© J

AV

IER

TE

NIE

NT

E

Cinco mitos para cinco anos de

exclusión sanitaria www.reder162012.org

Cinco mitos para VERDADEIRO FALSO

Cinco anos. Ese é o tempo transcorrido dende que o 20 de abril de 2012 o Goberno aprobara o Real Decreto-Lei 16/2012

(RDL), unha medida altamente polémica que impoñía unha profunda modificación do Sis-tema Nacional de Saúde (SNS), na que excluía do mesmo a centos de milleiros de persoas e reducía a carteira básica de servizos para o conxunto da poboación.

Cinco mitos. O clamor de organismos internacionais e europeos de dereitos humanos, de organizacións sociais e de pro-

fesionais do sector sanitario denunciando a grave vulneración de dereitos derivada desta medida foi unha constante durante este longo lustro. Porén, o Executivo, lonxe de recti-ficar, buscou ocultar os efectos reais desta reforma tras unha serie de mensaxes falaces que imos desmontar a continuación.

Red de Denuncia y Resistencia al RDL 16/2012

MITO Nº 1 VERDADEIRO FALSO

“Unha reforma inevitable para salvar a sanidade”O SNS español sempre espertara unha profunda admira-ción no ámbito internacional por canto outorgaba unha cobertura moi ampla cun gasto relativamente contido respecto a outros países do noso entorno1. Tratábase dun sistema construído de forma consensual durante máis de dúas décadas, que contaba cunha alta valora-ción por parte da cidadanía como un dos piares básicos do noso Estado Social.

Con todo, en 2012 o Goberno alegou que o sistema es-taba ao borde do colapso como consecuencia dunha dé-beda acumulada de 16 000 millóns de euros. Con este único argumento, e sen presentar ningunha memoria económica que clarificara a orixe de antedita débeda nin argumentara de forma razoada a necesidade das me-didas concretas que se adoptaron, o Executivo impuxo unha reforma radical do SNS. Esta falta de xustificación constitúe en si mesma unha vulneración das obrigas internacionais de España, pois a normativa de dereitos humanos unicamente permite recortar dereitos, de for-ma moi excepcional, cando se demostre non haber outra alternativa posible.

Máis aínda, cinco anos despois o Goberno non fixo nin-gunha análise do impacto coa finalidade de valorar o efecto que o RDL tivo sobre a saúde individual e colectiva das persoas que viven en España. Pola contra, son varios os informes de organizacións sociais e profesionais que sinalan que o noso SNS é hoxe en día máis inxusto, inso-lidario e ineficaz.

MITO Nº 2 VERDADEIRO FALSO

“En España ninguén queda sen asistencia sanitaria”«Os inmigrantes ilegais non teñen dereito, pero son atendidos», así definiu a situación a actual ministra de Sanidade, Dolors Montserrat, durante a súa comparecencia na Comisión no Congreso o pasado 20 de decembro. Estas declaracións, ademais de desafortunadas (conviría lembrar á señora ministra que ningunha persoa é ilegal), difiren bastante da realidade diaria de milleiros de persoas. Dende

1 9,4% do PIB en 2011 fronte a Países Baixos (11,8%), Francia (11,6%), Alemaña (11,3%) ou Austria (11,1%) © J A V I E R T E N I E N T E

CINCO MITOS PARA CINCO ANOS DE EXCLUSIÓN SANITARIA [03]

xaneiro de 2014 ata marzo de 2017, as organizacións integrantes de REDER tiveron constancia de 3 340 casos de persoas ás que excluíron do SNS (entre elas 1 840 eran persoas en situación administrativa irregular). Posto que as nosas organizacións non teñen capacidade para coñecer todos os casos de exclusión que se produciron nestes anos, esta cifra serve unicamente para constatar a existencia dunha grave situación cuxa dimensión real intuímos moito maior.

