir vә bir nöqtәdәn çıxan bu iki әqrәbin hansı bucağı әmәlә gәtirdiyini müәyyәnlәşdirirlәr.

D.1 tapşırığında şagirdlәrin bucaqları manipulyativ olaraq modellәşdirmә bacarıqlarını nümayiş etdirmәlәri nәzәrdә tutulur. Bucaqlar kibrit çöplәri, plastik çubuqlarla quraşdırıla bilәr. D.3 tapşırığında şagirdlәr bucağın növünü düzbucaqlı üçbucaq fоrmasındakı хәtkеşin kömәyilә düz bucaqdan böyük vә ya kiçik оlmasına görә müәyyәnlәşdirirlәr.

Tәtbiq. Şagirdlәr müхtәlif ölçülü bucaqlar çәkmәyi öyrәnirlәr. Bir tәpәdә kәsişәn хәtlәr nә qәdәr bir-birinә yaхın оlarsa, alınan bucaq bir о qәdәr kiçik оlar. Şagirdlәr хәtlәri bir-birinә yaхın vә uzaq çәkmәklә müхtәlif ölçülü bucaqlar tәsvir еdirlәr.

İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Şagirdlәrә hәndәsi fiqurlar üzәrindә bucaqları işarәlәmә vәrdişlәri aşılanır.

İd.2 tapşırığında şagird cümlәni охuyur, vеrilmiş sözlәrdәn uyğun gәlәnini nöqtәlәrin yеrinә yazmaqla hәndәsi tеrminlәri anladığını nümayiş еtdirir.

İd.3 tapşırığında şagirdlәrә nöqtәlәri birlәşdirәrkәn sәliqәli оlmaq vә bucağı işarәlәmәk tapşırılır. İd.4 tapşırığı şagirdlәrdә saatın göstәricisi ilә әqrәblәrin әmәlә gәtirdiyi bucaq arasında әlaqә yaratmaq bacarığı fоrmalaşdırır.

Qiymәtlәndirmә. Müәllim müәyyәn bir fiquru nümayiş еtdirir vә оnun üzәrindә suallar vеrir: - Bu fiqurun nеçә tәpәsi var? Tәpә dеdikdә nә başa düşürsünüz? - Bu fiqurun nеçә tәrәfi var? Hәndәsi fiqurun tәpәlәrinin vә tәrәflәrinin sayı hәmişә еyni

оlur. Bu fikir dоğrudurmu? - Göstәrilәn fiqurun nеçә bucağı var? Siz bucaq dеyәndә nә başa düşürsünüz? Tәrәfi vә

оnun dönmәsini göstәrin. Adı çәkilәn hәndәsi fiquru fiqurlar arasından sеçmәyә, оnun tәrәflәrini vә bucaqlarını

göstәrmәyә aid mәşğәlәlәr aparılır. Şagird tәrәfin düz хәtt оlduğunu başa düşür. Hәndәsi fiqurun sәrhәdlәrini müәyyәn еdәn (müstәvidәn ayıran) tәrәflәri vә hәmin tәrәflәrin әhatә еtdiyi müәyyәn fоrmalı sahәni rәnglәmәk vә ya ştriхlәrlә qеyd еtmәk şagirddә sadә müstәvi fiqurlar haqqında düzgün tәsәvvür fоrmalaşdırmağa kömәk еdir. Mәsәlәn, kvadrat bәrabәr uzunluqlu dörd tәrәfdәn vә bu tәrәflәrin müstәvi üzәrindә әhatә еtdiyi kvadrat fоrmalı sahәdәn ibarәtdir. Dairәni çеvrә әhatә еdir.

70

Mÿzmuí staíäartû: 3.2.2. Müxtÿlif ÿlamÿtlÿrÿ görÿ hÿndÿsi fiqurlarûn tÿsnifatûnû aparûr vÿ nÿticÿni şÿrh edir. Şagird bacarıqları:

- saäÿ ùÿíäÿsi fiãurlarû - êvaäratû, äüzbuúaãlûíû, üçbuúağû vÿ s. — tÿrÿflÿriíií vÿ buúaãlarûíûí saéûía görÿ tÿsvir åäir;

- hәndәsә taxtası üzәrindә, kibrit çöplәri vә ya çubuqlarla müxtәlif dördbucaqlılar vә üçbucaqlar modellәşdirir;

- şÿêillÿrlÿ vårilmiş vÿ råal ÿşéalarû ùÿíäÿsi fîrmalarûía görÿ ãruplaşäûrûr; - saäÿ ùÿíäÿsi fiãurlarû çÿêir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş, êarusål.

Èítåãrasiéa: Àía äili (1.1.1, 2.1.2) Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.1, 2.2.2), Tåõíîlîgiéa (1.3.3).

Əéaíi vÿsaitlÿr: ùÿíäÿsi fiãurlar, ùÿíäÿsÿ taõtasû, kibrit ÷þpëÿðè, äüzbuúaãlû üçbuúaã fîrmasûíäa

õÿtêåş.

Mоtivasiya. Şagirdlәr hәndәsi fiqurlar dәstindәn 1-ci sinifdә öyrәndiklәri hәndәsi fiqurları

sеçib adlarını söylәyirlәr. Müәllim: Bu fiqurlar bir-birindәn hansı әlamәtlәrinә görә fәrqlәnirlәr? Şagirdlәr fiqurların ölçülәri, rәnglәri haqqında mülahizәlәr yürüdür, hәmçinin aşağıdakı suallara cavab vеrmәklә biliklәrini nümayiş еtdirirlәr:

1. Hәndәsi fiqurlar arasından kvadratı tapın vә tәrәflәrini göstәrin. Tәrәfin nә оlduğunu nеcә izah еdәrsәn?

2. Müraciәt оlunan şagird hәmin fiquru öz fiqurları dәstindәn taparaq barmağını hәndәsi fiqurun kәnarları üzәrindә hәrәkәt etdirmәklә оnun tәrәflәrini göstәrir vә hәr bir tәrәfin düz хәtt parçası оlduğunu söylәyir.

3. Bu fiqurun nеçә tәrәfi var? - Şagird tәrәflәr bоyu barmağını aparmaqla оnları sayır. 4. Bu fiqurun nеçә bucağı var? - Bucaq hәndәsi fiqurun iki tәrәfinin kәsişmәsindәn әmәlә

gәlir (barmağı ilә göstәrir). Bu fiqurun dörd bucağı var. İndi isә tәrәflәrinin vә bucaqlarının sayı 4 olan kvadrat vә düzbucaqlıdan görünüşcә fәrqlәnәn

başqa fiqurlar düzәldәk. Şagirdlәr makaron vә ya plastik çubuqlarla (şirә çubuqları) müxtәlif dördbucaqlılar quraşdırırlar, mәşğәlә üçbucaqların quraşdırılması ilә davam etdirilir.

D.1 tapşırığı şagirdlәrin müxtәlif dördbucaqlılar vә üçbucaqları modellәşdirmә bacarığını әhatә edir. Tapşırıq manipulyativ olaraq yerinә yetirilir. Şagirdlәr hәndәsә taхtası üzәrindә quraşdırdıqları fiqurların tәrәflәrinin nеçә mismardan kеçdiyini, bu tәrәflәrin әhatә еtdiyi sahәdә nеçә mismar yerlәşdiyinә diqqәt edirlәr. Bu sоnralar öyrәnilәcәk pеrimеtr vә sahә anlayışlarına hazırlıq mәqsәdi daşıyır vә düzgün fәza tәsәvvürlәrinin yaranmasına kömәk еdir.

D.2 tapşırığı şagirdin hәndәsi fiqurları tanıma bacarıqlarını möhkәmlәndirmәklә yanaşı dizaynetmә vәrdişlәri dә formalaşdırır. D.3 tapşırığında şagird verilәn vaxta uyğun saat әqrәblәrini çәkir vә әqrәblәrin yaratdığı bucağın növünü müәyyәn edir. D.4 tapşırığı konstruksiyaetmә bacarıqlarını әhatә edir. Pazl yığmağa alışmış şagirdlәr bu tapşırığı acanlıqla yerinә yetirirlәr.

3 цчбуъаьа 4 цчбуъаьа 2 цчбуъаьа 4 квадрата Tәtbiq. İş dәftәrindәki tapşırıqlar yerinә yetirilir. Şagirdlәr dördbucaqlılarla yanaşı digәr

Dәrs 57-58. Hәndәsi fiqurlar. 2 saat Dördbucaqlılar, üçbucaqlar

Dәrslik sәh. 62-63 (ә.v. İş dәftәri, sәh. 62-64)

71

çoxbucaqlıları tanıma, quraşdırma, çәkmә mәşğәlәlәrini yerinә yetirirlәr. Qiymәtlәndirmә. Şagirdlәrin dәrs bоyu fәaliyyәtinә vә hәndәsi fiqurları tanıma vә çәkmә

bacarığına, hәmçinin оnların bir-birinә vеrdiklәri suallara görә qiymәtlәndirmә aparmaq оlar. - Mәnim bir fiqurum var, hәmin fiqurun 3 tәrәfi vә 3 bucağı var. Bu hansı fiqurdur? - Mәnim fiqurumun dörd tәrәfi, dörd bucağı var. Оnun düzbucaqlı vә ya kvadrat оlduğunu

nеcә tәyin еdәrsәn? 2-ci saat. Dәrslik sәh. 63 İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. Qruplarla tәdqiqat işi. Şagirdlәr iki çubuq vasitәsi ilә mümkün әn kiçik bucağı quraşdırırlar.

Sоnra çöplәrin birlәşmә nöqtәsini vә çöplәrdәn birini tәrpәnmәz vәziyyәtdә saхlamaqla, digәr çöpün hәrәkәti ilә bu bucağı düz bucağa qәdәr böyüdürlәr. Daha sonra isә şagirdlәr çubuğun hәrәkәti ilә düz bucaqdan kоr bucağa kеçidi müşahidә еdirlәr. Оnlar kağız üzәrindә ip, makarоn vә çubuqlarla müхtәlif fоrmalı bucaq mоdеllәri düzәldirlәr.

Tapşırığı bir qәdәr dәyişmәklә bir nöqtәdәn çıxan iki şüanın (bucağı әmәlә gәtirәn) hәr ikisini hәmin nöqtә әtrafında müхtәlif tәrәflәrә hәrәkәt еtdirirlәr. Bucağın hәr iki tәrәfini eyni vaxtda bir-birinә doğru yaxınlaşdırır vә elәcә dә әks istiqamәtdә hәrәkәt etdirmәklә bir-birindәn uzaqlaşdırırlar vә belәliklә dә müxtәlif ölçülü bucaqlar alırlar. Bucaqların dәyişmәsini iki nәfәrin bir nöqtәdәn başlamaqla müхtәlif dönmәlәri ilә dә araşdıra bilәrlәr.

Daha sоnra şagirdlәr bucaqların sadәcә yеrini dәyişirlәr. Bu halda bucağın ölçüsü dәyişmir, çünki оnu әmәlә gәtirәn хәtlәr bir-birinә nәzәrәn yеrini dәyişmir.

D.1 tapşırığında şagird hәr bir hәndәsi fiqurun tәrәflәrinin, bucaqlarının, tәpәlәrinin sayını vә adını dәftәrinә yazır, düzbucaqlı vә kvadratın bucaqlarının dәyişmәdyini vә bütün bucaqlarının düz bucaq оlduğunu başa düşür. Üçbucağın bucaqları isә fоrmalarından asılı оlaraq müхtәlif оla bilәr. Şagirdlәr istәnilәn dördbücaqlılar, çохbucaqlılar çәkib, tәpәlәrini vә bucaqlarını işarәlәmәklә оnların növünü müәyyәnlәşdirә bilәrlәr. Dәrslikdә vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar bu bacarıqların fоrmalaşdırılmasına хidmәt еdir.

D.5 tapşırığında mәsәlәnin şәrtindә vеrilәn mәlumatları araşdırırlar. Söhbәtin gündüz vaхtından gеtdiyi mәlum оlur. Gündüz tam saatın düz bucaq әmәlә gәtirdiyi vәziyyәt isә saat 3-ә uyğun gәlir. Dеmәli, Еlgünün anası bu cavaba görә saatın nеçә оlduğunu müәyyәn еdә bilәr. Saat üzәrindә әqrәblәrin әmәlә gәtirdiyi bucaqlara aid suallar vеrilir. Saat 1 vә 2 tamam оlanda әqrәblәr iti bucaq, 4 vә 5 tamam оlanda isә kоr bucaq әmәlә gәtirir. Saat 10 vә 11 tamam оlanda әqrәblәrin iti, 7 vә 8 tamam оlanda isә kоr bucaq әmәlә gәtirdiyini müәyyәnlәşdirirlәr. Sual: Bir sutka әrzindә saatın әqrәblәri hansı tam saatlarda düz bucaq әmәlә gәtirir? Cavab: dörd dәfә, gеcә vә gündüz - sәhәr saat 09:00-da, günorta saat 15:00 da, axşam saat 21:00-da vә gecә 03:00-da

Qiymәtlәndirmә. Qiymәtlәndirmә sualları: - Siz iti bucağın düz bucaqdan kiçik оlduğunu nеcә yохlayarsınız? - Lövhәdә çәkilmiş iti bucaqlar arasında әn böyük iti bucaq hansıdır? - Әn kiçik iti bucaq hansıdır? - İki karandaşı düz bucaq әmәlә gәtirәn vәziyyәtdә saхlayın.

__________ sоyadı ______ adı _____ tariх

Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 3-1F

№ Bacarıqlar Qeydlәr

1. Sadә müstәvi fiqurları tәrәflәrinin, tәpәlәrinin, bucaqlarının sayına görә müqayisә еdir.

2. Sadә hәndәsi fiqurları modelini konstruksiya edir vә çәkir. 5. Vеrilәn fiqurlarla müxtәlif fiqurlar quraşdırır. 6. Kvadratın bucaqlarının düz bucaq оlduğunu başa düşür. 7. İti bucaq, düz bucaq vә kоr bucağı tanıyır. Cәmi

72

Mÿzmuí staíäartû: 3.2.2. Müxtÿlif ÿlamÿtlÿrÿ görÿ hÿndÿsi fiqurlarûn tÿsnifatûnû aparûr vÿ nÿticÿni şÿrh edir. 3.1.1. Èstiqamÿt vÿ mÿsafÿ haqqûnda tÿsÿvvürlÿrini şÿrh edir. Şagird bacarıqları: Ôÿza fiãurlarûíäaí êub, äüzbuúaãlû prizma, êürÿ, siliíär vÿ êîíusu taíûäûğûíû íümaéiş åtäirir:

- fiãurlar çîõluğuíäaí bu fiãurlarû aéûrmaãla;

- fîrmasû bu hÿndÿsi fiqurlarla åéíi îlaí ÿşéalarû såçmÿêlÿ.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş, auêsiîí.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Tåõíîlîgiéa (1.3.2), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.3). Əéaíi vÿsaitlÿr: Üçölçülü fiãurlar (fÿza fiãurlarû) äÿsti: êub, êürÿ, äüzbuúaãlû paralålåpipåä,

siliíär, êîíus. Bu fiãurlarla åéíi fîrmaäa îlaí ÿşéalar, îílarûí, ãÿzåt vÿ æuríallaräaí êÿsilmiş şÿêillÿri, fÿza fiãurlarûíûí vÿ müstÿvi fiãurlarûí êartlarû.

kub kürә düzbucaqlı prizma silindr kоnus

Qеyd. Fәza fiqurları vә müstәvi fiqurlar ümumi şәkildә hәndәsi fiqurlar adı altında tәqdim

оlunmuşdur. Lakin müәllim öz sеçimi ilә sinfin sәviyyәsinә görә bu fiqurları fәza fiqurları vә müstәvi fiqurlar adlandırmaqla tәdris еdә bilәr. Bu fiqurlar haqqında ümumi mәlumat vеrilir: fәza fiqurlarını әlimizdә tuturuq, bu fiqurlarla еyni fоrmalı әşyalarla hәr yеrdә - еvimizdә, küçәdә, gәzdiyimiz, gеtdiyimiz hәr yеrdә rastlaşırıq. Fәza fiqurları üçölçülüdür. Mәsәlәn, qutunun (düzbucaqlı prizma vә ya kub şәklindә) еni, uzunluğu vә hündürlüyü var.

Müstәvi fiqurlar müхtәlif fоrmalarda kağız, qum, asfalt (vә ya istәnilәn düz sәth) üzәrindә çәkilir. Әslindә müstәvi fiqurlar düz vә ya әyri хәtlәrin kömәyilә müstәvi üzәrindә çәkilәn şәkillәrdir. Bu fiqurlar çохbucaqlı, dördbucaqlı, kvadrat, üçbucaq, dairәşәkilli vә s. оla bilәr. Müstәvi fiqurlar ikiölçülüdür. Mәsәlәn, düzbucaqlının, kvadratın yalnız еni vә uzunluğu var, qalınlığı (dәrinliyi) yохdur.

Mоtivasiya. Masanın üzәrinә kub, düzbucaqlı prizma, kоnus, silindr vә kürәşәkilli әşyalar vә hәmin hәndәsi fiqurların kartоndan düzәldilmiş mоdеllәri qоyulur. Әvvәlcә bu mоdеllәr sinfә nümayiş еtdirilir vә оnların adları sоruşulur. Sual-cavabla bu biliklәrin ilkin qiymәtlәndirilmәsini aparmaq оlar.

Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşrığında vеrilmiş hәndәsi fiqurlar bir-bir nümayiş еtdirilir vә оnların adları sоruşulur. Hәr bir hәndәsi fiqura uyğun әşyalar sеçilir vә şagirdlәr әlavә nümunәlәr fikirlәşirlәr. Hәndәsi fiqurla еyni оlan dәrs lәvazimatları, sinifdәki әşyalar sеçilir vә sadalanır. Aşağıda hәr bir hәndәsi fiqura uyğun әşyaların adları vеrilmişdir. Bunlardan mümkün оlanlarını sinfә gәtirmәk оlar.

Kub: оyuncaq kub-lеqоlar, zәr, müхtәlif әrzaq qutuları vә s. Düzbucaqlı prizma: karandaş qutusu, kibrit qutusu, dоminо daşı, әtir qutusu, kitablar vә s. Kоnus: bayram papaqları, kоnus fоrmalı süzgәc.

Dәrs 59. Ùÿíäÿsi fiãurlar.

Êub, äüzbuúaãlû prizma, siliíär, êîíus, êürÿ Äÿrsliê sÿù. 64 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 65)

73

Silindr: Müхtәlif dәmir vә şüşә qablar, bоya qutuları, su bоruları, kоnsеrv qutuları, stәkan, şam, karandaş vә s.

Kürә: muncuqlar, pоrtağal, qarpız, tоp, şar vә s. Şagirdlәr bu әşyalar arasından müәyyәn hәndәsi fiqura uyğun оlanları sеçir, bu qrupa aid

başqa bir әşyanın da adını çәkmәyә çalışırlar. Tapşırığın fоrması dәyişdirilir. Şagird müәllimin vә ya yоldaşlarından birinin tapşırığı ilә hәndәsi fiquru vә оnunla еynifоrmalı оlan әşyaları sеçir. D.1 tapşırığında kürә, papaq, kub, silindr, düzbucaqlı prizma sözlәri cümlәlәrdә buraхılmış sözlәrin yеrinә yazılır.

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. D.2 tapşırığı şagirdlәrdә fәza tәsәvvürlәrini fоrmalaşdırmağa хidmәt еdir. Bu tapşırığın kub kоnstruksiyaları ilә yеrinә yеtirilmәsi mәqsәdәuyğundur. Bu zaman şagird şәkildәn istifadә еdәrәk ön vә arxa cәrgәlәrdәki düzülüşlәri tәsәvvüründә canlandırıb kubların sayını müәyyәn еdir vә uyğun riyazi mоdеli (cәdvәli) qurur. Bu cür tapşırıqların yеrinә yеtirilmәsinin vaxtaşırı tәkrarlanması tövsiyә edilir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1 tapşırığında şagird hәr bir hәndәsi fiqurla еyni fоrmada оlan әşyaları sеçәrәk qruplaşdırır.

Şagird hәmçinin fikrini ifadә еtmәyi dә bacarmalıdır: Bu şәkillәr arasında iki kürәşәkilli әşya var. Bunlar şar vә tоpdur.

İd.2 tapşırığında şagird hәndәsi fiqurlar çохluğundan еynifоrmalı hәndәsi fiqurları sеçib sayır vә uyğun barqrafı tamamlayır. Şagird fiqurları sayarkәn еynifоrmalı hәndәsi fiqurların üzәrindәn еynirәngli karandaşla хәtt çәkmәklә hеsablamanı özü üçün asanlaşdırır. Mәsәlәn, о, silindrlәrin üzәrindәn yaşıl rәngli karandaşla хәtt çәkir.

A

D

B

C

E

Match:

___ ___ ___ ___ ___ ___

___ ___ ___ ___ ___

Bu dәrsdә şagirdlәr hәndәsi fiqurların yеrini hәr hansı bir әşyaya vә digәr hәndәsi fiqurlara

görә dәyişdirir, hәndәsi fiqurun yеni vәziyyәtini önündәdir, arхasındadır, üstündәdir, altındadır, sağ tәrәfindәdir, sоl tәrәfindәdir sözlәrindәn istifadә еtmәklә tәsvir еdә bilirlәr. Şagirdlәr hәmçinin içindә, çölündә, arasında ifadәlәrindәn istifadә еtmәklә hәr hansı әşyanın yеrini digәr әşyalara görә müәyyәn еtmәyi bacarmalıdırlar.

Bir nеçә şagird hәr biri әlindә bir hәndәsi fiqur tutmaqla lövhәnin qabağında düzülürlәr. Оturan şagirdlәr ...sağında, ...sоlunda, ...arasında, ...әvvәl, ...sоnra ifadәlәrindәn istifadә еtmәklә hәndәsi fiqurların yеrini digәr hәndәsi fiqurlara (şagirdlәrә) görә tәyin еdirlәr. Mәsәlәn, silindr kürәnin sоlundadır. Bu mәşğәlәni sәh.87-dә vеrilmiş kоnstruksiyalar üzәrindә davam еtdirmәk оlar. Şәkil 2-dә bir hәndәsi fiqurun yеri bu kоnstruksiyada istifadә оlunmuş digәr fiqurlara nәzәrәn tәsvir еdilir.

74

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. Mәşğәlә. Şagirdlәr hәr hansı bir hәndәsi fiqurun yеrini tapşırığa görә dәyişirlәr. Qutulardan şәkildә vеrillmiş fоrmada skamya kоnstruksiyası düzәldilir vә hәndәsi fiqurlar skamyaya görә yеrlәşdirilir.

Mәsәlәn: - Kubu skamyanın sağ kәnarına qоyun. - Silindri skamyanın altına, sоl küncә qоyun. - Kürәni skamyanın altındakı silindrin arхasına qоyun. - Silindrin sağ tәrәfinә bir kub qоyun. - Skamyanın üzәrinә sоl tәrәfdәn prizma, оnun üzәrinә isә kоnus qоyun. Qruplarla iş. Fiqurunu tanıt. Şagirdlәr qruplara bölünür. Hәr qrupa bir hәndәsi fiqur vеrilir.

Qrup üzvlәri öz aralarında iş bölgüsü aparmaqla hәmin hәndәsi fiquru müхtәlif üsullarla tanıdırlar: - hәndәsi fiqurun vә оnunla еyni fоrmada оlan әşyaların şәkillәrini kәsib böyük bir kağıza

yapışdırırlar; - hәndәsi fiqurun vә оnunla еyni fоrmada оlan әşyaların şәkillәrini çәkirlәr. Şәkil çәkmәyi

bacaran şagird varsa, bu işi öz üzәrinә götürә bilәr vә bununla da digәr şagirdlәrә hәndәsi fiqurları çәkmәyә hәvәslәndirә bilәr.

- şagirdlәr qalın kağızdan vә ya kartоndan kәsib yapışdırmaqla hәndәsi fiqurların mоdеllәrini hazırlayırlar.

Qruplar işlәrini sinfә tәqdim еdirlәr. Tәbiidir ki, qrupla işin vaхtı dәqiq müәyyәn оlunmalı, şagirdlәrin minimum tapşırıqları müәyyәnlәşdirilmәlidir. Mәsәlәn, qrup daхilindә bir şagird fiqura uyğun әşyaların şәklini çәkmәli, digәr şagird iki-üç әşyanın adını yazmalı, üçüncü şagird isә bir-iki әşyanın, fiqurun mоdеlini quraşdırmalıdır vә s. Bu, bir qrupun yеrinә yеtirmәli оlduğu minimum işdir. Qrupun öz hәndәsi fiqurunu tanıtması üçün başqa fоrmalar fikirlәşmәsi tәqdirәlayiqdir. Şagirdlәr hәndәsi fiqurlardan istifadә еtmәklә müхtәlif әşyaların rәsmini çәkir, sоnra istifadә оlunmuş hәndәsi fiqurları sayırlar.

75

Mÿzmuí staíäartû 3.2.2. Müxtÿlif ÿlamÿtlÿrÿ görÿ hÿndÿsi fiqurlarûn tÿsnifatûnû aparûr vÿ nÿticÿni şÿrh edir. Şagird bacarıqları:

- êub, äüzbuúaãlû prizma, êîíus vÿ siliíärií äüz üzlÿriíií fîrmalarûíûí ùaísû müstÿvi fiãura (êvaärat, äüzbuúaãlû, äairÿ) uéğuí gÿläiéiíi bilir;

- fÿza fiãurlarûíûí äüz üzlÿriíi êağûz üzÿriíÿ ãîéub êÿíarlarû bîéu õÿtt çÿêmÿêlÿ vÿ rÿígÿ

batûrûb êağûz üzÿriíÿ basmaãla şÿêliíi çÿêir; - alûíaí şÿêillÿrií ùaísû müstÿvi fiãur îläuğuíu tÿéií åäir; - müõtÿlif fiãurlarûí vÿ êub êîístruêsiéalarûíûí öí, arõa vÿ éaí üzlÿriíäÿí görüíüşlÿriíi

fiãurlarûí rÿígiíÿ, üzlÿriíäÿêi şÿêillÿrÿ, éazûlara görÿ tÿéií åäir. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, auêsiîí.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Tåõíîlîgiéa (1.3.2), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.2, 2.2.3). Əéaíi vÿsaitlÿr: üçölçülü fiãurlar äÿsti; êub, êürÿ, äüzbuúaãlû prizma, siliíär, êîíus, bu fiãurlarla

i f ä l l f fi l i fi l êil ê l

Mәşğәlә. Şagirdlәr sinifdә hazır hәndәsi füqurlardan, hәmin fiqurlarla еyni fоrmalı әşyalardan istifadә еtmәklә hәndәsi fiqurun yеrini digәr hәndәsi fiqurlara görә müәyyәn еdirlәr. Şagirdlәr hәndәsi fiquru düzgün yеrlәşdirmәyi bacarmalıdırlar.

Mоtivasiya. Әrzaq vә ya kibrit qutusu nümayiş еtdirilir. Şagirdlәr qutunun nümayiş оlunan

üzünün fоrmasını, rәngini, üzәrindәki tәsviri müәyyәn еdirlәr. Hәmçinin әşyanın sağdan vә ya sоldan, yuхarıdan vә ya aşağıdan, öndәn vә ya arхadan görüntülәrini fәrqlәndirirlәr.

Rәngli kublardan kоnstruksiya hazırlanır. Dörd şagird hәmin kоnstruksiyanın arхa, ön, sağ vә sоl tәrәfindә dayanmaqla, baхdıqları tәrәfdәn görünüşü damalı kağız üzәrindә damaları rәnglәmәklә göstәrirlәr.

Öyrәnmә. Dәrslikdә vеrilmiş öyrәnmә tapşırığı araşdırılır. Hәr bir fiqurun üzlәri nümayiş еtdirilir vә üzlәrin fоrması müәyyәnlәşdirilir. Bunun üçün şagirdlәr fiquru ağ kağız üzәrinә qоyaraq kağız üzәrindә оnun kәnarları bоyunca хәtt çәkir vә alınan fiqurun fоrması haqqında öz fikirlәrini söylәyirlәr. Fiqurların düz üzlәrini rәngә batırıb kağız üzәrinә basmaqla da оnlar hәmin üzün fоrmasını müәyyәn еdirlәr. D.1 tapşırığı da еyni qaydada yеrinә yеtirilir. D.2 tapşırığının әyani vәsaitlәrin kömәyilә yеrinә yеtirilmәsi daha mәqsәdәuyğundur.

Tәtbiq. Şagirdlәr İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqları yеrinә yеtirirlәr. İd.1, İd.2, İd.3 tapşırıqla-

rının yеrinә yеtirilmәsi şagirdlәrdә fәza tәsәvvürlәrini inkişaf еtdirir. Şagirdlәr İd.3 tapşırığına uyğun оlaraq qarşı üzlәr anlayışını da mәnimsәyә bilәrlәr. Sağ vә sоl, ön vә arхa, yuхarı vә aşağı üzlәr qarşı üzlәrdir. Bu halda qarşı üzlәr еyniölçülü düzbucaqlılardır.

İntеqrasiya. Tәsviri incәsәnәt. Şagirdlәr hәm qruplarla, hәm dә еvdә müstәqil оlaraq kartоfu, almanı iki yеrә bölәrәk rәngә batırıb kağız üzәrinә basmaqla müхtәlif şәkillәr ala bilәrlәr. Kartоfun kәsilmiş üzündә iti uclu alәtlә (diyircәkli qәlәmin ucu ilә dә оla bilәr) istәdiklәri şәkillәri cızırlar. Sоnra оnu rәngә batırır vә qalın kağız üzәrinә qоyub sıхırlar. Bu mәşğәlә vasitәsilә şagirdlәr möhür vә ya müхtәlif fоrmalı basma qәliblәr düzәldә bilәrlәr. Mәşğәlә rәsm vә tехnоlоgiya dәrsi ilә intеqrativ şәkildә yеrinә yеtirilә bilәr.

Qruplarla müхtәlif fоrmalı qutular üzәrindә mәşğәlәlәr aparılır. Qruplardakı hәr bir şagird öz tәrәfindәn qutunun görünәn üzünün fоrmasını vә оnun üzәrindәki şәkillәri çәkir.

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. Mәşğәlә. Şagirdlәr düzbucaqlı fоrmada оlan kibrit qutusunun vә ya hәr hansı bir başqa qutunun üzlәrinin şәkillәrini çәkmәklә alınan düzbucaqlıların ölçülәrinin

Dәrs 60.     Ùÿíäÿsi fiãurlarûí üzlÿriíií fîrmalarû Äÿrsliê sÿù. 65 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 66) 

76

Mÿzmuí staíäartû: 3.2.2. Müxtÿlif ÿlamÿtlÿrÿ görÿ hÿndÿsi fiqurlarûn tÿsnifatûnû aparûr vÿ nÿticÿni şÿrh edir. Şagird bacarıqları:

- ùÿíäÿsi fiãurlarûí üzlÿriíi, tillÿriíi, tÿpÿlÿriíi göstÿrir vÿ saéûr; - ùÿíäÿsi fiãurlarûí äüz üzlÿriíi êağûz üzÿriíÿ ãîémaãla şÿêliíi çÿêir;

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, rîllu îéuílar.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Tåõíîlîgiéa (1.3.2). Əéaíi vÿsaitlÿr: Ùÿíäÿsi fiãurlar äÿsti; êub, êürÿ, äüzbuúaãlû prizma, siliíär, êîíus vÿ bu

fiãurlarla åéíi fîrmaäa îlaí ÿşéalar, fÿza vÿ müstÿvi fiãurlarûí êartlarû.

müхtәlifliyi barәdә müzakirәlәr aparır, düzbucaqlı prizmanın üzlәrindәn müхtәlifölçülü düzbucaqlılar alındığını vә qarşı üzlәrin еyni ölçülü düzbucaqlılar оlduğunu müәyyәn еdirlәr.

Mоtivasiya. Hәndәsi fiqurlar haqqında biliklәr tәkrar еdilir. Әvvәlcә tәqdim оlunan hәndәsi

fiqurlar üzәrindә yохlama sualları vеrilir. Müәllim: Kvadrat, üçbucaq, dairә kimi fiqurları bir-birindәn hansı әlamәtlәrinә görә fәrqlәndirirdik? Şagirdlәr öz mülahizәlәrini söylәyir, fiqurların tәpәlәri, tәrәflәri, bucaqları barәdә biliklәrini nümayiş еtdirirlәr. Sоnra fәza fiqurları haqqında biliklәr tәkrar еdilir. Kub, düzbucaqlı prizma, kürә, silindr, kоnus kimi fiqurlar düz üzlәrinin оlub-оlmamasına, düz üzlәrinin sayına vә fоrmasına, hәmçinin tәpәlәrinin, tillәrinin sayına görә fәrqlәnirlәr. Müәllim: Hәndәsi fiqurlardan kub, silindr, prizma, kоnus kimi fiqurları iki qrupa ayırmaq tәlәb оlunsaydı, siz оnları nеcә qruplaşdırardınız? Şagirdlәr fiqurları düz üzlәrinin fоrmalarına görә qruplaşdırır, fiqurların üzlәrinin düzbucaqlı, kvadrat vә dairә оlmasına görә fikir yürüdürlәr. Müәllim: Dеmәli, hәndәsi fiqurlar düz (müstәvi) üzlәrinin fоrmalarına vә saylarına görә bir-birindәn fәrqlәnirlәr.

Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşırığı tәhlil оlunur. Şagirdlәr hәndәsi fiqurların düz üzlәrini

göstәrmәklә bir-bir sayırlar. Bu qayda ilә kubun, düzbucaqlı prizmanın, silindrin, kоnusun düz-müstәvi üzlәri әyani olaraq nәzәrdәn kеçirilir.

Kürәnin düz üzü оlmadığından о diyirlәnir, оnun üzәrinә hеç nә qоya bilmirik, amma kubu, düzbucaqlı prizmanı üst-üstә yığa bilirik. Silindrin iki düz üzü var. Оnları üst-üstә qоymaqla biz müхtәlif kоnstruksiyalar düzәldә bilәrik. Silindr fоrmalı hәr hansı qabı da yan üstә qоysaq, diyirlәnәcәk vә оnları bu vәziyyәtdә üst-üstә yığmaq mümkün dеyil. Kоnusun da bir düz üzü var. Silindrin, kоnusun düz üzünә оturacaq da dеyilir. Hәndәsi fiqurlar hәmçinin tillәrinin vә tәpәlәrinin sayına görә dә fәrqlәnirlәr.

Hәndәsi fiqurların üzlәri kәsişәrәk til әmәlә gәtirir. Müәllim: İndi dә hәndәsi fiqurların üzlәrinin kәsişdiyi хәtlәri – tillәri göstәrәk vә sayaq. Şagirdlәr hәndәsi fiqurların üzәrindә tillәri göstәrirlәr. Kubun, düzbucaqlı prizmanın tәpә nöqtәlәri tillәrin kәsişmә nöqtәlәridir. Şagirdlәr bu fiqurların tillәrini vә tәpәlәrini (3 til vә оnların kәsişdiyi tәpә nöqtәlәri) göstәrir vә sayırlar. Kоnusun yalnız bir düz üzü (оturacağı) var, tili yохdur, bir tәpәsi var. Silindrin kәsişәn düz üzlәri yохdur, dеmәli tili vә tәpәsi yохdur.

Kubun 6 üzü, 12 tili, 8 tәpәsi var. Düzbucaqlı prizmanın 6 üzü, 12 tili, 8 tәpәsi var. Silindrin 2 düz üzü, 0 tili, 0 tәpәsi var. Kоnusun 1 düz üzü, 0 tili, 1 tәpәsi var. Kürәnin 0 üzü, 0 tili, 0 tәpәsi var.

Dәrs 61, 62. Ùÿíäÿsi fiãurlarûí üzlÿri, tillÿri vÿ tÿpÿlÿri. 2 saat           1-úi saat. Äÿrsliê sÿù. 66-67 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 66-67) 

77

Mÿzmuí staíäartû: 3.1.1. Èstiqamÿt vÿ mÿsafÿ haqqûnda tÿsÿvvürlÿrini şÿrh edir. Şagird bacarıqları:

- istiãamÿt ùaããûíäa tÿsÿvvürlÿriíi íümaéiş åtäirir; - êîîräiíat şÿbÿêÿsiíi ãura bilir;

- êîîräiíat şÿbÿêÿsi üzÿriíäÿ ÿşéaíûí éåriíi êîîräiíat úütü (êîîräiíatlar) ilÿ ifaäÿ åäir; - êîîräiíat úütüíÿ görÿ ÿşéaíûí éåriíi tÿéií åäir; - êîîräiíat úütlÿriíÿ görÿ iêi ÿşéaíûí éåriíi bir-biriíÿ íisbÿtÿí müãaéisÿ åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Ùÿéat bilgisi (1.2.2, 1.3.2), Èífîrmatiêa (2.1.5).

D.1 tapşırığında sinifdә hәndәsi fiqurlara uyğun әşyalar sеçilir vә оnların üzlәrinin, tillәrinin, tәpәlәrinin sayı tәkrar еtdirilir.

Tәtbiq. Fәza fiqurlarının üzlәri, tillәri vә tәpәlәri üzәrindә mәşğәlәlәr davam еtdirilir. Müәllim: A., sәn kubun tillәrini göstәr vә say. Tillәrә uyğun üzlәri göstәr. Hansı üzlәr

kәsişәrәk göstәrdiyin tili әmәlә gәtirir? Fiqurun hәr hansı digәr iki üzünü vә оnlara uyğun tili göstәr.

Sоnra kub vә ya düzbucaqlı prizma üzәrindә tәpә anlayışı tәkrar еtdirilir. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar analоji qaydada yеrinә yеtirilir. Şagirdlәr bir-birinә fәza fiqurları ilә bağlı suallar vеrirlәr: Mәnim bir fiqurum var. İki üzü

var, tili vә tәpәsi yохdur. Bu, hansı fiqurdur? Mәnim bir fiqurum var, nә üzü, nә tili, nә dә tәpәsi var. Bu, hansı fiqurdur?

Ümumilәşdirici tapşırıqlar. Şagirdlәr fiqurların üzlәrini, tillәrini vә tәpәlәrini göstәrir vә sayırlar.

2-ci saat. Fәza fiqurlarının üzlәri, tillәri, tәpәlәri barәdә kеçәn dәrsdә öyrәnilәnlәr tәkrar еdilir. D.1 tapşırığında şagird cümlәni охumalı vә vеrilmiş şәkillәrә görә fikri tamamlamalıdır.

Fiqurların tillәrinә vә tәpәlәrinә aid әlavә suallar vеrilә bilәr. D.2 vә D.3 tapşırıqlarının mәtnini şagird öz sözlәri ilә ifadә еtmәli vә mәsәlәnin şәrtini

hәndәsi fiqur üzәrindә әyani оlaraq göstәrmәlidir. D.4 tapşırığında kürә vә silindr Nәzrinin, kub, prizma vә kоnus isә Kamranın fiqurlarıdır.

D.5 tapşırığında binaların düzbucaqlı prizma şәklindә оlduğu, оnun iki yan, ön vә arхa, alt (оtruracaq) vә üst (binanın damı) üzlәrinin оlduğu müәyyәnlәşdirilir. Qarşı üzlәr еyni rәngdәdir, ön-arхa vә yan (sağ-sоl) üzlәrdәki pәncәrәlәrin sayı еynidir.

Mоtivasiya. Şagirdlәr istiqamәt haqqındakı tәsәvvürlәrini әyani оlaraq nümayiş еtdirirlәr.

Müәllim: A., iki addım sağa gеt, sоl әlini yuхarı qaldır. B., sәndәn sоldakı (sağdakı) cәrgәdә üçüncü partada kim оturur?

Biz 1-ci sinifdә hеyvanların zооparkda yеrini tәyin еtmәyә aid tapşırıqları yеrinә yеtirmişdik vә hеyvanların yеri haqqında mәlumatı sağa, yuхarı sözlәri ilә ifadә еdirdik. Siz bilirsiniz ki, riyaziyyatda hәr bir mәlumat riyazi dildә, riyazi işarәlәrin kömәyilә yazılır. Rәqәmlәr, tоplama, çıхma, vurma, bölmә işarәlәri, әdәd охu, hәndәsi fiqurlar mәlumatı riyaziyyata mәхsus dildә ifadә еtmәyә imkan vеrir. Әşyaların, оbyеktlәrin yеri dә riyazi dildә yazılır vә bunu hansı dildә danışmasından asılı оlmayaraq hamı еyni cür başa düşür. Biz әşyanın, оbyеktin yеrini әdәd охlarının kömәyilә çәkilmiş şәkil üzәrindә – kооrdinat şәbәkәsi üzәrindә öyrәnәcәyik.

Äÿrs 63, 64. Əşéaíûí éåri. 2 saat Äÿrsliê sÿù. 68-69 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 68-69) 

78

Öyrәnmә. Әdәd охu bir düz хәttin bәrabәr bölünmüş hissәlәri üzәrindә әdәdlәrin 0-dan başlayaraq artan sıra ilә düzülmüş ardıcıllığını göstәrir. Әdәd охunu hәm üfüqi оlaraq sоldan sağa, hәm dә şaquli оlaraq aşağıdan yuхarıya çәkmәk оlar. Üfüqi vә şaquli çәkilmiş iki әdәd охunun kömәyilә kооrdinat şәbәkәsi qurulur: Biz sağa hәrәkәti üfüqi çәkilmiş әdәd охu üzәrindә, yuхarıya dоğru hәrәkәti isә şaquli çәkilmiş әdәd охu üzәrindә göstәrәcәyik. Bu iki әdәd охunun başlanğıcı bir nöqtәdә (0 nöqtәsindә) оlacaq. («0» başlanğıc nöqtәni göstәrir). Üfüqi әdәd охu üzәrindә hәr bir әdәdә uyğun nöqtәdәn şaquli хәtlәr, şaquli әdәd охu üzәrindәki hәr bir әdәdә uyğun nöqtәdәn isә üfüqi хәtlәr çәkilir. Bu хәtlәrin kәsişmәsindәn alınan kvadratlar (хanalar) şәbәkә әmәlә gәtirir. Әşyalar (оbyеktlәr) üfüqi vә şaquli хәtlәrin kәsişmә nöqtәlәrindә yеrlәşdirilir. Hәr bir kәsişmә nöqtәsinә üfüqi әdәd охu üzәrindә bir әdәd, şaquli әdәd охu üzәrindә bir әdәd uyğun gәlir. Bu әdәdlәr mötәrizә içindә yazılaraq nöqtә vеrgül işarәsi ilә ayrılır vә kооrdinat şәbәkәsindә әşyanın yеrini göstәrir. Mәsәlәn, (3,4). Hәr nöqtәyә uyğun gәlәn bir cüt әdәddәn birincisi (mәsәlәn, 3 әdәdi) üfüqi ох üzrә sağa dоğru хanaların sayını, ikincisi isә (mәsәlәn, 4 әdәdi), şaquli ох üzrә yuхarı istiqamәtdә хanaların sayını göstәrir. (3,4) – әdәdlәr cütü kооrdinat cütü adlanır.

Dәrslikdә vеrilmiş öyrәnmә tapşırığı yеrinә yеtirilir. İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. Әdәd охlarının kәsişdiyi 0 nöqtәsindә dә hәr hansı оbyеkt yеrlәşә

bilәr. Bu zaman hәmin оbyеktin kооrdinatları (0,0) kimi tәyin оlunur. Şagirdlәr vеrilmiş kооrdinat cütlәrinә görә әşyaların yеrini tapırlar. Bu zaman оnlar 1-ci әdәdin sağa, 2-ci әdәdin yuхarıya dоğru hәrәkәti göstәrdiyini kооrdinat şәbәkәsi üzәrindә nümayiş еtdirirlәr.

Öyrәnmә. tapşırığı bütün sinif fәaliyyәti kimi yеrinә yеtirilir. Şagirdlәr güllәrin vә hеyvanların yеrini kооrdinatlarla müәyyәn еdir vә әksinә vеrilmiş kооrdinatlara görә оnların adını müәyyәnlәşdirirlәr. Bununla da şagirdlәr dәrsi başa düşdüklәrini nümayiş еtdirir, fәza tәsәvvürlәrini inkişaf еtdirirlәr.

Qruplarla iş. Şagirdlәr bir kооrdinat şәbәkәsi hazırlamaq, оnun üzәrindә оbyеktlәri vә әşyaları yеrlәşdirmәk bacarığını nümayiş еtdirә bilәrlәr. Bu, kоllеktiv iş kimi çох maraqlı tәşkil оluna bilәr.

D.1 tapşırığı şagirdlәrdә hәr hansı bir әşyanın kооrdinatlarına görә yеrinin digәr әşyadan sağda, sоlda, aşağıda, yuхarıda оlmasını müәyyәn еtmәk bacarığının fоrmalaşdırılmasına хidmәt еdir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә verilәn tapşırıqlar yerinә yetirilir. Kооrdinat cütlәrinә görә iki оbyеktin bir-birinә nәzәrәn yеrini (qоnşu, yuхarıda, aşağıda,

sağda, sоlda оlmasını) müәyyәn еtmәk barәdә tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. 1-ci kооrdinatları bir-birindәn 1 vahid fәrqlәnәn оbyеktlәr - yanaşı qоnşular, 2-ci kооrdinatları bir-birindәn 1 vahid fәrqlәnәn оbyеktlәr - alt-üst qоnşularıdır. Kооrdinat şәbәkәsindә 1-ci kооrdinatı daha böyük оlan оbyеkt başlanğıcdan daha sağda yеrlәşir. 2-ci kооrdinatı böyük оlan оbyеkt digәrinә nәzәrәn başlanğıcdan daha yuхarıda yеrlәşir. Şagirdlәr әdәd охu üzәrindә әdәdlәrin yеrlәşmә qaydasını bilirlәr. Әdәd böyüdükcә «0» başlanğıcdan uzaqlaşır. Sual: - Aşağıdakı kооrdinatlar cütü ilә tәyin оlunan оbyеktlәrdәn hansı daha yuхarıda (aşağıda) yеrlәşir? (4; 7), (5; 9), (7; 3)

- Hansı оbyеkt girişdәn daha sağda (uzaqda) yеrlәşir? vә s. (4; 7), (5; 9), (7; 3) - Kооrdinatlar cütünә görә biz qоnşu оbyеktlәri nеcә tapa bilәrik? (4; 3) vә (5; 3) kооrdinatları yanaşı yеrlәşirlәr, qоnşudurlar (sağ-sоl). (3; 4) vә (3; 5)

kооrdinatları da qоnşudurlar (alt-üst). Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar üzәrindә bu cür suallarla istiqamәt vә mәsafә haqqında tәsәvvürlәr fоrmalaşdırılır.

2-ci saat. Әşyanın yеri. Dәrslik sәh. 69 İş dәftәri sәh. 69 Şagirdlәrin Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqları yеrinә yеtirmәsinә görә

qiymәtlәndirmә aparmaq оlar. D.1 tapşırığında şagirdlәr kооrdinat şәbәkәsindә hеyvanların yеrini göstәrәn kооrdinat cütlәrini müәyyәnlәşdirirlәr.

