van gölü havzası balarısı (apis mellifera l.) genotiplerinin morfolojik Özelliklerinin...

8/7/2019 Van Gl Havzas Balars (Apis mellifera L.) Genotiplerinin Morfolojik zelliklerinin Belirlenmesi ve Van Ekolojik Koull

1/91

T.C.

YZNC YIL NVERSTESFEN BLMLER ENSTTSZOOTEKN ANABLM DALI

VAN GL HAVZASI BAL ARISI (Apis mellifera L.) GENOTPLERNN

MORFOLOJK ZELLKLERNN BELRLENMES ve VAN EKOLOJKKOULLARINDA KAFKAS ARISI (A. m. caucasica G.) ilePERFORMANSLARININ KARILATIRILMASI

DOKTORA TEZ

HAZIRLAYAN:Ar. Gr. Cengiz ERKAN

VAN-2006


2/91

ZET

VAN GL HAVZASI BAL ARISI (Apis mellifera L.) GENOTPLERNN

MORFOLOJK ZELLKLERNN BELRLENMES ve VAN EKOLOJKKOULLARINDA KAFKAS ARISI (A. m. caucasica G.) ile

PERFORMANSLARININ KARILATIRILMASI

ERKAN, CengizDoktora Tezi, Zootekni Anabilim Dal

Tez Danman: Prof. Dr. Ycel AKINHaziran 2006, 90 sayfa

Van Gl Havzas bal ars (Apis mellifera L.) genotiplerinin morfolojik

zelliklerini belirlemeyi ve Van koullarnda yerel arlarn Kafkas ars (A .m.caucasica) ile performanslarn karlatrmay amalayan aratrmann ilk

aamasnda morfolojik zelliklerin belirlenmesi iin Van, Bitlis, Mu ve Hakkariillerine bal 18 kyden ii ar rnekleri toplanmtr. YY Ziraat FakltesiZootekni Blmnde yaplan lmlerle her bir ar iin belirlenen 32 zelliinbirlikte deiimleri ve aralarndaki olas korelasyonlar nedeniyle tm zelliklerindikkate alnmasyla verilere uygulanan ok deikenli istatistik analiz yntemi(MANOVA) sonucunda kyler aras farkn nemli olduklar ortaya kmtr(P


3/91

2


4/91

3

ABSTRACT

DETERMINATION of the MORPHOLOGICAL CHARACTERS of LAKE

VAN REGION HONEY BEE GENOTYPES (Apis mellifera L.) andCOMPARATION THEIR PERFORMANCE with CAUCASIAN RACE (A. m.

caucasica G.) in VAN ECOLOGICAL CONDITIONS

ERKAN, CengizPhd., Animal Science

Supervisor: Prof.Dr. Ycel AKINJune 2006, 90 pages

To determine morphologic characters of lake-Van Region honey bee and to

compare their performance with Caucasian race reared in the same area, worker beesamples in 18 villages in Bitlis, Van, Mu and Hakkari country were collected 32

character of for each bee were studied in Department of Animal Science Faculty ofAgriculture in YYU. The data were analyzed by multivariate analysis of variation(MANOVA). According to result, differences between the villages were significant(P


5/91

4


6/91

5

N SZ

Farkl iklim ve corafya koullarna sahip Trkiye, Anadolu insan iingeleneksel bir faaliyet grnmnde olan arcla olduka elverili bir yapdadr.Ancak gelimelere ak olan bu tarmsal faaliyete ynelik dzenlemelerde yaananaksaklklardan dolay var olan potansiyelden yeterince yararlanlamamaktadr.Giderek artan ve kontrol gleen gezginci arclk ile blgelere uygunluunaynelik almalar yaplmakszn lkenin her tarafna datlan ana arlar gelecekteslah almalarnda kullanlmas kanlmaz olan yerel genotiplerin varlntehlikeye sokmakta ve nemli miktardaki kaynaklarn deerlendirilmemesine nedenolmaktadr.

Yerli ar populasyonlarna ynelik almalarn tam anlamylatamamlanmam olan Trkiyede hala zgn populasyonlar bulunabileceiunutulmamaldr. niversiteler ve dier aratrma kurumlarnca genetik kapasiteleri

de belirlenecek genotiplerin ar biyolojisinin gerektirdii ekilde korunmas iinyetkili dier organlara grev dmektedir.Sahip olduu gerek koloni varl ve gerekse bitki rts ile arclk

asndan nemli bir yere sahip olan Van Gl Havzasna ynelik kapsamlalmalarn balangc olan bu aratrma ayn zamanda YY Ziraat FakltesiZootekni Blm Arclk nitesinin yaplanmas iin de byk nem tamaktadr.Bu nedenle aratrmann yrtlebilmesi iin yrtcln Prof.Dr. YcelAKINn yapt 2002-ZF-032 nolu proje kapsamnda maddi destek salayan YYBilimsel Aratrma Projeleri Bakanlna teekkrlerimi sunarm. Ayrcaaratrmann her aamasnda yardmlarn esirgemeyen danmanm Prof.Dr. YcelAKINa; Tez zleme Komitesi yeleri Prof. Dr. Frat CENGZ ve Prof. Dr. etinFIRATLIya; verilerin istatistik analizlerin yapm ve yorumlanmasnda Prof.Dr.Ensar BAPINARa; morfolojik zelliklerin lm yntemlerinin belirlenmesindekidesteklerinden dolay Do.Dr.. H. Vasfi GENERe; morfolojik zellikleri

belirlenen ar materyallerinin toplanmas aamasndaki yardmlarndan dolayDo.Dr. Turgut AYGNe; doktora renimim sresince her aamada fikir venerilerini esirgemeyen Do.Dr. Akn KORa; morfolojik zelliklere ait ekilleriniziminde katklarn esirgemeyen Hseyin HELVAya; tezin yazm vedzenlenmesi aamasnda emekleri tartlmaz olan Ar.Gr. Sibel ELK , Ar. Gr.Ferda KARAKU, r. Gr. V.Serkan GNBEY ile Neslihan AKBULUTa sonsuzteekkr ederim.

Cengiz ERKAN


7/91

6


8/91

7

NDEKLER

sayfa

ZET iABSTRACT iiiN SZ vNDEKLER viiEKLLER DZN ixZELGELER DZN xiEKLER DZN xiii1. GR 12. KAYNAK BLDRLER 3

2.1. Morfolojik zellikler 3

2.2. Verim ve Davran zellikleri 153. MATERYAL ve YNTEM 273.1. Materyal 27

3.1.1. Ar materyali 273.1.2. Kovan materyali 283.1.3. iftletirme kovanlar (Ruetler) 283.1.4. Morfolojik lmlerde kullanlan malzemeler 283.1.5. Ana ar retiminde kullanlan malzemeler 283.1.6. Verim ve davran zelliklerinin belirlenmesinde kullanlan

malzemeler

283.2. Yntem 28

3.2.1. Morfolojik alma materyalinin toplanmas ve denemegruplarnn oluturulmas

28

3.2.2. Morfolojik zelliklerin lm yntemleri 31

3.2.2.1. Dil uzunluu (DU) 333.2.2.2. Kl uzunluu (KU) 333.2.2.3. 4. tergitte tomentum genilii (Ta), parlak

zemin genilii (Tb) ve tomentum indeksi (TI)

343.2.2.4. 3. ve 4. tergit genilikleri (T3G ve T4G) ile 3.

ve 4. tergit genilikleri toplam (T3G+T4G)

343.2.2.5. Femur uzunluu (FU) 353.2.2.6. Tibia uzunluu (TU) 363.2.2.7. Metatarsus uzunluu (MTU), metatarsus

genilii (MTG) ve metatarsus indeksi (MI)

363.2.2.8. Arka bacak uzunluu (BU) 373.2.2.9. n kanat uzunluu (KU), n kanat genilii

(KG) ve kanat indeksi (KNI)

373.2.2.10. Kbital hcrenin a (a) ve b (b) damar

uzunluklar ile kbital indeks (KI) ve % kbitalindeks (KI%)

37

3.2.2.11. n kanat damar alar 373.2.3. Ana ar retimi ve iftletirme 383.2.4. Verim ve davran zelliklerinin lm 39


9/91

8

3.2.4.1. Arl ereve says 39

3.2.4.2 Yavrulu alan (Kuluka alan) 393.2.4.3. Uu etkinlii 393.2.4.4. Hrnlk eilimi 393.2.4.5. Bal verimi 40

3.2.5. Verilerin istatistik analizleri 404. BULGULAR ve TARTIMA 41

4.1. Morfolojik zelliklere Ait Bulgular 414.2. Verim ve Davran zelliklerine Ait Bulgular 54

4.2.1. Arl ereve says 544.2.2. Yavrulu alan (Kuluka alan) 574.2.3. Uu etkinlii 604.2.4. Hrnlk eilimi 624.2.5. Bal verimi 64

5. SONU 66

KAYNAKLAR 68EKLER 76Z GEM 77


10/91

9

EKLLER DZN

Sayfaekil 2.1. Yakn Dou bal ars rklarnn dalm haritas 11ekil 3.1. i ar rneklerinin topland blgeler 30ekil 3.2. Dil uzunluu (DU) 33ekil 3.3. i arlarnn abdomeni 34ekil 3.4. 3. ve 4. tergit genilikleri (T3G ve T4G) 35ekil 3.5. Arka bacak bileenleri (BU) 36ekil 3.6. n kanat uzunluu ve n kanat genilii (KU ve KG) 37ekil 3.7. n kanat damar alar 38ekil 4.1. Kylerin blge haritas 53ekil 4.2. Yerli ve Kafkas genotiplerinin dnemlere gre arl ereve

says erileri

56

ekil 4.3. Yerli ve Kafkas genotiplerinin dnemlere gre kuluka alanerileri 58ekil 4.4. Yerli ve Kafkas genotiplerinin dnemlere gre uu

etkinlikleri

61ekil 4.5. Yerli ve Kafkas genotiplerinin dnemlere gre hrnlk

eilimleri

64


11/91

10


12/91

11

ZELGELER DZN

Sayfa

izelge 3.1. Ar rneklerini alnd kyler 27izelge 3.2. Deneme plan 31izelge 3.3 Morfolojik zellikler ve kodlar 32izelge 4.1. Kylere gre DU, KU, Ta, Tb, T3G ve T4G, T3G+T4G, FU,

TU, MTU, MTG, BU, KU, KG, A4, B4, D7, E9, G18,J10, J16, K19, L13, N23 ve O26 kanat damar alar, kbital ave b damar uzunluklar, TI, KNI, KI, KI% ve MI ilikintanmlayc istatistikler

42izelge 4.2. Kanonik diskriminant fonksiyonlarna ilikin deerler 50izelge 4.3. Diskriminant analiz sonularna gre ii ar rneklerinin

genotip gruplarna (kylere) dalm olaslklar (%)

51

izelge 4.4. Yerli ve Kafkas genotiplerinin arl ereve saylartanmlayc istatistikleri (adet)

55

izelge 4.5. Yerli ve Kafkas genotiplerinin kuluka alan tanmlaycistatistikleri (cm2)

58

izelge 4.6. Yerli ve Kafkas genotiplerinin uu etkinlikleri tanmlaycistatistikleri (adet)

61

izelge 4.7. Yerli ve Kafkas genotiplerinin hrnlk eilimlerine ilikintanmlayc istatistikler (adet)

63

izelge 4.8. Yerli ve Kafkas genotiplerinin bal verimlerine ilikintanmlayc istatistikler (kg)

64


13/91

12


14/91

13

EKLER DZN

sayfaEk 1. Morfolojik zellikler arasndaki ilikileri gsteren korelasyon

matrisi76


15/91

1. GR

Milyonlarca yldr yeryznde var olan bal arlar (Apis mellifera L.),yuvalarnda avclk yaplarak toplanmaya balanan bal ve son yllarda kullanmalanlar gittike artan polen, propolis, ar st, ar zehiri gibi rnleri ve bitkiselretimdeki etkinlikleri nedeniyle ilkel toplumlardan gnmze kadar insanolunundikkatini ekmitir. lk olarak Eski Msrda kltre alnmalar ile balayan arclk faaliyetleri,arlarn yksek adaptasyon kabiliyetleri sayesinde kutup blgeleri hari hemenhemen dnyann her yerine yaylm durumdadr. Gelimekte olan lkelerde dahaok krsal alanlarda yaayan dar gelirli insanlara bir ek gelir ve istihdam kaynaolarak ele alnan arclk gelimi lkelerde temel bir meslek dal ve nemli birbitkisel retim girdisi olarak deerlendirilmektedir (Fratl ve Gener, 1994).

Buzul an yaayan Orta ve Kuzey Avrupa ile birlikte nemli bir gen

merkezi olarak kabul edilmeyen Afrika dikkate alnmadnda Balkanlar, AlpDalarnn gneyi, Akdeniz ky eridi ve Trkiyenin de iinde bulunduu YaknDou bugn kullanlan ar materyalinin ana vatan olarak ifade edilebilir. YeniDnya ad verilen kara paralarnda ise bal arlarnn gemiine ilikin bilgilerbulunmamaktadr. Nitekim Kuzey Amerikaya arlarn 17. yzylda gtrldbilinmektedir (Fratl ve ark., 2003). Eski Dnya zerinde uzun bir gelime srecigeiren arlar farkl yapda olan reme zellikleri ve biyolojileri hakknda fazlabilgiye sahip olunmamas gibi nedenlerle insan mdahalesinden uzak kalmtr.Dier iftlik hayvanlar gibi slah programlarna alnmaylar gnmze ulamhallerinde, corafyalarnda doal seleksiyon ve kontrolsz yetitiriciliin paynartrmtr (Fratl, 1988). Bu nedenle bir lde slah edilmeyi bekleyen materyaldurumundadr.

