v. uluslararasi v an gÖlÜ havzasi sempozyumuisamveri.org/pdfdrg/d208594/2010/2010_mercanms.pdf ·...
TRANSCRIPT
V. ULUSLARARASI V AN GÖLÜ HAVZASI SEMPOZYUMU
09-13 HAZİRAN 2009-VAN
THE FIFTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM
OF V AN LAKE REGION 09-13 JUNE 2009-VAN
EDiTÖR-EDITED BY
Prof. Dr. OKTAY BELLi
MUSLIM AND NON -MUSLIMS SCHOOLS IN V AN
BETWEEN 1896-1912
ABSTRACT M. Salih MERCAN*
o ttoman state was alike other concemporary states had a educarianal system on the lands. However,
especially afcer che second half of the 18 ch century, because oflack of central auchoricy owing
to the lack of economical and militariscic power, Ottoman system unfortunatelly scarded co
collapsed rapidly. State had no extra Money co have educarianal invescments, schoolsor other
educarianal units. Morever, sex became an imporcanc factor in che educarianal system. Generally schools
were for boys not for girls. People thought that girls would have been married and so that they did not
need good education. Only practical education to servetheir husbands and kids was assumed as necessary
for girls. In other words, calking about a spread education could have not been possibly. Also, because of
the rapid decline of che state served foreigı:ı states ro have a chance to gee relacions with Occoman non
Muslim subjeccs by escablislıing schools or educacing kids and ceenagers.In other words, in the late
Onoman period because of the lack of central auchoricy owing to palirical and economical decrease of che
scace and nıilitaristic diffıculcies, a grear amounc of non-muslim schools were opened in Van like other . several Otoman cities. Ottoman state always controlled the schools but in fact generally the control never
became effective .
These schools were for Muslims and Non-Muslim Ottoman subjects. Evecy school was for just a religious
group. Muslims sene cheir kids to Muslim educarianal instirutions and arlıers senetheir children ro their
schools. Here it is necessary to emphasize that Muslim schools were not so spread and effective. Boys of
Muslims had m uc h mo re chance than gir ls in cerms of having education. Bu c, in fact boys had no "good"
educacion because of scate's own special conditions. Onoman scace had no chance to pay much more Money
for education.
Non-Muslim' s children had been lucky in order to have much beter educacion than Muslims. Missionaries
opened schools in che district. Also rheir own religious groups had educarianal units. So that non-Muslims
zimmis had chance to seleec a school to be educaced. Morever, because of addirional educarianal facilities
and missionaries, they had chance to gee much more effeccive education and co go out foreign councries
* Assiseane Prof. M. Sal!ih MERCAN, Yüzüncü Yıl University, Faculty ofSciences and Leerers, Deparrm~e of History, Van-TURKEY, e-mail: [email protected].
221
Bendimahi (Ali lhıan Özriirk)
to complete their educational processes. All the schools had special rules and they had their own budgecs
to pay the inscructors 'salaries. In all of chem, Onoman language leccure was a musc course, and ınstruccors
were appoinced by che central aurhoricy by Bab-ı Ali. Laws of che scace defined all aspects of educational
activities. Hovever, in the pract:ise, because of conditions, the state never conrolled the scools effectively.
All educacional activities were reporced bur, offı.cials of the stace never been aware of che faccs.Missionaries
and religious characters of non-Muslim setders of the discrict assumed that they had chance ı:o give a new
shape ı:o kids educated in their schools. Seperatist Armenian movements were appeared owing to their
educational activities lasted uncil che end of Ottoman reign in che area.
KeyWords:
Van, Muslim Schools, Non- Muslim Schools, Ottoman Educacional System
222
V AN'DAKİ MÜSLİM ve GA YRİMÜSLİM OKULLAR (1896/1899/1912)
GİRİŞ
O s~anlı ~ğicimi ve:bilimi terimi Osmanlı
doneını boyunca ımparatorluğun
yayıldığı coğrafya üzerinde gelişen ilmi
ve eğitim faaliyetl~rini kapsar. Osmao:lı
İmparatorluğu küçük bir beylik olarak XII. yüzyılın
sonunda kurulmuş, Bizans İmparatorluğu'nun
Anadolu ve Balkanlar' daki coprakları üzerinde
yayıldıktan sonra 151 7'deo itibaren Arap dünyasıru
da idaresi altına almış, Orta Avrupa'dan Hint
Okyanusu'oa kadar uzanan büyük bir sahaya hakim
olmuş ve kısa zamanda İslam dünyasının en güçlü
devleti haline gelmiştir.
Osmanlı eğitim müesseselerini~ kurulması ve
bilim ile ilgili faaliyetlerin teşekkülü ve gelişmesi,
Osmanlı öncesi Selçuklu döneminde Anadolu
şehirlerindeki eski ilim müesseselerinin yerleşik
gelenekleri ile dönemin en mühim ilim ve kültür
merkezleri sayılan Mısır, Suriye, İran ve
Türkisean'dan gelen alirolerin sayesinde
gerçekleşmiştir. Osmanlılar İslam dünyasının
kültürel ve ilmi hayatına yeni bir dinamizm ve
zenginlik kazandırmıştır. 1
Osmanlı dünyasında eğitim, yüzyıllarca resmi
ve gayri resmi müesseseler yoluyla yürütülmüştür.
Bu farklı müesseseler arasıoda en önemlisi ve ilmi
ile ilgili faaliyetlerin başta gelen kaynağı hiç ~~ r
M. Salih MERCAN*
şüphesiz kuruluşundan yirminci yüzyılın ilk
çeyreğine kadar varlığını sürdüren med reselerdir.