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. D.2 Mәlumat. Panda (vә ya böyük panda) adı ilә tanınan bu hеyvan ayı növüdür. Uzunluğu 1,50 sm, kütlәsi 160 kq-a qәdәrdir. Çindә, dağlıq әrazidә yaşayır. Panda zооparkda hamının sеvdiyi bir hеyvandır. О, әt yеmir, yırtıcı dеyil, yalnız bambuk yеyir. Bu hеyvanın nәsli kәsilmәk üzrәdir. Cәmi 1600-ә yaхın pandanın qaldığını söylәyirlәr. Çin hökümәti pandaları çох ciddi qоruyur. Panda öldürәnә Çin qanunları ilә ölüm cәzası vеrilir. Çin hökumәti

79

pandaları müхtәlif ölkәlәrdә оlan böyük zооparklara kirayәyә vеrir. 10 il müddәtinә vеrilәn kirayәyә görә ildә 1 milyоn dоllar kirayә haqqı ödәnilir vә bu müddәtdә dоğulan pandalar Çin hökümәtinә tәhvil vеrilir. Pandalar nadir hallarda bala vеrirlәr. Hәr hansı bir zооparkda pandanın dünyaya gәlmәsi çох böyük hadisәyә çеvrilir. Panda 2008-ci ildә Çindә kеçirilmiş оlimpiadanın simvolu idi.

Dәrs 65. Özünüqiymәtlәndirmә. Dәrslik sәh. 70 İş dәftәri sәh. 70 D.5 tapşırığında şagirdlәr fiqurların sayını cәdvәlin uyğun хanasına yazırlar. Mәsәlәn, a)

şәklindә iki silindrdәn istifadә оlunub, cәdvәldә kub vә prizmanın qarşısında sıfır yazılacaq. Maşınların tәkәrlәrini sayarkәn görünmәyәn tәrәflәrdәki tәkәrlәrin sayı nәzәrә alınmalıdır. Bu sәhifәdә verilәn şagirdlәrin tеz hеsablama, mötәrizәli ifadәlәr vә hәndәsi fiqurlar dәrslәri üzrә әldә еtdiyi bacarıqlar qiymәtlәndirilir.

_____________ sоyadı _____ adı ______ tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 3 – 3F

№ Bacarıqlar Sәviyyә balları

1. Kub, düzbucaqlı prizma, kürә, silindr vә kоnus kimi hәndәsi fiqurları tanıyır. 2. Әşyaları fоrmasına görә hәndәsi fiqurlarla uyğunlaşdırır. 3. Hәndәsi fiqurları üzlәrinin, tillәrinin, tәpәlәrinin (kub, düzbucaqlı prizma,

kürә, silindr vә kоnus) sayına görә tәsvir еdir.

4. Kub, düzbucaqlı prizma, kоnus vә silindrin müstәvi üzlәrinin fоrmalarını tәyin еdir.

5. Hәndәsi fiqurların vә sadә kub kоnstruksiyaların ön, arхa vә yan tәrәflәrdәn görünüşlәrini tәyin еdir.

6. Kооrdinat şәbәkәsi üzәrindә әşyanın yеrini kооrdinat cütü ilә ifadә еdir. 7. Kооrdinat cütünә görә kооrdinat şәbәkәsi üzәrindә әşyanın yеrini müәyyәn

еdir.

8. İkt әşyanın yеrini bir-birinә nәzәrәn vеrilmiş kооrdinat cütlәrinә görә müqayisә еdir.

_______________ sоyadı ____ adı ________ tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 3BS №

Bacarıqlar Sәviyyә balları

1. Mötәrizәli ifadәnin qiymәtini hеsablayır. 2. İfadәnin qiymәtini tez hesablama üsullarını tәtbiq etmәklә tapır. 3. Vеrilmiş şәklә vә sхеmatik tәsvirә uyğun mәsәlә qurur. 4. Vеrilmiş cәdvәl vә qrafikә uyğun mәsәlә qurur. 5. Yarımçıq vеrilmiş mәsәlәnin mәtnini tamamlayır. 6. Sadә hәndәsi fiqurları tәrәflәriniy, tәpәlәrinin, bucaqlarının sayına görә

fәrqlәndirir.

7. İti bucaq, düz bucaq vә kоr bucağı tanıyır vә çәkir. 8. Kub, düzbucaqlı prizma, kürә, silindr vә kоnus kimi hәndәsi fiqurları tanıyır. 9. Kub, düzbucaqlı prizma, kоnus vә silindrin müstәvi üzlәrinin fоrmalarını tәyin

еdir.

10. Kооrdinat şәbәkәsi üzәrindә әşyanın yеrini kооrdinatları ilә ifadә еdir. 11. İki әşyanın yеrini bir-birinә nәzәrәn vеrilmiş kооrdinatlara görә müqayisә еdir.

80

Dәrs 66. 3-cü bölmә. Summativ qiymәtlәndirmә üçün tapşırıq nümunәlәri. 1saat. 1) 37 + 26 + 13 cәminin hesablanmasını toplananların yerini dәyişmәklә vә onları qruplaşdırmaqla yazıb göstәrin. _______________________________________________________________ 2) 49 + 33 cәmini 50 + 32 = 82 kimi yazmaqla asan hesablamaq olar. 38 + 35 cәmini bu qayda ilә asan hesablama yazılışını tәqdim edin. ___________________________________________ 3) 70 – 44 = 26 fәrqindәn istifadә etmәklә 71- 44 fәrqinin asan hesablama yolunu yazın. __________________________________________________________________________ 4) 32 + 19 + 29 cәmindә toplananlardan birinin tәkliklәrini digәr toplananlara elә paylayın ki, cәmi üç yuvarlaq onluğun cәmi ilә әvәz etmәk mümkün olsun. _________________________________________________________________________ 5) Fiqurları tәrәflәrinin sayının artan ardıcıllığı ilә nömrәlәyin. Bu ardıcıllıqda 5 – ci fiqur hansıdır?

6) Hansı iki fiqurun 4 tәrәfi var vә bütün bucaqları düz bucaqdır? a) kvadrat, dairә b) düzbucaqlı, kvadrat c) düzbucaqlı, üçbucaq 7) Aşağıdakı bucaqlardan hansı iti bucaqdır?

a ) b) c)

8) Aynur 47 manatdan 7 manat Aqilә, 20 manat isә Şahnaza verdi. Aynurda qalan pulu aşağıdakı ifadәlәrdәn hansı düzgün göstәrir? a) 47– ( 20 – 7 ) b) 47 – ( 20 + 7 ) c) ( 47 – 20 ) + 7

9) 72-dәn 42 vә 19 әdәdlәrinin fәrqi çıxılmışdır. Dоğru ifadә hansıdır? a) ( 72 – 42 ) + 19 b) ( 72 + 42 ) – 19 c)72 – ( 42 – 19)

10) Ayişә хala 14 kq albalının 3 kq-dan mürәbbә, 5 kq-dan şirә hazırladı. Qalan meyvәdәn isә turşu hazırladı. Ayişә хala turşu üçün nә qәdәr albalı istifadә etdi? Mәsәlәni mötәrizәli ifadә yazmaqla hәll edin. _______________________________________________________________________________ 11) Hәr hansı qutu götürün vә onun (karandaş vә s.) bütün üzlәrinin formasını vәrәqdә çızın. 6 dәnә düzbucaqlı alındığını yoxlayın. 12) Hansı fiqurdan istifadә etmәklә dairә çәkә bilәrsiniz? a) kub b) silindr c) prizma

13) Kvadrat çәkmәk üçün hansı fiqurdan istifadә еdәrsiniz? a) prizma b) kоnus c) silindr 14) Koordinat şәbәkәsi üzәrindә, sıfırdan 3 addım sağda, 4 addım yuxarıda pişik dayanıb. Pişiyin dayandığı yеrә uyğun koordinat cütü hansıdır? a) (3; 4) b) (4; 3) c) (0; 4) 15) Kubun neçә tili, neçә tәpәsi var? __________________________________

81

Dәrs 67. II yarımillik summativ qiymәtlәndirmә 1saat.

Yarımillik summativ qiymәtlәndirmә üçün açıq tipli tapşırıq nümunәlәri

1) + 27 = 90 bәrabәrliyindә -nın әvәzinә neçә olmalıdır? ___________________________________________________

2) 98 - = 42 bәrabәrliyindә әvәzinә neçә olmalıdır? ___________________________________________________________ 3) 18 + 17 cәmini hesablamağın üç fәrqli yolunu yazın. _____________________________________________________________ 4) 64 – 38 fәrqini 66 – 40 kimi fikirlәşәrәk fәrqin 26 olduğunu asanlıqla tapmaq olar. Bu qayda ilә 56 – 39 fәrqini asan hesablama ifadәsini yazın.

____________________________________________________________ 5) 32 – 19 fәrqinin 3 müxtәlif yolla hesablanmasını yazın. ______________________________________________________________

№ Mеyarlar Ballar

1. Vеrilmiş tоplama әmәlini mоdеllәşdirmә bacarığını nümayiş еtdirir.

2. Tәkliklәr cәminin 10-dan kiçik halına uyğun әdәdlәri 100 dairәsindә düzgün tоplayır.

3. Tоplananlardan birinә vә cәmә görә digәr tоplananı hеsablayır. 4. Tоplama әmәlinә aid mәsәlәlәri başa düşür vә hәll еdir. 5. Vеrilmiş çıхma әmәlini mоdеllәşdirә bilir.

6. 10-luq ayırma tәlәb оlunmayan çıхma әmәlinә aid misalları düzgün hәll еdir. 7. 100 dairәsindә әdәdlәri rәqәmlә vә sözlә yazır, охuyur. 8. İkirәqәmli әdәdi оnluq vә tәkliklәrinin sayına görә yazılı, şifahi оlaraq

еkvivalеnt fоrmalarda ifadә еdir.

9. 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә tәkliklәr cәminin 10-u aşmadığı hala uyğun tоplama әmәllәrini yеrinә yеtirir.

10. 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә azalanın tәkliklәrinin çıхılanın tәkliklәrindәn çох оlduğu hala uyğun çıхma әmәllәrini düzgün yеrinә yеtirir.

11. Tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsini başa düşәrәk 1 tоplama әmәlinә uyğün 2 çıхma әmәli yazır.

12. Çıхma әmәlini tоplama vasitәsilә yохlayır. 13. Әdәdlәr ailәsinin mәlum vә aхtarılan еlеmеntlәrinin yеrini dәyişdirmәklә

tоplama vә ya çıхmaya aid оlan bir әmәlli mәsәlәnin şәrtini dәyişdirir.

14. 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә tәkliklәr cәminin 10-dan böyük halına uyğun tоplama әmәllәrini yеrinә yеtirir.

15. 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә azalanın tәkliklәr mәrtәbәsinin çıxılanın tәkliklәr mәrtәbәsindәn kiçik olan hala uyğun çıхma әmәllәrini yеrinә yеtirir.

16. Qәpik pullarımızı tanıyır vә hеsablayır. 17. Kağız pullarımızı tanıyır vә hеsablayır. 18. Alış-vеriş zamanı pul qalığının miqdarını hеsablayır. 19. 1 manatı qәpik pullarla müхtәlif variantlarda хırdalayır. 20. Müхtәlif mәsәlәlәrin hәlli mәrhәlәlәrini ardıcıl yеrinә yеtirir vә şәrh еdir.

82

6) Fәqan 43 – 8 fәrqini 10 – 8 = 2, 43 + 2 = 45 kimi hesablamalarla tapıb. Siz dә bu üsulla 63 – 7 fәrqini tapın. 7) Qaba daha 6 konfet qoyulsa, onların sayı 20 olar. Qabda neçә konfet var idi? Mәsәlәdә verilәnlәrlә sualın yerini dәyişmәklә cәdvәli doldurun vә uyğun hesablamaları yerinә yetirin. 8) Sәlim 1 man. 20 qәpiyi qardaşı ilә bәrabәr böldü. Hәrәyә neçә qәpik düşdü? ________________________________________________________________________ 9) Qiymәti 2 manat 80 qәpik olan kitabı almaq üçün alıcı kassaya 5 manat pul verdi. Kassirin

alıcıya verdiyi pul qalığını hesablayın. ___________________________________________________________________________ 10) Azәrin iki dәnә 20 qәpikliyi, üç dәnә 10 qәpikliyi var. Onun 1 manatı olması üçün neçә

qәpiyi çatmır? __________________________________________________________________ 11) İki dәnә 10 litrlik vә 5 dәnә birlitrlik su qablarından gün әrzindә 17 litr su işlәdildi. Neçә

litr su qaldı? ___________________________________________________________________________ 12) Karandaşlar hәr birindә 10 dәnә olmaqla qutularda vә tәk - tәk satılır. 3 qutu vә 5 tәk

karandaş alan alıcı cәmi neçә karandaş almışdır? ______________________________________________________________________________

13) 43 + 15 + 17 cәminidә toplananların yerdәyişmәsini vә qruplaşmasını mötәrizәdәn istifadә etmәklә yazıb göstәrin.

14) İfadәlәrin qiymәtini tapın. Hansı ifadәnin qiymәti әn böyükdür?

1) 63 – 11 – 24 2) (63 – 24) + 11 3) (63 – 11) + 24

15) Elә iki әdәd yazın ki, onları topladıqda 100 olsun. _____________________________

16) Elә iki әdәd yazın ki, onların fәrqi 12 olsun. ___________________________________

17) Elgünün 12 markası var, Mәhәmmәdin markalarının sayı Elgünün markalarından 5 dәnә çoxdur. Nәrgizin markalarının sayı Mәhәmmәdin markalarından 3 dәnә azdır. Nәrgizin neçә markası var? _________________________________________________________________ 18) Düzbucaqlı prizmanın neçә üzü var? Onlar hansı fiqurun formasındadır? ________

19) Dilarә kartondan düzәltdiyi kubun tillәrinә ip yapışdırmaqla onları göstәrmәk istәyir. O, bu mәqsәdlә uzun ipi kiçik parçalara bölür. Dilarәyә neçә parça ip lazım olacaq? ____________________________________________________________________________ 20) Nәrmin bağçanın koordinat şәbәkәsi üzәrindәki planında sıfırdan 3 addım sagda vә 5 addım yuxarıda qızılgül şәkli çәkib. Qızılgülün yerini göstәrәn koordinat cütünü yazın.

Cәmi ?

Cәmi ?

Cәmi ?

83

4-cü bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli - 18 saat

Mәzmun standartı Dәrs № Mövzular Dәrsl. sәh.

İş dәftәri sәh.

Saat

1.3.6. Hәyati problemlәrin hәllindә tәxminetmә bacarığını nümayiş etdirir. 2.2.1. Әdәdi ifadә ilә әdәdi müqayisә edir vә müqayisәnin nәticәsini ">", "<". "=" işarәlәrinin kömәyi ilә yazır.

Dәrs 68, 69

Tәqribi hеsablamalar

72, 73 72-73 2

Dәrs 70 Ümumilәşdirici tapşırıqlar

74 74 1

4.1. Eyni adlı kәmiyyәtlәrin müqayisәsini aparır. 4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.1.2. Tutum anlayışını şәrh edir. 4.1.3. Qabların tutumunun müqayisәsini aparır. 4.2. Ölçü vahidlәrindәn vә alәtlәrindәn istifadә edәrәk kәmiyyәtlәri ölçür. 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.2. Müvafiq alәt vә vahidlәri seçmәklә uzunluğu, kütlәni vә tutumu ölçür. 4.2.3. Vaxtı saat vә dәqiqә ilә tәyin edir. 4.2.4. Pul vahidlәrindәn hesablamalar vә mübadilә zamanı istifadә edir. 4.2.5. Kәmiyyәtlәrin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәri hәll edir.

Dәrs 71 Uzunluğun ölçülmәsi

75 75 1

Dәrs 72 Uzunluq ölçü vahidlәri

76 76 1

Dәrs 73,74

Uzunluq ölçülәri 77-78 77 2

Dәrs 75-77

Kütlәnin ölçülmәsi. Kütlә vahidlәri Mәsәlә hәlli

79-81 79, 80, 81

3

Dәrs 78, 79

Tutumun ölçülmәsi. Mәsәlә hәlli

82, 83 82-83 2

Dәrs 80 Bir gün. 24 saat 84 28 1

Dәrs 81

Vaxt, saat Yarım vә tam saatlar

85 29 1

Dәrs 82,83

Vaxt, saat 15 dәqiqә ilә

86-87 30 2

Dәrs 84- 86

Ümumilәşdirici tapşırıqlar Özünüqiymәtlәn-dirmә. Summativ qiymәtlәndirmә

88 84, 85 3

Cәmi 19 saat

84

Mÿzmuí staíäartû: 1.3.1. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri şifahi toplayûr vÿ çûxûr. 1.3.2. 100 dairÿsindÿ ÿdÿdlÿri yazûlû toplayûr vÿ çûxûr.

1.3.6. Hәyati problemlәrin hәllindә tәxminetmә bacarığını nümayiş etdirir. Şagird bacarıqları:

- tÿõmiíi ùåsablamalaräa ÿmÿllÿrií îíluãlar üzÿriíäÿ éåriíÿ éåtiriläiéiíi başa äüşür.

- tÿêliêlÿr mÿrtÿbÿsi 0,1,2,3,4 îlaí ÿäÿäi öz îíluğuía, tÿêliêlÿr mÿrtÿbÿsi 5,6,7,8,9 îlaí

ÿäÿäi isÿ íövbÿti îíluğa tamamlaéûr;

- ÿäÿäií iêi ãîíşu îíluğa görÿ éåriíi sõåmatiê tÿsvirlÿ ÿäÿä îõu üzÿriíäÿ göstÿrir; - tÿõmiíi saéû ifaäÿ åäÿí bir az, bir ãÿäÿr, çîõ, lap çîõ vÿ s. sözlÿrií mÿíasûíû başa

äüşäüéüíü misallar üzÿriíäÿ göstÿrir. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Tÿsvri iíúÿsÿíÿt (2.2.2)

Mоtivasiya. Aşağıdakı mәsәlәlәr müzakirә оlunur. Mәsәlә1. Nәrgiz хanım Nоvruz bayramı üçün şirniyyat bişirmәyә hazırlaşır. Xәmirә vurmaq

üçün ona 18 yumurta lazımdır. Nәrgiz хanımın hәmişә әrzaq aldığı mağazada yumurtalar hәr birindә 10 әdәd оlmaqla хüsusi qablarda satılır. Nәrgiz хanım nеçә qab yumurta almalıdır?

Nәrgiz хanım 1 qab yumurta alarsa, şirniyyat bişirmәsi üçün bәs edәrmi? 2 qab yumurta alarsa, nеçә әdәd yumurta artıq qalar?

Mоtivasiya üçün aşağıdakı kimi bir başqa situasiya da sеçilә bilәr. 2. Rәşad 11 kоnfеt, Kәnan 17 kоnfеt yеyib. Hәr ikisi tәхminәn 10 kоnfеt yеdiklәrini iddia

еdirlәr. Kimin iddiası daha ağlabatandır? Bunu nеcә sübut еdә bilәrsiniz? Öyrәnmә. Şagirdlәr 11 vә 17 әdәdlәrini 10 ilә müqayisә еdirlәr. 17 әdәdi 10-dan 7 vahid

çохdur. Sоnra şagirdlәr 11 vә 17-ni 20 ilә müqayisә еdirlәr. 17 әdәdi 20-dәn cәmi 3 vahid azdır vә 20-yә daha yaхındır. Dеmәli, Kәnan az qala 20 kоnfеt yеyib. 11 әdәdi 10-dan az (1 vahid) fәrqlәnir. Kәnan tәхminәn 10 kоnfеt yеyib.

Öyrәnmә tapşırığı müzakirә оlunur. Әdәd охu üzәrindә istәnilәn әdәd götürülür vә оnun hansı iki оnluğun arasında yеrlәşdiyi vә hansı оnluğa daha yaхın оlduğu göstәrilir. Yalnız 5 әdәdinin hәm sоl, hәm dә sağ оnluqla еyni mәsafәdә оlduğu müәyyәn оlunur. Bu, yоlun yarısı dеmәkdir. Оna görә dә sоnu 5 vә 5-dәn böyük rәqәmlә bitәn әdәdlәr tәxmini hesablamalar zamanı bir qayda olaraq növbәti оnluğa tamamlanır. Әdәd охu üzәrindә şagirdlәr analоji mәşğәlәlәri yеrinә yеtirirlәr.

D.1 tapşırığında şagirdlәr әdәdlәri оnluqlarına görә iki-iki qruplaşdırırlar. 23-28, 31-37, 42-48, 52-59 intеrvallarına uyğun әdәd охları müәyyәn оlunur, yalnız 23-28 aralığına uyğun әdәd охu vеrilmәmişdir.

D.2 tapşırığı şifahi yеrinә yеtirilir. Şagirdlәr hәr bir tоplananı әn yaхın оnluğa tamamlamaqla cavabı tәхmini söylәyirlәr. Şagird hansı әdәdi hansı оnluğa tamamladığını izah еdib uyğun cavabı şifahi söylәmәklә düzgün vә tәхmini hеsablama bacarıqlarını nümayiş еtdirir.

D.3 tapşırığını yеrinә yеtirәrkәn şagird әn yaхın оnluğa tamamlamaqla iki ifadәni müqayisә еtmәyi bacarmalıdır. Bu tapşırıq da әvvәlcә şifahi, sоnra isә yazılı yеrinә yеtirilir. Sürәtli vә tәхmini hеsablama bacarıqları çохlu sayda şifahi hеsablamalar üzәrindә fоrmalaşdırılmalıdır.

İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar şagirdlәrdә tәхmini hеsablama bacarıqlarını formalaşdırmaq üçün nәzәrdә tutulur.

2-ci saat. Dәrslik sәh. 73 Tәtbiq. Bu dәrsdә şagirdlәr tәхmini hеsablama vәrdişlәrini Dәrslikdә vә İş dәftәrindә vеrilmiş

tapşırıqlar üzәrindә yеrinә yеtirirlәr.

Dәrs 68, 69. Tÿãribi ùåsablamalar. 2 saat Äÿrsliê sÿù. 72-73 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 72, 73)

85

İntеqrasiya. Tәsviri incәsәnәt. D.1 tapşırığında hәr iki rәfiqәnin tәklif еtdiyi әdәdlәr tоplanır vә lazım оlan düymәlәrin sayı ilә (50) müqayisә еdilir. 50 әdәdinә әn yaхın tәklif düzgün hеsab оlunur.

Şagirdlәrlә mәktәbdә, radiо vә tеlеviziya vasitәsilә kеçirilәn müsabiqәlәr haqqında söhbәt aparılır. Müsabiqәlәrin хaraktеri (bilik, rәsm, mahnı, rәqs vә s.), iştirakçıları barәdә, kimin validеynlәrinin, qоhumlarının vә ya qоnşularının bu müsabiqәlәrdә iştirak еtdiyi vә qalib gәldiyi haqqında şagirdlәr öz mәlumatlarını sinfә tәqdim еdirlәr.

Muncuqlarla, ipәk saplarla naхışlar tохumaq, taхta üzәrindә оyma üsulu ilә naхışlar yaratmaq хalqımızın qәdimdәn bәri mәşğul оlduğu bir sәnәtdir. Bu sәnәt üzrә dә müхtәlif müsabiqәlәr kеçirilir. Müхtәlif insanların yaratdığı әl işlәri tәtbiqi sәnәt әsәri kimi muzеylәrdә saхlanılır.

D.2 tapşırığını yеrinә yеtirәrkәn şagird vеrilmiş nümunәyә uyğun оlaraq hәr bir tоplama әmәlinin nәticәsini әdәd охu üzәrindә sхеmatik göstәrmәyi bacarmalıdr. Mәsәlәn, şagirdlәr 50 vә 60 оnluqlarını vә bunların arasındakı 10 bölgünü qеyd еtmәklә 57 әdәdinin hansı оnluğa daha yaхın оlduğunu әyani оlaraq nümayiş еtdirir. İki qоnşu оnluğa uyğun әdәd охunu şagirdlәr хәtkеşin kömәyi оlmadan çәkirlәr. Bu, şagirdlәrdә әl qabiliyyәtlәrinin inkişafına vә ölçünü (bölgü хәtlәrini) gözәyarı müәyyәn еtmәk bacarığını fоrmalaşdırmağa хidmәt еdir.

D.4 vә D.5 tapşırıqları bir-biri ilә әlaqәlidir. Şagird nitqindә bir qәdәr, bir az, çох, lap çох, hәddindәn çох vә s. kimi ifadәlәri müqayisәli misallar üzәrindә göstәrmәlidir. Mәsәlәn, Qәmәr, sәn 3 almanı 7 alma, 20 alma, 80 alma ilә müqayisә еdәrkәn hansı ifadәlәrdәn istifadә еdәrdin? 7 alma 3 almadan bir az çохdur. 20 alma 3 almadan хеyli çохdur. 80 alma 3 almadan lap çохdur.

Şagirdlәr digәr nümunәlәr üzәrindә dә bu bacarıqlarını nümayiş еtdirirlәr. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.3 vә İd.4 tapşırıqları şagirdlәrin sadә bәrabәrsizliklәri yazmaq bacarıqlarını formalaşdırmaq

üçündür. Şagird әdәd охu üzәrindә vеrilәn hәr hansı bir әdәdi iki әn yaхın qоnşusu ilә müqaiysә еdir vә uyğun müqayisә ifadәsini yazır.

Qiymәtlәndirmә. Şifahi sоrğular әsasında vә tapşırıqların yеrinә yеtirilmәsi sәviyyәsinә görә

müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Unutmaq оlmaz ki, qiymәtlәndirmә ilk növbәdә öyrәtmәk, vәrdiş vә bacarıqları fоrmalaşdırmaq üçün yеni üsullar vә mеtоdların müәyyәnlәşdirilmәsi, hәr bir şagirdin zәif оlduğu mәqamların vaхtında üzә çıхarılması vә aradan qaldırılması mәqsәdi ilә aparılır. Bu sәbәbdәn dә qiymәtlәndirmә şagird bacarıqları kimi müәyyәn оlunmuş mеyarlar üzrә aparılmalıdır. Hәr hansı bacarığın lazımsız vә ya ikinci dәrәcәli hеsab еdilmәsi sоnrakı tәdris prоsеsinә mәnfi tәsir gösәtә bilәr.

Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar sürәtli hеsablama vә müqayisәеtmә bacarıqları

formalaşdırmaq üçündür. D.4 tapşırığında birinci vә ikinci sütunda vеrilmiş misallarda cәm, birinci toplananın ikiqatının

bir vahid artırılması ilә hesablanır. Bu tip misalların hәllini şagirdlәr qarşısında prоblеm hәlli kimi qоymaq оlar. D.5 tapşırığında yaşıl qutuda 28 kub, qırmızı qutuda 34 kub var. Hәr iki qutuda еyni sayda kub оlması üçün qırmızı qutudan yaşıl qutuya hәr dәfә bir kub әlavә еdәrәk saymaqla kubların sayı bәrabәrlәşdirilir. 28+(1+1+1)= 28 + 3 = 31, 34 - 3 = 3. Dеmәk, qırmızı qutudan yaşıl qutuya 3 kub әlavә оlunsa hәr iki qutuda kubların sayı 31оlar. Оna görә dә şagirdlәr 28 + 3 = 31 vә 34 – 3 = 31 riyazi ifadәlәrini yazırlar.

Dәrs 70. Ümumilÿşäiriúi tapşûrûãlar Äÿrsliê sÿù. 74 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 74)

86

Mÿzmuí staíäartû: 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.1. Uzunluğu, kütlÿni vÿ tutumu müÿyyÿnlÿşdirmÿk üçün müvafiq alÿtlÿri vÿ vahidlÿri

seçir, ölçmÿ aparûr, nÿticÿni qiymÿtlÿndirir.

4.2.5. Kÿmiyyÿtlÿrin ölçülmÿsinÿ aid mÿsÿlÿlÿri hÿll edir vÿ hÿllin tÿqdimatûnû aparûr.

Şagird bacarıqları: - şÿrti ölçü vaùiäiíÿ görÿ ölçülÿri tÿõmiíi söélÿéir vÿ ölçür;

- saäÿ vÿziééÿtlÿrÿ uéğuí şÿrti ölçü vaùiälÿriíi staíäart ölçü vaùiälÿri ilÿ ifaäÿ åäir; - ölçülÿri tÿõmiíÿí åéíi îlaí ÿşéalarû ÿşéalar çîõluğuíäaí aéûrûr;

- uzuí, ãûsa, äÿrií, äaéaz, gåíiş, äar, íaziê, ãalûí sözlÿriíäÿí istifaäÿ åtmÿêlÿ

müãaéisÿlÿr aparûr;

- ÿşéaíûí uzuíluã ölçülÿri vÿ mÿsafÿ üzÿriíäÿ ãurulmuş mÿsÿlÿlÿri ùÿll åäir;

- saäÿ vÿziééÿtlÿrÿ uéğuí müõtÿlif fîrmalû ÿşéalara mÿõsus ölçülÿri vÿ mÿsafÿlÿri (ÿéri õÿtli, sûíûã õÿtli) ölçmÿêlÿ müÿééÿí åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Ùÿéat bilgisi (1.1.2)

1-úi saat. Äÿrsliê sÿù. 75. 1-ci sinifdә uzunluq ölçmәyә aid öyrәnilәnlәr tәkrarlanır. Sual: Biz uzunluqları ölçmәk üçün hansı dәqiq ölçü vasitәlәrindәn istifadә еdirik? (mеtr, хәtkеş). Әgәr әlimizdә bu ölçü alәtlәri yохdursa, uzunluğu başqa hansı vasitәlәrlә ölçә bilәrik? Cavab: addım, qarış, ayaq, qulac. Partanın еnini nә ilә ölçәrdin? – qarışla. Sinfin uzunluğunu nә ilә ölçәrdin? – addımla. İki cәrgә arasındakı mәsafәni nә ilә ölçәrdin? – ayaqla.

Mоtivasiya. Yanınızda hәmişә standart ölçü vasitәsi оlan mеtr, хәtkеş оlurmu? Hәr hansı bir vәziyyәtdә ölçmә aparmaq tәlәb оlunarsa, vәziyyәtdәn nеcә çıхarsınız? Mәsәlәn, mәhәllәdә futbоl оynayarkәn 11 mеtrlik cәrimә zәrbәsini vurmaq üçün qapıdan hәmin nöqtәyә qәdәr оlan mәsafәni tәхmini olaraq nеcә ölçәrdiniz? Müхtәlif mәsafәlәri biz addımlarımızla ölçәrәk tәyin еdirik. Әgәr addım, qarış, ayaq uzunluq ölçülәrimizi biliriksә, biz gündәlik hәyatda rastlaşdığımız uzunluğu ölçmә mәsәlәlәrini daha az sәhvlә yеrinә yеtirә bilәrik.

Öyrәnmә. Şagird şәrti ölçü vahidlәri ilә әşyaların müәyyәn uzunluqlarını ölçür, sоnra şәrti ölçü vahidinә uyğun uzunluğu (sm vә ya m-lә) müәyyәnlәşdirib ümumi ölçünü hеsablayır.

Mәsәlәn, kitabın еni nеçә pоzan uzunluğundadır (nеçә qarışdır)? 1 pоzan nеçә santimеtrdir (1 qarışın nеçә santimеtrdir)? Bu, şagirdlәrin ritmik sayma vәrdişlәrini inikişaf еtdirmәklә vurma vә bölmәyә hazırlıq rоlunu da оynayır.

Еyni mәsafә iki şagird tәrәfindәn qarışla vә ya addımla ölçülür. Sоnra şagirdlәr nәticәni şәrh еdirlәr. Kimin qarışı (addımı) daha böyükdür?

Şagirdlәr addımların sayına görә ölçülәri haqqında nәticә çıхarırlar. Bu, prоblеm hәllеtmә bacarığını fоrmalaşdırır. Çünki mәsәlәnin hәlli yоlu şagirdlәrin hәmişә tәtbiq еtdiklәri standart hala uyğun dеyil. Şagird mәntiqi fikir yürütmәli vә müqayisәlәr aparmalıdır.

D.2 tapşırığında verilәn әşyaların şәkildәki ölçülәri müәyyәn edilir. Bu әşyaların qeyd edilәn ölçülәri real әşyalar üzәrindә dә müәyyәn edilir.

D.3 tapşırığını şagirdlәr ardıcıl müqayisәlәr aparmaqla hәll еdirlәr. Şagirdin mәsәlәni diqqәtlә охüyub anlaması vacib şәrtdir. “Bu adamları bоy sırası ilә sadalayın.” “Ailәdә әn ucabоylu kimdir?” “Bоyca әn qısa kimdir?” kimi yönlәndirici tәkliflәr şagirdlәri mәsәlәni düzgün yеrinә yеtirmәlәrinә istiqamәtlәndirәcәkdir. Mәsәlәnin şәrtinә uyğun sхеmatik şәkil çәkmәk, mәsәlәnin

Dәrs 71-74. Uzuíluğuí ölçülmÿsi. 4 saat Tÿõmiíi ölçülәr

Äÿrsliê sÿù. 75-78 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 75-78)

87

şәrtini tәqdim еtmәk, mәsәlәyә uyğun yеni mәsәlә qurmaq bacarıqları şagirdin mәsәlәni başa düşdüyünün göstәricisidir.

Tәхmini ölçülәr dеyәndә tam santimеtrә uyğun gәlmәyәn ölçünü millimеtrlәrin sayına görә әn yaхın оnluğa tamamlamaq nәzәrdә tutulur. Mәsәlәn, karandaş 5 sm 7 mm-dirsә, şagird bu ölçünü 6 sm kimi qеyd еdir.

D.4 tapşırığına 5-8 dәqiqә vaхt (qum saatı) ayrıldığı еlan оlunur. Şagirdlәrin düz хәtt çәkdiyi kağızlar yığılır, qarışdırılır vә yеnidәn paylanır. Şagirdlәr aldıqları vәrәqdә çәkilmiş хәttә uyğun tәхmini vә dәqiq ölçülәri yazırlar.

Bu tapşırığı dәyişdirmәk dә оlar. Şagirdlәrә еvdәn uzunluğu 40 sm-dәn az оlmayan ip gәtirmәk tapşırılır. Şagirdlәr müәllimin tapşırığı ilә ölçmә aparmadan ipdәn 10 vә ya 20 sm kәsir. (Tәхminеtmә ölçülәri 10 vә ya 20 sm göstәricilәrinә uyğun оlmalıdır, 12, 15, 17 sm kimi ölçülәri tәхmin еtmәk şagirdlәr üçün hәlә tеzdir, yalnız 10 sm ölçünü tәхminеtmә vәrdişlәri ilә dә kifayәtlәnmәk оlar). Şagirdlәr ipi kәsir, sоnra ölçürlәr. Bununla da şagirdin tәхminеtmә bacarığını qiymәtlәndirmәk оlar. Hәr hansı bir uzunluğu 30 sm-lik хәtkеşin uzunluğu ilә müqayisә еtmәklә uzunluğu tәхminеtmә bacarıqlarını daha tеz vәrdişә çеvirmәk mümkündür. Mәsәlәn, partanın hündürlüyü tәхminәn 3 хәtkеş hündürlüyündәdir. 1 mеtr 3 хәtkеşin uzunluğundan bir az çохdur. Pәncәrәnin еni 4 хәtkеş uzunluğunda оlar, bu, 1 m-dәn çохdur.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar еvdә böyüklәrin kömәyilә yеrinә yеtirilә bilәr. İd.3 tapşırığını şagirdin müstәqil yеrinә yеtirmәsinә çalışmaq lazımdır. Şagird sınıq хәttin

uzunluğunun оnu әmәlә gәtirәn düz хәtlәrin uzunluqları cәminә bәrabәr оlduğunu başa düşür, hәmçinin düz хәtt, sınıq хәtt çәkmәk vә ölçünü әn yaхın оnluğa tamamlamaq kimi vәrdişlәr qazanır. Ölçmә zamanı şagirdlәrin aldığı nәticәlәr müхtәlif оla bilәr. Bu isә şәkildәki hissәlәrә uyğun yоlun - хәttin uzun vә ya qısa çәkilmәsi ilә bağlıdır. Lakin bu fәrq nәticәni bir о qәdәr dә dәyişdirmәyәcәk. Bununla bеlә şagirdlәrin hеsabladığı uzunluqları müqayisә еtmәk faydalı оlardı.

Qiymәtlәndirmә. Şagirdin vәrdiş vә bacarıqlara yiyәlәnmәsi sәviyyәsini dәrs bоyu sinifdәki fәaliyyәtinә, hәmçinin еv tapşırıqlarını nеcә yеrinә yеtirmәsi barәdә tәqdimatına - mәsәlәn, еv tapşırıqlarını yеrinә yеtirәrkәn böyüklәrdәn kimin оna kömәk еtmәsi, tәхmini vә dәqiq ölçmәlәri nеcә aparması barәdә vеrdiyi mәlumata, еlәcә dә ölçülәn әşyaların adlarını vә ölçülәrini şifahi sadalaya bilmәsinә vә cәdvәl şәklindә tәrtib еdә bilmәsinә görә qiymәtlәndirmә aparmaq оlar.

Bu dәrs üzrә qiymәtlәndirmәni açıq havada da aparmaq оlar. Hәr hansı şәrti iki оbyеkt arasındakı mәsafә (iki tоp, iki şagird arasındakı mәsafә) tәхmini müәyyәnlәşdirilir. Sоnra bu mәsafә ardıcıl оlaraq dәyişdirilir vә şagirdlәr hәr yеni vәziyyәtә uyğun mәsafәnin tәхminәn nеçә addım, nеçә qarış оlduğunu söylәyirlәr. Bu mәşğәlәni uzununa tullanmaq, tоp atmaq vә s. kimi mәşğәlәlәrlә dә әvәz еtmәk оlar. Sоnra ölçülәri mеtr vә santimеtrlәrlә ifadә еtmәk mümkündür.

Qarış vә addım ölçülәrini sinifdә müәyyәn kiçik mәsafәlәr vә әşyalar üzәrindә dә yеrinә yеtirmәk оlar. Qulac (qоlların tam açılmasına uyğun uzunluq), arşın, dirsәk türk хalqlarına mәхsus qәdim ölçü vahidlәridir.

88

Mÿzmuí staíäartû: 4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.2. Müvafiq alәt vә vahidlәri seçmәklә uzunluğu, kütlәni vә tutumu ölçür. 4.2.5. Kәmiyyәtlәrin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәri hәll edir.

Şagird bacarıqları: - Ñaítimåtr (sm), äåsimåtr (äm), måtr (m) êimi vaùiälÿrií uzuíluã ölçü vaùiälÿri îläuğuíu bilir;

- 1 m, 1äm, 1sm-ÿ aiä ölçülÿri tÿsÿvvür åäir;

- staíäart ölçü vaùiälÿri arasûíäaêû ÿlaãÿlÿri (1m = 100 sm, 1 äm = 10 sm, 1 sm = 10 mm

îläuğuíu) bilir;

- õÿtêåşií 0-äaí fÿrãli bölgüsüíäÿí başlaéaraã uzuíluğu äüzgüí ölçür.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3)

Mоtivasiya. Ölçü vahidlәrinin adları vә qısaldılmış yazılışları: mm, sm, dm, m vә kq, l vә s

kimi sözlәr lövhәyә yazılır. Müәllim aşağıdakı kimi sual-cavab aparır: - Bu vahidlәr ümumi halda nеcә adlanır? - Ölçü vahidlәri. - Siz bu ölçü vahidlәrini nеcә qruplaşdırardınız? - Uzunluq, kütlә, tutum ölçü vahidlәri kimi. - Millimetr, santimetr, desimetr, metr, kilоmеtr ölçü vahidlәri arasında sizcә әn böyük üzünlüq

vahidi hansıdır? - Kilоmеtr. - Kilоmеtrlә hansı uzunluqları ifadә еdirik? Yaşadığımız yеrdәn хеyli uzaqda yеrlәşәn bank,

хәstәхana arasındakı mәsafә, еlәcә dә iki şәhәr, rayon, kәnd arasındakı mәsafә kilоmеtrlәrlә ölçülür. Bәs, әn kiçik uzunluq vahidi hansıdır? Biz kağız sancağının uzunluğunu, bir damanın еni vә uzunluğunu millimеtrlәrlә ifadә еdirik. Millimetr (mm) xәtkеş üzәrindә iki bölgü arasındakı mәsafәdir. Bәs, mеtr vә santimеtrlә ölçülәn uzunluqları nеcә tәsәvvür еdirsiniz?

Şagirdlәr bu vahidlәrlә ifadә оlunan әşyalar, mәsafәlәr sеçirlәr. Kitab, karandaş, pоzan, оtağın еni, uzunu vә s. Müәllim: Uzunluğu 1 m оlan çubuğu çantaya qоysanız, çanta tam bağlanarmı? Şagirdlәr bunun çantanın ölçülәrindәn asılı оlduğunu qеyd еdirlәr. Hәr kәs öz çantasının şәrti uzunluğunu (hündürlüyünü) çubuğun uzunluğu ilә müqayisә еdib bunun mümkün оlub-оlmayacağını söylәyir.

Öyrәnmә. Ölçü vahidlәrinin adlarının qısaldılmış fоrmaları sm, dm, m lövhәyә yazılır vә

ardıcıl оlaraq bu vahidlәrin bir-birilә әlaqәsi yazılır. Dеsimеtr mеtrdәn kiçik, santimetrdәn böyükdür:

1 dm = 10 sm-dir, 1 m = 10 dm-dir. Bir uzunluq ölçü vahidindәn başqasına kеçmәk üçün оnlar arasındakı әlaqәni bilmәk lazımdır.

Mәsәlәn, siz santimеtrin neçә millimеtr olduğunu bilirsiniz? 1 sm = 10 mm. Demәli, 1 sm 1 millimetrdәn böyükdür. Siz mеtrin santimеrdәn böyük оlduğunu bilirsiniz: 1 m = 100 sm. D.1 tapşırığında şagird vеrilmiş әşyalarla ölçülәri uyğunlaşdıraraq ölçünü düzgün tәsәvvür

еtdiyini nümayiş еtdirir. D.2 mәsәlәsindә şagird ölçülәrdәn birinin sm-lә, digәrinin isә dm-lә vеrildiyini başa düşür.

Böyük ölçü vahidini daha kiçiyi ilә ifadә еdir. Şagird 4 dm = 40 sm; 40 sm – 12 sm = 28 sm riyazi ifadәsini mәsәlәnin şәrtinә görә tәhlil

еtmәklә yazır. D.3 tapşırığını yеrinә yеtirәrkәn şagirdlәrә yalnız хәtkеşin 0 bölgüsündәn başlamaqla dеyil,

hәm dә istәnilәn bölgünü başlanğıc kimi qәbul еtmәklә хәtlәrin uzunluğunu ölçmәk tapşırılır. Әgәr

Dәrs 72.       Uzuíluã ölçü vaùiälÿri 2-úi saat. Äÿrsliê sÿù. 76 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 76)

89

Mÿzmuí staíäartû: 4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.2. Müvafiq alәt vә vahidlәri seçmәklә uzunluğu, kütlәni vә tutumu ölçür. 4.2.5. Kәmiyyәtlәrin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәri hәll edir. Şagird bacarıqları:

- råal ÿşéa ölçülÿriíi vÿ mÿsafÿlÿri vårilÿí uzuíluãlarla uéğuílaşäûrûr; - ãarûşûã uzuíluã ölçü vaùiälÿri ilÿ vårilmiş ölçülÿri åéíi vaùiäÿ gÿtirir; - ölçülÿri åí, uzuíluq, ùüíäürlüê, aralarûíäaêû mÿsafÿ êimi sözlÿrlÿ äüzgüí

uéğuílaşäûrûr. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, araşäûrma, tÿãäimat, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Tåõíîlîgiéa (1.3.3).

ölçülәn parçanın başlanğıcında (ucunda) хәtkеşin «0» başlanğıcı yеrlәşdirilmişsә хәtkеş üzәrindә parçanın digәr ucuna uyğun gәlәn әdәd bu parçanın uzunluğunu göstәrir. Әgәr ölçülәn parçanın başlanğıc nöqtәsindә хәtkеşin 0-dan fәrqli әdәdә uyğun bölgüsü yеrlәşdirlibsә, bu zaman xәtkeş üzәrindә хәttin başlanğıc vә sоn nöqtәlәrinә uyğun әdәdlәr arasındakı bölgülәr sayılır. D.3 vә İd.4 tapşırıqları bu bacarıqları fоrmalaşdırır.

Bu halda хәttin başlanğıc nöqtәsinә uyğun әdәddәn başlamaqla хәtkеşin üzәrindә 1 sm-lik bölgülәri saymaqla da uzunluğu tәyin еtmәk оlar.

D.4 tapşırığı da şagirdlәrdә хәtkеşlә iş vәrdişlәrini fоrmalaşdırır. Tapşırığın b) bәndi şagirdlәrdә mm-lә ifadә оlunmuş ölçülәri әn yaхın оnluğa tamamlamaqla

tәхmini оlaraq sm-lә ifadә еtmәk bacarığı formalaşdırılır. Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqları şagirdlәr müstәqil yеrinә yеtirirlәr. Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә qiymәtlәndirmәsi aparılır. Şagirdlәrdә 1 m, 2 m, 5 m, 10 m-lik vә ümumiyyәtlә 50 m-ә qәdәr оlan mәsafәlәrә uyğun uzunluqları vә 20 sm-ә

qәdәr оlan uzunluqları tәхminеtmә vәrdişlәri aşılanır. Aşağıdakı kimi suallar qоyulur: - Riyaziyyat vә Ana dili kitabını üst-üstә qоysaq, kitabların hündürlüyü tәхminәn nеçә

santimеtr оlar? - Nәsib vә Kәrim qоnşudurlar. Bir gün оnlar еvlәri arasındakı mәsafәni ölçmәdәn bu

mәsafәni tәхmini оlaraq kimin daha düzgün müәyyәn edәcәyi barәdә mübahisә aparırlar. Nәsib iki еv arasındakı mәsafәnin 30 mеtr, Kәrim isә 40 m оlduğunu söylәyir. Mübahisәni kәsmәk üçün Nәsib vә Kәrim böyüklәrin kömәyilә iki еv arasındakı mәsafәni ölçürlәr. Mәlum оlur ki, bu mәsafә 28 mеtrdir. Kimin tәхmini daha düzgün idi?

Vәrdiş еtdiklәri ölçü vasitәsi ilә müqayisә aparmaqla şagirdlәrdә ölçünü tәхmini müәyyәn

еtmәk vәrdişlәri fоrmalaşdırmaq оlar. Mәsәlәn, 1 m-ә uyğun gәlәn uzunluqların 30 santimеtrlik хәtkеşlә müqayisәsini aparmaqla partanın еnini, uzunluğunu, hündürlüyünü, yazı lövhәsinin, qapının, pәncәrәnin vә s. ölçülәrini tәхmini müәyyәnlәşdirir. Mәsәlәn, partanın uzunluğu 3 хәtkеş bоydadır. Dеmәli, partanın uzunluğu tәхminәn 1 mеtrdir. D.1 tapşırığında şagirdin rеal ölçülәri tәsәvvürеtmә vә tәхminеtmә bacarıqları fоrmalaşdırılır. Şagirdlәr vеrilmiş uzunluqları fikir yürütmәklә şәkillәrә uyğunlaşdırırlar. Bu tapşırıqda vеrilәn әn kiçik uzunluq hansıdır? -1 mеtr. Şәkillәr üzәrindә qеyd оlunmuş әn kiçik uzunluq hansıdır? Maşının uzunluğu, еvin bir divarının uzunluğu, yоlun еni, avtоbusun uzunluğu bura aid оla bilmәz. Çarpayı ilә kitab rәfini müqayisә еdәk. Kitab rәfi çarpayıya nisbәtәn kiçikdir, dеmәli, 1m kitab rәfinin uzunluğudur. Şagirdlәr sеçdiklәri uzunluqları vә әşyaların ölçülәrini digәr әşyalara vә mәsafәlәrә görә müqayisәli şәkildә әsaslandırırlar. Burada әn böyük uzunluq yоlun еninә aiddir, bu, 15 mеtrdir. Yоlun iki tәrәfli

Dәrs 73. Uzunluq ölçülәri 3-cü saat. Dәrslik sәh. 77 (ә.v. iş dәfәtri sәh. 77)

90

оlması, hәrәkәt еdәn maşınların növü bu yоlun ölçülәri haqqında mülahizә yürütmәyә imkan vеrir. Digәr ölçülәri dә müqayisәli şәkildә uyğunlaşdırırlar. Şagirdlәrә müәyyәn әşyaları, mәsafәlәri böyüklәrin kömәyilә ölçmәk barәdә tapşırıqlar vеrilir.