Geni bir corafya, zengin bitki rts ve farkl iklim koullarna sahip olanAnadolu, bal arlar iin nemli bir gen merkezi olarak nitelendirilmektedir (Adam,

1983; Ruttner, 1988). Boazkyde 20. yzyln balarnda bulunan ve M 1300yllarna ait olduu tahmin edilen Hitit yaztlarnda arcla ait dzenlemelerbulunmaktadr (Bodenheimer,1942). Farkl topografik yap ve zengin floraya dabal olarak binlerce yldr arlara yaama olana tanyan Anadolu, birok rknmorfolojik, fizyolojik ve davran zellikleri bakmndan farkl ekotiplerine evsahiplii yapmtr (Adam, 1987). Nitekim mevcut populasyonlarn zelliklerinibelirlemeye ynelik almalar, Anadoluda zerinde durulmaya deer genotiplerolduunu ortaya koymaktadr (Adam, 1983; Bodenheimer, 1942).

Gnmze kadar Bodenheimer (1942), Maa (1953) Adam (1983) Settar(1983), Ruttner (1988), ztrk (1990), Kaftanolu ve ark. (1993), Karacaolu veFratl (1994), Fratl ve Budak (1994), Grel (1995), Gler(1995), Gener(1996),Dlger (1997), Karacaolu ve Fratl (1998), Akyol (1998), Dodololu (2000) gibiaratrclar Anadolu ar populasyonlar zerine birok aratrma yrtmlerdir.Ancak zellikle gn getike kontrol zorlaan gezginci arclk faaliyetleri vebirok kii ve kurulu tarafndan hi bir dzen gzetmeksizin retilen ve her yreyedatlabilen ana arlar denetimsiz melezlemelere neden olmaktadr. Yapsalzellikleri belirlenen zgn genotiplerin koruma altna alnmamas ve arhareketlerinin dzenlenmemesi planl slah programlarnn yrtlmesini imkanszhale getirmektedir.


16/91

2

Sahip olduu arl kovan varl, toplam bal retimi ve arclk olanaklar ile

dnya lkeleri arasnda ilk sralarda yer alan Trkiye, son 25-30 yllk dnemierisinde arclk asndan olumlu gelimelere sahne olmutur. Ancak daha okilkel kovanlarn modernlemesine bal olan bu gelimeler, var olan arclkpotansiyelinin ok az bir ksmnn kullanlabilmesine olanak salamtr. Organikretim gibi yeni ltlerin de gz nnde bulundurulduu gnmz dnyapiyasasnda etkili olabilmek ve arclarn daha karl bir retim yapabilmeleri iinblgesel apta balatlp lke geneline yaylacak kapsaml almalara ihtiya vardr.

Bu almalarn banda, blge arlarn temsil edecek rneklerde yaplacakmorfolojik lmlerin ardndan verim ve davran zelliklerinin belirlenmesigelmektedir. Gerektiinde saf materyal temini ve daha nce yaanan, var olangenotiplerin kaybolma riskini ortadan kaldrmak iin kapal alanlar oluturulmaldr.Bu alanlarn nceleri yasal dzenlemelerle daha sonralar da tevik ve desteklerlekorunmalar zorunludur (Fratl ve ark., 2003).

Aratrma alannn iinde yer ald Dou Anadolu Blgesi ve zellikle de

Van, Bitlis ve Hakkari lleri zengin floraya ve younluu artan pek ok endemikbitkiye sahiptir (Ekim,1990). Son dnemde tamamlanm ve blgenin floristikyapsnn arclk asndan deerlendirilmesini amalayan bir alma sonucundaVan Gl Havzasnda arclk asndan olduka nemli 25 endemik bitkibelirlenmitir (ztrk ve Erkan, 2004). 1646m ile 4000m arasnda deienykseklie sahip ve kapal bir alan niteliinde olan blgede (Emberger, 1955) bugne kadar mevcut bal ars populasyonlarnn morfolojik zelliklerini belirlemeyeynelik kapsaml bir alma yrtlmemitir. Bu aratrmayla sz konusu ankapatlmas amalanmtr. Ayrca hemen hemen Trkiyenin her yerinde kullanlanKafkas (A. m. caucasica) ars ile verim ve davran zellikleri karlatrlacak olanyerel genotipin varlna iaret edilecektir.


17/91

3

2. KAYNAK BLDRLER

2.1 Morfolojik zellikler

ekillerin lm ve analizi olan morfometri hibir disipline balolmakszn birok alanda kullanlmaktadr (Daly, 1985). Canllarda vcutorganlarnn d grn ve ekilleriyle ilgili oluumlar olarak tanmlananmorfolojik zellikler, tr genelinde kalitatif yapda olup, bunun bal arlarnda (Apismellifera L.) en tipik rnei erkek arlarda iftleme organnda (aedeagus) gzlenir.Alt trlerde ise bu zellikler kantitatif nitelik kazanmakta ve farkllklar eitli vcutorganlarnda ok fazla olmayan aralklarda gzlenmektedir (Ruttner, 1988).

Yeryznde ok deiik ekolojik koullara uyum salam olan bal arlar(Apis mellifera L.) morfolojik, fizyolojik ve davran zellikleri bakmndan genivaryasyonlar gsteren rk ve ekotiplere ayrlrlar. Bu rk ve ekotiplerin

ekillenmesinde evrenin nemli etkisi vardr. Bu nedenle doal evrelerinde birokzellik bakmndan daha birrnek bir yapya sahip olan genotipler deiik evrelerdefarkl zellikler gsterebilmektedirler (Ruttner, 1988).

Bal arlarnda cins, tr ve corafik rk ya da varyete ad ilk kez 1906 ylndaButtel Reepen tarafndan kullanlarak l snflandrma sistemi oluturulmutur(Ruttner, 1988). Apis tr ierisinde Apis mellifera ve Apis cerena byk kolonilerolutururken Apis florea ve Apis dorsata tek petek zerinde yaarlar ve daha ilkelyapdadrlar. Bunlardan Apis mellifera dnyaya yaylm ve ekonomik neme sahiptek bal ars trdr (Ruttner, 1988).

Bal arlarnda farkl vcut paralarn tam olarak len zoologKoshevnikovdur. Ancak gzlemlerinin snrl sayda olmasndan dolay almalarolduka yetersizdir. Ardndan rencisi Chochlov yeni bir adm olarakdeerlendirilen lmlerinde alt rk ile alarak ok sayda lmler yapmaya vebiyometrik sabitler hesaplamaya balamtr (Alpatov, 1929).

Alpatov (1929), bal arlarnda biyometrik olarak birok zellii bir aradalen ilk aratrcnn Michailov olduunu ve ii ar rneklerinde dil uzunluu,kanat uzunluu, kanat genilii, 3. ve 4. tergit genilii ile arka kanatlardaki engelsays zerinde almalar yaptn belirtmitir.

Bal arlarnn vcut byklklerinin morfolojik olarak tanmlanmasndanc olan Rus aratrclarn zerinde durduklar ilk zellik dil uzunluudur. Buaratrmalarda dil uzunluunun kuzeyden gneye gidildiinde artt belirlenmitir(Alpatov, 1929).

Goetze (1940), kl rts ve kanat damarlarn kullanarak bal arlarnntaksonomilerine ynelik almalara byk katklarda bulunmutur. Kl rtsnncorafik yapya uyum gsteren bir zellik olduunu ve polen toplamadaki neminivurgulayan aratrc kl uzunluu ile kanat damar uzunluklarnn birbirineoranlanmasyla elde edilen indekslerin Avrupa bal arlarnn tanmlanmasndanemli deikenler olduunu belirtmitir.

Carlisle (1955) tarafndan 1950 ve 1952 yllarnda Brother Adamn BatAvrupa, Kuzey Afrika ve baz Dou Akdeniz lkelerine yapt gezilerde yalnzcasaf kolonilerin olduu dnlen arlklardan toplad bal ars rneklerinde nkanat uzunluu ve genilii, arka kanatta kanca says, dil uzunluu, bacak uzunluuve kbital indeks lmleri yaplmtr. Aratrmada, Avusturya Karniyolunun en


18/91

4

uzun kanada; Almanya, Fransa ve svireden toplanan bal arlarnn en yksek

kbital deere ve Sicilyadan toplanan bal arlarnn ise en fazla kanca saysna sahipolduklar belirlenmitir. Suriye, Yunanistan ve Sicilyadan toplanan bal arsrneklerinin daha uzun bacakl olduu ifade edilen ayn aratrmada, en uzun dilliarlarn Yunanistanda; en ksa dillilerin ise Orta ve Kuzey Fransadan toplanmolan bal arlarnda olduu belirlenmitir.

Goetze (1959), Dishift olarak da tanmlanan ve bal arlarnn nkanatlarnda bulunan diskoidal kenin Avrupa esmer ars ve Karniyol arsnnayrmnda kullanlabileceini belirtmektedir.

Du Praw (1965), bal ars rklarnn snflandrlmas amacyla n kanattayer alan damar uzunluklar ve oranlar yerine A1, A4, B4, E9, G7, G18, H12, J10,M17, N23, O26 ve Q21 damar alar ve kanat eni ile kanat uzunluununkullanlmasn nerirken kanat damar ekillerinin bcek sistematiinde nemli yertuttuunu ifade etmitir. Ruttner (1965), bu nerilerle Dou Alpler ile Karadenizarasndaki Tuna ve Kuzey Balkanlar blgeleri bal arlarnda lmler yapm ve bu

arlarn benzer sistematik yapda (A.m. carnica) olduunu belirlemi ve kanat damaralarna gre A.m. caucasica ve A.m. mellifera ile mukayese edildiinde komurklar olan A.m. ligustica, A.m. cypria ve A.m. remipesin birbirlerine ok dahabenzer olduunu bulmutur.

Bal arlarnn her bireyinde kanattaki kanca saysn inceleyen Lee(1974), ana arlarn genellikle ii arlardan %15 civarnda daha az kanca saysnasahip olduunu ve kanca says bakmndan erkek ar ve ana arlarda ii arlaraoranla daha yksek varyasyon gsterdiini bildirmitir.

Sar renkli ve hrn Irak bal arlarnda yrtlen biyometrik almada iiar arln 90.0mg, dil uzunluunu 5.3mm, n kanat uzunluunu ve geniliini 8.8ve 2.9mm, kbital indeksi 1.95, arka kanat uzunluunu ve geniliini 6.6 ve 1.7mm,kanca saysn 21.1, metatarsus uzunluunu ve geniliini 2.0 ve 1.1mm, 2. mumaynas uzunluunu ve geniliini 2.1 ve 1.4mm olarak belirleyen Abdellatif ve ark.(1977), Orta Irak Blgesindeki bal arlarnn Suriye arsna (A.m. syriaca) benzer

olduunu ifade etmilerdir.Birok blgedeki yerli bal ars rklarnn blgelere baka rklarngetirilmesiyle melezlendiini vurgulayan Ruttner ve ark. (1978), bu rklarnbiyometrik yntemlerle belirlenmesi gerektiini ifade etmektedirler. Aratrclaragre kbital indeks, metatarsal indeks, tomentum indeks, vcut bykl, arkabacak uzunluu ve sternum indeks olmak zere eitli biyometrik lmlere aitdeerlerin blnmesi, toplanmas ya da kartlmasyla elde edilen ikincil zellikler,populasyon iindeki varyasyonun belirlenmesinde nemli rol oynamaktadrlar.almada, Apis melliera L. ierisinde geni varyasyonlar saptanm ve diluzunluu, n kanat uzunluu, kl uzunluu ve kbital indekste srasyla 5.317.19mm, 7.989.69mm, 0.1580.477mm ve 1.583.62 eklinde bir deiim aralgzlenmitir.

Karniyol (A.m. carnica) ve Msr bal ars (A.m. fasciata) ile bunlarn F1,Msr bal arsna G1 ve Msr bal arsna G2 melezleriyle yrtlen almada, iiarlarda arlk, dil uzunluu, n kanat uzunluu ve genilii, kanca says, femuruzunluu, tibia uzunluu, metatarsus uzunluu ve genilii, 1. mum aynas uzunluuve genilii zellikleri aratrlm ve tm zellikler iin melezler (F1, G1, G2),Karniyol rkndan dk ancak Msr rkndan yksek deerlere sahip olmutur(Shawer, 1980). Dil uzunluu deerleri Karniyol, F1, G1, G2 ve Msr gruplarnda


19/91

5

srasyla 6.41, 6.26, 6.12, 6.07 ve 5.84mm olarak belirlenen almada, dier

morfolojik zelliklerde de ayn durum gzlenmi ve deerler F1den G2yegidildike Karniyol grubundan uzaklaarak Msr grubuna yaklamtr.

Gney ve Kuzey Umman Dalarnda tamamen ikiye ayrlm blgedekibal arlarnn morfolojik analizler sonucunda ayn taksonomik birime ait olduunubelirten Dutton ve ark. (1981), Yemen ars (Apis mellifera jemenitica) iilerindearka bacak uzunluu, dil uzunluu, n kanat uzunluu ve kl uzunluunu srasyla7.107.30, 5.405.50, 8.008.30 ve 0.180.20mm olarak bulmutur. Yerli arlarnyksek adaptasyon kabiliyetine dikkat eken aratrclar, Apis melliferajemeniticann 40Cnin zerinde faaliyette bulunabildiini ve 800 kmlik ln bileA.mellifera alt trlerinin yaylmna engel olamadn ifade etmilerdir.