Değişik etnik menşe'lerqen gelen Müsli.İ!llan halklar mozaiğinin eğitimi ve kültür birliği ve aynı dünya
görüşüne sahip oluşunu sağlayan medreseler, aynı
zamanda fertler arasında eğitim eşitliği ile
toplumdaki değişik tabakalar arasında hareketliliği
(dikey-yatay) sağlayan sosyal bir fonksiyonuna
ah. o 2
s ıpcı.
Osmanlı Devleti'nin eğitimi, bir kamu görevi
olarak kabul ermesi, Tanzimat (1839)'dan sonra
olmuştur, Devletin vereceği eğitim dışında, ülkede
üç türlü özel öğretim kurumlarının varlığı da bu
devrede ortaya çıkmışcır. Bu özel öğretim
kurumları:
a) Çoğunlukcaki Müslüman Os.qıanlılar tarafından
açılan medreseler ve mekcepler, b) Azınlıkta
bulunan ve Müslüman olmayan Osmanlı cemaatleri
tarafından açılmış özel okullar ve kuruluşlar, c)
Yabancılar tarafından açılmış okullar ve kuruluşlar.
Klasik Osmanlı dönemine damgasını vuran
medreselerio yanında, Enderun Mekcebi, ikinci bir
eğitim siscemi olarak ortaya çıkmıştır. Daha dar
bir çerçevede oluşan bu sistem, fikri yönden medrese
ile aynı cemele ocurmakla beraber, hedefi ve
ceşkilaclanması ve yetiştirdiği insan gücü ile devlee
ve toplumda icra ettiği fonksiyon b~ndan farklı
durumdaydı. Mülki ve askeri teşkilatlara ve özellikle
saraya adam yecişcir~o bu rnekcep daha çok siyasi
müessesenin resiri altında gelişml.şcir.
*Yrd. Doç. Dr. M. Salih MERCAN, Yüzüncü Yıl Üoive~sitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Van-TÜRK!YE, e-posta: [email protected] '
223
M. Salih MERCAN
Osmanlı eğitiminin bu resmi şekilleri dışında,
medrese eğitimine benzer bir eğitim de cami ve
kütüphanelerde, aynı zamanda zengin devlet
adamları ve ulemanın konaklarında yürütülmüştür.
Edebiyat ve sanada zenginleştirilmiş bu paralel
serbest eğitim ve kültürel faaliyetler son döneme
kadar sürdürülmüştür. Medrese eğitiminden farklı
olarak daha çok halk kitlelerinin eğitimi ve
mensuplarının nefis terbiyesini hedef alan cekke
ve zaviye gibi dergahlarda yaşanarak sürdürülen
eğitimin Osmanlı eğitim, din, casavvuf ve külrür
hayatında önemli bir yeri bulunmaktadır.3
Osmanlı Dev~eti'nde i.lk eğitim ve öğretimin
yapıldığı yer Sıbyan Mekcebi (ilk mekcep) idi.
Çocukların eğitimi için teşkil edilen bu rnekcepler
klasik İslam medeniyerindeki "küttab", adlı
okulların devamı . mahiyetindedir. Bu okullara
ayrıca darü'l-talim, darü'l-huffaz, taş rnekcep veya
sadece rnekcep denilmiştir.
Genellikle devlet ve ileri gelenleri ve padişahlar
tarafından külliyelerin içinde, camiierin birişiğinde veya müstakil bir yapı halinde kurulan sıbyan
mektepleri, mali ve mekan açısından fazla bir külfet
getirmediğinden her köyde, her mahallede ve her
semcce açılmıştır. Ayrıca bu rnekcepler
vakfıyelerinde belirtildiği gibi karma veya kız ve
erkekler için farklı binalarda olabilirdi. Vakıf
sistemi ile kurulan ve yürütülen bu mekteplerin
çalışma prensipleri vakfıyelerinde belirtilmesine
rağmen, ~ğitim de pek çok ortak yönleri vardı.4
II. Abdulhamid döneminde okulların sayısı
hızi~ artmıştır. Kızlar için açılan bir kız öğretmen
okulu bulunmasına karşılık, kız rüşdiye
rnekceplerinin taşraya götürülmesi sonucu, kızların
devam edecekleri rüşdiyelerin sayısında, mevcudun
üç katına çıktığı görülür. Buna ek olarak kızlan
üretici yapmak amacıyla sanayi mektebi de açılması
gerçekleştirilmiştir.5 Arşiv belgelerine göre Van
merkezde kızlar için, bu amaçla bir sanayi
mektebinin varlığını görmekteyiz.
Yabancı ve azınlıklar (gayri Müslim),
V. Uluslararası Van Gölii Havzası Sempozymmt The Fifth International Symposiımı ofVan Lake Region
224
Tanzimat'ın kendilerine tanıdığı aşırı özgürlükten
yararlanarak eğitimde önemli mesafeler aldılar.
Isiahat Fermanı (1856) ise gayrimüslim uyruklara,
kendi dinlerine ve kültürlerine dönük, ilk, orta ve
yüksek derecede okullar açma fırsatını verdi.6
Müslüman olmayan gruplar kendi, dil, din ve
geleneklerini sürdürmek ve çocuklarını okurmak
için okullar açtılar. Bunların çoğunluğu dinsel
ruhhan okullarıydı. Her okulun öğretimi kendi
dili ile yapılmakta idi. Bu okulları dış devletler
desteklediler ve bazen de kendi politik çıkarları
doğrultusunda kullandılar.