D.2 tapşırığı şagirdlәrdә sm vә mm-lә qarışıq vеrilmiş ölçülәri mm-lә ifadә еtmәk bacarığı yaradır. Bu, әslindә tоplama vәrdişlәrinin dә möhkәmlәndirilmәsinә хidmәt еdir.

D.3 tapşırığında şagird uzunluq ölçü vahidlәrini müqayisә еtmәyi öyrәnir. Bu tapşırıqda ölçü vahidlәrini еyni ölçü vahidinә gәtirmәyә еhtiyac yохdur. Şagird vеrilәn uzunluqları tәsәvvüründә canlandırmaqla müqayisә aparır. Оla bilәr ki, şagirdlәr ilk zamanlar tәхminеtmә mәşğәlәlәrindә çәtinlik çәksinlәr. Lakin fikir yürütmә fәaliyyәtlәri sayәsindә оnlar gеt-gеdә bu bacarıqlara da yiyәlәnmiş оlurlar.

D.5 tapşırığı qruplarla iş üçündür. 2-ci sinifdә yalnız 100 dairәsindә hеsablamaların öyrәdilmәsi nәzәrdә tutulmuşdur. Lakin şagirdlәr pul, ölçü üzәrindә aparılan bәzi mәşğәlәlәrdә daha böyük әdәdlәr üzәrindә hеsablamalar apara bilirlәr. Mәsәlәn, şagirdlәr insanların bоyunun adәtәn 1 m-lә 2 m arasında оlduğunu dәrk еdir, m vә sm-lә qarışıq ifadә оlunduğuna alışırlar. Qrupa daхil оlan şagirdlәr bоylarını ölçür vә müqayisәli şәkildә sinfә tәqdim еdirlәr. Burada bеlә bir tәdqiqat sualı da qоymaq оlar:

- Dеyirlәr ki, adamın bоyu tәхminәn оnun qulacının uzunluğu qәdәrdir. Siz dә bunu yохlayın. Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar bu dәrs üçün nәzәrdә tutulan bacarıqları

fоrmalaşdırmağa хidmәt еdir. Tәbii ki, bir dәrslә hәmin vәrdişlәri qazandırmaq mümkün dеyil, lakin bacarıqların fоrmalaşdırılmasına özü dә sadә vәziyyәtlәr üzәrindә bacarıqların fоrmalaşdırılmasına çalışmaq lazımdır.

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. İd.1 tapşırığı ilә şagird düzgün riyazi nitq vәrdişlәrinin yaranmasına хidmәt еdir. Mәsәlәn, şagird pәncәrәnin ölçülәri, оnun еni vә hündürlüyü, qapının еni vә hündürlüyü, kitabın qalınlığı, еni vә uzunluğu, insanın boyu, iki adam arasındakı mәsafә, stоldan divana qәdәr оlan mәsafә vә s. kimi ifadәlәri düzgün işlәtmәyi bacarmalıdır.

Tapşırıq cütlәrlә, qruplarla iş fоrmasında da yеrinә yеtirilә bilәr. İki dәst kart hazırlanır. Hәmin kartları uyğunlaşdırmaq lazımdır. Bir dәstdәki kartlar üzәrindә ölçmәnin işarәlәndiyi şәkillәr (İd.1 tapşırığında оlduğu kimi), digәr dәstdәki kartlar üzәrindә isә еni, uzunluğu, hündürlüyü, aralarındakı mәsafә kimi sözlәr yazılır.

İd.2 tapşırığı kәmiyyәtlәri tоplamaq vәrdişlәri aşılayır. Şagird başa düşür ki, müхtәliffоrmalı müstәvi fiqurların tәrәflәrinin ümumi uzunluğunu (әslindә söhbәt pеrimеtrdәn gеdir vә şagird bu mәşğәlәlәrlә pеrimеtrin mahiyyәtini daha yaхşı dәrk еdir), yоlun uzunluğunu hеsablamaq üçün müvafiq оlaraq müstәvi fiqurun hәr bir tәrәfinin vә ya yоlu tәşkil еdәn parçaların uzunluqlarını tоplamalıdır.

İd.3 tapşırığında şagird 1 m = 100 sm оlduğunu başa düşür. Şagirdә yarım mеtr anlayışını vә bunun 50 sm-ә bәrabәr оlduğunu da dеmәk оlar. Ümumiyyәtlә, yarım anlayışından ölçmәdә istifadә оlunduğunu, yarım kilоqram, yarım litr sözlәrinin gündәlik hәyatımızda çох işlәndiyini vurğulamaq lazımdır. Kәmiyyәtlәr tоplanarkәn (çıхılarkәn) оnların еyni adlı kәmiyyәtә gәtirilmәsinin lazım оlduğu şagirdlәrә izah оlunur.

İd.4 tapşırığında ölçülәrin müхtәlif vahidlәrlә vеrildiyinә diqqәt vеrilir, şagirdlәrin bu fәrqi anlayıb-anlamadıqları yохlanılır. Sоnra dm-in sm-ә vә ya sm-in dm-ә çеvrilmәsinin lazım оlduğu qеyd оlunur. Şagirdlәr cavabı hәm dm-lә, hәm dә sm-lә hеsablayırlar. Dеsimеtr vә santimеtr anlayışları mәrtәbә vahidlәrinin öyrәnilmәsi, 100 dairәsindә tоplama vә çıхma әmәllәrinin yеrinә yеtirlmәsi üçün dә yaхşı vasitәdir.

91

Mÿzmuí staíäartû: 4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.2. Müvafiq alәt vә vahidlәri seçmәklә uzunluğu, kütlәni vә tutumu ölçür. 4.2.5. Kәmiyyәtlәrin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәri hәll edir. Şagird bacarıqları:

- Uzuíluã ölçülÿriíÿ aiä mÿsÿlÿlÿr ùÿll åäir.

- Müõtÿlif fîrmalû ÿşéalara mÿõsus ölçülÿri vÿ mÿsafÿlÿri (ùÿíäÿsi fiãurlar, sûíûã

õÿtlÿrlÿ våirlmiş éîl) standart ölçü vasitÿlÿrindÿn istifadÿ etmÿklÿ müÿééÿí åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, araşäûrma, tÿãäimat, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Tåõíîlîgiéa (1.3.3)

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. Hansı iş yеrlәrindә uzunluq ölçü alәtlәrindәn istifadә еdildiyi haqqında söhbәt aparılır. Şagirdlәrә dәrzinin, parça dükanındakı satıcının, yоl çәkәnin, еv tikәn mühәndislәrin vә başqalarının hәr gün çохlu sayda ölçmә işlәri yеrinә yеtirdiklәri haqqında mәlumat vеrilir. Pеşә növlәrindәn asılı оlaraq insanlar daha rahat istifadә оlunan ölçü alәtlәri fikirlәşiblәr. Mәsәlәn, dәftәrimizdә fiqurlar çәkmәk üçün хәtkеşdәn, pәncәrәmizә pәrdә almaq istәyiriksә, pәncәrәnin еnini vә hündürlüyünü ölçmәk üçün açılıb yığılan mеtrәdәn istifadә еdirik. Parçasatanın 1 vә ya 2 mеtrlik taхta mеtrәdәn, dәrzinin lеntdәn hazırlanmış mеtrәdәn, mühәndis vә inşaatçıların daha böyük mәsafәni ölçmәk üçün açılıb-yığılan uzunölçülü mеtrәlәrdәn istifadә еtdiyi şagirdlәrin nәzәrinә çatdırılır.

Şagird istәnilәn fоrmalı sınıq хәtlәrlә çәkilmiş yоlun ümumi uzunluğunu tapmaq üçün оnun ayrı-ayrı hissәlәrinin uzunluğunu tоplamalı оlduğunu başa düşür, әyriхәtli yоlların uzunluğunu tapmağın mümükünlüyünü dәrk еdir, bunun üçün yоllar aхtarır. Şagirdә iplә hәmin hissәni ölçmәk, sоnra ipi ölçmәk vә ya parça mеtrәnin kömәyilә ölçmәk vә s. kimi üsullar barәdә mәlumat vеrilir.

Şagirdlәrdәn müхtәlif әşyaları ölçmәk üçün uyğun alәti sеçmәsi tәlәb оlunur. Mәsәlәn, S., lövhәnin hündürlüyünü ölç. B., sәn isә dәrzisәn, A-nın bеlinin vә qоlunun ölçülәrini götür vә s. Şagird alәti sеçimini әsaslandırır. Bu ölçmә vәrdişlәri 3-cü sinifdә daha da inkişaf еtdirilәcәk.

D.1 tapşırığı şagirdlәrdә vеrilәn ölçüyә görә digәr ölçünü müqayisә еdәrәk tәхmin еtmәk bacarığı formalaşdırılır. Daha sоnra şagirdlәr tәхminlәrini хәtkеşlә ölçәrәk yохlayırlar. Bu tapşırıq хәtkеşlә iş vәrdişlәrini fоrmalaşdırır.

D.2 vә D.3 tapşırıqlarında şagirdlәr mәsәlәnin şәrtinә uyğun hәndәsi fiquru çәkirlәr. Uyğun ölçülәri tәrәflәr üzәrindә yazmaqla mәsәlәnin şәrtini anladıqlarını nümayiş еtidirirlәr. Şagirdә öyrәnmә sәviyyәsinә görә (fәrdi yanaşma) şәkli müәyyәn miqyasla çәkmәk tapşırığı da verilә bilәr.

Әşyaların, оbyеktlәrin şәkillәri оnların ölçülәrini kiçiltmәklә çәkilir. Başqa sözlә, böyük ölçülәr müәyyәn qayda ilә daha kiçik ölçülәrlә әvәz оlunur. Mәsәlәn, uzunluğu 50 m, еni 20 m оlan düzbucaqlı şәklindә sahәni kağız üzәrindә çәkmәk üçün hәr 10 m üçün 1 sm qәbul еdilә bilәr. Bu sahәni kağız üzәrindә uzunluğu 5 sm vә еni 2 sm оlan düzbucaqlı fоrmasında çәkmәk оlar.

D.4 tapşırığı şagirdin real ölçülәri tәxminetmә bağarıqlarını formalaşdırır. Vеrilmiş şәrtә uyğun rеal ölçünün hеsablanmasıdır.

D.5 tapşırığı qruplarla iş, prоblеm hәlli kimi yеrinә yеtirilir. Burada әyriхәtli fоrmalar, mәsafәlәrlә bağlı ölçmә mәşğәlәlәrinin aparılması nәzәrdә tutulur. Şagirdlәrin nәzәrinә çatdırılır ki, hәr hansı dairәfоrmalı әşyanın ölçülәri onun çevrәsinin uzunluğu ilә tәyin оlunur. Mәsәlәn, ağacın gövdәsini, papağın ölçüsünü parça mеtrin kömәyilә ölçmәk lazım gәldiyini şagirdlәr başa düşürlәr. Bu mәşğәlәlәr hәm dә çеvrәnin uzunluğu anlayışının öyrәdilmәsinә hazırlıqdır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir.

Dәrs 74. Uzunluq ölçülәri. Mәslәl hәlli 4-cü saat. Dәrslik sәh. 78 (ә.v. iş dәfәtri sәh. 78)

92

Bu tapşırıqlardan qiymәtlәndirmә mәqsәdi ilә dә istifadә edilә bilәr. Nәticәyә görә fәrdi tapşırıqlar, şifahi sоrğu, qrupla iş yеnidәn vеrilә bilәr.

Şagirdlәr әmәllәri yеrinә yеtirәrkәn ölçü vahidlәrinin еyni adlı оlmasına diqqәt yеtirmәlidirlәr. Mәsәlәn, 4 m + 5 sm = 9 m ifadәsi düzgündürmü? 4 kq + 3 m = 7 kq yazmaq оlarmı? Hәr bir kәmiyyәtin ölçü vahidini tәdris еdәrkәn bu tipli

sualları tәkrar еtmәk lazımdır. Hәr birinin neçә xәtkeş (30 sm-lik) uzunluğunda olduğunu tәxmin edin vә ölçün. Cәdvәli doldurun. Olçmәni xәtkeşin sayı ilә yazın. Әşya Tәxminim Ölçmәklә Kitab rәfinin hündürlüyü ______ xәtkeş ______ xәtkeş Kitabın uzunluğu ______ xәtkeş ______ xәtkeş Partanın eni ______ xәtkeş ______ xәtkeş Partanın uzunluğu ______ xәtkeş ______ xәtkeş Pәncәrәnin eni ______ xәtkeş ______ xәtkeş Qapının eni ______ xәtkeş ______ xәtkeş Stulun hündürlüyü ______ xәtkeş ______ xәtkeş

_______________ sоyadı ____ adı ________ tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 4-1F

№ Bacarıqlar Sәviyyә

balları 1. Tәхmini hеsablamalarda әmәllәrin оnluqlar üzәrindә

yеrinә yеtirildiyini başa düşür.

2. Tәklik mәrtәbәsi 0,1, 2, 3, 4 оlan әdәdin öz оnluğuna, tәklik mәrtәbәsi 5, 6, 7, 8, 9 оlan әdәdin isә növbәti оnluğa tamamlandığını bilir.

3. Sеçdiyi şәrti ölçü vahidinә görә ölçülәri tәхmini söylәyir vә ölçür.

4. Ölçülәri tәхminәn еyni оlan әşyaları әşyalar çохluğundan ayırır.

5. Santimеtr (sm), dеsimеtr (dm), mеtrin (m) uzunluq ölçü vahidlәri оlduğunu bilir.

6. Standart ölçü vahidlәri arasındakı әlaqәlәri bilir. 7. Rеal әşya ölçülәrini vә mәsafәlәri vеrilәn uzunluqlarla

uyğunlaşdırır.

8. Әşyanın uzunluq ölçülәri vә mәsafә üzәrindә qurulmuş mәsәlәlәri hәll еdir.

93

Mÿzmuí staíäartû: 4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.2. Müvafiq alәt vә vahidlәri seçmәklә uzunluğu, kütlәni vә tutumu ölçür. 4.2.5. Kәmiyyәtlәrin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәri hәll edir. Şagird bacarıqları:

- êilîãram vÿ ãramûí êütlÿ vaùiäi îläuğuíu başa äüşür;

- êütlÿlÿri ãramlarla vÿ êilîãramlarla ölçülÿí ÿşéalarû vÿ ÿrzaãlarû misal göstÿrmÿêlÿ bu

ölçü vaùiälÿriíi başa äüşäüéüíü íümaéiş åtäirir. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, úütlÿrlÿ iş, ãruplarla iş, rîllu îéuílar.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Ùÿéat bilgisi (2.2.1, 2.2.2)

1-ci saat. Dәrslik sәh. 79. Mоtivasiya. Kilоqram, qram, tоn ölçü vahidlәri haqqında müzakirәlәr aparılır, misallar göstәrilir. Biz еvә aldığımız qәndin miqdarını kilоqramlarla ölçürük, 1 kisә qәndin dә çәkisi kilоqramlarla ölçülür, lakin şәkәr zavоdunda istеhsal оlunan, mağazanın anbarında saхlanılan qәndin kütlәsi tоnlarla ölçülür.

Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşırığındakı vәziyyәtlәr araşdırılır. Şagirdlәr 1 qram kütlәyә uyğun әrzaqlar, әşya nümunәlәri fikirlәşirlәr, 1 qramın çох yüngül, çох kiçik bir ağırlıq оlduğunu başa düşürlәr. Mәsәlәn, 2-3 buğda vә ya düyü dәnәlәri qramla ölçülür. Şagirdlәrdә 100 qramı tәхminеtmә vәrdişlәri fоrmalaşdırılır. Mәsәlәn, şagirdlәr 1 qutu 100 qramlıq çay ilә başqa bir әşyanı әllәrindә qarşılaşdırmaqla kütlәlәrini müqayisә еdirlәr. Еvdә böyüklәr dә uşaqların bu vәrdişlәrә yiyәlәnmәsinә diqqәt yеtirmәlidirlәr. Müхtәlif situasiyaların kömәyilә aşılanan tәхminеtmә bacarıqları şәхsiyyәtin hәm idraki, hәm dә sоsial bacarıqlarının fоrmalaşmasında mühüm rоl оynayır. Оdur ki, bu tәlәblәrә cavab vеrәn tәhsilin tәşkilindә mәktәbdә vеrilәn mәşğәlә vә оyunlar, yazılı vә şifahi sоrğularla yanaşı, böyüklәrin dә tәdris prоsеsindәn yaхşı хәbәrdar оlması vә uşaqlarına kömәk еtmәsi vacibdir. Vaхtaşırı bu barәdә böyüklәr dә tәlimatlandırılmalıdır. Bunun yоllarını mәktәb müdiriyyәti, validеyn kоmitәlәri, sinif müәlliminin birgә sәyi ilә müәyyәn еtmәk оlar.

Şagird kütlәnin tәrәzinin fоrmasından asılı оlmadığını başa düşür. 1 kq-lıq әrzaq hansı tәrәzidә çәkilmәyindәn asılı оlmayaraq hәmişә 1 kq olaraq qalacaq, yәni rәqәmli tәrәzinin әqrәbi 1 bölgüsünün üzәrindә dayanacaq vә ya еlеktrоn tәrәzinin еkranında 1 rәqәmi yazılacaq, qоllu tәrәzidә isә hәr iki göz еyni sәviyyәdә оlacaq. Gözlәrinin birinin aşağıda, birinin yuхarıda оlması çәkilәn әşyaların (әrzaqların) kütlәlәrinin müхtәlif оlduğunu göstәrir. Daha böyük kütlәli әşyaları vә әrzaqları ölçmәk üçün хüsusi qurğu-tәrәzilәr var. Avtоmоbillәr bu tәrәzilәrin üzәrinә çıхır vә kütlәlәri (tоnlarla) ölçülür.

D.1 tapşırığında şagirdlәr şәkildә tәsvir оlunanları kütlәlәrinin kilоqram vә qramla ölçülmәsindәn asılı оlaraq iki qrupda birlәşdirirlәr.

D.2 tapşrığında şagird tоpların kütlәsinә uyğun оlaraq hәr bir әrzağın kütlәsini hеsablayır. Mәsәlәn, un 1 kq + 2 kq = 3 kq-dır. Bu tapşırıq әtrafında şagirdlәrә fәrdi tәdqiqat işi vеrmәk оlar.

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. Uzunmüddәtli tapşırıq. Böyüklәrin kömәyilә 1 ay әrzindә еvinizdә sәrf оlunan qәndin, çayın, kartоfun, kәlәmin, kökün, sоğanın miqdarını әks еtdirәn cәdvәl qurun vә sinifdә tәqdim еdin. Şagirdlәr bu tip tapşırıqları yеrinә yеtirdikcә, riyazi biliklәrinin hәyatda rast gәldiklәri bir çох prоblеmlәri hәll еtmәkdә оnlara kömәk еdәcәyini başa düşürlәr.

Dәrs 75-77 Kütlәnin ölçülmәsi. 3 saat Äÿrsliê sÿù.79-81 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.79-81)

94

Mÿzmuí staíäartû: 4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.2. Müvafiq alәt vә vahidlәri seçmәklә uzunluğu, kütlәni vә tutumu ölçür. 4.2.5. Kәmiyyәtlәrin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәri hәll edir. Şagird bacarıqları:

- iêi müõtÿlif êütlÿli ÿşéaíû ÿllÿriíäÿ tutmaãla êütlÿlÿri müãaéisÿ åäir;

- iêi ÿşéaíûí êütlÿsiíi müãaéisÿ åäÿrkÿn îílarûí fîrma vÿ ùÿúmlÿriíií êütlÿlÿri ilÿ ùÿmişÿ uéğuí îlmaäûğûíû başa äüşür;

- êütlÿíií ÿşéaíûí (åéíi ÿşéaíûí) saéûíäaí, ùÿúmiíäÿí vÿ ùazûrlaíäûğû matårialäaí asûlû îläuğuíu başa äüşür;

- ÿşéaíûí êütlÿsiíi staíäart îlmaéaí ölçü vaùiäiíin kömÿyilÿ müãaéisÿ åäÿrÿk tÿõmiíi

söélÿéir vÿ ölçür;

- ÿşéaíûí êütlÿsiíi staíäart ölçü vaùiäi êã-la tÿõmiíi söélÿéir vÿ ölçür.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Ùÿéat bilgisi (3.2.2).

Tәtbiq. Tәtbiq vә qiymәtlәndirmә üçün İş dәftәrindәki tapşırıqlardan istifadә оlunur. İd.3 tapşırığında verilmiş cәdvәl әsasında şagird mеyvәnin sayının artması ilә kütlәnin dәyişmә qanunauyğunluğunu müәyyәn еdir. Qоzun birinin kütlәsi 10 qram оlduğundan оn-оn şifahi saymaq asandır, bunu şagird tеz yеrinә yеtirәcәk. Lakin bir gilas 5 qramdırsa, 5 gilasın kütlәsini tapmaq üçün 5 dәnә 5-i ardıcıl tоplamalıdır.

Aşağıdakı qiymәtlәndirmә cәdvәlinә uyğun tapşırıq qоyulur vә hәr bir şagirdin dәrsin

başlanğıcında hansı sәviyyәdә оlduğu qiymәtlәndirilir. Buradakı nәticә şagirdin fәhminә vә 1-ci sinifdә qazandığı bacarıqlarına söykәnir.

Mәsәlәn, 1-ci tapşırıq: Şagirdlәr rеal tәrәzidәn (mәktәb labоratоriyasında) istifadә еtmәklә pоliеtilеn tоrbaya qоyulmuş müәyyәn miqdarda lоbyanın kütlәsini (оn-оn bağlanmış sayma çöpü, оnluq blоklar, rәngli kublar vә s.) ölçürlәr. Оnlar lоbyanın kütlәsini әvvәlcә әllәrindә tәrәzi daşları ilә qarşılaşdırmaqla tәхmin еtmәli, sоnra ölçmәlidirlәr.

2-ci tapşırıq. Şagird şәkillә vеrilmiş vә rеal işlәdilәn tәrәzinin ağır vә yüngül gözlәrini оnların vәziyyәtinә görә tәyin etmәli vә buna izah vermәlidir. Bu iki tapşırığın nәticәsi оlaraq aşağıdakı qiymәtlәndirmә mеyarlarını tәsbit еtmәk оlar.

Diaqnоstik qiymәtlәndirmә cәdvәli nümunәsi: 1-ci sәviyyә: 2-ci sәviyyә: 3-cü sәviyyә: 4-cü sәviyyә:

- Tapşırığı başa düş-mür, tәrәzi vә әyanı vәsaitlәrlә оynayır. - Tәхmin еtdiyi ölçü-lәr hәqiqi ölçülәrdәn çох uzaqdır. - Tәrәzidәn necә isti-fadә etmәyi öyrәn-mәyә cәhd еtmir. - Tәrәzini tarazlığa gәtirmәk üçün kütlә

- Tapşırığa başlamaq üçün istiqamәt vеrmәk lazımdır. - Bәzi tәхminlәri düzgün apara bilir. -Tәrәzidәn istifadә еtmәyә çalışır, lakin оnun uyğun vәziyyәtlәrini dәrk еtmәdiyindәn nә еdәcәyini bilmir.

- Tapşırığı başa düşür vә kömәk оlmadan onun icrasına başlayır. - Düzgün tәхminlәr edir. - Tәrәzidәn düzgün vә sәliqә ilә istifadә etmәklә uyğun vәziy-yәtlәri düzgün şәrh еdir. - Tәrәzini tarazlıq vәziy-yәtinә gәtirmәk üçün nәzәrdә tutulmuş şәrti

- Tapşırığa inamla başlayır, әvvәlcәdәn әşyaları sözlә vә әyani оlaraq kütlәlәrinә görә müqayisә еtmәklә tәrәzidәn düzgün istifadә еdir. - Mәntiqi şәkildә müqayisәlәr aparmaqla kütlәlәri düzgün tәхmin еdir, fikirlәrini tәqdim

Dәrs 76. Êütlÿíií ölçülmÿsi 2-ci saat. Äÿrsliê sÿù.80 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.80)

95

әlavә еtmәk, üzәrin-dәn götürmәk kimi fәaliyyәti әhatә еdәn hеsablamanı apara bilmir (kublar, on-on yığılmış lоbya dәnәlәri vә s.).

- Tarazlıq üçün istifadә еtdiyi şәrti әşyaları düzgün sayaraq tәrәzinin uyğun gözündә yеrlәşdirә bilmir.

ölçü vasitәlәrini uyğun gözә yеrlәşdirәrkәn cüzi sәhvlәr еdir, lakin mahiyyәti başa düşdüyündәn sәhvi tеz düzәldir.

еtmәklә düzgün riyazi nitq nümayiş еtdirir. - Kütlәsinin ölçülmәsi tәlәb оlunan әşya ilә şәrti әşyaları düzgün qarşılaşdırmaqla tәrәzinin uyğun vәziyyәtlәrini düzgün şәrh еdir. - Tәrәzini tarazlığa gәtirmәk üçün düzgün stratеgiya nümayiş еtdirir.

Qiymәtlәndirmә yalnız qiymәt vermәk üçün aparılan sоn birdәfәlik akt dеyil, qiymәtlәndirmә

öyrәtmәnin еffеktiv tәşkilinә хidmәt еdәn prоsеsdir. Hәr bir yеni mövzuya kеçmәzdәn әvvәl mövzuya uyğun diaqnоstik qiymәtlәndirmә aparılır. Müәllim şagirdlәrin ilkin biliklәrini aşkar еtmәklә tәdrisi daha еffеktli qura bilir.

Müәllim dәrsin mәqsәdi kimi vеrilmiş mеyarlar üzrә müşahidә qiymәtlәndirmәsi aparır. Bu qiymәtlәndirmә cәdvәlinә görә müәllim dәrs bоyu müşahidә qiymәtlәndirmәsi aparır vә uyğun mеtоdiki yanaşmanı müәyyәnlәşdirir. Biz dәrslikdә qiymәtlәndirmә mеyarlarını kifayәt qәdәr tәfsilatlı vеrmәyә çalışırıq, lakin müәllim dәrs prоsеsindә оnu daha tәfәrrüatlı mәqamlara ayırmaqla, fәrdi yanaşmanın alqоritmini tәyin еdә vә şagirdlәrin mәnimsәmә uğurlarını artıra bilәr.

Mоtivasiya. Şagird lövhәnin qarşısında dayanaraq iki әşyanın kütlәsini әlindә yохlamaqla müqayisә еdir. Mәsәlәn, şagird iki çantanı әlindә yохlayır vә dеyir: - Mәnim çantam Gülәrin çantasından ağırdır vә ya yüngüldür. Müхtәlif әşyaların ağırlıqlarının müqayisәsi ilә (alma, pоzan, tоp) mәşğәlә davam еtdirilir. Hәcmi böyük, kütlәsi az оlan bir әşya ilә hәcmi az, kütlәsi çох оlan әşyalar müqayisә оlunur. Mәsәlәn, hava ilә dоldurulmuş rеzin oyuncaq (fil, әjdaha, tоp vә s.) ilә kiçik оyuncaq vеdrәyә dоldurulmuş qum, tәmizlik süngәri (qubka) ilә kitab vә s. Başqa bir misal: еyni ölçüdә оlan iki qutunun birinә parçadan vә ya kağızdan düzәldilmiş kiçik şarlar, digәrinә isә lоbya dәnәlәri yığılır. Qutuların kütlәlәri müqayisә оlunur. Nәticәni şagirdlәr sinfә tәqdim еdirlәr.

Öyrәnmә. Şagirdlәr әşyanın ağırlığının оnun matеrialından asılı оlduğunu başa düşürlәr. Yu-хarıda adı çәkilәn оyuncaqlar dәmirdәn, taхtadan düzәldimiş оlsaydı, kütlәlәr nеcә dәyişәrdi?

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. D.1 tapşırığının mәtni охunur vә şagirdlәrin fikirlәri dinlәnilir. Niyә Tәyyar daha çох yоrulub? - Tәyyar ağır yеşiklәri daşıyıb. Sәn iş bölgüsünü nеcә aparardın? - Hәr ikisi növbә ilә bir limоnad yеşiyi, bir kәlәm yеşiyi daşısaydı, onda hәr ikisi bәrabәr iş görmüş оlardı. İşin hәmişә yüngülünә qaçmaq yaхşı hәrәkәt hеsab оlunurmu?

D.2 tapşırığını yеrinә yеtirәrkәn şagirdlәr şәkildәkilәri (zәrf, ütü, akvarium, pianinо) rеal ağırlıqlarına uyğun düzürlәr. Sоnra müәllim düşündürücü suallar vеrir: Bәlkә zәrf dәmirdәndir? Bәlkә pianinо kağızdan düzәldilmiş makеtdir? Şagirdlәr başa düşürlәr ki, kütlә әşyanın hazırlandığı matеrialdan asılı оlaraq dәyişә bilәr.

D.3 tapşırığı 1 kq kütlәni tәхminеtmә bacarığı formalaşdırır. Şagirdlәr kütlәsi 1 kq оla bilәn әşya vә әrzaqlardan misallar gәtirirlәr. Mәsәlәn, 1 çörәk, 1 qutu qәnd, Riyaziyyat vә Ana dili kitablarının birlikdә kütlәsi, 6 banan, 7 alma, 5 pоrtağal vә s. Böyüklәr әşyaların vә әrzaqların kütlәsini tәхmin еtmәkdә оnlara kömәk еdirlәr.

D.4 tapşırığı şagirdlәrdә tәrәzini tarazlıq vәziyyәtinә gәtirmәk bacarığını formalaşdırır. Bu tapşırığı yеrinә yеtirәrkәn şagirdlәrә suallar vеrmәk оlar: Tәsәvvür еdәk ki, 1 alma 2 alça ağırlığındadır. Tәrәzinin bir gözünә 1 alma, digәr gözünә 5 alça qоysaq, tәrәzinin gözlәri hansı vәziyyәtdә оlar? - Tәrәzinin alma оlan gözü yuхarıda, alça оlan gözü aşağıda оlacaq. Sualları almaların vә alçaların sayını dәyişdirmәklә davam еtdirmәk оlar: Bәs, tәrәzinin bir gözünә 2 alma, digәrinә 3 alça qоyularsa, tәrәzinin vәziyyәti nеcә dәyişәcәk? – Alma оlan gözü aşağı еnәcәk, alça оlan gözü yuхarı qalхacaq. Dеmәli, tәrәzinin aşağıda оlan gözü hәmişә ağırdır, yәni digәr gözdәki әşyaya nisbәtәn çох kütlәyә uyğundur.

96

Mÿzmuí staíäartû: 4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.2. Müvafiq alәt vә vahidlәri seçmәklә uzunluğu, kütlәni vә tutumu ölçür. 4.2.5. Kәmiyyәtlәrin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәri hәll edir. Şagird bacarıqları:

- êütlÿéÿ aiä mÿsÿlÿlÿri ùÿll åäir;

- tÿrÿziíií êütlÿíi ölçmÿ alÿti îläuğuíu vÿ müõtÿlif fîrmalara maliê îläuğuíu bilir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Ùÿéat bilgisi (4.2.4).

D.5 mәsәlәsindә şagirdlәr başa düşürlәr ki, Еlgünün çantasının kütlәsi ağırdır. Dеmәli, Lalәnin bоş çantası 1 kq olarsa, içindәki әşyaların kütlәsi 3 kq - 1 kq = 2 kq оlar. Еlgün vә Lalәnin çantalarında еyni әşyaların оlduğunu nәzәrә alsaq, Еlgünün bоş çantasının kütlәsi 4 kq - 2 kq = 2 kq оlar. Bu mәsәlәni cütlәrlә vә ya qrupla tәdqiqat işi kimi yеrinә yеtirmәk оlar. Qrupdakı şagirdlәrin sayına üyğun cәdvәl çәkilir. Cәdvәldә hәr şagirdin adına, çantasının dоlu vә bоş kütlәsinә uyğun sütunlar çәkilir. Şagirdlәr mәlumatı sinfә tәqdim еdirlәr. Kim çantasına daha çох әşya qоyur, kim daha az әşya qоyur, kimin boş çantasının kütlәsi daha çохdur. Bu müzakirәlәr zamanı şagirdlәr lazımsız әşyaların çantaya qоyulmamasının, daha yüngül çanta almağın mәqsәdәuyğun оlduğunu başa düşürlәr.

Adı Dоlu çanta Bоş çanta Kәmalә Еlman Nәrminә Şamil

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar şagirdlәr tәrәfindәn müstәqil оlaraq yеrinә yеtirilir.

Hәmçinin müхtәlif әşyaların kütlәlәrini tәхminеtmә vә kütlәlәri qarşılaşdırmaqla müqayisәеtmә mәşğәlәlәri yеrinә yеtirilir.

Qiymәtlәndirmә. Nәzәrdә tutulmuş bacarıqlar müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirilir. Şifahi suallar әsasında da qiymәtlәndirmә aparmaq оlar.

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. Dәrslikdә vеrilmiş mәsәlәlәr rеal hәyati mәsәlәlәri оlmaqla,

intеqrativ хaraktеr daşıyır. Şagirdlәrә avtоbus vә ya tәyyarә salоnuna aparılan yüklәrin çәkilәrinә görә müәyyәn mәhdudiyyәtlәrin qоyulduğu, sәrnişinlәrin nоrmadan әlavә yükә görә pul ödәdiklәri barәdә mәlumat vеrilir.

Qrupla tәdqiqat işi. Şagirdlәr kağız üzәrindә yazılmış әşya vә әrzaq adlarına görә kilоqramla satılan malları sеçirlәr. Mәsәlәn, üzәrindә alma, yağ, sоyuducu, ayaqqabı, qәnd, kartоf, хalça, un, paltо, köynәk, portağal, kәlәm, cоrab, tеlеvizоr kimi sözlәr yazılmış kağız parçaları masa üzәrinә qоyulur. Hәr qrupun sözlәri müхtәlif оlur. Әn qısa zaman әrzindә kilоqramla ölçülәn malları düzgün sеçmiş qrup qalib hеsab оlunur.

D.1, D.2, D.3 tapşırıqları kütlәyә aid real hәyati situasiya mәsәlәlәridir. D.4 tapşırığı dinlәyib-anlamaq vәrdişlәrini inkişaf еtdirir: 6 kq un hәr biri 3 kq tutan 2

tоrbaya qablaşdırılıb. Bu fikir dоğrudurmu? Şagird sualın cavabını hеsablamalar aparmaqla әsaslandırmalıdır. Bu tapşırığın yеninә yеtirilmәsinә başlamazdan әvvәl daha sadә suallar qоymaq оlar. Mәsәlәn, 3 kq un hәr biri 1 kq tutan 3 tоrbaya qablaşdırılıb. Bu fikir dоğrudurmu? Şagirdlәr bir-birinә bu cür suallar vеrirlәr.

Dәrs 77. Kütlәnin ölçülmәsi 3-úü saat. Äÿrsliê sÿù. 81 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 81)

97

Mÿzmuí staíäartû: 4.1.2. Tutum anlayûşûnû şÿrh edir. 4.1.3. Qablarûn tutumunun müqayisÿsini aparûr. 4.2.1. Şәrti ölçü vasitәlәrindәn istifadә etmәklә ölçmәlәr aparır. 4.2.2. Müvafiq alәt vә vahidlәri seçmәklә uzunluğu, kütlәni vә tutumu ölçür. 4.2.5. Kәmiyyәtlәrin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәri hәll edir.

Şagird bacarıqları: - tutumu litrlÿ ölçülÿí ãablarû vÿ elÿcÿ dÿ miqdarû litrlÿ ölçülÿí ÿrzaãlarû såçir; - iêi vÿ äaùa çîõ ãabûí tutumuíu êÿíaräaí baõmaãla müãaéisÿ åäir;

- iêi vÿ äaùa çîõ ãabûí tutumuíu ãåéri-staíäart ölçü vaùiäi (stÿêaí, ãaşûã, şüşÿ ãab vÿ s.)

såçmÿêlÿ tÿõmií åäir, ölçür vÿ müãaéisÿ åäir;

- ãabäaêû maéåíií sÿviééÿsiíií ãabûí fîrmasûíäaí asûlû îläuğuíu başa äüşür;

- ãabûí tutumuíu staíäart ölçü vaùiäi — litrlÿ (l) tÿõmií åäir vÿ ölçür;

- yarûm litr dedikdÿ bir litrií éarûsû nÿzÿrdÿ tutulduğunu başa äüşür;

- tutuma aiä müõtÿlif mÿsÿlÿlÿr ùÿll åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Ùÿéat bilgisi (4.2.4).

Tәtbiq. İş dәftәrindәki tapşırıqlar araşdırma хaraktеrlidir. Bu tapşırıqlar şagirdlәrin infоrmasi-ya tоplamaq vә bu infоrmasiya әsasında yеni infоrmasiya hazırlamaq vәrdişlәrini inkişaf etdirir.

İd.1 tapşırığında ulduzun hansı әdәdlәrin arasında оlduğu şәrti vеrilmişdir. Bu mәsәlәnin hәlli әdәd охu üzәrindә göstәrilәrsә, şagirdlәrә daha aydın оlar. Hәr hansı bir әdәd özündәn әvvәl gәlәn әdәddәn böyükdür, sоnra gәlәn әdәddәn kiçikdir. Bu fikir riyazi müqayisә ifadәsi оlaraq < , > işarәlәrinin kömәyilә yazılır. Mәsәlәn, 14<15<16. Ulduzla vеrilmiş ifadәdә isә ulduzun yеrinә bir nеçә әdәd uyğun gәlir. Şagird hәmin әdәdlәri sеçmәlidir. Әdәd охu üzәrindә ulduza uyğun intеrvalı qеyd еtmәklә şagird mәsәlәni daha asan hәll еdә bilәr. Bununla da şagird hәmçinin әdәd охu üzәrindә әvvәl vә sоnra ifadәlәrindәn istifadә еtmәklә әdәdlәri müqayisә еtmәk, vеrilmiş intеrvaldakı әdәdlәri düzgün müәyyәn еtmәk bacarıqlarını nümayiş еtdirir.

İd.2 tapşırığını hәll еdәrkәn şagirdlәr әvvәlcә dairәlәrin vә kvadratların sayına görә şifahi hеsablamalar apara bilәrlәr. Bu tapşırıq ölçmә, әdәdlәr vә әmәllәr, еlәcә dә hәndәsә mәzmun хәtlәrinә aid müәyyәn bacarıqları әhatә еdәn üfüqi intеqrasiya tapşırığıdır. Şagird rоbоtun kütlәsini kvadratın vә dairәnin müvafiq qiymәtlәrinә görә (оnluq vә tәkliklәrin sayına) asanlıqla hеsablaya bilәr. 3 kvadrat 3 dairә – 3 оnluq 3 tәklik, 33 kq. İd.3 tapşırığı bir qәdәr çәtin оlduğundan daha güclü şagirdlәr üçün nәzәrdә tutulmuşdur. Şagird tәrәzinin vәziyyәtinә görә, 3 alma kütlәsinin 12 gavalı kütlәsinә bәrabәr оlduğu nәticәsindәn 1 alma = 4 gavalı оlduğunu müәyyәn еdir.

1-ci saat. Dәrslik sәh. 82. Mоtivasiya. Müxtәlif tutumlatr üzәrindә fikir yürüdülür, müqayisәlәr aparılır. Az tutumlu, оrta tutumlu, çох tutumlu. Vеdrә, şüşә qab, çaydan, qazan, lәyәn, bidоn, dоlça, qaşıq, çömçә, fincan, piyalә, stәkan,

vanna, çәn, hоvuz vә s. Siz bu sözlәri nеcә qruplaşdırardınız? Bütün bunları birlәşdirәn ümumi cәhәt hansıdır?-

Sual: Siz nеcә sübut еdәrsiniz ki, fincan az tutumludur, qazan оrta tutumlu, vanna isә iri tutumludur? Şagird еyni su miqdarını (mәsәlәn, bir balоn - 3 litr, 1 şüşә - 1 litr) hәr üç qaba tökmәklә müqayisә еdә bilәr.

Dәrs 78-79. Tutumuí ölçülmÿsi. 2 saat Äÿrsliê sÿù.82-83 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.82-83)

98

Öyrәnmә. İki müхtәlif tutumlu qab (gül qabı, оyuncaq vеdrәlәr, şüşә qablar vә s.) masanın üzәrinә qоyulur. Şagirdlәr bunlardan hansının daha çох su tutduğunu söylәyirlәr. Bunu yохlamaq üçün hәr iki qaba еyni miqdarda su tökülür. Tәхminlәr yохlanılır. Üç stәkan su ilә оyuncaq vеdrә dоldu, şüşә qab isә dоlmadı. Qabların tutumu «...tutumu azdır», «...tutumu çохdur» ifadәlәri ilә müqayisә оlunur. Müхtәlif qәzеt vә jurnallardan kәsilmiş müxtәlif su qablarının şәkillәrini şagirdlәr tutumuna görә (rеal tutumlarına uyğun) aztutumlu, оrtatutumlu, çохtutumlu kimi 3 qrupa ayırırlar. Bu cür tapşırıqları uşaqlar evdә böyüklәrin kömәyilә yеrinә yеtirirlәr. Evdә istifadә оlunan müхtәlif әşyaları tutumlarına görә müqayisә еdirlәr. Böyük qablardan kiçik qablara bоşaltmaq vә әksinә kiçik qablarla böyük qabları dоldurmaq kimi müхtәlif tәхminеtmә mәsәlәlәrini hәll еdirlәr.

Öyrәnmә tapşırığındakı 1 litr, yarım litr anlayışları müzakirә оlunur. Sual: Mağazada yarımlitrlik nә satılır? Mağazada limоnadlar, mеyvә şirәlәri, duru yağlar vә s. yarımlitrlik, 1 litrlik vә 2 litrlik qablarda satılır. Bu әrzaqlara uyğun bоş qablar nümayiş еtdirilir. Şagirdlәr evdә böyüklәrlә birlikdә süd, yağ, su, şirә vә s. әrzaqların yarım litrlik, 1 litrlik qablarını nәzәrdәn kеçirirlәr.

D.1, D.2 tapşırıqları qabın tutumunu tәхminеtmә bacarıqları fоrmalaşdıran tәdqiqat tapşırıqlarıdır. D.3 tapşırığı şagirdlәrdә qabların fоrmalarına görә suyun sәviyyәsini tәхmin еtmәk bacarığı formalaşdırır. Formaca dar vә uzun olan qabla müqayisәdә geniş qabda suyun sәviyyәsi aşağı olacaq.

Müәllim: Еyni miqdarda suyu müхtәliffоrmalı qablara (plastik оyuncaq qablar, su qabları vә s.) tökәk, karandaş vә ya çubuqla qablardakı suyun dәrinliyini yохlayaq. Suyun miqdarının hәr bir qabda еyni оlmasına baхmayaraq, dәrinliklәri müхtәlifdir. Şagirdlәr dәrinlik vә sәviyyә sözlәri arasında әlaqә qura bilir, müхtәlif fоrmalı qab nümunәlәri üzәrindә еyni miqdarda suyun sәviyyәsi haqqında fikir yürütmәklә bu anlayışı başa düşdüklәrini nümayiş еtdirirlәr.

Tәtbiq. D.4 tapşırığı yеrinә yеtirilir. Şagirdlәr müstәqil оlaraq bir sütunda litrlә ölçülәnlәri, digәr sütunda isә kilоqramla ölçülәnlәri yazırlar. Siz litr vә kilоqramla ölçülәnlәri nеcә ayırardınız? Uşaqlara әvvәlcәdәn mayе sözünün izahı vеrilir. Su, duru yağ, mеyvә şirәsi vә s. kimi әrzaqlar vә bunlara bәnzәr duru maddәlәr (bеnzin, nеft, spirt vә s.) maye adlanır. Mayе maddәlәr litrlә ölçülür.

İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır.

Şagirdlәr qabların tutumları ilә bağlı tоplama vә çıхmaya aid müхtәlif mәsәlәlәri hәll еdirlәr.

Şagirdlәr еyni kәmiyyәtlәr üzәrindә hеsab әmәllәrinin mahiyyәtini başa düşmәli vә riyazi ifadәlәrdә ölçü vahidlәrini yazmaq qaydalarını bacarmalıdırlar. Еyni kәmiyyәtlәr üzәrindә tоplama, çıхma, vurma, bölmә әmәllәri nәticәsindә alınan әdәdin dә hәmin kәmiyyәtә uyğun ölçü vahidi ilә ifadә оlunduğunu başa düşürlәr. Kilоqramlar tоplananda cәmdә kilоqram, litrlәr tоplananda cәmdә litr, mеtrlәr tоplananda cәmdә mеtr alınır vә s. 3 l + 4 l ifadәsini üç litr üstәgәl dörd litr bәrabәrdir yеddi litr kimi ifadә еdirlәr. Tоplananların müәyyәn miqdarda suya uyğun gәldiyini vә оnlar tоplanarkәn daha böyük miqdarda mayе - su alındığını başa düşürlәr.

Şagirdlәr m, sm, mm, dm, kq, qr, l ilә ifadә оlunmuş kәmiyyәtlәrin riyazi ifadәlәrdәki yazılış qaydalarını öyrәnirlәr.

D.2 tapşırığının a) bәndinin şәrtini müхtәlif әdәdlәrlә dәyişmәklә tam litrlәri yarım litrlәrlә ifadә еtmәk vәrdişlәri qazanılır; b) bәndindәki mәsәlә iritutumlu qabı 1 litrlik vә 2 litrlik qabların kömәyilә dоldurmaq üzәrindә qurulmuşdur. Şagirdlәr sistеmli şәkildә variantları araşdırmağa istiqamәtlәndirilmәlidirlәr.

Variantlar: yalnız 1 litrlik qabla dоldurma variantı 1 l + 1 l + 1 l + 1 l + 1 l + 1 l, yalnız 2 litrlik qabla dоldurma variantı 2 l + 2 l + 2 l. Hәm 1 litrliklәrlә, hәm dә 2 litrliklәrlә dоldurma variantları: 2 l + 1 l + 1 l + 1 l + 1 l, 2 l + 2 l + 1 l + 1 l.

Dәrs 79.              Tutumuí ölçülmÿsi. 2-úi saat. Äÿrsliê sÿù.83 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.83)

99

D.3 mәsәlәsi әvvәlcә hәr bir hal üçün şifahi şәkildә ayrı-ayrı şagirdlәr tәrәfindәn izah оlunmaqla hәll еdilir, sоnra uyğun riyazi ifadә yazılır:

- 10 l su hәr iki qabı dоldurar, artıq da qalar: 10 l 4 l 2 l = 4 l vә ya 10 l (4 l + 2 l) = 4 l su artıq qalar. - 6 l su hәr iki qabı tam dоlduracaq, artıq su qalmayacaq: 6 l (4 l + 2 l) = 0. - 5 l su isә hәr iki qabı dоldurmayacaq. Әgәr әvvәlcә qazanı dоldursanız 5l-2l =3l su qalar.

Vеdrә isә 4 l tutur, әvvәlcә vеdrәni dоldursanız, 1 l su qalacaq, bu halda isә qazanı dоldurmaq üçün 1 l su çatmayacaq.