Arclkta saf yetitirmenin kolonilerin tam morfo-biyolojik kontrolylemmkn olduunu ifade eden Petrov (1987), Karpat Blgesi bal arlaryla Kafkas vebunlarn karlkl melezlerinde dil uzunluu, kanat uzunluu, 3. tergit uzunluu vegenilii, kbital indeks, metatarsus indeksi, diskoidal ke ve 5. tergitte mum

aynasnn eklini incelemi ve saf rklar ile karlkl melezlerinin morfolojikzelliklerinde varyasyonun dk olduunu belirlemitir. Aratrmada Karpat,Kafkas, KarpatKafkas ve KafkasKarpat gruplarnda dil uzunluu srasyla6.560.020, 7.090.021, 6.910.016 ve 6.880.013mm; kanat uzunluu 9.560.019,9.230.012, 9.330.015 ve 9.170.017 mm; 3. tergit uzunluu 2.290.008,2.270.009, 2.320.005 ve 2.210.006mm; 3. tergit genilii 4.920.020,4.760.020, 4.920.009 ve 4.660.019mm; kbital indeks ise 2.660.047,1.750.038, 2.320.030 ve 2.150.038 olarak tespit edilmitir.

Fas bal ars populasyonlarnn biyometrik almalarnda 2. tergitzerindeki sar bandn genilii, 5. tergitte kl uzunluu, tomentum genilii, diluzunluu, kbital indeksin A ve B damar uzunluklarn inceleyen Cornuet ve ark.(1988), Atlas Okyanusunun gneydousunda A.m. sahariensis, AtlasOkyanusunun kuzeybatsnda A.m. intermissa ve Akdeniz kylarnda ise A.m.majorrklarnn bulunduunu bildirmilerdir.

Msrn Minia Blgesi bal arlar ile Karniyol ve talyan bal arlarnnmorfolojik zellikleri zerine aratrma yapan Atallah ve ark.(1989) dil uzunluu,bacak uzunluu ve genilii, flagellum uzunluu ve genilii, n kanat uzunluu vegenilii, kbital indeks, arka kanat uzunluu ve genilii, metatarsus uzunluu vegenilii, korbikula uzunluu ve genilii, 2. mum aynas uzunluu ve genilii,tomentum indeksi, kanca says ile ar arlklarn inceledikleri aratrmasonucunda, 11 morfolojik zellik bakmndan Msr ii arlarnn Karniyol vetalyan ii arlarndan nemli derecede farkllklar gsterdiklerini belirlemilerdir.Atallah ve ark. na (1989) gre gruplarn dil uzunluklar srasyla Karniyol, talyanve Msr ii arlarnda 6.190.02, 6.110.04 ve 5.400.03 mmdir.

Alman ar yetitiricilerinin yerli arlarn, adaptasyon kabiliyeti yksekolduu dnlen Karniyol ars ile deitirmek iin uzun sredir altklarnbelirten Moritz (1991), bu deiime konu olmu Aa Bavyera arlar ile bu blgedeKarniyol ars yetitirilmeye balanmadan nce alnm ar rnekleri ileKirchhainde yapay tohumlamayla korunmu Karniyol arlarn karlatrmayamalayan biyometrik almasnda A1, A4, B4, G7, E9, G18, J10, H12, J16, M17,G18, Q21, N23 ve O26 kanat damar alar ile kanat uzunluu, kanat genilii vekbital indeks deerlerini kullanarak yaplan diskriminant analizi sonucunda AaBavyera arlarnn saf Karniyol olmadn ve bu arlarn yerli arlar ile Karniyol


20/91

6

arsnn melezi olduunu belirlemitir. Moritze (1991) gre karasal iftletirme

istasyonlar pratik arclk asndan nemli olmakla birlikte rk korumasnda yeterlideildir.

Almanyaya getirilen bal arlarna kar yerli arlar korumak ve Karniyolrk ile dier A. mellifera rklarnn farkllklarn belirlemek amacyla bir aratrmayapan Kauhausen-Keller (1991), Karniyol ars ile farkl 24 rkn ii arlarnda 36morfolojik zelliin lmn yaparak admsal diskriminant analiziyle en iyi ayrczellikleri belirlemitir. Kauhausen-Kellere (1991) gre Karniyol ars ile 9 rkayrt edebilmek iin 1 zellik yeterlidir ve 8 rkn doru snflandrlmas iin ise 2ya da 3 zellie ihtiya vardr. lm yaplan 36 zellikten yalnzca 19unagereksinim olduu ortaya kan aratrmada en iyi ayrc zellikler olarak %80 ilen kanat deerleri (kanat uzunluu ve genilii, 9 kanat damar as ve kbitalhcrenin b uzunluu) olduu sonucuna varlmtr.

Poklukar ve Keziae (1994), Slovenya Arclk Enstitsnde yrttkleri ven-arka kanat zellikleri, kbital indeks, 5.tergitte kl uzunluu, tibia uzunluu,

femur uzunluu ve metatarsus deerlerini inceledikleri aratrmalarnda, arka bacakve kanat zelliklerinden oluan birinci grup zelliklerinin 5. tergitte kl uzunluu veindeks deerlerinden oluan ikinci grup zelliklerinden daha net fenotipik vegenotipik korelasyon gsterdiklerini belirlemilerdir. Hrvatistan, Avusturya veSlovenyadan toplanan rneklerle yrtlen baka bir almada ise Poklukar ve ark.(1994), kbital indeksin bal arlarnn blgelerini belirlemede ok nemli bir zellikolduu sonucuna varmlardr. Buna ramen Apismelliferacarnicarnekleriyleyrtlen ve yine kbital indeks deerleri zerinde yrttkleri benzer almadaPoklukar ve ark. (1995), ar orijini ile evre interaksiyonunun baz orijinlerde farklkbital indeks deerinin olumasna sebep olduunu bulmulardr.

Dalk yapda 95 kyden toplanan bal ars rnekleriyle Bulgaristan balarlarnn morfolojik yaplarn belirlemek amacyla yrtlen ve n kanat uzunluu,n kanat genilii, kbital indeks, dil uzunluu, 2.tergit uzunluu, 3.tergit uzunluuve 4. tergit uzunluunda deiim aralklar srasyla 8.8809.466mm, 3.199

3.355mm, 2.0593.118, 6.1056.589, 2.2822.587, 2.2162.503 ve 2.1542.446mmolarak belirlenen Nenchevin (1996) almas sonucunda, eski almalara grevaryasyonun artt grlmektedir.

Taksonomik yaplarnn belirlenmesi amacyla Arnavutluk bal arlarnsrasyla Hrvatistan, Yunanistan ve talyadan getirilen Apis mellifera carnica, Apismellifera macedonica ve Apis mellifera ligustica ile drt enzim sistemininelektroforetik analiz yntemini ve sa n kanadn 15 morfolojik zellii kullanarakkarlatran Dedej ve ark. (1996), Arnavutlukun A. m. carnicann gney snr veA. m. carnica ile A. m. macedonican hibrid blgesi olduu sonucuna varmlardr.

Bienefeld ve ark. (1996), ran bal ars Apis mellifera medann mevcutyapsn ortaya koymak amacyla Kuzey randan Gilan ve Mazandaran ile Ortarandan sfahandan toplad bal ars rnekleriyle yrttkleri almada, ran arpopulasyonunun A. m. carnica ve A. m. ligusticadan etkilenmediinisavunmulardr. Yerli arlarn zor iklim koullarna dayankl olduuna iaret edenBienefeld ve ark. (1996), ayrca bu arlarn yksek adaptasyon kabiliyetine sahipolduklarn ifade etmilerdir. Benzer ekilde Tahmasebive ark.nn (1998) ran balars populasyonlarna ynelik almalarnda, ran bal ars populasyonu A. m.carnica, A. m. ligustica, A. m. caucasica, A. m. anatoliaca, A. m. syriaca, A. m.


21/91

7

yemenitica ve A. m. lamarkiiden tamamen ayrlm ve ran ars A. m. medann bu

arlardan etkilenmediini belirlemilerdir.Birok corafik blgeden toplanan bal ars rneklerine uygulanan temel

bileenler analizi deerlendirmesinde, tropikal Afrika, Bat Akdeniz ve KuzeyAvrupa ile Orta Akdeniz ve Gneydou Avrupada A. m. carnica ve Yakn DoubitimindeA. m. caucasicann varlna iaret edilmitir (Kauhausen-Keller ve ark.,1997). Etiyopyada yrtlen baka bir alma sonucunda 5 grup belirlenmi velkenin dou ve kuzey batsnn kurak ve yar kurak alanlarnda A. m. jemenitica;bat, gney ve gneybatnn nemli, kurak olmayan orta alanlarnda A. m. scutellata;nemli ve merkezi yksek ksmlarnda A. m. bandasii, kuzeyin yksek kesimlerindeA. m. monticola; gneybatnn yar kurak ve nemli saylabilecek blgelerinde A. m.woyi-gambell varlndan sz edilmitir (Amssaluve ark., 2004).

Brezilyada bulunan Avrupa bal arlarnn bal verimlerini artrmak amacyla1956 ylnda lkeye Afrika arlar (Apis mellifera scutellata) getirilmitir (Ruttner,1988). Ancak hzl reme ve yksek adaptasyon kabiliyetleri nedeniyle ksa sre

ierisinde Amerika ktasna yaylmalar engellenememitir (Oliveira ve ark., 2000).Daly ve ark. (1982), bir saydam erevesine yerletirilen bal arsparalarn bilgisayara bal dijital bir tablo zerine yanstarak Avrupa arlar veAfrikalam arlarn tanmlanmasnda yeni bir yntem gelitirmilerdir. Bu yntemile lm hatalar azaltlm ve lm zaman ksaltlmtr.

Gney Amerika bal arlar ve Gney Afrika ars (A.m. scutellata)rneklerinin morfolojik zelliklerinin belirlenmesi amacyla tek deikenli analizlerve ok deikenli diskriminant analizleri uygulanan aratrmada, iki populasyonun24 zelliin 19unda farkl olduu ortaya kmtr. Ayrca Gney Amerikaarlarnn, Afrika arlarna daha fazla benzer olsalar da Avrupa arlarnn da etkisindeolduu ifade edilmitir (Buco ve ark., 1987).

Gney Amerikada bulunan Afrikalam yabani bal arlar, GneyAfrikadaki Afrika arsndan farkl bir populasyondur. Ayrca genel olarakAfrikalam arlar Afrikada bulunan atalarndan daha byk yapldrlar (Rinderer,

1988). Rinderer ve ark.da (1990) Avrupa arlar ve Afrikalam bal arlar ilebunlarn F1 melezlerinden elde edilen verilere diskriminant analizi uygulam veanaliz sonucunda grup birbirinden ayrlmtr.

Yaylmn yksek adaptasyon kabiliyetine sahip olanlar lehine gelieceidncesinden hareketle Afrika arlarna ynelik yrtlen alma sonucunda,gelimi kolonilerin ilgili morfolojik zellikler bakmndan populasyon ortalamasnadaha yakn olduu sonucuna varlmtr (Oliveria, 2000). Blear Adalarnn bal arspopulasyonlar zerine yrtlen morfolojik almada da ada arlarnn KuzeyAfrika arlaryla akraba olduklar ortaya koyulmutur (Radloff ve ark., 2004).

Bal arlarnn vcut paralarnda gzlenen varyasyonlar zerine corafikyaplarn etkileri konusunda birok aratrc deiik grler ileri srmtr.

Maa (1953), Alpatovun (1929) Rusya ovalarnda, bal arlarnn vcutbyklerinde belirledii dereceli varyasyonun byk ovalarda grldn,karmak topografik yapl blgelerde bu durumun sz konusu olmadn ifadeetmitir. Carlisle de (1955) Orta ve Kuzey Fransada 5.95mm ve KuzeyYunanistanda ise 6.57mm olarak tespit ettii dil uzunluu iin kuzeyden gneyedoru anlaml bir eilimin olmadn ve yksek yada dk ykseltinin diluzunluunu etkilemediini ileri srmtr.


22/91

8

Mattu ve Verma (1984a), Hindistan bal arlarnda (Apis cerena indica)

yrttkleri ve arka bacak, tergit ve sternitler zerinde durduklar morfolojikalma sonucunda Himaal arlarnda aratrma konusu tm arka bacak zellikleri(femur uzunluu, tibia uzunluu, metatarsus uzunluu ve metatarsus genilii),tergit ve sternit uzunluklar ile Kamir arlarnn femur uzunluklarnn ykselti ilearasnda pozitif ilikilerin olduunu belirlemilerdir.