Osmanlı Devletinde açılan çeşitli yabancı ve
azınlık okulları, ülkedeki eğitim sistemini
temelinden sarsmıştı. Müslüman okulları, bu
okullarla yarışması mümkün olmadığı gibi, ülkede
bir eğitim karmaşası vardı. Bu durum, Osmanlı
Hükümetinin, maarif işlerinin gidişine dair kaygı
ile harekete geçişi 1862'dedir. Ahmet Vefik
Efendi'nin (paşa) "Anadolu' nun sol kol Müfettişliği"
geçici görevi ile 1862-1864 arasında Batı
Anadolu'yu dolaşıp okulları denededikten sonra
dönüşünde, Meclis-iVala'da ve MaarifNezareti'nde
yapılan görüşmeler sonucu, yeni okullar yapılması
ve okullarakitap gönderilmesi kararlaştırılmıştır.
1869'da yayınlanan ve yasa hükmünde olan Maarif
i Urouroiye Nizamuarnesi ile Osmanlı yönetimi
ilk kez bu tüzükle eğitim işlerine ciddi biçimde
eğilmiş; düzensiz, sistemsiz, günün ihtiyaçlarına
göre belirlenmiş kurumlaşma, ilk kez bu tüzükle
kurallara bağlanmıştır. Nizamnamenin başlıca
hükümleri şunlardır:
• İlköğretim zorunludur. Bu aşama okulları,
sıbyan (anaokulu ve temel eğitim birinci kademe)
mahalle ve köy okullandır.
• Rüşdiyeler (ikinci kade.rİie) en az ·5 00 haneli'
kasabalarda açılır.
• İdadiyeler (ortaokul) 1000 haneli büyükçe
merkezlerde açılır.
• Sultaniler (lise) vilayet merkezlerinde
V. Ulıtsla1·arası Van Gb'lii Havzası Sempozyitmıt The Fifth InternationaL Symposimıı ofVdrı Lake Region
kurulacaktır.
• İstanbul'da bir Darülfünun (üniversite)
bulunacaktır.
• İstanbul'da ayrıca bir Darülmüallimin (erkek
öğretmen) bir de Darülmuallimat (kız öğretmen)
okulu bulunacaktır.
• Öğretim yöntemleri ve teknikleri geliştirilecek,
öğretmenlerin bilgi ve görgüleri artırılacaktır.
• Maarif merkez örgütü düzenlenecek, illere
şubeleri açılacaktır.
• Öğrencilerin olrulu ve öğretmeni sevrneleri
önlemleri alınacaktır.
• Okul giderleri için halkran yardım
toplanacaktır. 7
1869 maarif nizamnamesi ile her mahalle ve
köyde bir sıbyan okulu açılmasıı. öngörülüyordu.
Ancak Müslüman, Gayr-i Müslim, kız sıbyan
okulları ayrı olacaktı. Okulların yapın:ı., onarım
giderleri ile öğretmenlerin maaşlarının ödenmesi
köy ve mahalle halkına bırakılıyordu. 8
Bu durum nedeniyle, sıbyan okullarının
gelişmesinde ve öğretmen temininde zorluk
çekilecektir.
Van' da okuilaşma durumuna baktığırruz zaman,
arşiv belgeierinden, Müslüman ve G"ayrimüslim
okulları hakkında birçok belgeden, okul sayısı ve
genel durumu hakkında bilgi edinmemiz
mümkündür. Belgeletle beraber, eğitimle ilgili
bazı layihalarda bulunmaktadır. Bu layihalardan
V an Valisi Hami d Paşa' nın Sultan ll. Abdulhamid' e
yazmış olduğu 16 Aralık 1886 tarihli layihanın
okullaşmayla ilgili bölümünü aktarmakla
yetineceğiz.
"Ülkemizin her yeri yeniden kurulmakta ve inşa
olduğu gibi, Van vilayetine bağlı Gevaş ve Erciş
kazalarma gittiğimde, kaymakamlık merkezlerinip.
ve yakın çevrelerindeki Müslüman köylerinin
bulundukları alanların genişlemesi ve nüfuslarının
artması ile büyük birer kasaba durumuna gelmeleri
ve haÜcının da yakın ilgileri nedeniyle yükselme
ve olgunlaşmanın temel unsurlarından olan ilim ·
225
M. SaLih MERCAN
ve tekniğin oralarda da kurulmasının ve
yaygınlaştırılmasının zorunlu olduğu görülmüştür.
Halkın bu konudaki düşüncelerini
yoklandığında, son derece istek, arzu ve
memnunlukla, yapı masrafları ileri gelen varlıklı
kimseler tarafından karşılanmak üzere birer ortaokul
yapılması kab~ edilmiştir. Allah'ın izni ile
ilkbahar' da adı geçen kasabaların uygun ve güzel
alanlarında okul binalarının temellerinin atılması
ve yapırnlarına geçilmesi için gerekli yapı malzeme
ve ihtiyaçlarının sağlanmasına şimdiden
başlaruruştır.
Adları geçen kazalar ile vilayete bağlı diğer
yerleşi~ alanlarında yüzden fazla sıbyan ve
ilkokulun açılması, bütün köylere bu okulların
yaygınlaştırılması, öğretmenlerinin atanması ve
diğer gereken hususların tamamlanması için, bu
konuda ayrıca düzenlenen isim defteri ile diğer
belgeler de MaarifNezareri'ne gönderilmiştir.
Ortaokul öğrencileri çeşitli bilim ve teknik
dallarında yeciştirildikleri gibi; sıbyan okulları
öğrencilerinin de aynı şekilde yetişmeleri;
efendimizin hayırlı, olumlu arzu ve emellerinden
olması nedeniyle, daha önce açılmış bulunan sıbyan
okulları öğretmenleri ile kayıtlı olan öğrencilerin
devamlılıkları ve yetiştirilmeleri konularında nasıl
sürekli, dikkat ve titizlik gösterildi ise, yukarıda
açıklandığı üzere yeniden açılacak okullarında aynı
şekilde konerol ve denecim altında bulundurulacağı
şüphesizdir. Efendimizin bu konuda da yakın ilgi
ve yardımlarının esirgenmeyeceği kesin olduğundan
her şey için teşekkürlerimi sunarım. "9
1896 yılında Van Vilayeri'nin idari kururnlarını
tefrişi yapılırken, MaarifDairesi'nin hesapları
Sandık Emini Manok Efendi ca_rafından
çıkarılıruştır. Sandık emini Manok Efendi'nin
maarifle ilgili hesapları çıkarılırken; maarif
gelirlerinden yedi !:>in dört yüz kırk dört kuruşun,
vilayerin diğer işleri için harcandığı cespit edilmiştir.
