v. drašković (red.), s. lakić, r. jovović, Ž. rutović i m ... u... · 1.1 novi mediji i...

V. Drašković (red.), S. Lakić, R. Jovović, Ž. Rutović i M. Drašković

5

SADRŽAJ

PREDGOVOR ............................................................................................. 7 I dio : GLOBALIZACIJA U OGLEDALU RAZVOJA 17 1. GLOBALIZACIJA I TEHNOLOŠKE INOVACIJE .................................. 19

1.1 Globalizacija vs. postindustrijsko društvo .........................................

1.2 Globalizacija vs. „nova ekonomija” ....................................................

1.2.1 „Nova ekonomija”, progres i civilizacijski pristup ..................

1.2.2 Praktičnost ili paradigmatičnost vještine „nove ekonomije”

1.2.3 Nova ekonomija i izbor ................................................................

1.3 Znanje kao neograničeni resurs i objekt upravljanja ........................

1.3.1 Ekonomija znanja .........................................................................

1.3.2 Razvojna uloga znanja i upravljanje znanjem .........................

28

31

34

37

40

43

45

51

2. GLOBALIZACIJA I EKONOMSKE PROMJENE .................................... 56

2.1 Manifestacije i karakteristike ekonomske globalizacije ...................

2.2 FDI kao generator ekonomske globalizacije ......................................

2.3 Finansijska virtualizacija kao akcelerator globalizacije ....................

2.4 Transnacionalizacija kao promoter globalizacije ..............................

59

62

68

70

3. GLOBALIZACIJA I NEOLIBERALNA DOGMA ...................................

3.1 Neoliberalni model između teorije i prakse ......................................

3.2 Neoliberalizam vs. globalizacija ..........................................................

3.3 Neoliberalizam vs. državna intervencija ............................................

3.3 Neoliberalizam vs. institucionalizacija ...............................................

3.5 Neoliberalni institucionalni monizam kao uzrok globalne

ekonomske krize ....................................................................................

3.6 Neoliberalni mitovi ...............................................................................

3.6.1 Mit o globalizaciji .........................................................................

3.6.2 Mit o pseudo-tržišnoj privredi ...................................................

3.6.3 Mit o „minimalnoj” državi ili: država se održava ..................

3.6.4 Mit pseudo-liberalnog tumačenja odnosa individualizam-

institucionalizam ili: ekonomski klokotrizam ........................

74

78

82

83

87

94

97

99

101

104

110

Sadržaj

6

3.6 Neodgovorena (davno postavljena) i nova pitanja neoliberalnim kvazi-reformatorima) ............................................................................

119

4. UTICAJ GLOBALIZACIJE NA LOGIKU EKONOMSKE ORGANIZACIJE .... 4.1 Koordinacija i motivacija u firmi .........................................................

4.2 Izvori i priroda tržišnog neuspjeha .....................................................

4.3 Priroda firme i tržište ............................................................................

4.4 Transnacionalne korporacije kao svijet moći .....................................

121 123

124

126

128

5. POUKE, PREPORUKE I PERSPEKTIVE .................................................. 129

6. REZIME PRVOG DIJELA .......................................................................... 132

II dio : GLOBALIZACIJA U OGLEDALU KRIZE 135

1. UZROCI I DOMETI SAVREMENE FINANSIJSKE KRIZE ...................

1.1 Poročni krug savremene finansijske krize ........................................

1.2 Efekti Ponci igre zasnovane na piramidnoj šemi .............................

1.3 Bankarski krah - propast Berings banke ...........................................

1.4 Subprimarni bankarski preludijum finansijske krize ......................

140

143

150

153

155

2. BANKARSKA KRIZA – MAGNITUDA I IMPLIKACIJE .....................

2.1 Teorijski pristup bankarskim krizama ...............................................

2.2 Vodeći indikatori bankarskih kriza ....................................................

2.3 Dvostruke krize u teoriji i praksi .........................................................

2.4 Politika i tehnike rješenja (sistemskih) bankarskih kriza .................

157

159

164

169

173

3. GLOBALNA FINANSIJSKA KRIZA– DEBALANS RIZIČNIH PROFILA

3.1 Akceleracija krize - strukturisana strategija i/ili haos ......................

3.2 Inovativnost finansijske industrije – sekjuritizacija aktive ..............

3.3 Strukturisanje proizvoda u formi kreditnih derivativa ...................

3.4 Implikacije finansijskog–bankarskog sistema u sjenci .....................

3.5 Stepen problematičnosti alhemije finansijalizacije ...........................

178

179

182

186

191

194

4. INSTITUCIJE NOVE FINANSIJSKE ARHITEKTURE: HEDŽ FONDOVI .......

4.1 Nova finansijska arhitektura – teorijska i praktična faličnost .........

4.2 Profil i strategije funkcionisanja hedž fondova .................................

4.3 Uspon industrije hedž fondova– strategijska transformacija ..........

196

199

201

208


7

4.4 Efektivnost i efikasnost modela hedž fonda u uslovima finansijske krize ......................................................................................

4.5 Dometi funkcionisanja hedž fondova u Novoj finansijskoj arhitekturi ..............................................................................................

214

218

5. REZIME DRUGOG DIJELA ...................................................................... 221

III dio : GLOBALIZACIJA U OGLEDALU MEDIJA 223

1. UZROCI I POSLEDICE GLOBALIZACIJE MEDIJA ..............................

1.1 Novi mediji i globalizacija ....................................................................

1.2 Razlika između globalizacije medija i globalizacije kulture medija .....................................................................................................

1.2.1 Je li moguća globalizacija kulture medija ................................

226

228

230

235

2. EKONOMSKA FENOMENOLOGIJA GLOBALIZACIJE MEDIJA .........................................................................................................

2.1 Globalizacija medija kao realnost ........................................................

2.2 Globalni mediji: globalna sredina, sredstvo i način komunikacije

2.3 Biznis aspekti industrije masovnih medija ........................................

239

241

244

246

2.4 Globalizacija, stuktura tržišta medija i konkurentnost ....................

2.4.1 Medijsko tržište, konkurencija i hiper-konkurencija ...............

248

252

2.5 Uloga oglašavanja i reklame u medijskoj industriji .......................... 258

3. GLOBALIZACIJA MEDIJA KAO IZAZOV KVALITATIVNOM PLURALIZMU MEDIJA .............................................................................

3.1 Korporativno novinarstvo i javni interes ...........................................

3.2 Medijski profit iznad profesionalizma ...............................................

3.2.1 Televizija ili – „više znači manje“ .............................................

3.2.2 Štampa – profit ispred kvaliteta ................................................

3.2.3 Internet – pluralizam medija ili delfijski prorok ....................

3.2.4 Reklamokratija medija ................................................................

3.2.5 Rijaliti šou vs. autoritarni vrijednosni poredak .......................

3.3 Izazovi medijske regulacije ..................................................................

260

262

264

264

266

267

268

269

271

Sadržaj

8

4. MEDIJSKI PROPAGANDIZAM NOVOG SVJETSKOG PORETKA ...

4.1 Arhitektura zavjereničkog globalizacionog poretka – pozicioniranje medija ............................................................................

4.2 Teorijski senzacionalizam i preventivni pragmatizam NSP ...........

4.3 Finansijski magazini kao protektori nove finansijske arhitekture ....

4.4 Bankarstvo podzemlja: „BCCI“, tajne službe i javna korupcija ......

4.5 Karakterna maska i praktikabilnost NSP ...........................................

4.6 Bilderberg grupa u/van opsega medijske percepcije ........................

4.7 Konstruktivna funkcija medija u analizi propulzije globalizacionog prototipa .....................................................................

272

274

279

282

284

287

289

292

5. GLOBALNA FINANSIJSKA KRIZA I MEDIJI .......................................

5.1 Uloga medija u finansijskoj krizi .........................................................

5.2 Mediji u funkciji analize i evaluacije finansijske krize .....................

5.2.1 Groteskni altruizam ili politički i pedagoški individualizam

5.2.2 Finansijski tokovi u kontekstu medijskog intoniranja ............

5.2.3 Smjer monetarne politike, inflacije i ekonomske aktivnosti ...

5.2.4 Deregulacija, liberalizam i globalizacija kao krizni lajt motiv - medijska hipoteza ......................................................................

5.2.5 Teorija zavjere ili zavjerenički prakticizam .............................

5.2.6 Besprincipijelnost i beskrupuloznost medijske paradigme ...

5.3 Doprinos medija berzanskim efektima ...............................................

293

297

303

304

305

307

309

310

312

312

6. REZIME TREĆEG DIJELA ........................................................................ 318

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA .............................................................. 319

LITERATURA ............................................................................................. 327

INDEX ........................................................................................................... 345

RECENZIJE

Prof. dr Milan Mesarić (Zagreb) ...............................................................

Prof. dr Božidar Roca i Prof. dr Nenad Vunjak (Subotica) ...................

Prof. dr Guste Santini (Zagreb) .................................................................

Prof. dr Tihomir Domazet (Zagreb) ..........................................................

353

356

358

359

BILJEŠKE O AUTORIMA ......................................................................... 361

V. Drašković

7

PREDGOVOR

„Ako je predodređeno da budućnost bude u kontrastima, tj. u globalizaciji jednih i marginalizaciji

drugih (koji se po raznim osnovama i kriterijumima ne uklapaju, ne povinuju i ne prilagođavaju

globalnim ‘pravilima igre’), onda je ona već stigla”.

V. Drašković

vaki novi istorijski i razvojni period traži promjene (često paradigma-tične) načina razmišljanja i ponašanja. One se svode, pored ostalog, na prilagođavanje civilizacijskim normama, dostignućima i savremenim

izazovima. Više od dvije decenije promjene se odvijaju krajnje neravnomjerno, preko hibridnih i heterogenih procesa univerzalizacije ekonomskih, tehnoloških, medijskih, institucionalnih, kulturnih i drugih tokova. Oni su ključna podloga, promoter i po-drška te univerzalizacije (njen uzrok), ali i konzervator periferne zaostalosti i siro-maštva (njena posledica). Pomenuti tokovi i procesi su kontrasni, kontroverzni i proti-vurječni. Oni obuhvataju praktično sve oblasti života i društva. U literaturi se nazivaju kosmopolitizacija, vesternizacija i mondijalizacija, a najčešće globalizacija. Njeni respek-tivni (pozitivni i negativni) dometi predstavljaju aktualan izazov vremena i globalnih prostora savremene civilizacije. Oni su provocirali mnoga ekstremno polarizovana teorijska tumačenja i analize. To nas je inspirisalo da u ovom rukopisu razmotrimo, istražimo i objasnimo pojedine značajne aspekte predmetne teme, prvenstveno kroz prizmu društveno-ekonomskog razvoja, savremene ekonomske krize i medija kao „četvrte svjetske sile“.

Praksa je pokazala da institut građanskog društva kao objektivan instrument zaštite ljudi od vlasti, ipak, ne djeluje ni univerzalno ni globalno. Negiraju ga razne nacionalne, korporativne i neformalne grupne strukture, po bogatstvu i moći nadre-đene „elite“, koje pritiskaju i ograničavaju individue. Navedene strukture čak mnogo više i od toliko kritikovane države (kontrolišu, redukuju slobode, potcjenjuju, ucje-njuju, prinuđuju, minimizuju i sl.). U tom smislu je očigledna sličnost manifestovanja pojedinih fenomena na globalnom i lokalnom nivou: djelovanje nekontrolisanih cen-tara moći, virtualno finansiranje i organizacija biznisa, ispoljavanje državne nemoći i/ili nezainteresovanosti u sprečavanju negativnih pojava i procesa, nezaštićenost na-roda i njegova pauperizacija, povećanje neizvjesnosti, rizika i apatije, nagomilavanje problema, učestalost i reprodukovanje ekonomskih kriza i njihovo sve razornije dej-stvo itd. Zbog toga se može postaviti pitanje: da li i u kojoj mjeri globalizacija ima di-rektan i indirektan uticaj (uzročno-posledične veze) s navedenim negativnim proce-sima i pojavama na nacionalnim nivoima?

S

Predgovor

8

Članci i knjige o međunarodnoj ekonomiji, politici, razvoju, krizi, tranziciji i medijima, u kojima se ne govori o globalizaciji prava su rijetkost. Često se ona tumači kao neka ultima causa, kojom se objašnjavaju skoro sve razvojne tendencije u svijetu. Pri tome joj se, smatra V. Inozemcev (2004, s. 57), „pridaje karakter samopodržavajućeg i prirod-

nog (spontanog – prim. red.) procesa razvoja svijeta, što predstavlja jednu od dogmi te teorije“. Jedan od razloga za pisanje ovog rukopisa je, pored kritike (vulgarizovanog) neoliberalnog modela razvoja, isticanje sopstvenih pogleda na heterogenu prirodu globalizacije i na-vođenje mnogih tuđih autorskih stavova. Pri tome nam nije bila želja ili namjera da na bilo koji način umanjimo realne i pozitivne domete globalizacije, a posebno ne njena brojna i različita teorijska tumačenja. Pišući ovaj rukopis, imali smo u vidu poruku F. Bekona da „predstavljati veliko malim ne znači napraviti nešto veliko“. Nije sporno da je u dru-goj polovini prošlog vijeka obim međunarodne trgovine rastao trostruko brže od do-maćeg BDP razvijenih zemalja (Korten 1996, p. 18), a obim međunarodnih finansijskih transakcija četvorostruko brže od trgovinskih tokova (Krugman, P. 1994, p. 231). Brojnost korisnika Interneta raste godišnje 25-30%, dok se eksponencijlno smanjuje vrijednost proizvodnje, čuvanja i predaje informacija (Gates 1996, p. 36). Ni mnoga druga poziti-vna dostignuća globalizacije nijesu sporna. Ali ...

J. Stiglitz u knjizi „Globalization and Its Discontents“ (2002, p. 248) piše: „Ako se glo-

balizacija i dalje bude realizovala na način kao do sada ... ona ne samo da neće doprinositi razvoju, nego će

prvenstveno prouzrokovati siromaštvo i nestabilnost“. J. Mittelman (2000, p. 227) poručuje da „savre-

mena globalizacija nije zaista globalna“ O tome možda dovoljno govore razlike u razvijenosti i mnogi drugi kontrasti savremenog svijeta (vidi šire u: V. Drašković 2002). Nekontroli-sana dinamika jaza između najbogatijeg i najsiromašnijeg stanovništva na planeti uve-ćala se za poslednjih 65 godina sa 7-9 puta na 50-75 puta (Inozemcev Ibid., s. 65). Na 20% svjetskog stanovništva koje živi u razvijenim državama otpada 86% svjetskog BDP, dok na 20% stanovništva koje živi u najsiromašnijim državama otpada svega 1% (Нu-

man Development Report 1999, p. 2). SAD kao jedna od najrazvijenijih država svijeta je naj-veći dužnik (2,6 triliona USA$).

Posmatrana kroz prizmu razvoja, krize i medija, savremena globalizacija je proces strogih i nametnutih zakona i pravila ponašanja, raznih polarizacija i raskoraka (posebno između razvijenih i nerazvijenih, retorike i prakse), ideologizacija, dogmati-zacija i politizacija. U tom procesu nema mjesta za naivnu idilu i altruizam, jer ga ka-rakteriše visoko interesna motivisanost krupnog kapitala, pojedinaca i grupa koji ga posjeduju ili tome teže. Pri tome je propagirana strategijska međusobna zavisnost, povezanost, kooperacija i integracija regiona, država, firmi, naroda, ljudi i njihovih kultura najčešće samo retorički paravan, koji u pozadini ima isključivo interese. U ovom rukopisu smo pokušali da analiziramo i osvijetlimo samo neke bitne segmente procesa globalizacije, neke izabrane motive, činjenice, hipoteze, konkretne probleme, pitanja i dileme – jednom riječju značajne inserte, a ne nikako cjelovitu priču o tzv. „no-

vom svjetskom poretku“ i globalizaciji kao njegovoj navodnoj uvertiri.

V. Drašković

9

Globalizacija ne predstavlja savršeni koncept tog navodnog svjetskog „poret-ka“. Njena objašnjenja (možda i ova naša) često zvuče jednostrano i deterministički. To je uslovljeno nedostatkom jedinstvene teorije o globalizaciji, kao i njenom uslovlje-nošću razvojnim imperativima krupnog kapitala u konkretnim istorijskim okolnos-tima (koje čine tehnološki, ekonomski, institucionalni, politički, geopolitički, interesni i drugi elementi i faktori uticaja). Isticanjem i analizom navedenih motivacionih fak-tora, u ovoj monografiji se dokazuje diskutabilnost tvrdnje M. Castellsa (2000, p. 147) da je ekonomska globalizacija dominantno politički stvorena. Nesporno je da politika do-minira nad ekonomijom. Ali, da li je manje sporno da se sve vrti oko ekonomije i radi zbog ekonomije? A. Čakardić (2006, s. 850) ističe suprotan stav da „globalizacija ponajviše

ukazuje na to da se društvo u cjelini i sustav organiziranja države usmjerio na ’ekonomiju’ i reprodu-

ciranje sustava potreba koje ona stvara, pritom nadilazeći i ispuštajući iz vida ’politiku’ kao, tradicio-

nalno, primarni aparat društvenoga održavanja... Globalizam je shvaćanje da svjetsko tržište potiskuje ili

nadomješćuje političko djelovanje, tj. ideologiju vlasti nad svjetskim tržištem“. Engleski istoričar J. Treveljan smatra da je „politika rezultat, a ne uzrok socijalnih promjena“, dakle, samo jedan od instrumenata i dopunskih faktora uticaja na društvene promjene, koji djeluju u skladu sa zadacima i potrebama društveno-istorijske situacije.

Savremeni dometi globalizacije lociraju je u period moderne epohe, bez obzira na sve njene dosadašnje imperijalističke pretenzije. Zbog toga, ona kao navodna „uni-

verzalizacija, homogenizacija i unifikacija svijeta” po nekim bitnim (često nametnutim) prin-cipima, odrednicama i normama ponašanja, predstavlja izazov za sve nacionalne dr-žave, privrede i politike u pogledu ograničenja suvereniteta, kulturnog i nacionalnog identiteta, mogućnosti očuvanja samobitnosti i specifičnosti, načina i stepena uključi-vanja u globalne tokove, mogućnosti razvoja i najboljih oblika prilagođavanja. Izazovi, posledice, mogućnosti i dometi globalizacije i prateće tzv. „nove ekonomije” su veliki i brojni. Oni zaslužuju naučnu pažnju i fenomenološki pristup, posebno u objašnjenju karaktera i stepena njihove paradigmatičnosti. Zato se ovdje istražuju neki ključni teo-rijski i praktični aspekti globalizacije i „nove ekonomije” kao metafora koje odražavaju duh postindustrijsko-informatičke ere. Jer, „potrebno je znati ne samo povode i ishode zbivanja

nego i njihov smisao i uzroke“ (lat. „Necesse est, ut non mode caus, eventusque rerum sed ratio etiam

consaequ enescantur“. Da li je globalizacija u dovoljnoj mjeri jasna da predstavlja „samo novi naziv za in-

tegraciju sveta i pojačanu međuzavisnost između država u svetu intenzivnih i dramatičcnih promena“ (Mazur, Sechler 1997, p. 35)? Ili je ona mnogo više od toga? Priroda globalizacije je teorij-ski i praktično kontroverzna i protivurečna. Povezujući svijet, ona ga istovremeno strukturno hijerarhizuje i stvara sve dublje podele (vidi šire: Pečujlić 2002, ss. 7-16 ). Naše istraživanje je s analitičkog, metodološkog i kritičkog aspekta fokusirano na osnovne uzroke, posledice, strategijske ciljeve, domete i refleksije globalizacije. Ono je orijenti-sano na neka činjenična, ali i sporna pitanja, kao i na predloge mogućih rješenja, kako pojedinih značajnih teoretičara iz razmatrane oblasti, tako i autora ovog teksta.

Predgovor

10

Svijet se mijenja toliko brzo i krupno, da čak ni naučnici nijesu u stanju da pra-vovremeno protumače promjene koje nam se pred očima događaju, predvide njihovu perspektivu i kvalitetno osmisle načine prilagođavanja, niti imaju jedinstvene stavove po prednjem. Suštinu, izazove, domete i perspektive globalizacije teoretičari različito razmatraju. Ortodoksni globalisti (hiper-globalisti – K. Ohmae, J. Redvud, M. Friedman, P. Kennedi i dr.) smatraju da je riječ o novoj eri globalne civilizacije, čiji su pokretački me-hanizmi kapitalizam i nove tehnlogije. Transformisti (B. Aksford, D. Held, D. Goldblatt, E. McGrow, J. Perraton, J. Rozenau, E. Giddens i dr.) vjeruju da globalizacija brzo i duboko transformiše društvo i svjetsku politiku i državnu vlast, koje pokušavaju da se adapti-raju prema brzo mijenjajućem i uzajamno sve više povezanom svijetu. Pa ipak, oni su-mnjaju u stabilan razvoj procesa globalizacije, jer brojne fragmentacije ometaju integ-racije. Skeptici (P. Hirst, G. Thompson, J. Allen, R. Gilpin, N. Fergusson i dr.) vjeruju da je globalizacija samo mit, jer jedino realno postoje tri osnovna regionalna bloka, konflikt civilizacija i marginalizacija Juga (nerazvijenih – prim. red.). Vlast nacionalnih vlada os-taje veoma jaka, a internacionalizacija zavisi od njihovog međusobnog dogovora. Mo-že se govoriti i o značajnoj finansijskoj i institucionalnoj globalizaciji – prim. red. Anti-

globalisti (N. Chomsky, R. McChesny, A. Kallinikos, N. Klein, S. George, R. Falk i dr.), među kojima se neki nazivaju alter-globalisti, nastupaju protiv ciljeva (služi interesima krup-nog kapitala) i metoda (dvojnih aršina, polarizacija i privatizacije svijeta), ali ne i pro-tiv samog procesa globalizacije.

Vjerovatno su u pravu K. O'Rourke i J. Williamson (1999, p. 287), kad konstatuju da „oni, koji svoje poglede na globalizaciju zasnivaju ... samo na iskustvu poslednje tri decenije, prave

grubu grešku“. Jer, njeni korijeni su se razvili mnogo ranije, makar idejni (vidi npr. Brau-del 1979, pp. 12-14). Novi su njeni dometi, neki principi i kriterijumi, a posebno moguć-nosti koje pružaju savremene tehnologije i instrumenti sile.

Naučni problem i predmet istraživanja se sastoji u objašnjenju i analizi osnovnih teorijskih definicija i tumačenja, pojmova i kategorija savremene globalizacije, kao i njenog manifestovanja i uticaja na društveno-ekonomski razvoj, savremenu ekonom-sku krizu i medije. U ovoj monografiji se pokušavaju objasniti i analizirati sledeća pi-tanja: suština ekonomske globalizacije kao kvalitetno novog i višeg stadijuma inter-nacionalizacije privrednog, političkog, kulturnog, organizacionog i medijskog života; mega-trendovske dominante i determinante svjetskog razvoja, koje se uopšteno mogu generisati u otvorenosti i liberalizaciji privreda, formiranju globalnih finansijskih i drugih tržišta, nadnacionalnih ekonomskih mostova, čiju tehnološku podlogu čine globalne informaciono-komunikacione mreže, a organizacionu podlogu strategijske alijanse i virtualne firme; protivurječne manifestacije ekonomske globalizacije, koje utiču na povećanje razvojnih, ekonomskih, socijalnih i drugih disproporcija; kako iz-graditi adaptibilnu razvojnu strategiju, koja će uspješno balansirati između eksternih (interesi, moć, svemoć i prinuda) i internih kriterijuma (uspostavljanje mira, dobrosus-jedskih odnosa, tolerantne saradnje, političke stabilnosti, pravne države, efikasnog in-

V. Drašković

11

stitucionalnog sistema, ekonomske stabilnosti, otvorene tržišne ekonomije mješovitog tipa, stimulativnih motivacionih i institucionalnih mehanizama); novonastala panična krizna situacija, koja urušava mističnu vjeru u čarobnu samoregulišuću moć tržišta, tj. prozirni i interesno orijentisani entuzijazam neoliberalnih recepata ekonomske politi-ke; uticaj globalne finansijske i ekonomske krize sistemskog (da li i cikličnog?) karak-tera, njeni uzroci i posledice, kao i uloga medija u svemu tome; ogromna državna po-moć, koja je uslovila da Keynesijanstvo u određenim modalitetima produžava da živi, makar ciklično i u novom ruhu; osnovni principi i procesi medijske globalizacije kao savremene, sveprisutne, višedimenzionalne, protivurječne i multiplikovane realnosti, posebno s aspekta njene ekonomske fenomenonologije; savremene tendencije medij-ske homogenizacije, u kojima se sredstva masovne komunikacije pojavljuju kao sna-žan faktor unifikacije; uticaj medijske globalizacije na kvalitativni pluralizam medija, izražen kroz koncentrovani kapital medijskih korporacija, gotovo unificirane prog-ramske formate namijenjene društvu spektakla i nove medijske konvergirajuće plat-forme; negativni efekti globalizovanog informativnog poretka na javni interes, pose-bno na lokalne informacije, a samim tim na afirmaciju specifičnosti i razlika kulturnih identiteta, koji se sve više potiskuju zbog reklamnog medijskog „pritiska“ uniformnih obrazaca i kulture uprosječenih globalizovanih vrijednosti; biznis aspketi medija, pr-venstveno profitabilnost medijskih subjekata; odnos profitabilnosti, društvene uloge i odgovornosti medija; mediji kao moćno oruđe za iskrivljavanje i fiksiranje stvarnosti, pogotovo tamo gdje postoji pogodno mentalno i socijalno tlo.

Izabrana tema je previše široka i može se posmatrati iz raznih uglova, pa da se čak ni tada ne osvijetle svi njeni segmenti. Ponuđeni rukopis ne pretenduje da pru-ži kompletne informacije i obuhvati sve značajne elemente ove složene teme. Detaljna analiza brojnih uzroka, posledica, karakteristika, oblika ispoljavanja, dometa, izazova i perspektiva globalizacije, razvoja i društveno-ekonomske krize, koje mediji obrađuju na svojevrstan i često interesno obojen način, prevazilazi okvire ovog rada.

Osnovni cilj naučnog istraživanja u ovoj monografiji je da a) prikaže teorijsko-metodološki i sistemski okvir u kojem se događaju razmatrani fenomeni i b) ukaže na značaj uvažavanja i razmatranja dometa, posledica i faktora globalizacije, kao i rizika koji utiču na razvojne procese koji su predmet istraživanja.

U ovaj rukopis su uključeni mnogi naučni članci i nekoliko naučnih monogra-fija petočlanog autorskog kolektiva. Zato se polazi od više hipoteza, i to:

─ Postoji prioritet ekonomskih impulsa i motiva globalizacije u konglomeratu svih ostalih interesa (političkih, socijalnih, kulturnih i drugih);

─ U interesu društvenog i privrednog razvoja je potrebno hitno prevazilaženje svih dogmatskih i kvazi-institucionalnih monizama, koji imaju totalitaristički i anti-razvojni karakter (u koje spada neoliberalizam);

─ Primjena institucionalnog pluralizma je jedina racionalna alternativa u kreiranju ekonomske politike i privrednog razvoja u uslovima globalizacije;

Predgovor

12

─ Primjena neoliberalnih monističkih institucionalnih recepata u zemlji njihovog porijekla i na globalnom nivou pokazala je njihovu pogubnost i destruktivnost;

─ Monističke pseudo-tržišne reforme u periodu postsocijalističke tranzicije nijesu uspjele da supstituišu ogroman institucionalni vakuum, čak su dovele do njego-vog širenja i pretvaranja u kvazi-institucionalizaciju;

─ Neoliberalni ekonomski mitovi su osnova i zajednički imenilac procesa globaliza-cije i postsocijalističke privredne tranzicije; radi se o tijesno povezanim fenomeni-ma, čije se evidentne sličnosti reflektuju preko dominantno izraženih interesnih motiva „reformatora” kod primjene neoliberalnih ekonomskih recepata;

─ „Novi svjetski poredak“ predstavlja sintezu sinhronizovanih, isprepletanih poli-tičkih, ekonomskih, vojnih, obavještajnih i medijskih mehanizama, s ciljem domi-nacije sofisticiranog i rafiniranog multipotentnog (prepoznatog) klana „elite“, i to hegemonističkim kodeksom ekskluzivnih „demokratija“, nametnutih teorijskih rasuđivanja i stručnih procedura, kodifikacijom opšte prevare, logističke manipu-lacije i lažne duhovnosti;

─ Potrebna je paradigmatična promjena načina razmišljanja i ponašanja, koja se tre-ba zasnivati na racionalnom prilagođavanju civilizacijskim normama, dostignući-ma i izazovima;

─ Veliki dio čovječanstva je udaljen od globalizacije, što je problem koji ona mora ri-ješiti ako želi nositi epitet univerzalnosti i integralnosti;

─ postoji uzročno-posledična veza između globalizacije, razvoja, krize i medija, ─ postoji razlika između globalizacije medija i globalizacije kulture medija, kao i

mnogo manji uticaj globalizacije na kulturu medija u odnosu na medije, ─ u uslovima tržištnog privređivanja i borbe za opstanak na medijskom tržištu, me-

dijska industrija mora imati duboku ekonomsku zasnovanost, ─ mediji su često konstruktivno doprinosili tendencioznom podržavanju neolibera-

lno-monopolsko-imperijalističkih tržišnih manira i prozapadnog bihejviorizma, koji ukidaju smisao za solidarnost među ljudima i dovode do globalizacije jednih i marginalizacije drugih i

─ neoprezno medijsko propovijedanje, zasnovano na „ekspertskim“ propozicijama, često je pogrešno determinisalo relevantne uzroke i mehanizme aktuelne finansij-ske krize, pitanje odgovornosti i/ili mogućnosti izlaska iz ekonomske krize.

Pored predgovora i zaključnih razmatranja, monografija je strukturisana u tri osnovna tekstualna dijela. U prvom dijelu pod nazivom „Globalizacija u ogledalu raz-

voja“ razmatraju se fenomenološki, teorijski i praktični odnosi globalizacije s tehnološ-kim i ekonomskim promjenama, postindustrijskim društvom, „novom ekonomijom“, direktnim stranim investicijama, finansijskom virtualizacijom, transnacionalizacijom, neoliberalnom dogmom i ekonomskom organizacijom. Definišu se osnovne manifes-tacije i karakteristike ekonomske globalizacije, a ističu se neke njene osnovne perspek-tive, pouke i preporuke.

V. Drašković

13

U drugom dijelu pod nazivom „Globalizacija u ogledalu krize“ istražuju se uzroci i manifestacije savremene globalne finansijske i ekonomske krize, koja je homogeni-zovala svijet. Ista se razmatra s aspekta debalansa rizičnih profila i inovativnosti fi-nansijske industrije, kao i posledica finansijskog sistema u sjenci, objašnjava se falič-nost funkcionisanja hedž fondova kao problematične institucije savremene finansijske arhitekture.

Pošto je globalna finansijska kriza uslovila ogromnu državnu pomoć (mjerenu hiljadama milijardi američkih dolara i drugih valuta) i institucionalnu intervenciju, čini se da Keynesijanstvo na određeni način i u određenim modalitetima produžava da živi, makar ciklično i u novom ruhu. Novonastala panična situacija urušava misti-čnu vjeru u čarobnu samoregulišuću moć tržišta, odnosno prozirni i interesno orijenti-sani entuzijazam neoliberalnih recepata ekonomske politike. Kriza je otkrila još jedan u nizu destruktivnih dometa globalizacije, jer je korišćenje informacija, znanja, najsav-remenijih tehnologija i mrežne organizacije poslovanja počelo da pati od hiper-pro-dukcije inovacija i njihovog kratkog vremenskog životnog ciklusa, koje u realnim pri-vrednim tokovima više nije moglo da prati imaginarne i virtualne finansijske kon-strukcije. Pretjerana potrošnja i višestruko precijenjene hipoteke u dijelu nekretnina, koje su finansirane slabo obezbijeđenim kreditima, samo su dolile ulje na vatru i dop-rinijele dramatičnom pucanju navedenih virtualnih šavova, odnosno finansijske „kule od karata“, koja se sada po domino sistemu urušava sama od sebe. Najveće transna-cionalne korporacije, banke i moćni svjetski finansijski centri su svojom politikom i strategijom virtualnosti dugo obezbjeđivali poslovni kontinuitet i izvlačili velike profi-te. Sada su upali u sopstvenu zamku nelikvidnosti i izazvali krizu od koje će i sami stradati.

U trećem dijelu pod nazivom „Globalizacija u ogledalu medija“ kritički se razma-tra uloga i razvojne tendencije medijske industrije u periodu složenog, dugoročnog, heterogenog i protivurječnog procesa globalizacije i najnovije svjetske ekonomske kri-ze. Istražuju se uzroci, posledice i ekonomska fenomenologija globalizacije medija,

njen kvalitativni pluralizam, posebno medijski propagandizam novog svjetskog poret-ka i mišljenje o postajanju društvenog konflikta između ekonomske profitabilnosti i društvene odgovornosti medija. Prilikom pisanja ovog rukopisa autori su imali u vidu tri teorijska pristupa odnosu medija i globalizacije, kao i njihove kritike, i to: develop-mentalizam (V. Šramm i dr.), kulturni imperijalizam (H. Šiller, A. Smith i dr.) i koncepciju informacionog društva (M. McLuhan, M. Castels i dr.). Pored toga, globalizacija medija se posmatra i kroz prizmu razvijanja (makar virtualnih) kolektivnih sistema drugačijih mišljenja i predstava o događajima o kojima interesne grupe putem medijskih imagi-nacija pokušavaju da kontrolišu i disciplinuju građane i utiču na njihove stavove.

Mediji u savremenim društvima igraju značajnu i nezamjenjivu političku ulo-gu koja se, između ostalog, sastoji iz interpretacije političko – ekonomskih odnosa, ko-munikacionog povezivanja društvenih podsistema vlasti, političara i građana; pred-

Predgovor

14

stavljanja ideja, interesa i statusa društvenih grupa, pokretanja i vođenja javnih ras-prava i sl. Danas su mediji jedna od najvećih industrijskih grana u svijetu. U kontinu-itetu se otvaraju pitanja njihove prave uloge u javnom životu. Civilno društvo karak-teriše mnoštvo institucija nezavisnih od države i vlasti, posredstvom kojih se izraža-vaju prvenstveno interesi građana. Građanska priroda medija treba da bude nesporna. Ona mora proizilaziti iz potpunog i blagovremenog informisanja građana o događa-jima i procesima u datom društvu i njegovom okruženju. Mediji moraju biti jednako dostupni svim subjektima i biti svjedok svih društvenih događaja.