Padilla ve ark. (1992), Adalusyon arlarnda dil uzunluu, n kanatuzunluu ve genilii, kbital hcrenin a ve b damar uzunluklar, kbital indeks,arka kanat uzunluu ve genilii, 3. tergit pigmentasyonu ve 4. tergitte tomentumgenilii zerinde durduklar morfolojik alma sonucunda gneyden kuzeyegidildike baz vcut paralarnda klme gzlenmesine ramen vcutbyklnn arttn belirlemilerdir. almadan elde edilen sonulara dayanarakbiyolojik ve davransal zellikler bakmndan dier Avrupa arlarna gre daha aztanndn dndkleri berya ars (Apis mellifera iberiaca) ile uyutuunubelirtmilerdir.

berya yarmadasnn gneyinden, 12 ayr blgeden toplanan arrneklerinin morfolojik zelliklerine uygulanan diskriminant analizi sonucunda 3ayr morfolojik grup oluan baka bir aratrmada, populasyonlar aras ilikinin degezginci arclk hareketlerinden kaynakland bildirilmitir (Garciafernandez veOrantesbermejo, 1995).

randa Apis floreann dalm ve vcut byklndeki varyasyonzerinde duran Ruttner ve ark. (1995), Basra Krfezine yakn ve 900m yksekliekadar olan blgelerden topladklar rnekler zerinde yrttkleri aratrmasonucunda kl uzunluundaki varyasyonun iklime bal olmadn belirlemilerdir.Yine randa, Apis floreann morfolojik varyasyonunda iklimsel ve corafiketkilerin deerlendirildii baka bir almada ise vcut, kanat ve bacakbyklkleri ile enlem derecesi arasnda pozitif, ya miktar ile negatif korelasyonbelirlenirken scaklk, rzgar hz, nispi nem ve sfr derecenin altnda geen gnsays ile ilgili iliki olmad ifade edilmitir (Tahmasebi ve ark., 2002).

Filipin Takm Adalar boyunca kovanlardan ve doadan toplanan Apiscerena rneklerinde llen 39 morfolojik zelliklerden elde edilen verilereuygulanan analizler sonucunda Luzan Blgesi arlar dalk kesiminden ve dzaraziden gelen arlar olarak aka ayrlmtr (Tilde ve ark., 2000). DoudaPakistan, batda Burma ile snrlanan bir hat zerinde, Gney Himalaya Blgesi A.cerena populasyonu zerinde yrtlen baka bir morfolojik almada dafizyocorafik faktr olarak adlandrlan ykseklik ayrc bir zellik olarak gzearpm ve sonu olarak arlarn batdan douya gidildike azalan vcutbyklklerinin ykseklikle birlikte artt belirlenmitir (Hepburn ve ark., 2001).Benzer ekilde Ken ve ark. (2003) inin Yunnan ehrinde doal ortamdantopladklar A. cerena rneklerinde ltkleri 38 morfolojik zellie dayanarakyksek blgeden toplanan arlarn daha byk olduklarn ifade etmilerdir.

evre faktrlerinin bal arlarnn eitli vcut paralarna etkisine ilikinbirok belirleme vardr.

Alpatov (1929), Michailovun verilerine dayanarak gelime mevsimi, pupaldnemdeki scaklk ve petek gz bykl gibi evre faktrlerinin ii arlarnvcut byklklerine etkisi olduunu ifade etmitir. Goetze (1940), yazn ve yenipeteklerde yetitirilen ii arlarn baharda ve eski peteklerde yetitirilenlere oranladaha byk olduunu vurgulamtr. Carlisle (1955) de benzer ekilde deiik


23/91

9

mevsimlerde toplad ii ar rneklerindeki byklk farkllklarnda mevsimin

etkili olduu zerinde durmutur.Gromisz (1962), yaz balangc ve sonu arasnda drt farkl dnemde ald

ii ar rneklerinde yapt lmler sonucu n kanat boyutlarnda (uzunluk vegenilik) yaz balangcnda art olduunu ifade ederken sonbahara doru azalmannolduunu vurgulamtr. Abdellatif ve ark. da (1977) mevsimsel farkllk ve petekgz byklnn bal arlarnn vcut byklnde nemli derecede etkiliolduunu bildirmitir.

Mattu ve Verma (1984b), Apis cerena indica arlarnda mevsiminmorfolojik zellikler zerine etkisini inceledikleri aratrmada, bal akm dnemindetoplanan ar rneklerinin n kanat uzunluu, femur uzunluu ve tibia uzunluu gibizellikler bakmndan dier sezonlarda toplanan rneklere oranla daha bykolmasnn, bu dnemde koloni gcnn st seviyede olmasndan kaynaklandnileri srmlerdir.

talyada, Apis mellifera ligusticaApis mellifera carnica melezlerinde n

kanat zelliklerinde zamana bal deimeyi ve varyasyonu belirlemeyi amalayanNazzi (1992), Nisan ve Ekim aylar arasnda toplam 7 dnemde toplad rneklerdeyapt lmler sonucunda, gzlenen varyasyonlarn %3ten %29a kadardeitiini belirlemitir. Kbital indeks, b damar uzunluu ile A4, E9, L13 ve O26damar alarnn %10dan byk ya da %10 civarnda varyasyona sahip olduunuifade eden Nazzi (1992), varyasyonun sebebinin belirlenmesinde, doaldalgalanmalarn n yarglara neden olabileceinden, populasyonlar hakknda dorubilgi edinilebilmesi iin bu tip almalarn genetik almalarla desteklenmesigerekliliine dikkat ekmitir.

Petek gz byklnn Apis cerena indica ve Apis mellifera iiarlarnn morfolojik zellikler zerine etkisini inceleyen Jagannadham ve Goyal(1983), A. cerena indica ve A. mellifera iin srasyla byklkleri 4.52mm ve5.24mm olan normal petek gzleri yerine byklkleri 5.24mm ve 6.00mm olanpetek gzleri kullanarak ii arlar yetitirmilerdir. Normal ve byk petek

gzlerinde yetitirilen A. mellifera ii arlar iin dil uzunluklar, n kanatuzunluklar ve arka bacak uzunluklar 6.41 ve 7.00mm; 9.24 ve 10.09mm; 10.97 ve11.98mm olarak hesaplanan aratrmada, incelenen zelliklerden dil uzunluu,thoraks genilii, kanat uzunluu ve genilii ile abdomen uzunluu zelliklerindegzlenen artlarn A. cerena indica ve A. mellifera iin srasyla %3.703.78 ve%8.209.29 aralklarnda olduu belirlenmitir. Daly ve Morse (1991) ise kolonilereerkek ar petekleri verilerek yetitirilen ii arlarn normalden kk olduklarnsaptamlardr. Daly ve Morsea (1991) gre kolonide ii ar peteinin olmamaskoloninin yavru bakm davrann deitirmekte ve buna bal olarak da larvadneminde iyi beslenemeyen ii arlar normal geliememektedir.

Petek gznden ktan sonraki ilk dakika ierisinde alnan ii arrneklerinin morfolojik lmlerinde gzlenen varyasyon ktan 1, 6, 12, 24 ve 48saat sonraki gzlenen varyasyondan daha yksek olduundan ii arlarn ya damorfolojik almalar etkilemektedir. Kanatlarn tam olarak gelimemi olmas,petek gznden henz km ii arlarn morfolojik lmlerde kullanlmas yanltanlara neden olabilmektedir (Herbert ve ark., 1988). Buna karlk kovan dfaaliyetlerde bulunan ii arlarn da kanatlarnn ypranmas ve vcut tylerinindklmesi ihtimali olduundan morfolojik lmler iin kovan ii faaliyetlerdebulunan ii arlar kullanlmaldr (Ruttner, 1988). Daly ve ark. (1988) da Varroa


24/91

10

jacabsoni parazitinin bal arlarnn morfolojik zelliklerini etkilediini

bildirmektedirler.Arjantin, Meksika, Venezuella, Brezilya, ABD, Gney Afrika, Kenya,

Tanzanya, Yugoslavya ve Suudi Arabistandan gelmi Avrupa arlar veAfrikalam arlarda eitli zelliklerin kaltm derecelerinin hesaplanmas amacylayrtlen aratrmada, vcut bykl zelliklerinin kaltm dereceleri arderecede yksek bulunmutur (Oldroyd ve ark., 1991). Ekotipler arasnda veilerinde byk genetik varyasyon belirleyen aratrclar, kanca says ve kanatdamar alar iin kaltm derecelerini ise olaandan yksek olmalarna ramen birazdaha dk olduklarn ifade etmilerdir.

ran bal arlarnda (A. mellifera meda) yavrulu alan, koloni populasyonu vebal retimi ile baz morfolojik zellikler arasndaki korelasyonlar ve morfolojikzelliklerin kaltm derecelerini hesaplamay amalayan Mostajeran ve ark. (2002),dil uzunluu, femur uzunluu, tibia uzunluu, metatarsus genilii, bacak uzunluu,n kanat uzunluu, n kanat genilii, arka kanat uzunluu ve arka kanat genilii

iin kaltm derecelerini srasyla 0.690.09, 0.500.08, 0.460.08, 0.340.06,0.510.08, 0.420.07, 0.900.10, 0.940.10 ve 0.720.09 olarak bulduklararatrmada, dil uzunluu, femur uzunluu, tibia uzunluu, bacak uzunluu,metatarsus genilii, n kanat uzunluu, n kanat genilii ve arka kanat uzunluuile bal verimi arasnda iliki olduunu da bildirmilerdir. Edriss ve ark. (2002)tarafndan randa yrtlen baka bir almada da yaz ve gz dnemi bal verimleriesas alnarak baz morfolojik zelliklerle bal verimi arasndaki ilikilerinbelirlenmesi amalanmtr. Aratrma sonucunda yaz mevsimi bal verimiyle kbitalindeks, tibia uzunluu ve n kanat genilii arasndaki korelasyonlar srasyla 0.28,0.27 ve 0.25 olarak bulan aratrclar, metatarsus uzunluu, n kanat genilii vekbital indeksin bal verimini arttrmaya ynelik programlarda kullanlabileceiniifade etmilerdir.

Souza ve ark. (2002), Afrikalam bal arlarnda bal verimi ile iftbacan tibia uzunluklar ve genilikleri, korbikular blge, pupal arlk ve dil

uzunluklar arasndaki korelasyonlar ieren almalarnda korelasyon katsaylarnnispeten dk olsa da pozitif deerlerde bulmulardr. Dil uzunluu, pupal arlk,tibia uzunluu ve korbikular blge ile bal verimi arasndaki korelasyonlar srasyla0.225, 0.410, 0.587 ve 0.549 eklinde belirlenen aratrmada, daha byk korbikularblgeye sahip ii arlarn dierlerine oranla kovanlarna daha fazla polen tamasve bylece kolonilerin gelierek daha fazla bal retmesi bulgulara bir dayanakolarak gsterilmitir.

Her trl iklim ve corafik koullarn bulunduu deiik blgelerdenolumu Trkiyenin, bitki rtsne de bal olarak sahip olduu ar varl vegenotiplerinin eitli zellikler bakmndan farkllk gstermesi doaldr.

Anadolu ar populasyonunun snflandrma giriimlerine 1915 ylndaButtel-Reepen tarafndan balanmtr. Ege arlarnn Yunanistan ars (Apismellifera cecropia), Suriye ars (Apis mellifera syriaca) ve Kbrs arsnn (Apismellifera cypria) melez kombinasyonlar olduunu ileri sren Buttel-Reepen Bursave Ege Adalarnda Yunanistan arsna rastlandn belirtmitir (Bodenheimer,1942).

Alpatov tarafndan gelitirilen morfolojik yntemleri kullanarak Anadoluar populasyonlar zerine ilk kapsaml almay yapan Bodenheimer (1942),Anadoluda farkl genotiplerin bulunduunu ifade etmitir. Kuzeydou AnadoludaDa Kafkas ars (Apis mellifera caucaisaca), Elaz yresinde sar trans Kafkas


25/91

11

ars (Apis mellifera remipes), Orta Anadoluda sar trans Kafkas arsna ok

benzeyen Orta Anadolu ars ve Mersinde Suriye ars (Apis mellifera syriaca)bulunduu ve bu genotiplerin dnda kalanlarn Orta Anadolu, Kafkas, sar transKafkas ve Suriye arlarnn ara formlarnn olduu belirtilmektedir.

Anadolu arsn Apis mellifera anatoliaca olarak ilk kez snflandran Maa(1953), Anadolu ii arlarnda karn tergitleri ile skutellumun siyah renkte,tomentum, tibia ve metatarsusun geni olduunu belirtirken n kanat uzunluunu10mm olarak bulmutur.

Adam (1987), bir ka rk ve ara formlarnn bulunduunu ifade ettiiAnadoluda kapal alanlarda olumu populasyonlarn varlna dikkat ekmitir.Anadoludan 1954, 1962 ve 1977 yllarnda toplad bal ars rneklerinde yaptaratrmalara dayanarak Adam (1983), Anadolu arlarn Bat, Kuzeydou,Gneydou ve Orta Anadolu olmak zere 4 gruba ayrmtr. Kuzeydouda Kafkas(A. m. caucaisaca) ve Gneydouda ran arsnn (A. m. meda) varlna iaret edenRuttner (1988) ise Anadolu arsnn tm Trkiyeye hakim olduunu, bat Anadolu

arlarnn da Apis mellifera anatoliacann bir ekotipi olarak kabul edilmesinin doruolacan bildirmitir.Akdenizin Kuzeydousundan Gneydou Anadoluya kadar olan blgede

Suriye arsnn (Apis mellifera syriaca) bulunduunu belirten Bodenheimern(1942) aksine Ruttner (1988), bu blge arsnn ran ars (A. m. meda) olduunusavunmutur. Ayrca Ruttnera (1988) gre sar trans Kafkas ars denilen ar daaslnda Apis mellifera medadr ve Van glnden Antalyaya kadar olan blge iindeyer alr (ekil 2.1) .

ekil 2.1.Yakn Dou bal ars rklarnn dalm haritas.