Müfettişler tarafından tutulan turanakta, " her ne
kadar devler işine harcaruruşsa, maarif hissesinden t
M. Salih MERCAN
b~ka işlerde sarf ol unduğu için, bu paranın sandık
emininden tahsiline şerhini düşmüşlerdir. Teftiş
heyeti;
MaarifNezareti'nden Van'da bulunan
Rüştiyenin yerine yeni bir iptidaiyenin açılması
ve Van'da bir de sanayi mektebinin kurulması
istenmiştir. Bununla birlikte Van MaarifDairesi
tarafından MaarifNezareti'ne gönderilen rapor ve
V. Uluslararası Van Gô1ii Havzası Sempozymmt The Fifth International Sympositmı ofVan Lake Region
cetvellerde, Van'da bulunan Müslüman ve ~ -
Hıristiyan okulları, bu okullarda eğitim gören· kız
ve erkek öğrenci ile öğretmenierin sayıları ve
öğretmenierin m~ları yer aldığı gibi; ayrıca maarif
gelirleri ve bu gelirlerin tahsil edilen ve edilmeyen
miktarları belirtilmekte olup, bu tablolar ~ağıda
verilmişti.
Van'da Mevcut İslam rnekceplerinin Miktarı, Personelin Durumu ve Maaşları10 (1896)
Okulun Acil ve Peısooel Öjlrernıeo Öğrenci Senelik Aylıkgider Bulundujlu Yer sayısı sayısı sayısı gider
Van Merkeı R~yesi 2 4 92 ı8404 ı534
Erçiş ,Kazası Rüşdiyesi l 2 22 8160 680
Adileevaz Kazası ı l 27 3792 316
Gevaş Kazası R~yesi ı ı 2 4368 364
Edremit Rllşdiyesi ı ı ı6 3068 264 DoruJJeyz Hamidi Rllşdiyesi ı 45 1368 114 Haruniye Mab:ılesi Rllş<liyesi ı 35 ı 368 47 Hııfiz.iye Malullesi Rilşdiyesi - l 63 570 47
GeJetebed (?) İıı:is mekttbi - 2 72 570 408 fbdik:ı.i mu' ı:ikc lass rı>elaıbi ı ı 36 4902 114
Toplam 9 93 3066 43995 3727
Okulun Adı ve -J Personel Öğrecmen ögrenci Senelik Aylıkgider Bulunduğu Yer soyısı $'ayısı nyısı gider
Boşkale Merkeı R~ ye Mekcebi 9 15 ~ 406 5ll08 4051 (Bir Suby:ıo Mekcebi d ahildir)
Gev:ış Meckeı Rllşdiye Mektebi (Bir Süby:ıo Mekcebi cillıildir.)
ı 3 ı5 9384 782
Çölernecik Metkeı R~iyesi (Bic Sübyon Mektebi dahildir)
ı ı 17 4292 366
Görevli Diğer Personel için yapıloc:ık ah.ınini lwa.m:ı.lar
l ı 32 2600 ısı o
Hıristiyan Mektebiııde Görevli Osman!ıcı ö.Ç-rea:ııenlerine , .. diJıer bizmedileıe yapıloc:ık ödemder
3 6 64 2600 ısı o
Toplam (ük dört silrun) ıs 27 534 69984 8819
V an' da Mevcut Hıristiyan Mekteplerinin Miktarı, Personel Mevcudu ve maaşların (1896) .
Mekcebin İsmi Muıı.llime · Mwı.Liim KızÖğcenci Erk<k ÖJırenci Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı
Acem Haço Mahallesi Protestan Mekcebi
7 7 ı4o ı ~o
Noqia Mah.Mar'Ul Ya'J,:up Kilisesi Mekcebi
3' 5 250 -
Acem Hoço Mıh . (S>Rduky~) Kilise Mekcebi
- ll - 320
Erek M2h. Kilise Melcrebi 2 ı o 15 500
Nalboneoğlu Mah. Hampa<sun Kilise Mekc<bi
- 8 - 185
Ş:ılıo-oğlu M:OI:ı.Kilise Mekcebi 3 7 ı50 ıs
Sabuncuoğu .t.fııl:ı . Mirruıa Kilise Mekcebi
2 8 ıoo 200
Toplam (ilk dört silrun) 17 56 655 ı373
226
V. Ulmlararası Van Gö1ii Havzası S'empozyıtmt; The Fifth International Symposittm ofY_an 4zke Region
Van'da mevcut İslam ve Hıristiyan
rnekceplerinin durumu yukarıda belirtilmiş olup,
İslam rnekceplerinde görevli öğretmen V('! diğer
hizmetlilerin maaşları, toplanan yardımlardan ve
vilayet vergi gelirlerinden karşılanmaktadır.