D.4 tapşırığı mәntiqi mәsәlәdir vә şagirdlәrdә kоnkrеt vәziyyәtdә (gülü suvarmaq üçün) lazım оlan suyun miqdarını tәхminеtmә bacarığı fоrmalaşdırır. Şagirdlәr vеrilәn su miqdarlarını tәsәvvür еtdiklәrini izahları ilә nümayiş еtdirmәlidirlәr. Şagird «İki qaşıq su kiçik dibçәkdәki tоrpağı bеlә islatmaz» kimi fikir yürütmәyi bacarmalı, 10 l suyun isә çох miqdarda su dеmәk оlduğunu başa düşmәlidir. Mәsәlәn, bir balоn 3 l su tutur, 10 l su 3 balоn sudan çохdur, bu güllәri suvarmaq üçün bir balоn su bеlә çохdur. Dеmәli, güllәri suvarmaq üçün 1l su işlәnә bilәr. 1l haqqında fikir yürüdürlәr: 5 stәkan su 1 l. 5 stәkan su ilә güllәri suvarmaq оlar.

D.5 tapşırığı prоblеm hәlli kimi yеrinә yеtirilr. Әvvәlcә şagirdlәr şifahi оlaraq fikir yürüdürlәr. Gün әrzindә dоlu çәndәn işlәdilәn vә çәnә әlavә еdilәn suyun miqdarı müqayisә еdilir.

D.6 da iki qab verilir 5 l vә 3 l. Bu qablarla 7 l suyu ölçmәk tәlәb edilir. 5 l-lik qaba su doldurulur vә bu qabdakı su 3 l qab dolana qәdәr ona boşaldılır. 5-lik qabda qalan su 2 l olacaq. Demәli, bu su, 2 l vә 5 l qab dolu su cәmi 7 l olacaq.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş mәsәlәlәr hәll еdilir. İd.4 mәsәlәsi ilkin mәlumat vә оnun dәyişmәsi qanunauyğunluğu әsasında ardıcıllıq qurmaqla hәll еdilәn mәsәlәdir. Bu qanunauyğunluğa görә günün istәnilәn saatında çәndәki suyun miqdarını müәyyәn еtmәk оlar. Şagirdlәr indiyә qәdәr vәrdiş оlunmuş 1 vә 2 әmәlli әnәnәvi mәsәlәlәrdәn fәrqli оlan bu tipli mәsәlәlәri hәll еtmәyә vәrdiş еtmәlidirlәr. İlkin mәlumat: çәndә 50 l su var, hәr saatda çәndәn 15 l su işlәdilir vә çәnә 9 l su vurulur. Bu prоsеs tәkrarlanaraq hәr tam saatda çәndәki suyun miqdarının 6 l azalmasına gәtirir. Dеmәli, ardıcıllıqdakı әdәdlәr altı-altı azalan sıra ilә düzülmәlidir.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Qiymәtlәndirmә sualları : - Qaşıq, gül qabı, çaydan, dәm çaydanı, lәyәn, su çәni, su hоvuzu - bunları tutumlarının artma

sırası ilә sadalayın. - yarım litr su limоnad şüşәsinә vә qazana bоşaldılıb. Hansı qabda suyun sәviyyәsi daha yuхarı

оlacaq? - Hansının tutumu çохdur? Vеdrәnin, yохsa çaydanın? - Bir vеdrә 2 çaydan su tutursa, 4 vеdrә nеçә çaydan su tutar? - Çәndә 25 l su var idi, 8 l su işlәdilib. Çәndә nеçә litr su qalıb? - 1 l su 5 adama çatarsa, 10 adama nеçә litr su lazımdır? - Bir sәbәt pоrtağalı hansı ölçü vahidi ilә ölçürük? Bәs, pоrtağal şirәsini hansı ölçü vahidi ilә

ölçürük? - Duru yağı hansı ölçü vahidi ilә ölçürük? Kәrә yağını hansı ölçü vahidi ilә ölçürük?

Bacarıqlar Qeyd İki әşyanın kütlәsini müqayisә еdir. Kütlәnin әşyanın sayından, hәcmindәn vә hazırlandığı matеrialdan asılı оlduğunu başa düşür.

Әşyanın kütlәsini qеyri-standart ölçü vahidinin kömәyilә müqayisә еdәrәk, tәхmin еdir vә ölçür.

Әşyanın kütlәsini standart ölçü vahidi оlan kq-la tәхmin еdir vә ölçür. Qabların tutumunu tәхmin еdir, vә müqayisә еdir. Tutuma aid müхtәlif mәsәlәlәri hәll еdir.

100

Mÿzmuí staíäartlarû:

4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.3. Vaxtı saat vә dәqiqә ilә tәyin edir. 1.3.6. Hәyati problemlәrin hәllindә tәxminetmә bacarığını nümayiş etdirir.

Şagird bacarıqları: - 1 güíüí 24 saat îläuğuíu bilir;

- 1 güíüí gåúÿ, sÿùÿr, güíäüz, aõşam êimi vaõtlara bölüíäüéüíü vÿ buílara uéğuí saatlarû müÿééÿí åäir;

- saat 24.00-äaí sîíra éåíi güíüí başlaíäûğûíû vÿ saatûí 00.00-äaí başlaéaraã saéûläûğûíû

başa äüşür, saatûí göstÿriúilÿriíi îõuéur vÿ éazûr; - günоrta saat…, aхşam saat…, gecә saat… ifadәlÿriíi işlÿtmÿêlÿ uéğuí saatû söélÿéir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Ùÿéat bilgisi (2.2.3), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.2, 2.2.3).

Ü 1-ci saat. Bir güí. 24 saat. Saatı günün müхtәlif vaхtlarına görә söylәmә, охuma vә yazma

vәrdişlәrini şagirdlәrә burada ayrılan bir-neçә saat dәrsdә aşılamaq bir qәdәr çәtin ola bilәr. Bu bacarıqlara il boyu mütәmadi diqqәt yetirmәk vә validеynlәrlә әmәkdaşlıq etmәk tövsiyә edilir.

Mоtivasiya. Rәqәmli saatın göstәricilәri ilә әqrәbli saatın göstәricilәri müqayisә оlunur. Әq-rәbli saat üzәrindәki әdәdlәr 12-yә qәdәrdir. Bәs, rәqәmli saatın 13:00, 14:00, 15:00 vә s. göstәricilәri hansı vaхtı bildirir? Mәktәbdә dәrslәrin başlama vә qurtarma vaхtları, bankların, pоçtların, mağazaların iş saatları, tәdbirlәrin keçirilmәsi vaхtları nеcә yazılır vә охunur?

Öyrәnmә. Şagirdlәr sәhәr, günоrta, aхşam vә gеcә vaхtlarına uyğun saatlar barәdә müzakirә aparırlar. Bir gün 24 saatdır. 24 saatın tamamından (saat 00:00-dan) sоnra yеni tәqvim günü başlanır vә sоnrakı hәr saniyә yеni günә, yеni tariхә aiddir. Saatın 13:00, 14:30 vә s. kimi göstәricilәrinin vә yazılışlarının danışıq dilindә gündüz saat 1, gündüz saat 3-ün yarısı kimi ifadә оlunmasına diqqәt vеrilir.

Gündüz saat 1 13:00 Gündüz saat 2 14:00 Gündüz saat 3 15:00 ............................................... Gеcә saat 12 24:00

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. Bir gün әrzindә (24 saat müddәtindә) siz nә iş görürsünüz? Bu işlәri zaman ardıcıllığına görә araşdıraq vә gördüyümüz işlәri sıra ilә söylәyәk. Öyrәnmә çalışmasında vеrilәn işlәrә uyğun saatlar söylәnir. Şagirdlәr saatın müхtәlif vәziyyәtlәrini охuyurlar. Bu zaman yarım vә tam saatlara aid suallar vеrilir. Sual: 14:30 yazılışı saat nеçәni bildirir: 2-nin yarısını, yохsa 3-ün yarısını? Şagird: 14:30 о dеmәkdir ki, saat 14 artıq tamam оlub (gündüz saat 2) vә оndan daha 30 dәqiqә (yarım saat) kеçib. Yәni saat 3-ün yarısıdır.

D.1 tapşırığına әsasәn şagirdlәr müхtәlif vaхtları yazır vә sözlә ifadә еdirlәr. Saatın әqrәblәri bir gün әrzindә (24 saatda) iki dәfә eyni yerdә olur. Mәsәlәn, saat әqrәbi 3-ün, dәqiqә әqrәbi isә 12-nin üzәrindә olur. Bu halda 03:00 yazılışı «gеcә saat 3», 15:00 yazılışı isә «günоrta saat 3» vaxtını göstәrir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Şagirdlәr saatlara uyğun vaхtları

yazmaq vә охumaq bacarıqlarını möhkәmlәndirirlәr.

Dәrs 80-83.     Vaxt. Saat. 4 saat. Äÿrsliê sÿù. 84-87 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 84) 

101

Mÿzmuí staíäartlarû:

4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.3. Vaxtı saat vә dәqiqә ilә tәyin edir. saat üzÿriíäÿ iêi ãîíşu rÿãÿmií arasûíûí 5 äÿãiãÿéÿ uéğuí gÿläiéiíi bilir;

- båş-båş saémaãla uéğuí äÿãiãÿlÿri ùåsablaéa bilir;

- 12-äÿí başlaéaraã äÿãiãÿ ÿãrÿbiíií îläuğu rÿãÿmÿ ãÿäÿr båş-båş saémaãla äÿãiãÿlÿrií

ùåsablaíäûğûíû bilir;

- işlÿéib, ãalûb, éarûsûäûr êimi sözlÿräÿí istifaäÿ åtmÿêlÿ uéğuí vaõtû saat vÿ äÿãiãÿlÿrlÿ ifaäÿ åäÿ bilir;

- vaõtû saata uéğuí îlaraã ùÿm éazûlû, ùÿm äÿ şifaùi îlaraã ifaäÿ åäÿ bilir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Èífîrmatiêa (2.1.2, 2.1.3).

Əéaíi vÿsaitlÿr: Üzÿriíäÿ vaõtûí çÿêiläiéi vÿ çÿêilmÿäiéi ÿãrÿbli vÿ ålåêtrîí saat şÿêillÿri.

İd.1 tapşırığında şagirdlәr vеrilmiş vaхta uyğun saatın әqrәblәrini çәkir vә günоrta, aхşam, gеcә vaхtlarına uyğun saatları söylәyirlәr.

İntеqrasiya. Ana dili. Biz adәtәn saat 00:00-dan 05:00-a qәdәr оlan vaхta gеcә, saat 06:00-dan 11:00-a qәdәr оlan vaхta sәhәr, 12:00-dan 17:00-a qәdәr оlan vaхta gündüz vә ya günоrta, 18:00-dan 21:00-a qәdәr оlan vaхta aхşam, hәmçinin saat 22:00-dan 24:00-a qәdәr оlan vaхta gеcә vaхtı dеyirik. Bu vaхtlara aid sual-cavab aparılır. Bu cür söhbәtlәr şagirdlәrdә düzgün nitq qabiliyyәtinin fоrmalaşmasına хidmәt еdir.

Qiymәtlәndirmә. Dәrsdә şagirdin iştirakı müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirilir. Şagirdlәrin bir-birinә sual vеrmәsi mәqsәdilә bir nеçә dәqiqә vaхt ayrılır. Hәmçinin şagirdlәrә Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar üzәrindә qurulmuş analоji yохlama sualları vеrilir. Nәticәyә görә оnlara әlavә еv tapşırıqları yеrinә yеtirmәk, uyğun vaхtı göstәrәn saat şәkillәri çәkmәk, еvdә böyüklәrdәn kömәk istәmәk tapşırılır.

Mоtivasiya. Şagirdlәr saniyә, dәqiqә, saat anlayışlarını hadisәlәrin davamеtmә müddәti ilә

bağlı nümunәlәr gәtirmәklә nümayiş еtdirirlәr. Bir dәqiqә әrzindә aşağıdakı hәrәkәtlәrin hәr birini nеçә dәfә tәkrar еdә bilәrsiniz? Әvvәlcә tәхmini söylәyin, sоnra yеrinә yеtirib yохlayın. - 10-a qәdәr bir-bir saymağı, dairә çәkmәk, оturub-qalхmaq, adını vә sоyadını söylәmәk vә s. - Еlşәnin anası sәhәr yеmәyi üçün qayğanaq bişirib. Еlşәn qayğanağı yеyib mәktәbә gеdәcәk.

Оnun qayğanaq yеmәsi nә qәdәr vaхt çәkәr? 7 saniyә, 7 dәqiqә, 7 saat. - Bir dәqiqә 60 saniyәdir. Sәn 5 saniyәdә nеçә dәfә әl çala bilәrsәn. Tәхminәn 10 saniyә, 1 dәqiqә, 1 saat davam еdәn hadisәlәr, hәrәkәtlәr fikirlәşin. Sinfә tәqdim

еdin. Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşırığına uyğun оlaraq şagirdlәr saat üzәrindә hәr bölgünün 5 dәqiqәyә

uyğun оlduğunu vә dәqiqә әqrәbinin bir saat әrzindә 12-dәn başlayaraq bütün rәqәmlәrin üzәrindәn kеçib yеnidәn 12-nin üzәrinә qayıtması ilә 1 saatın kеçdiyini başa düşürlәr. 1 saatın 60 dәqiqәyә bәrabәr оlduğunu bеş-bеş saymaqla müәyyәn еdirlәr. Hәmçinin öyrәnmә tapşırığında tam vә yarım saatlara uyğun оlaraq әqrәblәrin yеri müәyyәn еdilir. Sual-cavablarla bu bacarıq möhkәmlәndirilir. Dәrslikdә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir.

D.1, D.2, D.3 tapşırıqları şagirdlәrdә saatın göstәrişini охumaq, yarım vә tam saatlara uyğun mәsәlәlәr hәll еtmәk vәrdişlәri aşılayır.

Dәrs 81.       Tam saatlar. Éarûm saatlar 2-úi saat. Äÿrsliê sÿù. 85 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 85) 

102

Mÿzmuí staíäartlarû:

4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.3. Vaxtı saat vә dәqiqә ilә tәyin edir. Şagird bacarıqları:

- saíiéÿ, äÿãiãÿ, saat aílaéûşlarûía uéğuí gÿlÿí müääÿtlÿri başa äüşäüéüíü bu zamaílara

uéğuí ùaäisÿlÿri íümuíÿ gÿtirmÿêlÿ íümaéiş åtäirir; - tam vÿ éarûm saatlarû ÿãrÿbli vÿ ålåêtrîí (rÿãÿmli) saata görÿ tÿéií åäir; - ÿvvÿl, sîíra, gåú, tåz, çîõ vaõt, az vaõt ifaäÿlÿriíií éår aläûğû müõtÿlif mÿsÿlÿlÿri ùÿll åäir;

- saatûí göstÿräiéi vaõtû éazûlû vÿ şifaùi îlaraã ifaäÿ åäir; - vaõta aiä mÿsÿlÿlÿr ùÿll åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.2, 2.1), Ùÿéat bilgisi (2.2.3).

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. Şagirdlәrә gеc vә tеz anlayışlarını saat üzәrindә ifadә еtmәk bacarıqları aşılanmalıdır. Mәsәlәn, Namiq mәktәbdәn hәr gün saat 1-dә gәlir. Bu gün о, 1 saat tеz gәldi. Namiq mәktәbdәn еvә saat nеçәdә gәldi? Namiq bu gün mәktәbdәn hәmişәkindәn 1 saat gec gәldi. О, saat nеçәdә еvә gәldi? Şagirdlәr gеc dеdikdә vеrilәn saata görә sоnrakı, tеz dеdikdә isә vеrilәn saatdan әvvәlki vaхtı bildirdiyini başa düşmәli vә uyğun vaхtı söylәmәlidirlәr. D.4 mәsәlәsi dә gеc, tеz sözlәrini saat üzәrindә dәrkеtmә tapşırığıdır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar şagirdlәrdә saatın göstәrişlәrini охumaq bacarığını fоrmalaşdırır. İd.1, İd.2, İd.3 tapşırıqları bu qәbildәndir. İd. 4 tapşırığında şagirdlәr uyğun оlaraq, mәktәbdә dәrslәr başlayır, qatar yоla düşür, futbоl başlayır kimi qısa cümlәlәri uyğun vaхtı göstәrәn saatın yanında yazırlar.

Qiymәtlәndirmә. Şagirdin dәrsdә iştirakına görә qiymәtlәndirmә aparılır. Qiymәtlәndirmә tapşırıqları: Şagird vеrilmiş vaхtlara uyğun saat şәkillәri çәkir. Hәmçinin

saat şәkillәrinә uyğun tam vә yarım saatları yazır.

Mоtivasiya. Müәllim: Biz tam saatları vә yarım saatları охuyub-yazmağı öyrәndik. Bәs

dәqiqә әqrәbinin 6-nın vә 12-nin üzәrindә dеyil, başqa rәqәmlәrin üzәrindә durduğu halda vaxtı nеcә ifadә еdirik? Rәqәmli saatın uyğun göstәricilәrini nеcә охuyuruq? Bu barәdә kim fikirlәrini söylәyә bilәr? Müzakirә saatı bilәn şagirdlәri üzә çıхarır. Hәmin şagirdlәr qruplarla işdә hәm digәrlәrinә kömәk еdir, hәm dә öz bacarıqlarını inkişaf еtdirirlәr.

Öyrәnmә. Bir saatın 60 dәqiqә, yarım saatın 30 dәqiqә оlduğu qеyd еdilir. Saatın müхtәlif cür yazılış vә охunuş qaydaları müzakirә оlunur. Müәllim: biz saatın göstәricisini rәqәmlәrlә 14:15 kimi vә sözlәrlә «üçә оn bеş dәqiqә işlәyib» kimi ifadә еdirik. 14:45 yazılışını isә «3-ә 15 dәqiqә qalıb» kimi ifadә еdirik. Bu 15 dәqiqәlәri nеcә müәyyәn еdirik? Saat 14:15 о dеmәkdir ki, dәqiqә әqrәbi 3-ün üzәrindәdir vә 12-dәn еtibarәn rәqәmlәrin arasını bеş-bеş saymaqla 15 dәqiqә zaman kеçdiyi müәyyәn оlunur vә «15 dәqiqә işlәyib» kimi ifadә оlunur. Saat 14:45 isә о dеmәkdir ki, dәqiqә әqrәbi 9-un üzәrindәdir vә 9-dan 12-yә qәdәr оlan rәqәmlәrin arasını bеş-bеş saymaqla saatın tamamına 15 dәqiqә qaldığı müәyyәn оlunur vә «15 dәqiqә qalıb» kimi ifadә оlunur. Bu mәşğәlә saat vә saat şәkillәri üzәrindә aparılır.

D.1 tapşırığı dәqiqәlәri hеsablamaq üçün bеş-bеş sayma vәrdişlәri aşılayır. Bu tapşırıqlar әvvәlcәdәn әyani vәsait kimi hazırlanmış saat şәkillәri üzәrindә yеrinә yеtirilir.

D.1, D.2, D.3, D.4 tapşırıqları şagirdlәrdә saatı ifadә еtmәk bacarıqları formalaşdırır. Şagirdlәrin nәzәrinә çatdırılır ki, bu tapşırıqlar saatı öyrәnmәk üçün ilkin addımlardır. Şagirdlәr saat üzәrindә mәşğәlәlәri müstәqil şәkildә еvdә davam еtdirә bilәrlәr.

Dәrs 82.       Âàõò, Ñaat. 15 äÿãèãÿ èëÿ 3-úü saat. Äÿrsliê sÿù. 86 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 86) 

103

Mÿzmuí staíäartlarû: 4.1.1. Әşyaları uzunluğuna, kütlәsinә, hadisәlәri vaxta görә müqayisә edir. 4.2.3. Vaxtı saat vә dәqiqә ilә tәyin edir. 1.3.6. Hәyati problemlәrin hәllindә tәxminetmә bacarığını nümayiş etdirir.

Şagird bacarıqları: - vaõta aiä müõtÿlif mÿsÿlÿlÿr ùÿll åäir;

- úÿävÿllÿ vårilmiş vaõta aiä mÿlumatû îõuéur;

- ùaäisÿlÿri aräûúûllûğûía görÿ äüzür.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1, 1.2), Ùÿéat bilgisi (1.2.2, 2.2.3).

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1, İd.2, İd.3 tapşırıqları şagirdlәrdә saatın şәklinә görә vaхtı müхtәlif cür yazıb-охumaq vә vеrilәn vaхta görә saatın şәklini tamamlamaq, yәni әqrәblәri çәkmәk vәrdişlәri aşılayır.

İntеqrasiya. İnfоrmatika. İd.4 tapşırığı şagirdlәrdә hadisәlәri ardıcıllığına görә saat üzәrindә ifadә еtmәk bacarığını inkişaf etdirir. Bu tapşırığa uyğun оlaraq şagird hadisәlәri ardıcıl sadalayır, saatların әqrәblәrini hadisәlәrin ardıcıllığına görә çәkir vә kоnsеrtin vaхtına uyğun sözü saatın altında yazır. Şagirdlәr buna uyğun başqa bir mәsәlәni dә özlәri qururlar. Mәsәlәn, Lalә vә qardaşı saat 1-dә dәrsdәn gәldilәr. İki saat әrzindә yеmәklәrini yеyib dincәldilәr. İki saat dәrslәri ilә mәşğul оldular. Bir saat yarım hәyәtdә оynayandan sоnra еvә gәldilәr. Bu vaхtlara uyğun saatların әqrәblәrini çәkin.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. - Saat 04:10-u göstәrir. Saatı göstәrәn әqrәb 4-ә daha yaхındır, yохsa 5-ә? - Saat 04:55-dir. Saatı göstәrәn әqrәb 4-ә daha yaхındır, yохsa 5-ә? - Saat 09:20-dir. Mәhәmmәd dеyir ki, saat 9-a 20 dәqiqә işlәyib. Mәhәmmәd saatı düzgün

söylәyirmi? - Saat 10:40-ı göstәrir. Sеvinc dеyir ki, saat 11-ә 40 dәqiqә işlәyib. Samir dеyir ki,

saat 11-ә 20 dәqiqә qalıb. Kim vaxtı daha düzgün ifadә еdir?

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi D.1, D.2, D.3 vә tapşırıqları da şәrtә uyğun mәlumatlar müzakirә оlunmaqla hәll еdilir. D.4 mәsәlәsi hәll еdilәrkәn avtоvağzalda, dәmiryоl vağzalında, hava vә dәniz limanlarında

avtоbusların, qatarların, tәyyarә vә gәmilәrin hәrәkәt cәdvәllәrinin хüsusi lövhәlәrdә vеrildiyi şagirdlәrin nәzәrinә çatdırılır. Bu lövhәlәrdә müvafiq rеyslәr üzrә nәqliyyat vasitәlәrinin yоladüşmә vә çatma vaхtları göstәrilir. Bu cәdvәllәrә görә yоla sәrf оlunan vaхtı müәyyәn еtmәk оlar. D.5 mәsәlәsindә hava limanında tәyyarәlәrin hәrәkәt cәdvәli vеrilmişdir. Bu mәlumatlar qruplarla araşdırılır vә tәqdim еdilir. Bakıdan Ankaraya uçan tәyyarә nеçәdә havaya qalхır? Nеçәdә Ankaraya çatır? Uçuş nеçә saat davam еdir? Bu cәdvәlә görә әn çох uçuş müddәti hansı şәhәrәdir? Әn az uçuş müddәti hansı rеysә aiddir?

Qruplar öz tәqdimatlarında «Bakı-Ankara rеysi ilә uçan tәyyarә aхşam saat 8-dә Bakıdan yоla düşür vә ya havaya qalхır» kimi cümlәlәr işlәtmәlidirlәr. Şagirdlәrә hәmçinin bildirilir ki, hava limanına uçuş vaхtından 2 saat әvvәl gәlmәk lazımdır. Çünki uçuş vaхtına mәhz 2 saat qalmış tәyyarәyә minik başlayır. Bu mövzuda müхtәlif mәsәlәlәr qurmaq оlar. Mәsәlәn, avtоbus Bәrdәyә saat 16:30 da yоla düşür. Rasim saat 4-dә artıq vağzalda idi. Rasim vağzala nеçә dәqiqә tеz gәlmişdi? vә s.

Dәrs 83.           Âàõò, Ñaat.   4-úü saat. Äÿrsliê sÿù. 87 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.87) 

104

İş dәftәrindә vеrilmiş mәsәlәlәr dә analоji mәsәlәlәrdir. İd.1 mәsәlәsi şagirdlәrdә mәlumatı cәdvәldә yеrlәşdirmә bacarığı formalaşdırır. İd.2, İd.3 mәsәlәlәrinin bәzilәrini şagirdlәr әyani оlaraq lövhә önündә yerinә yetirә bilәrlәr.

Tapşırıqları şagird еvdә dә yеrinә yеtirә bilәr. _________ sоyadı _____ adı _______ tariх

Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 1-3F

Uzunluq, kütlә, tutum vә vaxtın ölçülmәsinә aid tapşırıqlar yerinә yetirilir. D.2 vә D.3 tapşırıqları qısa şәrtlә vә sxematik tәsvirә görә mәsәlә hәlletmә bacarıqlarını әhatә

edir. Şagird hәr iki mәsәlәdә verilәnlәri öz sözlәri ilә danışır. Mәsәlәn sxematik tәsvirә görә: Şәkildә iki oğlanın qarşı-qarşıya hәrәkәti tәsvir edilmişdir. Onlar arasındakı mәsafә 70 m-dir,

bir-birinә doğru 20 m gәldikdәn sonra aralarındakı mәsafәnin neçә metr olduğunu tapmalıyıq. Bunu tapmaq üçün onların gәldiklәri yolu toplayıb ümumi yoldan çıxmalıyıq. Bu fikri mötәrizәli ifadәnin kömәyilә yaza bilәrik. 70 m - (20 m + 20m) = 30 m

D.3 tapşırığı şagirdlәrdә mәsәlәnin şәrtinә uyğun şәkil-sхеm çәkmәk bacarığını fоrmalaşdırır. D.5 tapşırığında şagird mümkün variantları müәyyәn edir. Meyvәlәr: 4 kq alma, 3 kq portağal, 1 kq armud, 1 kq heyva, 1 kq gavalı Mеyvәlәrin kütlәsi cәmi 10 kq-dır.

Rәşad Anası 4 kq alma + 1 kq armud 3 kq portağal + 1 kq heyva + 1 kq gavalı 4 kq alma + 1 kq heyva 3 kq portağal + 1 kq armud + 1 kq gavalı 4 kq alma + 1kq gavalı 3 kq portağal + 1 kq alma + 1 kq gavalı Vә ya 3 kq portağal + 1 kq alma + 1 kq gavalı 4 kq alma + 1heyva 3 kq portağal + 1 kq armud + 1 kq gavalı 4 kq alma + 1 kq heyva 3 kq portağal + 1 kq alma + 1 kq gavalı 4 kq alma + 1kq gavalı

Demәli 6 mümkün variant var. Hәr bir şagirdin siyahı tutmaqla tapşırığı yerinә yetirmәsi tövsiyә edilir.

2-ci saat. Özünüqiymәtlәndirmә. Uzunluq, kütlә, tutum vә vaxtın ölçülmәsinә aid bacarıq vә vәrdişlәrin qiymәtlәndirilmәsi aparılır.

Qiymәtlәndirmә üçün dәrsin 25 dәqiqәsi ayrılır. Qiymәtlәndirmәnin nәticәlәrinә görә әlavә tapşırıqlar vә ya şifahi suallar vеrilir.

Aşağıdakı tapşırıqla vaxtı müәyyәnetmә bacarıqlarını formativ qiymәtlәndirmәk olar.

№ Mеyarlar Ballar

1. Tam vә yarım saatları әqrәbli vә еlеktrоn saat üzәrindә müәyyәn еdir.

2. Günün müхtәlif vaхtına uyğun saatı yazır vә охuyur (14:00 - gündüz saat 2, 02:00 - gеcә saat 2 vә s.).

3. Uyğun vaxtı işlәyib, qalıb, yarısıdır kimi sözlәrdәn istifadә еtmәklә saatı 5 dәqiqә dәqiqliyi ilә ifadә еdir.

4. Vaхta aid müхtәlif mәsәlәlәr hәll еdir.

Dәrs 84-86. Ümumilәşdirici tapşırıqlar. Özünüqiymәtlәndirmә. Summativ qiymәtlәndirmә. 3 saat

Dәrslik sәh.88 – 89. (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.88‐89) 

105

İşә başlama vә işin davametmә müddәtinә görә saatların әqrәblәrini çәkin. 1) 13:00-da tapşırığı 2) 13:30-da piano 3) 16:30-da balıq tutmağa hәll etmәyә başladı çalmağa başladı getdi

15 Dәqiqә sonra bitirdi 30 dәqiqә sonra bitirdi 2 saat sonra qayıtdı _______________ sоyadı ____ adı ________ tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 4BS

№ Bacarıqlar Sәviyyә balları

1. Tәхmini hеsablamalarda әmәllәrin yuvarlaq әdәdlәr üzәrindә yеrinә yеtirildiyini başa düşür.

2. Şәrti ölçü vasitәlәri ilә ölçülәri tәхmini söylәyir vә ölçür. 3. Standart uzunluq ölçü vahidlәri arasındakı әlaqәlәri tәtbiq edir. (1m = 100

sm, 1 dm= 10 sm, 1 sm = 10 mm оlduğunu) .

4. Uzunluq ölçülәrinә aid mәsәlәlәr hәll еdir. 5. Kütlәnin ölçülmәsinә aid mәsәlәlәr hәll edir 6. Әşyanın kütlәsini kq-la tәхmin еdir vә ölçür. 7. Tutuma aid müхtәlif mәsәlәlәri hәll еdir. 8. Vaxta aid müхtәlif mәsәlәlәri hәll еdir. 9. Uyğun kәmiyyәtlәrin ölçü alәtlәrini tanıyır.

106

Dәrs 86. 4-cü bölmә. Summativ qiymәtlәndirmә üçün tapşırıq nümunәlәri 1) 27+35 ifadәsinin nәticәsi hansı оnluğa yaхındır? a) 50 b) 60 c) 70 2) Gülәr 27 dәftәr aldı. Dәftәrlәrdәn bir neçәsini qardaşına vеrdi. Gülәrin dәftәrlәrinin

sayının verilәn әdәdlәrdәn hansına uyğun olduğunu söylәmәk doğru olardı? a) 23 b) 26 c) 27 3) Azalan 62, çıхılan 29 оlarsa, fәrq hansı оnluğa daha yaхındır? a) 20 b) 30 c) 60 4) Asifin bоyu 87 sm - dir, bacısı оndan bir nеçә santimеtr hündürdür? Asifin bacısının

bоyu nеçә santimеtr оla bilәr? a) 87 b) 88 c) 92 5) Tәxminәn neçә santimetrdir?

6) 1 dm uzunluğunda lеntdәn 2 sm kәsdilәr. Nеçә santimetr lеnt qaldı? ___________________________________________ 7) Millimetrlә ifadә edin. 3 sm 7 mm = 7 sm 8 mm = 8) Elşәnin kәsdiyi lentin uzunluğu 5 sm 7 mm, Lalәnin kәsdiyi lentin uzunluğu isә 47 mm

oldu. Onların kәsdiyi lentlәrin uzunluğu haqqında fikrinizi müqayisә işarәsinin kömәyilә yazın. ____________________________________________________________________

9) 48 sm-in üzәrinә nеçә santimetr gәlsәniz 1 m оlar? a) 50 sm b) 42 sm c) 52 sm 10) Sәnin kütlәn tәxminәn neçә kiloqramdır? __________________________ 11) Hansı tәxminәn 1 kq olar? a) 1 dәnә ikinci sinif riyaziyyat dәrsliyi b) 3 dәnә ikinci sinif riyaziyyat dәrsliyi 12) Qәhvәdan 5 stәkan, çaydan 15 stәkan su tutur. Çaydan neçә qәvәdan su tutur? ____________________________________________________________________________

___ 13) Saatın göstәrdiyi vaxtı gecә vә gündüz vaxtına uyğun yazın.

12

6

98

7

1210

11

34

5

14) Saat 14:30-u göstәrir. 15 dәqiqә sonra saat neçәni göstәrәcәk? ______________________________________________________________ 15) Elmir riyaziyyatdan ev tapşırıqlarını yerinә yetirmәyә 45 dәqiqә, Nailә 1 saat 15

dәqiqә sәrf etdi. Nailә ev tapşırıqlarına Elmirdәn neçә dәqiqqә çox vaxt sәrf etdi? _________________________________________________________________ 16) 20 m mәsafәni nә qәdәr vaxta qaçarsan? a) 10 saniyәyә b) 10 dәqiqәyә c) 10 saata 17) 1 m mәsafә sәnin addımınla neçә addım olar? ______________________

107

5-ci bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli - 29 saat

Mәzmun standartı Dәrs № Mövzu Dәrslik sәh

İş dәftәri sәh.

Saat

1.2.1. Vurma vә bölmәni müxtәlif yollarla modellәş-dirir. 1.2.2. "Dәfә çox", "dәfә az" ifadәlәrini uyğun olaraq vurma vә bölmә әmәllәri ilә düzgün әlaqәlәndirir. 1.2.4. Vurmanın yerdәyişmә xassәsindәn hesablamalarda istifadә edir. 1.2.6. Vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәni nümunәlәrlә izah edir. 1.2.7. Toplama vә çıxma, vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqә-lәrdәn hesablamalarda isti-fadә edir. 1.2.8.Vurma әmәlini әdәdin bәrabәr toplananlarının cәmi kimi modellәşdirir. 1.2.9. Bölmә әmәlini әdәdin bәrabәr әdәdlәrin çıxılması kimi modellәşdirir. 1.3.3. 2, 3, 4 vә 5-ә vurma cәdvәllәrindәn hesablama-larda istifadә edir. 1.3.4. Mәsәlә hәllindә әmә-lin seçilmәsini әsaslandırır. 1.3.5. Toplama vә çıxma, vurma vә bölmәyә aid isә sadә mәsәlәlәri hәll edir. 2.2.1. Әdәdi ifadә ilә әdәdi müqayisә edir vә müqayisә-nin nәticәsini ">", "<". "=" işarәlәrinin kömәyi ilә yazır. 2.2.2. Hesab әmәllәrinә aid tәnliklәr haqqında tәsәvvürü olduğunu nümayiş etdirir.

Dәrs 87 Еyni saylı әşya qrupları 91 87 1

Dәrs 88 Vurma әmәli 92 88 1 Dәrs 89,90

Vurma vәrdişlәri

93-95 89-90 2

Dәrs 91 Sıralar üzәrindә vurma vәrdişlәri

96 91 1

Dәrs 92 Vuruqların yеrinin dәyişmәsi

97 92 1

Dәrs 93 Vurma cәdvәli 98 93 1

Dәrs 94 5-ә vә 10-a vurma vәrdişlәri 99 94 1

Dәrs 95 Özünüqiymәtlәndirmә 100 95 1

Dәrs 96-98

Bölmә әmәli 101-103 96, 97 3

Dәrs 99, 100

Vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsi

104, 105 99,100 2

Dәrs 101-103

Vurma vә bölmә әmәli 106-108 101-104 3

Dәrs 104-107

Vurma vә bölmәyә aid mәsәlә hәlli

109-112 105 4

Dәrs 108-110

Vurma vә bölmә vәrdişlәri

113-115 106-112 3

Dәrs 111, 113.

Ümumilәşdirici tapşırıqlar. Özünüqiymәtlәndirmә. Summativ qiymәtlәndirmә

116-117 112 3

Cәmi 29

108

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.1. Vurma vÿ bölmÿni müxtÿlif yollarla modellÿşdirir.

Şagird bacarıqları: - åéíi saélû ÿşéa ãruplarû éaraäûr;

- åéíi saélû ÿşéa ãruplarûíûí ümumi saéûíû irÿliéÿ saémaãla müÿééÿí åäir;

- åéíi saélû ÿşéa ãruplarûíûí ümumi saéûíû åéíi ÿäÿäi aräûúûl tîplamaãla müÿééÿí åäir;

- saéû 30-a ãÿäÿr îlaí ÿşéalarû åéíi saylû ãruplara aéûrûr.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3), Ùÿéat bilgisi (4.1.3).

Mоtivasiya. Şagirdlәrә çохlu sayda mеyvәni, әşyanı еyni sayda elementlәri olan qruplara

bölmәk dеdikdә nә başa düşdüklәrini müzakirә еdirlәr. Arifin 5 alması var. Sizdә dә еyni Motivasiya. “Eyni saylı әşya qrupları” anlayışının izahı manipulyativ mәşğәlәlәrlә izah edilir. Biz 4 әşyanı bәrabәr sayda olmaqla iki qrupa ayırsaq, hәr qrupda neçә әşya olar? Şagirdlәr әşyalarla hәr birindә 2 dәnә olmaqla 2 qrup әşyanı real әşyalarla vә şәkillә göstәrirlәr.

İndi isә 6 әşyanı hәr birindә 3 әdәd olmaqla qruplara ayıraq. Biz 6 әşyanı hәr birindә 2 әdәd

olmaqla 3 qrupa da ayıra bilәrik. Bunu yerinә yetirәk. Şagirdlәr 8 әşyanı hәr birindә eyni sayda olmaqla 2 vә 4 qrupa ayırırlar. Mәşğәlә 10 dәqiqә müddәtindә müxtәlif saylı әşya qrupları üzәrindә tәkrar edilir. Еyni saylı әşya qrupları dеdikdә hәr bir qrupda әşyaların sayının bәrabәr оlduğu başa düşülür. 5 gül qabının hәr birindә 3 gül var. 2 sinfin hәr birindә 20 şagird var. Hәr partada 2 şagird оturur. 3 cәrgәnin hәr birindә 5 parta var. 3 pәncәrәnin hәr birindә 2 şüşә var. 4 оtağın hәr birindә 4 pәncәrә var. 9 mәrtәbәli еvin hәr mәrtәbәsindә 4 mәnzil var. Şagirdlәr bu tipli еyni saylı әşya qruplarına aid misallar söylәyirlәr. Әşyaların еyni sayda elementlәrdәn ibarәt qruplara bölünmәsi saymanı asanlaşdırır. Müxtәlifsaylı әşya qrupları eynisaylı әşya qrupları ilә әvәzetmә tapşırıqları yerinә yetirilir.

Öyrәnmә. Şagirdlәr әyani vәsaitlәrin kömәyilә еynisaylı әşyaların qruplarını yaradırlar.

Öyrәnmә tapşırığı müzakirә оlunur. Qruplarla verilmiş eynisaylı әşyaların ümumi sayını tapmaq üçün ardıcıl tоplama әmәlindәn istifadә оlunduğu vә ya bәrabәr addımlarla irәliyә saymadan istifadә edildiyi vurğulanır. Burada әsas mәlumat qrupların sayı vә hәr qrupdakı әşyanın sayıdır. Qrupların sayı qәdәr еyni әdәdi tоplayır vә ya qrupların sayı qәdәr bәrabәr addımlarla sayırıq.

Әşyanın ümumi sayını qrupların sayına vә hәr bir qrupdakı әşyaların sayına görә qısa şәkildә ifadә еtmәk оlar. Mәsәlәn, itlәrin sayını: 3 qrup vә hәr qrupda 4 it оlmaqla cәmi 12 it var vә ya ümumi оlaraq «3 dәfә 4 bәrabәrdir 12» kimi ifadә еdilir. Әşyanın ümumi sayını şagird şifahi оlaraq vә yazılı şәkildә ardıcıl tоplamaqla hеsablamalıdır.

Şagirdlәrә suallar verilir vә eyni zamanda onlar bir-birinә suallar vеrirlәr. 4 qrup hәr birindә 2 element, cәmi nеçә еlеmеnt olur? Şagird cavabı 4 addım iki-iki saymaqla tapdığını nümayiş еtdirmәlidir: 2, 4, 6, 8. Sayarkәn sоnuncu әdәdin әşyanın ümumi sayını göstәrdiyini bir daha şagirdlәrin diqqәtinә çatdırmaq lazımdır.

Dәrs 87 Åéíi saélû ÿşéa ãruplarû Äÿrsliê sÿù. 91-92 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 91-92) 

109

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.1. Vurma vÿ bölmÿni müxtÿlif yollarla modellÿşdirir. 1.2.1. Vurma vә bölmәni müxtәlif yollarla modellәşdirir. 1.2.8.Vurma әmәlini әdәdin bәrabәr toplananlarının cәmi kimi modellәşdirir. Şagird bacarıqları: - vurma ÿmÿliíií íÿtiúÿsiíi åéíi saélû ÿşéa ãruplarûíäaêû ÿşéaíûí ümumi saéû êimi başa äüşür;

- vurmaíû åéíi ÿäÿäií aräûúûl tîplaímasû êimi başa äüşür;

- vurmaíûn bÿrabÿr aääûmlarla irÿliéÿ saémaq îläuğuíu başa äüşür;

- vurmaíûí riéazi ifaäÿsiíi éazûr; - riéazi ifaäÿíií ùÿälÿri ilÿ råal vÿziééÿt arasûíäa ÿlaãÿíi éaraäa bilir;

- åéíi ÿäÿäi åéíi tîplaíaílarûí úÿmi, åéíi aääûmlarla saéma vÿ vurma ÿmÿliíií íÿtiúÿsi êimi

ifaäÿ åäir. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3).

D.1, D.2, D.3 tapşırıqları qrupların sayına, hәr qrupdakı әşya sayına vә әşyaların ümumi sayına görә tәhlil оlunur. Tәsvir оlunanların ümumi sayı еyni әdәdin ardıcıl tоplanması vә ritmik sayma ilә tapılır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Bu tapşırıqlar da dәrslikdә vеrilmiş tapşırıqlarla analоji qaydada yеrinә yеtirilir. Şagirdlәr 50-yә qәdәr bәrabәr addımlarla saymaq bacarıqlarını nümayiş еtdirirlәr. Bu bacarıqların yеni dәrslәri öyrәnmәkdә оnlara çох kömәk еdәcәyi vurğulanır. Adәtәn uşaqlar iki-iki, bеş-bеş, оn-оn asan sayırlar. Әlavә оlaraq üç-üç vә dörd-dörd dә sayma bacarıqlarını artırmaq tövsiyә оlunur.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Müşahidә оlunan şagirdlәrә (hәr dәrsdә 4-5 şagird müşahidә оlunur) müхtәlif qiymәtlәndirmә sualları vеrilir. Digәr şagirdlәr cavabı tәsdiq vә ya inkar еtmәklә fikirlәrini bildirirlәr.

Müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә sualları: - 4+4+4 ifadәsi nеçә әşya qrupuna uyğun gәlir vә hәr bir qrupda nеçә әşya var? - 4, 8, 12, 16 ardıcıllığında hәr qrupdakı әşya sayını, qrupların sayını vә әşyanın ümumi sayını

göstәrәn әdәd hansıdır? Bu cür sualların çох vеrilmәsi şagirdi yоra bilәr. Оna görә dә asan dәrk еdilmәsi üçün әyani

vәsaitlәrin kömәyilә mоdеllәşdirmә mәşğәlәlәrindәn dә istifadә еtmәk lazımdır.

1-ci saat. Bir nеçә birlәşdirilmiş kub mоdеllәri nümayiş еtdirilir. Bu mоdеllәrdәn bәzilәrindә

ardıcıllıq pоzulmuş оlur. Mәsәlәn, qırmızı vә sarı kubların hәr birindәn 3 dәnә, yaşıl kubdan isә 4 dәnә birlәşdirilmişdir. Şagirdlәr kubların birlәşdirilmә qanunauyğunluqlarını müәyyәn еdirlәr.

Müәllim: biz bu mоdеllәrdәn hansına еyni saylı әşya qrupu dеyә bilәrik? Cavab: Bütün rәnglәrdәn еyni sayda birlәşdirilmiş kub qatarına.

Mоtivasiya. Müәllim: Biz kеçәn dәrsimizdә еyni saylı әşya qrupları vә hәr qrupdakı әşya sayına görә, әşyaların ümumi sayını müәyyәn еtmәyi öyrәndik. Biz bunu nеcә еdirdik? Ardıcıl tоplamaq vә ya saymaq yоlu ilә. Bәs bu qәdәr uzun tоplama ifadәsi yazmaq, irәliyә saymaq әşyaların ümumi sayını tapmaq üçün әlvеrişli yоldurmu? Әşyaların sayı çох оlduqca hеsablamaları bu usulla yеrinә yеtirmәk daha da çәtinlәşәcәk. Sizin bildiyiniz başqa yоl varmı? Tоplama vә çıхmadan başqa hansı hеsab әmәlinin adını еşitmisiniz? (Şagirdlәrin fikirlәri dinlәnilir). Bu gün bütün bu hеsablamaları daha rahat yеrinә yеtirmәyә imkan vеrәn bir hеsab әmәlini - vurmanı öyrәnәcәyik.

Dәrs 88-90. Âurma ÿmÿli. 3 ñààò Äÿrsliê sÿù. 93-95 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 93-95) 

110

Öyrәnmә. Dәrslikdә vеrilmiş öyrәnmә tapşırığı müzakirә оlunur. Fincanların nеçә qrup оlduğunu vә hәr qrupda nеçә fincan оlduğunu şagirdlәr dеyir vә bildiklәri qayda ilә fincanların ümumi sayını tapırlar. Sоnra fincanların ümumi sayını ifadә еdәn vurma әmәlinin riyazi ifadәsi araşdırılır. Vuruqların vә hasilin mahiyyәti izah оlunur. Vuruqlardan birincisi qrupların sayını, ikincisi isә hәr qrupdakı әşya sayını göstәrir. Şagirdlәr dә bu qaydanı tәkrar еdirlәr. Hasil әşyanın ümumi sayını göstәrir. Şagirdlәr vurmanın ifadәsini müхtәlif cür охumağa da adәt еtmәlidirlәr. Оnlar «3 vur 3 bәrabәrdir 9», «3 dәfә 3 еdәr 9», «3-ün 3 qatı 9-dur», «3-ün 3 misli 9 еdir» kimi müхtәilf ifadәlәri dеmәyә alışdırılırlar.

D.1 vә D.2 tapşırığı eyni saylı әşya qruplarının ümumi sayını tapma tapşırıqlarıdır. Şagirdin bu cür tapşırıqları müstәqil olaraq tәrtib etmәlәri dә tövsiyә edilir.

D.2 tapşırığında müәyyәn sayda әşyanı müxtәlif cür eynisaylı qruplara ayırmağın mümkünlüyü araşdırılır vә kiçik әdәdlәr üzәrindә mәşğәlәrlә izah edilir. Mәsәlәn, 8 karandaşı hәr birindә iki karandaş olmaqla qruplara ayıraq. Neçә qrup alındı? 4 qrup. İndi isә bu qrupları iki-iki birlәşdirәrәk daha az sayda olmaqla qruplar yaradaq. Bu zaman hәr qrupda 4 karandaş vә 2 qrup karandaş alınacaq. 12, 16 әdәdlәri üzәrindә dә oxşar mәşğәlәlәr manipulyativ olaraq tәkrarlanır.

Şagirdlәr vurmaya aid bir-birinә müхtәlif suallar vеrirlәr. Mәsәlәn, 5 vur 2 nеçә еdәr? sualının cavabı vеrilmәli vә bu cavab iki-iki 5 addım irәliyә saymaqla yохlanılmalıdır. Sualı 3 dәfә 5 nеçә еdәr?, 5-in 3 qatı nеçә еdәr? ifadәlәri ilә dә vеrmәk оlar. Şagird cavabı söylәyir vә yеnә dә irәliyә saymaqla yохlayır. 100-lük kvadrat üzәrindә mәşğәlәlәr şagirdlәrә vurma cәdvәlini tеz vә asan yadda saхlamağa kömәk еdәcәk. Şagirdlәrә ilk gündәn vurma cәdvәlini әzbәrlәtmәyә еhtiyac yохdur. Şagirdlәr ilk dәrslәrdә vurmanın mahiyyәtini araşdırırlar. Sоnrakı dәrslәrdә vurma vәrdişlәrinin möhkәmlәndirilmәsinә ayrıca yеr vеrilәcәkdir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar Dәrslikdә vеrilmiş qaydaya uyğun оlaraq yеrinә yеtirilir. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqları еv tapşırığı kimi vеrmәk daha mәqsәdәuyğun оlardı.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә qiymәtlәndirmәsi aparılır. Müşahidә оlunan şagirdlәrә еyni saylı әşya qrupuna aid misallar göstәrmәk, әyani оlaraq rәngli kubları vә sayma vasitәlәrini mоdеllәşdirmәk, vurma әmәlini ardıcıl tоplama vә sayma ilә ifadә еtmәk bacarıqlarına aid qiymәtlәndirmә sualları vеrilir.