Ege Blgesi ar populasyonuna ait belirlemeler yapmak ve blge

populasyonu zerinde gezginci arcln etkisini gstermeyi amalayan Settar(1983) 12 morfolojik zelliin lmn yapmtr. Aratrma sonularna gre Ege


26/91

12

Blgesinde tek populasyondan sz edilebileceini vurgulayan Settar (1983) kl

uzunluu, dil uzunluu, bacak uzunluu, femur uzunluu, metatarsal indeks,skutellum rengi, kanca says, kanat uzunluu, A4 kanat damar as ve kbitalindeks deerini blge populasyonu iin srasyla 0.34mm, 6.60mm, 8.05mm,2.69mm, 57.28, 0.32mm, 3.80, 1.34, 21.73, 9.07mm, 33.53 ve 2.23 olarakbulmutur.

Karacaolu (1989), Orta Anadolu, Karadeniz Geit Blgesi ve Ardahanizole blgesinden, toplam 14 arlktan alnan bal ars rneklerinde tergit genilii,kee bant genilii, parlak zemin genilii, tergit rengi, kl uzunluu, metatarsusgenilii, kanca says ve dil uzunluu ile kee bant, kbital, tarsal ve kanatindekslerini inceledikleri almada, Ardahan izole blge arlarnn Anadoluda varolan populasyonlar ierisinde en fazla birrnek arlar olduklarn ve bu blgedenelde edilen birok deerin Apis mellifera caucasica iin bildirilen snrlar ierisindeyer aldklarn belirlemitir. Orta Anadolu arlarnn ise evre arlardan farkldeerler gsterdiini vurgulayan aratrcya gre, blge arlar zerinde yaplacak

almalarla standart tiplerin elde edilmesi mmkndr.ztrk (1990) ise Trkiyenin Kuzeydou, Orta Anadolu ve Gneybatarlar zerinde yrtt morfolojik almasnda dil uzunluu ortalamalar,blgelere gre srasyla 6.76, 6.71 ve 6.62mm; kanat uzunluklarn 9.50, 9.24 ve9.30mm; kanat geniliklerini 3.12, 3.08 ve 3.06mm; A4 kanat damar alarn34.54, 32.70 ve 33.77; B4 kanat damar alarn 100.59, 104.38 ve 103.15; D7kanat damar alarn 102.20, 100.69 ve 102.47 ve O26 kanat damar alarn34.38, 34.33 ve 34.24 olarak hesaplamtr. ou zellik bakmndan gruplar arasfarkllklar nemli bulmasna ramen uygulad temel bileenler analizinde grupsnrlarn kesin olarak belirlenemediini ortaya karan aratrc, bunun gruplararas gen akndan ve rneklemenin yetersiz oluundan kaynaklandnsavunmutur.

Ege Blgesi bal ars populasyonlarnda baz morfolojik zelliklerin vevaryasyonlarnn aratrlmas amacyla blgeden ve blge ile ekolojik ar hareketleri

ynnden ilikili olabilecek 33 yerleimden topladklar ar rnekleri zerindealan ztrk ve ark. (1992), kl uzunluu, dil uzunluu, kanat uzunluu, kanatgenilii, mum aynas yzeyleri aras mesafe ve kbital indeksi 0.35, 6.61, 9.11,3.14, 0.31mm ve 2.19 olarak hesapladklar alma sonucunda rnek alnanyerleim birimlerinin morfolojik zellikler ynnden farkl bulunmasna ramentemel bileenler analizinde yeterli ve tatmin edici gruplandrmann yaplamadnbildirmilerdir.

GAP Blgesinde, eitli bal ars rk ve ekotiplerinin performanslarndeerlendirmeyi amalayan Kaftanolu ve ark.(1993) talyan (Apis melliferaligustica), Karniyol (Apis mellifera carnica), Kafkas (Apis mellifera caucasica),Ege, Trakya ve Gneydou Anadolu Blgesi arlarnn morfolojik zelliklerini deincelemiler ve uyguladklar diskiriminant analizi sonucunda gruplarn tamamylabirbirinden ayr olduklarn belirlemilerdir. Aratrmada Kafkas ve GneydouAnadolu Blgesi arlarnn dil uzunluklar ortalamalar srasyla 6.27 ve 6.50mmolarak bulunmutur.

Fratl ve Budak (1994), Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Ege BlgesiZirai Aratrma, Ankara Tavukuluk Aratrma, Bitlis Arclk Aratrma Enstitlerive Fethiye Arclk retme stasyonu ile Trkiye Kalknma Vakfndan salanan anaarlar ile yrttkleri aratrmada Anadolu ar populasyonlarn morfolojik,


27/91

13

fizyolojik ve davransal zelliklerine gre tanmlamaya almlardr. Her

iletmede morfojik zellikler iin grup ii varyasyonun yksek olduunu belirleyenaratrclara gre, ana ar yetitiren kurulularda ana arlar birrnek deildir vedamzlk olarak kullanlan arlar sabit zellikler tamamaktadr.

Trakya Blgesi arlarnn baz morfolojik zelliklerini belirlemeyiamalayan Gne (1994), dil uzunluu, kbital indeks ve kanca says zerindedurduu almasnda rneklerin homojen olmasna ve varyasyonun dar olmasnadayanarak populasyonun ekotip zellikleri gsterdiini ve blge arlarnn 6.57mmolarak belirlenen dil uzunluundan dolay slah almalarnda kullanlabileceiniileri srmtr.

Grel (1995), Ege (Aydn-Davutlar) ve Akdeniz Blgesinde (TKV-Antalya) ana ar retimi yapan iki ticari iletmeden salanan ana arlar ileoluturulan Davutlar ve Kafkas grubu kolonilerden hibrid ebeveyn hatlargelitirmeye ynelik aratrmasnda, balang ve birinci generasyon kolonilerindekanat genilii, kanat uzunluu, kanat indeksi, kbital hcre damar uzunluu a,

kbital hcre damar uzunluu b, kbital indeks, dil uzunluu, femur uzunluu, tibiauzunluu, metatarsus uzunluu, metatarsus genilii, bacak uzunluu ve metatarsalindeks olmak zere llen toplam 13 morfolojik zellie uygulanan diskiriminantanaliziyle ayrmdaki baar orann balang generasyonda %62.6, birincigenerasyonda ise %76.6 olarak belirlenmitir. Aratrc, her iki grupta gzlediiyksek varyasyonun uzun sreli bir seleksiyon program ile bu genotiplerin hibridebeveynler olarak deerlendirilebileceini ifade etmitir.

Anadolu bal arlarnn seleksiyonla slah olanaklar zerinde duran Fratlve Karacaolu (1995), Beypazar ve Tokat yrelerinden seilmi kolonilerdenrettikleri ana arlar ile oluturulan koloniler ve bunlarn melezleriyle yrttklerialmalarda gruplarn morfolojik, fizyolojik ve davran zelliklerini incelemilerve aratrma sonucunda, Beypazar grubunun byk oranda birrnek olduunu vedier gruplardan ayrldn belirlemilerdir. Benzer almada Tokat grubundandaha birrnek bulunan Beypazar grubunda dil uzunluu, kl uzunluu, kbital

indeks, kanat uzunluu, kanat genilii, tergit genilii, tergit rengi, n kanatgenilii ve metatarsus indeks deerlerini srasyla 6.620.008mm, 0.360.002mm,2.120.028, 9.150.014mm, 3.130.007mm, 4.380.004mm, 4.400.114, 34.21 ve56.47 olarak belirleyen Karacaolu ve Fratl (1998), Beypazar, BeypazarTokatve Tokat gruplar ii arlarnda elde edilen verilere uyguladklar ok deikenlivaryans analizi sonucunda gruplar aras fark nemli bulmulardr (P< 0.01).

Gler (1995), Trkiyedeki nemli bal ars rk ve ekotiplerinin morfolojikzelliklerini ve performanslarn belirlemek amacyla yapt almada OrtaAnadolu Blgesi (Ankara-Beypazar), Kuzeydou Anadolu Blgesi (Ardahan-Posof), Trakya Blgesi (Tekirda-Saray), Marmara Blgesi (anakkale-Gkeada),Ege Blgesi (Mula-Fethiye) ve Akdeniz Blgesi (el-Erdemli) olarak ayrdgenotip gruplarnda genel tan iin 41 morfolojik zelliin lmn yapmtr.Aratrc 31 zellie uygulad diskiriminant analizi sonucunda 4.tergit kee bantgenilii, kl uzunluu, mum aynalar aras mesafe, kbital b damar uzunluu,3.tergit genilii, tibia uzunluu ile A4, B4, D7, G12, L13 ve O26 kanat damaralarnn gruplandrmada nemli olduklarn belirlemitir.

Orta Anadolu bal ars ekotiplerinin ve bunlarn eitli melezlerinin yapsalve davransal zelliklerini belirlemeyi amalayan Gener (1996), Krehir,Beypazar, ankr, Eskiehir ve Kafkas (Apis mellifera caucasica) gruplarnda 32


28/91

14

morfolojik zellii belirlemi ve bunlara diskiriminant analizi uygulanmtr. Bu

analiz sonucunda Orta Anadolu ekotipleri ile Kafkas (A. m. caucasica) rknnbireysel ve koloni ortamlar kullanldnda uzak iki kme oluturduklarnbelirleyen Gener (1996), Orta Anadolu (Krehir, Beypazar, Eskiehir ve ankr)ekotiplerinin i ie kme oluturduklarn ve bunlarn ierisinde de Krehirekotipinin daha birrnek grup olarak kmenin snrnda toplandn ifade etmitir.Tm kmenin ise Kafkas (A. m. caucasica) rkndan ayrldnn gzlendiiaratrmada Kafkas (A. m. caucasica) ve Krehir genotipleri iin dil uzunluu, kanatgenilii, kanat uzunluu, kbital indeks, vcut bykl, kl uzunluu ve bacakuzunluu ortalamalar srasyla 6.72, 6.47mm; 3.13, 3.03mm; 9.23, 8.92mm; 2.20,2.20mm; 4.24, 4.25mm; 0.28, 0.19mm ve 8.04, 7.92mm olarak hesaplanmtr.Benzer aratrmada Gener ve Fratl (1999), Trkiye bal ars populasyonlarnnzamanla kaybna sebep olabilecek kontrolsz gezginci arclk ve ana arkullanmnn yaygnlamasna ramen Orta Anadoluda hala korumaya ve slahetmeye deer populasyonlar bulmann mmkn olduunu ifade etmilerdir.

Trakya Blgesi arlarnn baz morfolojik zelliklerinin belirlenmesiamacyla da, kara ve deniz iklimi olmak zere 3 alt ekolojik blgeye ayrlmalanlar dikkate alnarak yaplan alma sonucunda da ekolojik blgesiortalamalarnn dier blgelerden farkl olduu belirlenmitir. Kara ve ky ekolojikblgeleri arlarna ait morfolojik deerlerinin da blgesi deerlerine gre dahayksek varyasyon gsterdiini vurgulayan aratrc, bu varyasyonun iki blgeninyoun ayiei ekimi nedeniyle ger arcnn aknna uramasndankaynaklanabileceini ileri srmtr (leri, 1996).

Dlger (1997), Kafkas (A. m. caucasica), Anadolu (A. m. anatoliaca) veErzurum genotiplerini Erzurum koullarnda deerlendirdii aratrmasnda 31morfolojik zellie ilikin biyometrik lmler yapmtr. Dil uzunluu, n kanatuzunluu, n kanat genilii, kbital indeks, vcut bykl, kl uzunluu vebacak uzunluu ortalamalarn Kafkas (A. m. caucasica), Anadolu (A. m.anatoliaca) ve Erzurum genotipleri iin srasyla 6.93, 6.56 ve 6.89mm; 9.08, 8.10

ve 9.01mm; 3.10, 3.0 ve 3.07mm; 2.90, 2.10 ve 2.28; 4.31, 4.34 ve 4.29mm; 0.32,0.28 ve 0.30mm; 7.68, 7.63 ve 7.69mm olarak belirleyen aratrcya gre Kafkas(A. m. caucasica) ve Anadolu (A. m. anatoliaca) genotipleri byk oranda farklgruplar olutururken Erzurum genotoipinde daha ok Kafkas (A. m. caucasica)grubunda olmak zere Kafkas (A. m. caucasica) ve Anadolu (A. m. anatoliaca)genotipleri ile i ie geme (Overlapping) sz konusudur. Benzer bir aratrmada kluzunluu, kee bant ve parlak zemin genilikleri ile tergit, sternit ve mum salgyzeyleri zerinde duran Gen ve ark. (1997), sz konusu zellikler itibariyleKafkas (A. m. caucasica), Anadolu (A. m. anatolaica) ve Erzurum genotiplerininbyk lde birbirine karm olduunu ve bu genotiplerin seleksiyonla eldeedilecek saf formlarnn gen kayna olarak korunmas gerektiini bildirmilerdir.Yine Gen ve ark. (1998), farkl zellikler zerinde de durduklar baka biraratrmada ayn sonulara varmlardr.