Hıristiyan rnekceplerinde görevli personelin maaşları
da, kilise gelirlerinden, emlak kira bedellerinden
ve ahaliden toplanan öğretim ücretinden
karşılanması sağlanmaktadır. Maarif V ekalerinin
25 Temmuz 1312 tarih ve 56 nolu emirleri
gereğince Hıristiyan rnekceplerinde görevlendirilen
M. Salih MERCAN
Osmanlıca lisan derslerini verecek öğretmenler için
780 kuruş, yapılan yardımlardan ödenek ayrıldığı
ve Osmanlıca derslerini vermek üzere 7 (yedi)
öğretmen görevlendirilmiş olduğu da dikkate
alınırsa, 780 kuruş'a ek olarak, yılda 5861 kuroşa
ihtiyaç duyulacaktır. 16 Eylül 1312
(28 Eylül 1896)12
Van Maarif Müdürü
(V ekili Muhasebeci)
Van Vilayeti'ne toplanılan Yıllık MaarifHissesi .
Seoe J 1312 Sensi 1311 Senesi (geçen yıl)
Gelir~idi Vergigeliri Aptgeliri Toplam V ergi geliri Aptgeliri Toplam
1312 yılı llhct ~ın•ladu 1332S 3S926 12 492Sl 12 46261 17 80381 3 126642 20
1312 yılı ı.Uct B~ı-Ai!wıossonu 849 28 - 849 28 388 48268 ıs 486S62S
1312 EyiUi oyınıııencleneo 1332S 3S926 12 ~8410 240 4S873 17 32112 18 77985 3S
Geçmiş Yıllarla ait Tahsilat:13
Verginin ai< olduj!u yıl Vergi geliri Aptgeliri Toplam
Geçmi}YıUu 49099S 12 90 3S9S 12 S80 344S 24
Balaya blan (Toplanamayan) - 671S 671S
49099S 12 89688012 S796830 24
Maarif Hissesi Olarak Kira Gelirleri Yıl 1 ve4 Vilayeı Evkaf Mahkeme
Nolu Ma dna İdocesi Harç DUklcln Geliri hissesi geliri Gelir
1309 1200 360 720 1080
1310 1200 360 720 1080
1311 1200 360 720 1080
1312 1600 360 720 1080
Toplam S200 1440 2880 2880
T:ıhsil 3018 170 216 4320
Kıılan 2182 1270 720 -
Van vilayetinin maarif hissesi ile ilgili yapılan
tahsilat yukarıda belirtilmiştir. Geçmiş yıllarda
toplanamayan maarif hisseleri, kısmen toplanmış
olup, Hakkari sancağından tahakkuk
alınamadığından hesaplara dahil edilememiştir:
Dük.kan ve diğer kiralardan elde edilen gelirler,
vakıflardan ayrılan pay, Ziraat bankası ve
227
Tapu Ziraa.c ve Maliye Daııiliye Kıılemin Müh. den D ai. den Gelir Odalan aktanlan Geliri
geliri
720 1620 2400 S760
720 1620 2400 S760
720 1620 2400 S760
720 1620 2400 S760
2880 6480 9600 23040
1100 6480 6000 14400
1780 - 9600 8640
mühendislik hizmetlerinden ayrılan maarif hissesi,
Dahiliye dairesi gelirlerinden ayrılan maarif hissesi
ayrı iyrı gösterilmiştir.17 Eylüll312.14
Van maarif Müdür V ekili
(Muhasebe Müdür v.)
M. Salih MERCAN V. Ulııslararası Van Göiii Havzası Sempozymnıt
The Fifth International Symposittm o/Van Lake Region
Maarif Müdürlüğünün Bütçe Durumu
S:ındıkra Mevcut Olup Seneye V:ıridat(kuru~) Sarfıyat (kuru~) Devir Devri Gereken
1310 Yılı Al!usros B~ı 99950 14 94689 57 5268 17 ŞuborSonu
1311 1-bıt B:qı Şubor Sonu ı 155531 21 IS01216 5410 15
1312 . • Al!us<os Sonu S9707 2S S7899 29 1807 36
İcar ve Yardım Gelirleri
1310 AJiusros B:qı Şubor Sonu 8437 ıs 4103S 8841 10
1311 ı.Wt B:qı Şubor Sonu 7552 30 1246 20 8798 10
1312 ı.Wt B:qı Şubor Sonu 3153 20 287 20 6023 20
Topicını V:ıridar 315 189 20 315 189 20
.Kirolıım:ı Giderleri olar:ık ödenen 4527 ıs
Sandık Mevcudu 7787 23 . . + Kira Gidtrleri Topbma 12314 38
Yardım Gelirleri 2367040 4S27 15 19 143 25
Van Maarif dairesinin yardım hissesi ve kıra gelirleri ile yapılan ma:ıraflar yukarı çıkarılmıştır. 16 Eylül
1312.15
Osmanlı Devleti'nde eğitim faaliyetleri
yoğunlaştırma çabaları yanı sıra, önemli bazı
hususlarda göz ardı edilmekte idi. -1 Bunlar:
• Maarifin belirli, düzenli ve yeredi gelir
kaynakları yoktu. Hayır, hasenat; salma paralarının
bir kısmı, yıkılmıŞ vakıfların gelirleri, velilerden
toplanan yardımlar, kurban derileri, fıtreler . .. Ülke
genelinde ilköğretim ve rüşdiye okulları bu
gelirlerle ayakta turulmaya çalışılmaktaydı.
• Çocuklar, genelde donarumdan, beslenmeden,
sağlıktan, bakımdan yoksundular. Çoğu, okula
yalınayak!, yırtık elbiseler ve entarilerle devam
ediyordu.: O turacak sıralar, sınıfı ısıtan soba yoktu.
Uzaktan gelenler, bellerine bağladıkları kuşağın
aras'ındaki kuru ekmek ve soğandan ibaret azıkla
yetiniyordu. Okul ortamı havasız, rutubetli, kirli,
tuvalet ve sudan yoksundu.