As persoas excluídas poden recibir asistencia unicamente nunha serie de situacións excepcionais: mulleres embarazadas, menores de idade, situacións de urxencia, vítimas de trata en período de reflexión e persoas solicitantes de asilo. Con todo, de novo os feitos sinalan que estas obrigas se vulneraron sistematicamente. Así o demostran os 146 casos de mulleres embarazadas, 243 casos de menores de idade, 26 casos de persoas solicitantes de asilo ou 341 casos de denegación ou facturación indebida da atención en urxencias documentados por REDER.

Polo tanto, no só non é certo que en España ninguén queda sen asistencia sanitaria, senón que son moitas as persoas que se ven privadas de coidados esenciais, incluídas enfermidades tan graves como 51 casos de cancro, 74 casos de enfermidades cardiovasculares, 107 casos de diabetes, 87 casos de hipertensión, 53 casos de saúde mental grave ou 26 casos de VIH entre outros que temos documentados.

MITO Nº 3 VERDADEIRO FALSO

“Hoxe a sanidade é máis universal que nunca”Non hai argumento máis repetido polo Goberno e di-rixentes do Partido Popular. Segundo a súa versión, o RDL 16/2012 outorgou acceso ao SNS ás persoas paradas de longa duración que esgotaran a presta-ción de desemprego e, en consecuencia, advirten que unha eventual derrogación desta norma suporía a ex-clusión destas persoas. Unha simple análise dos fei-tos evidencia a manipulación da realidade e a linguaxe que leva implícita esta aseveración.

En primeiro lugar, as persoas paradas ás que fan referencia estes argumentos xa foran incluídas no SNS pola Lei Xeral de Saúde Pública de 2011, na súa disposición adicional sexta. Pola contra o RDL deixou fóra do sistema a centos de milleiros de per-soas (como o propio Goberno certificou referíndose ás 873 000 tarxetas sanitarias retiradas a partir da entrada en vigor da normativa). A exclusión non só se limitou a persoas en situación irregular. O RDL tamén restrinxiu de forma considerable o dereito a recibir asistencia das cidadás e cidadáns da Unión Europea que viven en España e que non cotizan na Seguridade Social. Esta medida afectou notable-mente a persoas de baixos recursos. REDER reco-lleu 619 casos de exclusión de persoas de nacio-nalidade UE.

Outro caso especialmente preocupante é o dos pais, nais, avós e avoas que chegan a España froito dun proceso de reagrupamento familiar. Estas persoas son, polo xeral, de idade avanzada e estado de saú-de débil e a súa residencia no noso país foi autori-zada por Estranxeiría. Porén, o RDL 16/2012 e o RD 1192/2012 que o desenvolve impídelles ser conside-radas beneficiarias das súas fillas e fillos e négalles a asistencia sanitaria que é vital para moitas destas persoas. Todo isto a pesar de que xa son varias as sentenzas xudiciais que lles recoñecen este dereito. REDER documentou 66 casos deste tipo.

Ante estas evidencias, continuar mantendo que o sis-tema sanitario español é a día de hoxe universal su-pón baleirar este concepto de todo contido.

Red de Denuncia y Resistencia al RDL 16/2012

MITO Nº 4 VERDADEIRO FALSO

“Dar tarxeta sanitaria ás persoas en situación irregular fomenta o turismo sanitario”De todos os argumentos esgrimidos, a confusión entre estes dous fenómenos tan radicalmente opostos como son a inmigración irregular e o turismo sanitario é un dos máis sangrantes por canto contribúe a crear unha falsa imaxe da persoa inmigrante como alguén que abusa e sobrecarga o sistema sanitario, fomentando así a proli-feración de actitudes xenófobas.

O perfil da persoa que realiza turismo sanitario é o de alguén con recursos e cidadanía europea que ven a España coa finalidade exclusiva de recibir tratamento médico especializado. As directivas e regulamentos co-munitarios en vigor xa contemplaban antes do RDL os mecanismos necesarios para facturar antedita atención sen que supuxera unha carga para o Estado e a Directiva Europea 2011/242 obre dereitos dos pacientes en rela-ción á asistencia sanitaria trasfronteiriza, que entrou en vigor en outubro de 2013, reforza esta normativa, cuxa aplicación práctica está ben documentada pola propia UE3. Pola contra, as persoas inmigrantes en situación irregular son, polo xeral, xoves con bo estado de saúde que veñen a España a vivir e traballar. En consecuencia, tal e como amosan diversos estudos, o uso que estas persoas realizan do sistema sanitario é sensiblemente inferior ao dunha persoa nacional (entre un 69 % e un 77 % do gasto medio). É máis, segundo amosan diversos informes, só o 3 % das persoas que migran a Europa o fan por razóns de saúde4.