Mediji su mjesecima i godinama revnosno upozoravali da je konjunktura na tržištu nekretnina pregrijana i da mora doći kraj podizanju cijena i nekontrolisanom rasplamsavanju kreditnog tržišta s precijenjenom vrijednošću hipoteke i stimulativ-nom cijenom kapitala. Njihova uloga u osvjetljavanju raznih aspekata krize je veoma konstruktivna. Oni otkrivaju da čak i privatno vlasništvo banaka često krije specijalne veze s državom. M. Castells je u svom kapitalnom djelu „The Information Age: Eco-nomy,

Society and Culture” najavio porast značaja medijski posredujuće slike stvarnosti i rastući uticaj kulture virtualne stvarnosti, uslovljen inputima jeftinih informacija.

U radu je korišćena uobičajena i opšta metodologija ekonomske nauke, od za-ključivanja apstrakcijom (putem analize, sinteze, indukcije i dedukcije), preko istorij-skog, komparativnog, deskriptivnog i empirijskog metoda do generalizacije. Korišće-no je grafičko, šematsko i tabelarno modeliranje za bliža objašnjenja i bolje razumije-vanje istraživanih oblasti.

Radi pravilnijeg razumijevanja i preciziranja sopstvenih pozicija navedenih u ovom radu, posebno u pogledu kritike vulgarizovanog ekonomskog neoliberalizma, navodimo nekoliko dodatnih metodoloških napomena:

─ Preferiramo kompromis individualnih i kolektivnih interesa, na kojem insistiraju M. i R. Friedman (1996, ss. 19-25), kao i obavljanje ekonomskih aktivnosti u precizno definisanim i razvijenim institucionalnim uslovima koji ih određuju (D. North 1987, pp. 418-22);

─ Razlikujemo kolektivni interes od uopštenog izraza „vjera u jednakost”, koji po-minju neki autori;

─ Ne podržavamo apriornu univerzalizalizaciju izraza „vjera u slobodu” (sinonim za individualizam) i „vjera u jednakost” (sinonima za kolektivizam), kao i njiho-vog isključivog i protivurječnog odnosa, iako nam je jasno njihovo metaforično značenje i poruka.

─ Smatramo da bi „vjera u slobodu” trebalo da podrazumijeva jednakost individua u uživanju slobode, dok „vjera u jednakost” ne bi trebalo, per se, da isključuje uživanje slobode (samo se formalno ograničava ekskluzivnost pristupa, ali ne i jednakost). Dakle, smatramo da ne bi trebalo jedno drugo da isključuju samo po sebi. Čini se da i prva i druga konstrukcija nijesu imuni od individualnih privi-legija. U tom pogledu je indikativna izjava D. Cvjetićanina (2004, ss. 125, 130), s kojom

V. Drašković

15

se slažemo, o nejednakosti postsocijalističkih tranzicijskih uslova „u kojima su jedino

slobodni politički moćnici i njihovi favoriti” i „privredni miljenici partija na vlasti”. Ima mnogo primjera da se i bez kolektivizma (sinonima za socijalizam) guši individualizam („vjera u slobodu”). Zato smatramo da je nekonzistentno i jednostrano raz-matranje „diktature kolektiva u odnosu na pojedinca” (Ibid.), bez tretranja istovjetne dikta-ture u kapitalizmu (postojanje jake države), kao i bez analize mogućeg postojanja diktature pojedinaca u odnosu na kolektiv u uslovima postsocijalističke tranzicije kao „puta u kapitalizam” (diskutabilan slogan ekonomskih pseudo-liberala, jer je da-nas vjerovatno pravilnije govoriti o mješovitom društvu i mješovitoj ekonomiji);

─ Neopravdano je poistovjećivanje „institucionalnog inženjeringa” (i njegovo pogrešno tretiranje kao „ključne kočnice tranzicije”) s „vrstom kolektivizma” . Posebno ne kada se kolektivizam povezuje sa socijalizmom („lažnim individualizmom”). U socijalizmu su ekonomski instituti bili nerazvijeni i ignorisani (naročito svojina i tržište), a u post-socijalizmu su tek u povoju (institucionalni vakuum), što znači da se u navednom smislu nikako ne može dovoditi u vezu kolektivizam s institucionalnim inženjer-ingom. Dodatni argumenat je što su instituti najrazvijeniji upravo u kapitalizmu kao carstvu „istinskog individualizma”, tako da je nelogičnost navedenog poistovje-ćivanja očigledna. Nije dobro kada sve što liči na „pravila igre” (institute), kojih se svi moraju pridržavati, asocira na kolektivizam, shvaćen u sinonimnom smislu u kojem ga tretira pomenuti autor.

Navodimo još tri metodološke napomene: prvo, određena funkcionalna po-navljanja su bila neminovna, jer se radi o pet autora, koji su ranije pisali o istim ili slič-nim temama, jedni druge citirali i sl., drugo, kompletnu kritiku ekonomskog neolibe-ralizma napisao je V. Drašković, i treće, poslije završetka ovog rukopisa, ostali smo s mnogo dilema i još više neodgovorenih pitanja, od kojih je možda najvažnije: je li mo-guće globalizovati globalizaciju?

Predgovor i zaključna razmatranja napisao je V. Drašković. U prvom dijelu, veći dio teksta je napisao V. Drašković, M. Drašković je napisao uvod za I dio i tekst pod 1, 1.1, 1.2, 1.2.1, 1.2.2, 1.2.3, 1.3, 1.3.1, 1.3.2, 3 i 3.3 a R. Jovović tekst pod 4, 4.1, 4.2, 4.3 i 4.4. U drugom dijelu, veći dio teksta je napisao S. Lakić, M. Drašković je napisao uvod za drugi dio i tekst pod 1 i 1.1. U trećem dijelu S. Lakić je napisao tekst pod 4. 4.1-4.7, 5.2, 5.2.1-5.2.6 i 5.3, Ž. Rutović je napisao tekst pod 2.4.1, 2.5, 3, 3.1, 3.2, 3.2.1-3.2.5 i 3.3, V. Drašković je napisao tekst pod 1.2 i 1.2.1, R. Jovović je napisao tekst pod 2.3 i 2.4 a M. Drašković je napisao uvod za treći dio i tekst pod 1, 1.1, 2, 2.1, 2.2, 5 i 5.1.

Iskreno se zahvaljujemo na korisnim savjetima, podršci i pozitivnim recenzija-ma uvaženim kolegama Prof. dr Milanu Mesariću iz Zagreba, Prof. dr Nenadu Vunjaku iz Subotice, Prof. dr Guste Santiniju iz Zagreba, Prof. dr Božidaru Roci iz Subotice i Prof. dr Tihomiru Domazetu iz Zagreba.

dr Veselin Drašković, red. prof.

V. Drašković, M. Drašković i R. Jovović

17

I dio: GLOBALIZACIJA U OGLEDALU RAZVOJA

„Ako nijeste ovladali debatom o globalizaciji ili je nijeste shvatili, ne možete iole stručno obavljati profesiju naučnika iz područja društvenih nauka. To je u društvenim naukama

kao i u politici, sada vjerovatno najznačajnija debata, jer ona ima snažan uticaj, kako na svijet političke teorije, tako i na svijet društvenih nauka“.

E. Gidens

istoriji ljudskog društva smjenjivale su se razvojne etape, karakteri-sane dominantnim specifičnostima ekonomske stvarnosti. Te etape su odgovarale konkretnim razvojnim nivoima civilizacije. Uvijek su ima-

le uočljivu diferenciu specificu. Uslovno i uopšteno govoreći, bili su to naivni optimi-zam antike, religiozni misticizam srednjeg vijeka, racionalni scientizam industrijskog društva i savremeni globalizam postindustrijskog društva. Navedena podjela zanema-ruje brojne „elastične” granice (vremenske, geografske i dr.) i prelazne periode u koji-ma je dolazilo do „sudara s budućim” (izraz E. Tofflera). Svaka od pomenutih etapa ima svoju razvojnu paradigmu s odgovarajućim kriterijumima i sistemima vrijednosti. Oni su se revolucionarno mijenjali (različitom dinamikom u vremenu i prostoru), i to up-ravo na dugotrajnim prelazima između pojedinih razdoblja. Svaki novi istorijski peri-od zahtijevao je (najčešće paradigmatičnu) promjenu načina razmišljanja i ponašanja. Ta promjena se u principu svodila na prilagođavanje civilizacijskim normama, dosti-gnućima i izazovima (V. Drašković 2002, s. 11).

Brzina, obim i dinamika savremenih promjena, koje sobom donosi globaliza-cija (imaju se u vidu poslednje dvije decenije) su revolucionarniji nego ikad do danas. Možda se u tome mogu tražiti opravdanja za protivurječna i često ekstremna teorijska objašnjenja globalizacije. Koliko god najnovije promjene izgledale revolucionarne, kompleksne, eksponencijalne, dinamične i nesistemske, one se na određeni način do-gađaju zakonomjerno, pa i programirano. One imaju i svoju interesnu podlogu (jer su interesi integratori ekonomskog ponašanja) i unutrašnju logiku, koja se na razne nači-ne objašnjava (opravdava i/ili kritikuje), zavisno od teorijskih pozicija autora i meto-doloških pristupa, koji su često jednostrani, koliko god mozaično i demokratično pri-kazuju globalni „pluralizam”. Iako se ne očekuju cjelovita i neprotivurječna teorijska objašnjenja globalizacije, teško se mogu razumjeti nekritičko i vulgarizovano apsoluti-zovanje zapadnih vrijednosti i jednostrani pogledi pojedinih autora, koji zanemaruju

U

I dio : Globalizacija u ogledalu razvoja

18

lokalne razvojne specifičnosti (ekonomske, istorijske, kulturne, institucionalne, socija-lne i dr.). Pri tome se ne misli na aktuelna institucionalna, demokratska, motivaciona i druga pozitivna sistemska dostignuća razvijenih država, nego na nekritičku primjenu uzornih ekonomskih modela, koji su na Zapadu odavno prevaziđeni (ili čak nikad ni-jesu ni primjenjivani u tako rigidnom obliku). Oni se retorički i fenomenološki vrlo vješto zamagljuju velom globalizacije, da bi se opravdale postsocijalističke „reforme“, koje mnogi ocjenjuju kao neuspješne za većinu naroda, ali veoma uspješne za uski krug ljudi (mahom povlašćenih, koji su ponekad i u ulozi narodnih predstavnika– vidi šire u: V. Drašković 2005). Sličnu konstataciju navodi i P. Matvejević (2010, s. 15) : „Kapitali-zam se vraća na karikaturalan način u zemlje koje su do jučer smatrane anti-kapitalističkima. Ideja o socijalizmu s ljudskim licem, kakvu su zagovarali najnapredniji disidenti, izgubila se pod najezdom div-ljeg kapitalizma, kakvog se odriče i sam kapitalizam, njegov prosvjećeniji dio. Širi se bojazan da bi buduć-nost mogla nalikovati prošlosti, onoj goroj, koje se s mukom prisjećamo”.

Brojne su protivurječnosti i kontrasnosti globalizacije, posebno između njenih lidera i autsajdera, nosilaca i posmatrača. Po svojoj upozoravajućoj alarmantnosti iz-dvaja se ocjena Svjetske banke navedena u Referatu o svjetskom razvoju 2000/ 2001 (p. 11): od 6 milijardi stanovnika naše planete na smjeni milenijuma 2,8 milijardi živjelo je s manje od 2 USA$ na dan, a 1,2 milijardi sa manje od 1 USA$ na dan?! S. Bebek i G. San-tini (2009, s. 302) navode sledeće podatke WB, UN i UNICEF-a: „U 2005. je 20% najbogatijih na svijetu trošilo 76,6% dobara lične potrošnje, a 20% najsiromašnijih svega 1,5%; BDP zaduženih i siromašnih država sa 567 miliona stanovnika manji je od bogatstva 7 najbogatijih ljudi na svijetu; na 479 milijardera otpada 7% svjetskog BDP; oko 0,13% svjetske populacije kontrolisalo je u 2004. 25% svjet-skih finansijskih aktiva; oko 1,1 mlrd ljudi nema odgovarajući pristup vodi, a oko 2,6 mlrd ljudi nema osnovne sanitarije; svako drugo dijete u svijetu je siromašno, zbog čega dnevno umire 25.000 djece“. Iako se navedeni podaci ne mogu tretirati kao posledica globalizacije, nego kao činje-nica da je veliki dio čovječanstva udaljen od nje, to ipak ne uklanja probleme koje glo-balizacija mora riješiti ako želi da nosi epitete univerzalnosti i integralnosti. Zbog toga je u uvodnom dijelu istaknuto da globalizaciju treba globalizovati! Misli se na uslove života, slobode, ličnu potrošnju, obrazovanje, razvoj, zaduženost itd.

Novo vrijeme rađa nove idole, ideje, paradokse i krize. Nasuprot globalizaciji privrede i drugih oblasti života, zapaža se naglašena individualizacija ličnosti. Osloba-đajući prostor za kreativnost, globalizacija skida lance koji su vjekovima sputavali čo-vjeka: formacijske, ideološke, političke, nacionalne, organizacione, upravljačke i sl. Su-ština ljudske prirode se oslobađa više nego ikada u dosadašnjoj istoriji. Možda je up-ravo u tome najveći domet globalizacije, koji je rezultat fascinantnih tehnoloških i dru-gih inovacija.


19

1. GLOBALIZACIJA I TEHNOLOŠKE INOVACIJE

„Sve udaljenosti u vremenu i prostoru smanjuju se... Za najkraće vrijeme čovjek prevaljuje najveće udaljenosti. Prevaljujući ih svodi on tako sve na najmanju udaljenost.

Ali, to naglo odstranjivanje svih udaljenosti ne dovodi ni do kakve blizine: jer, blizina se ne sastoji u tome da udaljenost svedemo na najmanju mjeru”.

M. Heidegger

ednu od najznačajnijih i najjačih pokretačkih poluga savremene civilizacije predstavlja uzajamna povezanost, uslovljenost i zavisnost tržišnog privre-đivanja (koje u osnovi sadrži privatno preduzetništvo) i tehnološkog prog-

resa. Ta povratna sprega je dokazala svoju efikasnost u razvijenim privredama. Teh-nološki progres se podržava stalnom ekspanzijom kapitala i njegovim ulaganjem u profitabilne djelatnosti. Ekspanzija kapitala i njom probuđena konkurencija se napaja-ju i stimulišu novim dostignućima tehnološkog progresa, koji ima praktično neiscrpne potencijale kreiranja i usavršavanja svega postojećeg. U dinamičnom procesu globali-zacije, tehnološke inovacije utiču na značajno poboljšanje performansi firmi, stvaranje konkurentskih prednosti i kompetencija. Nove tehnologije stvaraju nove šanse, ukla-njaju barijere za međunarodnu trgovinu i investiranje, povećavaju transparentnost po-slovanja i mogućnosti diversifikacije, intrafirmske razmjene i virtualizacije.

Dinamika pomjena uopšte i tehnoloških promjena posebno je dominantna ka-rakteristika globalizacije. Ona je praćena kreiranjem super-aktivnih razvojnih strategi-ja i odgovarajućih aktivnosti za njihovu realizaciju. Te strategije se zasnivaju na shva-tanju progresa kao permanentnog transformacionog procesa, praćenog formiranjem novih struktura društva i organizacija (firmi i sl.). Inovativna oraganizacija počiva na stalnom učenju, tj. usavršavanju postojećih i sticanju novih znanja, koja su u funkciji primjene i/ili kreacije novih tehnologija. Bez inovacija promjene imaju kozmetički ka-rakter i kratkog su vijeka. Za razvoj su neophodne stalne inovacije, evolucione i revo-lucione. Brzina promjena se eksponencijalno povećava, pa je zato tehnološko obnavlja-nje potrebno svakoj privredi i/ili organizaciji koja teži ostvarenju uspjeha, opstanka i rasta. Izbor savremenog poslovanja je, dakle, jednostavan: biti brz ili brzo zaboravljen!

Razvoj čovječanstva obilježilo je stalno smjenjivanje integracionih i dezinteg-racionih procesa (Miletić 2001a, s. 235). Brzina promjena se naglo povećavala poslednjih decenija. Inovacije u oblasti informacionih tehnologija, kompjuterskih mreža, teleko-munikacionih i transportnih sistema i drugih savremenih tehnologija doprinijele su povezivanju tržišta na svim rastojanjima i prostorima. Došlo je do neviđenog buma internacionalnog kretanja kapitala, roba, usluga i ljudi. Na taj način, postepeno se mi-jenjala globalna sliku svijeta. Nastupilo je vrijeme velikih promjena, koje se brzo, ne-

J


20

predvidivo i neizbježno umnožavaju (Brown 1993, s. 3) i nastavljaju da diktiraju reali-zaciju naše budućnosti. Po mnogim manifestacijama i pokazateljima, kvalitativno, kvantitativno, tehnološki, institucionalno, organizaciono i sl., savremene promjene su bitno drugačije od mnogih do sada viđenih u svijetu. U tom smislu, P. Drucker (1999, pp. IXX-X) smatra da su one radikalnije čak i od promjena koje su nagovijestile početak Druge industrijske revolucije sredinom XIX vijeka, ili od strukturnih promjena koje su izazvale Veliku depresiju 1929-1933. i Drugi svjetski rat. Vjeruje se da čovječanstvo već više od deceniju raspolaže tehnologijama u oblasti komunikacija i transporta koje su neophodne za formiranje globalne svjetske ekonomije. Tome su prethodile mnoge značajne promjene koje su se u svijetu dogodile poslije II svjetskog rata. Po svom pre-sudnom značaju za globalizaciju može se izdvojiti izuzetan razvoj nauke, tehnike i tehnologije, koji je omogućio tzv. „treću tehnološku (informacionu) revoluciju“.

Poslednjih decenija XX vijeka napravljen je zaokret prema ekonomskoj denaci-onalizaciji i globalizaciji svijeta po proizvodnim, finansijskim, institucionalnim, politi-čkim i mnogim drugim odrednicama. Tome su najviše doprinijele navedene ekspo-nencijalne promjene u oblasti raznih tehnologija. Došlo je do neviđenog virtualnog mrežnog poslovnog povezivanja. Savremeni finansijski instrumenti omogućili su fan-tastične razmjere virtualnih poslovnih aranžmana, koji u pojedinim osjetljivim sekto-rima, kao što je bankarski, nijesu za to imali realno i razumno pokriće. Ali, da li vr-hunske tehnologije samo „stvaraju privid da su kadre zamijeniti tradicionalnu kulturu: da su same po sebi kultura a ne, prije svega, njen izdanak“ (Matvejević Ibid., s. 15)?

Kvalitetno nove razvojne perfomanse zasnivaju se na izvanrednom tehnološ-kom uzletu u poslednjoj četvrtini XX vijeka na polju automatike, informatike, teleko-munikacija, transporta, biotehnologije, genetičkog inženjeringa, aerokosmičke tehno-logije i dr. U svemu tome prednjači globalni „bum“ informatičkog, komunikacionog i transportnog monitoringa. To je najviše pogodovalo logici i logistici krupnog kapitala da se brže oplođava i širi na nova tržišta. Vrijeme ekonomskih transakcija se „skra-ćuje” povećanjem brzine prenosa informacija, a prostor se „smanjuje“ povećanjem br-zine transportnih sredstava.

Osnovni izvori društvene moći su vlast nad novcem i vremenom (Landes 1983, p. 12) i vladanje prostorom (Lefevr, prema: Harvey 1994, s. 76). Ali, za vladanje su itekako potrebne savremene tehnologije. Dryfus i Rabinou su pisali da je moć uvijek „pokretna sila

relacija u datom vremenu i prostoru“. Fokalt je smatrao da postoje tri relacije moći: moć kao strategijska igra, upravljačka (državna) tehnologija i stanje dominacije. Ideja o kombi-naciji a) instrumenata koji mjere vrijeme (ili ga premošćuju i štede, kao npr. saobra-ćajna sredstva, Internet i sl.), b) preciznih geografskih (i geopolitičkih) mapa i c) mo-bilnog krupnog kapitala pokazala se realnom i uspješnom. Realizovana je njihova me-đusobna sinergijska funkcionalna povezanost, zavisnost i uslovljenost, toliko potreb-na, ustvari neophodna za ostvarivanje ekonomske i društvene moći, najprije u lokal-nim, nacionalnim i regionalnim, a danas i u globalnim granicama.


21

Mnoge tehnološke i oranizacione inovacije i modernizacije bile su funkciona-lno podređene prevazilaženju vremenskih i prostornih ograničenja, a najviše su kori-stile upravo onima kojima kapital nije bio limitirajući faktor. Transnacionalni kapital svojom super-aktivnom, strategijski planiranom i efikasnom koordinacijom vremena, prostora, kapitala i ostalih sopstvenih razvojnih potencijala nastavlja oplodnju i domi-naciju u globalnim relacijama. Racionalizovanjem i koordinisanjem vremena i prosto-ra putem korišćenja najsavremenijih informacionih, transportnih i telekomunikacionih tehnologija, krupni kapital po ekonomskoj moći uspješno konkuriše mnogim država-ma (kao ekonomskim subjektima) na lokalnom i međunarodnom nivou. Ona se svo-jom globalnom razvojnom filozofijom sve više udaljava od nacionalnih koordinati i odgovarajućeg načina razmišljanja (V. Drašković Ibid., ss. 32-33).

Savremena transnacionalna organizacija poslovanja zasniva se, pored ostalog, na strategiji outsourcinga, tj. na dodjeljivanju onih poslova perifernim proizvodnim lokalitetima koje oni mogu da urade najkvalitetnije, najbrže i najjeftinije (Vidas-Bubanja 2000, s. 178). Preko sistema organizacionog (intrafirmsko poslovanje) i informacionog poslovnog umrežavanja, maksimalno se koriste razne pogodnosti (resursne, geograf-ske, poreske i druge koje pruža zemlja domaćin. Zatim se te konkurentske prednosti prelivaju u ekstra profite i jačanje sopstvenih kompetencija. Praksa je pokazala da je to najbolji put za stvaranje globalnih proizvoda.

Buran razvoj elektronske tehnologije omogućio je da se s lakoćom prebacuju ogromne sume novca s jednog kraja svijeta na drugi preko međunarodne finansijske mreže. Već više od deceniju je svakodnevni obim valutnih transakcija veći od trilion USA$ i stotinama puta nadmašuje iznos realno razmijenjenih roba i usluga. To znači da se stalno pojačava tendencija odvajanja finansijskih tokova od realne sfere proizvo-dnje i trgovine. Valutne spekulacije stvaraju svojevrsnu „kazino ekonomiju”, jer u svijetu raste količina virtualnog tzv. „fantomskog kreditnog novca”, koje emituju pri-vatne banke s emisionom licencom. Procenat rezervnog obezbjeđenja emitovanog kre-ditnog novca je veoma nizak, tako da niče masa „fantomskog novca”, koja u slučaju istovremene tražnje njihovih kreditora ne može biti isplaćena, što bi dovelo do finan-sijskog kolapsa.

Umrežena ekonomija je omogućena digitalizacijom. Ona formira realne i kva-litetne organizaciono-tehničke uslove za deregulaciju na svim upravljačkim nivoima. Brze i krupne tehnološke promjene, praćene organizacionim usavršavanjem, ekonom-skom i pravnom fleksibilnošću i virtualnošću, radikalno su promijenile a) oblike i na-čine konkurencije u globalnim relacijama (intrafirmska razmjena, strategijske alijanse i dr.), b) tradicionalnu šeme faktora proizvodnje (radnike zamjenjuju automatizovani roboti, informacije postaju resurs i sl.), c) način proizvodnje (dominacija znanja i informacija, revolucionarni napredak sredstava za rad, mrežna organizacija), d) struk-turu proizvodnje (preovlađuje prenesena i/ili dodatna vrijednost), e) motivaciju zapo-


22

slenih (širenje ekonomskih i drugih motiva) i f) usavršavanje obrazovanja zaposlenih (potreba stalnog učenja).

Tehnološki napredak je doprinio povećanju efikasnosti svih drugih oblika proizvodnje. Na taj način su stvoreni realni uslovi za realizaciju davnašnje ideje o stvaranju nekog humanijeg i homogenijeg „svijeta svjetova” (termin M. Geftera) raznih privreda, politika, kultura, naroda, prostora i civilizacija. Tehnološke promjene su pra-ćene revolucionarnim promjenama u ekonomiji, politici i društvu uopšte. U najširem smislu riječi, ekonomska i politička vlast prelazi u ruke proizvođača informacija (Stou-nier 1986, s. 398). U informacionoj djelatnosti danas su zaposleni ne samo proizvođači informacija (naučnici, specijalisti, konsultanti), nego i obrađivači informacija (adminis-trativni i upravljački personal, transportni dispečeri informacija, statističari, računovo-đe i sl.), distributeri informacija (zaposleni u oblasti obrazovanja i sredstvima masov-nih informacija) i radnici informacione infrastrukture (operatori, radnici telekomuni-kacionih službi i sl. - Gleave et al. 1985, pp. 197-201). „Informacioni radnici” su 1985. u SAD učestvovali sa 63% u ukupnoj zaposlenosti, a sa 76% u ukupno utrošenom rad-nom vremenu (Rojers 1986, p. 112). Danas, poslije četvrt vijeka, to učešće je još veće. Tehnološke inovacije brzometno mijenjaju svijet u kojem živimo. One izazivaju poziti-vne posledice (porast trgovine robama i uslugama, porast FDI, povećanje učešća broja korisnika mobolnog telefona i korisnika Interneta u ukupnom stanovništvu - tabela br. 1) i negativne posledice vezane za nejednakosti u razvoju i dr. Moć tehnoloških ino-vacije je ogromna, kao i mogućnosti koje pružaju. To opredjeljuje njihovu primarnu ulogu u dinamizaciji ekonomske globalizacije i generisanju ekonomskog rasta.

Tabela br. 1 : Uticaj globalizacije (World Developmen Indicators)

razvijene zemlje zemlje u razvoju i zemlje tranzicije

sve zemlje

1990-95 2000-05 1990-95 2000-05 1990-95 2000-05 trgovina robama (% BDP) trgovina uslugama (% BDP) FDI (% BDP) korisnici mob. tel. (% stan.) korisnici Interneta (% stan.)

30,1 7,6 0,8 3,8 0,7

38,4 9,5 2,1 67,6 41

35,7 8,4 1,8 0,1 0,01

49,9 9,4 2,7 19,5 4,9

30,9 7,7 0,9 0,9 0,1

40,5 9,5 2,3 29,8 9,1

Tehnološku superiornost obično prate savremene organizacione sposobnosti,

marketinška i menadžmentska znanja i širenje sektora usluga. Kao rezultat tehnološke revolucije povećano je učešće uslužne sfere u stvaranju BDP, koje je npr. u SAD 1990. iznosilo čak 73% (Statistical Abstract of the Unitetd States 1995, p. 452). Izvoz usluga iz SAD 1999. je iznosio 272 mlrd USA$, a uvoz 191 mlrd USA$. Na narednim stranama prika-zan je impozantan rast izvoza komercijalnih usluga sa cca 400 na 3.350 biliona USA$ u periodu od 1980-2007. i njihovo učešće u ukupnom svjetskom izvozu 16-20% u istom


23

periodu (sl. br. 1); učešće uslužnog sektora u stvaranju BDP u pojedinim državama 2005, koje se kreće od 40% u Kini do 75% u SAD (sl. br. 2); povećanje učešća zaposleno-sti u uslužnom sektoru u izabranim državama od 1995-2005, osim u Kini (sl. br. 3), pove-ćanje učešća uslužnog sektora u SAD od 1800-2005 (sl. br. 4) i veliko učešće dodatne vri-jednosti u uslužnom sektoru za izabrane države prema BDP per capita (sl. br. 5).

Slika br. 1 : Svjetski izvoz komercijalnih usluga 1980-2007 u bil. USA% i %

(WTO 2008, Measuring Trade in Services, p. 9)

Sl. br. 2 : % učešće pojedinih djelatnosti u stvaranju BDP 2005. u izabranim državama (Ibid., p. 7)

Slika br. 3 : % učešće zaposlenih u uslužnom sektoru 1995. i 2005. u izabranim državama (Ibid., p. 7)


24

Slika br. 4 : Dinamika učešća pojedinih djelatnosti u privredi SAD (u %) A Driver Of U.S. Economic Growth, p. 5 (http://www.uscsi.org/Summit2009/ServicesHandout.pdf)

Slika br. 5 : Učešće dodatne vrijednosti u uslužnom sektoru za izabrane države prema BDP po stanovniku (u %) – Ibid., p. 12.

Rast uslužne djelatnosti praćen je odgovarajućim promjenama u strukturi za-poslenosti. Radna snaga se sve više usmjerava u uslužni sektor, čije učešće u zaposle-nosti razvijenih zemalja odavno premašuje 70%. Na taj način se u velikom stepenu ostvaruju Bellove prognoze iz 1967 (p. 102), prema kojima će se ekonomija transformi-sati od dominantne proizvodnje roba na dominantnu proizvodnju usluga, klasa pro-fesionalaca i specijalista tehničkog profila će postati najveća grupa zaposlenih a inte-lektualni instituti će postati vodeći. Dok je doindustrijsku eru karakterisala „igra čov-

jeka s prirodom“, industrijsku „igra čovjeka s vještačkom prirodom“ (koju je čovjek stvorio), postindustrijsku civilizaciju karakteriše „igra među ljudima“, koja podrazumijeva preva-zilaženje tradicionalnih načina mišljenja, ponašanja i organizacije „asocijativnih ljudi“, koji posjeduju veći stepen kreativnog mišljenja.

Značajno je istaći da se mogućnosti za ostvarivanje ekonomskog rasta na bazi transfera tehnologija sve više smanjuju. Smatra se da budućnost pripada rastu koji će se ostvarivati na bazi inovacija (a ne nikako na rastu u tzv. „inovacionim granama“, kako to neki autori pogrešno tumače). P. Aghion, D. Acemoglu i F. Zilibotti (2003) su em-pirijskim istraživanjima pokazali da je taj prelaz povezan ne samo sa strukturnim pro-


25

mjenama privrede, nego i s jačanjem i usložnjavanjem institucionalnih struktura. Ne-koliko godina kasnije, P. Aghion, C. Meghir i J. Vandenbussche (2006) su dodali još jedan potreban uslov–porast nivoa obrazovanja. Navedeni autori kao mogući problem ističu sistemsku korupciju i uzajamno nepovjerenje između ekonomskih subjekata, ali i či-njenicu da globalizacija nameće dopunska ograničenja u pogledu kvaliteta institucija.

A. Filippetti, M. Frenz i C. Gillies (2009) su doklazali da su procesi globalizacije i inovacionog razvoja sistemski i dinamički povezani i zavisni. Poznato je da je globali-zacija uslovila difuziju inovacija u mnogim državama svijeta. Nivo globalizacije u raz-nim državama svijeta za period 1970-2007. mjeren je pomoću KOF indeksa globalizaci-je (vidi: http://globalization.kof.ethz.ch i http://globalization.kof.ethz.ch/query/ showData). On se sastoji iz tri sub-indeksa (pokazatelja): ekonomske globalizacije (međunarodni tokovi roba, kapitala i usluga), socijalne globalizacije (širenje ideja, informacija, stvaralaštva i tokova ljudi) i političke globalizacije (učešće države u međunarodnim organizacijama i međunarodnoj djelatnosti). Njegova dinamika je prikazana na slici br. 6. On uključuje u sebi 24 promjenjive (tabela br. 2), a maksimalno može dostići vrijednost 100, što znači potpunu globalizaciju određene države u ekonomskoj, socijalnoj ili političkoj sferi.

Slika br. 6 : Dinamika KOF indeksa globalizacije za svijet u cjelini 1980-2007.

(Izvor: http://globalization.kof.ethz.ch)

Nivo inovacionog razvoja pojedinih država mjeri se pomoću mnoštva indek-

sa, kao što je npr. globalni indeks inovativnosti INSEAD (http://www. globalinnovation index.org/gii/main/reports/index.cfm), On uključuje u sebe sedam sub-indeksa (pokazate-lja): instituti i politika, kadrovski potencijal, opšta i informaciono-tehnološka infrastru-ktura, konkurentska sposobnost tržišta, konkurentska sposobnost firmi, stvaralački rezultati i rezultati naučnih istraživanja. Navedeni subindeksi uključuju 94 promje-njive. Među razmatranim indeksima su dokazane linijske zavisnosti.


26

Tabela br. 2 : Promjenjive koje ulaze u sastav KOF indeksa globalizacije

Pokazatelji i varijable Učešće u %

Ekonomska globalizacija 38

a) Aktuelni tokovi : - trgovina (% od BDP) - FDI tokovi (% od BDP) - FDI tokovi (% od BDP) - portfolio investicije (% od BDP) - Income Payments to Foreign Nationals (% od BDP)

b) Restrikcije (uvozne barijere, takse itd)

50 19 20 23 17 21 50

Socijalna globalizacija 39

a) Podaci o ličnim kontaktima - telefonski promet

- transferi - međunarodni turizam - strana populacija (% od ukupne populacije)

- međunarodna pisma (per capita) b) Podaci o informacionim tokovima - Internet korisnisi na 1000 stanovnika - TV na 1000 stanovnika - trgovina preko Newspapers (% BDP)

c) Podaci o kulturnom nivou - broj McDonald's restorana (per capita) - broj Ikea (per capita) - promet knjiga (% BDP)

34 26 3

26 20 26 34 36 36 28 32 37 39 24

Politička globalizacija 23

- ambasade u državama - broj međunarodnih organizacija - učešće u sigurnosnim misijama UN

- međunarodne škole

25 28 22 25

Radi aproksimacije zavisnosti između vrijednosti dva posmatrana indeksa (KOF Index of Globalization i Global Innovation Index INSEAD) na nivou svijeta u cjelini za 2007-2008. urađena je analiza s intervalom 95% pouzdanosti (isprekidane linije), što je predstavljeno na slici br. 7 Dobijeni rezultati pokazuju da postoji značajna zavisnost između globalizacije i inovacionog razvoja na nivou svih država svijeta.


27

Slika br. 7 : Linijska regresiona zavisnost između vrijednosti KOF indeksa globalizacije i globalnog inovacionog indeksa INSEAD

(prema ; http://globalization.kof.ethz.ch)

Visina položaja pojedine države na slici br. 7 označava viši globalni inovaci-

oni indeks, a veća udaljenost od koordinacionog početka udesno označava veći KOF indeks globalizacije. Vidi se da najveći globalni inovacioni indeks imaju SAD, Nje-mačka, Singapur, V. Britanija, Švedska, Finska, Holandija, Republika Koreja i Japan, dok najveći KOF indeks globalizacije imaju Belgija, Austrija, Holandija, Švedska, Nor-veška, Češka i Slovačka. Najmanji globalni inovacioni indeks imaju Burundi, Libija, Nepal, Mongolija, Zambija i Alžir, a najmanji KOF indeks globalizacije imaju Burundi, Nepal, Tadži, Tanzanija, Uzbekistan i Benin.