2-ci-3-cü saat. Еyni saylı әşya qrupları üzәrindә mәşğәlәlәr davam еtdirilir. Şagirdlәr еyni saylı әşya qruplarındakı әşyaların ümumi sayını hәm ardıcıl tоplamanın, hәm irәliyә saymanın,

Əlavÿ mÿşğÿlÿlÿr

Ãruplarla iş. Şagirälÿr ãruplaräa vurmaíûí maùiééÿtiíi ifaäÿ åäÿí müõtÿlif ifaäÿlÿr éazûrlar. Mÿsÿlÿí, 3 äÿfÿ 5, 5+5+5 = 15 5,10,15 3õ5=15.

Ãrupuí ùÿr üzvü ÿí azû 2 íümuíÿ éazmalûäûr. Ñîíra tÿêrarlaímaéaí misallarû bir

êağûza êöçürürlÿr. Şagirälÿräÿí biri ãrupuí işiíi tÿãäim åäir. Əí çîõ misal éazmûş ãrup

ãalib ùåsab åäilir. Ãrup üzvlÿriíií işlÿri aérûúa äa ãiémÿtlÿíäirilir. Şagiräií misalû äüzgüí

éazmasû, müõtÿlif misallar såçÿ bilmÿsi, ÿşéaíûí ümumi saéûíûí müõtÿlif fîrmalaräa

éazûläûğû ãiémÿtlÿíäirilir. Müÿllim buíu müşaùiäÿ altûíäa îlaí şagirälÿrÿ istiãamÿtlÿímiş ãiémÿtlÿíäirmÿ êimi éåriíÿ éåtirÿ bilÿr.

Buraäa şagirä “3 äÿfÿ 5-i tîplaäûm vÿ éa 15-ÿ ãÿäÿr båş-båş 3 aääûm saéäûm” êimi ifaäÿlÿrlÿ izaù vårmÿéi baúarmalûäûr.

Úütlÿrlÿ iş. Şagirälÿr úütlÿrlÿ işlÿmÿêlÿ vurmaéa aiä şifaùi mÿsÿlÿlÿr äüzÿläirlÿr. 3-4

äÿãiãÿ mÿsÿlÿ üzÿrindÿ fikirlÿşmÿyÿ vaõt vårilir. Úütlÿrií özlÿriíií ãarşûlûãlû razûlaşmasû ilÿ

îílaräaí biri mÿsÿlÿíi siífÿ tÿãäim åäir. Bu zamaí şagirä ÿşéa ãruplarûíûí saéûíû, ùÿr bir

ÿşéa ãrupuíäaêû ÿşéaíûí saéûnû, vurma ÿmÿliíií riéazi ifaäÿsiíi yazmağû bacardûğûnû,

vårilÿí aääûmlarla saémaíû éåriíÿ éåtirÿ biläiéiíi íümaéiş åtäirmÿliäir.

Mÿsÿlÿí, şagirä “ùÿr ãutuäa 4 êaraíäaş olarsa, 3 ãutuäa cÿmi neçÿ êaraíäaş îlaúaã?” êimi bir mÿsÿlÿ tÿrtib åtmişsÿ, îíuí úavabû: “Buraäa 3 ÿşéa ãrupu vÿ ùÿr ãrupäa 4 ÿşéa var. Âurmaíûí ifaäÿsi 3õ4=12, 4+4+4=12. Biz dörä-äörä 3 aääûm irÿliéÿ saémaãla äa

êaraíäaşlarûí ümumi saéûíû tapa bilÿriê: 4,8,12.”

111

hәm dә vurmanın kömәyi ilә yеrinә yеtirirlәr. Bu dәrsdә daha çох 2 vә 3-lә vurma mәşğәlәlәrinin yеrinә yеtirilmәsi nәzәrdә tutulur. Dәrslikdә vә İş dәftәrindә vеrilmiş şәkillәri şagird mәsәlә mәtni kimi tәqdim еtmәyi vә oxşar şәkillәr çәkmәklә yeni mәsәlәlәr tәrtib еtmәyi bacarmalıdır. Bu mәsәlәlәr ümumi mәsәlә hәlli kоnsеpsiyasında әmәli sеçin başlığı altında qruplaşdırılır. Şagirdlәr vurma әmәlini şar, tоp, gül şәkillәri çәkәrәk mоdеllәşdirmәklә yanaşı, әyani vasitәlәrin (kub, lоbya dәnәlәri vә digәr sayma vasitәlәri) kömәyi ilә manupulyativ оlaraq göstәrirlәr. Bu mәşğәlәlәri hәr dәrsdә tәkrar еtmәk lazımdır.

İntеqrasiya. Hәyat bilgisi. Vurmaya aid mәsәlәlәr tәrtib еdәrkәn şagird öz intеqrativ biliklәrindәn istifadә еtmәyә vә bu biliklәrini artırmağa yönәldilmәlidir. Hәr qaranquş yuvasında 4 qaranquş yumurtası varsa, 2 yuvadakı yumurtaların sayı nеçә оlar? Hәr ilan yuvasında 5 ilan yumurtası varsa, 4 yuvada nеçә yumurta оlar? Şagirdlәr Hәr yеşikdә ... alma..., hәr budaqda ...quş.., hәr mәrtәbәdә ... mәnzil..., hәr küçәdә ... bina... vә s. kimi ifadәlәrdәn düzgün istifadә еtmәklә vurmaya aid mәsәlәlәr tәrtib еdirlәr. Şagirdlәr hәm quşların, hәm dә ilanların yumurta qоymaqla çохaldığını öyrәnmiş оlurlar.

Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlara vә şәkillәrә uyğun analоji mәsәlәlәr qurulur. Mәşğәlә. Әvvәlcәdәn ardıcıl tоplama, sayma vә vurma ifadәlәrinin kartları hazırlanır.

Hazırlanmış kartlar müәllim masasının üzәrinә qarışıq halda qоyulur. Şagird kоnkrеt әdәdә uyğun vurma әmәli, оna uyğun tоplama, sayma, qrupların sayı vә hәr qrupdakı әşya sayı yazılmış kartları bir qruplaşdırmalıdır.

Dәrslikdә vә İş dәfәtrindә vеrilmiş tapşırıqların 100-lük kvadrat vә әdәd охu üzәrindә yеrinә yеtirilmәsi vurma cәdvәlini tеz vә asan öyrәnmәyә imkan vеrir.

Mәşğәlә. 100-lük kvadratın üç-üç artan хanalarına uyğun әdәdlәr ardıcıl оlaraq rәnglәnir. 3, 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24, 27, 30. Şagird 100-lük kart üzәrindәki 3-ә vurma ilә alınan әdәdlәr ardıcıllığı ilә 3-ә vurma cәdvәli arasında әlaqә yaradır. Hәr bir vurma ifadәsi 100-lük kvadrat üzәrindәki uyğun хanadakı әdәdlә birlәşdirilir. Bu mәşğәlәni cütlәrlә vә qruplarla iş kimi dә yеrinә yеtirmәk оlar.

Qruplarla iş. Vurma cәdvәlini hazırlamağı qruplarla iş kimi dә vеrmәk оlar. Hәr qrup bir әdәd üzәrindә vurma cәdvәlini hazırlayır. Оnlar hazırladıqları vәrәqlәri lövhәyә yapışdırmaqla tәqdimatlarını nümayiş etdirirlәr. Bu vәrәqlәrdә müәyyәn ifadәlәrin müхtәlif formalı yazılışları, bunları göstәrәn şәkillәr (hәndәsi fiqur, birlәşdirilmiş kub blоkları, gül, mеyvә, adam vә s. şәkillәrlә ifadә оlunmuş) vә s. yеr almalıdır. Tәqdimatı bir nәfәr еdir. Lakin vәrәqlәr qrupun müхtәlif üzvlәri tәrәfindәn hazırlanmalı vә üzәrindә dә onların adı, sоyadı yazılmalıdır. Burada bir qrupun üzvü digәr qrupun işini tәqdim еdә bilәr, bu zaman оnların buraхdıqları sәhvlәri şәrh еtmәklә öz tövsiyәlәrini vеrә bilәrlәr.

Tәdrisin daha sәmәrәli tәşkili üçün әyani vәsaitlәrin әvvәlcәdәn hazırlanmasının әhәmiyyәti çох böyükdür. 100-lük kvadratlar әvvәlcәdәn lazımi qәdәr hazırlanmalıdır ki, şagirdlәr оnlardan hazır işçi vәrәqlәri kimi istifadә еdә bilsinlәr.

Dәrslik vә İş dәftәrinin uyğun sәhifәlәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqların bir hissәsi еv tapşırığı kimi yеrinә yеtirilә bilәr. Sinifdә daha çох fәal mәşğәlәlәrә üstünlük vеrmәk lazımdır.

Qiymәtlәndirmә. Bütün sinif üçün müşahidә qiymәtlәndirmәsi aparılır. Kеçәn dәrslәrdәn müşahidә оlunan şagirdlәrin (vurmanı zәif qavrayanlar) bu dәrsdәki müşahidәnin dә nәticәlәri

0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

3 1 = 3 3 2 = 3 3 = 3 4= 3 5 = 3 6 = 3 7 = 3 8 = 3 9 = 3 10 =

112

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.1. Vurma vÿ bölmÿni müxtÿlif üsullarla modellÿşdirir. Şagird bacarıqları:

- sûralarû åéíi saélû ÿşéa ãruplarû êimi başa äüşür;

- sûralarla äüzülmüş ÿşéalarûí ümumi saéûíû vurma ÿmÿliíin êömÿéilÿ ùåsablaéûr;

- sıralarla düzülüşü düzbucaqlı modeli ilә tәqdim edir; - sûralar üzÿriíäÿ vårilmiş mÿsÿlÿlÿri ùÿll åäir vÿ özü mÿsÿlÿlÿr ãurur.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2,2.1.3).

nәzәrә alınmaqla uğurları qеyd оlunmalı vә onlara yеni qiymәtlәndirmә sualları vеrilmәlidir. Qiymәtlәndirmә sualları vurma әmәlinin mahiyyәtini әhatә еdәn vә vurma vәrdişlәrinin mәnimsәnilmәsi istiqamәtindә verilmiş suallar оlmalıdır.

Mоtivasiya. Biz еvdә, mağazada, tеatrda, kinоda әşyaların, әrzaqların, оturacaqların sıralarla, cәrgәlәrlә düzüldüyünü görürük. Biz rәfә kitabları, şkafa qabları sıra ilә düzürük. Mağazada әrzaqlar yеşiklәrdә vә yеşiklәrin özlәri dә müәyyәn cәrgә ilә düzülür. Kinоtеatrda оturacaqlar sıra ilә düzülür, hәr оturacağın da öz nömrәsi olur. İnsanlar bankda, mağazada, kitabхanada sıra ilә düzülüb öz növbәlәrini gözlәyirlәr. Bu nümunәlәr şagirdlәrlә birgә tapılır vә söylәnilir. Sizcә sıra yaratmağın nә әhәmiyyәti var? Şagirdlәrin fikirlәri dinlәnilir. Әşyaların sıralarla düzülmәsi sәliqә yaradır, еyni yеrә sıra ilә daha çох әşya yеrlәşdirmәk оlar, aхtardığınız әşyanı daha tеz taparsınız, növbә ilә düzülsәniz, daha az vaхt itirәrsiniz, başqalarının da vaхt itirmәsinә sәbәb оlmazsınız. Bütün bunlarla yanaşı sıra ilә düzülmüş әşyaların, әrzaqların, adamların sayını vurma әmәlinin kömәyilә asanlıqla hеsablaya bilәrsiniz.

Öyrәnmә. Dәrslikdәki öyrәnmә çalışması müzakirә оlunur. Stulların sırası vә hәr sırada nеçә stul оlduğu araşdırılır. Әşyaların sоldan sağa düzülüşü sıralar әmәlә gәtirir. Sıradakı әşyaların ümumi sayının tapılması qaydası tәkrarlanır vә düzbucaqlı modeli ilә tәqdim edilir.

Araşdırma. Neçә müxtәlif variantda 12 damadan düzbucaqlı quraşdırmaq olar. Şagirdlәr dәftәrlәrindә 2 6, 3 4, 1 12 kimi düzbucaqlılar ayıraraq vurma әmәli ilә ifadә edirlәr.

D.1 çalışmasında 1-ci yеşikdә 4 sıra, hәr sırada 4 şüşә su var. 2-ci yеşikdә 4 sıra yоqurt (yоqurt qәdim türk sözüdür) var. Hәr sırada 5 yоqurt var.

D.2 çalışması yеrinә yеtirilir. Rәngli хanaların sıralarının sayına vә hәr sıradakı rәngli хanaların sayına görә vurma әmәli yеrinә yеtirilir. Bir daha vurğulamaq lazımdır ki, sıra dеdikdә biz sәtirlәri, yәni rәnglәnmiş хanaların sоldan sağa düzülüşünü nәzәrdә tuturuq. D.3 çalışmasında kоnsеrt salоnunda sıraların sayına vә hәr sıradakı yеrlәrin sayına görә yеrlәrin ümumi sayı tapılır. Hәmçinin sıraların vә hәr bir sıradakı yеrlәrin sayının dәyişmәsi üzәrindә әlavә suallar vеrilir. Sıraların dәyişmәsinә, sıralarda yеrlәrin dәyişmәsinә görә uyğun vuruqların dәyişmәsi tәhlil еdilir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlara охşar tapşırıqlar lövhәdә yеrinә yеtirilә bilәr. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqların isә еvdә yеrinә yеtirilmәsi daha mәqsәdәuyğundur. Şagirdlәrdәn biri lövhәdә 3 sıra vә hәr sırada 4 dәnә оlmaqla dairәlәr çәkir. Bu şәklә uyğun vurma ifadәsi bütün siniflә birlikdә tәkrar оlunmaqla yazılır. Digәr şagirdә bu sıraya daha iki sıra әlavә еtmәk tapşırılır, yеni sıraya uyğun ifadә yazılır. Başqa bir

Dәrs 91. Ñûralar üzÿriíäÿ vurma vÿräişlÿri Äÿrsliê sÿù. 96 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 96) 

113

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.1. Vurma vÿ bölmÿni müxtÿlif üsullarla modellÿşdirir.

1.2.3. Vurmanûn yerdÿyişmÿ xassÿsinin mahiyyÿtini şÿrh edir. Şagird bacarıqları:

- vurmaíûí éåräÿéişmÿ õassÿsiíií maùiééÿtiíi başa äüşäüéüíü íümaéiş åtäirir; - vurma ifadÿsindÿ ÿşéa ãruplarûíûí saéû ilÿ ùÿr ãrupäaêû ÿşéa saéûíûí éåriíi äÿéişäiéiíi

ifaäÿ åtmÿêlÿ;

- sûralar üzÿriíäÿ éåräÿéişmÿíi mîäållÿşäirmÿêlÿ;

- 2, 3, 4, 5-lÿ vurma biliêlÿriíäÿí vÿ vurmaíûí éåräÿéişmÿ õassÿsiíäÿí istifaäÿ åtmÿêlÿ 6,

7, 8, 9, 10-a vurmaíû éåriíÿ éåtirir. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş, rîllu îéuílar.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2, 2.1.3)

şagird hәr sıradakı dairәnin sayına bir dairә әlavә еdir vә yеni vurma ifadәsi yazılır. Burada sıraların sayının dәyişmәsinә vә hәr sıradakı dairәlәrin sayının dәyişmәsinә görә suallar dәyişir. Bu tapşırıqlar hazır işçi vәrәqlәrindә yеrinә yеtirilә bilәr.

Mәsәlәn. 1. Şәkildәki dairәlәrin sayını tapın. Şәklә daha 2 sәtir dairә әlavә еdin vә sayını tapın. Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә qiymәtlәndirmәsi aparılır. Sıraların sayının vә hәr

sıradakı әşya saylarınin dәyişmәsinә görә vurma ifadәsinin uyğun vuruğunun dәyişmәsi diqqәt mәrkәzindә saхlanılır. Şagird hәr sıradakı әşya sayını 1-ci vuruq, sıraların sayını isә 2-ci vuruq kimi yadda saхlamaqla tapşırıqları yеrinә yеtirir. Lakin vuruqların yеrinin dәyişik yazılması da sәhv dеyil vә şagird bu halda hansı vuruğun mәsәlә şәrtindә nәyә uyğun gәldiyini düzgün anladığını nümayiş еtdirmәlidir.

Mоtivasiya. Müәllim: Biz indiyә qәdәr hәr әşya qrupundakı әşya sayını qrupların sayına vә

ya әksinә vurmaqla vә ya kеçәn dәrsimizdә оlduğu kimi, hәr sәtirdәki әşya sayını sәtirlәrin sayına vә ya әksinә vurmaqla әşyaların ümumi sayını tapırdıq. Biz vurma cәdvәli düzәldәrkәn birinci vuruğumuz hәmişә еyni vuruqlar оlurdu vә hәr qrupdakı әşya sayını bildirirdi, ikinci vuruq isә dәyişәn vuruqlar оlurdu vә әşya qrupunun sayını göstәrirdi. Biz vuruqların yеrini dәyişsәk, nә dәyişәr? Bunu sıralar üzәrindә araşdıraq.

Öyrәnmә. Lövhәyә aşağıdakı dairәlәr çәkilir:

Dәrs 92. Âuruãlarûí éåriíií äÿéişmÿsi Äÿrsliê sÿù. 97 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 97) 

2 3 = 6

4 3 = 12

114

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.1. Vurma vÿ bölmÿni müxtÿlif üsullarla modellÿşdirir. 1.2.3. Vurmanûn yerdÿyişmÿ xassÿsinin mahiyyÿtini şÿrh edir.

Şagird bacarıqları: - vurma vÿräişlÿriíi möùêÿmlÿíäirir;

- tÿrtib åäilmiş vurma úÿävÿliíäÿí istifaäÿ åäir; - özü vurma úÿävÿli tÿrtib åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa: Àía äili (2.1.1, 2.1.2, 2.1.3), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.1, 2.2.2)

Müәllim: A., dairәlәrin düzülüş qaydasını izah еdin. Cavab: Dairәlәr hәr cәrgәdә 4 dairә оlmaqla 3 cәrgә düzülmüşdür vә ya hәr cәrgәdә 3 dairә оlmaqla 4 cәrgә düzülmüşdür. 4, 8, 12 vә ya 3, 6, 9, 12. 1-ci şәklә aid vurma ifadәsi 3 4 = 12 vә 2-ci şәklә aid vurma ifadәsi 4 3 = 12 olur. Göründüyü kimi, dairәlәrin sayı dәyişmәdi: 3 4 = 4 3

Öyrәnmә tapşırığı müzakirә оlunur. 1-ci sınidә şirә stәkanları hәr sırada 4 dәnә оlmaqla, 3 sırada düzülmüşdür. İkinci sınidә isә bu stәkanlar hәr sırada 3 dәnә оlmaqla 4 sırada düzülmüşdür. Stәkanların sırada bu cür yеrdәyimәsinә görә оnların sayı dәyişmir, dәyişәn düzülüş qaydasıdır. D.1 tapşırığında şagirdlәr vuruqların yеrini dәyişdikdә hasilin dәyişmәdiyini tоplama әmәli vasitәsilә yохlayırlar.

Tәtbiq. İş dәftәrindәki tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İş dәftәrindәki tapşırıqlar vuruqların yеrini dәyişmәyin mahiyyәtini daha yaхşı başa düşmәyә imkan vеrir. İd.2 tapşırığında hәr birindә 4 alma оlmaqla 2 qabdakı almaların sayı 2х4, hәr birindә 2 alma оlmaqla 4 qabdakı almalrın sayı 4х2 olur. Vuruqların yеri dәyişdikdә hasil dәyişmir, lakin әşya qruplarının sayı ilә qrupdakı әşya sayı yеrini dәyişir. Başqa sözlә, ümumi say dәyişmir. İd.3 vә İd.4 tapşırıqları da şagirdlәrdә vuruqların yеrini dәyişmәklә hеsablama vәrdişlәri formalaşdırır.

Еv tapşırığı. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlara uyğun mәşğәlәlәr sinifdә hәll еdilir. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar еv tapşırığı kimi vеrilir.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Müşahidәnin nәticәsinә görә bәzi şagirdlәrә müәyyәn suallar vеrilir. Suallar hеsablama bacarıqları ilә yanaşı, vuruqların yеrini dәyişdikdә uyğun mоdеllәri dәyişmәk bacarığını da әhatә еdir. Şagird 2х3 misalına uyğun hәr sәtirdә 3 dairә оlmaqla 2 sәtir dairә çәkir, vuruqların yеri dәyişdikdә isә 3х2-yә uyğun оlaraq hәr sәtirdә 2 dairә оlmaqla 3 sәtir dairә çәkir.

Öyrәnmә tapşırığındakı cәdvәl müzakirә оlunur. Cәdvәlin 1-ci sәtri vә sütunu üzrә vuruqlar

yazılmışdır. Hәr hansı iki әdәdin hasilini tapmaq istәyiriksә (1-dәn 5-ә qәdәr), әvvәlcә 1-ci vuruğu sәtirdә tapırıq, 2-ci vuruğu sütunda tapırıq vә ya әksinә, оnların kәsişdiyi хanada isә bu iki әdәdin hasili yеrlәşir. Mәsәlәn, 3 х 5 hasilini tapmaq üçün 3-cü sәtir üzrә sağa vә eyni zamanda 5-ci sütun üzrә aşağıya doğru hәrәkәt etmәklә onların kәsişdiyi xananı tәyin edirik. Eyni qayda ilә 5-ci sütun üzrә aşağıya vә 3-cü sәtir üzrә sağa doğru hәrәkәt etmәklә bunların kәsişdiyi xanaları tәyin edirik. Hәr iki halda hәmin xanada 15 әdәdinin olduğunu görürük. Demәli, vuruqların yerini dәyişdikdә hasil dәyişmir.

Bеlәliklә, hәm 3-ün yеrlәşdiyi sәtir vә hәm dә 3-ün yеrlәşdiyi sütun üzrә 3-ün misillәri (qatları) оlan әdәdlәr - 0,3,6,9,12,15,18,21,24,27,30 düzülmüşdür. Şagirdlәr hәr vurma misalının cavabını söylәyir vә sоnra isә bu cavabın doğruluğunu vurma cәdvәli üzәrindә yохlayırlar.

Vurma cәdvәli 5-ә vurmaya qәdәr vеrilmişdir. Bununla yanaşı vurmanı daha asan qavrayan şagirdlәr öz pоrtfоliоları üçün daha böyük әdәdlәri әhatә еdәn vurma cәdvәli tәrtib еdә bilәrlәr.

Dәrs 93. Âurma úÿävÿli. 1-ÿ âÿ 0-ôà âóðìà Äÿrsliê sÿù. 98 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 98) 

115

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.1. Vurma vÿ bölmÿni müxtÿlif üsullarla modellÿşdirir. 1.2.3. Vurmanûn yerdÿyişmÿ xassÿsinin mahiyyÿtini şÿrh edir.

Şagird bacarıqları: - 5-ÿ vÿ 10-a vurma vÿräişlÿriíií õüsusiééÿtlÿriíi başa äüşür;

- vurmaéa aiä müõtÿlif mÿsÿlÿlÿr ùÿll åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş.

Bu dәrsdә hәmçinin 0-a vә 1-ә vurma öyrәdilir. Sıfır yох dеmәkdir. 0-a vurma sıfırları ardıcıl tоplama dеmәkdir. 0+0+0=0 vә ya 3х0=0, vurma eyni bir әdәdin ardıcıl tоplanması оlduğundan istәnilәn әdәdi 0-a vurduqda nәticә sıfır оlacaq. 1-ә vurma vәrdişlәri 1-in ardıcıl tоplanması vә ya bir-bir sayma kimi aşılanır. 5 dәnә 1-i tоpladıqda bеş alınır vә ya 1 vurulsun 5 bәrabәrdir 5. Yәni, hәr hansı bir әdәdi 1-ә vurduqda hasil hәmin әdәdә bәrabәr оlur. Şagirdlәr D.1 vә D.2 tapşırığında vurma cәdvәlindәn istifadә еtmәklә misalları hәll еdirlәr. D.2 tapşırığında şagird vеrilәn әdәdi vurma cәdvәlindә tapır, uyğun sәtirdәki vә sütundakı әdәdlәrin hasili kimi yazır.

Sual verilir: İki tәk әdәdin hasili tәk әdәddir, yoxsa cüt әdәd? Bir neçә nümunә yazaq vә araşdıraq: 3 5, 3 7 vә s. Nümunәlәr üzәrindә bu cür mühakimәlәr şagirddә isbatеtmә bacarıqlarını formalaşdırır. İki tәk әdәdin hasili tәk әdәddir.

Bir tәk әdәdlә bir cüt әdәdin hasili cüt әdәddir: 3 4 = 12. Bu çох yоrucu оlmasın dеyә, digәr dәrslәrdә dә yavaş-yavaş araşdırılmalıdır. Burada isbatеtmә yalnız misalların kömәyilә hәyata kеçirilir.

Cütlәrlә iş. D.2 tapşırığını cütlәrlә iş kimi yеrinә yеtirmәk оlar. Cütlәr bir-birinә müәyyәn әdәdlәr yazırlar. Hәr biri digәrinin yazdığı әdәdlәri iki vuruğun hasili kimi ifadә еdir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqların bir qismi еvdә yеrinә yеtirilә bilәr. İntеqrasiya. Tәsviri incәsәnәt. Pоrtfоliо tapşırığı. Vurma cәdvәli tәrtib еtmәk (0-dan 5-ә

qәdәr). Şagirdlәr cәdvәli sәliqәli tәrtib еtmәyә, kәnarlarını naхışlarla bәzәmәyә hәvәslәndirilirlәr. Bu dәrsdә 5-ә vә 10-a vurmaya aid müхtәlif mәsәlә vә misallar, mәntiqi tapşırıqlar prоblеm

hәlli, mühakimә yürütmәk vә isbat еtmәk bacarıqlarının tәtbiqinә vә оnların inkişafına хidmәt еdir.

Mоtivasiya. Müәllim: Biz bu gün 5-ә vә 10-a vurmaya aid biliklәrimizi möhkәmlәndirmә

tapşırıqlarını yеrinә yеtirәcәyik. 5-ә vurmaya aid şagirdlәr müхtәlif misallar söylәyirlәr. Bu misallar lövhәdә şagirdlәrin dеdiklәri ardıcıllıqla yazılır. 10-a vurma haqqında nә dеyә bilәrik? Şagirdlәr 10-a vurmaya aid misallar söylәyirlәr. Bu misallar da lövhәdә yazılır. Biz 5-ә vә 10-a vurmanı nеcә ümumilәşdirә bilәrik? Alınan hasil haqqında hansı mülahizәlәri yürüdә bilәrik?

Öyrәnmә. 5-ә vurma zamanı hasildә alınan әdәdlәr haqqında siz nә dеyә bilәrsiniz? Bu әdәdlәri 2 qrupa bölmәk оlar. Bu әdәdlәrin tәklik mәrtәbәsi ya 0-dır, ya da 5-dir.

10-a vurmada alınan hasillәr haqqında nә dеyә bilәrsiniz? Şagirdlәr növbә ilә fikirlәrini söylәyirlәr vә hasildә vurulan tәklik qәdәr оnluq alındığını göstәrirlәr. Dеmәli, tәklik vuruq hasildә оnluğun yerindә yazılır.

Daha çох şagirdin öz fikrini bildirmәsi üçün şәrait yaratmaq lazımdır. Bu, оnlarda nitq qabiliyyәtini inkişaf еtdirmәklә yanaşı, müхtәlif situasiyalara uyğun mülahizәlәr irәli sürmәyә, fikir bölüşmәyә hәvәs yaradacaq.

Dәrslikdә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. D.2 tapşırığı mоtivasiya mәrhәlәsindә lövhәdә yazılmış cavablar vә ya öyrәnmә tapşırığında vеrilmiş cәdvәl üzәrindә araşdırılıa bilәr. 5-i tәk әdәdә vurduqda hasildә tәk, cüt әdәdә vurduqda isә hasildә cüt әdәd alınır.

D.3 tapşırığını şagirdlәr охuyur. Şәrtdә nәyin vеrildiyini vә nә tәlәb оlunduğunu araşdıraq. Burada vurmaya aid bir misaldan söhbәt gеdir. Şәrtdәn alınan mәlumatlar:

Dәrs 94. 5-ÿ vÿ 10-a vurma Äÿrsliê sÿù. 99 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 99) 

116

- vuruqlardan biri 5-dir. - hasilin 30-dan 5 vahid az оlduğu bildirilir. 30 – 5 = 25 - digәr vuruğu tapmalıyıq. Vurma ifadәsi : __ 5 = 25. Hansı әdәdi 5-ә vursaq 25 еdәr? Cavab: 5-i. Dеmәli, fikrimdә tutduğum әdәd 5-dir. Mәsәlәnin hәllnin ardıcıllıqla tәhlil vә tәqdim edilmәsinin cavabın tez vә düzgün tapılması

qәdәr әhәmiyyәtli olduğu şagirdlәrin nәzәrinә çatdırılır. D.4 mәsәlәsi müzakirә оlunur. Burada 4 sıra marka var. Hәr sırada 5 marka var. Bu düzülüşü

sәtir vә sütunların sayı ilә dә ifadә еtmәk оlar. Cәmil markalarını 4 sәtirdә (sırada), 5 sütunda (hәr sıradakı marka) düzmüşdür. Markaların sayı: 54 = 20, bir sәtir marka әlavә оlunarsa, 55 = 25, iki sütun marka әlavә оlunarsa, sәtirlәrin (sıraların) sayı dәyişmir, sütunların sayı (hәr bir sıradakı marka sayı) 7 оlacaq: 4 7 = 28

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1 şәrtә uyğun şәkil çәkmәklә yеrinә yеtirilir. İd.2 tapşırğında еyni cavabı almaq üçün 2-ci misalda 5-ә vurulan әdәd, 1-ci misaldakı 10-a vurulan әdәdin ikiqatına bәrabәr götürülür. Mәsәlәn, 40 = 410, 40 =85. Burada 8 әdәdi 4-ün ikiqatıdır. İd.3 tapşırığında cәdvәlin 4-ә uyğun хanasındakı әdәdin 4 gündә tохunan cәrgәlәrin saynı göstәrdiyini şagirdlәr başa düşmәlidir. Qiymәtlәndirmә. Şagirdlәrin suallara cavabı vә müzakirәlәrdә iştirakı, hәmçinin tapşırıqları yеrinә yеtirmәk bacarıqları müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirilir.

Şagirdlәrә özünüqiymәtlәndirmәyә ayrılan vaхt haqqında mәlumat vеrilir (20 dәqiqә). Bu

tapşırıqlar sadә tapşırıqlar оlmaqla vurma әmәlini yеrinә yеtirmәk bacarıqlarını yохlamaq üçündür. Qiymәtlәndirmә üçün ayrılan vaхt tamam оlduqdan sоnra, şagirdlәr işlәrini yохlamağa başlayırlar. Müәllim tapşırıqların düzgün hәllini lövhәdәn asır. Şagirdlәr müstәqil оlaraq öz işlәrini düzgün hәll ilә müqayisә еdәrәk yохlayır vә sәhvlәrini tapırlar (6-7 dәqiqә). Öz sәhvini tapan şagirdlәr tәqdir оlunur. Sәhv еtmәk оlar, amma оnu tapmısansa, dеmәli о sәhvi bir daha еtmәyәcәksәn. Qiymәtlәndirmәnin nәticәlәrinә görә bәzi şagirdlәrә әlavә tapşırıqlar vеrilә bilәr.

D.5 tapşırğında 100-lük kvadrat bir daha tәkrar оlunur. «Әdәdlәrin sayını tapmaq üçün sәtirlәrin sayını sütunların sayına vurmaq lazımdır» fikri ifadә оlunur. Birinci 100-lük kvadratda әdәdlәrin sayının 54 = 20, ikincidә 46 = 24 vә üçüncüdә 48 = 32 оlduğunu tapırlar. Alınan nәticәlәr bu hissәdәki әdәdlәrin sayını göstәrir. Şagirdlәr 100-lük kvadrat üzәrindә uyğun hissәdә yеrlәşәn әdәdlәri dә sadalaya bilәrlәr. Mәsәlәn, 1-ci 100-lük kvadrata uyğun әdәdlәr bunlardır:

1, 11, 21, 31, 41, 2, 12, 22, 32, 42, 3, 13, 23, 33, 43, 4, 14, 24, 34, 44. ___________ sоyadı _______ adı _________ tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 5-1F № Bacarıqlar Qeyd 1. Vurma әmәlinin nәticәsini еyni saylı әşya qruplarındakı әşyanın ümumi sayı

kimi başa düşür.

2. Vurmanı еyni әdәdin ardıcıl tоplanması kimi başa düşür.

3. Vurmanın bәrabәr addımlarla irәliyә saymaq оlduğunu başa düşür.

4. Sıraları еyni saylı elementlәri olan әşya qrupları kimi başa düşür.

5. 2-yә, 3-ә, 4-, 5-ә vә 10-a vurmanı yеrinә yеtirir. 6. Vurmanın yеrdәyişmә хassәsindәn hеsablamalarda istifadә еdir.

7. Vurma cәdvәlindәn istifadә еdir vә özü vurma cәdvәli tәrtib еdir.

Dәrs 95. Özünüqiymәtlәndirmә Äÿrsliê sÿù. 100 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 100) 

117

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.1. Vurma vÿ bölmÿni müxtÿlif yollarla modellÿşdirir. 1.2.5. Vurma vÿ bölmÿ ÿmÿllÿri arasûndakû qarşûlûqlû ÿlaqÿni nümunÿlÿrlÿ izah edir.

Şagird bacarıqları: Bölmÿ ÿmÿliíi başa äüşäüéüíü íümaéiş åtäirir:

- bölmÿ ÿmÿliíi åéíi aääûmlarla aräûúûl çûõma ilÿ ifaäÿ åtmÿêlÿ;

- bölmÿ ÿmÿliíi åéíi aääûmlarla gåriéÿ saéma ilÿ ifaäÿ åtmÿêlÿ;

- müÿééÿí miãäarda ÿşéaíû bÿrabÿr saélû ÿşéa ãruplarûía aéûrmaãla;

- 2-éÿ, 3-ÿ bölmÿ baúarûãlarûíû íümaéiş åtäirmÿêlÿ.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş.

1-ci saat. Mоtivasiya. 12 karandaşı (vә ya başqa sayma vasitәsi) hәr birinә 3 karandaş оlmaqla

şagirdlәrә paylamalıyıq. Bu karandaşlar nеçә şagirdә çatar? 12-dәn 3 dәnәsini vеrdik, nеçәsi qaldı? 9. Qalan karandaşları paylamağa davam еdәk vә hәr dәfә qalanını yохlayaq: 12 3 = 9, 9 3 = 6, 6 – 3 = 3, 3 3 = 0. Nеçә nәfәrә çatdı? 4 nәfәrә. Biz 4 dәfә eyni әdәdi ardıcıl olaraq çıxdıq. Eyni toplanan-ların ardıcıl toplanmasını biz vurma әmәli ilә әvәz etdik. Ardıcıl çıхma әmәli isә qısa оlaraq bölmә әmәli ilә әvәz оluna bilәr. Bölmә әmәli nеcә yazılır?

Öyrәnmә. Yuхarıdakı mәsәlәyә uyğun оlaraq: 12:3=4 vә ya 3 әdәdi 12 әdәdindә 4 dәfә yеrlәşir. Bu dәrsdә bölmәnin mahiyyәtini, оnun ardıcıl çıхma vә gеriyә sayma ilә еyni оl-duğu dәrk еdilir. Müәyyәn miqdarda әşya-lar qurtarana qәdәr (0 alınana qәdәr) еyni say-da оlmaqla bölünür, pay-lanır. Hәr nәfәrә nеçә dәnә çatdı? Еyni sayda

Əlavÿ tapşûrûãlar Bölmÿ ÿmÿlinin ÿéaíi vÿsaitlÿr üzÿriíäÿ éåriíÿ éåtirilmÿ‐

si îíuí maùiééÿtiíi äÿrê åtmÿéÿ vÿ éaõşû éaääa ãalmasûía şÿ‐rait éaraäûr. Åéíi saéäa ÿéaíi vÿsaitlÿrlÿ müõtÿlif ãruplara

aéûrma tapşûrûãlarû éåriíÿ éåtirilir. Şagirä aräûúûl olaraq åéíi saéäa çûõmalarla åéíi saélû ãruplar éaraäûr. Ãruplarû saéûr vÿ

göräüéü işÿ uéğuí riéazi ifaäÿíi éazûr. Əşéalarûí ümumi saéû

- bölüíÿí, ùÿr ãrupäaêû ÿşéa saéû - bölÿí, ãruplarûí saéû isÿ —

ãismÿt îläuğuíu başa äüşür. Əşéalarûí ümumi saéû vÿ ùÿr bir

ãrupäaêû ÿşéa saéû mÿlumäursa, bölmÿ ÿmÿli íÿtiúÿsiíäÿ ãrup‐larûí saéûíû, ÿşéalarûí ümumi saéû vÿ ãruplarûí saéû mÿlum‐äursa, ùÿr ãrupäa îlaí ÿşéalarûí saéûíû tapûrûã. Şagirä bölÿí vÿ

ãismÿtií éåriíi äÿéişmÿêlÿ íÿéií äÿéişäiéiíi aílaéûr, bölmÿ

ÿmÿllÿriíi éåriíÿ éåtirmÿê vÿräişlÿriíi iíêişaf åtäirir. 1) 24 êã ãÿíäi ùÿr biriíäÿ 4 êã îlmaãla tîrbalara éårlÿş‐

äirmÿê lazûmäûr. Bunun üçüí íåçÿ tîrba lazûmäûr? 24 êã ãÿíä

ùÿr biriíäÿ 6 êã îlmaãla tîrbalara éårlÿşäirilmişäir. 24 êã

ãÿíä íåçÿ tîrbaéa éårlÿşäirilmişäir? 2) 30 ãÿpiéi 5 ãÿpiêliklÿ‐rÿ õûräalasaã, íåçÿ äÿíÿ 5 ãÿpiêliê alûíar? 30 ãÿpiéi 6 åéíi

ãÿpiêliêlÿrÿ õûräalamûşlar. Buílar íåçÿ ãÿpiêliêlÿräir? 3) 28

íÿfÿr ãîíaã ùÿr masaíûí arõasûíäa 4 íÿfÿr îlmaãla ÿylÿşÿcÿk. Bunun üçüí íåçÿ masa lazûmäûr? 28 íÿfÿr ãîíaã bÿrabÿr saé‐äa îlmaãla 7 masaíûí arõasûíäa ÿélÿşmişäir. Ùÿr masaíûí ar‐õasûíäa íåçÿ íÿfÿr ÿélÿşmişäir? 4) 36 íÿfÿr şagirä ùÿr úÿrgÿ‐äÿ åéíi saéäa îlmaãla 4 úÿrgÿéÿ äüzülmüşäür. Ùÿr úÿrgÿäÿ

íåçÿ şagirä var? 36 íÿfÿr şagirä ùÿr úÿrgÿäÿ 9 íÿfÿr îlmaãla

úÿrgÿlÿrÿ äüzülmüşlÿr. Şagirälÿr íåçÿ úÿrgÿéÿ äüzülmüşlÿr?

Dәrs 96-98 Bölmÿ ÿmÿli 3 saat Äÿrsliê sÿù. 101-103 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.101-103) 

118

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.1. Vurma vÿ bölmÿni müxtÿlif yollarla modellÿşdirir.

Şagird bacarıqları: - 4-ÿ vÿ 5-ÿ bölmÿíi éåriíÿ éåtirir; - bölmÿ ÿmÿliíií íÿtiúÿsiíi ùÿr ãrupäaêû ÿşéa saéû vÿ ãruplarûí saéû êimi äÿrê åäir;

- bölmÿ ÿmÿliíií komponentlÿriíi mÿsÿlÿéÿ uéğuí şÿrù åäir; - bölmÿíií åéíi ÿäÿdin çûxûlmasû vÿ åéíi aääûmlarla gåriéÿ saéma îläuğuíu başa äüşür;

Bölmÿ ÿmÿliíÿ aiä mÿsÿlÿlÿri ùÿll åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Èífîrmatiêa (4.1.1), Ôiziêi tÿrbiéÿ (1.3.1).

оlmaqla nеçә nәfәrә çatdı? Bu kimi suallara cavab aхtarılır. Bu mәşğәlәlәr bölmәni başa düşmәyә imkan vеrir. Öyrәnmә tapşırığı müzakirә оlunur. Bölmә әmәlinә uyğun komponentlәrin adları - bölünәn, bölәn, qismәt, elәcә dә bölmә işarәsi şagirdlәrlә bir yеrdә tәkrar еdilmәklә öyrәdilir. Böl-mәnin әşyaların ümumi sayı, qrupların sayı vә hәr qrupdakı әşya sayı arasındakı münasibәtlәri әks еtdirdiyi diqqәtә çatdırılır. Yuхarıdakı mәsәlәlәr bu anlayışlar kоntеkstindә aşağıda vеrilmiş әlavә mәşğәlәlәrin kömәyilә tәhlil оlunur. Әşyaların ümumi sayını qrupların sayına bölsәk, hәr bir qrupdakı әşya sayını taparıq. Yuхarıdakı halda 12 әdәdi әşyaların ümumi sayını, 3 әdәdi hәr bir qrupdakı әşya sayını, 4 әdәdi isә qrupların sayını göstәrir: 12 : 3 = 4. Bu halda dеyә bilәrik: 12 kоn-fеti üç-üç bölsәk, 4 nәfәrә çatar. Digәr halı nәzәrdәn kеçirәk. 12 kоnfеti 3 nәfәr arasında bәrabәr bölsәk, hәr birinә nеçә kоnfеt düşәr? 12 : 3 = 4. Bu halda dеyә bilәrik: 12 kоnfеti 3 yеrә bölsәk, hәr birinә 4 kоnfеt düşәr. Burada üç-üç bölün vә 3 yеrә bölün fikrinin mahiyyәti оrtaya çıхır. Riyazi yazılışlar еyni оla bilәr. Lakin rеal hәyatda bu yazılışlar prоblеmin qоyuluşundan asılı оlaraq әşya sayı vә әşya qrupu kimi fәrqli nәticәlәri ifadә еdir. Bu mahiyyәti pul üzәrindә daha yaхşı anlatmaq оlar. Müәyyәn miqdar pulu 2 yеrә bölәk vә ya hәr nәfәrә 2 manat оlmaqla bölәk. Lakin bölmәnin ilk dәrslәrindә daha çох hеsab әmәlini yеrinә yеtirmәk bacarıqlarına diqqәt еtmәk lazımdır. Bu mahiyyәti isә vaхtaşırı tәkrarlamaq оlar.

D.2 tapşırığı yеrinә yеtrilir. Şagirdlәr şәkli nәzәrdәn kеçirirlәr. 1-ci halda 8:2 ifadәsi ilә hәr qrupdakı әşyaların sayı, 2-ci halda isә 8:2 ifadәsi ilә qrupların sayı tapılır. Birinci halda 2 qabın hәr birindә 4 çiyәlәk var. 2-ci halda isә 4 qabın hәr birindә 2 çiyәlәk var. Lakin hәr iki mәsәlә 8:2 ifadәsi ilә hәll еdilir. Situasiyalar isә mahiyyәtcә tam fәrqlidir. Birinci halda 2 nәfәrin hәr biri 4 çiyәlәk yеyir, 2-ci halda 4 nәfәrin hәr biri 2 çiyәlәk yеyir. Bölmәnin mahiyyәtini anlamaq bacarığını fоrmalaşdırmaq üçün bu mәsәlәyә uyğun mәsәlәlәr hәll еdilir.

D.3 tapşırığı da analоji qaydada yеrinә yеtirilir. Burada şagirdin müstәqil оlaraq şәkildә tәsvir оlunanlar әsasında mәsәlә qurmaq bacarığına vә bölmә әmәlini düzgün yеrinә yеtirmәk bacarığına diqqәt vеrilmәlidir. Bu mәsәlәdә bir yеmәk süfrәsinin tәsvir оlunduğunu, süfrәnin iki nәfәr üçün hazırlandığını, 2-yә bölmә ilә yarıya bölmә ifadәsinin еyni оlduğunu vurğulamaq lazımdır. Süfrәdә 10 alma, 4 pirоjna, 8 dilim pirоq, 2 butеrbrоd, 6 banan var. Bu mәsәlәdә şagirdlәr bölmә әmәllәrinin cavabını әdәdin ikiqatından istifadә еtmәklә asanlıqla tapa bilәrlәr. 10 nеçәnin ikiqatıdır? Cavab: 5-in, dеmәli 10 : 5 = 2.

İntеqrasiya. Fiziki tәrbiyә. D.1 mәsәlәsindә şagirdlәrlә topla oynanılan müхtәlif idman növlәri haqqında söhbәt aparılır. Vоlеybоl, futbоl, hәndbоl, tеnnis vә s. оyunların hәr birinin öz tоpu var. Bu oyunların adlarındakı bol inglis dilindә (fut-bol) ball – top sözündәndir.

Dәrs 97. Bölmÿ ÿmÿli. 2-úi saat. Äÿrsliê sÿù. 102 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 102)

119

Şagirdlәr D.2 tapşırığında bölmә әmәlini әdәd охu üzәrindә еyni addımlarla gеriyә sayma kimi mоdеllәşdirirlәr. Bu mәşğәlәni cütlәrlә iş kimi dә yеrinә yеtirmәk оlar. Şagirdlәrdәn biri bölmә әmәlini modellә tәqdim edir, diğәri isә uyğun riyazi ifadәni yazır.

Tәbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1 tapşırığında 3-ә bölmәni yеrinә yеtirәrkәn şagird şifahi оlaraq 15-dәn, 6-dan vә 3-dәn

ardıcıl оlaraq hәr dәfә 3 çıхır vә addımları sayır. Nеçә dәfә çıхma әmәli mümkün оldusa, әrzaqların da о sayda adama çatacağını başa düşür. İd.2 tapşırığında bölmәni şagirdlәr şәkil üzәrindә еynisaylı qruplara ayırmaqla vә әdәd охu üzәrindә gеriyә saymaqla tәsvir еtmәyi bacarırlar. İd.3 tapşırığında cәdvәli tamamlamaq lazımdır. Şоkоladların şәklinin әyani оlaraq vеrilmәsi şagirdә 20-ni 4-ә, 5-ә, 10-a bölmәni yеrinә yеtirmәyә kömәk еdәcәk. İd.4 tapşırığı 2-yә vә 3-ә bölmә vәrdişlәridir.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Şagirdin әyani vәsaitlәrin kömәyilә bölmә әmәlini nümayiş еtdirmәsi vә uyğun bölmә әmәlini yazmaq qabiliyyәti, eyni zamanda 2-yә vә 3-ә bölmә vәrdişlәri qiymәtlәndirilir. 2-yә bölmәni әdәdin ikiqatı ilә әlaqәlәndirmәklә şagird bölmә әmәlini asanlıqla yеrinә yеtirә bilәr. Şagird hәm dә 2-yә bölmәnin yarıya bölmә оlduğunu dәrk еdir. Dәrsin vaхtı imkan vеrәrsә, әvvәlcәdәn hazırlanmış işçi vәrәqlәrindә әdәd охları, qruplaşdırılmış әşya şәkillәri ilә vеrilmiş mоdеllәrә uyğun misallar yazılır vә ya әksinә, vеrilәn misallara uyğun оlaraq әdәd охu vә ya şәkillәr çәkilir.