Convén ademais lembrar que o noso sistema sanitario non se financia a través das cotizacións na Segurida-de Social, senón por medio de impostos, tanto directos (como o IRPF) como indirectos (como o IVE, o imposto sobre o tabaco, etc.). Polo tanto, calquera persoa en si-tuación irregular que vive en España está contribuíndo, a través do consumo, ao sostemento do sistema sanitario do cal está excluída. É máis, son varios os estudos que demostran que a poboación inmigrante aporta máis ás arcas do Estado, a través das diversas contribucións, do que recibe a cambio en prestacións sociais.

MITO Nº 5 VERDADEIRO FALSO

“Coas novas normativas autonómicas xa non hai exclusión sanitaria”Dende o mesmo momento da aprobación do RDL e, sobre todo, tras as eleccións autonómicas de maio de 2015, foron varios os gobernos e parlamentos autonó-micos que reaccionaron contra a reforma sanitaria e aprobaron medidas para atenuala, buscando dar co-bertura aos colectivos excluídos. A día de hoxe, todas as comunidades autónomas, a excepción de Castela e León e as cidades autónomas de Ceuta e Melilla, con-tan con algunha medida deste tipo.

Se ben estas disposicións tiveron sen dúbida un im-pacto positivo á hora de mitigar os graves efectos do RDL, o problema aínda dista moito de estar resolto. Dende a aprobación de anteditas medidas, REDER do-cumentou 687 casos de persoas excluídas a pesar de todo.

Por unha banda, as propias normativas conteñen ba-rreiras administrativas de difícil cumprimento para moitas persoas. É o caso de requisitos como o em-padroamento ou a obriga de presentar o certificado de non exportación do dereito (esixido a nacionais de países UE, así como de países cos que España ten fir-mado un convenio bilateral e que para moitas persoas resulta moi difícil e custoso de tramitar). Por outra banda, na maior parte dos casos, estas medidas non viñeron acompañadas de campañas de información axeitadas dirixidas tanto ao persoal dos centros sa-nitarios como ás propias persoas afectadas. En con-secuencia, son moitas as potenciais beneficiarias das novas normativas que aínda descoñecen os dereitos que as asisten e, inclusive cando acoden aos centros, seguen atopando persoal que lles denega a asistencia por falta de coñecemento da nova regulación. Por úl-timo, o alcance destas normativas está limitado polas propias competencias das comunidades autónomas que as incapacitan para reverter o cambio de modelo que supuxo a reforma sanitaria de 2012 e devolver ás persoas excluídas o dereito humano que lles foi arre-batado.

2 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2011:088:0045:0065:EN:PDF3 https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/cross_border_care/docs/2015_operation_report_dir201124eu_en.pdf https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/cross_border_care/docs/2015_msdata_en.pdf4 https://mdmeuroblog.files.wordpress.com/2016/11/observatory-report2016_en-mdm-international.pdf

CINCO MITOS PARA CINCO ANOS DE EXCLUSIÓN SANITARIA [05]

2 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2011:088:0045:0065:EN:PDF3 https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/cross_border_care/docs/2015_operation_report_dir201124eu_en.pdf https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/cross_border_care/docs/2015_msdata_en.pdf4 https://mdmeuroblog.files.wordpress.com/2016/11/observatory-report2016_en-mdm-international.pdf

Non hai que esquecer, ademais, que a maioría destas medidas foron recorridas polo Goberno ante o Tribunal Constitucional e están pendentes de resolución. Tras a sentenza deste Tribunal de xullo de 2016, non convén ser demasiado optimistas respecto ao resultado des-tes recursos.