28

1.1 Globalizacija vs. postindustrijsko društvo

„Globalizacija odražava jednu vrstu tržišnog manira i kida smisao za solidarnost među ljudima i, tendenciozno, vrednosti koje određuju čovjeka kao takvog u svim filozofijama i religijama”.

F. Peru

lobalizacija se često nekritički poistovjećuje s postindustrijskim dru-štvom. Taj termin prvi je prije pola vijeka upotrebio D. Bell (1965) u knjizi „Dolazak postindustrijskog društva“. To je bilo mnogo prije pojave

termina globalizacija. Kasnije su za označavanje postindustrijskog društva korišćeni mnogi nazivi: informatičko, inovaciono, tehnotronsko, super-industrijsko, digitalno, programsko, društvo znanja itd. Posmatrano kroz prizmu teorije ekonomske konver-gencije, ono se može nazvati i postformacijsko društvo. Postindustrijsko društvo se uslovno može tretirati kao temelj i uslov globalizacije, koja ima sopstvenu razvojnu lo-giku i manifestacije. U uzročno-posledičnom kontekstu, postindustrijsko društvo je uzrok, a globalizacija posledica.

Globalizacija i postindustrijska era su organski tijesno međusobno povezani i višestruko uslovljeni. Često se poistovjećuju, jer su globalizaciji prethodile kardinalne promjene naučno-tehničkog i tehnološkog progresa, tržišne organizacije privređivanja i liberalno-demokratske organizacije društveno-političkog života. Navedene promjene su mnogi autori (C. Ayres, J. K. Galbraith, D. Bell, T. Stounier i dr.) odavno označili kao os-novna obilježja postindustrijskog društva. U najrazvijenijim zemljama su još od 60-ih godina prošlog vijeka zapažene pojave koje su nagovijestile kraj formacijskog društ-veno-ekonomskog razvoja, među kojima je bio najradikalniji razvoj informacionih, ko-munikacionih, kosmičkih, biogenetičkih, transportnih i drugih tehnologija. E. Toffler (1990, p. 12) je pisao da će prelazak na postindustrijsko društvo postepeno rješavati konflikte između interesa društva i interesa korporacija (zagađivanje prirodne sredi-ne, gušenje ličnosti u hijerarhijskim strukturama i sl.), da će „prirodna prava” slobode i privatne svojine biti podređena visokom nivou kvaliteta života, da će ekonomski principi uvažavati socijalne aspekte, da će hijerarhijska organizacija biti zamijenjena mrežnom strukturom, a subordinacija kolegijalnošću, da će većina informacija postati svima dostupna i da će informacije i znanje postati objekti svojine kao „simbolički ka-pital”. Teško je provjeriti u kojem stepenu su se u praksi ostvarila navedena predvi-đanja, ali je sigurno da bi ti pokazatelji bili veoma različiti po raznim grupama zemalja.

Proces globalizacije je veoma tijesno povezan s formiranjem novih oblasti eko-nomije: „knowledge economy“ (ekonomija zasnovana na znanju, ili ekonomija znanja) i „information economy“ (ekonomija zasnovana na informacijama ili ekonomija informa-

G


29

cija). Informacije i znanje se u teoriji i praksi odavno razmatraju kao direktne proizvo-dne snage (immediately productive force) i strategijski faktor proizvodnje. Informacije imaju mnoga svojstva kao i svaka druga roba. Na tržištu se pojavljuje ponuda i tražnja informacija, koje imaju svoju cijenu, korisnost, troškove proizvodnje, prenosa i sl. Uni-kalni značaj daju im osobine da se mogu višestruko koristiti (jer se ne troše prilikom upotrebe, ali zastarijevaju i gube vrijednost), razni potrošači ih koriste na različite na-čine, skuplja im je proizvodnja (kreiranje) nego umnožavanje (kopiranje), pojavljuju se stalno u novim sadržajima i oblicima, imaju izraženu konkurenciju (posebno u medij-skoj i kompjuterskoj industriji). Značaj informacija u savremenoj ekonomiji i društvu dobro ilustruje formulacija iz Programa politike u oblasti informacionih resursa Uni-verziteta Harvard: „Bez materijala ništa ne postoji. Bez energije se ništa ne dešava. Bez informacija ništa nema smisla“ (The program of Information Resourses Policy 1989, p. 3).

Iako je princip racionalnosti osnova tržišne teorije i ponašanja tržišnih subje-kata, tržišno privređivanje karakteriše visok stepen nesigurnosti, rizika, neizvjesnosti i entropije. Zato očekivanja tržišnih subjekata često mogu biti nerealna. Informacije mi-nimiziraju neizvjesnost i rizik. „Informacija je pojam koji je direktno suprotstavljen terminu neiz-

vjesnost“ (Errou 1995, s. 98). Ona omogućuje pouzdanije planiranje budućnosti, povećava kvalitet odluka i širi horizonte tržišnog izbora (Clark 1985, p. 27). E. Toffler (1990, p. 172) smatra da se globalno društvo kreće prema slobodno organizovanoj i otvorenoj infor-maciji, koja će dovesti do revolucije u mišljenju, analiziranju, sintetizovanju i izražava-nju informacija, a samim tim i do skoka ljudskih kreativnih mogućnosti.

Danas se najznačajniji oblik konkurencije sprovodi između pojedinaca, kom-panija i država u znanju. Ono sve više postaje osnova i pretpostavka za stvaranje bo-gatstva kao vječnog ekonomskog motiva i predmeta izučavanja. Treća revolucija zna-nja dogodila se s Internetom. Omogućila je upravljanje i organizovanje na potpuno novi način, zasnovan na produktivnom korišćenju znanja. Ono je sve više potrebno za normalno funkcionisanje i preživljavanje tržišnih subjekata i ljudi uopšte. Znanje je postalo svima lako i relativno jeftino dostupno: bilo gdje i bilo kada, ono je tu, lebdi oko nas u vazduhu, u neograničenom kompjuterskom prostoru, prvenstveno zahva-ljujući brzom razvoju World Wide Web-a. Revolucija znanja se širi ogromnom brzinom. Ono se ne može ni izolovati, ni ograditi, ni ograničiti. Informaciona infrastruktura omogućuje da se znanje širi svijetom gotovo trenutno. Obrazovanje se pretvorilo u izuzetno efikasnu „tehnologiju“, koja prati sve savremene promjene. Upravo ljudi sa svojim znanjem čine organizacije različitim, manje ili više uspješnim (ili neuspješnim). Znanje je postalo prioritetan i strategijski resurs firmi. Ali, ono traži nove načine orga-nizovanja. Poslovi se moraju obavljati na drugačiji način od tradicionalnog, što zahti-jeva fleksibilne i inovativne (često virtualne) oblike organizacija, koje stvaraju uslove za konstantan protok kreativnih dostignuća. Ovdje se dobro uklapaju riječi B. Burnesa: „Suprotstavljajući staro s novim, nalazimo da ono što je važno kod novog nije snaga ljudskih mišića, ne-go snaga mozga; sposobnost da se čini inteligentno korišćenje informacija, radi stvaranja ideja koje daju


30

vrijednost i podržavaju konkurentnost“ (1994, s. 79), kao i zaključak J. Riderstrakea i K. Nordstro-ma: „U modernim kompanijama, između 70 i 80% rada zahtijeva intelekt” (2004, s. 16).

Koristeći različite izvore podataka, V. Meljancev (2001, s. 4) je tabelarno prikazao interesantne promjene strukture ukupnog kapitala (fizičkog i intelektualnog) za Zapa-dne zemlje i Japan u periodu dva poslednja vijeka (1800-1998). Odnos između fizičkog i ljudskog kapitala 1800. bio je 80% : 20% i stalno se mijenjao u korist ljudskog kapi-tala. Krajem prošlog vijeka navedeni odnos je bio 31% : 69%. Interesantno je da je tek 1950. taj odnos bio skoro identičan (52% : 48%), da bi se u periodu od 1913-1998. pot-puno preokrenuo (sa 69% : 31% na 31% : 69%). Isti autor navodi da je broj kompjutera od kraja 50-ih godina prošlog vijeka do 1999. povećan sa 2.000 na 200 miliona, od kojih su gotovo svi vlasnici bili korisnici Interneta (Ibid., s. 5). Smatra se da se tokovi infor-macione razmjene preko Interneta udvostručavaju svakih 100 dana, jer su transakcio-ni troškovi slanja informacija elektronskom poštom 2000. bili manji od uobičajene ne-koliko desetina, pa čak i 100 puta. Danas su vjerovatno manji i do hiljadu puta.

Informacije i znanje se značajno razlikuju od tradicionalnih proizvodnih re-sursa prvenstveno svojom neiscrpnošču i neograničenošću, kao i nemogućnošću pre-ciznog mjerenja troškova stvaranja „informacionog proizvoda”. Informatička tehnolo-gija omogućuje odvajanje proizvodnje od prirodnih resursa, kapitala od proizvodnje, proizvođača od proizvodnog procesa, egzistencije ljudi od fizičkog rada itd. Osnovne razlike između informacija i znanja su (Inozemcev 2000, s. 4):

─ Kad se informacija jednom proizvede, može postati dostupna širokom krugu ko-risnika, koji je usvajanjem (prijemom i predajom) ne otuđuju od ostalih korisnika. Drugačije je sa znanjem, koje ne postoji u objektiviziranom obliku, tako da je u autentičnom obliku dostupno isključivo svom kreatoru i nije otuđivo, a kada se predaje, mijenjaju se njegova prvobitna svojstva;

─ Informacija je tiražna, može se umnožavati, a troškovi proizvodnje svake sledeće kopije opadaju i teže nuli uporedo s tehničkim progresom;

─ Stvaranje novih znanja zahtijeva sve šire informacije, veće napore i veće troškove; ─ Dobijene informacije su dostupne i demokratične; ─ Znanja su rijetka, a rezultat su stvaralaštva ingenioznih pojedinaca visokog inte-

lektualnog nivoa; ─ Informacije mogu biti objekt svojine (property), dok se znanja pojavljuju kao objekt

vladanja (possession); ─ Informacija često ima karakteristike javnog dobra (public good), dok se znanje tre-

tira kao personalizovano dobro (personalized good ili customized good).

Znanje, informacije, umijeće, inovacije i nove ideje revolucionarno pomjeraju granice društvenog i ekonomskog rasta i razvoja, postaju ključno bogatstvo i proizvo-dni resurs i dominantno usmjeravaju kretanje „globalnog poretka” prema postindus-trijskoj eri.


31

1.2 Globalizacija vs. „nova ekonomija”

ajnovija tehničko-tehnološka revolucija (posebno u oblasti informati-ke i komunikacija, gdje se upotrebljavaju mikro procesori, optička vlakna, digitalne mreže, baze podataka, računari, laseri i sl.) ima veli-

ke ekonomske posledice. Najznačajnija se sastoji u stvaranju osnovnih infrastruktur-nih pretpostavki za tzv. postindustrijsku eru, u kojoj se relativizuju mnoge razlike (prostorne, vremenske, ekonomske, kulturne, etičke, političke, ideološke i druge) i ve-rifikuje teorija konvergencije, ali ne i ekonomska konvergencija. Preko znanja i infor-macija nezaustavljivo nadiru talasi globalizacije. Uslužni sektor je krajem prošlog vije-ka postao dominantan na globalnom planu sa 61% u dodatoj vrijednosti BDP (World

Bank 1999), s tendencijom daljeg i ubrzanog širenja. Inovacije u oblasti informacione tehnologije, kompjuterskih mreža, telekomunikacionih i transportnih sistema doprini-jele su povezivanju tržišta na svim rastojanjima i do sada neviđenom bumu međuna-rodnog kretanja kapitala, roba, usluga, ljudi, ideja i kulturnih vrijednosti.

U navedenim uslovima, ekonomija se naziva bestežinska, informaciona, mre-žna, digitalna, tehnotrona, E-konomija i sl. Prema mišljenju mnogih autora, to sve ge-neriše pojam „nova ekonomija”. Ona predstavlja sinergističku cjelinu koju čine: znanje (intelektualna svojina), digitalizovane komunikacije i informacije, Internet, mrežno poslovno povezivanje s veoma labavim granicama, tehnološke i organizacione inova-cije, virtualno i dinamično poslovanje, intrafirmska razmjena s eliminisanjem posred-nika i redukcijom tržišta, globalna konkurencija, Web elektronski biznis, fleksibilni proizvodni sistemi i organizacione strukture, svojinska i nesvojinska partnerstva itd. (S. Kotlica 2000, ss. 197-9). U skladu s navedenim trendovima formiraju se nove privre-dne grane, modifikuju klasični oblici poslovanja, eliminišu i/ili relativizuju tradicio-nalne vertikalne organizacione hijerarhijske i horizontalne strukture, mijenja struktura zaposlenosti i pomjeraju u pravcu uslužnog sektora, multiplikuje ljudsko znanje dos-tupnošću informacija i njihovom brzom obradom i distribucijom, automatizuju poslo-vne transakcije, doživljavaju pravi bum elektronska trgovina, bankarski On-line servisi i elektronski mediji. Posledice po ekonomiju su raznovrsne. Najpozitivnije su: skraći-vanje vremena obavljanja poslovnih transakcija, značajno smanjenje troškova poslo-vanja i cijena, povećanje prihoda i dobiti, smanjenje angažovanja poslovnih sredstava, povećanje produktivnosti, efikasnije popisivanje, bolje i brže opsluživanje kupaca itd. (P. Bjelić 2001, s. 29).

Ako imamo u vidu da se pod ekonomskom teorijom podrazumijeva naučno uopštavanje činjenica i dokaza o procesima i fenomenima, koji se odvijaju u ekonom-skoj stvarnosti, jasno je da se termin „nova ekonomija” može odnositi samo na nove uslove ekonomske stvarnosti, tj. na specifične i nove oblike organizovanja privrednih aktivnosti, nastale pod dominantnim uticajem ranije navedenih faktora. Ona se ne mo-

N


32

že poistovjetiti s novom ekonomskom doktrinom1, jer ne polazi od unaprijed postav-ljenih principa i stanja, nego ih dinamično formira, prilagođava, usklađuje i razvija. Za razliku od ekonomije shvaćene kao ekonomska teorija ili ekonomska nauka, koja je u teorijsko-metodološkom smislu ograničena (apstraktna, relativna, hipotetična, plurali-stična, kasni s objašnjenjem pojava, ideologizovana, modelski instrumentalizovana, otvorena prema promjenama), „nova ekonomija” predstavlja zbir manifestacija savre-mene ekonomske stvarnosti. Kao takva, ona ima svoje konkretne i/ili virtualne orga-nizacione oblike, razvojnu logiku, zakone postojanja i mijenjanja „spoljašnjeg svijeta”. Zato je zadatak savremene ekonomske nauke da objasni razne probleme, procese i fe-nomenologiju „nove ekonomije”, da istraži i otkrije njene najopštije, fundamentalne principe organizacije ekonomskih aktivnosti, u njihovim tijesnim međusobnim odno-sima zavisnosti i povezanosti sa socijalnim, političkim, ideološkim, institucionalnim, kulturnim, ekološkim, etičkim i drugim procesima (npr. odnos prema tržišnom priv-ređivanju, konkurenciji, preduzetništvu, svojini, državnom regulisanju, pojedinim ob-licima društveno-ekonomskog poretka, održivom razvoju itd.). Sličnost između ekonomske teorije i „nove ekonomije” nazire se u primjeni sintetizovanog i multidisciplinarnog znanja, koje omogućuje prilagođavanje opštim zakonima ekonomskog razvoja, usavršavanje mehanizama funkcionisanja i organiza-cije makro i mikro privrednih (poslovnih) sistema (na nacionalnom i međunarodnom nivou) i afirmaciju principa racionalnog ekonomskog ponašanja privrednih subjekata. Ali, dok ekonomska nauka kao nastavna disciplina sintetizuje dostignuća više nauka i objašnjava zakone biznisa i mehanizme njegove realizacije, metode privređivanja i konkurisanja, ekonomsku politiku, probleme i protivurječnosti prakse raznih ekonom-skih oblasti (odnosno ponašanja ljudi u procesu ekonomskih aktivnosti u cilju efikas-nog korišćenja ograničenih proizvodnih resursa i/ili upravljanja njima), „nova ekono-mija” predstavlja isključivo oblike njihovog ispoljavanja (realizacije, manifestovanja). Nije zanemarljiva još jedna sličnost između ekonomske nauke i „nove ekonomije”, ko-ja se odnosi na manju ili veću ideologizovanost („objašnjenja i opravdanja” u žargonu M. Blauga). U tom smislu možemo navesti da M. Kastels pominje „novu kapitalističku ekonomi-ju, koja zaobilazi područja koja za nju ne predstavljaju vrijednost“ (prema: V. Drašković 2002, s. 24).

Ekonomsku nauku interesuju svi savremeni ekonomski problemi (inflacija, nezaposlenost, državni rashodi, energetska kriza, regionalne razlike u razvijenosti, spoljna zaduženost, budžetski deficiti, glad, siromaštvo, nejednakost, zagađivanje čo-vjekove okoline, ekonomske krize i sl. „Novu ekonomiju” interesuje samo (ili uglav-nom) ostvarenje kokurentske prednosti, kompetentnosti i odgovarajućeg poslovnog uspjeha, koji se izražava preko raznih ciljnih pokazatelja (profit i sl.), a koji je moguć (ostvarljiv) putem najboljeg funkcionalnog, organizacionog, vremenskog i prostornog kombinovanja ograničenih faktora proizvodnje i alternativnih načina njihove upotre-

1 Učenje o nečemu izloženo kao sistem; skup mišljenja jednog teorijskog pravca (škole).


33

be2. Pošto ekonomska teorija izučava funkcionisanje ekonomije (privrede), a „novu ekonomiju” doživljavamo kao specifičan i savremen oblik privređivanja, proizilazi da ekonomska teorija, pored ostalog, kao predmet izučavanja ima i fenomenologiju „no-ve ekonomije”. Drugim riječima, ekonomska teorija je „filozofija privrede”, koja istra-žuje tipove ekonomskog ponašanja, organizovanja i privređivanja (uopšte, pa i „nove ekonomije” posebno), njihovu evoluciju, ciljeve, kriterijume, svojinske i ugovorne obli-ke, sistem interesa i motivaciju subjekata privredne djelatnosti, itd.

Nobelovac M. Allais (1989, с. 27) je ukazivao na „neophodnost sinteze i bezuslovnog

potčinjavanja lekcijama prakse” savremene ekonomske nauke, aludirajući na njenu apstrak-tnost i sve veću specijalizaciju na razne oblasti (teorija cijena, instituta, rizika, novca, razvoja, međunarodne razmjene, tržišne ravnoteže, racionalnog ponašanja, itd.). Ta specijalizacija je, prema njegovom mišljenju, potrebna i poželjna, ali mora uvažavati neophodnost naučne sinteze. Potpuna objektivnost u odražavanju prakse je nemoguća (jer je nemoguće donositi konačne zaključke o odnosu ljudi i predmeta, kako on kaže), ali je potrebno ulagati napore da joj se što više približimo. On se zalaže za približa-vanje ekonomske teorije realnosti i pronalaženje osnova na kojima se može normalno izgrađivati ekonomska i socijalna politika. „Nova ekonomija” je (više praktičan nego teorijski) fenomen za uvažavanje, poklanjanje pune pažnje i temeljne naučne analize, posebno s aspekta potrebe prilagođavanja lokalnog preduzetničkog ponašanja global-nom, a ništa manje i aktuelne ekonomske politike. Еkonomska teorija stalno mora biti otvorena prema promjenama u realnoj praksi.

Promjene koje sobom donosi „nova ekonomija” su, na određeni način, izvje-sne i predvidive: dinamične, složene, neravnomjerane, informaciono bogate, tehnolo-ški savremene i inovaciono intenzivne. Navedena realnost „nove ekonomije” se mora respektovati i implementirati u svim razvojnim planovima koji se zasnivaju na prila-gođavanju spoljnjem okruženju, što većem mogućem zadržavanju sopstvenih specifič-nosti i potrebi maksimizacije sopstvene korisnosti. Jer, „nova ekonomija” istupa kao socio-istorijsko i ekonomsko okruženje koje (u sprezi s globalizacijom kao njenim ge-neratorom) relativizuje čak i nacionalni suverenitet, institut državnog regulisanja i pri-mjenjivost bilo koje poznate ekonomske teorije u objašnjenju njenih fenomena. Ali, još se ne može govoriti o novoj originalnoj teoriji, zasnovanoj na odgovarajućoj paradi-gmi. Iako počiva na sintetizovanom mišljenju, multidisciplinarnom naučnom pristu-pu, relativiziranoj skali vrijednosnih kriterijuma, prevazilaženju jednostranosti i is-

2 Većina tumačenja suštine ekonomije kao nauke o racionalnom izboru oslanja se na definiciju L. Robbinsa, prema kojoj ekonomija proučava ljudsko ponašanje kao odnos između neograničenih ciljeva (ljudskih pot-reba) i oskudnih resursa koji imaju alternativne upotrebe. Interesantno je da autori većine savremenih udž-benika iz ekonomije isključivo veličaju zasluge L. Robinsa, zaboravljajući pri tome da je mnogo vremena prije njega pop T. R. Malthus ukazao na ograničenost hrane (kao resursa koji se razvija po aritmetičkoj pro-gresiji) u odnosu na porast broja stanovnika kao nosioca potreba (koji se uvećava po geometrijskoj pro-gresiji). Čini se očiglednim da je nosilac ideje, ipak – T. R. Malthus.


34

ključivosti, najsavremenijim naučno-tehnološkim dostignućima i sl., „nova ekonomi-ja”, ipak, ne znači stvaranje neke nove teorijske ekonomske paradigme,3 čijim bi se formiranjem osavremenila i obogatila ekonomska nauka, odnosno ekonomska misao. Do danas je utemeljeno desetak naučno zasnovanih i originalnih teorijskih ekonom-skih paradigmi: fiziokratska, merkantilistička, klasična, marksistička, institucionalna, keynesijanska, neoklasična, neokeynesijanska, novo keynesijanska, neoinstitucionalna i dr. Bez obzira na sve greške i prigovore koji im se mogu uputiti, kao i koncepcijsko-metodološke protivurječnosti, sve navedene ekonomske teorije su analizirale a) slože-nu ekonomsku stvarnost, b) izbor kao način rješavanja osnovne protivurječnosti eko-nomske stvarnosti, i c) izvorne ekonomske motive. Savremene ekonomske teorije rješavaju istovjetne zadatke u uslovima kompleksne „nove ekonomije” i dinamičkih promjena koje ona inicira. Heterogeni svijet ekonomije nikada se nije mogao teorijski objasniti kao homogena i neprotivurječna konstrukcija. Pogotovo to važi za izuzetno složeni i virtualni svijet „nove ekonomije“.

Posmatrajući s ontološkog aspekta, preko objekta istraživanja ekonomske nau-ke, jasno je da je postindustrijska era već nastupila u privredno razvijenim državama. Težište privređivanja je prešlo na uslužnu sferu, a limitirajući (samim tim i strategij-ski) resursi su postale informacije i akumulisano znanje. Tržišna privreda i „homo eco-nomicus” ne iščezavaju, ali ih značajno zamjenjuju mrežna i virtualna ekonomija, elek-tronska trgovina, intrafirmska razmjena, kreativni specijalisti slobodne individualno-sti i partnerska jednakost (koja zamjenjuje hijerarhičnost). Savremeno privređivanje, stvara određene ontološke pretpostavke za formiranje postindustrijske paradigme, koja se često poistovjećuje s „novom ekonomijom”. Posmatrajući razvoj kroz prizmu relacije industrijsko-postindustrijsko, jasno je da je prvi član relacije iscrpio sebe, što znači da privrede u krizi (kao što je naša) na putu oporavka trebaju da se orijentišu na postindustrijske vrijednosti i principe privređivanja. Nijesu manje značajne ni gnoseo-loške pretpostavke nove paradigme, jer je postindustrijska civilizacija itekako uticala na usavršavanje procesa saznanja. Iako formalna logika, dijalektički metod, matema-tički metod (linearno programiranje i sl.), sistemski pristup i dr. zadržavaju svoj nau-čno-istraživački značaj u ekonomskoj nauci postindustrijske ere, čini se da porast zna-čaja informacija, poslovnog umrežavanja i virtualnosti sve više stavlja akcenat na do-minaciju analitičkih modela, sistemsko-strukturnih i funkcionalnih analiza, kao i dru-gih savremenih metoda za obradu informacija. To znači da jednostrani monistički pri-stupi ustupaju mjesto kompleksnijim– pluralističkim (R. Nurejev 1993, ss. 144).

3 Paradigma je grčka riječ (παραδειγµα) koja znači primjer za ugled, uzor, obrazac, ali se upotrebljava u raz-ličitom smislu. U našem slučaju se misli na fundamentalnu ekonomsku teoriju koja dominira u određenom momentu (periodu) njenog razvoja. U osnovi svake paradigme leži neka opšta ideja vodilja ili koncepcija, koja svoj konkretni izraz nalazi u a) polaznim ili prvobitnim shvatanjima i b) sistemu osnovnih principa, za-kona ili dovoljno vjerovatnih hipoteza.


35

1.2.1 „Nova ekonomija”, progres i civilizacijski pristup

ovjek i društvo uvijek teže progresu. Progres je prirodni, istorijski i zakonit proces kretanja. Osnovu društvenog progresa čini ekonomski progres. Otuda potreba za stalnim proučavanjem faktora i zakona eko-

nomskog razvoja (koji su promjenjivi u vremenu i prostoru), i objašnjenjem ekonom-skih procesa i fenomena u prošlosti i sadašnjosti, u cilju predviđanja budućnosti, sma-njenja neizvjesnosti i stohastičnosti i identifikovanja pokretačkih snaga društveno-eko-nomskog progresa. „Nova ekonomija” ostvaruje progres zahvaljujući novim i origi-nalnim metodama privređivanja, organizovanja, komuniciranja, obrade i distribucije informacija, razmišljanja, ponašanja i djelovanja. Konkretno, ona svoj uspjeh zasniva na prevazilaženju, ujednačavanju i neutralizaciji razlika u razvijenosti, kulturi, naciji, politici i sl., na harmonizaciji poslovnih interesa i razlika i konvergenciji polarizovanih društveno-ekonomskih sistema. Ona počiva na globalizaciji razvojnih ciljeva i djelat-nosti iz svog domena. U tom kontekstu se može postaviti suštinsko pitanje: da li se na taj način smanjuje ili povećava osnovna suprotnost ekonomske stvarnosti između ne-ograničenih ljudskih potreba i ograničenih prirodnih resursa? Analize raznih autora s raznih aspekata dale bi različite i protivurječne odgovore.

„Nova ekonomija” dobro korespondira s civilizacijskim pristupom, koji pos-matra razvoj društva kroz prizmu jedinstva svih oblasti društvenog života i odnosa, a privredne odnose kao njihov podsistem, koji ima a) organizacioni ili tehničko-ekono-mski aspekt (gdje su ekonomski odnosi usmjereni na racionalno i efikasno korišćenje raspoloživih resursa) i b) socijalno-ekonomski aspekt (gdje su ekonomski odnosi odre-đeni karakterom svojinskih odnosa). Sve navedene aspekte „nova ekonomija” u prak-si u manjoj ili većoj mjeri uspješno rješava i koristi, jer uvažava: a) složene međuso-bne veze i uticaje između ekonomskih, socijalnih, političkih, kulturnih, i drugih subje-kata privredne djelatnosti, b) multidisciplinarni i sistemski naučni pristup, c) relativi-ziranu skalu vrijednosti i standarda, d) razvojne specifičnosti (različite uslove i nivoe razvijenosti), e) virtualizaciju poslovnih odnosa, f) fleksibilnost vremenskih rokova, prostornih dimenzija i konkretnih organizacionih oblika i uslova partnerske saradnje. Tendencija pretvaranje jednostranih obilježja (unification) u njihovo istinsko jedinstvo (unity), koju je davno primijetio A. Toynbee (1934, p. 150), je savremena real-nost koju „nova ekonomija” sadrži, podrazumijeva i maksimalno uvažava. To je pos-tao kriterijum civilizacije, pored dostignutog nivoa ekonomskog razvoja, uvažavanja istorijskih tradicija, socijalne motivacije, institucionalne izgrađenosti, demokratskih dostignuća i ljudskih prava. Na neophodnost i afirmaciju takvog (civilizacijskog) me-todološkog pristupa društvenom razvoju uticale su mnoge evolucione i revolucione (u smislu u kojem ovaj termin upotrebljava T. Kuhn - 1974) promjene kapitalističkog i so-cijalističkog sistema (koje su poslije dugotrajnih ideoloških polarizacija potvrdile prin-

Č


36

cip njihove konvergencije), kao i najnovija naučno-tehnološka dostignuća. Na taj način su prevaziđene zastarjele predstave o linearnom, nealternativnom i strogo determini-sanom razvoju, tradicionalna šema4 faktora proizvodnje i ekonomskog rasta (rad, ze-mlja, kapital), apsolutizovanje bilo kojeg oblika svojine, zastarjelo tumačenje socijalno-ekonomske uloge države i jednostrane „mesijanske” monističke teorije razvoja (libera-lizam, monetarizam i sl.). Navedena koncepcija maksimalno uvažava brzi tehnološki napredak i povećani značaj uslužne (i u okviru nje informacione) komponente eko-nomskog rasta, kao i razna ekološka, socijalna, bihejvioristička i druga ograničenja,

Vjerovatno se ne može u potpunosti govoriti o „dolasku sasvim nove civilizacije u

najširem smislu riječi”, kako je prije četvrt vijeka metaforično predviđao A. Toffler (1980, p. 30). Ali, „novoj ekonomiji” se mora priznati formiranje nove razvojne koncepcije, koja je oslobođena mnogih tradicionalnih balasta. Ona u razvojnom smislu može pretendo-vati na određenu paradigmatičnost, jer temeljno mijenja sve oblasti života i privređi-vanja, kao i opšte konture društva. I. Naisbit je u radu „Megatrendovi: deset novih pravaca koji mijenjaju naš život” (1982) skoro nepogrešivo prognozirao mnoge od dominantnih tendencija u poslednje tri decenije: prelaz od industrijskog društva ka informacionom, od „forsirane tehnologije” ka „visokom ljudskom elementu”, od nacionalne ekonomije ka svjetskoj, od kratkoročnih orijentacija ka dugoročnim, od centralizacije ka decentra-lizaciji, od institucionalne pomoći ka samopomoći, od predstavničke demokratije ka demokratiji participacije, od hijerarhijskih sistema ka sistemima druženja. U kasnijoj knjizi „Megaznačajni izbor: varijante sjutrašnjice” isti autor je sve navedene tendencije zbi-rno obuhvatio u najznačajniju karakteristiku naše epohe: „prelaz od izbora ili - ili ka društvu sa širokim dijapazonom izbora” (1985, p. 13-6).

Ne možemo se složiti s univerzalnošću ovog poslednjeg principa, jer su disku-tabilni obuhvat društva koje ima širok dijapazon izbora i sloboda izbora. Ona se često guši i redukuje na razne načine i na svim nivoima: individualnom, lokalnom, nacio-nalnom, internacionalnom i globalnom. Pri tome je redukcija izbora proporcionalno srazmjerna institucionalnom vakuumu, a on je, na žalost, široko rasprostranjen i one-mogućuje razvoj mnogih država i regiona. U tom smislu, koristeći široko raspros-tranjeni pojam postindustrijsko društvo, koje se u literaturi različito naziva (kibernet-sko, informaciono, civilizacija trećeg talasa, ekološko, postkolektivističko, humanita-rno, postoptimalno, tehnotrono, digitalno itd.), moramo biti svjesni njegove ograniče-nosti, uslovnosti i nesavršenosti, posebno s aspekta njegove rasprostranjenosti u svije-tu. Iako “nova ekonomija” u principu pruža velike mogućnosti idejne konkretizacije i

4 Pretvaranje informacije u važni proizvodni resurs na određeni način podriva radnu teoriju vrijednosti, proširuje šemu faktora proizvodnje i prouzrokuje mnoge praktične posledice. Naime, tehnika istiskuje čov-jeka iz pojedinih oblasti materijalne proizvodne sfere, što se odražava na socijalni sistem (preko porasta ne-zaposlenosti, itd.). U vezi sa tim, niče cijeli kompleks pitanja vezanih za preispitivanje izvorne uloge živog rada u stvaranju viška proizvoda, za mogućnost mjerenja vrijednosti različitih informacionih usluga na bazi apstraktnog rada, itd.


37

samodokazivanja, postoji značajan (rekli bi možda fatalan) raskorak između razvije-nog i nerazvijenog svijeta u pogledu primjene njenih pozitivnih efekata.

Savremena ekonomska nauka, u skladu s Pareto principom, pod uticajem raz-nih etičkih i demokratskih načela, podrazumijeva da je maksimizirajuće ponašanje ekonomskih subjekata dopušteno samo ako ne ugrožava interese drugih privrednih subjekata. Njihovi interesi su zaštićeni pravnim normama, čija je razvijenost mjerilo razvijenosti „pravne države”. Posmatrano s tog aspekta, pravo predstavlja kompromis između ekonomije i morala. Analiza ovog aspekta “nove ekonomije” bi dovela do dra-matičnih i razočaravajućih rezultata, koji se samo medijski pominju i jasno naziru. Etičko-ekonomska analiza “nove ekonomije” obuhvatila bi mnoge problematične as-pekte, među kojima su: preispitivanje doslednosti primjene tržišnih principa poslova-nja, privatizacije i porijekla imovine, valorizacija novih vrijednosti, narušavanje i redu-kcija konkurencije, eksploatacija resursa, stepen protivurječnosti privatnih i društve-nih interesa, poštovanje standarda profesionalne etike, jaz između materijalnih i ljud-skih vrijednosti, položaj malih i nerazvijenih zemalja i izazivanje ekoloških problema.

1.2.2 Praktičnost ili paradigmatičnost vještine „nove ekonomije”

nogi autori pridaju „novoj ekonomiji” paradigmatičan značaj, ali ne u teorijskom, nego isključivo u praktičnom smislu. Ključne elemen-te te „nove naučne paradigme” A. Dragičević i D. Dragičević (2003, s

36) u samorazvijajućoj sposobnosti obrade podataka (u pogledu obima, složenosti i brzine) vide sposobnosti njihovog rekombinovanja i decentralizovanoj fleksibilnosti. Nameće se zaključak da se prije može govoriti o tehnološkoj paradigmi (informacio-noj, komunikacionoj, transportnoj i dr.) nego ekonomskoj, jer se prva primjenjuje u „novoj ekonomiji”, koja se na nju oslanja i od nje prima dominantan uticaj. Ne slaže-mo se s konstatacijom B. Ilića da „nastaje nova ekonomija u teorijskom ... smislu” (2004, s. 115), jer je ona, pored ostalog, kontradiktorna i s njegovim prethodnim pravilnim shvata-njem da ona „ne ukida ekonomske zakone”, nego samo „demonstrira novi kvalitet ekonomskog rasta i

otkriva nove mogućnosti saradnje i razvoja”, (Ibid., s. 106). Čini se da „nova ekonomija”, ma-kar u pojedinim segmentima (npr. u dijelu konkurencije), značajno relativizuje i redu-kuje izbor i ekonomske zakone, ali ne formuliše neke nove. To je možda njena najveća paradoksalnost. Jer, ona u principu povećava informisanost i suštinski širi horizonte izbora. Tu očigledno postoji raskorak između prividnog i stvarnog, koji je logičan s aspekta raznih nivoa, asimetričnosti i selektivnosti informisanja.