• Hocaların çoğu, doğru dürüst ilkokul
228
Van Maarif Müdürü
öğrenimini bile almamış, cahil, kaba, pedagoji
nedir bilmez adarnlardı. Halk onların sertliklerini
severdi Darülmuallimi bitirenlerin bile bilgileri
ve pedagojik yeterlilikleri tam değildi. 16
Meşrutiyet maarifinin bütçesi, Tedrisat-ı
İptidaiye Kanun-ı Muvakkati'nin 15. maddesi
uyarınca konan "Tedrisat-ı İptadiye vergisi" ile
özel ve düzenli bir gelir kaynağına
kavuşturulmuştur. Önceki yıllarda Maarif bütçeleri
180-200 bin lira arasında iken, 1909-1914 arasında
giderek yükselmiştir. Ama I. Dünya Savaşı
başlayınca ilk bütçe tırparuru maarif yedi. 1914'te
İdare-i Vilayet Kanunu yürürlüğe konunca da bazı
birimler ve harcamalar özel idarelere aktarıldı.
Meşrutiyet' ten önce maarif ödeneğinin yüzde 2 5 'i
aylıklara giderken bu oran yüzde 2'ye düşürüldü,
yatırımlara ayrılan miktarda artış sağlandı. 17
- ···
V. U imiararası Van Gô1ii Havzası Sempozymmt M. Sa#h MERCAN
The Fifth lnten:zational Symposimn ofV~n Lake Region
...
Van Vilayeti'nde bu1unan Müsliirpan, Ermeni ve Amerikan ortaoku1ları ile öğrenci miktarları18
Yıl Müslüman Müslüman Ermeni Ermeni Amerikan Ermeni Orcıoku!Lır ÖJlrenci On:ıohı!Lır Öğrenc.i On:ıoku!Lır ÖJlrenci
1888 5 2ı - - - -1897/ı898 8 207 - - - -189811999 8 ı57 7 780 - -1899/ı900 8205 - - ı 390
1898-1899'da Van Vilayetinde Oku1 ve Öğrenci Sayısı: 19
R~di e idadi G:ıyrimüsüm Yab:ıncı G.,oel Toplam İpridai Okul 01..-ul bJlrecmen 01..-ul Öğretmen lik-Ona Ilk-Orta 01..-ul
01..-ul Öğrermen 01..-ul Öğrecmeo Öğretmen
. 66 17 -r 892 ı ı 53 20 ı 894 5 ı 260 49 ı 2099
21 Kanunuevvel1327 ( 3 Ocak I9i2) Tarihinde Tespit Edilen Müslim ve Gayrimüslim Mektepleri 20
Mektebin Mensubu Mekrebio Mekrebio Mektebi n İsmi Mekrebio Derecesi Olduğu Tesis Tarihi Resmi veya Mevkü
Cemaatveya Hususi Miller Olduğu
idadi l\!üslim 1323 Resmi İdadi-i Mülki Van Merkez
fpridai Müslimve Gay:rimüslim.
1325 Darülmuallim
Rüşdiye ı322 EsasR~i
İpridai 1315
ı308
1321
1325
1302
1322
ı323
Ermeni ı325
ı325
1 İslam 1314
1325
130ı Husus i
·ve Rüşdi Ermeni ı288
.. ı293
İptidai ve 1268 R~di
.. 1268
İdadi ı286
R~di ve ı265
lptidai
Rüşdi 1317
İdadi 1319
229
M. Salih MERCAN
lp<iclııi .
ı290 .
lprid:ıi-Rıqdiye
. ı290
. Riqdiye . ı 302 . Riqdiye Ermeni 289 Hususi . . :ı ıs . lo<id:ıi . ;ıs
. . .
3ı2 .
. . 314 .
. . 3ı9
. . . 319 . . . '120 . . .. 319 . . . 296 .. . .. 296 . . .. 296 . .. . 296 .. . . 296 . . . 321 .. . . '121 . . . 321 . . Islam 341 Resmi . Ermt ni 326 Hususi . . 323 . . . 320 . . . 326 . . . 323 . . . 297 . . . n 4 . . .
:ıı2 .
. . 319 .
. . 319 . .' . . 319 .
. . 318 .
. . ?97 .
.. . 316 .
.. .. :ı26 .
. lst:ım 341 Resmi .. Ermeni 326 Husus i . . 326 ..
Tüm azınlık okullan mensup olduğu cemaatler
tarafından devletin hiçbir müdahalesi olmadan
açılmış ve yönecilrnişcir. Tanzimat Fermanı'nda ı
maarille ilgili hiçbir kayıt yoktu. Fakat Tanzimat' ı
tamamlayan meşhur 1856 Isiahat Fermanı ise
Türkler için değil, azınlıklar için çıkarılmıştır.
İngiliz elçisinin ağır baskısı altında hazırlanan
1856 Isiahat Fermanı gayrimüslimlere kültürel
bağımsızlık veriyordu. Artık Osmanlı Devlet;
kültür, eğitim, siyasi kanaat ve düşünce yönünden
hızlı bir parçalanma sürecine girecektir.
1860'dan sonra düzenlenen Millee
Nizamnameleri ile Osmanlı azınlıklan teker teker'
kendi milli eğitim bakanlığını kurdular. Arcık
Rumlar okullarının yönecim ve denecimini
"Muhcelit Meclis", Ermeniler " Ermeni Maarif
V. Ulıtslararası Van Götii Havzası Sempozyıtmıt The Fifth International Symposimn o/Van Lake Region
lG~ . . Emriyaka
. Emriyaka
Fr.ınsız
Sıhke
Kalecik Van Merkez Kl!v
Eskepaıı . Pa i< :ın ıs . Merkez . O mn . Mesocldek .. Kord is Ha\':ı.sOr N:ılı.cıbii
Köni . Demi . Tenisi .. Herkanisi .. HoraüiUm . ~•h•~nltım . Pi""k . H:ınik Tunu Nahivesi
Canilc Tımu N ahiyesi
Pirırario . lriris . Kocio . Pi rnriD . Meıusir . Nnr<in . Elavı
. Hov:ınis . Elmanı:l . An:ıva.ni . Mermid . ~Mılll:ı.stın . Kanui Ercek N:ılıivesi
Yemen . Berııiri Mu md iye
Gözek .. Nezarovıı
.