A situación, polo tanto, non está nin moito menos re-solta: as disposicións autonómicas non puideron re-verter plenamente a exclusión e os avances que con-seguiron corren o risco de ser anulados.

F. V. é unha muller africana de 33 anos que reside en Aragón coa súa parella española e está en

proceso de regularizar a súa situación administrativa. Un día, F. comeza a atoparse mal con vómitos e dor de cabeza e acode a urxencias, onde lle diagnostican unha grave enfermidade contaxiosa que obriga ao seu ingreso.

A súa parella acude a unha das organizacións de REDER porque non deixa de recibir avisos de facturación e ninguén no hospital nin no centro de saúde lle explica como F. pode acceder ao SNS, a pesar de que Aragón conta dende 2015 cunha normativa propia da que F. podería beneficiarse.

J. G. é venezolana e ten 56 anos. En 2014 chegou a Canarias froito dun proceso de

reagrupamento familiar. J. é enferma de diabetes e require insulina. Porén, e a pesar de atoparse en España en situación regular, o INSS négalle a tarxeta sanitaria. Como consecuencia desta negación, J. non só non pode obter o seguimento médico necesario para a súa enfermidade, senón que tampouco pode obter a insulina que lle é imprescindíbel xa que esta require receita médica.

M. L. é unha muller boliviana vítima de trata con fins de explotación sexual.

A pesar de que esta situación fora acreditada pola subdelegación do Goberno en Lugo, cando M. acode a urxencias como consecuencia das lesións provocadas por unha agresión machista, a atención élle facturada. Por se non fora dabondo, M., que está embarazada, acode de novo ao hospital para dar a luz e esta atención volve ser obxecto de factura.

Como consecuencia desta situación, M. acumula unha débeda de máis de 30 000 euros coa Axencia Tributaria que lle impide acceder a axudas de tipo económico durante os tres anos que tarda en resolverse a súa reclamación.

Por desgracia, a historia de M. non é unha situación illada, pois as nosas organizacións teñen constancia de casos similares no mesmo hospital.

© J A V I E R T E N I E N T E

Red de Denuncia y Resistencia al RDL 16/2012

Á vista da situación de grave vulneración do dereito á saúde descrita neste e anteriores informes, REDER considera que o cambio lexislativo é imprescindible e non se pode pospor máis. Polo tanto, e tendo en conta que actualmente a maioría parlamentaria está integrada por partidos políticos que manifestaron de forma reiterada o seu compromiso cun sistema sanitario público e universal, esiximos aos distintos grupos parlamentarios a adopción de medidas lexislativas que garantan:

A eliminación das figuras de asegurado/a e beneficiario/a e que recoñezan o dereito á asistencia sanitaria en igualdade de condicións a todas as persoas que se atopen no territorio español, independentemente da súa situación administrativa.

A incorporación de cláusulas de flexibilidade que garantan a atención en todo momento, evitando que a falta de proba dun requisito (ex. empadroamento,

certificado de non exportación do dereito, etc.) poida acabar sendo unha barreira insalvábel.

A inclusión de mecanismos de avaliación e segui-mento que permitan garantir a efectividade da norma.

Aos gobernos autonómicos, REDER pídelles que che-guen ao límite das súas competencias para garantir que todas as persoas que viven no seu territorio poidan acceder á asistencia sanitaria sen discriminación al-gunha. Neste sentido, REDER solicítalles a adopción de medidas que emenden as actuais deficiencias dos seus regulamentos e a colaboración coas organizacións so-ciais que loitan contra a exclusión sanitaria. Moi parti-cularmente esiximos a posta en marcha de campañas informativas integrais dirixidas tanto ao persoal sani-tario como ás persoas titulares de dereitos. A pesar da preocupación que nos xera a recente sentenza do Tribunal Constitucional e as consecuencias que poida ter sobre os recursos pendentes contra as diversas nor-mativas autonómicas, REDER quere lembrar a obriga