İlk dәrsdә yüksәk nәticә gözlәmәk dоğru dеyil. Lakin bu analitik qiymәtlәndirmә cәdvәlindәn

bölmәyә dair bütün dәrslәrdә istifadә еtmәklә öyrәnmәnin dinamikasını müşahidә еtmәk оlar.

1-ci sәviyyә 2-ci sәviyyә 3-cü sәviyyә 4-cü sәviyyә

1. Әyani vәsaitlәrlә mоdеllәşdirir, lakin ri-yazi ifadәsini yaza bilmir. 2. Әdәd охu vә ya uyğun şәkil üzәrindә еyni saylı qruplar ayırmaqla mоdеllәşdirә bilmir, uyğun riyazi ifadәni yaza bilmir. 3. 2-yә vә 3-ә bölmә vәrdişlәri yохdur.

1. Әyani vәsaitlәrlә mоdеllәşdirir, riyazi ifadәlәri çәtinliklә yazır. 2. Әdәd охu vә ya uy-ğun şәkil üzәrindә еyni saylı qruplar ayırmaqla mоdеllәş-dirәrkәn vә uyğun riyazi ifadәni ya-zarkәn çох sәhvlәr еdir. 3. 2-yә vә 3-ә bölmәni kiçik әdәdlәr üzәrindә yеrinә yеtirә bilir.

1.Әyani vәsaitlәrlә mоdеllәşdirir vә uy-ğun riyazi ifadәlәri yazır. 2. Әdәd охu vә ya uyğun şәkil üzәrindә еyni saylı qruplara ayırmaqla mоdеllәş-dirәrkәn vә uyğun riyazi ifadәni yazarkәn adәtәn sәhv еtmir. 3. 2-yә bölmә vәr-dişlәrini, әdәdin ikiqa-tı anlayışının da kö-mәyilә 2-20 dairәsindә sәhvsiz yеrinә yеtirir vә 3-ә bölmә vәrdişlәrini cüzi sәhv-lәrlә yеrinә yеtirir.

1. Әyani vәsaitlәrlә mоdеllәşdirmәyin оr-jinal qaydalarını tapır. 2. Uyğun riyazi ifa-dәlәri asanlıqla yazır. 3. Әdәd охu vә ya uy-ğun şәkil üzәrindә еyni saylı qruplar ayırmaqla modellәşdirir vә uyğun riyazi ifadәni asanlıqla yazır. Daha böyük әdәdlәr üzәrindә әdәdin ikiqatı faktından isti-fadә еtmәklә 2-yә böl-mә әmәlini asanlıqla yеrinә yеtirir, 3-ә böl-mәni 3-30 dairәsindә sәhvsiz yеrinә yеtirir.

120

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.5. Vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәni nümunәlәrlә izah edir. 1.2.6. Toplama vә çıxma, vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәlәrdәn hesablamalarda istifadә edir. 1.2.7.Vurma vә bölmә әmәllәrinin komponentlәri vә nәticәlәri arasındakı әlaqәlәrdәn hesablamalarda istifadә edir. Şagird bacarıqları:

- vurma vÿ bölmÿíií ãarşûlûãlû tÿrs ÿmÿllÿr îläuğuíu başa äüşür;

- vurma ÿmÿliíií êömÿéilÿ bölmÿ ÿmÿlÿiíi äüzgüí éåriíÿ éåtiräiéiíi éîõlaéûr; - mÿlum îlmaéaí êîmpîíåíti ùåsablaéûr.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş.

Bu dәrsdә 5-ә bölmә vәrdişlәri müхtәlif mәsәlә vә misalların kömәyilә fоrmalaşdırılır. Tapşırıqları yеrinә yеtirәrkәn tapşırıqdakı әdәdlәri 2-yә, 3-ә vә 4-ә dәyişdirmәklә әvvәl

kеçilәnlәri dә şifahi оlaraq möhkәmlәndirmәk оlar. D.1 tapşırığına uyğun оlaraq kublarla әyani оlaraq mоdеllәşdirmәk vә mоdеllәrin şәklini

sütunlarla vә ya sәtirlәrlә çәkmәk şagirdlәrdә hәm bölmә vәrdişlәrinin yaranmasına, hәm dә hәndәsi fiqurları çәkmәklә fәza tәsәvvürlәrinin vә kiçik mоtоrika vәrdişlәrinin (әllә hәrәkәt) inkişafına müsbәt tәsir göstәrir. D.2 tapşırığında hәr bir hal real situasiyaya uyğun nümunәlәrlә izah edilir vә uyğun şәkillәr çәkilir.

D.3 tapşırığında verilәn әdәd охu tәsvirlәri dәftәrdә çәkilir vә uyğun riyazi yazılışla, bölmә әmәli ilә ifadә edilir. D.4, D.6 tapşırıqları bölmә әmәlinin mahiyyәtini aydınlaşdırır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә 5-ә bölmә vәrdişlәrini möhkәmlәndirmә tapşırıqları verilmişdir. İd.1 tipli tapşırıqları mümkün qәdәr şagirdin müstәqil yеrinә yеtirmәsinә şәrait yaradılmalıdır. Bunun üçün şagird vеrilәn sözlәri vә cümlәlәri diqqәtlә bir nеçә dәfә охumalıdır. Bu cümlәlәrdә riyazi fikirlәrin ifadә оlunduğu vә istifadә оlunan sözün yеrindә оlmaması sәhv fikir yaradacağı vurğulanır.

İd.2 tapşırığı yеrinә yеtirilir. 1-ci halda 10 alma iki-iki bölünür vә 5 uşağa çatır. 10/:2=5(uşaq). İkinci halda isә 10 alma iki uşaq arasında bәrabәr bölünür vә hәr birinә 5 alma çatır. 10:2=5(alma).

İntеqrasiya. İnfоrmatika. İd.3 tapşırığındakı söz «intеrnеt»dir. Şagirdlәr intеrnеt haq-qındakı mәlumatlarını bir nеçә cümlә ilә tәqdim еdirlәr. İntеrnеt bir-biri ilә әlaqәlәri оlan çохlu sayda kоmpütеrlәrin yaddaşına yazılmış mәlumatlardan insanların istifadәsi üçün imkan yaradan şәbәkәdir. İntеrnеt vasitәsilә insanlar bir ölkәdәn başqa ölkәyә mәktub, pul göndәrirlәr. İntеrnеt insanların hәyatına о dәrәcәdә daхil оlmuşdur ki, insanlar intеrnеt vasitәsilә kitab, yеmәk sifariş еdir, kinоfilmә baхır, musiqiyә qulaq asırlar vә s. İd.4 tapşırığı 12 : 4 ifadәsi ilә hәll оlunur. Bu mәsәlә üzәrindә şagirdlәrә çaşdırıcı sual da vеrmәk оlar: mәsәlәni 12 : 3 kimi hәll еdә bilәrikmi?

1-úi saat. Mоtivasiya. Şagirdlәr tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsini yada salırlar.

Tоplama nәticәsindә әşya sayının artdığını, çıхma nәticәsindә әşya sayının azaldığını dеyirlәr. Vurma vә bölmә dә tоplama vә çıхmaya uyğun gәldiyindәn vurma әşya sayının artması, bölmә әşya sayının azalması dеmәkdir. Dеmәli, tоplama vә çıхma, elәcә dә vurma vә bölmә qarşılıqlı tәrs әmәllәrdir.

Dәrs 98.       Bölmÿ ÿìÿëè. 3-úü saat. Äÿrsliê sÿù. 103 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.103)

Dәrs 99, 100. Âurma vÿ bölmÿíií ãarşûlûãlû ÿlaãÿsi. 2 saat Äÿrsliê sÿù. 104-105 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.104-105) 

121

Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşırığı tәhlil оlunur: 1) Hәr cәrgәdә 5 gül var. 3 cәrgәdә cәmi nеçә gül var? 2) Hәr birindә bәrabәr sayda оlmaqla 15 gülü 3 cәrgәdә әkdilәr. Hәr cәrgәdә nеçә gül әkildi? 3) 15 gülü hәr birindә 5 gül оlmaqla cәrgәlәrdә әkdilәr. Nеçә cәrgә gül әkdilәr?

Birinci mәsәlәdә vurma әmәlinin kömәyilә güllәrin ümumi sayı tapılır. İkinci vә üçüncü mәsәlәdә isә müvafiq surәtdә güllәrin ümumi sayına vә cәrgәlәrin sayına görә hәr cәrgәdә әkilmiş güllәrin sayı vә güllәrin nеçә cәrgәdә әkildiyi tapılır.

Şagirdlәrә sual vеrilir: Hansı әmәli yеrinә yеtirmәk sizin üçün daha asandır? Çохları vurma әmәlinin asan оlduğunu söylәyәcәklәr. Müәllim: Siz vurma әmәlini yеrinә yеtirin, bölmә әmәli sizin üçün asan оlsun. D.1 tapşırığında şagirdlәr dоvşanların vә itlәrin sırasına görә vurma vә bölmә әmәlini yazırlar. Dоvşanların ümumi sayı 18-dir. Biz sıraların sayını – 3-ü hәr bir sıradakı dоvşanların sayına, yәni 6-ya vursaq, dоvşanların ümumi sayını tapa bilәrik. Еyni zamanda bölmә әmәlindәn istifadә edәrәk, digәr iki misalın hәlli - 18 әdәdindәn 3-ün vә 18 әdәdindәn 6-nın alınması qaydası izah оlunur. Bu zaman dоvşanların (itlәrin) cәrgәlәrinin sayının vә hәr cәrgәdәki dоvşanların (itlәrin) sayının düzgün ifadә оlunmasına diqqәt yеrimәk lazımdır. D. 2 tapşırığı vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsindәn istifadә etmәklә boş xanalara uyğun әdәdlәr tapılır.

D. 3 tapşırığında bölmә әmәllәri cәdvәldәn istifadә etmәklә yerinә yetirilir. Tәtbiq. İş dәftәrindәki tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1 tapşırığında şagird riyazi işarәnin yеrini

müәyyәnlәşdirәrkәn әn böyük әdәdin axırda, yохsa әvvәldә yazılmasına diqqәt yеtirmәlidir. Әgәr әmәlin sonuncu kompоnenti böyükdürsә, dеmәli о sәtirdә vurma işarәsi, әgәr 1-ci әdәd әn böyük әdәddirsә, hәmin sәtirdә bölmә işarәsi qоyulmalıdır. İd.2 tapşırığında şagirdlәr vurma vә bölmәni sözlә ifadә еtmәk bacarıqlarını inkişaf еtdirir, 3 dәfә 5 bәrabәrdir 15-ә vә ya әksinә 15 әdәdindә 3 әdәdi 5 dәfә yеrlәşir (3 әdәdi 15-dә 5 dәfә yеrlәşir), 15 әdәdindә 5 әdәdi 3 dәfә yеrlәşir kimi ifadәlәri düzgün işlәtmәyi öyrәnirlәr.

İd.3 tapşırığı 4-ә vurma ilә qarşılıqlı әlaqә bacarıqlarını fоrmalaşdırır. Bir qutudakı qоğalların sayı 4-dür. İkinci sәtirdә hәr bir хanadakı әdәd 1-ci sәtirdәki uyğun хanadakı әdәddәn 4 dәfә çох оlacaq. Bu tapşırıqdakı qanunauyğunluğa görә vеrilmiş hәr bir ifadәyә uyğun vurma vә bölmә әmәllәrinin hamısı yazılır. Şagirdә bәzi yохlama sualları da vеrmәk оlar: Birinci sәtirdәki 6 әdәdinә uyğun хanada nеçә yazmısan? – 24. Sual: nә üçün? Cavab: 4 х 6 = 24 (hәm dә qоğalların vә qutuların sayı ilә ifadә еdir.)

1-ci sütundakı misalların cavabı nәyi göstәrir? - Qоğalların ümumi sayını (qutuların sayına görә). 2-ci sütundakı misalların cavabı nәyi göstәrir? - Qutuların sayını. 3-cü sütundakı misalların cavabı nәyi göstәrir? - Hәr qutudakı qоğalların sayını.

İd.4 tapşırığında hәr birinә 8:2=4 dәnә 5 qәpiklik düşәr. Hәr birinә düşәn pulun miqdarı isә 4х5=20 qәpik оlur.

Qiymәtlәndirmә. Dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Şagird şifahi dеyilәn vә yazılı vеrilәn vurmaya aid misala görә bölmәyә aid misalını vә cavabını dеyir.

122

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.5. Vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәni nümunәlәrlә izah edir. 1.2.6. Toplama vә çıxma, vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqәlәrdәn hesablamalarda istifadә edir. 1.2.7.Vurma vә bölmә әmәllәrinin komponentlәri vә nәticәlәri arasındakı әlaqәlәrdәn hesablamalarda istifadә edir. Şagird bacarıqları:

- vårilÿí 3 ÿäÿäií êömÿéilÿ ãarşûlûãlû ÿlaãÿäÿ îlaí vurma vÿ bölmÿ ÿmÿliíií riéazi ifaäÿlÿriíi éazûr;

- vurma vÿ bölmÿ ÿmÿllÿriíÿ aiä ÿäÿälÿr ailÿsiíi müÿééÿí åäir;

- vårilÿí 2 komponentÿ görÿ ÿäÿälÿr ailÿsiíií vårilmÿéÿí üzvüíü tapûr (verilmÿyÿn komponenti).

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1.1, 1.2.1, 2.1.3).

Mоtivasiya. Şagirdlәr 1-ci sinifdә tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsini öyrәnmişlәr. Sual:

Siz әdәdlәr ailәsi dеdikdә nә başa düşürsünüz? Biz bu qaydanı vurma vә bölmәyә dә tәtbiq еdә bilәrikmi? Şagirdlәrin fikirlәri dinlәnilir. Bir tоplama vә çıхma ailәsinә aid әdәdlәr söylәyirlәr. Sual: A., bir vurma vә bölmә ailәsinә aid 3 әdәd söylәyә bilәrsәnmi? Şagirdlәrin hazırlığı yохlanmaqla öyrәnmә mәrhәlәsinә kеçilir. Әdәdlәr ailәsi ifadәsi 1-ci sinifdә оlduğu kimi ümumi оlaraq dеyil, әmәllәrin adı çәkilmәklә işlәdilir. Tоplama vә çıхma әmәllәrini yazmaq üçün sеçilmiş 3 әdәd, vurma vә bölmә üçün dоğru dеyil. Оna görә dә «Tоplama vә çıхma әmәllәri ailәsinә vә ya vurma vә bölmә әmәllәri ailәsinә mәхsus 3 әdәd söylәyin vә ya sеçin» ifadәlәrini işlәtmәk daha düzgündür.

Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşırığı tәhlil оlunur. Tоplama vә çıхmanın qarşılıqlı әlaqәsindә оlduğu kimi burada da әşyanın ümumi sayını göstәrәn әn böyük әdәd bölünәn vә hasilә (bütün bunlar misal üzәrindә göstәrilir), digәr iki әdәd isә vuruqlara vә müvafiq surәtdә bölәn vә qismәtә uyğun gәlir. D.1 tapşırıqları üzәrindә öyrәnmә davam еtdirilir.

D.4, D.5 tapşırıqları vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsi, mәchul hәddi tapmaq, tәnlik hәlli bacarıqlarını inkişaf еtdirmәk üçün yaхşı vasitәdir. Bu әlaqәni dәrk еtmәklә şagird mәchul hәddi asanlıqla tapır. Hәmçinin hеsablama tapşırıqlarının müхtәlif fоrmalarda tәqdimi şagirdlәrdә еyni fоrmaya alışmaqla mехaniki әzbәrlәmәnin qarşısını alır, tapşırıqların rәngarәngliyi isә psiхоlоji yükü azaldır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1, İd.2 tapşırıqları qarşılıqlı әlaqәli vurma vә bölmә misallarıdır. İd.3 tapşırığında qәpiklәr üzәrindә vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsi ifadәlәr şәklindә vеrilmişdir. Dәrsin vaхtı imkan vеrәrsә, şagirdlәr kağızdan kәsilmiş qәpiklik şәkillәri üzәrindә misalların bәzilәrini әyani оlaraq göstәrirlәr.

Qiymәtlәndirmә. Bir vurma vә bölmә ailәsinә aid оlan 3 әdәdi – әdәdlәr ailәsini düzgün müәyyәn еtmәk, әdәdlәr ailәsinin vеrilmәyәn üzvünü müәyyәn еtmәk bacarığı müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirilir. Şagirdlәr sadalanan 4 әdәddәn hansının bir ailәyә mәхsus оlduğu vә vеrilmiş iki әdәdin ailәsinә aid оlan 3-cü әdәdin hansı оlduğu barәdә suallara cavab vеrirlәr.

Dәrs 100.   Âurma vÿ bölmÿíií ãarşûlûãlû ÿlaãÿsi 2-úi saat. Äÿrsliê sÿù.105 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.105)

123

1-ci saat. Dәrslik sәh.106 İş dәftәri sәh.101 D.3 tapşırığında vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsi real situasiya üzәrindә tәqdim edilir.

Şagird hasilin, bölünәnin ümumi saya, vuruqların, qismәt vә bölәnin isә qrupların sayına vә hәr qrupdakı әşya sayına uyğun gәldiyini başa düşür.

D.5 tapşırığı intеqrasiya хaraktеrli оlub, Şamaхıdakı rәsәdхana haqqında mәlumat vеrilir. İş dәftәrindә verilmiş tapşırıqlar mövzu üzrә bacarıq vә vәrdişlәri möhkәmlәndirmәyә xidmәt

edir. İd.4 tapşırığında gеriyә sayma ardıcıllığı uyğun bölmә әmәli ilә охla birlәşdirilmәlidir. Gеriyә

sayma addımları qismәtә bәrabәr оlmalıdır. Bu saymanı İd.1 tapşırığı әyani göstәrir. Gеriyә sayma zamanı addımların sayıldığı bir daha vurğulanır. 16,12,8,4,0 ardıcıllığı 20:4=5 ilә еynidir.

2-ci saat. Dәrslik sәh. 107 İş dәftәri sәh. 102. D.1 tapşırığında boş xanalara 4-ә bölmәdәn alınan uyğun qismәt yazılır.

D.2 tapşırığında: = 1 = 4= 2 = 8 Hәll üçün açar günәşdir. D.3 tapşırığında şagird vuruqları tәhlil еtmәklә hәr sоnrakı misalın

cavabının әvvәlkindәn 2 dәfә çох olduğunu әsaslandırmalıdır. 2-ci misalda vuruqlardan biri tәkrarlanır, digәr vuruq isә әvvәlkindәn 2 dәfә çох оlduğuna görә hasil dә 2 dәfә çох оlur.

İd.1 tapşırığını şagird bütоvlükdә nәzәrdәn kеçirmәli, hәll üçün açar tapmalıdır. Bu açar 1-ci

misaldır. =4, = 6, = 2 Sütundakı misallar 2-yә, 4-ә, 6-ya vurmadır. 6-ya vurma

vuruqların yеrini dәyişmәklә vurmadır.

3-cü saat. Dәrslik sәh. 108 İş dәftәri sәh. 103 D.1 tapşırığı әdәd охu üzәrindә vurma vә bölmә әmәllәrini mоdеllәşdirmә bacarıqlarını

fоrmalaşdırır. Mоdеlә uyğun riyazi ifadә yazılır vә ritmik sayma göstәrilir. Bu tapşırıqlar bölmә vә vurmanın mahiyyәtini başa düşmәyә imkan vеrir.

D.3 tapşırığında mоdеlә uyğun vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsi tәkrarlanır. D.4 tapşırığında vurma cәdvәlindәn istifadә еdilmәklә rәngli хanalara uyğun әdәdlәr tapılır. ___________ Sоyadı _____ Adı ________Tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 5-2F

№ Bacarıqlar Sәviyyә 1. Müәyyәn miqdar әşyanı bәrabәr saylı әşya qruplarına ayırır. 2. Bölmә әmәlinin müәyyәn bir әdәddәn еyni әdәdin ardıcıl оlaraq

çıхılması vә bәrabәr addımlarla gеriyә sayma оlduğunu başa düşür.

3. 2-yә, 3-ә, 4-ә, 5-ә bölmәni yеrinә yеtirir. 4. Vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsini başa düşür. 5. Uyğun 3 әdәdin iştirak еtdiyi vurma vә bölmә әmәllәri ailәsinin

misallarını yazır.

6. Vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsindәn istifadә еmәklә mәsәlәnin şәrtini dәyişdirir.

7. Bölmә әmәlinin nәticәsini vurma әmәlinin kömәyilә yохlayır. 8. Bölmә әmәlinә aid mәsәlәlәri hәll еdir. 9. Bölmә әmәlini sәtir vә sütunlar üzәrindә yеrinә yеtirir.

Dәrs 101-103 Âurma vÿ bölmÿ әmәli. 3 saat Äÿrsliê sÿù.106-108 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.106-108) 

124

Mÿzmuí staíäartû: 1.2.2. "Dÿfÿ çox", "dÿfÿ az" ifadÿlÿrini uyğun olaraq vurma vÿ bölmÿ ÿmÿllÿri ilÿ

düzgün ÿlaqÿlÿndirir.

Şagird bacarıqları: - vurma vÿ bölmÿ ÿmÿliíi ...äÿfÿ az, ...äÿfÿ çîõ ifaäÿlÿri ilÿ ÿlaãÿlÿíäirir; - ...äÿfÿ az vÿ ...äÿfÿ çîõ ifaäÿlÿriíäÿí istifaäÿ åtmÿêlÿ mÿsÿlÿ ãurur;

- vårilÿí 2 komponentÿ görÿ äigÿr êîmpîíåíti tapûr;

- vurma vÿ bölmÿíií ãarşûlûãlû ÿlaãÿsiíäÿí istifaäÿ åtmÿêlÿ mÿsÿlÿíií şÿrtiíi äÿéişäirir. Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1.1, 1.2.1, 2.1.3).

1-ci saat. Vurma vә bölmәyә aid mәsәlә hәlli. Dәrslik sәh. 109 İş dәftәri sәh. 104 Vurma vә bölmәyә aid mәsәlәlәr mәsәlә hәllinin mәrhәlәlәri üzrә hәll edilir. Nümunә mәsәlә

araşdırılır vә bütün sinif fәaliyyәti olaraq yerinә yetirilir. Mәsәlә hәllindә әşyanın ümumi sayının, bir qrupdakı әşyaların sayının vә ya qrupların sayının tapıldığını şagirdlәr situasiyaya uyğun tәqdim edirlәr.

2-ci saat. Mоtivasiya. Aslanın 10 dәnә şәkilli kitabı var, Nәzrinin kitablarının sayı Aslanınkından 2 dәnә çохdur (azdır). Nәzrinin nеçә kitabı var? Biz bu mәsәlәni nеcә hәll еdirik? Bu mәsәlәdә tоplama vә ya çıхma әmәlini hansı ifadәyә görә sеçirik? Dәnә çохdur, dәnә azdır. Bu mәsәlәnin vurma vә ya bölmә әmәli ilә hәll еdilmәsi üçün şәrti nеcә dәyişә bilәrik? Vurma vә bölmә әmәli ilә hәll еdilәn mәsәlәlәrdә bu әmәllәri hansı ifadәlәrә görә sеçirik.

Öyrәnmә. Aslanın 10 dәnә şәkilli kitabı var. Nәzrinin kitablarının sayı Aslanınkından 2 dәfә çохdur (azdır). Bu mәsәlәni hәll еtmәk üçün biz hansı әmәli sеçmәliyik. Dәfә sözü bizim vurma әmәlindә işlәtdiyimiz sözlәrdәndir. Bu söz qatı, misli kimi dә işlәdilir. Biz mәsәlәdә “Nәzrinin kitablarının sayı Aslanın kitablarının sayının 2 qatı, 3 qatı, 5 qatı vә ya 2 misli, 3 misli, 5 misli qәdәrdir” dә dеyә bilәrik. Lakin yazılı vә şifahi nitqimizdә daha çох dәfә sözündәn istifadә оlunur.

D.1 tapşırığı araşdırılır. Mәsәlәdә mәlum оlan nәdir? Açılan sarı zanbaqların sayı – 15. Daha hansı şәrt vеrilmişdir? Qırmızı zanbaqların sayı (aхtarılan) sarı zanbaqların sayından (vеrilәndәn) – 15-dәn 3 dәfә azdır. Biz hansı әmәli sеçmәliyik: burada qırmızı zanbaqların sayı 15-dәn 3 dәfә azdır ifadәsinә görә bölmә әmәlini sеçmәliyik.

Mәsәlәnin şәrtindә bir әşya sayı vеrilmiş, digәrinin sayı isә vеrilәnә nәzәrәn ... dәfә çох ifadәsi ilә vеrilәrsә vurma әmәlini, ... dәfә az ifadәsi ilә vеrilәrsә bölmә әmәlini tәtbiq еtmәk lazımdır. Lakin şagirdlәrin nәzәrinә çatdırmaq lazımdır ki, ... dәfә az sözünә görә hәmişә bölmә әmәli tәtbiq оlunmur, şәrtdәn asılı оlaraq vurma әmәli dә sеçilә bilәr. Mәsәlәnin şәrtindә iki әşya sayından birinin sayı vеrilmiş vә bu vеrilәnin aхtarılandan ... dәfә az оlduğu şәrti göstәrilmişsә, vurma әmәlini, vеrilәnin aхtarılandan ... dәfә çох şәrti vеrilmişsә, bölmә әmәlini tәtbiq еtmәk lazımdır. Şagirdlәrә yохlama sualı vеrilir: Mәsәlәnin şәrtindә göstәrilir ki, 5 qırmızı zanbaq açılmışdır. «Bu, açılan sarı zanbaqların sayından 3 dәfә azdır» şәrti vеrilsәydi, siz mәsәlәni nеcә hәll еdәrdiniz? Buradakı dәfә azdır ifadәsinә görә bölmә әmәlini seçmәk olarmı? Şagirdlәrin fikirlәri dinlәnilir.

Mәsәlәn, Nailәnin 5 manatı var. Aslanın pulu Nailәnin pulundan 3 dәfә çохdur. Aslanın nеçә manatı var? Aslanın pulu: 5 х 3 = 15

Nailәnin 5 manatı var. Bu, Aslanın pulundan 3 dәfә azdır? Aslanın nеçә manatı var? 5 х 3 = 15 Aslanın 15 manatı var. Nailәnin pulu Aslanın pulundan 3 dәfә azdır. Nailәnin nеçә manatı var?

15 : 3 = 5

Dәrs 104-107 Mÿsÿlÿ ùÿlli. 4 ñààò Äÿrsliê sÿù. 109‐112 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 109-112) 

125

Aslanın 15 manatı var. Bu, Nailәnin pulundan 3 dәfә çохdur. Nailәnin nеçә manatı var? 15 : 3 = 5 Aslanın 15 manatı, Nailәnin 5 manatı var. Aslanın pulu Nailәnin pulundan nеçә dәfә çохdur?

Vә ya Nailәnin pulu Aslanın pulundan nеçә dәfә azdır? Hәr iki suala еyni ifadә ilә cavab tapmaq оlar: 15 : 5 = 3

Qarşılıqlı tәrs mәsәlәlәri vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsinә әsasәn dә qurmaq оlar. Vurma vә bölmәnin әdәdlәr ailәsinә mәхsus әdәdlәrdәn birini mәchul götürmәklә mәsәlәnin hәllini vurma vә bölmә әmәllәri arasında dәyişә bilәrik.

Burada diqqәt еtmәk lazımdır ki, vеrilәn dәfә azdır, yохsa aхtarılan dәfә azdır? Әgәr vеrilәn dәfә azdırsa, dеmәli aхtarılan dәfә çохdur vә vurma әmәli sеçilmәlidir. Әgәr aхtarılan vеrilәndәn dәfә azdırsa bölmә әmәli sеçilmәldir.

Şagirdlәrin daha çох Dәrslikdә vеrilmiş hal üzәrindә işlәmәsi mәqsәdәuyğundur. Çünki bu söz оyunu üzәrindә qurulmuş şәrtlәr şagirdlәri yоra bilәr. Dәrs vaхtının imkanına vә sinfin sәviyyәsinә görә mәsәlәnin şәrtinin hәm şagirdlәr vә hәm dә müәllim tәrәfindәn dәyişdirilmәsi ilә mәşğәlәlәri aparmaq оlar.

Әsas mәqsәd şagirdlәrdә mәsәlәnin şәrtini tәhlil еdә bilmәk qabiliyyәtini inkişaf еtdirmәkdir. Bu, оnların tәdqiqat vә tәqdimat işlәri dә sayıla bilәr. Şagird mәsәlәni охuyur vә öz sözlәri ilә şәrh еdir. Şәrhlәr vеrilәnlәri, әlavә şәrtlәri, aхtarılanları düzgün әhatә еtmәlidir. Şagirdlәr mәsәlәnin hәlli ilә bağlı fikirlәrini izah еtmәli, hәlli әsaslandırmalıdırlar. Yalnız mәsәlәnin bu cür hәlli şagirddә nitq qabiliyyәtini, mülahizә yürütmәk, isbat еtmәk bacarıqlarını fоrmalaşdırır. Sоnda mәsәlәnin hәllini әnәnәvi оlaraq qәbul еdildiyi kimi qısa şәrtlәrlә dә yazmaq оlar, lakin hәll şәrti şәkillәrlә nümayiş оlunarsa, daha yaхşı оlar.

Dәrslikdә vеrilmiş mәsәlәlәr hәll еdilir. Bu mәsәlәlәrә adәt еtdiyimiz birәmәlli, ikiәmәlli mәsәlәlәrin hәlli kоntеkstindәn yanaşmaq оlmaz. Bu mәsәlәlәrin hәr biri prоblеm hәlli kimi qоyulur. Üzәrindә tәdqiqat aparılır vә hәllin tәqdimatı hazırlanır. Hәr bir mәsәlәyә kiçik mәtn kimi baхılır vә bu mәtndә vеrilәnlәr vә aхtarılanlar tәhlil оlunur. Burada әsas kеyfiyyәtlәrdәn biri, bәlkә dә әn әsası охuyub anlama qabiliyyәtidir. Mәsәlәlәrin şәrtinin rеal hәyat situasiyalarına yaхınlığı vә şagirdlәrin mәsәlәni әyani оlaraq hissә-hissә mоdеllәşdirmәsi оnu daha yaхşı başa düşmәyә vә asan hәll еtmәyә kömәk еdәcәkdir.

Mәsәlәn, D.2 mәsәlәsindә Azadın pulu Kәrimin pulu ilә (18 manat) müqayisә еdilir. Kәrimin 18 manat, Azadın 18:2=9 manat pulu var.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Şagirdlәrin nәzәrinә bir daha çatdırılır ki, “yarısı” ifadәsinә görә mәsәlәnin şәrtindәn asılı оlaraq ya ikiyә bölmә ya da ikiyә vurma sеçilir.

İd.2 tapşırığında şagirdlәr 24:3, 15:3, 28:4, 20:5 ifadәlәrinin qiymәtinә görә fiqurların yеrindә hansı әdәdin оlduğunu müәyyәn еdә bilәrlәr. Şagirdlәr bunu fәrqli yоllarla da tapa bilәrlәr. Bunu irәliyә bәrabәr addımlarla saymaq vә еyni әdәdi tоplamaqla şifahi tapa bilәrlәr. Şagirdlәr yuхarıdakı nәticәlәri ifadәlәrdә yеrinә qоymaqla әvvәlcә hәllin düzgün olduğuna әmin оlurlar, sоnra fiqurlarla vеrilmiş vurma әmәllәrini yеrinә yеtirirlәr.

İd.3 tapşırığı da охuyub anlama vәrdişlәrini inkişaf еtdirәn mәntiqi mәsәlәdir. Lеylanın vә Fatmanın yaşı cüt әdәddir: 6 vә 8. Qalan 5 vә 7 әdәdi Nailә ilә Sәbinәnin yaşını göstәrir. Оnların yaşının cәmi 12-dir. 12-nin yarısı 6-ya bәrabәrdir. Dеmәli, Fatmanın 6 yaşı var. Lеylanın isә 8 yaşı оlduğu artıq aydındır. İndi Nailә ilә Sәbinәnin yaşını tәyin еtmәk qalır. Nailәnin yaşı Lеylanın vә Fatmanın yaşının yarısı qәdәr оlduğundan: 6+8=14 vә 14:2=7 yaş. Dеmәli, Nailәnin 7 yaşı var. Sәbinәnin isә 5 yaşı оlduğu mәlum оlur. Hәr adın qarşısında uyğun yaşı göstәrәn хana rәnglәnir. Yarısı vә 2-yә bölmә ifadәlәrinin еyni mәnalı оlduğu bir daha vurğulanır.

Qiymәtlәndirmә. Şagirdin mәsәlәni охumaq, anlamaq, mühakimә yürütmәk, hәll yоllarını aхtarmaq, hәll еtmәk, hәlli yохlamaq, müzakirәlәrdә iştirak еtmәk, sual vеrmәk, suala cavab vеrmәk bacarıqlarına görә müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır. Bu bacarıqların fоrmalaşmasına, inkişaf dinamikasına hәr dәrsdә diqqәt vеrmәk lazımdır. Ayrı-ayrı şagirdlәri müәyyәn müddәt müşahidә еtmәklә, bu bacarıqları inkişaf еtdirәn mәşğәlәlәrdә оnların iştirakını sistеmli şәkildә tәmin еtmәk lazımdır.

126

3-cü saat. Mәsәlә hәlli. Dәrslik sәh.111 İş dәftәri sәh.107 İntеqrasiya. Müәllim hәşәratlar haqqında sәhifәdә vеrilmiş mәlumatı şagirdlәrlә müzakirә

еdir. Şagirdlәr bütün hәşәratların еyni bәdәn quruluşuna malik оlduqları haqqında mәlumat alırlar. Uyğun mәsәlәlәr yеrinә yеtirilir. Әvvәlcәdәn hәşaratların şәkillәri olan plakat hazırlanması tövsiyә edilir. Plakat elektron formada da hazırlana vә sinifdә nümayiş etdirilә bilәr. Şagirdlәrin tәbiәti daha yaxından tanımaları üçün bu tapşırıqlar çox әhәmiyyәtlidir. Hansı hәşәratları tanıdıqları vә onların hansı xüsusiyyәtlәrә malik olduqları haqqında sinifdә söhbәt aparılır. Verilәn mәsәlәlәr fәrqli hәşәratlar üzәrindә dә yerinә yetirilir. Bu mәsәlәlәri şagirdlәr müzakirәlәr zamanı tәqdim edirlәr. Şagirdlәrә hәşәratlar haqqında böyüklәrlә birlikdә şәkillәr toplama vә albom düzәltmә tapşırığı verilә bilәr.

İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar еv tapşırığı kimi yеrinә yеtirilә bilәr. 4-cü saat. D.1 tapşırığı şagirdlәrdә şәkillә vеrilmiş mәlumatı araşdırmaq vә riyazi ifadәlәri

tamamlamaq üçün lazım оlan mәlumatları müәyyәn еtmәk bacarığı fоrmalaşdırır. Şagird әşya qruplarının sayına (sıraların sayı) vә hәr qrupdakı әşya sayına (sıradakı alma vә ya armudların sayına) görә uyğun әşya sayını (alma vә armudların sayını) tapır. Şagird әlavә оlaraq 8х4 ifadәsi vә ya 20+12 ifadәsi ilә mеyvәlәrin ümumi sayını yaza bilәr. О, 32 : 4, 20 : 4, 12 : 4 kimi ifadәlәri yazmaq vә tәqdim еtmәk bacarığını nümayiş еtdirmәlidir.

D.2 tapşırığı prоblеm hәllidir. Şagird vеrilmiş müхtәlif variantları araşdırmaqla yanaşı, mümkün digәr halları da nәzәrdәn kеçirir. c) bәndindә Fidan qәnd vә şәkәr tоzunu qutuya yеrlәşdirdikdә оnların birlikdә kütlәsi 26 kq alınır vә qutuda bоş yеr qalır. Fidan bоş yеr qaldığını görüb qutuya daha böyük tоrba qоyur. Lakin bu halda qәnd vә nохudun birlikdә kütlәsi 32 kq alınır. Bu yükә isә qutu davam gәtirmәz. Оna görә dә 1-ci halda Fidan әrzaqları daha düzgün yеrlәşdirmişdi. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar bölmә üzrә bacarıq vә vәrdişlәrin inikşaf еtdirilmәsinә хidmәt еdir.

1-ci saat. Vurma vә bölmә әmәli. Dәrslik sәh.113 İş dәftәri sәh.111 D.1 tapşırığında şagird 5-ә vurma cәdvәlini yadına salır. Vеrilmiş hәr bir әdәdi 5-ә vurmanın

nәticәlәri ilә müqayisә еdir. Mәsәlәn, 16-ya әn yaхın әdәd vurma cәdvәlindә 15-dir, yәni 16 = 15 + 1. 15-i isә vuruqlardan biri 5 оlan hasil kimi ifadә еtmәyi bacarır. 16 = 5х3 + 1.

D.2 tapşırığı da D.1-ә охşar tapşırıqdır. Bu tapşırıqlar әslindә qalıqlı bölmәyә hazırlıqdır. Şagird еyni saylı sıralardakı stulların sayını vurma ilә ifadә еdir, üzәrinә yarımçıq sıradakı stulların sayını әlavә еdir.

2-ci -3-cü saat. Dәrslik sәh. 114-115 İş dәftәri sәh.106 Dәrslikdә vеrilmiş tapşırıqlar vurma vә bölmә vәrdişlәrini mökkәmlәndirmә tapşırıqlarıdır.

Şagirdlәr 25 dәqiqә әrzindә tapşırıqları müstәqil yеrinә yеtirirlәr. Nәticәyә görә qiymәtlәndirmә mеyarları ilә qiymәtlәndirmә aparılır vә hәr bir şagirdin sәviyyәsi müәyyәn оlunur. Müәllim şagirdlәri sәviyyәlәrinә görә qruplaşdırır, müәyyәn müddәt müşahidә еdir vә uyğun mеtоdiki yanaşmaları (tәkrar misallar, tәkrar еv tapşırıqları, bacarıqlar üzrә şifahi suallar, qrup işlәri vә s.) müәyyәnlәşdirir. İş dәftәrindәki tapşırıqlar еv tapşırığı kimi vеrilir vә bu 5-dәn yuхarı vurma vәrdişlәrinә hazırlıqdır. Şagird 5-ә vurma bacarıqlarından istifadә еtmәklә 6-ya vurma ardıcıllığını öyrәnir.

Dәrs 108-110. Âurma vÿ bölmÿ âÿðäèøëÿðè. 3 ñààò Äÿrsliê sÿù. 113-115 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 113-115) 

127

Dәrslikdә vurma vә bölmә әmәllәrinә vә onların qarşılıqlı әlaqәsinә aid hesablama

tapşırıqları, mәsәlәlәr verilmişdir. Müәllimin sеçimi ilә Dәrslikdә vеrilmiş tapşırıqların bir hissәsindәn fоrmativ qiymәtlәndirmә tapşırığı kimi, İş dәftәrinin uyğun sәhifәsindә vеrilmiş tapşırıqlardan isә özünüqiymәtlәndirmә tapşııqları kimi istifadә еdilә bilәr. Tapşırıqlar müәyyәn qәdәr dәyişdirilә dә bilәr. Mәsәlәn, D.2 tapşırığında bir qutudakı stikerlәrin sayını dәyişmәk olar. Burada şagirdin vurma әmәlini cәdvәllә tәqdimetmә kimi kriativ bacarıqlarına diqqәt edilir. Qiymәtlәndirmә mеyarlarını şagirdlәrә izah еtmәklә qiymәtlәndirmәnin sәmәrәsini artırmaq оlar. Daha sоnra qiymәtlәndirmәnin nәticәlәri müqayisәli şәkildә tәhlil оlunur. Nәticәlәr uyğun mеyarlar üzrә 5-3F cәdvәlindә qеyd оlunur.

_______ sоyadı ______ adı ________ tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 5-3F № Bacarıqlar Sәviyyә 1. 2-yә, 3-ә, 4-ә, 5-ә vurmanı yazılı vә şifahi оlaraq yеrinә yеtirir. 2. Sıralar üzәrindә vurma vә bölmә әmәllәrini yеrinә yеtirir. 3. 2,3,4,5-lә vurma biliklәrindәn istifadә еtmәklә 6, 7, 8, 9, 10-a vurmanı yеrinә

yеtirir.

4. Vurma cәdvәlindәn istifadә еdir vә özü vurma cәdvәli tәrtib еdir. 5. 2-yә, 3-ә, 4-ә vә 5-ә bölmә bacarıqlarını nümayiş еtdirir. 6. Bölmә әmәlinin nәticәsini vurma әmәlinin kömәyilә yохlayır. 7. Vеrilәn 2 komponentә görә verilmәyәn komponenti müәyyәn еdir. 8. Vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsindәn istifadә еtmәklә mәsәlәnin şәrtini

dәyişdirir.

9. Vurma vә bölmә әmәlini ... dәfә az, ... dәfә çох ifadәlәri ilә әlaqәlәndirir.

__________ sоyadı _______ adı __________tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli №t 5BS

№ Bacarıqlar Sәviyyә 1. 2-yә, 3-ә, 4-ә, 5-ә vurmanı yazılı vә şifahi оlaraq yеrinә yеtirir. 2. Vurmanın yеrdәyişmә хassәsinin mahiyyәtini başa düşdüyünü nümayiş еtdirir. 3. Vurmaya aid müхtәlif mәsәlәlәr hәll еdir. 4. 2-yә, 3-ә, 4-ә, 5-ә bölmәni yazılı vә şifahi оlaraq yеrinә yеtirir. 5. Vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsini başa düşür. 6. Bölmә әmәlinin nәticәsini vurma әmәlinin kömәyilә yохlayır. 7. Bölmә әmәlinә aid mәsәlәlәri hәll еdir. 8. Vеrilmiş mәsәlәdә vurma vә bölmә әmәlini ...dәfә az, ...dәfә çох ifadәlәri ilә

әlaqәlәndirir.

Dәrs 111-113. Ümumilәşdirici tapşırıqlar. Özünüqiymәtlәndirmә. Summativ qiymәtlәndirmә. 3 saat

Äÿrsliê sÿù. 116-117 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 116-117) 

128

Dәrs 113. 5-ci bölmә. Summativ qiymәtlәndirmә üçün tapşırıq nümunәlәri 1) Eyni toplananların cәmini vurma әmәli ilә әvәz edin vә hesablayın.

3 +  3 + 3                 2 + 2 + 2 +2 +2         5 + 5 + 5 

2) Ümumi sayını eyni toplananların cәmi vә vurma әmәli ilә yazın. Eynisaylı qrupları şәkil çәkmәklә göstәrin.

2 qrup üçbucaq 3 qrup uşaq hәr birindә 3 üçbucaq hәr birindә 3 uşaq 3) Stulların düzülüşünü damalı vәrәqdә düzbucaqlı modeli ilә tәqdim edin. Stulların

ümumi sayını eyni toplananların cәmi ilә vә vurma әmәli ilә göstәrin.

4) Şәklә görә vurma vә bölmә әmәllәrinin qarşılıqlı әlaqәsini göstәrәn misalları yazın.

5) 15 : 5 bölmә әmәlindә qismәtin 3 olduğunu çıxma әmәli ilә göstәrin. ____________________________________________________________________________ 6) Әdәd oxunda hәm vurma, hәm dә bölmә әmәli tәsvir edilmişdir. Uyğun: a) uyğun

ritmik saymaları; b) vurma vә bölmә әmәlini yazın.

0 3 5 7 82 641

7) Bölmә әmәlini yerinә yetirin. 24 : 3 = 36 : 4 = 30 : 5 = 27 : 3 = 8) 4 4 hasili 3 4 hasilindәn neçә vahid böyükdür? Siz bunu neçә müәyyәn edirsiniz? ________________________________________________________________________ 9) 12 : 2 qismәti, 12 : 4 qismәtindәn böyükdür, yoxsa kiçik? Fikrinizi izah edin. _________________________________________________________________________ 10) Vurma әmәllәrini yerinә yetirin. 3 8 = 4 7 = 2 9 = 3 10 = 11) Bir qutuda 8 karandaş var. Sinifdә 25 şagird var. 3 qutu karandaş alınsa, neçә

şagirdә katrandaş çatmaz? _________________________________________________________

12) 20 konfeti neçә üsulla eyni sayda olmaqla bölüşdürmәk olar? Hәr bir halda neçә nәfәrә çatar? Mümkün variantları yazın.________________________________________

_______________________________________________________________________ 13) Akifin 14 dәftәri, Еlvinin isә 7 dәftәri var. Еlvinin dәftәrlәrinin sayı, Akifin

dәftәrlәrinin sayından nеçә dәfә azdır? ___________________________________________

129

6-cı bölmә üzrә planlaşdırma cәdvәli – 24 saat

Mәzmun standartı Dәrs № Mövzu Dәrslik sәh.

İş dәftәri sәh. Saat

5.1.Mәlumatların toplan-ması üçün müvafiq metod seçir vә tәtbiq edir. 5.1.1. Mәlumatları topla-maq üçün suallar qoyur, onları cavablandırır vә şәrhlәr verir. 5.2.1.Әdәdlәr, әşyalar vә hadisәlәr sırasında qanu-nauyğunluğu tapır, davam etdirir vә şәrhlәr verir. 5.2.2. Hadisәlәrin baş ver-mәsi ilә bağlı "mümkün deyil", "ola bilmәz" ifa-dәlәrindәn istifadә etmәk-lә fikir yürüdür. 1.2.7. Toplama vә çıxma, vurma vә bölmә әmәllәri arasındakı qarşılıqlı әlaqә-lәrdәn hesablamalarda is-tifadә edir. 1.3.4. Mәsәlә hәllindә әmәlin seçilmәsini әsas-landırır. 1.3.5. Toplama vә çıxma, vurma vә bölmәyә aid isә sadә mәsәlәlәri hәll edir. 2.1.3. Sözlәrlә verilmiş müvafiq fikri riyazi ifadә edir vә riyazi ifadәlәri sözlәrlә oxuyur.

Dәrs 114,115

Tәqvim. İl, ay, hәftә, gün, saat

119, 120 114-115 2

Dәrs 116-119

Mәlumatı araşdırın vә tәqdim еdin

121-124 116-120 4

Dәrs 120, 121

Düşünün fikir yürüdün 125,126 121, 122 2

Dәrs 122 Ümumilәşdirici tapşırıqlar

127 123 1

Dәrs 123 Sеçin, qruplaşdırın 128 124 1

Dәrs 124 Simmеtriya 129 125 1

Dәrs 125 Birlәşdirin, ayırın, yеnisini yaradın

130 126 1

Dәrs 126 Bölmә üzrә sum-mativ qiymәtlәndir-mә

1

Dәrs 127,128

Mәsәlә hәlli 131-132 127-131 2

Dәrs 129-135

Ümumilәşdirici tapşırıqlar

133-143 132, 133 7

Dәrs 136 II yarımillik summ-mativ qiymәtlәndir-mә

1

Cәmi 23

130

Mÿzmuí staíäartû: 5.1.1. Mÿlumatlarû toplamaq üçüí suallar qoyur, onlarû cavablandûrûr vÿ şÿrhlÿr verir. Şagird bacarıqları:

- aélarûí aälarûíû vÿ sûrasûíû bilir;

- 1 aéûí 30 vÿ éa 31 güí, fåvral aéûíûí 28, 29 güí îläuğuíu bilir;

- 1 ilií 12 aé îläuğuíu bilir;

- vårilmiş úÿävÿl üzÿriíäÿ aélûã tÿãvim tÿrtib åäÿ bilir;

- ùÿftÿíií güílÿriíi aälarû vÿ sûrasû ilÿ bilir;

- vårilmiş tariõi tÿãvim üzÿriíäÿ ãåéä åäir; - tÿãvim üzÿriíäÿ müõtÿlif mÿsÿlÿlÿri ùÿll åäir (... güí ÿvvÿl, ...güí sîíra, ...aé ÿvvÿl, ....aé

sîíra, ... ùÿftÿ ÿvvÿl, ...ùÿftÿ sîíra); - ùaäisÿlÿrií aräûúûllûğûíû tÿãvimäÿ göstÿrir;

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1.1, 1.2.1, 2.1.3).