Kafkas (A. m. caucasica), Mula arlar ve bunlarn karlkl melezlerininmorfolojik zellikleri ile gezginci arclk koullarnda fizyolojik ve davransalzelliklerini belirlemeyi amalayan Akyol (1998), her rnekte 36 morfolojikzelliin lmn yapmtr. Kafkas (A. m. caucasica) grubundan alnan rneklerindaha koyu renkli ve vcut bykl bakmndan gruplar aras farkn nemsizolduu belirlenen aratrmada yaplan diskiriminant analizinde skutellum rengi, tibia


29/91

15

uzunluu, 2.tergit rengi, mum salg yzeyleri aras mesafe, 4.tergit rengi ve 6.sternit

boyu ile A4, B4, E9 ve J10 kanat damar alarnn genotiplerin snflandrlmasndanemli dzeyde etkili olduklar sonucuna varlmtr.

ran ars olarak bilinen Apis mellifera medann morfolojik zelliklerinibelirleyerek referans deerlerle karlatrmak ve Orta Anadolu ars zerindekietkileri ile her iki grubun Kafkas arsna (A. m. caucasica) olan uzakln belirlemekeklinde sralanan amalar iin yrtlen almada, yaplan istatistik analizlersonucunda Orta Anadolu ars ile Kafkas (A. m. caucasica) ve ran arsnn (A. m.meda) birbirinden farkl grup oluturduklar ve Kafkas (A. m. caucasica) rknnOrta Anadolu arsna yaknl ran arsndan (A. m. meda) daha fazla olduubildirilmitir (Farshineh Adl, 1999).

Kafkas (A. m. caucasica) (K) ve Anadolu ars (A. m. anatoliaca)(A) ilebunlarn karlkl melezlerini (KA ve AK) konu alan baka bir almada diluzunluklarn K, KA, AK, ve A gruplar iin srasyla 6.960.01, 6.700.01,6.630.01 ve 6.360.01mm eklinde bulan Dodololu (2000), Kafkas (A. m.

caucasica) ve Anadolu (A. m. anatoliaca) gruplarnn farkl kmeler oluturduunuve KA ile AK genotiplerinde ise i ie gemenin olduunu belirlemitir.Kandemir ve ark. (2000), Trkiye bal ars populasyonlarnn genetik ve

morfometrik varyasyonu zerinde durduklar ve 6 enzim sistemi ile 10 morfolojikzellii aratrdklar alma sonucunda, Anadolunun Yakn Doudaki arpopulasyonlar iin bir gen merkezi olduu grn savunmulardr.2.2. Verim ve Davran zellikleri

Sosyal organizmalarn en iyi rnei olan bal arlarnn (Moritz, 1986),gvenilir bir ekilde snflandrlabilmeleri ve tanmlanabilmeleri iin biyolojik,ekolojik ve genetik yaplarna ilikin tm zellikleri de iine alacak geni kapsamlalmalara ihtiya vardr (Ruttner, 1976).

Populasyonun nemli tanmlayc ltlerinden biri olan koloni gc, anaarnn yumurtlama gcne ve ii arlarn yavru yetitirme yeteneklerine baldr.i arlarn polen tketimiyle yetitirilen yavru says arasnda pozitif bir ilikivardr. Kk kolonilerde ii arlar daha fazla polen tketerek ii ar banayetitirilen yavru saysn artrmaktadrlar. Ancak bu say arttka, yetitirilenyavrularn ergin yaam sreleri azalmaktadr (Eischen ve ark., 1983). Daha fazlayavru reten ii arlarn daha ksa yaam uzunluuna sahip olduu ifade edilenbenzer bir almada, yavru yetitirme ile yaam uzunluu arasndaki korelasyonun r= -0.71/-0.94 olduu bildirilmitir (Woyke, 1984).

Bal ars kolonilerinde bal verimi, ii ar mr ve yavru retimi zerinekoloni populasyon byklnn etkisi zerinde duran Harbo (1986), srasyla2300, 4500, 9000, 17000 ve 35000 ii ars bulunan kolonilerden, ii ar bana enfazla bal retenlerin 17000 ve 35000, en fazla yavru retenlerin ise 4500 i i arsbulunan koloniler olduunu belirlemitir. i ar says 4500n zerine ktndayavru retiminin azaldn ifade eden Harboya (1986) gre byk koloniler dahafazla bal, kk koloniler ise daha fazla yavru retmektedir.

Ebadi (1988) talyan, Kafkas, Karniyol rklar ve Starline, Midnight hibridarlar ve ran bal arlar (A.m. meda) ile oluturulan kolonilerde yrtt


30/91

16

almada, ran arlarnn (A.m. meda) daha dk bir populasyon geliim hzna

sahip olduunu belirlemitir.Nasr ve ark. (1990), koloni gcn belirleyebilmek iin btn ereveleri

tek tek deerlendirmek yerine koloniyi fazla rahatsz etmeden sabah serinliindesalkm dalmadan, arlarn ksmen ya da btnyle kaplad ereveleri saymaynermilerdir.

Kafkas, Anadolu, Mula ve Trakya arlarnn performanslarn Trakyakoullarnda karlatran Doarolu ve ark. (1992), 10 dnem boyuncabelirledikleri arl ereve says ortalamalar iin gruplar arasndaki farklar nemlibulurken (P


31/91

17

Anadolu, Kafkas, Mula, Gkeada, Trakya ve Alatagenotiplerinde, lm

yaplan 11 dneme ait ortalama arl ereve saylarn srasyla 7.450.37,8.680.57, 17.040.76, 13.940.79, 8.520.40 ve 13.840.61 adet olarakhesaplayan Gler (1995), en fazla arl ereveye Mula genotipinin sahip olduunubelirtmitir.

Generin (1996) KrehirKrehir (A1A1), BeypazarBeypazar(A2A2), KafkasKafkas (KK), BeypazarKafkas (A2K), KafkasBeypazar(KA2) genotiplerinin 25.03.199421.09.1994 tarihleri arasnda 10 gnlkaralklarla yaplan lmler sonucu 16 dneme ait arl ereve saylarn srasyla7.6470.273, 6.9930.184, 7.9020.239, 8.7690.251 ve 8.2320.273 olarakbelirledii aratrmada, grupdnem interaksiyonu (P=0.0004), grup ortalamalar(P=0.0145) ve dnem ortalamalar (P=0.0001) arasndaki fark nemli bulunmutur.

Erzurum koullarnda Kafkas, Anadolu ve Erzurum genotiplerininperformanslarn karlatran Dlger (1997), Mays, Haziran, Temmuz ve Austosolmak zere lm yapt 4 dneme ait ortalama arl ereve saylarn genotip

iin srasyla 15.621.04, 17.081.24 ve 18.491.25 adet/koloni; Mays, Haziran,Temmuz ve Austos aylar ortalamalarn ise 9.660.39, 14.390.79, 20.051.07 ve24.161.24 adet/koloni olarak belirlemitir. Kolonilerin sezon boyunca sahipolduklar ar varlklarnn dzenli bir ekilde artarak 7 ereve ile 40 erevearasnda deiim gsterdiini belirten aratrc, Kafkas genotipi ile Erzurumgenotipi arasndaki farkn nemli (P


32/91

18

kolonilerin ergin ar geliimini ifade eden arl ereve saylarn incelediklerinde

Anadolu ve Kafkas gruplar arasnda gzlenen bu farkn sezon boyunca devamettiini belirlemilerdir.

Orta Anadolu koullarnda Kafkas rk ile Anadolu ve Mula ekotipi balarlarn (Apis mellifera L.) reme ve davran zellikleri bakmndan karlatranGzenler (2000), arl ereve says bakmndan yaz ve bahar olmak zere 2 dnemhalinde inceledii Ege, Anadolu ve Kafkas gruplarn yaz dnemi bakmndan farklbulurken bahar dneminde gruplar arasnda fark bulunmadn belirlemitir.

Woykea (1984) gre bal retimi; ortalama gnlk yavru retimi, ii aryaam sresi ve ii arlarn bireysel retkenliklerinin etkileimi ile ilikilidir.

Hibrid ana arlarla oluturulan koloniler ile saf yetitirilmi kolonileriyavrulu alan ve arlk artlar bakmndan karlatran Oldroyd ve Goodman(1988), hibrid analar ile oluturulan kolonilerde yavru retiminin artmasna ramenbu durumun bal retimine yansmadn bildirmilerdir. Ana arlarn yaamuzunluu asndan karlatrma yapldnda ise hibrid analarn daha uzun

yaadklarn belirleyen aratrclara gre, bu durum arclarn hibrid ana arlarneden tercih ettiklerini aklamaktadr.Ebadi (1988) talyan, Kafkas, Karniyol rklar ve Starline, Midnight hibrid

arlar ile ran arlar (A.m. meda) zerinde yrtt alma sonucunda ranarsnda yavrulu alan geliiminin ve populasyon artnn Kafkas rkndan hzl;Starline ile ayn; Karniyol, talyan ve Midnighttan ise dk olduunu belirlemitir.

Harbo (1993), bal ars (Apis mellifera L.) kolonilerinin bykl veverimlilii zerine kovan hacminin etkisini belirlemek amacyla yrttalmann yaz denemesinde kovanlara 5000, 10000 ve 15000 ii ar yerletirmi vedaha kalabalk kolonilerin ar bana daha fazla bal tketmelerine ramen daha azyavru rettiklerini belirlemitir. almann ilkbahar, yaz ve sonbahardenemelerinde ise her birinde 9600 ii ar bulunan fakat farkl younluktaki (100,200, 300 ve 500 ar/litre) kolonilerden daha kalabalk olanlarn daha fazla balrettikleri ve yine k mevsiminde olduu kadar belirgin olmasa da daha az yavru

yetitirdikleri sonucuna varlmtr.Petek yann kolonilerin geliimi ve yavru retimine etkisine iaret edenBerry ve Delaplane (2001), yeni peteklere sahip kolonilerde daha geni yavrulu alanve daha ar ii arlar retildiini belirlemilerdir.

Trakya Blgesi koullarnda Trkiyedeki nemli bal ars (Apis melliferaL.) rk ve ekotiplerinin performanslarn inceleyen Doarolu ve ark. (1992) Kafkas,Mula, Anadolu ve Trakya genotiplerinden Mula genotipinin dierlerinden dahafazla kuluka retim etkinliine sahip olduunu belirlemilerdir.

Gen (1993), ana nektar akm ncesinde B ve C muamele gruplarn Agrubuna gre daha iyi iklim ve mera koullarnda tuttuu ve A ve C gruplarna aynkalite ve miktarda besleme yapt almasnda; A, B ve C gruplar iin yavrulualan miktaryla bal verimi arasndaki korelasyon katsaylarn srasyla 0.6320.18,0.7400.16 ve 0.7860.15 olarak belirlemitir. Gene (1993) gre, nektar akmncesindeki youn yavru yetitirme faaliyeti sonucu nektar toplama dnemine glgiren kolonilerin bal verimleri, yavru yetitirmenin nektar toplama dnemiyleakt kolonilere gre daha fazla olmaktadr.

Fethiye Arclk retme stasyonu, Ege Blge Zirai Aratrma Enstits,Trkiye Kalknma Vakf, Ankara Tavukuluk Aratrma Enstits ve Bitlis ArclkAratrma Enstitsnden salanan ana arlar ile oluturulan kolonilerde ortalama


33/91

19

kuluka alanlarn srasyla 3276229, 3225183, 2570212, 2556153 ve

2373205cm2

olarak belirleyen Fratl ve Budak (1994), kuluka geliimi ynndengruplar birbirinden farkl (P


34/91

20

hesaplayan Akyol (1998), tekrarlanan lml varyans analizi sonucunda gruplar

arasndaki farklar nemli (P


35/91

21

aratrmasnda toptaki ine says ortalamalarn talyan kolonileri iin 26.410.0,

Afrikalam koloniler iin de 61.214.3 olarak ifade etmitir.Collins ve ark. (1980), bal arlarnn savunma davrannda ya, tarmsal

ilalama, atmosferin elektrik potansiyeli, basn, manyetik alan, nem, k, besinkaynaklar, koloni kalabalkl ve scakln dorudan etkisi olduunu belirtirkenkolonide ya dalm, yavru retimi, petek rme, hastalk, su yetersizlii ve ana aryokluunun ise dolayl etkisi olduunu bildirmitir. Southwick ve Moritz (1987) dezerleri alarak korumasz braklan kolonilere uygulanan deri topa sokulan inelerisayma testi sonucunda, kolonilerin savunma davranlarnn yksek oranda havaartlarna bal olduunu ve hava scakl ile ine says arasnda yksek birkorelasyon (r=0.539) olduunu belirlemilerdir. Aratrclar, genlerin etkisigiderildiinde savunma davrannda gzlenen farklln %92.4n hava scakl,gne iddeti, rzgar hz, oransal nem ve basn ile aklamlardr.

Savunma davran zellikle scaklk ve nem gibi evresel faktrlertarafndan belirlenmesine ramen bu zellik bakmndan gzlenen varyasyonun

kk bir ksmnn farkl rksal karmlardan kaynaklandn ifade eden Melo veark. (1997), Afrikalam bal arlarnda ineyi oluturan yedi zelliin kaltmdereceleri zerinde durduklar almada tahminlenen kaltm derecelerinin0.170.11den (ine yumrusunun maksimum genilii) 0.740.30a (ine uzunluu)kadar deitiini bildirmilerdir.