Komisyonu", Yahudiler de "Cismani Meclis"
aracılığı ile yapacaklardı. Kanun-i Esasi'nin 15 ve
16'ncı maddelerine göre uyruk olma şartıyla her
Osmanlı okul açabilecektir! Ama Osmanlı
uycukları, aynı zamanda Osmanlı topraklarına göz
diken devletlerin uycuklarıydı.21 Bu
nizamnamelerin en önemlisi 1869 Maarif-i
Umumiye Nizamoamesidir. Bu nizarnname maarif
siscemiyle ilgili şu hususları içermekce idi:
1869 Maarif-i Umfuniye Nizamnamesi'nin
birinci maddesinde "Memalik-i Devlee-i Aliyye'de
bulunan mekcep, esasen iki kısımdır: Birincisi,
rnekarib-i umumi ye' dir ki nezaret ve emr-i idaresi
devlete aitGir. İkincisi, rnekarib-i hususiyedir ki, yalnız ~ezareci devlete ve tesis ve idaresi efrad
veyahut cemaate aittir" . -~··
230
V. Uluslararası Van Gö'lii Havzası Sempozjmmıt The Fifth International Symposittm o/Van Lake Region
Hü.kmüyle, eğitimin devlee cekelinde olmadığı
açıkça belli edilmiştir. Bu nizamnamenin 129.
maddesinde de, Mekatab-i Hususiye, bazı
mahallelerde cemaatler tarafından veya gerek cebea
i Devlee-i Aliye ve gerek cebea-i ecnebiyeden olan
efrad ve eşhastan biri canibinden ücretli veya ücretsiz
olarak ihdas ve ce'sis olunan mekteplerdir ki,
bunların masarifat ve muhassasacı ya müessisleri
tarafından veyahuc merbut oldukları vakıflar
canibinden idare ve rü'yec kılınır" denildikten sonra
bu okulların açılma şartları respir edilmektedir.
Buna göre, özel okul açabilmek için önce, orada
öğretmenlik yapacakların elinde maarifçe tasdildi
bir belge bulunmak; sonra bu rnekceplerde umumi
edebe ve siyasete aykırı ders okutturulınamak için
okurulacak dersler ve kitaplar maarifçe görülmüş
ve kabul edilmiş olmak; nihayet rnekcep açmak
için, İstanbul' da MaarifNezareti' nden: vilayetlerde
valiler tarafından ruhsat verilmiş olmak şartını
hükme bağlamış olmakcır.22
Ermeni Patrikhanesi Maarif Komisyonu,
Anadolu'daki okullarla M~rutiyec döneminde daha
yakından ilgilenmiş ve kapanmış olanları da yeniden
açmayı başarmıştır.
Bu sırada gerek İstanbul'da, gerek Anadolu'da
Pacrikhaneye bağlı bulunmayan birçok okullar
dikkati çeker. Asıl kuruluşu 1870'e giden ve
sonradan 1880'de Hayaç Miyaçyal İngurueyan
Müşterek Ermeni Cemiyeri adı altında birleşerek,
masraflarını yardım ve bağışlardan sağlamak
sureriyle hayli okul açmış ve Van'da bir öğretmen
okulunu ceşkiladandırılmışcır.
Etmenilerin eğitime büyük önem verdikleri,
tablolar da ortaya koymaktadır. Önemin derecesi,
iki şekilde kendini göstermektedir. Bu okullarda,
231
M. Salih MERCAN
sadece erkek öğrenciler değil kız öğrenciler de
e ği cim -öğrecime gönderilmektedir. Ermeni
okullannda eğitmen olarak bayan öğretiDende
bulunmaktadır. Bu durum da kadınlara eğitimde
verilen önemi göstermektedir. Ermeni okullarında
öğrencilere, Avrupa kaynaklarıoda derlenerek veya
bu kaynakların çevirisi olan kitaplar okurulmaktadır.
Okulları müfredat prograrnları incelendiğinde,
~rmeni dili, dini ve edebiyatı ile ilgili derslerin
yanında; Türkçe, Fransızca, ascronomi, fiziki
coğrafya, matematik, anacomi ve genel tarih gibi
derslerin de var olduğu görülmektedir. Ermeni
okullarının müfredacında yer alan derslerde özellikle
tarih, coğrafya ve edebiyat derslerinde; bağımsız
Ermenistan, yüceleşcirilmiş efsanevi Ermeni
tarihinden bahsedilmektedir. Özellikle Ermeni
coğrafyasından bahsedilirken, Van'ın adı,
Vaspurakan; Erzurum'un adı Garin; Diyarbakır'ın
adı ise Dikranagred olarak arulmaktadır. Ermeni ·
öğrencilere dağıtılan kitaplarda, Ermenistan haritası
ve arınası bulunmaktadır. 1895-1896 yıllarında
Van'da çıkan Ermeni isyanlarını bastırmak üzere
görevlendirilen Sadettin Paşa' da, Ermeni okullarında
öğrencilere okutulan ders kitaplarında, Hazar
Denizi'nden Adana'ya kadar olan bölgenin
Ermenistan sınırları içersinde gösterildiğini
belirtmektedir. 23
Ermeni isyanları sırasında eğitime ara
vermişlerdir. Van'da bulunan Ermeni okullarının
bir başka özelliği de, Hıristiyan öğrencilerin devlet
okullarına devam etme hakkına sahip olmasına
rağmen, bu okullara sadece, Müslüman çocukların
kayıtlı olmasıdır. Ermeni çocuklar genellikle, ya
kendi okullarına, ya da Amerikalı misyonetlerio
açmış oldukları okullara devam etmektedir.24
M. Salih MERCAN V. Uluslararası Van Götii Havzası Sempozyıtmtt
The Fifth International Symposimn ofVan Lake Region
Van'daki Fransız Misyoner Okulları25
Ülke Öğcenci s:ıyısı
Elçilik Rabml:ırı
Osmanlı Aqivi rak:ırni:ırı
Fransa 675 Belli değil .. Peres Dominkains Erkek Mektebi . " . . KızMekıebi . . Dominiaıin Rahibeleri Mekwbi . . Yerimhane .