Nesporno je da se ekonomska stvarnost drastično mijenja pod uticajem nave-denih visokih tehnologija: rađaju se novi oblici proizvodnih, poslovnih i organizacio-nih odnosa, povećava se sistemska kompleksnost, integracija, virtualnost, spontanost,

M


38

komunikativnost, alternativnost, samostalnost, adaptibilnost, globalnost, inovativnost, dinamizam, organizovanost i institucionalnost, a smanjuje se konfliktnost, predvidi-vost, modulska zavisnost, upravljačka hijerarhičnost i birokratičnost. Uz relativizaciju i redukciju konkurencije, kao i sve veću virtualizaciju i umrežavanje poslovnih odno-sa, „novu ekonomiju” karakteriše: a) obezbjeđivanje fleksibilnih uslova za poslovno partnerstvo, b) pravedno nagrađivanje učesnika u poslu shodno dogovoru, c) zaštita prava svojine, preduzetništva i inovatorstva, d) sistemska, organizaciona i poslovna prilagodljivost, e) vremenska oročenost poslovne saradnje, f) relativizacija prostornih udaljenosti, g) brzina i pouzdanost komunikacija i kontrole, h) dinamičko usklađiva-nje partnerskih odnosa i j) sužavanje granica organizacione hijerarhičnosti.

Može li se govoriti o teorijskoj paradigmatičnosti „nove ekonomije”? Infor-maciona, virtualna, mrežna, digitalna, participirajuća i „učeća” ekonomija ne predsta-vlja novu teorijsku konstrukciju, niti ima paradigmatičan značaj. Ona još ne nudi neku novu teorijsku koncepciju, niti kontrasno protivurječi starim i postojećim. To joj, oči-gledno, nije ni cilj, ni potreba. Ona kao specifičan, savremen i tehnološki intenzivan oblik privređivanja realizuje sopstvene ciljeve koje su trasirali njeni kreatori. Na eko-nomskim teoretičarima je da utvrde sličnosti i odstupanja s postojećim ekonomskim modelima, i da ih eventualno dorade i prilagode novim fenomenima, protivurječnos-tima i paradoksima (od kojih je možda najveći globalno širenje tržišta i sužavanje kon-kurencije putem intrafirmske razmjene i raznih oblika partnerske i mrežne saradnje).

Dosadašnja privredna istorija svjedoči o traženju nekog idealnog ekonomskog poretka i pokušajima da se on ostvari. Na utopičnost takvih pokušaja stvaranja eks-kluzivnog i unikatnog ekonomskog modela pravilno ukazuje M. Jakšić (2005, s. 65), koji umjesto utopije preferira sistem evolucije, a umjesto „Velikog poretka” kompleksnost raznosvrsnih sistema. Ne postoji univerzalna ili meta-ekonomska teorija i paradigma za sva vremena. Ali, postoji economy u smislu konkretne privrede, a ona se mnogo više zasniva na vještinama, znanjima i ekonomskim politikama, nego na jalovim teorijskim apstrakcijama iz udžbenika. U smislu ekonomije kao vještine (mnogi tvrde da ekonomija nije nauka nego ars kao umjetnost i vještina privređivanja – prim red.), nema sumnje da se „novoj ekonomiji” može pripisati originalna paradigmatičnost. Nije slučajno J. N. Keynes, otac J. M. Keynesa, isticao vještinu ekonomije kao treću dimenziju koja ekonom-skom politikom balansira pozitivnu (šta jeste) i normativnu ekonomiju (šta treba da bude). posmatrano s aspekta pozitivne i normativne ekonomije, „nova ekonomija” ne-ma odgovarajuću teorijsku paradigmu, ali je itekako ima s aspekta vještine i ekonom-ske politike (makro i mikro).. U tom smislu, podržavamo shvatanje M. Jakšića (Ibid., s. 67) da je „metodologija vještine ekonomije obuhvatnija, kompleksnija, manje deterministička, podrazu-

meva poznavanje institucija i mreža i tkiva privrede i društva”. Može se dodati da je ona razno-vrsnija, dinamičnija, prilagodljivija i prioritetnija (vremenski i po značaju). Navedeni kontekst potencira paradigmatičnost vještine „nove ekonomije”, koja razvoj usmjera-


39

va u skladu s realnim okolnostima u okruženju, a na njih presudno utiče informa-ciono-komunikacijski tehnološki bum i odgovarajući porast uslužnih djelatnosti.

„Nova ekonomija” svojim konkretnim praktičnim manifestacijama zaobilazi sve do sada poznate paradigme teorijske ekonomije, pa čak i institucionalizam, i to na izuzetno paradoksalan način: vodeći akteri maksimalno forsiraju slobodu sopstvenog izbora, zasnovanu na dostupnosti najsavremenijim tehnologijama, ograničavajući iz-bor drugih, onih zaostalih. Ali, to nema nikakve veze s teorijskom ekonomijom. To je samo rekombinovana paradigma dominacije, presvučena u ruho navodne „globalne konkurencije“, čiji je moto u grupno-partnerskom konkurisanju i top kompetencijama najrazvijenijih u odnosu na sve ostale, nadnacionalnom institucionalizovanju i što ve-ćoj kontroli, kao i prevazilaženju mnogih razlika (zbog dominacije ekonomskih inte-resa), uz zadržavanje pa čak i forsiranje najvažnije razlike – u ekonomskoj razvijenosti i moći (odsustvo ekonomske konvergencije). A kad se kontroliše (i globalno eliminiše) konkurencija, širenje moći i njeno pretvaranje u svemoć postaje rutinska stvar tehnike (operacionalizacije), taktike i strategije. Uvijek se preko tehnike i tehnologije – sada informatičke, komunikacione, transportne i druge, ostvarivala konkurentna prednost, dominiralo tržištem i uvećavala svojina. Zato „tajna ekonomije, ako uopšte postoji, nije ni u tr-

žištu, ni i svojini, nego u konkurenciji“. „Nova ekonomija” ima izuzetne razvojne performa-nse, zasniva se na intenzivnoj razvojno-praktičnoj paradigmi, kojom se superiornost i moć pretvaraju u svemoćne kompetencije, koje u mnogim segmentima poprimaju glo-balna obilježja.

Promjene brzometno nastupaju, smjenjuju se i mijenjaju praktične aspekte ekonomske paradigme. Sukobljavaju se mišljenja o tome, ali osnovni ekonomski moti-vi ostaju vječni i nepromjenjivi, a ekonomska nauka kaska u potrazi za zakašnjelim objašnjenjima dinamične privredne prakse. Ekonomija kao nauka je previše interdis-ciplinarna i potčinjena politici da bi mogla često mijenjati i definisati paradigmatične teorijske modele koji bi bili univerzalno prihvaćeni. Budućnost je neizvjesna, ona bitno zavisi od ekonomije i politike, sve više od čovjekovog odnosa prema ekologiji, moralu i ekonomskim institutima, a kako izgleda – najviše od znanja i tehnoloških inovacija. Široko nastupa era i paradigma znanja. To je možda najveća pouka (da li i utjeha?) za napaćeno stanovništvo većine postsocijalističkih i mnogih drugih nerazvijenih država. Možda je najveća i paradoksalna vrlina „nove ekonomije” upravo u tome što gradi mnoge kolektivne (umrežene) vrijednosti i odnose upravo preko forsiranja, afirmacije i valorizovanja individualnih znanja. Jedino za znanje nema barijera, a to je za sve, ipak, najveća šansa i izazov budućnosti.


40

1.2.3 Nova ekonomija i izbor

ećina autora svodi suštinu ekonomske nauke na izbor, polazeći od limitiranosti resursa. Pri tome se efikasnost, racionalnost i drugi oblici ekonomskog ponašanja funkcionalno posmatraju u kontekstu izbora.

Slobodan ekonomski izbor je uvijek bio i ostao neostvareni ideal za mnoge ekonomske subjekte, koliko god bio poželjan, demokratičan i prirodan. Na putu slobodnog eko-nomskog izbora bila su mnoga ograničenja, koja su u raznim vremenima i prostorima imala manji ili veći uticaj na njegovu redukciju. Posebno je bilo snažno ograničavajuće dejstvo pseudotržišnih struktura (monopolska vlast – monopoly power i dr.), državna intervencija (government controls), društvena dobra (public goods), spoljni efekti (exter-nalities), fijasko tržišta (market failures) i asimetrične informacije (asynetric information).

Dok je suština teorijske ekonomije u analizi izbora, suština prakse „nove eko-nomije” je u monopolskim težnjama da se izbor što više redukuje, posebno u dijelu konkurencije kao osnovnog problema koji se teži prevazići stvaranjem top kompeten-cija i međunarodne kontrole tržišta. Pri tome se interesno, virtualno, mrežno, organi-zaciono, informatički, komunikacijski, inovacijski, strategijski i na druge načine prevazilazi pluralizam poslovnih odnosa u ekonomskoj stvarnosti, brojnost i složenost njenih subjekata, brojne protivurječnosti, kulturološke i druge razlike i sl. Formalizam, sofisticiranost, nestalnost i neproceduralnost partnerske saradnje, kombinovanje zna-nja, vještina i kompetencija se koristi u cilju eliminisanja moguće konkurencije, stvara-nja ključnih i/ili top kompetencija, smanjenja i podijele troškova i rizika, lakšeg pris-tupa nedostajućim resursima itd.

Ako je tačno da je suština ekonomije u izboru, onda je tačno da se u uslovima redukovanog izbora (koji, kako rekosmo, u pojedinim segmentima važi i za „novu ekonomiju”) redukuje i sama ekonomija. Da li to znači da „nova ekonomija”, koja je velikim dijelom orijentisana na eliminisanje ekonomske konkurencije (stvaranjem par-tnerskih mreža i tzv. „globalne” konkurencije kao providne fasade, virtualnim zaobi-laženjem regularnih ekonomskih zakona i pravila ponašanja, intrafirmskom razmje-nom, monopolizacijom itd.) predstavlja redukovaniju ekonomiju od dosadašnje priv-redne prakse? Za pravilan i naučno zasnovan odgovor su potrebne šire analize i ela-boracije, ali nam razmišljanja idu u pravcu pozitivnog odgovora. Jer, veliko je učešće intrafirmske razmjene u ukupnom svjetskom izvozu (1993. je iznosilo 33,3% - UNC-TAD 1995, p. 193). Danas je to učešće veće, iako ga je teško izračunati u realnom iznosu. Poznato je da unutar TNK ne djeluju zakoni slobodnog tržišta, nego se formiraju unu-trašnje cijene koje one diktiraju. Kada se uzme u obzir njihova brojnost, razgranatost, veličina i ekonomska moć, proizilazi da samo 1/4 svjetskog tržišta funkcioniše u uslo-vima „slobodnog“ tržišta, dok su ostale 3/4 obuhvaćene specifičnim korporacijsko-ko-mandnim, intrafirmskim i mrežnim „planskim“ sistemom. Ta činjenica upućuje na za-

V


41

ključak da na globalnom nivou egzistira specifičan, konvergentan i redukovan ekono-mski sistem, koji predstavlja strategijsku kombinaciju tržišnih i planskih regulatora.

Može se postaviti i jedno suprotno, ali logično pitanje: šta bi stvarno bilo u uslovima postojanja mogućnosti idealnog i potpunog izbora i da li bi izbor tada mo-žda nestao, kako smatra B. Loasbi, tj. da li bi ostali samo stimulans i reakcija (prema: M. Jakšić, Ibid., s. 66)? Vjerujemo da će izbor uvijek postojati, jer je imanentan ljudskoj prirodi. Ne treba ići iz jedne utopije u drugu, pa pretpostavljati nemoguće stvari, kao što je konkretno Loasbi pretpostavio izvjesnu budućnost, u kojoj, kako navodi, ne bi bilo izbora. Previše je izvjesno da je budućnost neizvjesna.

Pored toga što analizira izbor pravaca (načina) korišćenja ograničenih resursa kojima društvo raspolaže za zadovoljenje narastajućih i praktično neograničenih pot-reba (kao alternativnih i konkurišućih ciljeva) i složenu ekonomsku stvarnost (koja se nalazi u stalnom preobražaju), ekonomska teorija izučava i izvorne ekonomske moti-ve. Oni su veoma malo ili ni malo podložni promjenama, čak i u dužem vremenskom periodu. Posmatrano kroz tu prizmu, analizom osnovnih interesno-profitnih ekonom-skih motiva „nove ekonomije”, može se doći do objektivnog zaključka da je ekonom-ska motivacija praktično ostala ista. Prema tom kriterijumu se ne može ni govoriti o „novoj ekonomiji“. To ne umanjuje potrebu značajnih promjena u tematskoj proble-matici ekonomske teorije, izazvanih odgovarajućom dinamizacijom konkretnih prom-jena u ekonomskoj stvarnosti, koje su nastale pod direktnim uticajem fenomena „nove ekonomije”, odnosno niza novih ekonomskih pojava i procesa koji su u toku i koji se inovaciono ubrzavaju i usavršavaju.

Mrežno poslovno povezivanje značajno redukuje ekonomiju preko faktora proizvodnje, jer u principu najviše koristi tri faktora: informacije (software), ljudska znanja i infrastrukturu (hardware). Povećava se njihova mobilnost, multifunkcional-nost i fleksibilnost. Pored toga, mrežna ekonomija zavisi od klasičnih ekonomskih za-kona, kao npr. ekonomije obima, jer vrijednost mreže raste s povećanjem broja njenih korisnika. Navedeni fenomen mijenja ustaljene predstave o rijetkosti kao osnovi koris-nosti. S druge strane, sve više se prevazilazi klasična trgovina i modifikuje tradicio-nalni pojam tržišta, jer se veliki dio kupoprodajnih transakcija obavlja elektronski, u virtualnom prostranstvu. Fizičke kontakte zamjenjuju digitalni. Povećava se informi-sanost učesnika razmjene, asimetričnost informacija gubi na značaju na srednjim i ni-žim nivoima. Ekonomija informacija je bitno drugačija od ekonomije stvari, u pogledu zadržavanja i prenosa prava svojine, mogućnosti kopiranja, troškova skladištenja, za-starijevanja. Ekonomija kao privreda transformiše se organizaciono, strukturno i funk-cionalno. I teorija granične korisnosti se dovodi u sumnju u slučaju proizvodnje i dis-tribucije digitalnih proizvoda. Usluge više nijesu jedina neopipljiva vrsta vrijednosti. Tržište u pravom smislu riječi postaje konverzacija u kojoj dominira značaj kupca. Ku-pac drastično plaća eventualnu želju da prati sustižuće promjene i inovacije, što poga-


42

đa njegov standard. Šta reći o ogromnoj većini stanovništva koja nema tu mogućnost? Nezapamćenom brzinom se mijenja struktura potreba, znanja i vrijednosti .

Dakle, iako nova teorijska ekonomska paradigma nije stvorena, stara paradig-ma se preispituje i urušava, čak i njena najopštija mjesta. Sve se to događa u kratkom periodu neviđenih polarizacija i paradoksa između marginalizacije i globalizacije, in-dividualizma i sinergizma, institucionalne dezintegracije i operacione integracije, slo-boda i represija, liberalizma i protekcionizma, demokratije i totalitarizma, tolerancije i isključivosti, kreacije i improvizacije, konstruktivnosti i destrukcije, otvorenosti i uslo-vljenosti, konkurencije i monopola (spojenih unikalnih kompetencija), konzervativno-sti i revolucionarnosti, razvojnog kontinuiteta i diskontinuiteta, brisanja starih i stva-ranja novih granica, retorike i stvarnosti, ekonomije i politike. Kao da antinomičnost dosledno slijedi širenje razlika.

Što je ekonomska nauka postajala formalnija, instrumentalnija i strožija (često previše ideologizovana), manje pažnje je poklanjala pojedinim praktičnim pitanjima i problemima iz privrednog okruženja (koji su više interesovali političku ekonomiju i institucionalizam). U tom pogledu, ekonomska teorija je u velikom raskoraku s prak-som. Primjer je teorijski savršeno tržište i/ili konkurencija kao neoklasični standard, kod kojeg se svaka razlika smatra patološkom, iako je u stvarnosti sve drugačije. Ili održivi razvoj, koji je u direktnoj suprotnosti sa stvarnim tržišnim cijenama, koje se ni približno ne zasnivaju na realnim eksternalijama, pa ne mogu odraziti sve ekološke štete koje trpi okruženje zbog tržišnih dejstava. Šta tek reći o narastajućem sukobu između konkurišućih ekonomskih ciljeva - efikasnosti i socijalne pravednosti, koji neki ignorišu svrstavanjem istih u etičku problematiku.

Tranzicijska praksa je možda najbolji primjer za navedeno rezonovanje. Bez obzira na to što ekonomska teorija (takva kakva je, opširna po sadržaju i teorijski nejedinstvena, sastavljena iz mnoštva teorija) „zaobilazi” mnoga esencijalna pitanja ekonomske stvarnosti i promašaje ekonomskih politika, ne slažemo se s mišljenjem nekih autora da se ona nalazi u krizi. Skloniji smo objašnjenju da se radi o ekonomskoj apologetici, nego o ekonomskom neznanju. Ekonomska apologetika, po prirodi stvari, ograničava mogućnosti ekonomske nauke. U navedeom kontekstu se za ekonomsku nauku uvijek može naći „opravdanje” u davno otvorenoj dilemi da li je (i u kojoj mje-ri) ona nauka ili umjetnost. Nije zanemarljiva ni činjenica da broj i brzina promjena u ekonomskoj stvarnosti daleko prevazilaze tempo i mogućnosti njihovog izučavanja.

Razmišljanja o stvarnom funkcionisanju privrede postindustrijskog tipa otva-raju dva bitna pitanja: prvo, kako u praksi ostvariti efikasno privređivanje, ekonomski rast i razvoj (ili: kako izaći iz krize), i drugo, znači li ta “nova ekonomija” u teorijskom smislu novu paradigmu ili ne? Odgovor na prvo pitanje podrazumijeva prilagođava-nje i korišćenje uzornih modela. Odgovor na drugo pitanje podrazumijeva činjenicu da „nova ekonomija” stvara novu paradigmu u strategijskom menadžmentu (V. Draš-ković 2003, s. 30) i potrebu paradigmatske promjene načina razmišljanja i ekonomskog


43

ponašanja. Dakle, „nova ekonomija“ zaslužuje epitet paradigmatičnosti samo u pogle-du nove ekonomske stvarnosti, vještine privređivanja, nove prirode firme, njene stru-kture i organizacije. Ugovorni pristup je realitivizovao ulogu firme kao „crne kutije“ u koju ulaze resursi, kombinuju se i onda iz nje izlaze gotovi proizvodi. „Nova ekono-mija“ postavlja pred ekonomsku nauku nova pitanja, od kojih je možda najpro-tivurječnije: zašto unutar firme kao tržišnog subjekta sve više djeluju netržišni odnosi?

Bez obzira da li se „novoj ekonomiji” pridaje manji ili veći paradigmatičan značaj, ona je prouzrokovala značajne promjene, koje se naučno prate i analiziraju. Ekonomska nauka je zakoračila u novu epohu, koja se može označiti kao pluralistička privredna sinergetika. Ona počiva na evoluciji kompleksnih, dinamičkih, otvorenih i vurtualnih poslovnih sistema, zasnovanih na principima samoorganizacije, ravnopra-vne i „plivajuće” (pokretne, privremene) partnerske saradnje i autonomije. Može se očekivati da će brze promjene ekonomske stvarnosti (pod uticajem „nove ekono-mije”), strukture protivurječnosti, prioriteta, sistema i kriterijuma vrijednosti uticati na razvoj mnogih novih pravaca ekonomske misli.

„Nova ekonomija” je u značajnoj mjeri relativizovala tezu o vječnosti i univerzalnosti principa (i mitova) „tržišnog izbora i samoregulacije” i ”državno-planskog dikta-

ta”, tj. „spontane evolucije i saznajne kontrole” u žargonu F. Hayeka. Ona je modifikovala tržišni izbor, verifikovala teoriju konvergencije i kombinaciju tržišne konkurencije (horizon-talna dimenzija) i ekonomske prinude (vertikalna dimenzija). S druge strane, ona ih itekako redukuje monopolizacijom proizvodnje i tržišta (intrafirmska razmjena, mre-žno poslovno povezivanje i sl.). Podržavamo stav G. Kolodka (2002) da „uprkos novim teh-nologijama i oblicima privredne djelatnosti stari zakoni, koje je opisala tradicionalna ekonomska nauka, počev od vječnog zakona ponude i tražnje, još uvijek djeluju”.

1.3 Znanje kao neograničeni resurs i objekt upravljanja

„Duša ekonomije znanja je neprekidna težnja prema inovacijama, a izvor njene snage je obrazovanje. U današnjem svijetu konkurencija moći država suštinski predstavlja konkurenciju nivoa znanja”.

Li Tein

nanje, fundamentalna i primijenjena nauka su uvijek mijenjali svijet nabolje i rješavali razvojne probleme. Značaj tržišta znanja kao elemen-ta ekonomije znanja sve više nadmašuje značaj tržišta materijalnih to-

kova i povećava ulogu efikasnog upravljanja znanjima. Raste uloga i značaj znanja za stvaranje konkurentskih prednosti. Koliko god danas bili popularni termini i projekti iz „ekonomije znanja”, „inovacione ekonomije”, „menadžmenta znanja” i „menadž-

Z


44

menta intelekta”, još uvijek dominira naučni pristup zasnovan na informacionim tehnologijama i odgovarajućim tehničkim (instrumentalnim) pitanjima predaje znanja preko raznih vrsta veza. Sve više se ulaže u kreaciju i dobijanje znanja, kao i u mode-liranje njegovog prenošenja dijalogom među ljudima. Bez obzira na ogromnu moć in-dustrije informacionih tehnologija, znanje i intelekt čine isključivo ljudi. Poslednjih 10-tak godina naglo raste značaj mnogih pitanja vezanih za znanje i upravljanje njime, kako u biznisu, tako i u akademskim i istraživačkim krugovima. Mnogi se slažu da već živimo u vijeku informacija, iako je jasno da savremene privrede predstavljaju ko-egzistenciju masovne (industrijske ekonomije obima, koja prema Hawkenu /1983/ obu-hvata period od 1880. do danas) i informacione ekonomije (tzv. ekonomije znanja). Shvatilo se da intelektualni kapital, znanje, informacije, intelektualna svojina i iskus-tva prestavljaju neograničeni i strategijski resurs koji donosi konkurentsku prednost na tržištu („nuklearno oružje u savremenoj konkurenciji”– T. Stewart). Znanje postaje osnovni faktor proizvodnje, rad postaje fleksibilan a birokratska uniformisanost se zamjenjuje sofisticiranim oruđima sistemske integracije i informacijskog menadžmenta, smatra Aune (2001, p. 45). U članku iz 2000. objavljenom u časopisu „People Management”, H. Scarborough (Leicester University Management Centre) je upozorio da nije cjelishodno tumačenje intelek-tualnog menadžmenta isključivo s pozicija tehnoloških dostignuća i pristupa. On isti-če značaj ljudskih resursa i razvijanja kulture koja u svojoj osnovi sadrži kreiranje, pre-nos i širenje znanja. Slično je tumačenje P. Millera, koji smatra da je izuzetno važno ob-raćanje pažnje na intelektualnu mrežu, koju on naziva „pokretljivost intelekta”. Smatra se da su osnovne razvojne perspektive čovječanstva povezane s ekonomijom znanja. To potencira savremenu ulogu obrazovanja i nauke. Prednost ekonomije znanja u od-nosu na standardnu ekonomiju zasnovanu na principu alternativnosti je u tome što razmjenom znanja dolazi do njegove multiplikacije u kojoj niko ništa ne gubi. To radikalno, čak paradigmatično mijenja teorijski pristup procesu razmjene. Kao osnov-ni problem za rješavanje i regulisanje pojavljuju se prava intelektualne svojine. To zah-tijeva nadogradnju postojeće teorije prava svojine. Znanje i inovacije su ključni eleme-nti civilizacijskog shvatanja društvenog razvoja. Pri tome se moraju uvažavati i teo-rijske kritike ekonomije zasnovane na znanju, koje ističe C. Vercellone (2006, ss. 809-822), suprotstavljajući joj tzv. „kognitivni kapitalizam”, tj. činjenicu da ključna uloga znanja nije per se neka istorijska novost. Da bi postalo društvo znanja, ono mora biti društvo koje stalno uči (lifelong learnin society). Pri tome se kvalitet obrazovanja mjeri upotreblji-vošću usvojenih znanja, vještina i navika, koje su potrebne za racionalno i uspješno djelovanje u složenim i eksponencijalno promjenjivim uslovima razvijenog društva (Pastuović 2008, s. 17).


45

1.3.1 Ekonomija znanja

„2010. godine svo svetsko znanje udvostručavaće se svakih 11 sati“.

N. Bontis

deologema F. Bekona iz XVII vijeka „Znanje je moć“ u potpunosti se ostva-ruje u ekonomiji znanja. U njoj se znanje pojavljuje kao novi faktor proiz-vodnje, temelj razvoja uslužne sfere, osnovni faktor ljudskog kapitala, in-

formaciono-komunikacionih tehnologija i inovacija, osnovni izvor konkurentskih pre-dnosti i ekonomskog rasta firmi, regiona i nacionalnih privreda. Ekonomija znanja se formira i širi na bazi korišćenja znanja kao unikalnog, neograničenog i samostalnog faktora proizvodnje, kojeg je nemoguće supstituisati drugim resursima. U njoj se zna-nje pretvara u ekonomska dobra i dohodak u većini privrednih djelatnosti, a ne samo u onima koje su direktno povezane s najvišim tehnologijama. Organizacije se sve više pretvaraju u inovacione, pri čemu kao predmet inovacija postaju ne samo proizvodi i tehnologije, nego i načini organizacije i uzajamnog djelovanja s kupcima. Preko po-većanja konkurentske sposobnosti organizacija i privrede znanje omogućije njihov održiv ekonomski rast i razvoj. Ekonomiju znanja karakteriše veći stepen rizika, jer se promjene eksponencijalno povećavaju, a pojava novih znanja i inovacija sve brže obe-zvređuje i materijalne i nemateijalne elemente i faktore proizvodnje. Dominantna ka-rakteristika ekonomije znanja je korišćenje informacionih resursa, koji se značajno raz-likuju od tradicionalnih (tabela br. 3).

Tebela br. 3 : Karakteristike tradicionalnih i informacionih resursa

(prilagođeno prema: Gaponenko, Orlova 2008, s. 15; Hawken 1983, pp. 3-56)

tradicionalni resursi informacioni resursi

ograničenost opipljivost

tradicionalna zanimanja opadajuća granična korisnost

materijalni tokovi i zalihe smanjivanje u procesu korišenja

privatno dobro serijska (masovna) proizvodnja

s velikim troškovima ekonomija obima

prljave tehnologije ekstenzivnost

neograničenost (dostupnost) neopipljivost diskretnost

postojanost (neiščezavanje) nova struktura i kvalitet zaposlenosti

mrežni efekti s rastućom graničnom korisnošću nematerijalni tokovi i zalihe

uvećevanje u procesu korišćenja društveno dobro

tiražiranje s malim troškovima inovativnost i unapređivanje

dizajn, korisnost i funkcionalnost novi kvalitet proizvoda

I


46

Izgradnji ekonomije znanja mora prethoditi državno obezbjeđenje zaštite soci-jalnih sloboda, dobrog obrazovnog sistema, kvalitetne institucionalne sredine, garan-tovanih pravila vođenja biznisa i razumnog balansa između državne kontrole i tržiš-nih sloboda. Navedeni uslovi mogu poslužiti kao dobri kriterijumi za ocjenu realne mogućnosti razvoja ekonomije znanja. Ekonomiju znanja karakteriše postojani rast učešća naučno-istraživačkog rada u troškovima države i privatnih firmi, kao i stabilan rast kapitalizacije naučno intenzivnih firmi. Naučna istraživanja svjedoče o stabilnom rastu vrijednosti intelektualnog kapitala (postojanje registrovanih patenata, metoda rada i organizacije i dr.). Tri osnovne pokretačke i strategijske sile savremene ekono-mije su znanje (uslovno: intelektualni kapital), promjene (koje stvaraju neizvjesnost i rizik i smanjuju predvidljivost) i globalizacija (proizvodnje, trgovine, finansija, sreds-tava komunikacije i informacija, tehnologija, naučno-istraživačkog rada, konkurencije, institucija i dr.).

Tabela br. 4 : Razlike između industrijske ekonomije i ekonomije znanja

pozicija industrijska ekonomija ekonomija znanja TRŽIŠTE

promjene spore brze životni ciklus roba i

tehnologija dug kratak

osnovne pokretačke snage privrede

krupne industrijske firme inovacione preduzetničke firme zasnovane na znanju

karakter konkurencije lokalna globalna djelovanje konkurencije krupni guta malog brzi guta sporog

FIRME zasnovanost na stabilnosti na upravljanju promjenama

pokazatelj uspjeha profit tržišna kapitalizacija usmjerenost organizacije

proizvodnje masovnost gibkost i mala serija

ključni faktor rasta kapital znanja, inovacije, integracija,

stvaranje novih firmi, zajednička ulaganja

ključni faktor razvoja tehnologija

automatizacija i mehanizacija

informacione i komunikaci-one tehnologije, elektronski

biznis, kompjuterizacija projektovanja i proizvodnje

glavni izvor konkurentskih prednosti

pristup sirovinama, jeftina radna snaga i obrtni kapital,

smanjenje troškova preko ekonomije obima

institucionalne prednosti, radni resursi, kontrola vri-

jednosti, upravljanje kvalite-tom uz uvažavanje zahtjeva kupaca, istraživanje tržišta


47

nedostajući resursi finansijski kapital ljudski kapital proces donošenja odluka po vertikali po raspodjeli

inovacioni procesi periodični, linijski neprekidni, sistematični orijentacija proizvodnje unutrašnji procesi potpuni lanac vrijednosti

strategijske alijanse rijetke, dominacija mišljenja da se nastupa samostalno

raširene, s ciljem pristupa dopunskim resursima

organizacione strukture hijerarhijske, birokratske,

piramidalne

uzajamno povezani podsis-temi s delegiranim puno-

moćjima, mrežna struktura VOĐSTVO

rukovođenje vertikalno liderstvo radnika

navike u jednoj sferi,

standardizovane višesferne, fleksibilne

zahtjevi za obrazovanjem kvalifikacije, naučni stepen stalno učenje odnosi rukovodilaca prema

podčinjenima konfrotacija saradnja, timski rad

zaposlenost stabilna zavisna od konjunkture tretman radnika troškovni investicioni

Savremena ekonomija znanja ima paradigmatičan karakter i zasniva se na če-

tiri temelja: obrazovanju, informacionoj infrastrukturi, razvijenim i efikasnim eko-nomskim institutima i razvijenim inovacionim sistemima (mreža univerziteta, labora-torija, naučnih centara, instituta i sl.). Ona ima dva konteksta, u kojima se terminološki koristi i shvata: naučni, kao empirijska hipoteza o uopštavanju karakteristika i tren-dova razvoja savremenog društva, i društveno-politički, kao deklaracija, razvojni orijen-tir, cilj i vizija budućnosti.

U ekonomskoj literaturi se pojedini termini često koriste kao sinonimi, ili u sličnim kontekstima, pa ih je radi razlikovanja potrebno detaljno objasniti i definisati, da bi se shvatila njihova međusobna povezanost i relacije. Jedan od najopštijih termina je socijalni kapital. Pod njim se podrazumijevaju kapitalizovane ekonomske koristi, koje dobija društvo od kominikacije, saradnje, uzajamnog djelovanja i povjerenja, koji se formiraju u ravni ekonomskih odnosa između pojedinih ličnosti. Riječ je o kapitalu trajnih i manje ili više institucionaliziranih (mreža) odnosa između individualaca i or-ganizacija, koji olakšavaju aktivnosti i stvaraju vrijednost. Socijalni kapital pozitivno utiče na ekonomske transakcije, proizvodnju, povjerenje, spremnost preuzimanja rizi-ka, kvalitet pregovaranja, smanjenje troškova transakcija i pogrešnih informacija itd. Svjetska banka tu ubraja institute, odnose i norme, koji formiraju kvalitativno i kvan-titativno socijalno uzajamno djelovanje u društvu. Razlikuju se tri oblika socijalnog kapitala: strukturni (asocijacije, mreže, instituti, propisi i zakoni koji regulišu funkcio-nisanje), relacijski (kvalitet povezanosti, mreža) i kognitivni (norme, ponašanje, odno-si, povjerenje i vrijednosti).


48

Ekonomija znanja znači kombinovanje konvencionalnih ekonomskih teorija, zasnovanih na zakonima tržišta i korisnosti ekonomskih dobara, s pojmom neopip-ljivih vrijednosti. Konkurentska prednost se seli od fizičkog prema neopipljivom i od vidljivog prema nevidljivom (Mujić, Legčević 2008, s. 197).

Tabela br. 5 : Struktura tržišne vrijednosti organizacije

vidljiva imovina (finansijski kapital)

nevidljiva imovina (intangible assets)

ljudski, strukturni i potrošački kapital

Intelektualni kapital organizacije je kapitalizovano znanje koje omogućuje pre-

laz prema ekonomskoj valorizaciji znanja kojom ona raspolaže. Čine ga tržišne nema-terijalne aktive, intelektualna svojina, ljudske i infrastrukturne aktive (tabela br. 6). Nje-gov značaj odražava sve veća zavisnost organizacija od nematerijalnih aktiva. T. Ste-wart (1991, p. 36) ga objašnjava kao zbir svega onoga što znaju radnici kompanije i što joj daje konkurentsku prednost na tržištu: „... patenti, procesi, upravljačke navike, tehnologije, iskustvo, informacije o potrošačima i dobavljačima. Zajedno uzevši, ta znanja čine intelektualni kapital”. Radi se o strukturisanim znanjima i sposobnostima kao intelektualnim potencijalima, kojima raspolaže organizacija i koja se preko stvaranja dodatne vrijednosti (kapita-lizacijom) lako mogu pretvoriti u neko ekonomsko dobro.