DeGrandi-Hoffman ve ark. (1998), Avrupa ve Afrikalam bal arlarnnmelez kolonilerinde yrttkleri almada, Avrupa ve Afrika ana arlarnnAfrikalam erkek arlarla iftletirilmesiyle elde edilen kolonilerin en hrnkoloniler olduklarn belirlemilerdir.

zellikle Afrikalam bal arlar gibi hrn arlar iin savunma davrannemli bir seleksiyon ltdr (Andere ve ark., 2002). Bal ars ekotiplerinibelirleyebilmek ve savunma davran iin seleksiyon yapabilmek amacyla Avrupave Afrikalam 5er bal ars kolonisiyle alan Andere ve ark. (2002), arlarnoksijen tketimlerine bal metabolik laboratuvar testinde savunma davranlarn

deerlendirmilerdir. Oksijen tketimine bal zelliklerin esas alnd almada,gruplar arasndaki fark nemli (P


36/91


37/91

23

testi uygulayan aratrcya gre en hrn olan Anadolu grubunu Ege ve Kafkas

gruplar izlemektedir.Arlarn uu aktiviteleri scaklk, nem, k younluu, yamur ve rzgar

hz gibi birok faktre baldr ve bu faktrlerle uu etkinlii arasnda nemli ilikivardr (Szabo, 1980). Kolonilerin uu aktivitelerini belirlemek iin kullanlabileceken uygun yntem, gnn belirli saatlerinde ksa aralklarla uua kan ar saysnbelirlemektir (Pekel ve Doarolu, 1987). Bu amala gnn deiik zamanlarndabtn kolonilerde ayn anda olmak zere 1 dakikalk sre ierisinde uu a kan arsaylarnn mekanik bir el sayac yardmyla belirlenmesi yntemi kullanlmtr(Doarolu ve ark., 1992).

Gnlk bal retimini yanstan kovann arlk art ile bal arlarnn uuetkinlii arasndaki ilikiyi inceleyen ve retkenliin byk lde uu etkinliinebal olduunu belirten Marceau ve ark. (1990), saatte 20.000 adet ar uuetkinliine sahip kolonilerin arlk artlarnn 0.34kg; 60.000 adet uu etkinliinesahip olan kolonilerin ise 5.7kga ulatn ve uu etkinliindeki 3 kat artn bal

retiminde 17 kat arta neden olduunu tahmin etmilerdir.Uu etkinliinin koloninin gcnn bir gstergesi olduunu ifade edenFratl ve Budak (1994), gruplarn uua kan ar saylar sralamasn FA, TKV,EZAE, ATAE ve BAAE eklinde sralamlardr. eitli kurumlarn yetitirdii anaarlar ile oluturulan kolonilerle yrtlen aratrmada gruplarn uu etkinliiortalamalar arasndaki farklar nemli (P


38/91


39/91

25

retimiyle ergin ar sralamasnda 3. srada yer alan TKV grubunun bal retiminde 2.

srada yer almasnn, nektar akm dneminde bal retimine arlk vermesindenkaynaklandn bildirmilerdir.

Fratl ve Karacaolu (1995), Tokat yresinde 4 ayr arlkta bulunanBeypazar (B), Tokat (T) ve BeypazarTokat (BT) genotiplerine ait 5erkoloniden elde edilen bal verim deerlerine uyguladklar varyans analizisonucunda, arlklar ve genotipler aras farklar nemli (P


40/91


41/91


42/91

28

3.1.2. Kovan materyali

Aratrmada standart llere sahip Langstroth tipi ahap kovanlar

kullanlmtr.3.1.3. iftletirme kovanlar (Ruetler)

Aratrmada iftletirme kovan olarak 5 ereve alabilen ortadan blmetahtasyla ayrlm ift girili 218505258mm boyutlarnda ahap kovanlarkullanlmtr.3.1.4. Morfolojik lmlerde kullanlan malzemeler

erisinde %70lik etil alkol bulunan cam kavanozlarda korunan ii arrneklerinin morfolojik lmlerinde aada sralanan malzemeler kullanlmtr.- i ar rneklerinin ayrmn kolaylatrarak karklklar nleyen para kutusu- i ar rneklerini paralamada kullanlan 3 numara forsep ve ince ulu makas- rnek paralarnn yerletirildii slayt ereveleri- i arlar sabitlemek iin bcek ineleri ve vcut paralarn lebilmek iin lam-lamel- i ar vcut paralarn lebilmek iin okler mikrometreli stereomikroskop- Kanat damar alarnn belirlenebilmesi iin slayt (saydam) makinesi3.1.5. Ana ar retiminde kullanlan malzemeler

Aratrmada ana ar retimi iin ana ar yksk kalb, mum eritme kab ve

larva transfer ka gibi arclk malzemeleri kullanlmtr.3.1.6. Verim ve davran zelliklerinin belirlenmesinde kullanlan malzemeler

Aratrmann fizyolojik ve davransal zelliklerinin belirlenmesiaamasnda yavrulu olan lmleri iin 50cmlik plastik cetvel, uu etkinlii iinkronometre ve hrnlk eiliminin belirlenmesi amacyla da 5cm apnda siyahaboyanm tenis toplar kullanlmtr.3.2. Yntem3.2.1. Morfolojik alma materyalinin toplanmas ve deneme gruplarnn

oluturulmasVan Gl Havzas ar populasyonunun morfolojik zelliklerinin

belirlenmesi amacyla 2002 yl Haziran-Temmuz aylarnda Van, Bitlis, Mu veHakkari illerine geziler yaplmtr. i ar rneklerinin topland blgeler arcln


43/91

29

geleneksel bir faaliyet olarak srdrld, gezginci arclarn eitli nedenlerden

dolay ziyaret etmedikleri, yerel arclarn ana ar ihtiyalarn kendi kolonilerindensalad, baka blgelerden koloni alm olmayan ve ulam zor yerler olduu iintercih edilmitir. Bu amala izelge 3.1de de grld gibi Van, Bitlis, Mu veHakkari illerinde toplam 7 ile, 18ky ve 26arlk gezilerek ii ar rnekleritoplanmtr.

Genellikle kantitatif yapda olan morfolojik zellikler evre faktrlerindenok fazla etkilenmeseler de koyulam, eski ve dar gzlerde yetien ii arlarnnormal gzlerde yetienlere oranla daha kk yapda olduklar bilinmektedir(Ruttner ve ark., 1978). Ayrca ii arlarn kovan d faaliyetlerde bulunmalarvcutlarnn ypranmalarna bal olarak morfolojik karakterleri zerinde etkiliolabilmektedir. Bu nedenle rneklerin toplanmas srasnda yeni petekler zerindekitarlac arlarn petein rplmasyla umalar salanm ve petei terk etmeyen genii arlar tercih edilmitir. Her arlktan 3er koloniden toplanan rnekler eter ilezehirlendikten sonra %70lik etil alkol ieren kavanozlara koyulmu ve

numaralandrlarak korumaya alnmtr.Van, Bitlis, Mu ve Hakkari illerinden 26 arlktan toplanan rneklerin1170 adedinde (2645=1170) Ekim 2002-Mart 2003 dnemleri arasnda yaplanmorfolojik lmler ve corafi konum sonucunda Bitlis li Mutki lesi KovanlKy ar genotipinin, almann ikinci aamas olan Van ekolojik koullarndaKafkas arsyla (Apis mellifera caucasica) performans testinde karlatrlacakgenotip olmasna karar verilmitir. Bu amala Nisan 2003te Kovanl Ky veArdahan li Hanak lesi Gnegren Kynden genotiplerin fiziksel zellikleriniyanstan 5er adet ana koloni satn alnmtr. Bu ana koloniler Mays 2003te anaar retmek amacyla Adana line gtrlm ve her iki gruptan ana arlarretilmitir.


44/91

30

ekil 3.1. i ar rneklerinin topland blgeler.


45/91

31

Sz konusu dnemde ana kolonilerde erkek ar varlnn yapay

tohumlama almalarnda kullanlabilecek dzeyde olmasndan dolay retilen anaarlarn dllenmeleri iin bulunduklar ruetlerde, Gnegren populasyonundanolan ana arlar da6 Haziran 2003 tarihinde Ardahan Arclk retme stasyonuMdrl Ana Ar retim iftliine, Kovanl Ky ar genotipinden retilen anaarlar ise 8 Haziran2003 tarihinde Kovanl Kyne gtrlmtr.

Ana arlarn doal ortamlarnda iftlemelerinin salanmasnn ardndandenemede kullanlmak zere satn alnp Yznc Yl niversitesi Ziraat FakltesiArclk Birimine getirilen ve arl ereve ile yavrulu ereve says bakmndaneitlenmi (8 ereve yavrulu, 10 ereve arl) 40 adet koloninin 25.06.2003tarihinde her gruba 20er koloni ayrlarak ana arlar deitirilmi ve almannikinci aamas balatlmtr. 17 Austos 2004tarihinde kolonilerin hasad iletanmlanan almada koloniler Yznc Yl niversitesi Ziraat Fakltesi Arclknitesinde akta klatlm ve ikinci retim sezonu iin 25 Haziran2004 tarihindeVan li Gevalesi Deirmita Kyne gtrlmtr.

izelge 3.2. Deneme plan

Tarih FaaliyetHaziran-Temmuz 2002 Morfolojik alma materyalinin toplanmasEkim 2002/Mart 2003 Morfolojik zelliklerin lmNisan 2003 Mutki ve Hanaktan ana kolonilerin satn alnmasMays 2003 Ana kolonilerin ana ar retimi iin Adanaya nakli,

ana ar retimi ve deneme kolonilerinin satn alnmas6 Haziran 2003 Ana arlarn doal ortamlarnda iftlemeleri iin

Ardahan line gtrlmesi8 Haziran 2003 Ana arlarn doal ortamlarnda iftlemeleri iin

Kovanl Kyne gtrlmesi14 Haziran 2003 iftleen ana arlarn Kovanl Kynden getirilmesi

18 Haziran 2003 Denemede kullanlacak kolonilerin eitlenmesi19 Haziran 2003 iftleen ana arlarn Ardahan linden getirilmesi25 Haziran 2003 Ana arlarn deitirilmesi ve deneme gruplarnn

oluturulmas17 Eyll 2003 lk lm periyodunun tamamlanmasEkim 2003/Mart 2004 Klatma hazrlklar ve klatma02 Mays 2004 kinci lm periyodunun balatlmas25 Haziran 2004 Kolonilerin Deirmita Kyne nakli

17 Austos 2004 Hasat ve denemenin tamamlanmas3.2.2. Morfolojik zelliklerin lm yntemleri

Aratrmaya konu olan her arlktan 3er koloniden iaretli kavanozlarda

korumaya alnan yaklak 150 adet ii ar rnei morfolojik lmlerininyaplabilmesi amacyla ilk olarak kat havlular zerinde kurumaya braklmtr.i arlar kuruduktan sonra her bir arlk iin ansa bal olarak seilen 45 adedindesrasyla dil uzunluu (DU), 5. tergitte kl uzunluu (KU), 4. tergitte tomentum


46/91

32

genilii (Ta), 4. tergitte parlak zemin genilii (Tb), 3. tergit genilii (T3G), 4.

tergit genilii (T4G), femur uzunluu (FU), tibia uzunluu (TU), metatarsusuzunluu (MTU), metatarsus genilii (MTG), n kanat uzunluu (KU), n kanatgenilii (KG), kbital a damar uzunluu (a), kbital b damar uzunluu (b) ile nkanatta A4, B4, D7, E9, G18, J10, J16, K19, L13, N23 ve O26 damar alarllmtr. Toplam 25 adet morfolojik zellik ve bunlara bal olarak elde edilenindeks deerleri; kanat indeksi (KNI), kbital indeks (KI), kbital indeks % (KI%),tomentum indeksi (TI) ve metatarsus indeksi (MI) ile 3. ve 4. tergit geni likleritoplam (T3+T4) ve bacak uzunluu (BU) izelge 3.3.de sralanmtr. Aratrmadayer alan morfolojik zelliklerin lm Alpatov (1929), Dupraw (1965), Ruttner veark. (1978), Fratl ve Budak (1994) ve Gener (1996)in yrttkleri almalardakullanlan yntemlere gre yaplmtr.

izelge 3.3. Morfolojik zellikler ve kodlar

Sra No zellik Kodu zellik Ad l Birimi1 DU Dil Uzunluu mm2 KU 5. tergitte kl uzunluu mm3 Ta 4. tergitte tomentum genilii mm4 Tb 4. tergitte parlak zemin genilii mm5 T3G 3. tergit genilii mm6 T4G 4. tergit genilii mm7 FU Femur uzunluu mm8 TU Tibia uzunluu mm9 MTU Metatarsus uzunluu mm10 MTG Metatarsus genilii mm11 KU n kanat uzunluu mm12 KG n kanat genilii mm13 a Kbital a damar uzunluu mm14 b Kbital b damar uzunluu mm15 A4 Kanat damar A4 as

16 B4 Kanat damar B4 as 17 D7 Kanat damar D7 as 18 E9 Kanat damar E9 as 19 G18 Kanat damar G18 as 20 J10 Kanat damar J10 as 21 J16 Kanat damar J16 as 22 K19 Kanat damar K19 as 23 L13 Kanat damar L13 as 24 N23 Kanat damar N23 as 25 O26 Kanat damar O26 as 26 T3G+T4G 3. ve 4. tergit genilikleri toplam mm27 BU Arka bacak uzunluu mm28 KNI Kanat indeksi -29 KI Kbital indeks -30 KI% Kbital indeks % -

31 TI Tomentum indeksi -32 MI Metatarsus indeksi -


47/91

33

3.2.2.1. Dil uzunluu (DU)

Dil uzunluu belirlenecek olan ii ar rneinin sol el ile gs

blgesinden tutularak sa elde bulunan 3 numaral forsep yardmyla dilikarlmtr. Alt ene paralar temizlenerek lam zerine yerletirilen parannzerine sabitlenmesini salamak amacyla lamel kapatlmtr. Mikroskop altndasubmentum, mentum ve glossadan oluan blm DU olarak kaydedilmitir (ekil3.2).

ekil 3.2. Dil uzunluu (DU) (prm: Prementum, pm:postmentum, g: Glossa).3.2.2.2. Kl uzunluu (KU)