DISTRIBUCIÓN POR SITUACIÓN ADMINISTRATIVA

56% Situación irregular 19% Con pasaporte

comunitario 8% Con permiso de

residencia válido 4% Con visado de turista/

estudante 1% Solicitantes de asilo

en trámite 1% Nacionalizados españois 1% En trámite permiso

de residencia 0,1% Refuxiados 10% NS/NC

56%

19%

10%

8%

4%

1%1%

1%0,1%

DISTRIBUCIÓN POR PROCEDENCIA

49% Latinoamérica 18% Unión Europea 15% África subsahariana 11% Norte de África 4% Europa do Leste 2% Asia 0,2% Norteamérica 1% Sen especificar

49%

18%

15%

11%

4% 2%0,1%

1%

reclama o respecto efectivo do dereito humano á saúde a través

dun sistema sanitario público e universal

CINCO MITOS PARA CINCO ANOS DE EXCLUSIÓN SANITARIA [07]

INCIDENCIAS POR FALTA DE INFORMACIÓN CASOSNon se tramitou a tarxeta sanitaria por falta de información (non saben que teñen dereito ou non saben como facelo) 681

Falta total de información sobre cal é o seu dereito a recibir asistencia sanitaria 628

Negativa á expedición da tarxeta sanitaria (ou documento análogo) por información errónea do persoal administrativo 325

Prácticas disuasorias no centro sanitario 45

INCIDENCIAS POR BARREIRAS ADMINISTRATIVAS CASOSNegativa á expedición da tarxeta sanitaria por non reunir os requisitos administrativos 766

Negativa á atención en consulta especializada por non contar con tarxeta sanitaria 117

Negativa á solicitude de consulta en atención primaria por non contar con tarxeta sanitaria 182

FACTURACIÓN OU FIRMA DE COMPROMISO DE PAGO POR PRESTACIÓN MÉDICA REALIZADA CASOS

Total 357

En urxencias 243

OUTROS CASOSNegativa á atención en urxencias 71

Imposibilidade de acceder a medicamentos 168

LUGAR ONDE SE PRODUCE A INCIDENCIA

CASOS

INSS ou administración autonómica encargada de expedir a tarxeta sanitaria

249

Centro de especialidades 37

Centro de Saúde – Administración 930

Centro de Saúde – Medicina Xeral 309

Centro de Saúde – Outros 31

Hospital – Admisión 108

Hospital – Urxencias 342

Hospital – Outros 74

Outros 1 260

TOTAL 3 340

de todos os poderes públicos de respectar a le-xislación internacional de dereitos humanos.

Ás e aos profesionais sanitarios, de admi-nistración e xestión do Sistema Nacional de Saúde, REDER invítalles a sumarse ao movemento de obxección de concien-cia con respecto á aplicación do Real Decreto-Lei 16/2012, recordando que existe o dereito e o deber de non co-laborar con violacións de dereitos humanos.

Ao conxunto da sociedade civil, ani-mámolo a apoiar as mobilizacións e accións de rebeldía fronte ao Real Decreto-Lei.

© A R I E K I E V I T

REDER é unha rede de colectivos, movementos, organizacións e persoas implicadas na defensa do acceso universal á saúde e a denuncia do seu cumprimento. Actualmente forman parte de REDER máis de 300 organizacións sociais e profesionais como a Sociedad Española de Medicina de Familia y Comunitaria (semFYC), Médicos del Mundo, o Observatorio del Derecho Universal a la Salud de la Comunitat Valenciana (ODUSALUD), Andalucía Acoge, a Plataforma Salud Universal Aragón; a Plataforma per una Atenció Sanitària Universal a Catalunya (PASUCAT); a Rede Galega en Defensa do Dereito á Saúde; a Asociación de Usuarios de la Sanidad de la Región de Murcia; a Plataforma «Ciudadanía contra la exclusión sanitaria»; a Sociedad Española de Salud Pública y Administración Sanitaria (SESPAS), a Federación de Asociaciones por la Sanidad Pública (FDASP), a Asociación de Refugiados e Inmigrantes de Perú (ARI-PERÚ) ou a Red Transnacional de Mujeres (NetworkWoman). Para máis información: www.reder162012.org

Red de Denuncia y Resistencia al RDL 16/2012