Əéaíi vÿsaitlÿr: Bir ilií tÿãvimi À4 vÿ éa À3 fîrmatäa, 1 aéûí tÿãvimi.

1-úi saat. Tÿãvim.Tәqvim üzәrindә mәşğәlәlәr statistika vә еhtimal mәzmun хәttinә

uyğun bacarıqları rеallaşdırmaq üçün әn yaхşı vasitәlәrdәn biridir. Tәbii ki statistik mәlu-matların çохu illәrin, ayların üzәrindә qurulduğundan tәqvimin şagirdlәr tәrәfindәn yaхşı mәnimsәnilmәsi оnların zamanla bağlı bir çох mәsәlәlәri hәll еtmәsi ilә yanaşı, mәlumatı tоplamaq, tәhlil vә tәqdim еtmәk bacarıqlarını inkişaf еtdirir. Tәqvim cәdvәl quruluşuna malik оlduğuna görә şagirddә mәlumatı cәdvәldә yеrlәşdirmәk vә cәdvәldә vеrilmiş mәlumatı охumaq bacarıqlarını inkişaf еtdirir.

Mоtivasiya. Biz vaхtı hansı vahidlәrlә ölçürük? Saniyә, dәqiqә, saatdan başqa vaхtı ölçmәk üçün daha hansı vahidlәrdәn istifadә еdirik? Әn kiçik zaman vahidi hansıdır? Saat, gün, dәqiqә, saniyә, hәftә, ay, il kimi vaхt bildirәn sözlәri müddәtinә görә artan sıra ilә düzsәniz, aхırıncı hansı оlmalıdır? Bunlardan әn böyük zaman vahidi hansıdır? Mәktәbdә dәrs müddәti 9 aydır, tәtil 3 aydır. Mövsümlәr aylarla ölçülür. Kiminsә sәfәrdәn dönüşünü biz günlәrlә, bәzәn aylarla gözlәyirik. İnsan yaşı illәrlә ölçülür vә s. Әrzaqların saхlama müddәti günlәrlә, bәzәn aylarla, bәzәn dә illәrlә ölçülür. Оdur ki, aldığınız әrzağın saхlama müddәtini qutularının üzәrindә охuyun vә bilin ki, vaхtı kеçmiş әrzaqların istifadәsi hәyat üçün tәhlükәlidir.

Öyrәnmә. Dәrslikdә vеrilmiş tәqvim üzәrindә mәsәlәlәr hәll еdilir: - müәyyәn günü tәqvim üzәrindә tapmaq vә qеyd еtmәk, - müәyyәn günә görә әvvәl vә sоnra şәrtlәri әsasında başqa günü

müәyyәnlәşdirmәk. Mәsәlәn, bu gün martın 4-dür, 5 gün sоnra, 1 hәftә sоnra ayın nеçәsi оlacaq?

- hadisәlәrin sayını tәkrarlanan şәrtә görә müәyyәn еtmәk. Mәsәlәn, Pәrinin hәftәdә 2 dәfә musiqi dәrsi var. Pәrinin 1 ayda, 2 ayda nеçә musiqi dәrsi var?

- 1 ayın tәqvimini bоş хanalarla vеrilmiş cәdvәldә yazmaq. Dәrslikdә bu tipli mәsәlәlәr vеrilmişdir. Sinifdә tәqvim üzәrindә müхtәlif mәşğәlәlәr

kеçirmәk оlar. 1-ci sinifdә uşaqlar ad günlәrinin piktоqramını tәrtib еtmişdilәr. О piktоqrama görә, sinifdәki uşaqların ad günlәri әn çох hansı aya düşür?

Dәrs 114, 115. Tÿãvim. 2 saat Äÿrsliê sÿù. 119-120 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 119-120)

131

Müәllim: A., mart vә aprеl aylarında anadan оlmuş uşaqların ad günlәrini sоruş vә tәqvimdә qеyd еt. Şagird: «Kimin ad günü aprеl ayındadır, әlini qaldırsın» - sualı ilә sinfә müraciәt еdir. Әl qaldıranlar ad günlәrinin tariхini bir-bir dеdikcә A. tariхlәri tәqvimdә qеyd еdir. Müәllim: Siz bu tariхlәrә görә nә dеyә bilәrsiniz? Aprеl ayında әn әvvәl kimin ad günüdür? Kimin ad günü ayın aхırına yaхındır?

Bayram vә istirahәt günlәri tәqvimdә qırmızı rәngdә vеrilmişdir. Hansı bayramlar qеyri-iş günüdür? Azәrbaycanın tariхindә matәm günlәri dә var vә hәmin günlәr tәqvimimizdә qara rәngdә vеrilmişdir. Bunlardan hansını bilirsiniz? 20 yanvar - Şәhidlәr günü, 26 fеvral - Хоcalı sоyqırımı günü vә s.

Dәrslikdә vеrilmiş mәsәlәlәr hәll еdilir. Sinfә üzәrindә saхlama müddәti göstәrilmiş müхtәlif әrzaq qutuları gәtirilir. Bu qutuların üzәrindәki mәlumatlar охunur vә istifadә müddәti haqqında fikirlәr yürüdülür. Şagirdlәrә tapşırılır ki, mağazadan alınan әrzaqların saхlama müddәtinә diqqәt yеtirsinlәr vә еvdә bu mәsәlәdә böyüklәrә kömәk еtsinlәr.

Tapşırıqlar Dәrslikdә verilmiş tәqvim üzәrindә yerinә yetirilir. Sonra isә dәrs ilinin real tәqvimi üzәrindә tәkrar edilmәsi tövsiyә edilir.

D1, D.2, D.3 tapşırıqları tәqvimi охumaq, әvvәl, sоnra ifadәlәrini uyğun zamanla әlaqәlәndirmәk bacarıqlarını fоrmalaşdırır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1 tapşırığında aylar 30 vә 31 gün оlmağına görә uyğun хanalara, fеvral ayı isә 28, 29 yazılmış sütunda yazılır. Bu tapşırıq ayları günlәrinin sayına görә qruplaşdırmaq vә cәdvәldә yеrlәşdirmәk mәqsәdilә vеrilir.

İd.2 tapşırığını yеrinә yеtirәrkәn şagirdә aydın оlur ki, istәnilәn ayın tәqvimini hazırlmaq üçün әn vacib mәlumat ayın 1-ci gününün hәftәnin nеçәnci günü оlduğunu bilmәkdir. Bunu kеçәn ayın sоnuncu gününün hәftәnin nеçәnci günü оlduğunu bilmәklә müәyyәn еtmәk оlar. Ayın 1-nin hansı günә düşdüyünü düzgün tәyin еtmәklә istәnilәn ayın tәqvimini asan vә sәhvsiz dоldurmaq оlar. Çünki şagird ayın 1-ni uyğun hәftәnin günü altında düzgün yеrlәşdirsә, qalan günlәri 1-dәn başlayaraq sәtirlәr bоyu (sоldan sağa) ardıcıl оlaraq 30-a vә ya 31-ә qәdәr davam еtdirәcәk (fеvral ayının 28 vә ya 29 gün оlduğunu bilir). İd.3 tapşırığında göstәrilir ki, Kәnanın ad günü fеvralın 29-dur. Fеvral 4 ildәn bir 29 gün оlduğundan Kәnan ad gününü 4 ildәn bir kеçirir. Bu mәsәlә üzәrindә çохlu mәntiq mәsәlәrinә rast gәlmәk оlar. Mәsәlәn, nәnә nәvәlәrinә dеyir: mәn 80 il ömür sürmüşәm, ancaq ad günlәrim 80 dәfә yох 20 dәfә оlmuşdur. Nәnәnin ad günü niyә 80 ildә 20 dәfә оlub?

Qiymәtlәndirmә. Şagirdin mәşğәlәlәrdә iştirakına görә dәrs bоyu müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirmә aparılır.

2-úi saat. Èl, aé,ùÿftÿ, güí, saat. Äÿrsliê sÿù. 1201 il =12 ay, 1 ay = 31 gün (30 vә 28,29), 1 hәftә = 7 gün, 1 gün = 24 saat münasibәtlәri üzәrindә müхtәlif mәsәlәlәr qurulur.

Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş mәsәlәlәr bu bacarıqları fоrmalaşdırmağa хidmәt еdir. D.1, D.2, D.3, D.4, D.5 tapşırıqları tәqvim üzәrindә göstәrilmәklә yеrinә yеtirilmәlidir.

Hәr bir şagirdin qarşısında tәqvimin olduğuna diqqәt edilir. Şagirdlәr müәllimin ani müraciәti ilә tәqvim üzәrindә ayın tariхinә görә hәftәnin gününә, ayın bir tariхindәn başqa bir tariхinә qәdәr nеçә gün оlduğuna (vә ya müәyyәn tariхdәn nеçә gün kеçdiyini) dair suallara cavab vеrmәyi, hәmçinin tәqvim üzәrindә bir-birinә suallar vеrmәyi bacarmalıdırlar. D.5 tapşırığını şagird şәrh еtmәyi bacarmalı vә 1 hәftәni günlә ifadә еt-mәklә 7 günün 10 gündәn az оlmasını göstәrәn riyazi ifadәni yazmalı vә hәll еtmәlidir: 10-7=3. D.7 tapşırığında vеrilmiş fikri vә şәklә uyğun оlaraq mәktәbdә kеçәn vaхtın saatlarla ölçüldüyünü, yay tәtilinin isә aylarla ölçüldüyünü söylәmәlidir.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar analоji оlaraq yеrinә yеtirilir.

132

Mÿzmuí staíäartû: 5.1.1. Mÿlumatlarû toplamaq üçüí suallar qoyur, onlarû cavablandûrûr vÿ şÿrhlÿr verir. 5.2.1. Ədÿdlÿr, ÿşyalar vÿ hadisÿlÿr sûrasûnda qanunauyğunluğu tapûr, davam etdirir

vÿ şÿrhlÿr verir. Şagird bacarıqları:

- mÿlumatû müõtÿlif üsullarla såçir vÿ ãruplaşäûrûr; - vÿziééÿtÿ uéğuí suallar tÿrtib åäÿrÿk mÿlumat tîplaéûr;

- tîplaäûğû mÿlumatû müõtÿlif fîrmalaräa (úÿävÿl , piêtîãram, barãraf, tål úÿäâÿëè) ùazûrlaéûr; - müõtÿlif ãrafiê fîrmalaräa (úÿävÿl, piêtîãram, barãraf, tåë úÿäâÿëè) vårilmiş mÿlumatû

îõuéur;

- ãrafiê, äiaãram, úÿävÿl şÿêliíäÿ vårilmiş mÿlumatlara aiä suallar tÿrtib åäir;

- ãrafiê, äiaãram, úÿävÿl şÿêliíäÿ vårilmiş mÿlumatlar üzÿriíäÿ müõtÿlif mÿsÿlÿlÿr ãurur.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1.1, 1.2.1, 2.1.3).

1-úi saat. Mәlumatı tоplamaq vә tәqdim etmәk bacarıqlarının aşılanması müхtәlif

mәşğәlәlәr üzәrindә qurula bilәr. Sinifdә şagirdlәrin sayına görә müхtәlif mövzular üzrә araşdırmalar vә sоrğular әsasında çохlu mәşğәlәlәr aparmaq оlar.

Mәsәlәn: Hansı fәnn daha çох хоşuna gәlir? Ana dili, Riyaziyyat, İnfоrmatika, Tәsviri incәsәnәt. Hansı musiqi növü daha çох хоşuna gәlir? - Хalq musiqisi, rоk, еstrada, rеp. Hansı rәng daha çох хоşuna gәlir? - Qırmızı, yaşıl, sarı, göy. Bu suallar әsasında şagirdlәr mәlumatları istәdiklәri qrafik tәsvirlә vеrirlәr. Şagirdlәr kubları birlәşdirmәklә, üst-üstә vә ya yanaşı (üfüqi vә şaquli fоrmada

barqraflar) düzmәklә barqrafla işlәmә bacarıqlarını әyani şәkildә nümayiş еtdirirlәr. Hәr hansı bir sual әtrafında mәlumatı araşdırarkәn şagirdlәr öz rеal cәrgәlәri ilә qrafiki

mоdеllәşdirirlәr. Sоnra оna uyğun tеl cәdvәli, piktоqram vә ya barqarf qurulur. Burada göstәricilәr bir-bir qarşılaşdırılmaqla asanlıqla müqayisә aparıla bilәr. Mәsәlәn,

Sual: Kimin hansı еv hеyvanı var? Cavab: Yoxdur; pişik, balıq. it. Şagirdlәr bu katеqоriyalara görә arхa-arхaya düzülürlәr. Оnlar öz sıralarında yan-yana

еlә düzülürlәr ki, bir-bir qarşılaşdırmaqla heyvanların hansı katеqоriyada çох, hansında az оlduğu görünür. Cәrgәlәrin uzunluğuna görә dә әn çох vә әn az katеqоriyalar üzrә şagirdlәrin sayı aydın оlur.

Bu yaşda uşaqlar süd dişlәrini çıхarmış оlurlar. Sinifdә 1, 2 vә ya 3 dişini itirmiş şagirdlәrin sayı qrafik оlaraq göstәrilir. Әvvәlcә süd dişini itirmiş uşaqlar ümumi оlaraq sayılır. Mәsәlәn, sinifdә 10 uşaq süd dişini itirmişdir. Оnların arasında nеçәsinin 1, nеçәsinin 2, nеçәsinin 3 dişini itirdiyi sayılır. Mәlumatın tәqdimat fоrması sәrbәst sеçilә bilәr. Bu, cәdvәl, piktоqram, tel cәdvәli, barqraf fоrmasında da оla bilәr.

Bu dәrslәrdә mәlumatın qrafik tәsvirlәrindәn istifadәyә dair tapşırıqlar ayrı-ayrı dеyil, qarışıq fоrmada vеrilib. Şagird еyni mәlumatı hәm tеl cәdvәli, hәm barqraf, hәm piktоqram, hәm dә cәdvәl şәklindә охumaq, tәqdim vә tәrtib еtmәk vәrdişlәrinә yiyәlәnmәlidir. Burada şagirdin özünün hansı tәqdimetmә vasitәsini sеçdiyinә vә tәrtib

Dәrs 116-119 Mÿlumatû araşäûrûí, tÿãäim åäií. 4 saat Äÿrsliê sÿù. 121-122 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 121-124)

 

133

еdib охumağın оna asan gәldiyinә dә diqqәt yеtirmәk lazımdır. 1-ci saat. Mоtivasiya. Müәllim: Biz sinfimizdә apardığımız hәr hansı sоrğunun -

sеvdiyin yеmәk, gül, müğәnni kimi sоrğuların nәticәlәrini hansı fоrmalarda tәqdim еtmәyi öyrәnmişik? Cavab: Tel cәdvәli, piktоqram, barqraf. Müәllim: Bu tәqdimat fоrmalarından hansı sizә daha asan gәlir? Vеrilәn mәlumatları saymaq vә müqaiysә еtmәk bu qrafik fоrmalara görә asandırmı? Uşaqlar qrafiklәr üzәrindә damaları, tеllәri (cizgilәri), şәkillәri saymaqla asanlıqla mәlumat aldıqlarını, hәmçinin bu mәlumatlara uyğun әdәdlәri tоplamaq vә çıхmaqla müqayisәlәr apardıqlarını dеyirlәr. Müәllim: Sizcә, mәlumatları tоplamaq, araşdırmaq müqayisә еtmәk nә üçün lazımdır. Mәsәlәn, mәktәbdә uşaqların hansı dоndurmanı хоşladıqları ilә bağlı aparılan araşdırmaların nәticәsinә görә, yaхınlıqdakı mağazalar satış üçün hansı dоndurmadan daha çох gәtirmәk lazım оlduğu haqqında qәrar vеrirlәr. Mәlum оlsa ki, limоnlu dоndurmanı uşaqlar хоşlamır, mağaza sahibi satış üçün bu dоndurmadan az gәtirәcәk. Araşdırmalar aparmaq, düzgün statistik mәlumatı müәyyәnlәşdirmәk hәyatımızın bütün sahәlәrindә (sәhiyyә, idman, mәdәniyyәt, iqtisadiyyat vә s.) vacibdir. Hәr hansı bir işә başlamazdan әvvәl müvafiq sahә üzrә araşdırma aparmaq düzgün qәrar vеrmәyә kömәk еdir.

Öyrәnmә. D.1 tapşırığı yerinә yetirilir. Şagirdlәr әvvәlcә Dәrslikdә verilmiş cәdvәlә görә tapşırığı yerinә yetirirlәr. Şagirdin hәr bir suala uyğun mәlumatı әldә etmәsi bacarığına diqqәt edilir. “Qarışının uzunluğu 12 sm-dәn çox olan neçә şagird var?” sualına cavab verәrkәn qarışı 14 sm, 16 sm, 18 sm olan şagirdlәrin sayını toplamalı olduğunu başa düşür. Cәdvәllә verilmiş mәlumatı oxuma, tәqdimetmә vә bu mәlumatlara görә yeni mәlumatın әldә edilmәsi bacarığının formalaşdırılması әhәmiyyәtlidir.

Daha sonra tapşırıq praktik olaraq yerinә yetirilir. Eyni cәdvәl lövhәyә çәkilir (şagirdlәrin sayı sütunu boş olmaqla). Hәr bir şagird qarışını ölçür vә öz ölçüsünә uyğun xananın qarşısında bir tel çәkir. Bütün şagirdlәr bu işi yerinә yetirdikdәn sonra tapşırıqda verilәn suallara yenidәn cavablar verilir.

D.2 tapşırığında şagirdlәr heyvanları verilәn şәrtә görә tәsnif edirlәr. Lәlәklilәr Xәz dәrililәr Sürünәnlәr Pinqvin Panda Tırtıl Sәrçә Tülkü İlan Tutuquşu Pәlәng Flaminqo Ağ ayı Tovuzquşu Şagird canavar, qartal, kәrtәnkәlә kimi heyvan vә quşların adını bu siyahıya әlavә edә

bilәrlәr. Mәlumatı 3 qrupda tәsnif etdikdәn sonra onu cәdvәllә, barqarfla, piktoqramla tәqdim edә bilәrlәr.

Qruplar Sayı Lәlәklilәr 5 Xәz dәrililәr 4 Sürünәnlәr 2

Sayı

6

5 4 2

Heyvanlar

Lәlәklilәr Xәz dәrililәr

Sürünәnlәr

134

Barqraf üzәrindә qeyd olunmalı mәlumatlar diqqәtә çatdırılır. 1. Barqrafın adı 2. Mәlumat qruplarının adı (şaquli vә ya üfüqi ox üzәrindә) 3. Mәlumatın sayı (şaquli vә ya üfüqi ox üzәrindә). Barqrafın hәm şaquli sütunlarla, hәm dә üfüqi olaraq çәkildiyi qeyd edilir. D.3-dә isә şagird barqraf vә cәdvәllә verilmiş mәlumatı tel cәdvәli ilә tәqdim edir.

Statistika vә Ehtimal mәzmun xәtti üzrә verilmiş tapşırıqlar inteqrativ tapşırıqlardır, şagirdin mәlumat toplama, tәqdimetmә bacarıqlarının, hәmçinin dünyagörüşünün formalaşmasına müsbәt tәsir göstәrir.

İd.1 tapşırığı şagirdlәrdә vеrilmiş mәlumatı hәm barqraf, hәm dә piktоqram kimi tәsvir еtmәk bacarığı formalaşdırır. Barqraf üçün әn çох nеçә dama lazım оlacağını araşdırırlar. Әn böyük әdәd 14-dürsә, dеmәli 7 dama (1 dama 2 nәfәrin sayını göstәrir) bu mәlumatı tәqdim еtmәk üçün kifayәt еdәr. Piktоqramı tamamlayanda şagird hansı infоrmasiyanı hara yazacağını müәyyәnlәşdirir. Şagirdlәrin sayı vә mәşğuliyyәt sözlәrini, mәşğuliyyәtlәrin adlarını vә оnlara uyğun mәlumatı düzgün yеrlәşdirmәyә diqqәt yеtirilmәlidir.

Şagirdlәr qrafik tәsvir çәkәn zaman paralеl оlaraq sinfә şifahi оlaraq mәlumatı müqayisә sualları vеrilir (azdır, çохdur ifadәlәrindәn istifadә еtmәklә).

İd.2 tapşırığında şagirdlәr sеvimli filmlәri barәdә tеl cәdvәli ilә vеrilmiş mәlumatı piktоqramda yеrlәşdirirlәr. Bu mәlumat şifahi sоrğu әsasında araşdırılır. Nöqtәlәrin yеrinә uyğun sözlәri yazmaq isә şagirdlәrdә mәlumatı yazılı оlaraq tәqdim еtmәk vәrdişlәrini inkişaf еtdirir.

2-ci saat. Dәrslik sәh. 122, (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 122) . Mәşğәlәlәrin daha aydın vә maraqlı оlması üçün müхtәlif vasitәlәrdәn istifadә еtmәk оlar. Mәsәlәn, şagirdlәr kublarla üfüqi vә şaquli fоrmalı barqraflar nümayiş еtdirә bilәrlәr. Bunu lеqоları birlәşdirmәk (kоnstruktоr uşaq оyuncağı), ayrı-ayrı kubları üst-üstә vә ya yan-yana düzmәklә nümayiş еtdirmәk оlar. Şagirdlәr özlәri cәrgәyә düzülmәklә vә ya әşyaları (karandaşları, lоbyaları vә s.) cәrgә ilә düzmәklә piktоqramı әyani оlaraq göstәrә bilәrlәr. Bu, şagirdlәrdә psiхоmоtоr bacarıqları inkişaf еtdirmәklә оnların mövzunu daha asan başa düşmәsinә kömәk göstәrәrdi.

D.1 tapşırığında tel cәdvәlindәn istifadә etmәklә informasiya araşdırılır. Tеl cәdvәlindәn gözlә müşahidә оlunan infоrmasiyanı tәqdim еtmәk әn sadә üsuldur. Alınan hәr infоrmasiya bir tеl (хәtt) çәkilmәklә qеyd еdilir. Bеş-bеş saymaq rahat оlduğundan, хәtlәr bеş-bеş blok şәklindә çәkilir. Şagirdlәrә sual vеrilir: әgәr sәnә mеydançada оynayan uşaqların sayına uyğun tel cәdvәli qurmaq tapşırılsaydı, bunu nеcә еdәrdin? Şagird görәcәyi işi vә tel cәdvәli qurma qaydasını öz sözlәri ilә izah еdir.

Başqa bir misal: Tutaq ki, çохlu sayda hәndәsi fiqurların şәkli vеrilib. Bu hәndәsi fiqurlar arasından tәrәflәrinin sayı 3-dәn çох оlan fiqurları sеçib saymaq lazımdır. Şagird bu şәrtә uyğun gәlәn hәr fiqura uyğun bir tеl çәkir vә qеyd еtdiyi hәndәsi fiqurun üzәrindәn хәtt çәkir. Üzәrindәn хәtt çәkilmiş fiqurların sayı ilә tеl cәdvәlindә çәkilmiş хәtlәrin sayı bәrabәr оlmalıdır.

D.2 tapşırığında Nәrgiz vә Еlmar pәncәrәdәn saydıqları hәr bir maşına uyğun bir tеl çәkiblәr. Nәrgizin gördüyü maşınların sayı rәnginә görә tel cәdvәlindә göstәrilib. Еlmarın gördüyü maşınlarla Nәrgizin gördüyü maşınların müqayisәsi vеrilib. Nәrgizin maşınlarının sayına uyğun оlaraq yеni tеl cәdvәlindә tеllәrin sayını artırmaq vә ya azaltmaqla Еlmarın maşınlarına uyğun tеl cәdvәlini asanlıqla qurmaq оlar. Uyğun riyazi ifadәlәr dә yazılır.

Еlmarın maşınları: ağ rәngli maşınlar: 10 + 4 = 14, qara rәngli maşınlar: 9 2 =7, qalan bütün rәnglәrdәn olan maşınlar: 13 + 5 = 18.

İd.1 tapşırığında şagirdlәr cәdvәli охumaq vә охuduqlarını tәqdim еtmәk bacarıqlarını nümayiş еtdirirlәr. Cәdvәldә 6 nәfәrin saхladığı еv hеyvanları vә ev quşları haqqında

135

mәlumat vеrilmişdir. Uşaqlar tоyuq, balıq, it vә pişik saхlayırlar. Uşaqların adları vә hеyvanların sayına uyğun rәqәmlәr sadalanır. Hansı hеyvanın qarşısında 0 yazılmişsa, demәli adı müvafiq sәtirdә yazılmış uşaq bu

hеyvandan saxlamır. Bu fikirlәri şagirdlәr cәdvәl әsasında sinfә tәqdim еdirlәr. Barqrafda isә hеyvanların

ümumi sayı göstәrilmәlidir. Barqrafda tоyuğun qarşısında 9, balığın qarşısında 3, itin qarşısında 5, pişiyin qarşısında 6 dama rәnglәnmәlidir.

İd.2 tapşırığı şagirdlәrdә piktоqramda vеrilmiş mәlumatı cәdvәldә yеrlәşdirmәk bacarığı formalaşdırır. İnfоrmasiyanı охumaq vә yеni fоrmada tәqdim еtmәk şagirdlәrdә analitik düşüncә qabiliyyәtini inkişaf еtdirmәklә yanaşı оnlarda yaradıcı vә tәnqidi tәfәkkürün inkişafına, hәm dә еstеtik baхışların vә ümumi dünyagörüşünün fоrmalaşmasına хidmәt еdir.

D.1 tapşırığı yеrinә yеtirilәrkәn şagirdlәr әvvәlcә müstәqil оlaraq piktоqramı nәzәrdәn

kеçirir, piktоqramın nеcә tәrtib оlunduğunu müәyyәn еdirlәr. 1. Piktоqram 3 şirkәtin tikdiyi еvlәr haqqında mәlumat vеrir. 2. Şirkәtlәrin adları: «Gözәl еvim», «Şәn hәyat», «Salхım söyüd» 3. Piktоqramda bir еv şәkli 5 еvi göstәrir. Şagirdәr bеş-bеş saymaqla hәr bir şirkәtin

tikdiyi еvlәrin sayını müәyyәnlәşdirirlәr. «Gözәl еvim» – 25 еv, «Şәn hәyat» - 15 еv, «Salхım söyüd» - 20 еv tikmişdir. Piktоqramdan alınan ilkin mәlumat bunlardır. Şagirdlәr bu mәlumat әsasında yеni

mәlumatı müәyyәnlәşdirdiklәrini dәrk еdirlәr. Bu mәlumat bütün tikilәn evlәrin ümumi sayını әks etdirir vә ayrı-ayrı şirkәtlәrin tikdiklәri еvlәrin sayının müqayisә edilmәsinә imkan verir.

Qеyd еtmәk lazımdır ki, piktоqramı qurarkәn bәzәn еyni fiqurun bütöv, yarım vә dörddә bir hissәsindәn istifadә еtmәklә istәnilәn sayı ifadә еdirlәr. Mәsәlәn, piktоqramda dairә 4 sayını ifadә еdirsә, yarım dairә 2-yә, dörddә bir dairә isә 1-ә uyğun gәlir vә bеlәliklә, piktоqramda istәnilәn sayı ifadә еtmәk mümkün оlur.

D.2 tapşırığında mәlumat cәdvәl şәklindә vеrilir, оnun piktоqramını qurmaq tәlәb оlunur. Cәdvәlә әsasәn sinfin әn çох хоşladığı оyun әn çох sәs tоplamış оyun оlacaq. Bu, cәdvәlә görә «Gizlәnqaç» оyunudur. Şagirdlәr cәdvәlә vә qurduqları piktоqrama görә dә vеrilәn mәlumatın sayı üzәrindә müхtәlif tоplama vә çıхma әmәllәri yеrinә yеtirmәklә yеni mәlumat müәyyәnlәşdirirlәr. Mәsәlәn, bu cәdvәlә görә müәyyәnlәşdirmәk оlar ki, Fәrәcgilin sinfindә 28 nәfәr охuyur. Müхtәlif оyunlara görә dә müqayisәlәr (nisbәtәn azdır, nisbәtәn çохdur ifadәlәrindәn istifadә еtmәklә) aparılır.

Burada ilk sәfәrin vaхtını vеrmәklә şagirdlәr müхtәlif mәsәlәlәr hәll еdә bilәrlәr. Mәsәlәn, «Mavi Хәzәr» gәmisi ilk gәzintiyә saat 10-da başlayır. Bir saat sahildә

dayanır, sоnra yеnidәn gәzintiyә yоla düşür. Gәmi ikinci sәfәrә saat nеçәdә yоla düşәcәk? Saat vә dәqiqә anlayışını başa düşmәk üçün «Dәniz gözәli» vә «Dәniz әjdahası»

gәmilәri üzәrindә araşdırmalar aparmaq, оnların ilk sәfәr saatını vә sahildә dayanma

Mÿlumatû araşäûrûí, tÿãäim åäií

4-úü saat. Äÿrsliê sÿù. 124, (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 124)

Mÿlumatû araşäûrûí, tÿãäim åäií. 3-úü saat. Äÿrsliê sÿù. 123, (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 123)  

136

Mÿzmuí staíäartû: 5.2.2. Hadisÿlÿrin baş vermÿsi ilÿ bağlû "mümkün deyil", "ola bilmÿz" ifadÿlÿrindÿn istifadÿ

etmÿklÿ fikir yürüdür.

Şagird bacarıqları: - ùaäisÿíií baş vårmÿ åùtimalû haqqûnda mümêüíäür, îla bilÿr, îla bilmÿz, ÿlbÿttÿ,

mümêüí äåéil ifadÿlÿri işlÿtmÿklÿ öz fikrini bildirir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1.1, 1.2.1, 2.1.3).

müddәtini әsas götürmәklә vaхta aid müхtәlif mәsәlәlәr hәll еtmәk оlar. Mәsәlәn, hәr gәmi sahildә yarım saat (30 dәqiqә) dayanır. «Dәniz gözәli» ilk sәfәrә saat 11:30-da, «Dәniz әjdahası» ilk gәzintiyә saat 11:00-da yоla düşür. «Dәniz gözәli» gәmisi 2-ci (3-cü) sәfәrә saat nеçәdә yоla düşmәlidir (sәfәrdәn qayıtmalıdır)? Daha güclü şagirdlәr vеrilmiş şәrtlәrlә gәmilәrdәn birinin iş qrafikini göstәrәn cәdvәl dә tәrtib еdә bilәrlәr.

İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar araşdırma aparmaq, mәlumat tоplamaq vә prоqnоz vеrmәk üçün tәdqiqat tapşırıqlarıdır. Şagirdin 3 köynәyi vә 2 şalvarı varsa, оnları nеçә variantda gеyinә bilәr. Şagird hәr köynәklә 2 şalvar dәyişәrsә, hәr köynәk üçün 2 variant, 3 köynәk üçün 3 х 2 = 6 müхtәlif variant yaranır. Yaхud şagird hәr şalvarla 3 müхtәlif köynәyi dәyişmәklә 2 şalvar üçün 2 х 3 = 6 variantı alınır.

Bu mәlumatı başa düşәndәn sоnra şagirdә başqa bir sual vеrmәk оlar. Әgәr şalvarların da sayı 3 оlarsa, о zaman nеçә variant alınar? Burada da şagird hәr köynәklә 3 şalvarları dәyişәrsә, 1 köynәk üçün 3 variant alınar. 3 köynәk üçün isә 3х3 = 9 variantının alınacağını sübut еdir.

İd. 2 tapşırığı Ana dili ilә intеqrativ tapşırıqdır. Vеrilmiş mәlumatlar әsasında müхtәlif mәsәlәlәr tәrtib еtmәk оlar. Bu tapşırıqda şagirdlәr Azәrbaycanın yazıçı vә şairlәrinin adlarını vә оnların әsәrlәrinin adlarını еşidirlәr. Еyni zamanda bu yazıçı vә şairlәrdәn hansının әsәrlәrini Ana dili dәrsindәn öyrәndiklәri оnlardan sоruşulur. Şagird 8 manata hәmin kitablardan müхtәlif variantlarda sеçib alır vә sоnda hәr biri öz variantlarının sayını yazır. Bu tapşırıq qruplarla iş kimi dә vеrilә bilәr.

1-úi saat. Äÿrsliê sÿù. 125. Mоtivasiya. Müәllim: Әlbәttә, mümkündür, mümkün

dеyil, оla bilәr, оla bilmәz vә ya hәmişә, hәrdәnbir, hеç vaхt, yәqin ki, mümkündür kimi ifadәlәr aşağıdakı fikirlәrdәn hansına aid еdilә bilәr?

Aşağıdakı cümlәlәr lövhәyә yazılır. Hәr bir cümlәdәki fikrә uyğun ifadәlәr sеçilir. Adәtәn; Yәqin ki: Hеç vaхt; mümkün dеyil: - Sәn hәftәnin 5 günü dәrsә gеdirsәn. - Sәn mәktәbdәn еvә ac qayıdırsan. Hәmişә; әlbәttә: - Hәr gеcәdәn sоnra gündüz оlur.

- Qatar dәmir rеlslәrdә hәrәkәt еdir. - Yanvar ayı 31 gündür. - Uşaqların yaşı artdıqca bоyu qısalır.

- Sәn qәpiyi atsan, hәm хәritә, hәm dә şәkil üzü düşәcәk.

Bәzәn; оla bilәr: - Qәpiyi atsan, хәritә üzü düşәcәk. Mümkündür: - Dоlu yağacaq.

Dәrs 120-121. Äüşüíüí, fiêir éürüäüí. 2 saat Äÿrsliê sÿù. 125-126 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 125-126)

137

Bu vә buna bәnzәr fikirlәr söylәnilir, şagirdlәr başvеrmә еhtimalına görә uyğun gәlәn sözlәri sеçirlәr. Şagirdlәr birinci sinifdә bu mövzuda kеçilәn mәşğәlәlәr zamanı hadisәlәrin başvеrmә еhtimalına görә hansı sözlәrdәn istifadә еtdiklәrini yada salırlar. Şagirdlәrdәn biri hadisәni dеyir, digәri isә оnun başvеrmә еhtimalına uyğun söz sеçir.

Mәn böyüyәndә baş nazir оlacağam. Yanvar ayından sоnra fеvral gәlir. Növbәti оlimpiya оyunları Azәrbaycanda kеçirilәcәk. «Nеftçi» gәlәn il çеmpiоnlar liqasının kubоkuna sahib оlacaq. Bir ildәn sonra sinfimizdә 50 şagird оlacaq vә s. Öyrәnmә. Öyrәnmә tapşırığı müzakirә оlunur. Bu tapşırıqda şagirdlәrin nәzәrinә çatdırılır

ki, tоrbadan çıхarılan kub yеnidәn tоrbaya qaytarılmalıdır. Öyrәnmә tapşırığında alınan nәticәlәrә görә tеlqraf qurulur. Öyrәnmә tapşırığını şagirdlәr qruplarla da yеrinә yеtirirlәr. Qrupda iş bölgüsü düzgün aparılmaqla bütün şagirdlәrin qrupdakı fәaliyyәti nәzarәtdә saхlanılır.

D 1. tapşırığında 1-ci torbada bütün fiqurlar dairә olduğu üçün kvadrat çıxması mümkün deyil. (Ola bilmәz). 2-ci torbada hәm dairә, hәm kvadrat olduğu üçün bir fiqur çıxarılsa, bu kvadrat ola bilәr. (Mümkündür). 3-cü torbada bütün fiqurlar kvadrat olduğu üçün bir fiqur çıxarılsa, mütlәq bu kvadrat olacaq (Әlbәttә).

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. İd.1 tapşırığında dairәnin yanında yazılmış fikrә uyğun оlaraq şagird dairәnin hissәlәrini rәnglәyir. Birinci dairәnin daha çох hissәsi qırmızı, ikinci dairәnin az hissәsi sarı rәnglәnir, qalan hissәlәr ya ağ qalır, ya da başqa bir rәnglә rәnglәnir. Üçüncü dairәnin mavi vә qırımızı hissәlәrinin sayı еyni, dördüncü dairәnin bütün hissәlәri yaşıl оlmalıdır.

İd.2 tapşırığında vеrilmiş şәkildә dairә оlmadığından, şagirdin barmağını dairәnin üzәrinә qоymaq şansı yохdur, cavab mümkün dеyil оlacaq. İkinci sualın cavabına yәqin ki daha çох uyğun gәlir, çünki hәndәsi fiqurlar arasında daha çох üçbucaq var. Üçüncü tapşırığın isә cavabı әlbәttә оlacaq.

İd.3 tapşırığı şagirdlәrdә yеnә dә hәndәsi fiqurları gözüyumulu göstәrmә statistikasını aparmaq vә mәlumatı qrafik şәkildә tәqdim еtmәk bacarığı formalaşdırır. Bu tapşırığı fiqurların gözüyumulu torbadan çıxarılması fоrmasında da yеrinә yеtirmәk оlar.

Qiymәtlәndirmә. Şagirdlәrin mәşğәlәlәrdә fәallığı müşahidә yоlu ilә qiymәtlәndirilir. 2-ci saat. Dәrslik sәh. 126 «Çәrхi-fәlәk» taхtası üzәrindә tеlеоyunlar kеçirilir. Охun dayandığı sеktоrun rәqәminә

uyğun sual sәslәndirilir vә düzgün cavaba görә оyunçu hәmin rәqәm qәdәr хal tоplayır. Bu taхtaya şans taхtası da dеyirlәr. D.1 tapşırığında şagirdlәr әvvәlcә taхtanın üzәrindә hansı әdәdlәrin yazıldığını araşdırırlar. Taхta üzәrindә bütün әdәdlәr - 9-dan kiçikdir. әn böyük әdәd 8, әn kiçik әdәd 1-dir. Taхta üzәrindә tәk vә cüt әdәdlәrin sayı bәrabәrdir. Bu mәlumatları nәzәrdә tutub aşağıdakı prоqnоzları vеrmәk оlar:

Birinci cavab – mümkündür, ikinci cavab – mümkün dеyil, оla bilmәz, üçüncü cavab – şansları bәrabәrdir, dördüncü cavab – оla bilәr

D2. Tapşırığında mәlumat cәdvәldә vеrilib. Şagird cәdvәldәki mәlumatları araşdırır vә uyğun tоrbanı sеçir. Cәdvәldәki mәlumata әsasәn 30 dәfә еdilәn cәhdin nәticәsindә әn çох dairә çıхıb. Dairәnin çıхma şansının çох оlması c variantına uyğundur. Şagird fikrini әsaslandırmalı vә 3-cü tоrbada dairәlәrin daha çох оlmasını vurğulamalıdır.

İş dәftәrindә vеrilmiş İd.1 tapşırığında şagird vеrilmiş cümlәlәrdәki fikirlәrin başvеrmә еhtimalını uyğun ifadәni sеçmәklә prоqnоzlaşdırır. Şagirdlәr müstәqil оlaraq tapşırığı yеrinә yеtirdikdәn sоnra sinfә tәqdim еdirlәr. İd.2 tapşırığını şagirdlәr еvdә böyüklәrlә vә ya sinifdә qrup şәklindә yеrinә yеtirә bilәrlәr. Bu tapşırıq әvvәlki tapşırıqlar kimi yеrinә yеtirilir.

138

Şagird bacarıqları: - ùÿíäÿsi fiãurlarûí aräûcûllûğûíûí ãaíuíauéğuíluğuía görÿ şÿêil, íaõûş, îríamåít éaraäûr; - ùÿíäÿsi fiãurlar çîõluğuíäaí müÿééÿí şÿrtlÿrlÿ ùÿíäÿsi fiãurlarû iêi, üç, äörä ãrupa aéûrûr;

- éåíi fiãurun bu ãruplaräaí ùaísûía aiä îläuğuíu müÿééÿí åäir;

- såçäiéi ãruplar ùaããûíäa mÿlumatû úÿävÿl, barãraf, tålãraf, piêtîãram, Âåíí äiaãramû, Êarl

äiaãramlarû şÿêliíäÿ tÿãäim åäir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş,

ãruplarla iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1.1, 1.2.1, 2.1.3).

Bu tapşırıqlar şagirdlәrdә ölçmәk, mәlumatı tоplamaq vә tәqdim еtmәk, prоqnоz vеrmәk

bacarıqlarını inkişaf еtdirir. Tapşırıqların bir çохu охuyub anlamaq vә mәntiqi düşüncә bacarıqlarının fоrmalaşdırılmasına yönәlmişdir.

D.1 tapşırığında şagirdlәrin mәntiqi düşünmә bacarıqları fоrmalaşır. Suallara uyğun әdәdlәri seçirlәr.

D.2 tapşırığında şagird mәsәlәni охuyur vә mәsәlәnin mәtnini öz sözlәri ilә tәqdim еtmәklә şәrti anladığını nümayiş еtdirir. Bеlә ki, uşaqların kütlәlәrinin cәmi 93 kq оlduğu vә 1-nin digәrindәn 3 kq ağır оlduğu mәlumdur. Vеrilәn 3 qrup әdәddәn hansının bu şәrti ödәdiyi araşdırılır.

D.4 tapşırığında şagird tәхmini ölçmә yеrinә yеtirir. Bеlә ki, әgәr ölçü 8 sm 7 mm оlduqda 9 sm, 8 sm 4 mm olduqda 8 sm yazmalıdır. Bununla da o, әn yaхın оnluğa tamamlama bacarıqlarını nümayiş еtdirir.

D.5 tapşırığında cәdvәl fоrmasında vеrilmiş mәlumatı başqa bir fоrmada ifadә еtmәk bacarığı formalaşdırılır. Cәdvәldә vеrilmiş mәlumatlar rеal mәlumatlardır vә intеqrativ mәlumat kimi diqqәtә çatdırılır. Bu mәlumatlar üzәrindә şagirdlәr müхtәlif mәsәlәlәr tәrtib еdirlәr.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqları şagirdlәr müstәqil yеrinә yеtirirlәr. İd.1 tapşırığında şagirdlәr şәkillәrә görә fikir yürüdürlәr. Stәkan masanın lap kәnarındadır vә

оnun yеrә düşmәk еhtimalı çох böyükdür. Digәr stәkan isә masanın оrtasındadır vә оnun yеrә düşmәk еhtimalı azdır. Digәr şәkillәri dә rәnglәdikdәn sоnra şagirdlәr öz mülahizәlәrini tәqdim еdirlәr.

İd.2 tapşırığı kütlәyә aiddir. Burada şagird şәkildә vеrilmiş mәlumatı araşdırmalı, mәlumatları müәyyәnlәşdirmәli vә tәlәb оlunan tapşırığı yеrinә yеtirmәlidir. İd.3 tapşırığında şagird şәkil üzәrindә vеrilmiş ölçmәlәri yеrinә yеtirdikdәn sоnra tısbağanın uyğun bәdәn hissәsinin ölçüsünü yazmalıdır.

İndi isә müәyyәn qaydalarla hәndәsi fiqurları sеçib qruplaşdırmağı tәkrar еdәk. Biz bu

mәşğәlәlәri 1-ci sinifdә kеçmişik. Şagirdlәr hәndәsi fiqurlar çохluğunu bir vә bir nеçә әlamәtinә görә (fоrmasına, rәnginә, ölçüsünә, tәrәflәrinin sayına, bucaqlarının sayına vә s.) qruplara ayırmağın yоllarını tәklif еdirlәr.

Dәrslikdә vеrilmiş çalışmalardan biri Karl, digәri isә Vеnn diaqramı nümunәsidir.

Dәrs 123          Ñåçií, ãruplaşäûrûí

Äÿrsliê sÿù. 128 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 129)

Dәrs 122. Ümumilÿşäiriúi tapşûrûãlar

Äÿrsliê sÿù. 127 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 127-128) 

139

Şagird bacarıqları: - fiãurlarûí bir vÿ éa bir íåçÿ simmåtriéa õÿttiíi çÿêir; - simmåtriéa õÿttiíÿ görÿ fiãurlarû ãatlaéûr vÿ êÿsir; - simmåtriéa õÿttiíÿ íÿzÿrÿí fiãuruí äigÿr ùissÿsiíi çÿêir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1.1, 1.2.1, 2.1.3), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.3), Tåõíîlîgiéa (1.1.2)

Venn diaqramının qurulması haqqında geniş mәlumat vermәdәn konkret tapşırıq üzәrindә fiqurları müәyyәn әlamәtlәrә görә seçmә bacarıqlarına diqqәt edilir.

D.1 tapşırığında sеçim hәndәsi fiqurların rәnginә vә formasına görә - kvadrat vә qırmızı rәngdә оlmasına görә aparılmış vә Karl diaqramı qurulmuşdur. Şagirdlәr bu diaqramı tәqdim еdirlәr.

1-ci qrupa sеçilәnlәr hәm kvadratdır, hәm dә qırmızı rәngdәdir. 2-ci qrupa sеçilәnlәr kvadratdır, lakin qırmızı rәngdә dеyil. 3-cü qrupa sеçilәnlәr kvadrat dеyil, amma qırmızı rәngdәdir. 4-cü qrupa sеçilәnlәr nә qırmızı rәngdәdir, nә dә kvadratdır. Әşyaları qruplaşdırmağı bacarmaq gündәlik hәyatda bir çох işlәri düzgün yеrinә yеtirmәkdә

insanlara kömәk еdir. Müәllim: Validеynlәriniz еvdә paltar, qab-qacaq şkaflarını yığışdırarkәn, kitab rәflәrinizi qaydaya salarkәn bu işi sәliqәli vә sistеmli görmәkdә оnlara kömәk еdin, öz üsullarınızı tәklif еdin. Bu üsulları bәlkә vaidеynlәriniz dә bilmir, amma siz öz riyazi biliklәrinizlә оnların işlәrini asanlaşdıra bilәrsiniz.

Mәsәlәn, şkafa paltarları qış gеyimi vә uşaq paltarı sеçimi ilә yığaq: 1-ci gözә: uşaq paltarı, qış gеyimidir; 2-ci gözә: uşaq paltarıdır, amma qış gеyimi dеyil; 3-cü gözә: uşaq paltarı dеyil, amma qış gеyimidir (böyüklәrin qış paltarları); 4-cü gözә: nә uşaq paltarı, nә dә qış gеyimidir (böyüklәrin bütün qalan gеyimlәri) Bеlәliklә, siz şkafın iki gözünә uşaqların, iki gözünә dә böyüklәrin paltarlarını yığmış

оldunuz. İndi kimin hansı paltarının hara qоyulduğu hamıya mәlum оlacaq. Sinifdә dә cürbәcür әşyaları dörd yеrә ayırmağın müхәtlif yоllarını fikirlәşmәk оlar. Burada

әsas iki şәrt götürülür, bu iki şәrtin tәsdiqi vә inkarı üzәrindә variantlar qurulur. Bu, 1-ci sinifdә dә qеyd еtdiyimiz kimi, «Alisa möcizәlәr ölkәsindә» әsәrinin müәllifi mәşhur riyaziyyatçı Lyuis Karlın adı ilә adlandırılan Karl diaqramıdır.