Kanat ve bacak paralar kopartlarak ii arnn kl uzunluunubelirlemekte meydana gelebilecek slaklktan dolay karlalabilecek lm


48/91

34

sorunlar nedeniyle henz paralanmam rneklerden kl uzunluklar alnmtr. Bu

amala gsten ve abdomenin son segmentinden strafor bloa bcek ineleri iletutturulan rneklerde 5. tergitteki KU llmtr (ekil 3.3).

ekil 3.3. i arnn abdomeni (KU: 5.tergitteki kl uzunluu, Ta: 4.tergitte

tomentum genilii, Tb: 4. tergitte parlak zemin genilii).3.2.2.3. 4. tergitte tomentum genilii (Ta), parlak zemin genilii (Tb) ve

tomentum indeksi (TI)

Mikroskop altnda kl uzunluu alnan ii ar rneinin devamnda 4. tergit

bitiminde kllarn olumaya balad yerden parlak zemine kadar olan ty ile kaplksm llm ve tomentum genilii (Ta) olarak kaydedilmitir. Daha sonra tylekapl bu blmn ardndan gelen parlak alan ise parlak zemin genilii (Tb) olarakbelirlenmitir. (ekil 3.3). Tomentum geniliinin parlak zemine oran da (Ta/Tb) TIolarak hesaplanmtr.3.2.2.4. 3. ve 4 tergit genilikleri (T3G ve T4G) ile 3. ve 4. tergit genilikleri

toplam (T3G+T4G)

i ar rneinin T3G ve T4G tergitleri ince ulu makas kullanlarak her ikitarafndan kesilmitir. Kesilen bu paralar daha sonra forsep yardmyla karlpalkolde vcut paralarndan arndrlmtr. Daha sonra lam zerine yerletirilen buparalarn i bkey olduklarndan dolay lmlerini kolaylatrmak iin zerlerine

lamel kapatlarak sabitlenmeleri salanmtr. ekil 3.4de grld gibi T3G veT4G belirlenerek kaydedilmitir. Belirlenen bu deerler de toplanarak T3G ve T4G.tergit genilikleri toplam (T3G+T4G) elde edilmitir.


49/91

35

ekil 3.4. 3. ve 4. tergit genilikleri (T3G ve T4G)3.2.2.5. Femur uzunluu (FU)

Femur uzunluunu belirlemek amacyla forsep yardmyla kopartlan saarka bacak, bacak blmlerinin kolay grntlenebilmesi iin bir miktar alkollebirlikte slayt erevesine yerletirilmitir. Daha sonra mikroskop altnda ekil 3.5degrlen blm FU olarak belirlenmitir.


50/91

36

ekil 3.5 Arka bacak bileenleri (BU) (TU: Tibia uzunluu, MTU: Metatarsus

uzunluu, MTG: Metatarsus genilii).3.2.2.6. Tibia uzunluu (TU)

Femur uzunluu llen arka bacakta femur ile metatarsus arasnda kalanblm TU olarak llmtr (ekil 3.5).3.2.2.7. Metatarsus uzunluu (MTU), metatarsus genilii (MTG) ve

metatarsus indeksi (MI)

ekil 3.5de grlen arka bacakta ilk olarak MTU ve MTG belirlenmi,

daha sonra ise MTU MTGye oranlanarak MI bulunmutur.


51/91

37

3.2.2.8. Arka bacak uzunluu (BU)

Femur, tibia ve metatarsus uzunluklar toplanarak arka bacak uzunluu

(BU) bulunmutur (ekil 3.5).3.2.2.9. n kanat uzunluu (KU), n kanat genilii (KG) ve kanat indeksi

(KNI)

n kanat boyutlarn belirlemek amacyla forsep yardmyla thorakstandzgn ekilde kopartlan sa n kanat slayt erevesine yerletirilmitir. Kanadnthorakstan kopan u ksm ile en u noktalar aras mesafe n kanat uzunluu (KU),enine en geni olan ksm ise n kanat genilii (KG) olarak belirlenmitir (ekil3.6). Kanat indeksi de KNI=(KG/KU)x100 eitlii ile hesaplanmtr

ekil 3.6. n kanat uzunluu ve genilii (KU ve KG) (a: Kbital hcrenin a

damar uzunluu, b: Kbital hcrenin b damar uzunluu).3.2.2.10. Kbital hcrenin a (a) ve b (b) damar uzunluklar ile kbital indeks

(KI) ve % kbital indeks (KI%)

i arnn n kanadnn st ksmnda yer alan radyal hcre altndaki 3.kbital hcrenin tabannda 151oClik geni ay oluturan a ve b damar uzunluklarllm (ekil 3.6) ve a/b oran KI olarak kaydedilmitir. Kbital indeks % deeri

ise ( ) 100/% = abKI eitlii ile bulunmutur.3.2.2.11. n kanat damar alar

n kanatta bulunan A4, B4, D7, E9, G18, J10, J16, K19, L13, N23 ve O26damar alarn belirlemek amacyla slayt erevelerinde bulunan sa n kanatlarslayt makinesi ile yaklak 3m mesafeden duvara yanstlmtr. Her bir kanat iinayr bir A4 boyutunda kat kullanlarak duvar yzeyinde n kanatta bulunan


52/91

38

damarlarn kesime noktalar iaretlenmitir. Daha sonra bu noktalardan bir cetvel

yardmyla dorular geirilerek belirtilen alar llmtr (ekil 3.7).

ekil 3.7. n kanat damar alar3.2.3. Ana ar retimi ve iftletirme

almann ikinci aamasnda kullanlacak gruplarn oluturulmasamacyla Kovanl Ky populasyonu ve Kafkas rk analarndan ana arlarretilmitir. Ana ar retimi alama yntemi ile yaplmtr. Alamalarda bir gnlklarva kullanabilmek amacyla ana kolonilere ak renkli, temiz ve yeni kabartlmpetekler verilmi ve ana arlarn bu peteklere yumurtlamalar salanmtr.Yumurtlamay takip eden 4. gnde 1 gnlk yata olan larvalar hazrlanan ana aryksklerine transfer edilmi ve bu ykskler balatc kolonilere verilmitir.Balatc kolonilerde bir gn kalan ve tutan ykskler iftletirme kovanlarnaaktarlncaya kadar kalmak zere bitirici koloni olarak hazrlanan 3 adet kovanaverilmitir.

Ana kolonilerde yapay tohumlama almalarnda kullanlabilecekdzeyde erkek ar bulunmamas nedeniyle klarna 2 gn kala plastik korumalaraalnan ykskler iftleme kovanlarna aktarlarak iftleme iin doal ortamlarnagtrlmtr.

Bitlis li Mutki lesi Kovanl Ky ve Ardahan Arclk retme stasyonuMdrl Ana Ar retim iftliinde doal ortamda iftlemeleri salanan anaarlar iftleme kovanlarnda dzgn yumurtlamaya balaynca yeni kolonilereverilmek zere Yznc Yl niversitesi Ziraat Fakltesi Arclk nitesinegetirilmi ve burada yeni kolonilerine verilmitir.


53/91


54/91

40

belirleme almalarnda uu etkinliini belirlemede kullanlan 7er adet kovan

kullanlmtr ve bu uygulama 6 ayr dnemde yaplmtr.3.2.4.5. Bal verimi

almann iki sezon devam etmesine ramen ilk sezonda kolonilerinyeterince bal retememesinden dolay ancak tek sezonda bal hasad yaplmtr.

Kolonilerin hasadnda, hasat edilecek petek says koloninin gcne grebelirlenmitir. Bu amala ar ereve bana yaklak 2kg bal braklm ve gerikalan bal hasat edilmitir. Kolonilerin bal verimlerini belirleyebilmek iin kartlanpetekler numaralandrlm, bal ile doluyken ve szme ileminin ardndan tartlanpetekler aras fark bal verimi olarak kaydedilmitir.

3.2.5. Verilerin istatistik analizleriBlge arlarnn morfolojik zelliklerinin belirlenmesi amacyla Van, Bitlis,

Mu ve Hakkari llerine bal 7 ileden toplam 18 kyden alnan 1170 ve Kafkasarsna ait 45 ii ar rneinde belirlenen 32 morfolojik zellik bakmndan kylerarasnda bir fark olup olmad ok Deikenli Varyans Analizi (MANOVA)Teknii ile karlatrlmtr. Farkl olan kyleri belirlemede ise MahalonobisUzaklndan yararlanlmtr. Arlarn morfolojik zelliklerine gre dahil olduklargruplar belirlemede Diskriminat analizi kullanlan aratrmada 32 zellik yerine kazelliin kullanlabilecei ise Faktr Analizi Teknii ile belirlenmitir.

Kolonilerden periyodik olarak alnan arl ereve says, kuluka alan,uu etkinlii ve hrnlk eilimi iin Tekrarlanan lml Varyans AnaliziTeknii (Repeated Measurements) kullanlan aratrmada incelenen zelliklerbakmndan farkl gruplar ya da dnemlerin belirlenmesi iin Duncan testi

yaplmtr.Elde edilen verilerin analizlerinde SPSS istatistik paket programkullanlmtr (SPSS, 2000).


55/91

41

4. BULGULAR ve TARTIMA

4.1. Morfolojik zelliklere Ait Bulgular

Aratrmada Van linden atak ve Geva, Bitlis linden Hizan ve Mutki,Mulinden Varto ile Hakkari linden Merkez ve emdinli leleri olmak zeretoplam 7 ileye bal 18 kyden toplanan ii ar rneklerinin 1170 ve Ardahan liHanak lesi Gnegren Kynden alnan Kafkas rk ii ar rneklerinin ise 45adedinde 25 morfolojik zellik llm ve bu zelliklerden elde edilen indeks vetoplam deerler ile birlikte (izelge 4.1) 32 deikene ait tanmlama vekarlatrmalar yaplmtr. Her zelliin bamsz olarak deerlendirilmesidurumunda zellikler aras ilikiler gz nne alnamadndan kylerin kesinayrm mmkn olmamaktadr. Bu nedenle ii ar rneklerinden elde edilenverilerin istatistiksel olarak deerlendirilmesi aamasnda zelliklerin hepsini birden

dikkate alan ok deikenli varyans analizi (MANOVA) ve diskriminant analizikullanlmtr.ncelenen zelliklerin il, ile ve kylere gre tanmlayc istatistikleri

izelge 4.1de verilmitir.DU (6.7510.013mm), Ta (0.9780.009mm) ve MTGinde

(1.1960.005mm) en yksek deerleri gsteren Kafkas arlar KU, Tb, T3G, T4G,T3G+T4G, FU, TU, MTU, BU ve KU eklinde sralanan vcut uzantlarbakmndan da Varto lesi Onpnar Ky ve emdinli lesi Glyaz Kyarlarndan daha dk deerler gstermesine ramen dier kylere oranla yksekdeerlere sahiptir. Bunun yannda almann ikinci aamas olan Van ekolojikkoullarnda performans testine alnan Kovanl Ky arlar DU (6.2360.009mm),T3G (2.0130.006mm), T4G (1.9500.006mm), T3G+T4G (3.9130.011mm) veMTUnda (2.0080.006mm) en dk deerleri gsteren arlardr. Varto lesikylerinden Seki Ky KU (0.3060.004mm) ve TI (4.1040.179); Onpnar Ky

Tb (0.3290.009mm), T3G (2.1660.009mm), T4G (2.1220.009mm), T3G+T4G(4.2330.018mm), FU (2.6380.05mm), TU (3.3710.008mm), BU(8.1420.015mm) ve KU (9.1530.017mm); Gzelkent Ky de kbital hcrenina damar uzunluunda (a) en yksek deerleri (0.5140.006mm) gstermilerdir.Kbital hcrenin b damar uzunluu (b) ynnden ise 0.2200.002mm ile en yksekortalamaya Gevalesi Altnsa Ky arlar sahiptir. Dier yandan Hizan lesiKalkanl Ky arlarnda KNI (34.9080.097), Hakkari Merkez Geimli Kyarlarnda KI (2.9670.082) ve Gevalesi nky arlarnda da KI%(50.5650.987) bakmndan en yksek ortalamalar gzlenmitir.

Kanat damar alar (izelge 4.1 ) dikkate alndnda ise A4, B4, D7, E9,G18, J10, K19, L13, N23 ve O26 alar iin en yksek ortalamalara sahip kylersrasyla 33.9330.395 ile Hanak lesi Gnegren Ky, 109.2890.842 ileHakkari Merkez Geimli Ky, 104.8120.554 ile Gevalesi nky,96.6620.491 ile Hanak lesi Gnegren Ky, 55.3220.584 ile Hanak lesiGnegren Ky, 92.8560.480 ile Hizan lesi Kepirli Ky, 81.1590.331 ileMutki lesi Kovanl Ky, 15.2700.290 ile emdinli lesi Gvenli Ky/atalcaMezras, 92.7220.597 ile Gevalesi Yankay Ky ve 38.9780.681 ile Gevalesi nky olduu grlmektedir.


56/91

42

izelge 4.1. Kylere gre DU, KU, Ta, Tb, T3G ve T4G, T3G+T4G, FU, TU, MTU, MTG, BU, KU, KG, A4, B4, D7, E9, GN23 ve O26 kanat damar alar, kbital a ve b damar uzunluklar, TI, KNI, KI, KI% ve MI ilikin tanmlayc istatis

van gölü havzası balarısı (apis mellifera l.) genotiplerinin morfolojik Özelliklerinin...

Documents