Tabela br. 6 : Struktura intelektualnog kapitala (Mil’ner 2003, s. 29)

tržišne nematerijalne aktive

intelektualna svojina

ljudske aktive

infrastrukturne aktive

marke opsluživanja robne marke

korporativne marke privrženost kupaca robnoj marki firme korporativno ime portfelji narudžbi

mehanizmi distribucije

radna saradnja licence i franšize

patenti autorska prava

know-kow robni znaci programsko obezbjeđenje

prava na dizajn proizvodne tajne

znaci oplsuživanja

obrazovanje profesionalne kvalifikacije

znanja potrebna za rad

akumulisana iskustva

korporativna kultura

upravljački procesi informacione tehnologije

mrežni sistemi veze odnosi s

finansijskim krugovima zahtijevani standardi

L. Edvinsson i M. Malone (2003) metaforično ističu da intelektualni kapital čine

„korijeni kompanije, skriveni uslovi razvoja, koji se kriju iza vidljive fasade njene zgrade i rob-nog asortimana”. U praksi menadžeri koriste jednostavnije određenje intelektualnog


49

kapitala i smatraju da se radi o zbiru nematerijalnih aktiva, koje se ne iskazuju u fi-nansijskim bilansima kompanije („skrivena imovina”), ali se mogu ocijeniti i njima se može upravljati. L. Edvinsson (prema: Kolaković 2003, s. 927) prevodi Smithovu metaforu „nevidljive ruke” tržišta na intelektualni kapital: „Nevidljiva ruka ekonomije, o kojoj govori

Adam Smith, postala je još više neuhvatljiva”. Jer, poslovanje organizacije postaje sve više in-tenzivno znanjem, a sve manje kapitalno intenzivno, jer intelektualni kapital postaje najznačajniji i razvojno najpropulzivniji. Njegovu strukturu čine tri oblasti: ljudski ka-pital (individualne kompetencije: znanja, obrazovanje, komunikativnost, praktične na-vike, stvaralačke sposobnosti, moralne vrijednosti, liderske osobine, motivacija, kultu-ra ljudi i druge osobine individua, koje doprinose stvaranju ličnog, socijalnog i eko-nomskog blagostanja – OECD 2001, p. 8), organizacioni kapital (unutrašnja struktura: teh-ničko i programsko obezbjeđenje, patenti, organizaciona struktura, organizaciona kul-tura) i potrošački kapital (spoljna struktura: veze s klijentima – kupcima i dobavljačima, informacije o njima, brend, trgovačka marka). Pri tome granice između navedenih ob-lasti nijesu precizne, nego uslovne.

Slika br. 8 : Međusobni odnos strukturnih elemenata intelektualnog kapitala

(prema: Sveiby 1997)

Nobelovac G. Becker (1962, p. 12) je razmatrao ljudski kapital kao intelektualne

resurse na individualnom nivou, tj. kao skup ljudskih sposobnosti, koje mu daju mo-gućnost dobijanja dohotka. Poznata je njegova definicija, prema kojoj se „ljudski kapital formira na bazi investicija u čovjeka, među kojima se ističu obuka, priprema za proizvodnju, troškovi zdrave ishrane, migraciju i traženje informacija o cijenama i dohocima” (2003, s. 39). Postoje teškoće i nekonzistentnosti u raznim teorijskim pristupima mjerenja ljudskog kapitala.

Cantrell i dr. (2006) su istraživali tri nivoa faktora uticaja na razvoj ljudskog ka-pitala u preduzećima: kreiranja razvojne strategije ljudskog kapitala u skladu s pos-lovnom strategijom, obezbjeđenje podržavajućeg radnog okruženja i razvoj znanja kod zaposlenih, koji su spremni da uče. Istraživanje je pokazalo da preduzeća koja ra-zvijaju svoj ljudski kapital imaju mnogo bolje finansijske rezultate od onih koje to ne čine. Preporučuje se privrednim subjektima da identifikuju tražnju za učenjem i tre-ningom i osiguraju da manadžeri više rade sa zaposlenima kao učitelji i mentori i da s njima razvijaju plansko učenje. Termin „intelektualni kapital” obično koriste mena-


50

džeri, termin „intelektualna svojina” koriste pravnici a termin „nematerijalne aktive” koriste računovođe i profesionalni ocjenjivači. Jasno je, ipak, da je termin intelektualni kapital širi pojam, jer sadrži nematerijalne aktive i intelektualnu svojinu.

Slika br. 9 : Odnos termina intelektualni kapital, nematerijalne aktive i intelektuaalna svojina (Gaponenko, Orlova Ibid., s. 112)

Tabela 7: Razvoj teorije intelektualnog kapitala

Intelektualni kapital organizacije T. Stewart, E. Brooking, D. Klein, L. Edvinsson, M. Malone, P. Sullivan

Nove makroekonomske

koncepcije Nove teorije ekonomskog rasta:

P. Romer, R. Lukas Evoluciono-inovacioni pristup:

P. Nelson, S. Winter Nova koncepcja nacionalnog bogatstva:

J. Kendrik, T. Shults Japanska škola:

H. Itami, I. Nonaka, S. Tsuchiya

Inicijatori ideje intelektualnog kapitala

A. Smith (ljudski kapital)

K. Marx (uloga u proizvodnji nauke i

tehnike) J. S. Mill (količina i

kvalitet ljudskih sposobnosti za rad)

F. Taylor (naučni menadžment) J. Shumpeter

(rekombinacija znanja i inovacioni procesi

kao faktor ekonomskog rasta)

H. Simon (ograničena racionalnost)

�

Tvorci koncepcije ljudskog kapitala:

G. Becker T. Shults

K. E. Sveiby

� � �

Ocjena intelektualnog kapitala društva N. Bontis, A. Bonfour,

L. Edvinsson,

Za razliku od fizičkog kapitala koji je materijalne prirode, finansijski se ocje-

njuje, odnosi se na troškove u prošlosti, aditivan je i njime organizacija vlada u pot-punosti, intelektualni kapital je nematerijalne prirode, neaditivan je, odnosi se na re-


51

zultate u budućnosti, predstavlja kombinaciju vrijednosnih i nevrijednosnih ocjena, a organizacija vlada njme samo djelimično, dok osoblje u njoj radi. Vrijednost intelektu-alnog kapitala izračunava se preko koeficijenta Tobina, koji predstavlja odnos između tržišne cijene kompanije prema cijeni njenih realnih aktiva (zgrade, oprema, zalihe i dr.). Istraživanje sprovedeno u izabranim crnogorskim firmama (iz raznih djelatnosti), u kojima su bilansni podaci bili dostupni, pokazuje veliku disperziju u navedenom koeficijentu (tabela br. 8).

Tabela br. 8 : Koeficijenat Tobina u izabranim crnogorskim firmama

uslovni naziv firme privredna djelatnost koeficijenat Tobina A naučno-obrazovna 7,85 B projektna 5,63 C veze i telekomunikacije 3,23 D distribucija nafte 3,12 E sklapanje i prodaja računara 2,84 F turizam 1,22 G trgovina 1,15

Bez obzira na krizne uslove i kvalitet selektivnog izbora firmi, vidi se da veli-

čina koeficijenta Tobina značajno zavisi od stepena intelektualnog kapitala, koji deter-miniše nivo konkurentnosti firme, odnosno zavisi od stepena korišćenja savremenih metoda menadžmenta, tehnologija znanja i primjene informaciono-komunikacione tehnologije.

1.3.2 Razvojna uloga znanja i upravljanje znanjem

„Informacija i znanje su termonuklearna konkurentska oružja našeg vremena”.

T. A. Stewart

ojam znanja pokušali su odrediti mnogi filozofi. Jedan od prvih je bio Platon, koji je smatrao da se znanje karakteriše postojanjem dokazivo-sti, istinitosti i subjektivnog uvjerenja. U oksfordskom rečniku znanje

se tumači kao osvjedočenost o nečemu, koja se dobija iz iskustva. Savremeno shvata-nje znanja se odnosi na proizvod saznanja stvarnosti (misaone djelatnosti čovjeka), ko-ji je provjeren u praksi i vjerno preslikan u ljudskom mišljenju. U ekonomiji znanja se pod navedenim terminom podrazumijeva ne samo skup korisnih informacija koje

P


52

imaju konkretni ljudi, nego i dio proizvoda (usluge). Pošto se ponekad miješaju poj-movi podaci, informacije i znanje, potrebno ih je terminološki razgraničiti i objasniti. Podaci su skup različitih činjenica o objektima. Informacija je hijerarhijski skup poda-taka o raznim aspektima realne stvarnosti. Znanje je dublji i širi pojam, jer predstavlja kombinaciju mudrosti, iskustva, obrazovanja, ideja, pristupa, vrijednosti, kontekstne informacije, podataka, ekspertskih ocjena i dr. Ono stvara opšti okvir za ocjenu i prim-jenu novog iskustva i informacije i sadrži opšta svjedočanstva o strukturama, procesima, pojavama i njihovim odnosima. Smatra se da je cca 90% postojećeg obima znanja u svijetu stvoreno poslednjih 30-tak godina. Eksperti i ekonomisti OECD pred-ložili su četiri osnovna tipa znanja (prema: Mineli 2007, s. 121): prvo, znanje kao skup či-njenica ili informacija, tj. znati šta (know what), drugo, znanje kao uzrok ili osnova koja čini predmetnu oblast, tj. znati zašto (know why), treće, znanje koje se odnosi na naučno znanje i skup specijalnih vještina i sposobnosti da se nešto napravi, tj. znati kako (know how) i četvrto, znanje koje identifikuje individualnog nosioca ili znati ko (know who). U navedenom četvorouglu treba tražiti mogućnosti za pravilno i racionalno korišćenje raspoloživih nacionalnih resursa, bez kojeg nije moguće ostvariti komparativne pred-nosti i održiv ekonomski rast i razvoj.

Znanje je postalo glavna komponenta vrijednosti. C. Meyer (1998) je istakao pet važnih karakteristika koje utiču na sposobnost firme (organizacije) da efikasno konku-riše u stvaranju vrijednosti posredstvom znanja: prvo, materijalni rezultat intelektual-nog rada predstavlja javno znanje, ali sam stvaralački proces ima više skriveni karak-ter, drugo, javna znanja se brže i lakše šire u globalnim razmjerama, treće, poslije pre-obražaja u robu ili uslugu javna znanja snažno smanjuju vrijednost čitave bazne infra-strukture, neophodne za održanje konkurentske sposobnosti, četvrto, sva znanja stva-raju nova znanja i umnožavaju se zahvaljujući njihovoj primjeni, dok se materijalne aktive od korišćenja samo troše i smanjuju, i peto, brzi rast znanja suštinski otežava duže očuvanje liderstva u nekoj oblasti, tako da globalna ekonomija nagrađuje ne sa-mo kreatore, nego i imitatore koji znaju efikasno da koriste znanja. Iako se smatra ak-siomom da viši nivo obrazovanja znači bolji i brži razvoj privrede, nižu nezaposlenost i produžetak životnog vijeka ljudi, ne znači da ono samo po sebi može riješiti sve eko-nomske probleme. Proizvodnja fundamentalnih znanja koncentisana je u nekoliko svjetskih centara, koji se nalaze u pet država, dok se primijenjena znanja i njihova pri-mjena brzo širi po cijelom svijetu.

Nebitno je da li je danas ekonomija znanja otvoreno, diskutabilno i diskusiono pitanje o tome da li se radi o novoj razvojnoj etapi, koja smjenjuje industrijsku eru. Bit-nije je nesporno jačanje tendencije akumulisanja bogatstva i povećanja konkurentskih sposobnosti na bazi nematerijalnih aktiva (ljudskog kapitala, znanja). OECD navodi spisak pokazatelja savremenog razvoja: učešće najviših tehnoloških sektora privrede (high technologies) ili vodećih visokih tehnologija (leading edge), inovaciona aktivnost, obim investicionih ulaganja u oblasti znanja (visoko obrazovanje, naučna istraživanja,


53

razrada programskih obezbjeđenja i sl.), proizvodnja i primjena informaciono-komu-nikacione opreme, programskih proizvoda i usluga, porast broja zaposlenih u oblasti nauke i visokih tehnologija, obim međunarodne saradnje u oblasti nauke i tehnologije itd. S aspekta tržišne ekonomije značajne su tri karakteristike znanja: diskretnost zna-nja kao proizvoda (ili postoji ili ne postoji), pri čemu je original skup a kopija jeftina, dostupnost bez isključenja (ima karakter javnog dobra), iako je nemoguće prodati sve „kopije znanja” i informacioni karakter (ne iščezava poslije potrošnje). Pod menadžmentom znanja se podrazumijeva kolektivno znanje (uključujući iskustvo, vještine, podatke i informacije) neke organizacije, kao i interno znanje i zna-nje koje se selektivno prikuplja iz eksternih izvora radi poboljšanja organizacije (Shoc-kley 2000). Menadžment znanja je mnogo više od pukog prikupljanja informacija i nji-hovog ubacivanja u kompjutersku bazu podataka ili na web stranicu. Pravilan mena-džment znanja omogućuje pojedincima na svim nivoima organizacije pristup informa-cijama, koje su im potrebne za obavljanje njihovih zadataka. Dajući doprinos realiza-ciji svih ciljeva organizacije, on predstavlja najefikasnije korišćenje intelektualnog ka-pitala. On uključuje povezivanje mozgova odgovarajućih ljudi, kako bi razmjena, re-zonovanje i zajedničko djelovanje postali gotovo instinktivni i dio svakodnevnog rada.

Menadžment znanja se vezuje za tzv. organizacije koje uče. One su uvježbane za stvaranje, prikupljanje i transfer znanja i modifikovanje svog ponašanja, u cilju ost-varenja određenog znanja i vizije. Skoro sve organizacije na svoj način koriste mena-džment znanja. U informacionom sistemu zasnovanom na papirologiji, znanje se us-mjerava kroz podsjetnike, sastanke i projekte. Znanje se prenosi putem lične komuni-kacije, telefonskim razgovorima i na sastancima. Vrijednosti znanja i know how-a stva-raju se kroz te procese i usmjeravaju u obliku različitih izvještaja. Zatim postaju dio znanja kompanije.

Menadžment znanja predstavlja strategijsku primjenu kolektivnog znanja kompanije i know how-a za stvaranje profita i povećanje učešća na tržištu. Imovina ili vrijednost znanja (ideje, koncepti, know how) stvaraju se kompjuterizovanim prikuplja-njem, čuvanjem, podjelom i usmeravanjem korporativnog znanja. Napredne tehnolo-gije omogućuju istraživanje korporativne svijesti, koja stvara nove proizvode zasnova-ne na znanju. Ako se znanje upotrebljava na pametan i strategijski način, trebalo bi da donosi profit. Menadžment znanja obuhvata tri glavne aktivnosti znanja: generisanje, kodifikaciju i transfer. Generisanje znanja uključuje sve aktivnosti koje prenose novo znanje pojedincima, grupi ili organizaciji (stvaranje, pribavljanje, sinteza, fuzija i adap-tacija). Kodifikacija znanja je vrsta predstavljanja znanja koja omogućuje pojedincima i organizacijama da ga ponovo koriste. Transfer znanja uključuje premještanje znanja s jednog mesta na drugo i njegovu apsorbciju. Generisanje, kodifikacija i transfer se stal-no pojavljuju, tako da menadžment ne stvara ove akcije. Snaga menadžmenta znanja je u tome što dopušta organizacijama da poboljšaju produktivnost svih aktivnosti i pruže njihovu vrijednost kako grupi, tako i pojednicima.


54

Tabela br. 9 : Početne osnove organizacionog znanja (A. Ward, prema: Hope, J., Hope, T. 1997)

interno znanje eksterno znanje znanje zaposlenih

Kultura i istorija kompanije Strategijski pravci (na nivou

kompanije i odeljenja) Organizacije, partneri i ostali

formalni odnosi Interesne grupe i ostali neformalni oblici veza

Pojednici - k o j e u čemu ekspert? Procesi

Proizvodi i usluge Sistemi i alati

Patenti i tehnologije Pisana i nepisana pravila

Kako ih pronaći? Kako ih upotrebiti?

Kako uspjeti?

Potrošači, tržišta, potrebe, želje, aktivnosti na tržištu

Zakoni i pravila koji imaju uticaja na organizaciju Promjene u tehnologiji poznate i planirane

Konkurencija, aktivnosti, tržište, poznate prednosti i

slabosti Dobavljači i promjene

(planirane i potencijalne) Globalne promjene

Jezik i poznata kulturna iskustva

Zanimanja i ostala iskustva zaposlenih

Obuka i obrazovanje Profesionalne sklonosti i

članstva u raznim sekcijama, klubovima, asocijacijama . . .

Menadžment znanja ima cilj da a) poboljša efektivnost organizacije poveća-

njem intelektualne specijalizacije i sposobnosti, b) poveća efikasnost (raditi prave stva-ri na pravi način), c) smanji ponavljanje posla, d) poboljša usredsređenost i e) elimi-niše rad koji može biti automatizovan. A. Ward je napravio kategorizaciju internih i eksternih faktora koji čine menadžment znanja (tabela br. 9). Na taj način je dao početne osnove organizacionog znanja. Upravljanje znanjima u organizaciji je sistematski pro-ces traženja, identifikacije, generisanja, sistematizacije, čuvanja, korišćenja i predaje in-formacija i znanja, koje zaposleni mogu stvarati, usavršavati i primjenjivati u cilju do-bijanja konkurentskih prednosti. Radi se o kombinaciji pojedinih aspekata kadrov-skog, inovacionog, strategijskog, projektnog i komunikacionog menadžmenta, kao i korišćenja informacionih tehnologija u upravljanju organizacijom (Gaponenko, Orlova Ibid., s. 187). V. Makarov (2003, s. 450) smatra da je upravljanje znanjima ključni elemenat ekonomije znanja, o čemu govore tehnologije vještačke inteligencije i semantičkog predstavljanja znanja preko računarskih tehnika i informaciono-komunikacionih teh-nologija. Jer, znanje samo po sebi ne može donijeti organizaciji konkurentsku pred-nost, nego pravilno upravljanje znanjem (Chakravarthy i dr. 2005, p. 305).

Savremene kompanije su orijentisane na efikasnu organizaciju svojih biznis funkcija. To zahtijeva visoke kvalifikacije presonala, veliko iskustvo i savremena zna-nja. Tako se krajem prošlog vijeka u teoriji menadžmenta pojavio pravac upravljanje znanjima (knowledge management), kao „sistematsko formiranje, obnavljanje i primjena znanja s


55

ciljem maksimizacije efikasnosti firme” (K.Wiig). Njegov predmet je zbir znanja i iskustva svih radnika kompanije (organizaciona komponenta, nejavna znanja - tacit knowledge), kao i formalizovana znanja (dokumentovana, javna - explicit knowledge) koja se čuvaju u ba-zama podataka (informaciono-komunikaciona komponenta). Definicija termina znanje u okviru navedene discipline obuhvata informacije koje postoje u organizaciji i koje mogu primijeniti radnici u procesu realizacije svakodnevnih operacija i biznis ciljeva organizacije. Smatra se (Gaponenko, Orlova Ibid., s. 221) da se strategije upravljanja zna-njima zasnivaju na uzajamnim odnosima između osnovnih oblika intelektualnog ka-pitala (slika br. 10).

Slika br. 10 : Uzajamno djelovanje osnovnih oblika intelektualnog kapitala

Prva strategija je usmjerena na formiranje i korišćenje znanja u okviru ljud-skog kapitala. Ona odgovara na pitanja: Na koji način se sprovodi razmjena znanja među zaposlenima u organizaciji? Kako se povećavaju njihove kompetencije i kako se one koriste u cilju povećanja konkurentske sposobnosti? Druga strategija je usmjerena na formiranje i korišćenje znanja u okviru organizacionog kapitala, a odnosi se na or-ganizacione strukture, informacione sisteme, baze podataka, autorska prava, patente, licence, know-how i dr. Treća strategija je usmjerena na formiranje i korišćenje znanja i sferi spoljnih veza organizacije, gdje se koriste marketing tehnologije. Četvrta stra-tegija je usmjerena na optimizaciju odnosa ljudskog kapitala i kapitala odnosa (metodi međusobnih odnosa s kupcima i dobavljačima, benčmarking i dr.). Peta strategija je usmjerena na optimizaciju odnosa ljudskog i organizacionog kapitala. Ona odgovara na pitanja: Kako individualne kompetencije zaposlenih utiču na izgradnju elemenata organizacione strukture i kako se one mogu povećati dejstvom povratne sprege orga-nizacione strukture na zaposlene? Šesta strategija je usmjerena na optimizaciju veze kapital odnosa i organizacionog kapitala, a sedma na kretanje znanja istovremeno (sinergistički efekti) između svih oblika intelektualnog kapitala.


56

2. GLOBALIZACIJA I EKONOMSKE PROMJENE

„Globalizacija je zadala prvi ozbiljan udarac pravu kao proizvodu države, odnosno kao instrumentu vladavine. Trgovina globalnog sela više se ne može kontrolisati

jedinstvenim državnim propisima i nacionalne države postaju nemoćne“.

G. Rosi

lobalizaciju kao opšti fenomen karakterišu a) univerzalizacija svijeta po nekim značajnim principima, odrednicama i normama ponašanja i b) afirmacija rastuće uzajamne povezanosti i uslovljenosti između po-

jedinih zemalja, regiona i krupnih firmi. Onа se razvija uporedo s mnogim ekonom-skim procesima, kao što su:

─ Ekonomska liberalizacija i denacionalizacija robnih i finansijskih tokova na svjet-skom tržištu (vidi šire u: V. Drašković 2002);

─ Pojava novih oblika spajanja raznih firmi i kupovine drugih firmi (koji predstav-ljaju načine opstanka i jačanja međunarodne konkurentske prednosti). Strategij-ske alijanse (koalicije) obezbjeđuju velike konkurentske prednosti u globalnoj pri-vredi. Radi se o svim oblicima partnerstva, odnosno povezivanja specifičnih aspe-kata i interesa poslovanja dvije ili više firmi na bazi zajedničkih ulaganja, davanja licenci, kooperacije i sl. zbog pristupa nekim tržištima, poboljšanja konkurentske pozicije, osvajanja novih tehnologija, podjele rizika i sl. Firme ostaju nezavisne i poslije formiranja alijanse, koja podrazumijeva zajedničko obavljanje saglasnih ciljeva, kontrolu i diobu rezultata. Rivali često postaju partneri, kao i međusobno nepovezane firme unutar grane;

─ Univerzalizacija, homogenizacija i unifikacija međunarodnih tokova roba, usluga i re-sursa, tržišta, proizvodnje, tehnologije, komunikacija i finansija, koja se manifes-tuje u većem međunarodnom povezivanju i relativiziranju državnih granica i afir-maciji rastuće uzajamne povezanosti i uslovljenosti između pojedinih zemalja, re-giona i krupnih firmi. Mrežna poslovna saradnja i kooperacija je efikasniji način opstanka na tržištu od konkurencije, u kojoj se partnerstvo kombinuje s vlas-ništvom. Savremeni virtualni timski partnerski „savezi“ su zasnovani na fleksibil-nim poslovno-organizacionim sistemima. Oni predstavljaju pouzdanu i moćnu alternativu transnacionalnoj diverzifikaciji i vertikalnoj integraciji, jer obezbjeđuju adaptibilnu sinergističku kompetenciju raznih firmi skoncentrisanu u jakom vir-tualnom konkurentu, koji svima donosi koristi (Ibid., ss. 71-2);

─ Formiranje mrežne strukture menadžmenta, proizvodnje i raspodjele, globalnog tr-žišta i konkurencije (vidi šire u: V. Drašković 1995);

─ Razvoj po zakonima i logici krupnog kapitala;

G


57

─ Dopunjavanje kvaliteta racionalnog ekonomskog čovjeka (homo oeconomicus) no-vim kvalitetima čovjeka tipa homo creator;

─ Brojnost oblika ekonomskog ispoljavanja: finansijska globalizacija, globalizacija tr-žišta, formiranje i uticaj globalnih firmi i banaka, denacionalizacija i regionaliza-cija ekonomije, intenzifikacija, liberalizacija i standardizacija proizvodnje, intitu-cionalizacija svjetske trgovine i međunarodnih ekonomskih odnosa, mega-tren-dovi itd.;

─ Dominacija finansijskih operacija (posebno virtualnih), koje predstavljaju centralni sinergistički mehanizam globalizacije i oblast u kojoj je ona najviše napredovala;

─ Transnacionalizacija privredne aktivnosti, koja je direktno i presudno determinisala razvoj globalne svjetske ekonomije i pojedinih regiona u poslednje tri decenija Ona je u velikoj mjeri postala sinonim globalizacije. Međunarodna trgovina sirovi-nama nalazi se skoro u potpunosti pod njihovom kontrolom (90% trgovine pše-nicom, kafom, kukuruzom, drvetom, duvanom, rudom gvožđa i jute, 85% bakrom i boksitom, 80% čajem i olovom, 75% bananama, sirovom naftom i kaučukom) itd. U periodu od 1976-1996. svake godine je oko pola američkog izvoza realizovano preko američkih i inostranih TNK (to učešće je u V. Britaniji 80%, a u Singapuru oko 90%), najveći dio svih plaćanja povezanih s transferom najviše tehnologije realizuje se unutar TNK: u SAD i V. Britaniji je to učešće 80%, a u Njemačkoj oko 90% (UNCTAD 1997, p. 55).

- Globalna konkurencija je poprimila karakteristike koje diktiraju multidimenzionalni procesi: od dinamičnih promjena u okruženju koji utiču na poslovanje, preko ras-tuće međuzavisnosti poslovnih subjekata, do jačanja uloge javnog mnenja, ekološ-kih standarda i sl. Ona pretpostavlja direktnu konkurenciju firme na svim tržiš-tima bez promjena na proizvodu ili usluzi i bez (ili uz neznatna) prilagođavanja lokalnim zahtjevima, a kao primjer se navode elektronika, avioni, automobili, gu-me, satovi i sl. (D. Pokrajčić 2001, s. 109). Konkurentska prednost globalne firme sa-drži integrisane lokalne i međunarodne prednosti. Nove faktore uticaja opredje-ljuje potreba globalnog prilagođavanja. Sve više se insistira na tijesnoj konceptu-alnoj međuzavisnosti između konkurentnosti i kompetentnosti, pri čemu se teh-nologija, sinergizam (cjelina je jača od zbira djelova) i umijeće navode kao odluču-juće komponente konkurentne poslovne strategije. U uslovima globalizacije, uva-žavanje promjena i prilagođavanje promjenama predstavlja jedan od osnovnih principa na kojima se grade temelji konkurentnosti. U principu su najmoćnije kor-poracije monopolisti. Oni su potencijalno najjači konkurenti, što zvuči paradok-salno ali je tačno. Ne smije se zanemariti metaforično upozorenje L. Thurowa da su tokom evolucije opstale samo one vrste koje su imale sposobnost mijenjanja i prilagođavanja, a ne najjači, kao npr. dinosaurusi (1996, p. 7). Globalna konkurent-nost podrazumijeva, pored ostalog, sinergiju raznih znanja, vještina, inovacija, brzu adaptaciju, istraživačko-razvojnu strategiju, nove proizvode, visoke kvalitete


58

i pouzdanost proizvoda, savremeni dizajn, novu tehnologiju, organizacione prom-jene, marketing i menadžment potencijale, mrežno poslovanje i sl. Sve to obuhva-ta termin kompetentnosti. Suština kompetentnosti je u kombinovanju komple-mentarne stručnosti i znanja zaposlenih u firmi, na bazi kojih se vrši prilagođa-vanje promjenama u okruženju (posebno zadovoljavanju potreba kupaca) i tako ostvaruje konkurentska prednost. Definiše se kao unikalni set mogućnosti firme i predstavlja skup organizacionih sposobnosti i znanja koja omogućuju formiranje uspješne poslovne strategije (Goddard 1997, p. 47). Znanje je postalo odlučujući fak-tor poslovnog uspjeha i konkurentske prednosti globalne privrede u sadašnjosti, a doći će do sve većeg izražaja u budućnosti.

─ Nesvakidašnje i višestruke promjene i podsticaji na ekonomskom planu. Novo vrije-me je nametnulo i nove parametre moderne ekonomije: znanje, informacije, istra-živanja i razvoj, inovacije i informacione tehnologije. Osnovni pravac promjena u ekonomiji uslovljen je tehnološkim promjenama, a on bitno utiče na zaposlenost i njenu strukturu, alternativnu zaposlenost, produktivnost, virtualizaciju poslova-nja, mrežno poslovno poslovanje, povećanje mogućnosti intrafirmske razmjene, smanjenje posredničke uloge, stvaranje nove vrijednosti zasnovane na znanju, sm-njenje životnog ciklusa proizvoda, povećanje stepena zadovoljenja potreba koris-nika, outsourcing itd. Navedene promjene se posebno manifestuju u oblasti elek-tronskog poslovanja i elektronske trgovine, koji su omogućeni primjenom infor-macionih i komunikacionih tehnologija, preko kojih su razvijeni distribucioni sis-temi podataka na globalnom nivou. Ono obuhvata sve veći obim ekonomskih ak-tivnosti firme, a posebno njene komercijalne transakcije, što povećava njenu uku-pnu poslovnu efikasnost. Misli se na standardizovanu proizvodnju i prenos digi-talnih informacija (tekstovi, vizuelni i zvučni zapisi, dokumenta i sl.) putem kom-pjuterskih i telekomunikacionih veza, kojima se značajno ubrzava protok informa-cija na međufirmskim i međuorganizacijskim nivoima. Razvoj mrežnih informa-cija i elektronskih transakcija doveo je do formiranja elektronskog tržišta, koje se zasniva na Internet globalnoj kompjuterskoj mreži, koja je dostupna ogromnom broju korisnika. Prednosti elektronskog poslovanja su: veća dostupnost informa-cija, olakšavanje poslovne komunikacije, brzina i pouzdanost komunikacije (dija-loga) između prodavca i kupca, relativizacija vremenskog i prostornog faktora, značajno smanjenje transakcionih troškova, brza procjena tržišnog ambijenta, mo-gućnost bržeg reagovanja i prilagođavanja na tržišne promjene, povećanje značaja konkurencije, veća mogućnost izbora potrošača itd. Iako je elektronsko tržište još uvijek u fazi razvoja (u procentualnom, infrastrukturnom i institucionalnom smi-slu), očekuje se njegovo brzo širenje, zahvaljujući prvenstveno dominaciji virtual-nih trgovinskih firmi, koje elektronskim putem komuniciraju s kanalima distribu-cije u globalnom okruženju. Veliki broj firmi koristi sajtove na Webu za dobjanje potrebnih informacija o proizvodima, kupcima, dobavljačima i posrednicima, za


59

olakšavanje poslovnih aktivnosti, povećanje njihove brzine, sigurnosti i sl., kao i za smanjivanje transakcionih troškova (Končar 1999, s. 295-6).

─ Klasterizacija ekonomije je jedan od vektora razvoja globalne ekonomije i temelja globalizacije (zajedno s komunikacionim sistemima, koji su omogućili mrežnu marketing logistiku i standardizaciju kvaliteta u globalnim relacijama i granicama realnog vremena). Klasteri su najpropulzivniji privredni blokovi na makronivou pojedinih država. Obuhvataju mreže nezavisnih proizvodnih i uslužnih firmi, od isporučilaca, tehnoloških inovatora i know-how institucija (univerziteti, naučno-istraživački instituti, inženjering centri i sl.), preko povezujućih tržišnih instituta (brokeri, konsultanti i sl.) do potrošača. Svi oni na svoj način učestvuju u lancu stvaranja nove vrijednosti, preko sniženja transakcionih troškova. Zasnivaju se na forsiranju unikalnih preimućstava i najefikasnijih proizvodnji, a uključuju firme i organizacije koje su povezane geografskim položajem i konkretnom proizvod-njom. Uloga geografske bliskosti se svodi na akumuliranje kritične mase socijal-nog i ljudskog kapitala (shvaćenog kao kombinaciju naučnog, proizvodnog i ino-vacionog potencijala). Smatra se da je klasterizacijom kao specifičnom i složenom kombinacijom konkurencije i kooperacije na raznim nivoima, tj. „novim talasom

razvoja kapitalizma” (izraz Tofflera) obuhvaćeno preko 50% privreda ravijenih zemalja. Kao primjer klasterizacije može se navesti Finska, koja raspolaže sa 0,5% svjetskih šumskih resursa, učestvuje sa 10% svjetskog izvoza drvno-prerađivačke industrije i 25% svjetske proizvodnje papira. na telekomunikacionom tržištu učestvuje sa 30% svjetskog izvoza opreme mobilne telefonije i čak 40% svjetskog izvoza mo-bilnih telefona (Afanasjev, Mjasnikova 2005, s. 82).

2.1 Manifestacije i karakteristike ekonomske globalizacije

„Multinacionalne korporacije postaju još moćnije kad im vlade dopuste da one preuzmu neke vladine djelatnosti... Osim što dominiraju ekonomijom

postaju klasom koja dominira djelovanjem vlade“.

C. Crouch

isokom tempu rasta tehnološkog progresa (informacionog, komunika-cionog, transportnog i dr.) presudno je doprinio razvoj instituta pri-vatne svojine. Nesporno je da ona predstavlja osnovu ekonomske sa-

mostalnosti, individualne inicijative, motivisanosti, odgovornosti i zainteresovanosti za ostvarene ekonomske rezultate. Na tim osnovama se zasniva razvoj preduzetniš-tva, visoke korporativne kulture i organizacije. Zajednički imenilac svih navedenih

V


60

fenomena je interesni princip, koji predstavlja pokretački motiv svega postojećeg, a posebno kompleksnog procesa ekonomske globalizacije. Taj proces trajno mijenja ras-pored ekonomske i političke moći u svijetu u korist najefikasnijih društava i privreda.

Interesno-profitni motivi ekonomske globalizacije su brojni: pristup novim tr-žištima, smanjenje raznih vrsta troškova, rast prodaje, pristup resursima stranih ze-malja (jeftinim, rijetkim, kvalitetnim i sl.), ostvarenje konkurentskih prednosti, manji porezi ili njihovo izbjegavanje, niži ekološki standardi, jeftina radna snaga, kao i sve ono što se podvodi pod prednostima vlasništva, lokacije i internalizacije (Pokrajčić 2001, s. 100). Bez obzira na određene prednosti za kreatore inovacija i korisničku „publiku“, sve to ponekad vodi u novu ekonomsku dogmu, determinizam i redukcionizam, ovog puta na globalnom nivou.