Van'daki Yabancı ve Misyoner Okulları26
Van Vilayeti'nde Bulunan Amerikan Okulları
Okulun Okulunİsmi
bulunduğu Tesis ve Bağlı Ruhsat Tarihi Bulunduğu durumu
yer Cemiyet
Van Sancağı Otuz Arnerikan 9 yıl V ao Bağlarda Senedir Mektebi
ı290
Van saocağı, ı290 Arnerikan 30yıl Bağlar Ermeni " Mektebi önce Malı. ı tanede " ruhsat Şehir'de alınmış
ı Şehirde, ı303 Arnerikan -1 ı' de bağlarda yerimhaneleri
Bu mektepler:
Amerikan Kız mektebi (Gündüzlü)
Kız mektebi (yatılı)
Erkek mektebi
Okulun Derece ve tahsil Süresi
Van' daki mevcut üc Amerikan okulunda 460 . . kız öğrenci, 5 3 7 erkek öğrenci, öğrenim görmekte idi.
Eğitim Öğrenci Mezhep Öğretmen Diğer Zamanı Sayısı ve Sayısı Bilgiler
Kız~rkek Milliyetleri
N im + ı37 Ermeni + 200
N im + 222 Ermeni Bina + ı6o kiralıktır
78
ı6o 200 Yukarıdaki okullarda eğitim gören yerimler kalmaktadır
Amerikalı misyoner Lynch Van'da bulunduğu
süre içersinde Ermeni okullarını ziyaret ederek
çalışmalarına destek vermiştir. Onun verdiği bilgiye
göre de Van'da Ermerıilere ait (resmi) ll okul
vardır ve bu okullara toplam 2.180 öğrenci devam
etmektedir.
Misyoner Lynchey'e göre Van'daki Ermeni Okulları
Okulun ismi Erkek öğrenci sayısı Kız öğrenci sayısı Okulun yeri
Ar:ıkh 450 150 Bahçeler
Norashen 300 . Bahçeler
Yisuseıırı 200 100 Kaleiçi
HanJ,:usner . 250 Bahçeler
Sanduhtean . 150 Bahçeler
Khach-poghan 155 . Bahçeler (merkez)
):.usavorchean (Özel)) 90 30 Bahçeler (merkez)
Haykavank 85 15 Bahçeler
P:ıragamean (özel) 50 25 1lahçeler
Pusantean (öıel) . 75 Bahçeler
Lukasean 45 10 Bahçeler
Toplam 1375 805
232
V. Ulttslararası Van Gô'lii Havzası Sempozytt~mt The Fifth Interrzational Symposiıtm ofVan Lak~ Region
DiPNOTLAR
ı. Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Devleti ve
Medeniyeti Tarihi, II, s. 223
2. İhsanoğhi, a.g.e., s.229
3. İhsanoğlu, a.g.e., s. 230
4. İhsanoğlu, a.g.e., s. 23ı
5. Şefika Kurnaz, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e
kadar Kadın, Osmanlı Araştırmaları, s. ı
6. Necdet Sakaoğlu, Osmanlı'dan günümüze
Eğitim Tarihi, s. 87
7. Sakaoğlu, a.g.e., s. 89-90
8. Yalçın Yıldırım, Türkiye·de Çağdaş Eğitim
Tarihi ı 734-ı876, s. 150
9. Van Valisi Hamid Paşa' nın layihası, Osmanlı
Arşivi, Yıldız Tasnifi-Ermeni Meselesi, III, s.
339-34ı
ıo. BOA., Y.EE., Dosya: 132/7, s. ı
ı ı . BOA., a.g.b.
12. BOA., Y.EE., Dosya: 132/7, s. ı
13. BOA., Y.EE., Dosya: 132/7, s. 4
233
M. Sa/ih MERCAN
ı4. BOA., Y.EE., Dosya: ı3217, s. 2
ı5 . BOA., Y.EE., Dosya: 132/7, s. 2
ı6. Sakaoğlu, a.g.e. s. ı 12
17. Sakaoğlu, a.g.e. s. ı37
18. Dilşan İnce Erdoğan, Osmanlı Devleti'nde
Amerikalı Misyonerler ve Van Ermeni
İsyanı (ı896), s. ı56
19. Sakaoğlu, a.g.e. s. 115
20. BOA., DH.SYS., Dosya: 100/7, s. 1-2-3
21. Necdet Sevinç, Osmanlıdan Gün~üze
Misyoner Faaliyetleri, s. 190-ı9ı
22. Türk Ansiklopedisi, XXVII, Özel Öğretim
Kurumları Maddesi, s. ı97
23. Erdoğan, a.g.e., s. ı52
24. Erdoğan, a.g.e., s. 153
25. Şamil Mutlu, Osmanlı Devleti'nde Misyoner ·
Okulları, 369
26. Mutlu, a.g.e, s. 369