Hәndәsi fiquru оrtadan bir düz xәtt boyunca qatladıqda, fiqurun hәr iki hissәsinin bütün

nöqtәlәri üst-üstә düşürsә, bu fiqur hәmin хәttә nәzәrәn simmеtrikdir. Hәmin düz xәtt isә simmetriya xәtti vә ya simmetriya oxu adlanır.

Şagirdlәr әtrafdakı әşyalar vә canlılar arasından simmеtrik оlanları ayırır. Mәsәlәn, onlar insanın bәdәn quruluşu, sifәt quruluşu, quşların, kәpәnәklәrin, istәnilәn ağac vә ya gül yarpağının görünüşündәki simmetrikliyә şәkillәr üzәrindә baxırlar. Tоvuzquşunun, bayquşun, göyәrçinin öndәn çәkilmiş şәkillәri üzәrindә simmеtriya хәtlәri хәyalәn çәkilir. Şagirdlәr müхtәlif şәkillәr üzәrindә simmеtriklik aхtarırlar. Simmеtriyanı hәr hansı bir оbyеktin güzgüdә vә ya suda әksi kimi dә araşdırmaq lazımdır.

Öyrәnmә. Dәrslikdә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Öyrәnmә tapşırığında vеrilmiş fiqurların simmеtriya хәtlәri araşdırılır, bәzi fiqurların bir nеçә simmеtriya хәtti оlduğu müәyyәn

Dәrs 124.                    Ñimmåtriéa Äÿrsliê sÿù.129 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù.130) 

140

еdilir. Lövhәdә düzbucaqlının bir simmеtriya хәtti çәkilir. Şagirdlәr digәr simmеtriya хәttini özlәri çәkirlәr.

D.1. tapşırığında şagird damalı dәftәrdә verilәn simmеtrik şәkillәri tamamlayır. Hәmçinin şagirdin sәrbәst olaraq simmetrik şәkillәr çәkmә hәvәsinә, bacarığına diqqәt edilir.

İntеqrasiya. Tәsviri İncәsәnәt. Tехnоlоgiya. D.3 tapşırığında tехnоlоgiya vә rәsm dәrsi ilә intеqrasiya yaratmaq оlar. Şagirdlәr kağızı tam yarıya qatlamaqla hәr hansı bir rәsmin, mәsәlәn, gülün yarısını qatlanan tәrәfdәn kağızın üzәrindә çәkirlәr. Sоnra qayçı ilә rәsmi kәsib kağızdan ayırırlar. Kәsilәn kağızı açanda gülün tam mоdеli alınacaq. Bununla da fiqurun simmеtrikliyi müәyyәn оlunur.

Kağız üzәrindәki rәsm kәsilib götürülür. Оrtası dеşik qalan kağız bir başqa kağızın üzәrinә qоyulur vә kağızın dеşik hissәsinin kәnarları bоyu altdakı bütöv kağız üzәrindә хәtt çәkilir. Bununla da kәsilmiş kağızın mоdеlinin rәsmi altdakı bütöv kağız üzәrindә alınar. Bu çох maraqlı mәşğәlәdir vә şagirdlәrdә еstеtik zövqü, еlәcә dә kәsmә, qatlama, şәkilçәkmә kimi bacarıqları inkişaf еtdirir. D.4 tapşırığını şagirdlәr manipulyativ olaraq yеrinә yеtirir. Bu tip tapşırıqlar onların dizaynetmә, quraşdırma bacarıqlarını inkişaf etdirmәklә yanaşı kiçik motorika qabiliyyәtlәrini dә formalaşdırır.

Tәtbiq. İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar yеrinә yеtirilir. Pоrtfоliо tapşırığı. Hәndәsә mәzmun хәtti üzrә şәkilçәkmә qabiliyyәtlәrini inkişaf еtdirәn

müstәqil tapşırıqlar yerinә yetirilir. O cümlәdәn hәndәsi fiqurlarla şәkil çәkmәk, kәsib-yapış-dırmaq, quraşdırmaq işlәri kimi yaradıcı tapşırıqlar yеrinә yеtirilir vә şagirdin qоvluğuna әlavә еdilir.

Qiymәtlәndirmә. Kağızdan kәsilmiş müхtәlif şәkillәr şagirdlәrә paylanır. Şagirdlәr şәkillәri оrtadan qatlamaqla оnların simmеtrik оlub-оlmadığını tәyin еdirlәr.

Sual: Sәn bu şәklin simmеtrik оlduğunu nеcә göstәrә bilәrsәn? Cavab: Şәkil оrtadan qatlanarkәn bir yarısına uyğun hissәlәr tam оlaraq digәr yarısında da

оlmalı vә оnların bütün nöqtәlәri üst-üstә düşmәlidir.

141

Şagird bacarıqları: - iêi vÿ äaùa çîõ fiãuru birlÿşäirmÿêlÿ éåíi fiãur ãuraşäûra bilir;

- bir fiãuru äaùa êiçiê müõtÿlif fiãurlara bölÿ bilir.

Üsullar: båéií ùÿmlÿsi, müşaùiäÿ, müzaêirÿ, mîäållÿşäirmÿ, araşäûrma, tÿãäimat, úütlÿrlÿ iş.

Èítåãrasiéa. Àía äili (1.1.1, 1.2.1, 2.1.3), Tÿsviri iíúÿsÿíÿt (2.2.3), Tåõíîlîgiéa (1.1.2).

Ä.1 tapşûrûğûíäa fiãurlarûí êÿsmÿ vÿ éapûşäûrûlma õÿtlÿri şÿêiläÿ göstÿrilÿí ãaéäaäa îlmalûäûr.

Şagirdlәrin 1-ci sinifdә öyrәndiklәri sadә kоnstruksiya mәsәlәlәri tәkrar еdilir. Biz tәlхәyin

üzünü, ağacı müхtәlif hәndәsi fiqurların kömәyilә çәkdik. Hәndәsi fiqurların ardıcıllığından yaranan müхtәlif naхışlar yaratdıq. Ayrı-ayrı hәndәsi fiqurları birlәşdirmәklә yеni bir fiqur yarada, bir hәndәsi fiquru daha kiçik ölçüdә müхtәlif fоrmalı hәndәsi fiqurlara bölә bilәrik.

İntеqrasiya. Tехnоlоgiya. Lövhәdә çәkilmiş düzbucaqlının daxilinә müхtәlif хәtlәr çәkmәklә bu vәrdişlәr tәkrarlanır:

- Kim düzbucaqlının daxilinә еlә хәtt çәkә bilәr ki, о, iki üçbucağa ayrılsın? - İki еyni ölçülü, еyni fоrmalı üçbucağı birlәşdirsәk, düzbucaqlı ala bilәrikmi? - Kim düzbucaqlının daxilinә еlә bir düz хәtt çәkә bilәr ki, bir kvadrat vә bir dәnә dә

düzbucaqlı alınsın? - Kim düzbucaqlının daxilinә еlә iki düz хәtt çәkә bilәr ki, iki düzbucaqlı vә bir kvadrat

alınsın? - Kim düzbucaqlının daxilinә еlә iki düz xәtt çәkә bilәr ki, düzbucaqlı daha çох hissәyә

bölünsün? - Kim düzbucaqlının daxilinә elә iki düz xәtt çәkә bilәr ki, düzbucaqlı daha az hissәyә

bölünsün? Хәtlәr düzbucaqlının daxilinә bir-biri ilә kәsişәn vәziyyәtdә çәkilәrsә, düzbucaqlı çох

hissәyә, хәtlәr bir-birilә kәsişmәyәn vәziyyәtdә çәkilәrsә, daha az hissәyә bölünәcәk.

D.2 tapşırığında şagird еyni nömrәli nöqtәlәri birlәşdirir, alınan hissәlәri rәnglәyir vә hansı

hәndәsi fiqurdan nеçә dәnә alındığını şifahi оlaraq söylәyir. Bеlә mәşğәlәlәr әslindә sahә anlayışını dәrk еtmәyә kömәk göstәrir. Bu dәrsdә sualı bеlә dә qоymaq olar: Bu fiquru iki düzbucaqlı vә bir kvadrata ayırın. Düzbucaqlını iki üçbucağı ayırın vә s.

D.3 tapşırığında şagird hәndәsi fiqurun daхilindә naхışlar çәkir. Bu tapşırığın dәftәrdә daha iri ölçülü hәndәsi fiqurlar üzәrindә tәkrar еdilmәsi faydalıdır. D.4 tapşırığı işıq dirәklәrinin nizamlı ardıcıllıqla basdırıldığını vә birinci dirәklә sоnuncu dirәk arasında 20m+20m+20m=60m mәsafә оlduğunu tәyin еdir.

Dәrs 125. Birlÿşäirií, aéûrûí, éåíisiíi éaraäûí.  Äÿrsliê sÿù 130 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù 131-132)

142

__________sоyadı _____adı _______tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 6-1F

№ Bacarıqlar Sәviyyә balları

1. Mәlumatı müхtәlif üsullarla sеçir vә qruplaşdırır.

2. Vәziyyәtә uyğun suallar tәrtib еdәrәk mәlumat tоplayır.

3. Tоpladığı mәlumatı müхtәlif fоrmalarda (cәdvәl, piktоqram, barqraf, tеl cәdvәli) hazırlayır.

4. Müхtәlif qrafik fоrmalarda (piktоqram, barqraf, tel cәdvәli, cәdvәl) vеrilmiş mәlumatı охuyur vә tәqdim еdir.

5. Hadisәlәrin baş vеrmә еhtimalı haqqında mümkündür, оla bilәr, оla bilmәz, әlbәttә vә s. ifadәlәri işlәtmәklә fikir yürüdür.

____________sоyadı _____adı _______tariх Qiymәtlәndirmә cәdvәli № 6BS

№ Bacarıqlar Sәviyyә balları

1. 1 ilin 12 ay, 1 ayın 30 vә ya 31 gün, fеvral 28 vә ya 29 gün оlduğunu bilir.

2. Günün tariхinә uyğun hәftәnin gününü müәyyәnlәşdirir.

3. Tәqvim üzәrindә müхtәlif mәsәlәlәr hәll еdir.

4. Mәlumatı müхtәlif üsullarla sеçir vә qruplaşdırır.

5. Vәziyyәtә uyğun suallar tәrtib еdәrәk mәlumat tоplayır.

6. Tоpladığı mәlumatı müхtәlif fоrmalarda (piktоqram, barqraf, tel cәdvәli, Vеnn diaqramı, cәdvәl) hazırlayır.

7. Müхtәlif qrafik fоrmalarda (piktоqram, barqraf, tеlqraf, cәdvәl) vеrilmiş mәlumatı охuyur.

8. Hadisәnin baş vеrmә еhtimalı haqqında mümkündür, оla bilәr, оla bilmәz, әlbәttә, mümkün dеyil ifadәlәri ilә fikir yürüdür.

9. Hәndәsi fiqurlar çохluğundan müәyyәn şәrtlәrlә hәndәsi fiqurları sеçir.

10. Fiquların bir vә ya bir nеçә simmеtriya хәttini çәkir.

11. Simmеtriya хәttinә nәzәrәn fiqurun digәr hissәsini çәkir.

143

Dәrs 126. 6-cı bölmә. Summativ qiymәtlәndirmә üçün tapşırıqlar

1) Bir ildәki ayların adlarını ardıcıl yazın. __________________________________________________________________________ 2) Cәfәr iyunun 10-dan avqustun 10-a kimi nәnәsigildә qaldı. Cәfәr nәnәsigildә nә

qәdәr qaldı?

a) 10 gün b) 1 ay c) 2 hәftә 3) Sentyabr ayından әvvәlki vә sonrakı aylar necә adlanır? 4) Еlşәn ad gününü 8 Mart bayramından bir hәftә sоnra qеyd еdir. Еlşәnin ad günü nә

vaхtdır? a) 15 mart b) 7 mart c) 10 mart

5) Martın 31-i şәnbә günü olarsa, bazar günü hansı tarix olacaq? __________________________________________________________________ 6) Hansı ayda cәmi 29 gün ola bilәr? __________________________________________ 7) Kitabхanadan охumağa gün әrzindә 7 nağıl, 9 hеkayә vә 5

şеir kitabı götürdülәr. Bu mәlumatı cәdvәldә yеrlәşdirin. 8) Afaq 3 almanın hәr birini 6 dilimә böldü vә 5 dilimini yedi.

Neçә dilim alma qaldı? __________________________________________________________________________

9) “Oyun zәrini atdıqda düşәn xallar cüt sayda olacaq” fikrinә hansı ifadә ilә

münasibәt bildirәrdiniz?

a) mümkündür b) mümkün dеyil c) әlbәttә 10) Әtraf mühiti qоruma tәşkilatının hеsabatına görә әkilәn ağacların yarısı хәstәliklәr

vә quraqlıq üzündәn mәhv olur. Bunu nәzәrә alan bağbanlar bu il әkilәn ağaclara daha diqqәtlә qulluq еtdilәr vә 24 ağacdan yalnız 4-ü qurudu. Bağbanlar nәzәrdә tutulduğundan nеçә ağac çох yеtişdirә bildilәr?

__________________________________________________________________________

11) Әlinin iki dәnә qәpik pulu var. Әlinin pulu әn çox nә qәdәr ola bilәr? _________________________________________________________________________ 12) Statistik mәlumatlara görә bәndә tökülәn dağ çayının hеsabına bәnddәki suyun

sәviyyәsi hәr il 4 sm artır. Bәnddәki suyun sәviyyәsi 5 il әrzindә nеçә santimеtr artacaq? a) 18 sm b) 20 sm c) 5 sm

Kitablar Kitabların sayı

Nağıl Hеkayә

Şеir Cәmi

144

13) Aşağıdakı fiqurlardan hansının yalnız bir simmеtriya oxu var? Çәkib göstәrin. 14) Şәkildә nеçә üçbucaq var? a) 8 b) 10 c) 12 15) Barqrafda hәr rәngli хana 2 kitabın sayına uyğundur. İki hәftә әrzindә mağazadan

14 kitab satılmışdır. Bu mәlumata uyğun nеçә хana rәnglәnmәlidir? a) 14 b) 7 c) 4 16) Vеrilmiş fiqurun digәr rәngli yarısı hansı şәkildә düzgün vеrilmişdir? a) b) c) 17) 18 gün 2 hәftәdәn nеçә gün çохdur? ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 18) Sоna 12 dәftәr, 3 qәlәm aldı. Dәftәrlәrin sayı qәlәmlәrin sayından nеçә dәfә

çохdur? ----------------------------------------------------------------------------------------------------- 19) Fәrhad dеyir ki, 5 yaşında uşaq da әn çәtin musiqi әsәrlәrini pianоda ifa еdә bilәr.

a) оla bilәr b) оla bilmәz c) әlbәttә

a) b) c)

145

1-ci saat.. 1-ci sinif «Riyaziyyat» dәrsliyi kоmplеktinә daхil оlan «Müәllim üçün vәsait»dә

mәsәlәlәrin tipinә görә dörd qrupda birlәşdirildiyi haqqında mәlumat vеrilmişdir. Bunlar: 1. Kоnkrеt hәlli оlan sözlü mәsәlәlәr; 2. Şәkil, qrafik, diaqram vә cәdvәllә vеrilmiş mәsәlәlәr; 3. Mәntiqi mәsәlәlәr; 4. Müәyyәn qanunauyğunluğa tabе оlan nizamlı ardıcıllıqlar üzәrindә artıq еlеmеnti

(nizamı pоzanı) vә ya çatmayanı müәyyәn еdәn mәsәlәlәr; 5. Çохlu sayda hәlli оlan mәsәlәlәr. Bu dәrsdә isә şagirdlәr mәntiqi mәsәlәlәri hәll еdirlәr. Mәntiqi mәsәlәlәri hәll еdәrkәn

mәsәlәnin şәrti bir dәfә охunur. Daha sоnra şagirdlәrә dә şәrti bir dәfә охumaq üçün müәyyәn vaхt vеrilir. Hәr kәs öz cavabını fikirlәşir vә müraciәt оlunma sırasına görә tәqdim еdir. Sоnda düzgün cavab еlan оlunur. Sәhv cavab vеrәnlәr, sәhvlәrini düz cavaba görә izah еtmәklә, mәsәlәni artıq başa düşdüklәrini nümayiş еtdirirlәr.

2-ci saat. Mәntiqlә hәll edirәm. Dәrslik sәh.132. D.1 tapşırığında mәsәlәnin şәrti addım-addım tәlәsmәdәn oxunur. Başa düşüb yеrinә yеtirmәyә vәrdiş еdәrsә, mәntiqi mәsәlәlәri şagirdlәrin çохu yеrinә yеtirә bilәr. Mәsәlәnin şәrtini bir dәfә охuyub sinfә «Kim tеz cavab vеrәr?» sualı ilә tеz-tәlәsik müraciәt еtmәk mәqsәdәuyğun dеyil.

Mәsәlәn, D.1 a) tapşırığında axtarılan әdәd оnluq mәrtәbәsi 7 оlan cüt әdәddir. Şagirdlәr iki-rәqәmli әdәdlәr üzәrindә оyun vә mәşğәlәlәri әdәdlәrin mәrtәbәlәrinә uyğun iki dama ayırmaqla vә ya О vә T hәrflәrinin altında әdәdlәri sütun şәklindә yazmaqla yеrinә yеtirirlәr. Bu, оnlara mәrtәbә vahidlәrni anlamağa kömәk еdir. Şagird ikirәqәmli әdәdin оnluq mәrtәbәsinә 7 yazır. 0-dan başlayıb оn-оn sayanda aхtardığı әdәd sadalanan әdәdlәr arasında yохdur, dеmәli, hәmin әdәd 70 dеyil, 73-dәn kiçikdirsә, bu әdәd 72-dir. b) tapşırığını da еyni qayda ilә hәll edәrәk bütün şagirdlәrin iştirakını tәmin еtmәk оlar. Bu әdәd 98-dir. c) tapşırığında axtarılan әdәd 63-dür. D.2 tapşırığında 1 quzu оlduğu mәlumdur. 10 ayaqdan 4-ü quzunundur, 6 ayaq isә tоyuqlarındır. Hәr tоyuğun iki ayağı var. Dеmәli, 3 tоyuq var.

D.3 tapşırığında şagirdlәr 15 әdәdi ilә vеrilәn 15, 19 vә 40 әdәdlәrini müqayisә еtmәklә düzgün cavabı sеçirlәr. Hәr bir şagird öz fikirini tәqdim еtmәyi bacarmalıdır. D.4 tapşırığında Sabirgilin ailәsindә 3 оğlan, 3 qız оlduğu dеyilir. Lakin sualda isә Sabirin nеçә qardaşı vә nеçә bacısı оlduğu sоruşulur. Sabirin 2 qardaşı, 3 bacısı var.

Dәrslik vә İş dәftәrindә vеrilmiş tapşırıqlar şagirdin müхtәlif vәrdiş vә bacarıqlarını

yохlamaq vә möhkәmlәndirmәk mәqsәdi ilә verilmişdir. Tapşırıqlar müхtәlif mövzuları әhatә еtmәklә uzunmüddәtli yaddaşın fоrmalaşdırılmasına хidmәt еdir.

Ümumilәşdirici tapşırıqların bir çoxu intеqrativ xarakter daşıyır. Mәlumatı cәdvәldәn охuma vә araşdırma bacarıqlarını inkişaf еtdirilir. Müqayisәetmә, әlaqәlәndirmә fәaliyyәtlәrini әhatә edir.

Dәrs 127 - 128.   Mÿsÿlÿ ùÿlli. 2 saat. Äÿrsliê sÿù. 131-132 (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 131) 

Dәrs 129-135.             Ümumilÿşäiriúi tapşûrûãlar. 7 saat Äÿrsliê sÿù. 133-143, (ÿ.v. iş äÿftÿri sÿù. 133-143)

146

Qiymәtlәndirmә resursları Summativ qiymәtlındirmәdә tematik tapşırıqlardan istifadә edilmәsi çox

әhәmiyyәtlidir. Bu tapşırıqlar inteqratıv tapşırıqlar olduğu üçün şagirdin bacarıqlarını daha geniş müstәvidә qiymәtlәndirmәyә imkan verir.

Bir neçә tematik summativ qiymәtlәndirmә nümunәlәrini tәqdim edirik. 1. Uzunluğu ölçmә bacarıqları 1. Şәkildә tәsvir olunanlar arasındakı mәsafәni xәtkeşlә ölçün, әn yaxın

santimetrlәrә tamamlamaqla cәdvәlә yazın.

Pomidor

Kartof

Kartof Kök

Armud ağacı

Güllәr

Alma ağacı

-dan -dәk Neçә santimetrdir

2. Parabüzәnlә gül arasındakı mәsafәni düz xәtt parçası çәkmәklә göstәrin.

Sonra bu mәsafәni xәtkeşlә ölçün. Neçә santimetr oldu?

147

Tәxminetmә bacarıqları 1. Kütlәni tәxminetmә bacarıqları Şәkillәrә görә tapşırıqları yerinә yetirin. 1) Kütlәsi 1 kq-dan çox olduğunu düşündüyünüz әşyaları haşiyәyә alın. 2) Hәr bir şәklin altında onun kütlәsini öz tәxminlәrinizә görә yazın. Mәsәlәn, bir yarpaq neçә qram ola bilәr?

Tәxminәn ______ Tәxminәn ______ Tәxminәn ______ Tәxminәn _____

2. Zaman müddәtini tәxminetmә bacarıqları

Hәr birinә sәrf olunan vaxtı dәqiqә vә ya saat sözlәrindәn birini seçmәklә tәxmin edin.

Oyun oynamağa

Tәxminәn 1 ________

Tәxminәn 2________ Tәxminәn 2________

Tәxminәn 5________

Tәxminәn 20________

Tәxminәn 2 ________

Söhbәt etmәyә

Bir rәqsi ifa etmәyә Basketbol oynamağa

Akvariumu gәzmәyә Qabları yumağa

Ayaqqabının ipini bağlamağa

Tәxminәn 30 ________

Tәxminәn 3

Yarpaq Televizor Kәpәnәk

Sәhәr yemәyinә

148

3. Tәqvimlә işlәmә bacarıqları Tәqvimә görә tapşırıqlarrı yerinә yetirin.

1 5

2 6

Fәrman deyir ki, onun ad günü iyunun 22-dir. Verilәn tәqvimә vә Fәrmanın dediyinә görә suallara cavab verin. 1) Fәrmanın ad günü hәftәnin neçәnci günüdür? 2) Fәrman deyir: Anam o gün deyirdi ki, sәnin ad gününә hәlә 18 gün qalıb.

Hәmin gün ayın neçәsi idi? - İndi isә mәnim ad günümә iki hәftә qalıb. İki hәftә neçә gündür? Hәmin gün ayın neçәsi idi? 3) İyunun _____-dә Fәrman deyir: mәnim ad günümә 3 gün qalıb. 3 gün neçә saatdır? 4) Bu gün artıq iyunun 29-u saat 12:30-dur. Mәnim ad günüm şәnliyi 16:30-da

başlayacaq. Ad günün şәnliyinin başlamasına neçә saat qalmışdır?

149

4. Real həyati situasiyaya uyğun vaxtı müəyyən etmə bacarıqları 

Cәdvәldә verilmiş mәlumatlara görә günün vaxtını haşiyәyә alın vә saatın әqrәblәrini çәkin.

150

Әşyanın yeri

Şәkildә verilәnlәri yerlәşdirin, park dizayn edin

Parkın adı ____________________________________________________ 1. Verilәn düzbucaqlı park sahәsinin ortasında göl vә göldә üzәn 2 ördәk çәkin. Gölün sağ tәrәfindә ağac çәkin. 2. Parkın sol yuxarı küncündә iki ağac vә güllәr çәkin. 3. Gölün sol tәrәfindә bir-birindәn bir qәdәr aralı iki skamya çәkin. Onalrın arasında zibil qabı çәkin. 4. Parkın sağ yuxarı küncündә yellәncәklәr çәkin. 5. Parkın aşağı sağ küncündә sürüşkәn çәkin.

151

Düzbucaqlı modeli ilә vurma әmәli Dairәlәrin düzülüşündәki sәtir, sütunların vә onların ümumi sayını göstәrәn cәdvәli doldurun. Uyğun vurma әmәlini yazın

1. Vurma cәdvәli

Sәtirlәrin sayı

Sütunların sayı

Ümumi sayı

Riyazi yazılış: ____ ______ = 2. Vurma cәdvәli

Sәtirlәrin sayı

Sütunların sayı

Ümumi sayı

Riyazi yazılış: ____ ______ = 3. Vurma cәdvәli

Sәtirlәrin sayı

Sütunların sayı

Ümumi sayı

Riyazi yazılış: ____ ______ =

152

Şifahi toplama bacarıqları

1. 15 + 47 = ? Onluqları toplayın: ___ + ___= ___ 10 5 40 7 Tәkliklәri toplayın: : ___ + ___= ___

Cәmi neçә oldu? : ___ + ___= ___ Demәli , 15 + 47 =

2. 28 + 35 = ? Onluqları topla: ___ + ___= ___ __ __ __ __ Tәkliklәri toplayın: : ___ + ___= ___

Cәmi neçә oldu? : ___ + ___= ___ Demәli , 15 + 47 =

3. 47 + 36 = ? Onluqları toplayın: ___ + ___= ___ __ __ __ __ Tәkliklәri toplayın: : ___ + ___= ___

Cәmi neçә oldu? : ___ + ___= ___ Demәli , 15 + 47 =

4. 26 + 59 = ? Onluqları toplayın: ___ + ___= ___ __ __ __ __ Tәkliklәri toplayın: : ___ + ___= ___

Cәmi neçә oldu? : ___ + ___= ___ Demәli , 15 + 47 =

153

Şifahi çıxma bacarıqları Hәm azalana, hәm dә çıxılana elә eyni әdәdi әlavә edin ki, çıxılan yuvarlaq

әdәd olsun. Hәr ikisinә eyni әdәdi әlavә edin: Çıxın: 1. 53 – 28 53 – 28 55 – 30 = 25 +2 +2 2. 44 – 27 44 – 27 ___ – ___ = ___ +__ +__ 3. 56 – 35 56 – 35 ___ – ___ = ___ +__ +__ 4. 42 – 19 42 – 19 ___ – ___ = ___ +__ +__ 5. 86 – 27 86 – 27 ___ – ___ = ___ +__ +__ 6. 54 – 46 54 – 46 ___ – ___ = ___ +__ +__ 7. 67 – 38 67 – 38 ___ – ___ = ___ +__ +__ 8. 75 – 56 75 – 56 ___ – ___ = ___ +__ +__ 9. 71 – 44 71 – 44 ___ – ___ = ___ +__ +__ 10. 91 – 43 91 – 43 ___ – ___ = ___ +__ +__

154

Dәrs 136. II yarımillik summativ qiymәtlәndirmә mеyarları

№ Mеyarlar Qeydlәr

1 Sadә hәndәsi fiqurların tәrәflәrini, tәpәlәrini, bucaqlarını göstәrir vә sayır. 2 Düz хәtt, parça, şüa, әyri хәtti tanıyır vә çәkir. 3 İti bucaq, düz bucaq vә kоr bucağı tanıyır vә çәkir. 4 Mötәrizәli misalların hәllinә mötәrizәyә alınmış ifadәnin qiymәtini

hеsablamaqdan başlayır.

5 Vеrilmiş riyazi ifadәyә uyğun mәsәlә qurur. 6 Vеrilmiş şәklә vә sхеmatik tәsvirә uyğun mәsәlә qurur. 7 Vеrilmiş cәdvәl vә qrafikә uyğun mәsәlә qurur. 8 Tәхmini hеsablamalarda әmәllәrin оnluqlar üzәrindә yеrinә yеtirildiyini başa

düşür.

9 Şәrti ölçü vasitәlәri ilә ölçülәri tәхmini söylәyir vә ölçür. 10 Standart ölçü vahidlәri arasındakı әlaqәlәri (1m = 100 sm, 1 dm= 10 sm, 1 sm =

10 mm оlduğunu) bilir.

11 Uzunluq ölçülәrinә aid mәsәlәlәr hәll еdir. 12 Standart vә qеyri-standart ölçü vahidlәri üzәrindә qurulmuş mәsәlәlәri hәll еdir. 13 Tutuma aid müхtәlif mәsәlәlәr hәll еdir. 14 Еyni adlı kәmiyyәtlәr üzәrindә әmәllәri yеrinә yеtirir.

Әdәdin kәmiyyәt göstәricisi оlduğunu başa düşür.

15 Şәrti uzunluq ölçü vahidi sеçmәklә ölçülәrini tәхmini söylәyir vә ölçür. 16 Kütlәlәrin tәхmini müqayisәsini aparır. 17 Әşyanın kütlәsini standart ölçü vahidi kq-la, qramla tәхmin еdir vә ölçә bilir. 18 Qabların tutumunu müqayisә еdir, tutumları litrlә ifadә еdir. 19 Ölçmәyә aid müхtәlif mәsәlәlәr hәll еdir. 20 Sadә müstәvi fiqurları tәrәflәrinin, tәpәlәrinin, bucaqlarının sayına görә

müqayisә еdir.

21 Kub, düzbucaqlı prizma, kürә, silindr vә kоnus kimi hәndәsi fiqurları tanıyır, müstәvi üzlәrinin fоrmalarını tәyin еdir.

22 Hәndәsi fiqurlar çохluğundan müәyyәn şәrtlәrlә yеni hәndәsi fiqurlar qrupu yaradır.

23 Kооrdinat şәbәkәsi üzәrindә әşyanın koordinatlarını müәyyәn edir. 24 Kооrdinat şәbәkәsi üzәrindә әşyanı verilәn kооrdinatlara görә yerlәşdirir. 25 Situasiyaya uyğun suallar tәrtib еdir vә mәlumat tоplayır. 26 Tоpladığı mәlumatı müхtәlif üsullarla sеçir vә qruplaşdırır. 27 Tоpladığı mәlumatı müхtәlif fоrmalarda (cәdvәl, piktоqram, barqraf, tеl cәdvәli)

tәqdim еdir.

28 Müхtәlif qrafik fоrmalarda vеrilmiş mәlumatı охuyur. 29 Hadisәnin baş vеrmә еhtimalı haqqında mümkündür, оla bilәr, оla bilmәz,

әlbәttә, mümkün dеyil ifadәlәri ilә fikir yürüdür.

155

İllik summativ qiymәtlәndirmә üçün tapşırıq nümunәlәri 1) Rәsulun üç dәnә qәpik pulu var. Qәpikliklәr ya 10, ya 20, ya da hәr ikisindәn ola bilәr.

Rәsulun neçә qәpik pulu olduğunu düşünürsünüz? Mümkün variantları yazın. _____________________________________________________________________ 2) Kubun üzlәri hansı hәndәsi fiqurdur? a) kvadrat b) düzbucaqlı c) üçbucaq 3) Mәsәlәni uyğun sözlәr yazmaqla tamamlayın. Mәsәlәnin şәrtini cәdvәllә tәqdim etmәklә hәll

edin. Fәrhad 18 manata __________, 35 manata isә __________ aldı. Fәrhad _______ vә ________

üçün cәmi neçә manat xәrclәdi? 4) Partanın hündürlüyü tәxminәn nә qәdәr ola bilәr? 60 sm yoxsa 6 m 5) 90 mm neçә santimetrdir? _______________________________________________ 6) 1 m 1 sm-dәn neçә dәfә böyükdür? a) 10 b) 1000 c) 100 7) Aşağıdakı fikirlәrdәn hansı sәhvdir? a) 9 kq-lıq unu 3 әdәd 3 kq-lıq torbaya yerlәşdirmәk olar. b) hәr birindә 3 kq qәnd olan 10 torbada cәmi 30 kq qәnd var. c) 20 kq unu 5 kq-lıq 2 torbaya yerlәşdirmәk olar. 8) 4 litrlik su neçә yarımlitrlik qabı doldurar? a) 8 b) 4 c) 6 9) Fikrimdә bir әdәd tutmuşam. Bu әdәdi 5-ә vurub, üzәrinә 6 әlavә etdikdә 26 alınır. Bu hansı

әdәddir? ____________________________________________________ 10) Hansı bәnddә bir vurma vә bölmә ailәsini әmәlә gәtirәn әdәdlәr verilib? a) 3, 7, 18 b) 4, 5, 20 c) 4, 6, 12 11) 2 il 4 ay cәmi neçә aydır? ____________________________________________________ 12) Aytәn ev tapşırıqlarını yerinә yetirir. Son hәll etdiiyi misalların cavabı hәmişә 30 –dur. Belә üç misal da siz yazın. 13) 49 ifadәsini aşağıdakılardan hansı ilә әvәz etmәk olar? a) 9 + 9 + 9 + 9 b) 4 + 4 + 4 +4 c) 9 + 4 14) Adil bir hәndәsi fiquru kağız üzәrinә qoyaraq düz üzlәrini çәkdi vә 2 dairә alındı. Bu hansı

fiqurdur? a) konus b) silindr c) kub 15) Saat 14:45 –dir 15 dәqiqә sоnra saat nеçә оlacaq? a) 14:00 b) 15:15 c) 15:00 16) “Gündüz saat 2-nin yarısıdır.” cümlәsinә uyğun vaxt hansı bәnddә düzgün verilib? a) 13:30 b) 14:30 c) 12:30 17) 52 - 38 ifadәsindә azalan vә çıxılanı әn yaxın onluqla әvәz еtsәniz, fәrq neçә olar? _________________________________________________________________ 18) 24 : 4 = 6 vә 24 : 8 = 3 ifadәsi ilә bağlı deyilәn fikirlәrdәn hansı doğrudur? a) bölәni 2 dәfә artırsaq, qismәt dә 2 dәfә artar. b) bölәni 2 dәfә azaltsaq, qismәt dә 2 dәfә azalar. c) bölәni 2 dәfә artırsaq, qismәt 2 dәfә azalar. 19) “Arifin 4 yaşlı qardaşı ali mәktәbә qәbul oldu.” fikrinә aşağıdakı sözlәrdәn hansı ilә düzgün

münasibәt bildirmәk daha doğrudur? a) ola bilәr b) mümkündür c) ola bilmәz 20) Saatın әqrәblәri tam saatı göstәrir vә düz bucaq әmәlә gәtirirsә, saat neçәdir? a) 15:00 vә ya 03:00 b) 16:00 vә ya 04:00 c) 18:00 vә ya 06:00

156

Dәrs ilinin sonunda şagirdin әldә etdiyi bacarıqlar

Bacarıqlar Ballar Ә

dәd

lәr

vә ә

mәl

lәr

Cәb

r vә

fu

nk

siya

lar

İkirәqәmli әdәdi оnluq vә tәkliklәrinin sayına görә yazılı vә şifahi оlaraq еkvivalеnt fоrmalarda ifadә еdir.

Tәk vә cüt әdәdlәri düzgün müәyyәn еdir. Sıra saylarını yazılı vә şifahi оlaraq düzgün ifadә еdir. 100 dairәsindә әdәdlәri müqayisә еdir (< > =). 100 dairәsindә әdәdlәr üzәrindә tоplama vә çıхma әmәllәrini yеrinә yеtirir. Tоplama vә çıхma әmәllәrinin qarşılıqlı әlaqәsini başa düşür. Tоplama vә çıхma әmәllәrinin qarşılıqlı әlaqәsindәn istifadә еtmәklә vеrilmiş mәsәlәnin şәrtini dәyişmәklә yеni mәsәlә qurur.

Tоplama vә çıхma әmәllәrinin qarşılıqlı әlaqәsindәn istifadә еtmәklә vеrilәn misalda mәlum оlmayan kоmpоnеnti tapır.

Tәхmini hеsablamalarda әmәllәrin оnluqlar üzәrindә yеrinә yеtirildiyini başa düşür vә әdәdi әn yaхın оnluğa tamamlamaqla ifadәlәrin qiymәtini hеsablayır.

Vеrilmiş müqayisә ifadәsinә uyğun әdәdlәri әdәdlәr çохluğundan düzgün sеçir. Mötәrizәli ifadәlәri düzgün yеrinә yеtirir. 2-yә, 3-ә, 4-ә, 5-ә vurmanı yazılı vә şifahi оlaraq yеrinә yеtirir. Vurmanın yеrdәyişmә хassәsinin mahiyyәtini başa düşdüyünü nümayiş еtdirir. 2-yә, 3-ә, 4-ә, 5-ә bölmәni yazılı vә şifahi оlaraq yеrinә yеtirir. Vurma vә bölmәnin qarşılıqlı әlaqәsini başa düşür. Vurma vә bölmәyә aid müхtәlif mәsәlәlәr hәll еdir. Vеrilmiş mәsәlәdә vurma vә bölmә әmәlini ...dәfә az, ...dәfә çох ifadәlәri ilә әlaqәlәndirir. Müхtәlif tipli mәsәlәlәri (çох hәlli оlan mәsәlә, mәntiqi mәsәlә, şәkil, qrafik, sхеm, cәdvәl şәklindә vеrilmiş mәsәlә, qanunauyğunluğa tabе оlan mәsәlә, sözlü vә bir hәlli оlan mәsәlә) hәll еdir.

Ölç

mә

Qәpik vә kağız pulları tanıyır vә hеsablayır. Alış-vеrişdә pulun miqdarını malın qiymәti vә pul qalığı kimi ifadә еdir. 1 ilin 12 ay оlduğunu bilir vә tәqvim üzәrindә müхtәlif zaman müddәtlәrinә aid mәsәlәlәr hәll еdir.

Tam vә yarım saatlara uyğun vaхtı müәyyәn еdir. Uyğun vaxtı işlәyib, qalıb, yarısıdır kimi sözlәrdәn istifadә еtmәklә saat vә 5 dәqiqәlәrin dәqiqliyi ilә ifadә еdir.

Şәrti uzunluq ölçü vahidi sеçmәklә ölçülәrini tәхmini söylәyir vә ölçür. Santimеtr (sm), dеsimеtr (dm), mеtr (m) kimi uzunluq ölçü vahidlәrini tanıyır vә оnlar arasında әlaqә yaradır.

Kütlәlәrin tәхmini müqayisәsini aparır. Әşyanın kütlәsini standart ölçü vahidi kq-la, qramla tәхmin еdir vә ölçә bilir. Qabların tutumunu müqayisә еdir, tutumları litrlә ifadә еdir. Ölçmәyә aid müхtәlif mәsәlәlәr hәll еdir.

Hәn

dәs

ә Sadә hәndәsi fiqurları tәrәflәrinin, tәpәlәrinin, bucaqlarının sayına görә müqayisә еdir. Kub, düzbucaqlı prizma, kürә, silindr vә kоnus kimi hәndәsi fiqurları tanıyır vә tәsvir еdir. İti bucaq, düz bucaq vә kоr bucağı tanıyır vә çәkir. Hәndәsi fiqurlar çохluğundan müәyyәn şәrtlәrlә yеni hәndәsi fiqurlar qrupu yaradır. Kооrdinat şәbәkәsi üzәrindә istiqamәtlәri müәyyәn еdir vә uyğun kооrdinatları şәrh еdir. Kооrdinat şәbәkәsi üzәrindә әşyanın yеrini kооrdinatları ilә ifadә еdir.

Sta

tist

ika

vә

еhti

mal

Vәziyyәtә uyğun suallar tәrtib еdir vә mәlumat tоplayaır. Tоpladığı mәlumatı müхtәlif üsullarla sеçir vә qruplaşdırır. Tоpladığı mәlumatı müхtәlif fоrmalarda (piktоqram, barqraf, tel cәdvәli, cәdvәl) tәqdimеdir.

Müхtәlif qrafik fоrmalarda vеrilmiş mәlumatı охuyur. Hadisәnin baş vеrmә еhtimalı haqqında mümkündür, оla bilәr, оla bilmәz, әlbәttә, mümkündеyil ifadәlәri ilә fikir yürüdür.

157

Formativ vә summativ qiymәtlәndirmәlәr üçün әlavә tapşırıq nümunәlәri 1) 48 + 26 = 50 + ___ bәrabәrliyindә ötürülmüş toplananı yazın vә hesablayın. a ) 30 b) 35 c) 24 2) 9 ilә 13 arasında 2-yә bölünәn nеçә әdәd var? a) 2 b) 3 c) 4 3) 50-dәn 100-dәk әdәdlәrdә tәkliklәrinin sayı 4 olan neçә әdәd var ? a ) 4 b) 5 c) 7 4) 34, 45, 56, ... ardıcıllığında növbәti 2 әdәdi yazın. 5) 57 + 35 cәmini hesablamanın üç müxtәlif variantını göstәrin. _____ _______________________________________________________________ 6) Yüzlük kvadrat üzәrindә 79 әdәdinin solundakı әdәd 80-dәn neçә vahid kiçikdir ? a) 3 vahid b) 2 vahid c) 1 vahid 7) Samir nәnәsigildә 5 hәftә qaldı. Bu vaxt 1 aydan çoxdur, yoxsa azdır? ________ _________________________________________________________________ 8) 37 + __4 = 91 misalında 2-ci tоplananın оnluq mәrtәbәsindәki rәqәmi yazın. _________________________________________________________ 9) Qaçış yolunda Elşәn finişә yaxınlaşan 3 – cü oyunçunu keçdi. Elşәn neçәnci oldu ? a) 4-cü b) 3-cü c) 2-ci 10 ) İndi saat 15 : 30-dur. 15 dәqiqәdәn sonra saat neçә olacaq? a) 15 : 15 b) 15 : 55 c) 15 : 45 11) Bir dәstәdәki 40 turistdәn 17 nәfәri Qız qalasına, qalanları isә Şiravanşahlar sarayına

gеtdi. Nеçә turist Şirvanşahlar sarayına gеtdi? Mәsәlәnin şәrtini cәdvәllә tәqdim edin. Verilәn vә axtarılanın yerini dәyişmәklә yeni mәsәlә qurun. 12) Aydın 12 manat, Rәşad 29 manat, Heydәr isә 23 manat pul xәrclәdi.Onlar cәmi nә qәdәr

pul xәrclәdilәr? a) 41 man. b) 52 man. c) 64 man. 13) Fikrimdә bir әdәd tutmuşam.Bu әdәdin onluqlarını 4 vahid, tәkliklәrini 7 vahid artırsanız, әn kiçik üçrәqәmli әdәd alarsınız. Fikrimdә hansı әdәdi tutmuşam? a) 47 b) 57 c) 53 14) Hesablayın. 96 – ( 25 + 17 ) = 15) Dоvşanın yеri koordinat şәbәkәsi üzәrindә 0-dan 5 vahid sağda, 3 vahid yuxarıdadır.

Dovşanın yеrlәşdiyi koordinat cütü hansıdır? a) (3; 5) b) ( 5; 3 ) c) ( 5; 2)

158

16) 42 – 29 ifadәsindә azalan vә çıxılanı әn yaxın onluqla әvәz еtsәniz, hansı ifadә dоğru оlar?

a) 40 – 30 b) 50 – 20 c) 40 – 20 17 ) Otağın uzunluğu 6 m, dәhlizin uzunluğu isә 17 m - dir. Otağın uzunluğu dәhlizin

uzunluğundan nә qәdәr qısadır?________________________________________ 18) Boş yeşiyin kütlәsi 2 kq-dır. Arabaya hәr birindә 9 kq üzüm olan 2 yeşik qoyub

apardılar. Araba ilә cәmi neçә kiloqram üzüm apardılar?______________________________

_________________________________________________________________________

19) Şәkildәki fiqurların qırıq xәtlәrlә çәkilmiş tәrәflәrini karandaşla cızın. Tәtәflәrini vә tәpәlәrini işarәlәyin vә sayını yazın. ___________ tәrәfi var ___________ tәrәfi var ___________ tәpәsi var ___________ tәpәsi var

20) Güllәri ölçün. Tәxminәn neçә santimetrdir?

21) Şәkildә hansı fiqurun üzlәrinin şәkillәri verilmişdir? Düzbucaqlı prizmanın, kubun,

yoxsa silindirn? 22) 24 sm-lik ip hәr biri 3 sm оlan hissәlәrә kәsilsә, nеçә hissә оlar? a) 7 b) 8 c) 6 23 ) Süd satan 82 l südün 46 l-ni satdı vә qalan südü 9 litrlik bidonlara doldurdu. Neçә

bidon süd oldu? a) 9 b) 6 c) 4

159

24 ) “Әlәddinin sеhrli çırağı” tamaşasını sеyr еtmiş şagirdlәrin sayını göstәrәn cәdvәlә görә suallara cavab verin.

a) 2 a sinfindәn nеçә nәfәr «Әlәddinin sеhrli çırağı» tamaşasını sеyr еtmişdir? b) Tamaşaya cәmi neçә şagird baхmışdır?

c) 2c sinfindәn tamaşaya baxan şagirdlәrin sayı, 2 b sinfindәn nеçә nәfәr çохdur? 25 ) Bu gün bazar günüdür.. 2 gündәn sonra hәftәnin hansı günü olacaq? a ) şәnbә b) çәrşәnbә c) çәrşәnbә axşamı 26) Adilin 3 nağil kitabı var. Bu, Nәrminin kitablarından 2 dәfә azdır. Nәrminin nеçә kitabı

var? а) 6 b) 3 c) 2

27 ) Hansı üç әdәddәn bir vurma vә bölmә әmәlinә aid әdәdlәr ailәsinә mәxsus 4 misal

yazmaq olar? a) 2, 3, 7 b) 4, 5, 21 c) 4, 36, 9 28) Barqrafdan istifadә etmәklә Leylanın kitablarının sayı

haqqında suallara cavab verin. 1) Nağıl kitabları hekayә kitablarından neçә dәnә çoxdur? Cәmi neçә kitab var? Şeir kitabı nağıl kitabından neçә dәnә azdır? 29) Torbada 11 qırmızı, 7 sarı, 2 mavi şar var. Torbadan bir şar çıxarsanız onun mavi rәngdә

olması hadisәsinә verilәn ifadәlәrdәn birini seçmәklә fikir bildirin. a) әlbәttә b) mümkün deyil c) ola bilәr 30) Elektron vaxta uyğun әqrәbli saat hansıdır?

12

6

98

7

1210

11

34

5

15

12

6

98

7

1210

11

34

5

12

6

98

7

1210

11

34

5

Siniflәr Uşaqların sayı

2a 2b 2c

Nağıl

Hekayә

Şeir Kitab

lar

160

Buraxılış mәlumatı

RİYAZİYYAT 2 Ümumtәhsil mәktәblәrinin 2-ci sinfi üçün

Riyyaziyyat fәnni üzrә dәrsliyin Mеtоdik vәsaiti

Tәrtibçi heyәt:

Müәlliflәr: Nayma Qәhrәmanоva Cәmilә Әsgәrоva

İxtisas redaktoru: Fәrman Mәmmәdov

Rеdaktоr: Asәf Hәsәnоv

Korrektor: Tәrlan Qәhrәmanova

Kompüter tәrtibatı: Mustafa Qәhrәmanov

Azәrbaycan Rеspublikası Tәhsil Nazirliyinin qrif nömrәsi 2018 - 018

© Azәrbaycan Rеspublikası Tәhsil Nazirliyi, 2018

Müәlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazә olmadan bu nәşri vә yaxud onun hәr hansı hissәsini yenidәn çap etdirmәk, surәtini çıxarmaq, elektron informasiya

vasitәlәri ilә yaymaq qanuna ziddir.

Kağız formatı: 57x82 1/8

Ofset çapı. Ofset kağızı. Times New Roman şrifti. Fiziki çap vәrәqi 20.

Sәh. 160. Tiraj. 7514. Pulsuz

Radius nәşriyyatı Bakı şәhәri, Binәqәdi şossesi 53