Ekonomijom vremena, prostora i novca u praksi se ostvaruje moć, kojom se najbolje štite, specificiraju i realizuju interesi. Postojanje uzročno-posledične relacije ekonomija-moć-ekonomija je ciljna funkcija interesa. Sve ostalo su sredstva za ostvarenje cilja. Dominacija novčanim, vremenskim i prostornim dimenzijama u globalnim okvi-rima je osnovni cilj krupnog kapitala. To je najbolji način da se (pored ostalih pome-nutih elemenata) ostvaruju ne samo konkurentske prednosti na globalnom tržištu, ne-go monopolske top kompetencije. Preko njih se ostvaruje profit kao osnovni pokreta-čki motiv. Dominacija nad novčanom i vremenskom komponentom odlučujuće utiče na mogućnost konstrukcije i/ili rekonstrukcije moći preko promjene prostornih oblika, koji sadrže resursne, tržišne i druge izazove. Krupni transnacionalni kapital super-aktivnom, strategijski planiranom i funkcionalno-informacionom koordinacijom vre-mena, prostora i svojih sopstvenih razvojnih potencijala nastavlja oplodnju i domina-ciju u globalnim relacijama, koja teži da se pretvori u svemoć finansijskih transnacio-nalnih oligarhija.

Finansijska globalizacija, virtualizacija i transnacionalizacija ekonomskih pro-cesa su osnovne manifestacije ekonomske globalizacije. One značajno doprinose stva-ranju modela tzv. „civilizacijske identičnosti“, kojoj se institucionalno prilagođava veći-na zemalja. Obrazac globalnog ekonomskog ponašanja i pravila igre kreiraju TNK i transnacionalne banke najrazvijenijih zemalja. Taj model se karakteriše specifičnim (nekonfliktnim i konstruktivnim) dvovlašćem TNK i najrazvijenijih država, koje djelu-ju kao simbioza u zajedničkom interesu. Države daju TN kapitalu garancije i podršku u međunarodnoj arbitraži, oslobađaju ga od dvojnog oporezivanja, pružaju mu admi-nistrativnu i diplomatsku pomoć, osiguravaju direktne strane investicije (FDI- foreign direct investment) i sl. Kao protiv uslugu, transnacionalni kapital obezbjeđuje matičnim državama ekonomski prosperitet, moć i nedostajuće resurse po jeftinim cijenama.

Globalizacija je istorijski, realan, protivurječan, neravnomjeran, nezaustavljiv i nepovratan proces, koji transformacijom i dinamizacijom svojih konkretnih oblika, mehanizama i metoda ispoljavanja bitno mijenja međunarodne ekonomske i druge odnose u smjeru njihovog sve većeg i bržeg povezivanja. Redukovani termin ekonom-


61

ska globalizacija predstavlja mijenjanje ponašanja ekonomskih subjekata, uzrokovano sledećim faktorima: a) opadanjem značaja geografskih udaljenosti, b) internacionaliza-cijom i denacionalizacijom proizvodnje, c) relativizacijom nacionalnog suvereniteta, legaliteta i političkih razlika, d) infrastrukturnog povezivanja kapitala, robe, usluga, radne snage i informacija velikom brzinom, na velikim distancama, e) dominacijom kapitalnih nad trgovačkim tokovima, a posebno nad rastom proizvodnje mjeren do-maćim GDP, f) tehničko-tehnološkom standardizacijom proizvodnje, g) homogeni-zacijom zakonske, institucionalne i privredno-sistemske infrastrukture, h) unifikaci-jom međunarodnih tokova roba, usluga i resursa, tržišta, proizvodnje, tehnologije, ko-munikacija, finansija i sl., i) izuzetnom ekspanzijom krupnog kapitala, j) projektova-njem novih organizacionih oblika, intrafirmske razmjene, mrežnog povezivanja, vir-tualiuzacije poslovanja, outsourcinga itd.

Većina autora se slaže da je ekonomska globalizacija bitna karakteristika sa-vremene svjetske privrede. Prilagođavaju joj se sva četiri Druckerova tipa ekonomije: nacije, regiona, TNK, novca, kredita i investicija. Ona je institucionalizovana preko raznih međunarodnih ekonomskih organizacija. Izbjegavajući precizno određenje eko-nomske globalizacije, navešćemo njene osnovne karakteristike: predstavlja realan isto-rijski proces univerzalizacije, homogenizacije i unifikacije privreda po nekim značaj-nim principima, odrednicama i normama ponašanja, kao i afirmaciju rastuće uzaja-mne povezanosti i uslovljenosti između pojedinih privreda i krupnih firmi. Navedeni proces se razvija uporedo s liberalizacijom i denacionalizacijom robnih i finansijskih tokova, pojavom novih oblika spajanja i kupovine drugih firmi (koji predstavljaju na-čine opstanka i jačanja međunarodne konkurentske sposobnosti) i globalnim inovacio-nim bumom informatičkog, komunikacionog i transportnog monitoringa. Pored toga, ekonomsku globalizaciju karakterišu sledeće osobine (V. Drašković 2001, s. 141):

─ razvoj po zakonima i logici krupnog kapitala, ─ brojnost oblika ispoljavanja: finansijska globalizacija, globalizacija tržišta, formira-

nje i uticaj globalnih firmi i banaka, ─ denacionalizacija i regionalizacija ekonomije, ─ intenzifikacija, liberalizacija i standardizacija proizvodnje, ─ intitucionalizacija svjetske trgovine i međunarodnih ekonomskih odnosa, ─ mega-trendovi, globalni sistemi komunikacija i masovnih medija itd., ─ cikličnost i postepenost razvojnog procesa, koji se odigrava u dugoj istorijskoj per-

spektivi, ─ dualnost, koja se ogleda u integraciji država i širenju TNK, koji vodi smanjivanju

nacionalnog suvereniteta, ─ sveobuhvatnost (pravac djelovanja je svestran i univerzalan), ─ heterogenost i diferenciranost (jačina i karakter djelovanja su različiti prema raz-

nim objektima: granama, područjima djelatnosti, zemljama i sl., a taj uticaj je pose-bno snažan prema kriznim područjima, koja su najosjetljivija),


62

─ nesavršenost pomoćnih mehanizama (vojna i politička hegemonija, ucjene, nasilje i prinuda su osnovne neekonomske poluge, koje pomažu da se sprovedu ekonom-ski pritisci, nejednaka razmjena, zavisnost i dominacija),

─ protivurječnost procesa, ─ diktiranost (nametnutost) procesa i određeni stepen njegove predodređenosti, ─ institucionalizovanost (koncentraciju proizvodnju i centralizaciju kapitala nameću

moćne i institucionalizovane svjetske monopolske strukture, koje dominiraju i onemogućavaju slobodnu konkurenciju i liberalan pristup globalom tržištu, koje se dijeli na bazi međusobnih sporazuma - smatra se da svijetom dominira oko 400 TNK, koje raspolažu sa oko 80% svjetskog kapitala),

─ dominacija tržišne, transnacionalne i nadnacionalne regulacije nad državnom, ─ promjena subjekata koji učestvuju na globalnim tržištima, koji postaju sve krup-

niji i moćniji, mijenjaju, usavršavaju i prilagođavaju svoju organizacionu i uprav-ljačku strukturu (tehnološku, transportnu, finansijsku, informacionu, telekomuni-kacionu i dr.) u cilju širenja biznisa na teritorije mnogih zemalja.

─ pojava novih subjekta međunarodne ekonomske saradnje: međunarodne organi-zacije, 60-tak regionalnih organizacija, oko 63.000 TNK i TN banaka sa 690.000 fili-jala lociranih širom svijeta (Vidas-Bubanja 2001, s. 8), svjetski finansijski centri, in-stitucionalni investitori (penzioni, osiguravajući i investicioni fondovi), nevladine organizacije (razni pokreti kao što su “zeleni” i „otvoreno društvo”), kao i razne religiozne, mafijaške, terorističke, dijasporne, megapolisne i druge interesne mreže.

Ekonomsku globalizaciju prate mnogi globalni ekonomski problemi, koji će prije ili kasnije zahtijevati globalna rješenja, zasnovana na kvalitetno novim nivoima i oblicima međusobne saradnje država i regiona, uz stvaranje jedinstvenih političkih, ekonomskih, informacionih i drugih poligona zajedničkih usaglašenih dejstava.

2.2 FDI kao generator globalizacije

eđunarodno kretanje kapitala je jedan od osnovnih generatora ekonomske globalizacije. Ono utiče na privredni rast, promjene pri-vredne strukture, platni bilans, zaposlenost, privrednu stabilnost i

sl., ali ima prateće društvene, ekonomske, političke, socijalne i druge efekte. Preko raz-nih oblika međunarodnog finansiranja, prvenstveno FDI, krupne firme vrše razmještaj svojih diversifikovanih proizvodnih sistema i ostalih poslovnih funkcija po inostran-stvu. To je dostiglo globalne razmjere realnog i virtualnog karaktera. Savremena mre-žna organizacija transnacionalnog poslovanja zasniva se na dodjeljivanju onih poslova perifernim proizvodnim lokalitetima. koje oni mogu da urade najkvalitetnije, najbrže i

M


63

najjeftinije, uz zadržavanje ključnih kompetencija (outsourcing). Maksimalno se koriste razne pogodnosti (resursne, geografske, poreske, organizacione i druge) koje pruža zemlja domaćin. Onda se navedene pogodnosti prelivaju u ekstra profite i jačanje sopstvenih konkurentskih prednosti, koje se dovode do top kompetentnosti. Praksa je pokazala da je to najbolji put za stvaranje globalnog konkurentnog proizvoda, koji se stvara na bazi top kompetencija. Jer, jasno je da monopolisti ne može niko da konku-riše! Finansijski resursi ulažu se u skladu s osnovnim kriterijumom profitabilnosti. Najveći investitori su TNK razvijenih zapadnih zemalja, koje fleksibilno prilagođavaju svoju poslovnu strategiju zavisno od političke, ekonomske, sigurnosne, konjunkturne i druge situacije i globalnih promjena.

Preduzetnički kapital se u međunarodnim okvirima uglavnom ulaže u obliku FDI, kod kojih vlasnik zadržava pravo kontrole nad firmom u inostranstvu. Ta kon-trola može biti potpuna ili djelimična, u zavisnosti od visine uloženog kapitala, nacio-nalnog zakonodavstva, zainteresovanosti za konkretno ulaganje, itd. Realizacija FDI može se ostvariti osnivanjem sopstvenih preduzeća u inostranstvu u vidu filijala, predstavništava, samostalnih preduzeća, zajedničkih kompanija i drugih svojinskih i nesvojinskih partnerskih oblika. Direktnim finansiranjem se osiguravaju veliki profiti i razne druge direktne i indirektne koristi preko zaobilaženja carinskih barijera, koriš-ćenja jeftine radne snage, poreskih olakšica i sl.

Slika br. 11 : Stok i tok FDI u svijetu 1970-2008 (World Investment Report za razne godinei)

Obim (stok) ukupnih ulaznih FDI je povećan sa 500 mlrd USA$ u 1980. na dva

triliona USA$ u 1992. i 15 triliona USA$ u 2008. Godišnji tok FDI se u istom periodu povećao sa 55 na 152 mlrd USA$ (Dragičević 1996, s. 55). Njihov obim je u 1997. dostigao


64

iznos od 3,5 triliona USA$ (World Investment Report 1998, pp. 373-383), u 1999. 4,7 triliona USA$ a u 2007. je dostigao rekordnih 16 triliona USA$., Godišnji tokovi FDI dostigli su u 1980. 200 mlrd USA$, u 2000. 1350 mlrd USA$ (World Investment Report 2000, p. 2) a u 2007. rekordnih dva triliona USA$.

Struktura odliva i priliva FDI pokazuje da u strukturi odliva dominantno uče-šće od 60,9% ima pet najrazvijenijih zemalja (SAD, Velika Britanija, Njemačka, Japan i Francuska), dok u strukturi priliva dominiraju SAD, Velika Britanija, Kina, Belgija i Luksemburg s učešćem od 44,3%. FDI se po pravilu usmjeravaju u zemlje s velikim tr-žištem, visokom stopom rasta BDP, visokim stepenom sigurnosti i profitabilnosti ula-ganja. Tempo rasta FDI značajno je prevazilazio ne samo stopu rasta realnog BDP raz-vijenih zemalja, koja iznosi približno oko 3,5% u periodu 1982-2000, nego i stope rasta međunarodne trgovine: 5% (1982-1991), 7,2% (1992-1997) i 4,8% (1998-1999) - World

Economic Outlook, October 2000. Ali, zbog snažnog pada u periodu 2000-2003. FDI (stok) su u periodu 2001-2005. prema procjenama opale po prosječnoj stopi od cca 14%. To je jedini period u kojem su stope rasta FDI zaostajale za odgovarajućim stopama svjet-skog BDP i svjetskog izvoza (slika br. 12).

Slika br. 12 : Stope rasta svjetskog BDP, svjetskog izvoza i FDI u raznim petogodišnjim periodima (u %) (prema: Trade and Development Report 1996, p. 7 i podacima UN, WTO i World Bank)

Dinamičan rast FDI bio je umjeren u periodu 1980-1995, zatim ubrzan od 1995-

2000. a onda počinje da bude izrazito skokovit, s prelomnim tačkama 2000. i 2007 (slike br. 12 i 13). Da bi se sagledao značaj ubrzanog rasta FDI (ulaznih tokova) poslije 1995. može se uporediti rast njihovog učešća u svjetskom BDP (0,5-4,0% - tj. osam puta) s rastom učešća svjetske trgovine (uvoza i izvoza) u svjetskom BDP (28-58% - tj. dva puta - slika br. 14).


65

Slika br. 13 : Skokovitost rasta FDI (Ketanje ulaznih godišnjih tokova FDI po regionima 1980 – 2008. - u bil. USA$)

(United Nations 2009a, p. XVII - www.unctad.org/fdistatistics)

FDI su imale izražen opadajući trend u svijetu od 2000-2003. One iznose cca 8% domaćih investicija na globalnom nivou, pri čemu je taj procenat nešto viši u tranzicijskim zemljama Centralne i Istočne Evrope, zbog procesa privatizacije i pridruživanja EU. Od 2004. je ponovo ostvaren ubrzan rast FDI, uglavnom zbog njihovog značajnog rasta u zem-ljama u razvoju i zemljama Jugoistočne Evrope . To je dovelo do velikog povećanja učešća FDI zemalja u razvoju i dostizanja apsolutnog i relativnog nivoa, koji je nadmašio nekadašnji re-kord iz 2000. Paralelno je zabilježen i mali rast FDI i u razvijenim zemljama. Globalna eko-nomska kriza je uslovila ponovan oštar pad ulaznih i izlaznih FDI. To je dopunilo sliku nji-hovog neravnomjernog i skokovitog kretanja, koji bukvalno liči na planinski pejzaž. On će se upotpuniti ako se ostvare prognoze i ulazne FDI, koje treba da dostignu rekordan godi-šnji iznos u 2011 (United Nations 2009a, p. XVII).

Slika br. 14 : Učešće svjetske trgovine i ulaznih FDI u svjetskom BDP (u %, 1970.2001) (World Bank, World Development Indicators 2003)


66

Razvijene zemlje su sačuvale i unaprijedile mnoge specifične razlike, koje do-prinose jačanju konkurentske pozicije. One su, pored toga, izvršile i značajnu unifika-ciju pravne sredine za nacionalne i strane investicije, posebno u dijelu zaštite svojin-skih prava i jasnoće administrativnih pravila. Zbog toga termin „inostrani” kapital ima veoma uslovno značenje kad se radi o izvozu FDI iz jedne razvijene zemlje u dru-gu. Tome su svakako odlučujuće doprinijeli integracioni procesi u Zapadnoj Evropi. Povećana koncentracija ulaganja FDI u razvijene zemlje ispoljila se krajem 90-ih go-dina. Prema podacima IMF, u periodu 1990-1993. dvanaest vodećih razvijenih zemalja je izvozilo 180-220 mlrd. USA$, a uvozilo 100-150 mlrd. USA$ FDI. U 1997. izvoz je dostigao 370 mlrd. USA$, a uvoz 230 mlrd. USA$, dok se u 1999. izvoz povećao na 778 mlrd. USA$, a uvoz na 646 mlrd. USA$. Podaci za 2007. (tabela br. 10) pokazuju da je ostvaren rekordan iznos od 1.743 biliona USA$. Prema prognozama, izlazni tokovi FDI u svijeti bili su 1.470 mlrd USA$ u 2009, a 1.536 mlrd USA$ u 2010 (World Investment Prospekt 2010, p. 6).

Tabela br. 10 : Tokovi FDI u svijetu i po regionima 2007–2008. (u mlrd. USA$) Izvor: www.unctad.org/fdistatistics

izlazni tokovi FDI ulazni tokovi FDI

Region 2007 2008 (%) 2007 2008 (%) svijet 2 063.4 1 868.9 - 9.4 1 940.9 1 658.5 -14.5

razvijene privrede 1 743.4 1 536.4 - 11.9 1 341.8 1 001.8 - 25.3 Evropa 1 270.7 990.3 - 22.1 920.9 559.0 - 39.3

SAD 313.8 298.6 - 4.8 232.8 320.9 37.8 Japan 73.5 127.4 73.2 22.5 19.0 - 15.6

zemlje u razvoju 268.8 274.1 2.0 512.2 549.1 7.2 Afrika 5.3 .. .. 53.5 72.0 34.7

Lat. Amerika i Karibi 52.1 36.1 - 30.7 127.3 139.3 9.4 Azija i Okeania 211.4 239.6 13.4 331.4 337.8 1.9

Istočna Azija 44.8 .. .. 71.5 61.4 - 14.2 Juž., Zap. i Jugo-Zap. Azija 166.5 185.2 11.2 258.7 275.2 6.4

tranzicijske privrede 51.2 58.3 13.9 86.9 107.6 23.8

FDI su višestruko značajne za nerazvijene zemlje, jer kompleksni investicioni

„paketi” sadrže, pored kapitala, razne nematerijalne resurse kao što su nova znanja, tehnologije, organizaciona rješenja, marketing i menadžment tehnike. Izvoz FDI u ne-razvijene zemlje se povećavao sa 9-13 biliona USA$ u periodu 1985-1987. na 24,2 bili-ona USA$ u 1990, 105,6 biliona USA$ u 1993, 172,6 biliona USA$ u 1997 (World Invest-

ment Report 1998, pp. 35-39) i 208 biliona USA$ u 1999. Poslije toga je zabilježena stagna-cija. FDI su usmjeravane u ograničen broj nerazvijenih zemalja, a posebno u Kinu, Ar-gentinu, Brazil, Čile, Meksiko, Koreju i Poljsku.


67

Slika br. 15 : Učešće raznih regiona u privlačenju FDI 1990-2008 Izvor: United Nations 2009a, p. XVII (www.unctad.org/fdistatistics)

Najveći primalac od nerazvijenih zemalja je Kina, koja je 1999. primila 40 mlrd

USA$. Zemlje Centralne i Istočne Evrope su 1999. privukle svega 22,9 biliona USA$, što je bio njihov rekord, koji preveden na relativne odnose znači svega 3% od ukupnih svjetskih FDI. Od toga iznosa skoro polovinu su primili Poljska (7,5 mlrd USA$) i Če-ška (5,1 mlrd USA$), čemu su doprinijele političke promjene, spoljno-trgovinska li-beralizacija i privatizacioni programi. Od 2000-2007. je skokovito opadalo učešće raz-vijenih zemalja, a raslo učešće zemalja u razvoju u privlačenju FDI (slika br. 15).

Slika br. 16 : Učešće ulaznih tokova FDI u pojedinim granama 1987-2008

Izvor: UNCTAD (www.unctad.org/fdistatistics)

Prosječno učešće ulaznih tokova FDI u pojedinim granama 1987-2008. prika-zano je na slici br. 16, koja pokazuje dominaciju sektora usluga: finansija 26%, biznis usluga 15%, transporta i komunikacija 7% i ostalih usluga 22%.


68

2.3 Finansijska virtualizacija kao akcelerator globalizacije

„Zarazna je pohlepa čini se zahvatila veliki dio naše poslovne zajednice, što je stvorilo perverzne poticaje za povećanje profita po svaku cijenu, da bi se cijene dionica povećavale

i održavale na visokom nivou. Prevare i falsifikati inspirirani pohlepom djeluju destruktivno na tržišni kapitalizam i, gledajući šire, potkopavaju osnove našeg društva”.

A. Greenspan

irtualne finansijske operacije su centralni sinergistički mehanizam ekonomske globalizacije, njen akcelerator i oblast u kojoj je ona najviše napredovala. Zahvaljujući liberalizaciji, deregulaciji i kompjuterizaciji,

višestruko su povećani obim transakcija i mobilnost kapitala, smanjeni transakcioni troškovi, internacionalizovani njegovi tokovi i pomjereni prema institucionalizovanim investitorima. Finansijske inovacije su omogućile dominaciju ogromne virtualne sume spekulativnog kapitala.

Izuzetno značajnu ulogu u jačanju procesa globalizacije ima pojava samostal-nog transnacionalnog kapitala, koji je u ekonomskom smislu anacionalan, jer ima sop-stvenu egzistenciju i logiku razvoja, originalnu strukturu i unutrašnje ciljeve, veliku slobodu premještanja i slabu mogućnost kontrole. Anacionalnost znači da on, uslovno rečeno, postaje globalan, jer se sve više kreće međunarodnim tokovima i ima pristup u finansiranju sve većeg broja zemalja. Embrion razvoja virtualnog finansijskog kapitala pojavio se 60-ih godina u vidu evro-dolara i formiranja valutnih evro-tržišta, koja su poslovala izvan nacionalnih valutnih kontrola, tako da su stvoreni novi međunarodni finansijski centri (London, Luksemburg, Singapur, Hong Kong), koji su u cilju poveća-nja svoje konkurentske sposobnosti liberalizovali uslove na finansijskim tržištima. Na navedena valutna sredstva nijesu primjenjivani zahtjevi centralnih banaka u pogledu obaveznih rezervi, niti su odgovarajuće kamate bile opterećivane porezima. To je omogućilo stvaranje značajne konkurentske prednosti. Evro-emisije su postale bitan izbor finansiranja zapadnih privreda. Njujork postaje 1981. slobodna bankarska zona u kojoj se na operacije s nerezidentima primjenjuju poreska olakšanja i oslobađanje od valutne kontrole i drugih ograničenja koja djeluju na unutrašnjem tržištu kapitala.

Poslije buma informacionih tehnologija i deregulacije u finansijskoj sferi došlo je do intenzifikacije međunarodnih valutnih transakcija. Obim svakodnevnih valutnih poslova je dostigao trilion USA$ početkom 90-ih. Sredinom 90-ih na svaki američki dolar potrošen za kupovinu inostrane robe otpadalo je 7-8 dolara međunarodnih tran-sfera, koji nijesu bili povezani s realnom trgovinom (Relationes Internationales N0 1/1994, Vol. 2, p. 43). Dnevni obrt kapitala na berzama u Njujorku, Londonu i Tokiju povećan je

V


69

sa 190 mlrd USA$ u 1987. na 1.200 mlrd USA$ u 1995. i čak 3.200 mlrd USA$ za prvih devet mjeseci 1997 („Capital goes Global”, The Economist, October 25, 1997).

Zbog povećanja svoje konkurentske sposobnosti, liberalizovana su lokalna, a zatim i međunarodna finansijska tržišta, uz stvaranje novih tržišta valutnih fjučersa i opcija, razvoj mehanizma hadžiranja i upravljanja rizicima, derivata kao rizičnijeg finansijskog instrumenta itd. Pojava derivata i raznih drugih savremenih finansijskih instrumenata ubrzala je proces osamostaljenja finansijskih tržišta (od tržišta roba, us-luga i faktora proizvodnje), koji su počeli sve više sami sebe da opslužuju, nezavisno od realnog sektora privrede. Finansijska globalizacija je dovela ne samo do slobodnog premještanja ogromnih finansijskih sredstava kroz propustljive nacionalne granice, nego i do izmjene funkcije novca u globalnoj ekonomiji. Počelo se trgovati novcem kao klasičnom robom, pa su valutne spekulacije postale najunosnija tržišna operacija („Fo-reign Affairs” N0 4/1986, p. 786)

Derivati su stvorili nove mogućnosti spekulacija zasnovanih na promjeni va-lutnih kurseva, akcija i drugih finansijskih aktiva. Ubrzan je proces osamostaljenja fi-nansijskih tržišta, koji su počeli sve više sami sebe da opslužuju, nezavisno od realnog sektora privrede. To je dovelo do nezapamćene nestabilnosti finansijskih tržišta u svi-jetu. Davnih 80-ih P. Drucker je pisao da su finansijska tržišta počela igrati nezavisnu ulogu od tržišta roba i usluga. Finansijska globalizacija je dovela ne samo do slobod-nog premještanja ogromnih finansijskih sredstava kroz polupropustljive nacionalne granice, nego i do izmjene funkcije novca u globalnoj ekonomiji. Počelo se trgovati novcem kao klasičnom robom, pa su valutne spekulacije postale najunosnija tržišna operacija. Glavni zajmodavci vremenom su postale TNK, koje osnivaju sopstvene ban-ke za finansiranje kapitalnih ulaganja i platnobilansnih deficita raznih zemalja. Vode-će transnacionalne banke s razgranatom mrežom svojih inostranih filijala postaju gla-vni posrednik na evrotržištima između TNK, država i međunarodnih organizacija (fa-ktički postaju njihovo odjelenje). Transnacionalni kapital se nalazi izvan jurisdikcije nacionalnih država, što mu omogućuje slobodno premještanje prema najprofitnijim tr-žištima i učešće u velikom broju spekulativnih operacija5.

Navedeni podaci jasno reprezentuju stepen moći T kapitala. Dužnička kriza i mnoge finansijske krize u svijetu su dokazi za navedenu tvrdnju. Ukupne valutne re-zerve transnacionalnog kapitala su nekoliko puta veće od rezervi svih Centralnih ba-

5 U periodu od 1990-1997. dnevna suma novčanih spekulacija povećala se sa 600 mlrd USA$ na preko 1.000 mlrd USA$, što za oko 30 puta premašuje dnevnu trgovinu roba i usluga („Ekonomičeskaja gazeta” N0 49/ 1997, s. 3). Obrt finansijskih transakcija višestruko premašuje realni obrt roba i usluga, tj. postoji enormna razlika između realnog i fiktivnog kapitala. Prosječni obrt na tržištima sekundarnih hartija od vrijednosti približava se cifri od 100 triliona USA$, dok ukupni fond 23 razvijene zemlje iznosi svega oko 550 mlrd USA$. Prema ocjenama Harvard Business Review, na svaki dolar koji se obrće u realnom sektoru svjetske eko-nomije otpada oko 50 USA$ u finansijskoj sferi. Godišnji obrt finansijskih transakcija dostigao je davno fan-tastičnu sumu od pola kvadriliona USA$.


70

naka svijeta. On je u mogućnosti da stimuliše krize u globalnim razmjerama, da pre-mještanjem svega 1-2% svoje mase izazove promjenu pariteta bilo kojih svjetskih va-luta i da ignoriše nacionalne države kao drugostepene sile (Veltz 1996, p. 23). Moguć-nosti da se on kontroliše i reguliše su beznačajne, a unificirani finansijski instrumenti, standardi predaje i obrade informacija, mehanizmi transnacionalnih strategijskih ali-jansi, partneskih mreža i integralni finansijsko-informacioni i tržišni sistem međunaro-dnih instituta predstavljaju idealno okruženje za njegovo slobodno kretanje. Sve to ukazuje da danas u svijetu nema realne sile koja mu se može suprotstaviti.

2.4 Transnacionalizacija kao promoter ekonomske globalizacije

„Naše živote oblikuju drugi. Moderne korporacije odlučujuće utiču u modernom kapitalističkom društvu”.

J. K. Galbraith

ransnacionalizacija privredne aktivnosti je, pored finansijske globaliza-cije, najznačajnija komponenta razvoja globalne svjetske ekonomije na smjeni milenijuma. Ona je kao gradivni elemenat i promoter globaliza-

cije direktno uticala na njene tokove i domete. Na taj način je u velikoj mjeri postala njen sinonim, jer je bitno doprinijela jačanju i ubrzanju procesa približavanja i proži-manja različitih kultura, civilizacija, država, regiona, ekonomskih sistema, tržišta i in-stituta. TNK su stvorile sopstvene „galaksije“, alijanse i privremena partnerstva, koji su umreženi imovinskim i neimovinskim odnosima, intrafirmskom razmjenom i pos-jedovanjem svih mobilnih, multifunkcionalnih i fleksibilnih faktora proizvodnje u kompleksu.

Najbitnije karakteristike transnacionalizacije su denacionalizovana proizvod-nja i transnacionalni tokovi roba, usluga, znanja, tehnologija i faktora proizvodnje na svjetskim tržištima i globalnom ekonomskom prostoru. Internacionalizacija i transna-cionalizacija kao njen viši stepen su ne samo faktori uticaja, nego i osnovne metode re-alizacije procesa globalizacije. TNK su aktivni pokretači i faktori globalne i diversifi-kovane proizvodnje, međunarodne trgovine, penetracije kapitala radi njegove bolje „oplodnje”, novih tehnologija i znanja, profesionalnog upravljanja, ekonomske aktiv-nosti u više država, izuzetne apsorpcije apsolutnih i komparativnih prednosti itd. One su nosioci tehničko-tehnološkog i naučnog progresa, razvoja proizvodnih snaga i eko-nomskog povezivanja, moći (raspolažu kapitalom, tehnologijom, informacijama, poli-tičkim uticajem i sl.), ali i mnogih negativnih pojava kao što su monopolizam, špe-kulacije, eksploatacija itd.

T


71

Karakter i stepen ekonomske integracije, koji je početkom 90-ih dostignut pod uticajem TNK dobro reprezentuju podaci o njihovoj izuzetno razuđenoj mreži baznih jedinica i filijala u oko 170 zemalja, velikom učešću u vlasnštvu proizvodnih fondova, proizvodnji svjetskog BDP, svjetske industrijske proizvodnje, spoljnotrgovinske raz-mjene i trgovine visokim tehnologijama, izvozu kapitala itd. U 1997. je u svijetu djelo-valo oko 53.000 TNK sa oko 450.000 filijala u inostranstvu (World Investment Report 1998, pp. 1-2). Već 2004. je bilo 64.000 TNK sa 830.000 kontrolisanih filijala (http:// kraspubl.ru/ content/view/277/1). Pored toga, međunarodna trgovina sirovinama nalazi se skoro u potpunosti pod njihovom kontrolom, kao i 2/3 svjetske trgovine, ½ svjetske industrij-ske proizvodnje, 4/5 patenata, licenci i know-how.. Eksperti ocjenjuju da pet najvećih TNK kontroliše više od 1/2 svjetske proizvodnje roba dugoročne upotrebe, aviona, elektronske opreme, automobila i druge proizvodnje, dok je stepen koncentracije u granama informacione tehnologije takođe izuzetno visok, jer praktično 2-3 kompanije kontrolišu međunarodnu telekomunikacionu mrežu. Ekonomska moć najvećih TNK je slična BDP srednje razvijenih država, što im omogućuje da diktiraju svoju volju mno-gim državama. Ukupne valutne rezerve TNK su nekoliko puta veće od rezervi svih centralnih banaka svijeta.

Tabela br. 11 : Transnacionalna i globalna strategija

strategija pokazatelj

transnacionalna globalna

tržište selektovano sva tržišta proizvod prilagođen lok. tržištu standardizovan proizvodna strategija

fabrike locirane na stranim tržištima

fabrike locirane da bi se ostvarila konkurentska prednost

poslovna strategija

prilagođena str. tržištu jedinstvena

izvori resursa dobavljači sa stranog tržišta dobavljači iz cijelog svijeta distribucija prilagođena lokanom tržištu koordinisana organizacija filijale koje djeluju samostalno mrežna organizacija

Jedan od glavnih oslonaca TNK u korišćenju prednosti međunarodne podjele

rada predstavljaju sinergističke veze između složenih diversifikovanih sistema locira-nih u raznim zemljama i na raznim tržištima. Smatra se da je strategija globalna ako firma istovremeno uvažava sledeće zahtjeve: a) globalno shvatanje svjetskog tržišta, konkurencije i proizvodnje, koje podrazumijeva denacionalizaciju poslovanja diversi-fikovanog i lociranog po cijelom svijetu, b) dobro poznavanje svojih konkurenata i po-djela svjetskog tržišta s malim brojem takođe globalnih firmi, c) potpuna kontrola svo-jih transakcija u svijetu, ili u krajnjoj mjeri na najznačajnijim tržištima i proizvodnim pogonima, d) ponašanje u stilu „globalnog igrača“, što znači biti fleksibilan, prilagod-


72

ljiv, inovativan i razmišljati globalno (a djelovati lokalno), e) učešće u visokotehno-loškim industrijskim granama, f) razmještanje sopstvene proizvodnje na najrentabilni-ja mjesta, u skladu s zakonom komparativnih prednosti, g) koordinacija svojih djelat-nosti pomoću adaptibilne i vrhunske informacione tehnologije, h) integrisanje svih or-ganizacionih jedinica u jedinstveni sistem računovodstva, a proizvodnih, komercijal-nih i specijalnih filijala u jedinstvenu mrežu upravljanja i j) stalno ukrupnjavanje kor-poracije i diversifikovanje djelatnosti.

Osnovne koristi od globalne strategije TNK su smanjenje troškova, poboljšanje kvaliteta i asortimana proizvoda, širenje preferencija potrošača i povećanje konkurent-skih prednosti. Ali, globalna strategija ima i svoje nedostatke, koji se ogledaju u po-većanim troškovima menadžmenta za dodatnu koordinaciju, standarizovani proizvod rijetko zadovoljava potrebe svih zemalja, globalna motivacija može narušiti lokalnu mootivaciju, uniformni marketing smanjuje prilagodljivost lokalnim potrošačima, glo-balna strategija može značiti žrtvovanje profita ili konkurentske pozicije u pojedinim zemljama itd. Postoji nekoliko osnovnih oblika strategijskog partnerstva koje se za-sniva na sinergističkim vezama, i to: a) finansijske alijanse s učešćem kapitala, kao naj-moćnije, koje pretpostavljaju tijesnu komercijalnu i tehničku saradnju na nivou istra-živanja i razrada proizvodnih programa, formiranja zajedničkih marketing i prodajnih strategija i sl., b) pristup novim tehnologijama i know-how, c) podrška novih proiz-vođača u nerazvijenim zemljama s ciljem formiranja prodajnog tržišta tehnologije, teh-nološke opreme i djelova, d) dogovori krupnih proizvođača o kooperaciji radi ovlada-vanja određenim segmentima privlačnih tržišta s visokim nivoom konkurencije, sma-njivanja troškova proizvodnje malih obima i sl., e) kooperacija vodećih proizvođača radi zajedničkog nastupa na složenim tržištima trećih zemalja, f) specijalni dogovori radi obezbjeđenja rentabilnosti zajedničke proizvodnje skupih serija (npr. teretnjaci i specijalni automobili, autofurgoni, mini autobusi i sl.) i g) fuzija krupnih kompanija direktnih konkurenata radi razrade dugoročnih i skupih razvojnih naučno-tehničkih programa, posebno onih koji se podržavaju iz državnog budžeta (zaštita prirodne sredine, razvoj infrastrukture i sl.).

Sve su češće „virtualne organizacije“ kao važan tip poslovanja, kojem vjerovat-no pripada budućnost u XXI vijeku. Radi se o mreži koju čini nekoliko nezavisnih fir-mi, koje mogu biti rivali, kupci, dobavljači, instituti i druge zainteresovane organiza-cije i sl. Mrežna povezanost se zasniva na visoko sofisticiranim informacionim siste-mima koji omogućuju brzi dogovor i usaglašavanje oko podjele znanja, troškova, rizi-ka i pristupa pojedinim tržištima, iako nemaju zajedničku organizaciju i menadžment. Komunikacija između partnera je ne samo brza, nego i potpuna, otvorena, bez proce-dura, uz veliko povjerenje i ulaganje top specijalnosti i sposobnosti za efikasno obav-ljanje pojedinih poslova. Navedena partnerstva su formalnog i nestalnog karaktera, traju samo dok postoji obostrani zajednički interes. To potvrđuje činjenicu da je mre-žna poslovna saradnja i kooperacija efikasniji način opstanka na tržištu od konkuren-


73

cije, u kojoj se partnerstvo kombinuje sa vlasništvom. Savremeni virtualni timski part-nerski „savezi“ zasnovani na fleksibilnim poslovno-organizacionim sistemima pred-stavljaju pouzdanu i moćnu alternativu transnacionalnoj diversifikaciji i vertikalnoj in-tegraciji. Oni obezbjeđuju adaptibilnu sinergističku kompetenciju raznih firmi skon-centrisanu u jakom virtualnom konkurentu, koji svima donosi koristi.

Unutar TNK ne djeluju zakoni slobodnog tržišta, jer se formiraju unutrašnje cijene koje diktira korporacija. Veliko je učešće intrafirmske razmjene u ukupnom svjetskom izvozu - 1993. je iznosilo čak 33,3% (UNCTAD 1995, p. 193). Kada se uzme u obzir broj, veličina i ekonomska moć TNK, proizilazi da samo 1/4 svjetskog tržišta funkcioniše u uslovima „slobodnog“ tržišta, dok su ostale 3/4 obuhvaćene specifičnim korporacijsko-komandnim „planskim“ sistemom. Ta činjenica nas upućuje na zaklju-čak da na globalnom nivou egzistira svojevrsni konvergentni i redukovani ekonomski sistem koji predstavlja strategijsku kombinaciju tržišnih i planskih regulatora.

Geneza strategije TNK se od kraja XIX vijeka do danas etapno transformisala kroz nekoliko oblika (V. Drašković 2002, ss. 66-8). Prvo pokoljenje tipa kartela i sindikata karakterisala je strategijska povezanost za sirovine bivših kolonija. Oni su vremenom usavršili četiri osnovne strategije predglobalizacijskog tipa: obezbjeđenje sopstvene pro-izvodnje stranim resursima, rezervisanje tražnje na inostranim tržištima preko formi-ranja svojih inostranih filijala, koje obavljaju direktan izvoz, racionalizacija proizvod-nje preko njenog premještanja u zemlje s manjim troškovima proizvodnje i orijentacija na korišćenje sopstvenih inostranih investicija za formiranje subordinisanih firmi, za-ključivanje dugoročnih partnerskih ugovora s drugim firmama, gašenje starih tehno-logija, širenje novih oblika djelatnosti i traženje profita na međunarodnim finansijskim tržištima (uključujući i spekulativne operacije). Drugo pokoljenje TNK je bilo trustov-skog tipa. Zasnivalo se na strategiji vojno-tehničke proizvodnje između dva svjetska rata. Početkom 60-ih prošlog vijeka formiraju se TNK trećeg pokoljenja tipa koncerna i konglomerata, koje široko koriste strategiju implementacije dostignuća naučno-tehnič-kog progresa i sinergističkih efekata nacionalnog i inostranog tržišta i proizvodnje. Početkom 80-ih godina prošlog vijeka pojavljuju se i jačaju TNK četvrtog pokoljenja, kad počinje strategija brzog rasta FDI i formiranje svojinskih firmi-roditelja na stranom tr-žištu. Filijale matične korporacije u internacionalnim okvirima djeluju kao na nekom internom tržištu. Usavršavanje pomenutih strategija dovelo je poslednjih decenija XX v. do formiranja savremene globalne strategije kod najjačih i najfleksibilnijih TNK, koju su kasnije postepeno usvajale i prilagođavale joj se i ostale TNK. Jedan od njihovih glavnih oslonaca u korišćenju prednosti međunarodne podjele rada predstavljaju si-nergističke veze između složenih diversifikovanih sistema lociranih u raznim zemlja-ma i na raznim tržištima.


74

3. GLOBALIZACIJA I NEOLIBERALNA DOGMA

„Neoliberalistička ekonomska teorija kao ishodište neoliberalizma u praksi ključni je faktor propadanja aktuelne globalizacije. Neoliberalizam, čak uz odmerenu državnu regulativu, uvod je u ubrzaniji

posibilistički slom kapitalističkog načina proizvodnje na istorijskoj trasi civilizacije u budućnosti“.

T. Bandin

ad god se dogodi neka kriza (što je sve češća pojava), vaskrsavaju rije-či F. Braudela: „Istorija se pojavljuje pred nama kao niz kriza, između kojih postoje

neki trgovi ravnotežnih perioda“. Krize su zakonomjeran društveni feno-men, pa zbog toga imaju strategijski značaj. Poslednjih decenija su brojni uticajni eko-nomisti predlagali „Vašingtonski konsenzus“ kao relevantan okvir ekonomske politi-ke, koju treba primjenjivati u državama koje imaju finansijsku i ekonomsku krizu (me-đu njima su i postsocijalističke države tranzicije). IMF danas nema univerzalan anti-krizni recept, a „Vašingtonski konsenzus“ je iscrpljen.

Kritikujući Vladu SAD, Nobelovac P. Krugman primjećuje metaforičnu para-doksalnost: „Dugo godina je ona propovijedala filozofiju da je sve privatno dobro, a sve državno loše“. Globalizacija je kao složen i protivurječan fenomen pokazala mnoga svoja lica i naličja. Ona se ostvaruje u uslovima dubokih strukturnih i finansijskih kriza. Nezavisno od svih njenih prednosti i šansi, nedostataka i opasnosti po nacionalne privrede, savre-mena finansijska kriza je dovela u pitanje čvrstinu pojedinih temelja magistralnog pro-cesa globalizacije. Pala je maska s ideološkog samozadovoljstva i infantilne ideje pot-puno slobodnog tržišta. Verifikovana je ispravnost poruke sa skupa poznatih američ-kih i ruskih ekonomista u Moskvi: „Ako postoji tajna u ekonomiji, ona nije ni u tržištu, ni u pri-vatnoj svojini, nego u konkurenciji“ („Nezavisimaja gazeta“ 01.07.1996, s. 4.).

U uvodu monografije „Kontrasti globalizacije“ (2002, s. 7) V. Drašković je izrazio „nadu i uvjerenje da se ne radi o kraju istorije” (F. Fukujama), nego o njenom novom nasta-vku. Najnoviji Fukojamin članak potvrđuje da je bio u pravu. Iznuđena državna inter-vencija povodom nezapamćene globalne ekonomske krize prekršila je temeljne princi-pe slobodnog tržišta i u punom svijetlu obasjala dogmatičnost univerzalne primjene ekonomskog neoliberalizma.

Ideologiziranost ekonomske teorije je jedna od njenih ključnih osobina. Njena interesna pozadina je prilično jasna i poznata. Ekonomska teorija, posebno ona para-digmatična, odavno je postala suviše instrumentalizovana, operacionalizovana i apst-raktna. To joj omogućuje (neopravdano) distanciranje od brojnih aktuelnih problema ekonomske stvarnosti. Ekonomsko modeliranje kao uprošćavanje ekonomske stvarno-sti omogućuje zanemarivanja raznih problema. To se idelno uklapa u stav T. Kuhna iz knjige „Struktura naučnih revolucija“, prema kojem „naučna paradigma može izolovati društvo

K


75

od bitnih društvenih problema“. Poznato je koliko je i na kojim prostorima neoliberalna eko-nomska škola (posebno njena radikalna Čikaška varijanta) poslednjih 20-tak godina bila paradigmatična. Početak njene „agresivnosti“ je, ne slučajno, uslijedio poslije dod-jele Nobelove nagrade F. Hayeku (1974) i M. Friedmanu (1976). Utopijska vizija slobod-nog tržišta i navodne „čiste“ konkurencije propovijedala je da navedeno okruženje to-bože „prirodno“ odgovara individualnoj slobodi. Zaboravilo se da sloboda mora imati moralna, zakonska, ekološka, socijalna i druga društvena ograničenja. Pohlepa je pos-tala pokretački nagon pojedinaca za bogaćenjem po svaku cijenu. Tako izopačeni eli-tistički individualizam nametan je mnogim državama i širokim narodnim slojevima kao društvena i civilizacijska norma.

Reformska praksa mnogih postsocijalističkih i drugih država je surovo redu-kovala proklamovani princip. Jer, očigledno je da se po potrebi laviralo između koriš-ćenja neoliberalizma kao hegemonijalnog poretka bogate manjine i protekcionizma prema siromašnoj i nezaštićenoj narodnoj većini. Postsocijalistička tranzicija je poka-zala kako se laviralo između korišćenja neoliberalizma (prema bogatoj manjini) i pro-tekcionizma (prema siromašnoj većini). Konkurencija i ekonomske slobode se u praksi suštinski guše na svakom koraku sve jačim međunarodnim i nacionalnim monopo-lima i netržišno osvojenim kompetencijama. Samo se fasadno mijenjaju i prividno hu-manizuju manifestacije „reformskih“ oblika.

U praksi se suštinski i otvoreno negiraju tržišni principi zasnovani na navod-nim „jednakim mogućnostima“ (termin M. Friedmana). Principi otvorene privrede se u praksi selektivno i po potrebi primjenjuju. Konstatno se kontrolišu i eksploatišu priv-rede perifernih zemalja, a u nacionalnim granicama se isto to događa od strane novo-komponovanih „elita“ s javnim dobrima i na razne načine diktiranim i monopolisa-nim poslovnim transakcijama. Potcjenjuju se tuđe kulture, istorijske tradicije i nasleđe, a nameće se zapadni obrazac života. To je suštinski realna „ideologija bogatih“ (preci-znije: netržišno obogaćenih), odnosno tzv. „kapitalizam bez rukavice“, „nova verzija stare borbe

nekolicine bogatih protiv većine siromašnih„ i/ili „korporativni merkantilizam“, koje pominje N. Chomsky (1999). On piše: „Doktrina slobodnog tržišta se pojavljuje u dva vida. Prvi je onaj zvanični koji se nameće nezaštićenima. Drugi je onaj koji bismo mogli nazvati „stvarno postojećom doktrinom slobodnog tržišta koja glasi: tržišna disciplina je zdrava za tebe, ali nije za mene, osim ako će mi doneti privremenu prednost“ (Ibid., ss. 39-40) ... „za tebe tržišna disciplina važi, a za mene ne važi, osim u slučaju da ‚igralište’ naginje na moju stranu“ (Ibid., s. 77). On smatra da je globalizacija ustvari ideologija bogatih (razvijenih), koja izaziva krize suvereniteta i deregulacije kod nera-zvijenih zemalja, ali ne i kod razvijenih zemalja kao inicijatora globalizacije. Neolibe-ralizam definiše kao „temeljnu političku paradigmu našeg vremena, koja u globalnim razmjerama služi za dominaciju, globalni političko-ekonomski trend, 'kapitalizam bez rukavice', novu verziju stare borbe nekolicine bogatih protiv većine siromašnih, ideologiju i doktrinu slobodnog tržišta koje je 'iznad svega'“ (Ibid., ss. 5-20).

Navedene konstatacije ozbiljno narušavaju kredibilitet univerzalnosti pravila i principa koji se proklamuju pod parolom globalizacije. samim tim, obezvređuju se svi


76

pokušaji stvaranja globalne razvojne paradigme. Jer, ako globalizacija teži svjetskoj univerzalizaciji i unifikaciji, to bi trebalo da važi za sve i pod jednakim uslovima. ne bi smjeli u praksi da se događaju, odobravaju i široko afirmišu od strane najrazvijenijih zemalja i najvećih tnk nametnuti dualizmi, polarizmi, principi dvojnih aršina, nejed-naka razmjena, brojne neravnomjernosti i disproporcije. Ali, „u multicivilizacijskom svetu, konstruktivan pristup je odustati od univerzalizma, prihvatiti raznovrsnost i težiti sličnostima” (Hun-tington 1998, s. 355). Univerzalno jedinstvo bilo čega je uvijek predstavljalo osnovu za otvoreni ili prikriveni totalitarizam, koji se realizovao ovom ili onom vrstom nasilja. Ideal ekonomske globalizacije u svojoj težnji prema opštem i univerzalnom ima nekih dodirnih tačaka s totalitarizmom. Sjećanja na prošli vijek još nijesu izblijeđela, pa se s pravom možemo zapitati: da li će globalizacija biti bolja?

Veliki broj autora smatra da je globalizacija teorijski zasnovana na shvatanji-ma transnacionalnih tržišnih neoliberala, globalista i geopolitičkih ekonomista, koji retorički nameću princip konkurencije kao dominantan i sveobuhvatan ključ globali-zacije. U monografiji V. Draškovića „Kontrasti globalizacije“ (2002) navode se mnogi citati u prilog kritici neoliberalnih osnova globalizacije. A. Neklessa (1999, s. 32) smatra da ona predstavlja forsiranu i dramatičnu realizaciju neoliberalog projekta svjetskog ekonom-skog poretka, odnosno konstrukciju „globalnog sela“, koja je zamijenila nacizam i ko-munizam i pojavljuje se kao treća „svjetska religija“ ovog vijeka. F. Wertheim (1997, p. 22) poistovjećuje globalizaciju s „međunarodnim valutnim fundamentalizmom“, S. Amin (1997, p. 34) s „ideološkim diskursom kojim se legitimiše strategija imperijalističkog kapitala“, a I. Ra-monet (1997, pp. 37) s „geopolitikom haosa i carstvom liberalizma“. Prilikom razmatranja neoliberalnog modela globalizacije potrebno je razlikovati njena teorijska uporišta od realne prakse i ekonomske politike. Prvenstveno zbog dvojnih standarda koje primje-njuju razvijene zemlje, koje druge rigorozno uslovljavaju s primjenom radikalnih vari-janti svojih preporuka, a za sebe ih ne smatraju obavezujućim, nego se koriste „kad god

zatreba“ (Chomsky Ibid., s. 19). Sjetimo se da časopis poslovnih krugova SAD „Fortune“ priznaje da „kada američki biznis priča o kapitalizmu, ima u vidu slobodno tržište kod svih, osim kod

sebe“ (25.05. 1998, p. 25). L. Oxelheim (1996) je pisao da „neoliberalni model globalizacije pret-postavlja eksternalizaciju nepovoljnih operacija, sopstvenih troškova, kriza, teškoća i proble-ma“. Nezaposlenost se smanjuje na račun emigracije i smanjenja imigracije, nedostatak unutrašnjeg tržišta prodaje kompenzuje se izvozom, istrošenost ili nedostatak sopst-venih resursa kompenzuje se uvozom, nedostatak investicionih rješenja nadoknađuje se izvozom kapitala, itd.

Sintetički izraz većine od tih citata može se danas naći u monografiji E. Reiner-ta „Globalna ekonomija: kako su bogati postali bogati i zašto siromašni postaju siromašniji“ (2008): „Či-kaška škola ekonomije - koja, grubo gledano, stoji iza teorijske osnove Svjetske banke – govori cijelom svi-jetu da se vlasti ne smiju miješati u ekonomiju. U stvarnosti, gradonačelnik Čikaga troši milione dolara da bi stvorio pogodno tlo za razvoj visokotehnoloških preduzeća. Dakle, u istom gradu, u isto vrijeme, po-stoji ogroman jaz između retorike i stvarnosti. Retoriku nameću drugima, dok sami rade nešto sasvim drugo“. S tim u vezi, on pominje tzv. „Krugmanov grijeh“ (Krugmanian Vice), koji se


77

sastoji u tvrdnji da postoje teorije koje opisuju stvarnost mnogo bolje od standardne teorije, ali se ne koriste u praktičnoj ekonomskoj politici.

Prilika je da se navede oštra kritika neoliberalizma, koju temeljno, konzisten-tno i dosledno sprovodi Nobelovac J. Stiglitz. On je u knjizi „Globalization and Its Disco-ntents“ (2002) bespoštedno kritikovao tržišni fundamentalizam i neoliberalnu globali-zaciju. Isto je uradio i u knjizi „Making Globalization Work“ (2006), u kojoj istražuje, kako ističe M. Mesarić (2007) mogućnosti preoblikovanja postojećeg modela globalizacije, ka-ko bi ona bila korisna ne samo bogatima i moćnima, nego svim zemljama i većini lju-di. Da bi se promijenio karakter i efekti globalizacije, potrebno je promijeniti njene ci-ljeve, nosioce i pravila. Stiglitz se ne zalaže za radikalne i „revolucionarne“ promjene, koje su vjerovatno iluzorne, nego predlaže niz realnih reformi i mjera, koje bi mogle postepeno dovesti do novog, funkcionalnijeg, pravednijeg i održivog modela globali-zacije. Zalaže se za optimalnu kombinaciju djelovanja instituta tržišnog i državnog re-gulisanja, koja će biti različita u različitim fazama razvitka i u različitim okolnostima. Smatra da svijet slobodne međunarodne trgovine u kojem svi dobijaju predstavlja sa-mo običan mit. Jer, postojeći model međunarodne trgovine je isključivo prilagođen in-teresima razvijenih industrijskih zemalja. Međunarodna trgovina nije ni slobodna, ni fer, nego je asimetrična, jer je otvorila tržišta nerazvijenih zemalja nesmetanom uvozu industrijske robe i subvencionisanih poljoprivrednih proizvoda iz razvijenih zemalja, uz istovremeno onemogućivanje (ili otežavanje) izvoza poljoprivrednih i drugih pro-izvoda u obrnutom smjeru (Ibid.). M. Mesarić navodi da Stiglitz kritikuje neoliberalnu ideologiju, pored ostalog, i zbog njenog ignorisanja moralnih, humanih, socijalnih i ekoloških posledice ekonomskih odluka. To se posebno odnosi na IMF, koji često za-htijeva od centralnih banaka da svoju djelatnost ograniče na monetarnu stabilnost, bez obzira na dugoročne razvojne posledice (društvene, ekonomske i socijalne).

Globalizacija je neizbježna i nezaustavljiva. Svijet ne može izbjeći globalnu cir-kulaciju informacija, ideja, znanja, tehnologije, kapitala i ljudi (Mesarić 2007, s. 371). Ali, ciljeve, mehanizme i nametnuta pravila globalizacije treba mijenjati, kako ona ne bi generisala disproporcije, disparitete, nepravde, antagonizme, krize i sukobe i kako ne bi služila samo (ili pretežno) bogatima i moćnima, nego svim državama i čitavom čov-ječanstvu. Usvajanje i sprovođenje organizacionih, pravnih, ekonomskih i političkih reformi, koje predlaže Stiglitz, vodilo bi remodeliranju globalizacije. Pored najnovijih tehnologija (koje već postoje) i novih ekonomskih pravila, međunarodnih pravnih normi i međunarodnih odnosa (koje tek treba realizovati), potrebne su radikalne pro-mjene individualne i kolektivne svijesti. Mesarić (Ibid.) navodi i kritičko mišljenje J. Gartena da je glavni princip savremene poslovne politike Wall Street-a i cijele korpora-cijske Amerike „show-me-the-money-now“ - kratkoročna maksimizacija profita. Nije dru-gačije ni kod ekonomske globalizacije.

Stavovi T. Bandina (2009, ss. 5-6) se idealno uklapaju u ovu priču: „Neoliberalisti-čka ekonomska teorija predstavlja intelectus conditia ultra-liberalističkog i mondializovanog kapitalizma.


78

U pragmatskom smislu ona predstavlja premisu (integrum) politike najrazvijenijih (najbogatijih) zema-lja, zaraženih virusom maksimalizacije profita u kraćem roku (profit über ales) i dominacije širokog spek-tra u cilju stvaranja uslova za što čvršću poziciju u aktuelnoj epohi, kao i u budućoj, u visokom stepenu neizvesnoj civilizaciji... Neoliberalizam šireg teorijskog obuhvata i pragmatike implementacije, okupira i osakaćuje nerazvijene (siromašne) zemlje i to ne samo njihove ekonomije nego i nauku, obrazovanje, kul-turu, etc. U težnji izlaska iz ukupne zaostalosti iz sopstvene ljušture siromaštva, formiranog kolonijalnim ropstvom, periferizacije u odnosu na civilizacijske tokove i uporno nametnute ideologije da iz nerazvije-nosti mogu uspešno izaći prihvatanjem neoliberalizma kao kulta i panaceje slobodne trgovine, još dublje zapadaju u siromaštvo i u gubljenje sopstvenog duhovnog identiteta (amerikanizacija, per excellence). Po-red nametanja prinudom ideologije ovakvog načina izbavljanja iz zagrljaja siromaštva, ne retko je imple-mentaciji doprinosila i ideolatrija, zahvatajući tanak pojas iz vrhova vlasti, školovan najčešće na univer-zitetima razvijenih zemalja i upotrebljenih u sopstvenoj nerazvijenoj zemlji u interesu bogatih. Lapidar-no: smisao, uzroci i posledice neoliberalizma ... na ekonomski i duhovni sektor nerazvijenih zemlja, nalaze se u samom nukleusu tendiranja kapitalističkog načina proizvodnje ka imperijalnim tendencijama. Ili, još određenije, neoimperijalizam je ‘rođen’, a idealan okvir i mehanizmi njegovog prodiranja u stvarni život su, pro primo, ekonomski nerazvijene zemlje. Nametanje neoliberalističkog ekonomskog koncepta, ideolat-rija i stalna senka prinude vojnom moći (strah), povremeno autonomno upotrebljene, logično izvode na svetsku scenu rast bogatsva razvijenih i dalje siromašnenje nerazvijenih zamalja, ad literam... Implemen-taciju filozofije neoliberalističke ekonomske teorije krajnje sumorno, čak dramatično „slika“ surovu stvar-nost H. Šmit. Ukazujući da ‘divlji kapitalizam ubija Evropu’, Šmit konstatuje da je na sceni ‘kapitalizam divljih zveri’ i zaključuje da je čovek potpuno gurnut u stranu, a da je na presto postavljeno novo ‘bo-žanstvo’ - kapital i profit. Šmitova acromonia je tačna, ali njoj treba dodati široku paletu dominacije. U čemu se ispoljava uticaj neoliberalističke ekonomske teorije dramatičnoj asimetriji stanja i realnih tokova u odnosima između razvijenih (bogatih) i nerazvijenih (siromašnih) zemalja? Principijelan odgovor se krajnje sažeto može svesti na jednu rečenicu: ignorisanje stvarnosti. Ovim ignorisanjem poražena je real-nost (društvena, ekonomska), ali takođe moral i čovečnost Posledice nastupaju - razvoj nerazvijenosti, sve dublje siromašenje nerazvijenih zamalja. Dakle, neoliberalistička ekonomska teorija i pragmatika postav-ljaju donarijum (žrtvenik) za nerazvijeni deo sveta... Naime, 2007. dva najbogatija čoveka sveta imala su više novca nego što iznosi ukupan BDP 45 najnerazvijenijih zamalja, odnosno, 1% najbogatijih u svetu kontroliše 40% svetske neto vrednosti. ‘Pecuniae oboediunt omnia’ (‘Novcu se sve pokorava’)”.

3.1 Neoliberalni model između teorije i prakse

„Tko je mogao zamisliti prije samo 10-tak godina da će tzv. financijski kapitalizam dovesti u pitanje sam kapitalizam. Da će tzv. neoliberalizam biti prisiljen odreći se

liberalnosti u koju se do jučer kleo i koja mu je služila kao zaštitni znak“.

P. Matvejević

matra se da je neoliberalna paradigma preuzeta iz radova F. Hayeka, M. Friedmana i kasnijih publikacija OECD, GATT, IMF, World Bank i sl. Po-seban impuls navedeni model dobio je u periodu 70-ih g. prošlog vijeka, S


79

kada su Zapadne zemlje uložile pojačane napore za neutralisanje tzv. „novog međunarod-

nog ekonomskog poretka“, koji su pokušale uspostaviti novooslobođene zemlje u cilju pra-vednije preraspodjele resursa u korist tzv. „periferije“. Taj forsaž se podudario sa stav-ljanjem akcenta na apsolutizaciju tržišta kao navodnog jedinstvenog i svemoćnog re-gulativnog privrednog mehanizma, otvorene privrede, liberalizaciju, privatizaciju i deregulaciju, uz formiranje novih institucionalnih mehanizama globalne ekonomije i nametanje zapadnih obrazaca života. Kriza „države blagostanja“ takođe je odigrala zna-čajnu ulogu u forsiranju neoliberalnog modela. Poslednje decenije prošlog vijeka post-socijalističke zemlje su mahom koristile recepte tzv. „Washingtonskog konsenzusa“ radi brzog rušenja starih i uspostavljanja novih „kapitalitičkih instituta”, od kojih se očekivala efikasnost.

Neoliberalni ekonomski model se teorijski i praktično zasniva na sledećim do-minantnim karakteristikama: a) akcentuje se stroga homogenizacija mehanizama držav-nog regulisanja (posebno monetarnih i fiskalnih) zemalja koje forsiraju globalizaciju, b) apsolutizuje se tržište6 kao „jednakost mogućnosti“ (M. & R. Friedman 1996, s. 168), tj. je-dinstveni i svemoćni regulator i mehanizam formiranja cijena, c) nacionalna država i privreda se tretiraju kao odumiruće kategorije koje treba što prije prevazići; u tom smi-slu, predlaže se politika otvorene privrede, koja navodno najviše pogoduje ostvarenju ekonomskog rasta (J. Sachs, A. Warner 1996), d) pojačavaju se mjere liberalizacije u raz-nim oblastima, a posebno u finansijskoj i spoljnotrgovinskoj sferi, e) forsira se privatizacija (pa bi trebalo i specifikacija i zaštita svojinskih prava), f) propagira se i djelimi-čno sprovodi deregulacija, ali se državno regulisanje u privredno razvijenim zemljama uglavnom reformiše i fleksibilno prilagođava zahtjevima biznisa, posebno u dijelu fis-kalnog i antiinflacionog makroekonomskog regulisanja, g) održava se i pomaže dominacija konkurentske sposobnosti centara svjetske privrede, jer se smatra da su globalna konkurentnost i kompetentnost glavni temelji uspjeha, h) formiraju se novi regulativni (institucionalni) mehanizmi globalne ekonomije, i) konstatno se kontrolišu i eksploatišu privreda perifernih zemalja i j) potcjenjuju se tuđe kulture, istorijske tradicije i na-sleđe, a nameće se zapadni obrazac života itd.

Nevedeni model redukovano, ali korektno elaborira K. Josifidis (2005, s. 146), fo-kusirajući ga na četiri ključna područja: smanjivanje barijera u međunarodnoj trgovini i tokovima kapitala, reformu javnih finansija, promjenu karaktera državne intervencije i rastuću ulogu privatnog sektora i njegove različite forme međusobnih veza s javnim sektorom. Naravno, jedno je neoliberalni ekonomski model, a sasvim nešto drugo na-čin njegovog tumačenja i propagiranja od strane pojedinih ekonomskih i svojinskih postsocijalističkih „reformatora”, i posebno njegova surova, nekritička, radikalna, ne-

6 Vjera u neoliberalne recepte uzdiže se do mita i pretvara u kult koji trasira i širi puteve globalizacione misije: „Sada i u predvidljivoj budućnosti jedinstvena svjetska civilizacija biće vladajuća ekonomska kultura svjetskog tržišta“ (Foreign Affairs, July-Avgust 1996, p. 45).


80

selektivna i brzometna „šok terapeutska” praktična primjena u uslovima neodgovara-juće mikroekonomske i neizgrađene postsocijalističke institucionalne sredine. Činjeni-ce ubjedljivo govore da su neoliberalne ideje u postsocijalističkim zemljama daleko više propagirane, nego što su sprovođene (osim onih najrigidnijih). Ta distinkcija se mora imati u vidu pri ocjeni stvarnih mogućnosti i uspješnosti eventualne primjene originalnog neoliberalnog ekonomskog modela. Nije zanemarljivo da se postsocijalis-tički ambijent formalno i suštinski, po svim uslovima (posebno razvojnim institucio-nalnim), veoma razlikuje od uslova u kojima je nastala, razvijala se i dokazivala neo-liberalna ekonomska misao. Naša kritika je usmjerena na vulgarizaciju neoliberalnog modela, a ne na taj izvorni teorijski model per se.

U razmatranju navedenog modela potrebno je razlikovati njegova ključna teo-rijska uporišta od realne prakse i politike primjene, jer se oni izuzetno mnogo razli-kuju, na čemu insistira N. Chomsky (1999, s. 19). Prvenstveno zbog dvojnih standarda koje primjenjuju a) razvijene zemlje (kod globalizacije), koje druge rigorozno uslovlja-vaju s doslednim forsiranjem radikalnih varijanti svojih preporuka, a za sebe ih ne smatraju obavezujućim, nego se koriste „kad god zatreba“ i b) postsocijalistički reformi-sti (kod tranzicije), čija je uloga bila značajna i apologetska u teleološkoj zamjeni ci-ljeva (efikasnost, ekonomski rast, izlazak iz krize) sredstvima (liberalizacija, privati-zacija, institucionalizacija, stabilizacija).

Čini se da su socijalistička utopija i stare dogme samo zamijenjene novom uto-pijom i novim dogmama. Diktat države je zamijenjen diktatom „novih preduzetnika“ (novokomponovanih bogataša). Samo je ostao isti dominantan i retrogradan zahtjev vremena– bogaćenje po svaku cijenu. Od starih vremena preuzete su parole, obećanja, dominacija politike nad ekonomijom, reprodukovanje krize, reformska apologetika i palijativnost.

Nikad nijesmo kritikovali poznate i nesporne argumente koji idu u prilog re-alnoj, poželjnoj i korisnoj liberalizaciji, koja podrazumijeva širenje tržišta i zdrave kon-kurencije, rast privatnog sektora kao masovnog fenomena i društveno zdravog predu-zetništva, realokaciju resursa na najracionalnije alternativne upotrebe, usvajanje naj-novijih tehnologija, ekonomiju obima, porast produktivnosti i efikasnosti i sl., uz pra-teću stabilizaciju, razvijanje institucionalnog poretka i vladavine pravna. Pisali smo (V. Drašković 2005, s. 216) da izvorna neoliberalna ekonomska doktrina kao pozitivna eko-nomska teorija, per se ne sadrži ništa loše (čak naprotiv), jer pretpostavlja konkretne uslove i ograničenja, a zasniva se na određenim pretpostavkama, razmišljanjima i preporukama koje su korisne u određenim uslovima, selektivnoj primjeni i sl. Ali, je-dno su teorijski postulati, uslovi u kojima se sprovode i rezultati neoliberalnog mo-dela u razvijenim zapadnim privredama, a nešto sasvim drugo njegove lokalne i glo-


81

balne posledice7, a posebno načini njihova vulgarizovana primjena u postsocijalistič-kim privredama. Zato u svijetu raste interes za multidisciplinarnim pristupima i kom-parativnim analizama mogućnosti kombinovanja cjelovitih razvojnih modela (P. Hall, D. Soskice 2001).

Jedno je uređena, efikasna, fleksibilna i jaka (itekako) kapitalistička država, a sasvim drugo resursno urušena i „grabeška” postsocijalistička država, kojoj je skoro sve izmaklo kontroli, pa je nejasno da li je uopšte moguće neko dodatno njeno „mini-miziranje“. Dominirajući cilj kapitalističke države je, smatra Nobelovac D. North (1981, p. 32), izgradnja takve institucionalne strukture, prvenstveno strukture prava svojine, po-moću koje se dostiže maksimizacija dohodaka (društveno blagostanje) i visok stepen sloboda (preko minimizacije troškova za specifikaciju i zaštitu prava svojine. Posmat-rano kroz tu prizmu, šta se tek može reći o većini postsocijalističkih država?! Jedno je „eksploatatorski pristup” državi, sa tzv. „neravnomjernom raspodjelom potencijala prisile”, koju pominje D. North (1981, p. 22), kojom se „maksimizuje dohodak koji se nalazi u vlasništvu grupe

ljudi, nezavisno od toga kako to utiče na blagostanje društva u cjelini“. Sasvim drugo je „ugovo-rni” institucionalni pristup s dogovorenom ravnomjernom raspodjelom državne pri-sile (vidi šire u: V. Drašković 1997, ss. 68-74). Čini se da se prvi pristup nazire u praksi ve-ćine postsocijalističkih zemalja, a drugi u praksi privredno razvijenih zapadnih zema-lja. Jedno je neoliberalni ekonomski model, a drugo njegovo supstituisanje retorikom, vađenje pojedinih njegovih elemenata iz konteksta, selektivna primjena i forsiranje tih elemenata, koja je dovela do zloupotreba u teoriji i praksi i sl. Najzad, jedno je retorika a sasvim drugo praksa, tako da je pitanje koliko su realno liberalni i oni najliberalniji privredni sistemi (koji se makar tako propagiraju i deklarišu). U tom smislu, izraz M. Friedmana (1988) „prevaziđeni liberalizam” ne doživljavamo i ne interpretiramo u bukval-nom smislu riječi, kao eventualno osporavanje poštene, ali u praksi dovoljno izbjega-vane ideje realnog ekonomskog liberalizma, za koju se i sami zalažemo, u najopštijem smislu i u granicama objektivnih uslova i ograničenja, nego kao njegovo neopravdano i nepotrebno idealisanje i apsolutizovanje, koje se često graniči sa kultnim vulgarizo-vanjem, a ponekad ima interesnu pozadinu.

Možda je najbolji dokaz za deficit ili odsustvo nespornih neoliberalnih eko-nomskih vrijednosti i elemenata odgovarajućeg modela u postsocijalističkim priv-redama njihovo supstituisanje svakojakim oblicima nedržavnih monopola i neformal-nih instituta tipa „jatačka ekonomija”, „prihvatizacija”, negativna selekcija kadrova,

7 Finansijska kriza (1997-1999), ekonomska kriza (2001-2003) i najnovija globalna ekonomska kriza ponovo su aktualizovali potrebu preispitivanja neoliberalne doktrine, jer su otkrili mnoge nove probleme i protivu-rječnosti koje je prouzrokovala njena primjena. Zaduženost se enormno uvećava na opštem planu, pred-stavlja veliko opterećenje za privrede većine država i pogoršava perspektive ekonomskih djelatnosti i odgo-varajućeg rasta i razvoja. Trajno su poremećene osnovne makroekonomske proporcije u vodećim kapita-lističkim zemljama, između proizvodnje i potrošnje, investicija i štednje, realnih i finansijskih tokova, dok npr. u SAD spoljnotrgovinski deficiti stalno rastu.


82

sociopatološki kočioni mehanizam, diktat novokomponovanih bogataša, protekcioni-zam prema sopstvenom narodu i sl. (vidi šire u: V. Drašković 2005), velika ovlašćenja pojedinaca, „retorička fasada” i kolektivistička neformalna pravila, koje pominje S. Pejović (2002, ss. 10-2).

3.2 Neoliberalizam vs. globalizacija

„Naučna paradigma može izolovati društvo od bitnih društvenih problema“.

T. Kuhn

koro sve što je povezano s globalizacijom počiva, počinje i završava se na tržištu kao ekonomskom institutu (regulatoru) i konkurenciji kao nje-govoj osnovnoj poluzi. Formiranje vlasti nacionalne i nadnacionalne elite

postao je novi (neoliberalni) orijentir razvoja. Istakli smo da veliki broj autora smatra da je globalizacija teorijski zasnovana

na shvatanjima transnacionalnih tržišnih neoliberala, Oni ukazuju da realnost prakse krajnje surovo redukuje proklamovani princip, jer se po potrebi lavira između koriš-ćenja neoliberalizma (prema bogatoj manjini) i protekcionizma (prema siromašnoj ve-ćini). Za navedene stavove su reprezentativna ranije navedena upozorenja N. Chom-skog (1999) i njegova lucidna analiza neoliberalizma, koja je tematski direktno poveza-na s fenomenom globalizacije. On tvrdi da tržišta gotovo nikad nijesu konkurentna, jer ih kontrolišu velike korporacije, tako da svjetski sistem liči na „korporativni merkanti-

lizam“ (Ibid., s. 132) i „eminentno hegemonijalni poredak“ (Elaković 2001, s. 171). Vjera u neoliberalni recept uzdiže se do mita i pretvara u kult koji trasira i širi

puteve globalizacione misije: „Sada i u predvidljivoj budućnosti jedinstvena svjetska civilizacija bi-

će vladajuća ekonomska kultura svjetskog tržišta“ (Foreign Affairs, July-Avgust 1996, p. 45). Ideal globalizacije u svojoj težnji prema opštem ima nekih dodirnih tačaka s totalitarizmom, koji je po svojoj prirodi i prema istorijskim iskustvima prolazan fenomen. Na početku novog milenijuma svježa su sjećanja na prošli vijek, koji je obilovao raznim oblicima utopizma i totalitarizma, od kojih su dva bila dominantna i tragična: „bauk” fašizma (s nacističkom ideologijom i primatom rase) i „bauk” komunizma (s boljševičkom ideologijom i primatom klase). Ako pretpostavimo da su navedeni fenomeni danas u značajnoj mjeri prevaziđeni i/ili marginalizovani, moramo priznati da se nalazimo u stanju iščekivanja, strepnje i bojazni od novih oblika utopizma i totalitarizma, koje može da proizvede novi „bauk” koji kruži svijetom - bauk globalizacije (s ideologijom transnacionalnog i geopolitičkog širenja i primatom interesa krupnog kapitala). Tota-

S


83

litarizam XX vijeka je produkovao dva svjetska rata i imperijalističke tendencije, pa se s pravom brinemo i pitamo: da li će globalizacija biti bolja?

Simptomatična je izjava G. Sorosa (2000, s. 56) da je „globalni kapitalistički sistem da-leko od stabilnosti” i da je “globalni finansijski sistem u cjelini sve manje pouzdan, jer je značajno stra-dao autoritet i reputacija Međunarodnog monetarnog fonda”. Česte i smjenjujuće finansijske kri-ze su realnost, nezavisno da li su ciklične, recesione, regionalne, nacionalne ili speku-lativne prirode. One su uvijek zahtijevale pojačano državno regulisanje, bez obzira ko-liko se to priznavalo. Pošto su finansijska tržišta dobila visok stepen globalnosti, slije-di da će u svim finansijskim krizama biti potrebno pojačano regulisanje nacionalnog i globalnog karaktera. Postavlja se pitanje: da li takvo regulisanje može biti uspješno, funkcionalno i pravovremeno koordinisano?

S aspekta globalizacije, K. Josifidis (Ibid., s. 147) primjećuje da „dvostruki standardi u svetskoj ekonomiji ne idu u prilog afirmaciji filozofije i prakse neoliberalizma i izazivaju podozrenje u ekonomski slabije razvijenim privredama”.

Doktrina ekonomskog neoliberalizma je nesumnjivo bila ideološki temelj glo-balizacije i (značajno) postsocijalističke tranzicije. Ona se zasniva na paradoksalnim i protivurječnim principima minimalne (veoma ograničene) države i maksimalnih (neo-grančenih i nekontrolisanih/samokontrolisanih) ekonomskih sloboda i prava privatne svojine. Odmah je jasno kakvi mogu biti odnosi između manjine povlašćenih, privile-govanih i organizovanih monopolista („efikasnih preduzetnika“) i većine siromašnih, eks-ploatisanih i neorganizovanih pojedinaca, u uslovima tzv. „minimalne države”, čija je je-dina funkcija da garantuje „fer” odnose na neograničeno slobodnom trzištu. Deregu-lacija je raznim metodama nametnuta kao nealternativna varijanta, u kojoj privatna pohlepa navodno najbolje motiviše preduzetničke ambicije i inovaciju. Kategorije i instituti pravednosti, povjerenja, kontrole i porijekla imovine su ignorisani. Svijetu je izgleda bila potrebna teška globalna finansijska i ekonomska kriza da se otrijezni od neoliberalnih improvizacija, čije su posledice nesagledive i neprocjenjive.

3.3 Neoliberalizam vs. državna intervencija

„Nova rekombinovana oligarhija (tzv. distribuciona koalicija) ima veću moć od one nekadašnje, socijalističke. Ona reprodukuje rentno orijentisano ponašanje“

V. Drašković

rije 16. godina F. Fukujama je u članku „Kraj istorije” neoprezno i brzo-pleto proglasio globalnu pobjedu američke liberalne demokratije. Mno-gi su širom svijeta objeručke prihvatili tu „naivnu podvalu neoliberalističke P


84

ideologije” (Brković 2008). Povod je vjerovatno bila ideološka i ekonomska pobjeda SAD u hladnom ratu, ali i dvije ideološki i politički (vjerovatno i interesno) „privlačne” ame-ričke „izvozne” ideje: prva – neoliberalna ekonomija, s niskim porezima, samoreguli-šćim finansijskim tržištima i minimumom državnog regulisanja u privredi, i druga– li-beralna demokratija (V. Drašković, Jovović 2008). Sjetimo se da je državno ragulisanje u SAD raslo u periodu poslije Velike svjetske krize, sve do 70-ih godina i dolaska R. Regana za Predsjednika SAD. Tada to nikome nije smetalo. To potvrđuju riječi K. Pola-ny-a iz 1944: „Put ka slobodnom tržištu je prokrčen i održavan otvorenim orgomnim naporima dosled-nog, centralizovanog i kontrolisanog intervencionizma”.

Sa zaoštravanjem savremene globalne finansijske i ekonomske krize, pojedini neoliberali otvoreno priznaju greške i shvataju potrebu uravnotežene uloge države u privredi. Rodonačelnik tzv. „Vašingtonskog konsenzusa” J. Wilijamson priznaje ogra-ničenost recepata koje je J. Stiglitz nazvao „tržišnim fundamentalizmom”, zbog predrasuda o svemogućoj tržišnoj samoregulaciji. Međutim, mnogi autori i dalje ideološki dosle-dno za sve optužuju državni intervencionizam, čini se bez valjanih ekonomskih argu-menata. Nijesu sada bitna retorička opravdanja i optužbe, nego spasilačka akcija. Si-gurno je da nije jedini krivac ekonomski neoliberalizam: u dovoljnoj mjeri su zakazale i vlade koje su sve to dozvolile. Što znači da i u razvijenim državama nije bilo u do-voljnoj mjeri izbalansirane pluralističke institucionalizacije. Međutim, sigurno je i to da se danas drastičnom državnom intervencijom u korijenu sasijeca iluzionistička koncepcija i vulgarizovana primjena neoliberalnih ekonomskih recepata, koji su se za-snivali na dogmatskoj ideji tržišne samoregulacije i potpunog (radikalnog) liberali-zma, ovaj put primijenjenog u tako značajnom segmentu kao što je finansijski sistem.

U novembru 2008. pojavile su se u jednom crnogorskom časopisu orkestrirane (čak 10-tak članaka!) optužbe državnog regulisanja kao navodnog jedinog krivca savre-mene finansijske krize. Jednoumlje je, izgleda, uvijek bilo i ostalo bezgranično, kao i interesi. Crno-bijele slike svijeta i formacijski pristup su, izgleda, samo na papiru izbli-jedjele, ali ne i u glavama interesno zainteresovanih pristalica institucionalnog moni-zma. Radikalna i otvorena državna intervencija, gotovo nezapamćena do danas, je iznuđena fijaskom tržišta, kombinovana s fijaskom vlade (nečinjenjem, odsustvom kontrole i sl.). Njene se performansne granice i vremenski horizonti još ne naslućuju. U razmatranoj kriznoj situaciji je očigledno da je ekonomski institut državne interven-cije ne samo najbolja od najgorih varijanti, nego neminovnost, koja čak i ne garantuje uspjeh. Neoliberalni mesijanski recepti se za sada ne predlažu, niti vjerujemo ni da će ih biti, osim u poznatim retoričkim manirima.

Kritika neoliberalnih ekonomskih recepata nije bio motiv za pisanje ovog tek-sta. Ali, ne može se izbjeći upoređivanje njihovih teorijskih korijena i vulgarizovanih praktičnih navodnih „reformskih” poteza, koji su bitno uticali i na provociranje aktu-elne finansijske krize. Neoliberalnom retorikom se ne mogu vratiti „kontaminirani krediti” i dugovi koji se procjenjuju u desetinama triliona USA$! Prema nekim pro-


85

cjenama, dosadašnja državna intervencija iznosi preko dva i po triliona dolara. Zato se bilo koja i bilo čija procjena vremenskog trajanja krize i njenih dometa realno svodi samo na optimističko ili pesimističko mišljenje. Nije vrijeme za strasti i likovanja, niti za jalove kritike, koje u sebi ne sadrže putokaze za izlazak iz krize. Potrebno je pronaći realne i racionalne mjere za minimiziranje njenih uticaja. Teško je vjerovati da „ve-like” države neće pokušati da krizu prevale na „male”, kao što su to radili mnogo pu-ta do sada. Mali su za krizu saznali preko medija, mnogo kasnije nego što se ona suš-tinski počela ispoljavati, preko lanca bankrotstava i neplaćanja. Uslijedio je drastičan pad tržišta nekretnina. Hipotekarne banke su već dovoljno isprepadane, kako zbog sudbine već dodijeljenih kredita, tako i zbog izmijenjenih uslova kreditiranja u buduć-nosti. Opadanje vrijednosti nekretnina smanjuje vrijednost kreditnog zaloga (hipote-ke), koji se može toliko obezvrijediti da ne može obezbijediti realizaciju kreditne obaveze.

Ministar finansija SAD H. Polson je 19. septembra 2008. donio odluku da pri-vremeno koristi sredstva The Exchange Stabilization Fund za garancijsku podršku fondo-vima novčanog tržišta. Ali, ni taj „skromni” fond od 51 mlrd USA$, kao ni izjava Pol-sona o „privremenosti korišćenja” nijesu bili dovoljni i zadovoljavajući: 29. septembra 2008. Kongres SAD je korišćenje sredstava ESF pretvorio u trajno, uz izdvajanje dodatnih 700 mlrd USA$ iz budžeta za otkup loših aktiva. To znači da, ipak „ima nešto

trulo u državi Danskoj”. Izjave vodećih zvaničnika evropskih država u medijima, vezane za krizu na Woll Strite-u sadrže oštru kritiku neoliberalizma8. Neoliberalni makroeko-nomski recepti su namijenjeni malima, nerazvijenima, zavisnima i poslušnima. Dati su im na upotrebu brojni ekonomski udžbenici, ali lekcija, ipak, još nije naučena. Neće ni biti, jer su uticaju velikih na male svemoćni, a u svim boljim udžbenicima piše da politika dominira nad ekonomijom, u manjoj ili većoj mjeri. Možda je zato M. Friedman napisao da je ekonomija „očaravajuća nauka jednostavnih principa, koji mogu stati na jednom listu hartije, ali ih samo rijetki razumiju”.

Paradoksalno je na prvi pogled to što se u najliberalnijoj privredi (opet) dogo-dio slom finansijskog tržišta, koji će talasasto zapljusnuti cijeli svijet. Mnogi će platiti za krivicu (i bogaćenje) drugih. U knjizi „Velika laž” (2004) P. Krugman metaforički objaš-njava mehanizam funkcionisanja „časovnika”, koji se zove ogromni američki budžet-ski deficit i s njim tijesno povezane fenomene: “Pjenušavi optimizam s kraja 90-ih ponovo je

ustupio mjesto mraku depresije ...slavom se ne mogu plaćati računi”. Pored toga, on je u fokus ra-zobličenja „velike laži“ s pravom postavio „mjehur od sapunice američkog fondovskog tržišta” i sve glavne propratne pojave. Ali, on nije poštedio od konstruktivne kritike ni „realni

svijet politike, koji je mnogo grublji i bezobrazniji od slike koju imaju mnogi od nas”. On se otvoreno 8 S. Berluskoni je okrivio američki „spekulativni kapitalizam” i njegovu „biznis etiku”. G. Braun je rekao da „krize uvijek dolaze iza okeana”. N. Sarkozi je proglasio „bezumnom i opasnom jednostavnu ideju o ispravnosti slo-bodnih tržišta”. Ministar finansija Njemačke Štejnbrjuk je poručio da „SAD prestaje da igra ulogu finansijske super-države”. Ali, već sjutradan je on potpisao pomoć od 51 mlrd € za spas „Hypo Real Estate”, druge po ve-ličini njemačke banke u oblasti zajmova za nekretnine.


86

pridružuje kritici neoliberalne ekonomske doktrine riječima: „Sloboda tržišta ... ponekad vo-di na potpuno pogrešan put ... i dovodi do skandaloznih lomova”.

Ako se zanemare „prejake riječi” i (nepotrebna) zluradost pojedinih kritičara neoliberalizma, može se konstatovati da je uvijek (a danas posebno) idealistička priča o neoliberalizmu više ličila na bajku (opijum) za mase, koja je, vjerovatno, vješto skri-vala krupne interese pojedinih njenih propagatora. Jasno je da nema nikakvih relnih posledica od pričanja bajki, ali ima od njihove primjene u praksi. Činjenice su uvijek tvrdoglave: praksa je često pokazivala snagu i potrebu državne intervencije (isto kao i njena pretjerivanja i brojne nedostatke). Mora se pri tome imati u vidu jedna jednos-tavna istina: tržišno i državno regulisanje kreiraju ljudi, koji svojim interesno orijenti-sanim ponašanjem deformišu institucionalno djelovanje (kao usaglašena pravila pona-šanja). Na taj način, u praksi se izbjegava institucionalna kontrola, institucionalni plu-ralizam i institucionalna konkurencija, a forsira se institucionalni monizam. Nijesu sporne ni nepoznate granice, prednosti i nedostaci pojedinih ekonomskih instituta. Ali, to se ne poštuje niti primjenjuje u praksi. U tome je cijela „tajna” svih dogmatskih diktata. Sve ostalo je klokotristička konstrukcija (prodavanje magle, ili izvorno: „noše-nje mnogougaonih jaja ...”).

U knjizi N. Serre i J. Stiglitza „The Washington Consensus Reconsidered“ ističe se da dr-žavna regulacija, jača i koordinirana uloga svih ekonomskih instituta i vladavina pra-va moraju biti koncepcijski okvir za ekonomsku politiku u svijetu, jer su se pokazali nedovoljnim spontano formirani tržišni instituti, metod proba i grešaka i razne „šok terapije”. Konstatuje se da danas po pitanju „Vašingtonskog konsenzusa” postoji sag-lasnost samo u dvije stvari: da nije riješio savremene ekonomske probleme u svijetu i da nepovjerenje u institut državnog regulisanja nije produktivno niti primjereno ras-tućoj informatičkoj, proizvodnoj, finansijskoj i civilizacijskoj integraciji u XXI vijeku. Nešto slično su potvrdili i svjetski lideri „kapitalističkih“ država (uz „socijalističku“ Kinu), koji su se sastali 16. novembra u Vašingtonu da bi pronašli odgovor na globa-lnu ekonomsku krizu. Zaključci se suštinski svode na potrebu kvalitetnije, strože i šire regulacije i nadzora finansijskih tržišta, odbacivanje klasičnog protekcionizma, podsti-canje otvorenog (ali disciplinovanog) tržišta i investiranja („Vijesti“, 16.11.2008, ss. 14-15).

Zbog velikih rizika po svjetski privredni i društveni razvoj, upozorenje je do-šlo i od UNCTAD-a. U njegovoj najvažnijoj publikaciji „Izvještaj o razvoju trgovine u 2008“ uka-zuje na potrebu nadzora, racionalnog upravljanja i koordinacije mehanizama međuna-rodnih finansijskih tokova, monetarnih sistema i makroekonomskih politika. Poten-cira se neophodnost jakih, usklađenih i internacionalno koordinisanih proaktivnih vladinih makroekonomskih politika, kao i preispitivanje uloge javne politike i vladine intervencije u privredi na lokalnom i globalnom nivou. Simptomatično je da se ističe ideja o stvaranju „sistema globalnog privrednog upravljanja“ (Trade and Development Report 2008, Geneva, 8. sept. 2008). Priznaje se da „zvuci makroekonomske politike komponovani ’Vašingtonskim


87

sporazumom’ u kombinaciji s finansijskom liberalizacijom rijetko su dovodili do bržeg rasta i većih inves-ticija, dok su alternativni pristupi dali mnogo bolje rezultate“ (Ibid.).

Pa ipak, mora se postaviti suštinsko pitanje: da li je globalna ekonomska kriza često samo alibi za katastrofalno stanje u privredi pojedinih država, koje je ustvari izazvalo loše vođenje državne i ekonomske politike9, skandalozna privatna pljačka javnih dobara, kriminalna privatizacija, sistemska korupcija i mnoge druge sociopato-loške komponente iz arsenala kompletnog kočionog mehanizma koji se decenijama reprodukuje i krizno reflektuje na privredu i društvo?

3.4 Neoliberalizam vs. institucionalizacija

„Nije važno kakve je boje mačka, nego da lovi miševe“.

Kineska poslovica

ekonomskoj nauci je davno uočena pojava, koja je prerasla u manir mnogih ekonomskih istraživača, da se stvari ne nazivaju pravim ime-nom. Na taj način se vjekovima stvarao začarani krug apologetike,

koja se često preklapala s vulgarizacijom (više svjesnom i interesno orijentisanom ne-go nesvjesnom i altruističkom). Smjenjivali su se naučni pravci i njihov uticaj na zva-ničnu ekonomsku politiku. Kakve li istorijske podudarnosti i ironije: 1873. se završila era laissez-faire liberalizma, a 100 godina kasnije (1973) se završio period državnog in-tervencionizma i počeo je period neoliberalizma. Savremeni period obilježava razorna finansijska i ekonomska svjetska kriza, u kojoj državni intervencionizam pokušava da spasi uzdrmane privredne temelje izgrađene na neoliberalnim receptima.

Jasno je da ne postoji „ekonomska teorija za sve slučajeve života” (J. Hicks). Ekonomisti su „tako često griješili” (Ashley) i nemaju „jedinstveno mišljenje“ (J. B. Show) po mnogim spor-nim pitanjima. Ali, postoje neka dokazana ekonomska teorijska znanja i pravila pona-šanja koja nijesu sporna. Jedno od njih je institucionalni pluralizam. J. Shumpeter je smatrao da ekonomska teorija pati od „Rikardovog grijeha“, jer se formuliše na apstrakt-nim pretpostavkama, bez empirijske osnove. („Ekonomske pojave su veoma složene, pa je neop-

hodna primjena apstrakcije, kako bi se problem uopšte mogao sagledati“ – A. Wald). Danas se govori o „Krugmanovom grijehu“, jer postoje teorije koje opisuju stvarnost bolje od standardne teorije, ali se, ipak, ne koriste u praksi ekonomske politike (npr. neoinstitucionalna te-orija). Ako se tome doda „oportunističko neznanje” (G. Myrdal) i interesna orijentacija kre-

9 G. Soros često ističe da je glavni izrok siromaštva u svijetu nije globalizacije, nego neefikasno državno regulisanje.

U


88

atora ekonomske politike, postaje jasno kako se i zašto različite ekonomske teorije ko-riste za različite ciljeve u zavisnosti od političkih (apologetskih) kriterijuma. Naravno, postoji i selektivna primjena teorija (metodom dvojnih aršina) – jedna za kućnu, a dru-ga za spoljnu upotrebu.

Dokazano je da je obavljanje ekonomskih aktivnosti organizovanije i efikasnije kad su preciznije definisani uslovi koji ih određuju. Instituti predstavljaju skup ogra-ničenja (pravila, mehanizama i normi ponašanja) koje je stvorio čovjek zbog regulisa-nja uzajamnih političkih, ekonomskih i socijalnih dejstava. Riječ je o propisanim, usag-lašenim i opšte prihvaćenim obrascima koji regulišu ljudsko ponašanje i predstavljaju sredstvo za prilagođavanje promjenama, minimiziranje entropije, rizika i neizvjesno-sti. „Oni predstavljaju regulatore i koordinatore ekonomske aktivnosti koje se stalno ponavljaju, a sadrže

pravila ponašanja i mehanizme koji obezbeđuju njihovu realizaciju“ (D. North Ibid.).

Slika br. 17 : Značaj kontrole u razvijenoj i nerazvijenoj institucionalnoj sredini

Na slici br. 17 modeliran je različiti značaj i obim kontrole, koja je potrebna u

razvijenoj i nerazvijenoj institucionalnoj sredini. Vidi se da je stepen kontrole mnogo veći u nerazvijenoj institucionalnoj sredini. I u jednoj i u drugoj treba da postoje flek-sibilni i stabilni međusobni odnosi i pozitivne povratne veze između svih ekonomskih instituta. Navedeni odnos mora karakterisati institucionalni sinergizam i institucional-na konkurencija. Opasno je forsiranje razvoja pojedinačnih instituta, jer se onda radi o nepoželjnom i kontraproduktivnom institucionalnom monizmu kao obliku kvazi-institucionalizacije. Institucionalne matrice države najvećim dijelom determinišu par-tije na vlasti. Distribucione koalicije kartelišu tržište i parazitarno razvijaju uticaj na ja-vnu politiku, supstituišu obećano tržište monopolskom kvazi-konkurencijom i neza-konito prisvajaju državnu imovinu i/ili rentu, stvarajući enormno bogatstvo. Nomina-lno (formalno) postoje demokratske institucije, koje samo služe kao paravan (ventil) za ispoljavanje i realizaciju interesa distribucione koalicije. Nove „elite” nemaju inte-res za jačanje institucionalne moći države.


89

Na slici br. 18 prikazani su različiti negativni uticaji na ekonomski institut dr-žavnog regulisanja (partijski, redukcija pravne države, izostanak kontrole, institucio-nalni vakuum i dr.), koji dovode do fijaska državnog regulisanja, i posledično do ogra-ničavanja ekonomskih sloboda. Kasnije će se analizirati metodološka nekonzistentnost uopštene neoliberalne priče o tzv. „mikro“ državi (da li se misli na socijalnu, pravnu, političku ili ekonomsku državu). Ako se posmatra samo ekonomski aspekt, jasno je da uvijek i svuda mora postojati državno regulisanje makroekonomskih instrumenata, koje reprezentuju odgovarajuća četiri oblika (instrumenta) ekonomske politike.

Slika br. 18 : Razni uticaji na državno regulisanje i osnovni makroekonomski instrumenti

Slika br. 19 : Razni uticaji na tržišno regulisanje i osnovne tržišne funkcije

Na slici br. 19 prikazana su razna negativna ograničenja, koja utiču na eko-

nomski institut tržišnog regulisanja i deformišu njegovo djelovanje. Takođe su prika-zane i posledice eventualnog izostanka institucionlne kontrole, koji dovodi do fijaska tržišta, a samim tim i do gušenja ekonomskih sloboda i zdrave konkurencije. Sve to


90

skupa posledično dovodi do deformacije svih elementarnih tržišnih funkcija, što auto-matski utiče na krizu privrednog sistema i njegovo otežano funkcionisanje.

Na slici br. 20 su prikazani negativni uticaji deformisanog, neregulisanog i nekontrolisanog sistema svojine na realizaciju procesa privatizacije (koja može popri-miti grabeške karakteristike i pretvoriti se u prihvatizaciju), demotivaciju ekonomskih subjekata za efikasno privređivanje, redukciju svih svojinskih funkcija, neefikasnost strukture prava svojine, gušenje i degradaciju svojinskih principa ekskluzivnosti, uni-verzalnosti i prenosivosti. Sve to skupa se negativno manifestuje na preraspodjelu pra-va svojine, odsustvo potrebne specifikacije prava svojine i njihove efikasne zakonske zaštite. Posledično dolazi do raznih i snažnih destimulativnih uticaja na funkcionisanje privrednog sistema. To doprinosi njegovom kriznom stanju i ekonomskoj depresiji.

Slika br. 20 : Negativni uticaji nekontrolisanog sistema svojine

Praksa latino-američkih, azijskih i većine postsocijalističkih država pokazala je

svu iluzornost uvezenih neoliberalnih makroekonomskih recepata u uslovima neod-govarajuće i pseudo-institucionalizovane mikroekonomske stvarnosti. Savremena glo-balna finansijska i ekonomska kriza je dodatno i ubjedljivo dokazala njihovo pogubno dejstvo, čak i u zemlji njihovog teorijskog porijekla. Urušena je mistična vjera u čarob-nu samoregulišuću moć tržišta, u taj prozirno-monistički i interesno orijentisani entu-zijazam nekonzistentnih neoliberalnih modela ekonomske politike. Ideja i mit nekon-trolisanog i „svemogućeg” tržišta (neoliberalni perpetum mobile) vratila se kao bolni i ot-režnjujući bumerang, najzad, i kreatorima navedenog modela, koji već tri decenije pre-poručuju svijetu ono što sami ne primjenjuju – „sve privatno je dobro, a sve državno loše”. Vulgarizovani model neoliberalne ekonomske politike, koji je forsiran u navedenim


91

državama, ni po čemu ne odgovara teorijskom modelu „punokrvnog” integralnog tr-žišta, niti hayekovsko-friedmanovskim idealima.

Utopijska vizija slobodnog tržišta i navodne „čiste“ konkurencije propovijeda da takvo okruženje tobože „prirodno“ odgovara individualnoj slobodi. Zaboravilo se na činjenicu da kada sloboda nema moralna, zakonska, ekološka i druga društvena ograničenja, pohlepa postaje pokretački nagon pojedinaca za bogaćenjem po svaku ci-jenu. Tako izopačeni individualizam je od strane pojedinih „vještih i sposobnih predu-zetnika“ (tzv. „efikasnih vlasnika“) nametnut kao društvena i civilizacijska norma. Takav redukovani individualizam (privilegovanih) postao je temelj formalnog institucional-nog monizma kao teorijske i ideološke podloge ekonomskog neoliberalizma (ekonom-skog klokotrizma, u smislu „prodavanja magle“, bez posledica po prodavce). On je bio i ostao u direktnoj suprotnosti sa institucionalnim pluralizmom, a samim tim i sa realnom institucionalizacijom. U tome treba tražiti osnovni uzrok stvaranja i okoštava-nja širokog sociopatološkog kočionog mehanizma, koji još uvijek predstavlja nepre-mostivu prepreku jačanju i razvoju ekonomskih instituta u postsocijalističkim državama.

Totalno nepovjerenje u državno regulisanje nije ni logično ni produktivno. Ono nije primjereno rastućoj informatičkoj, proizvodnoj, finansijskoj i civilizacijskoj integraciji u XXI vijeku. Kontrolisano i interaktivno funkcionisanje svih ekonomskih instituta je imperativ vremena koji nema alternativu. Ali, tvrdokorni neoliberali (kvazi-reformisti) i dalje orkestrirano brane ovu nekonzistentnu platformu pogubne ekonomske politike. Da ironija bude veća, oni se ponekad nalaze i u vladama ili blizu njih, što koči realne institucionalne promjene. Oni se najbolje snalaze u igri s privilego-vanim pravilima ponašanja, na terenu koji je monopolski nagnut na nečiju stranu, što je sušta suprotnost institucionalnom ponašanju. Ako nijesu bile dovoljne citirane pro-ročanske riječi K. Polany-a iz 1944, zar nijesu dovoljni poražavajući rezultati primjene neoliberalnog modela kao promašene „ekonomske mudrosti”, koja je prouzrokovala mnogo zala u većini postsocijalističkih država (opustošene privrede, grabeške privati-zacije, pauperizacija, apatija i raslojavanje stanovništva, nezaposlenost, pad proizvo-dnje, reprodukovanje krize, jatačka ekonomija, kriminalizovanje privrede i društva, deficit vladavine prava, itd.)? Zar nije dovoljno ni pomenuto priznanje (sa zakašnje-njem od tri decenije) rodonačelnika „Vašingtonskog konsenzusa” J. Vilijamsona o ogra-ničenosti neoliberalnih recepata? Da li se možda osnovni uzrok i barijera institucio-nalizacije nalazi u sferi političkog sistema (nomenklaturnih struktura vlasti i njihovih lobističkih veza)?

Razmatrani podnaslov se može tumačiti i preko fenomena praktičnog indivi-dualizma rijetkih pojedinaca, koji „pluralističkom retorikom“ zamajavaju mase. Sjeti-mo se da je pluralizam bio osnovni retorički moto tranzicijskih reformi, kada se na-rodu obećavala masovnost (privatne svojine, ekonomskih sloboda, preduzetništva, efikasnih vlasnika, boljeg života i dr.). Valjda je odavno svima jasno da su to bile samo


92

neoliberalne bajke zasnovane na principima dvojnih standarda. Neoliberalizam se kao filozofija metodološkog individualizma pokazao izuzetno uspješnim u pogledu formi-ranja bogatstva, moći i ekonomskih sloboda privilegovanih rijetkih pojedinaca, koje alibi-ekonomisti često nazivaju i poistovjećuju s ekonomski efikasnim vlasnicima. Poš-to proces bogaćenja nije bio inovativnog, proizvodnog i/ili naslednog karaktera, nego ekstremno grabeškog, jasno je da je manjina dobila ono što su većina i/ili država izgubili. Pri tome se mora imati u vidu volšeban fenomen brzometne i plišano revolu-cionarne transformacije društvene svojine u državnu. U periodu neviđene propagan-de individualizma i instituta (što per se krije u sebi duboku metodološku i praktičnu kontradiktornost, koja je golim okom vidljiva i može se jednostavno dokazati insti-tucionalnom analizom), došlo je do drastične redukcije individualnog izbora u masov-nim razmjerama i kvazi-institucionalizacije kao dominantnog kočionog tranzicijskog mehanizma sa produženim trajanjem.

U praksi mnogih postsocijalističkih država se formirao specifični kočioni tran-zicijski model „12d“, sastavljen od brojnih d-balasta: deformacija (tržišnih odnosa, priv-rednog ambijenta, konkurencije, motivacije, ekonomskog ponašanja i dr.), deficita (vla-davine prava, institucionalizacije, motivacije, kvaliteta života, ekonomskih sloboda, konkurencije i sl.), destruktivnosti (ekonomske politike), diferenciranja (stanovništva), disproporcija (razvojnih, resursnih i dr.), dominacije (povlašćenih i netržišno obogaćenih pojedinaca), diskriminacije (ljudskih i ekonomskih sloboda i prava), diktiranosti (mono-pola – ekonomskih, partijskih i dr.), determinisanosti (partijsko-političke), dualnosti (pri-mjene dvostrukih standarda), degradacije (mnogih vrijednosnih kriterijuma), deregula-cije (tržišnih tokova) i dezinvestiranja – V. Drašković 2007a, s. 93.

Bezgranična neoliberalna dinamika deregulacije je raznim instrumentima „fi-nansijske gimnastike“ probila realna ograničenja ekonomske stvarnosti, moralne i ins-titucionalne uslove racionalnog ljudskog ponašanja. Ti uslovi se mogu nazvati regula-tori, stabilizatori, instituti, norme i sl., ali se nikako ne smiju zasnivati na ideološko-interesnoj matrici, jalovoj retorici i/ili fiktivnoj matematičko-virtualnoj metodologiji.

Mnogi oblici neoliberalnih deregulacija doveli su do sadašnje globalne finan-sijske i ekonomske krize, koja je demistifikovala „kapitalizam bez alternative” i „kraj istori-

je”. U potpunosti je razobličena suštinska dogma neoliberalne ekonomske politike, za-snovana na teorijskom postulatu da su tržišta najbolji način alokacije društvenog bogatstva i resursa. Jasno je da kriza ne znači ni kraj kapitalizma, ni ishitreni pro-nalazak i početak primjene nekog radikalno „boljeg“ recepta od neoliberalističkog. Re-alne su samo modifikacije i (re)kombinacije do sada poznatih recepata, čije će dozira-nje biti promjenjivo i prilagođeno cikličnosti privrednih pokazatelja, uz uvažavanje pozitivnih djelovanja svih ekonomskih instituta.

Neoliberalizam je kao doktrina, filozofija, teorija i praksa (ekonomska politika) proizveo dramatične posledice za čovječanstvo u protekle četiri decenije, preko dva dominantna i paralelna procesa globalizacije i postsocijalističke tranzicije. Zbog prim-


93

jene kvazi-institucionalnog nasilja (političkog i ekonomskog), kojim je verifikovano ne-tržišno prisvajanje (u ogromnim razmjerama) organizovane manjine (koja može da radi šta hoće, gdje hoće, kad hoće i kako hoće) nad neorganizovanom većinom, poje-dini autori neoliberalizam poistovjećuju s neodarvinizmom (Kulić 2000, s. 867). Jalova reformatorska retorika o ljudskim slobodama (ekonomskim i drugim), slobodnoj trgo-vini i demokratiji bila je i ostala samo privid i obećanje, zbog nezaobilaznih naslaga nejednakosti, siromaštva, gladi, neishranjenosti, nerazvijenosti i drugih brojnih global-nih problema koje su izazvali neoliberalni makro-ekonomski recepti (tipa „šok terapi-je“, grabeške privatizacije i dr.). Može se postaviti pitanje: postoje li uopšte neke gra-nice (moralne, ljudske, civilizacijske i druge) i šta sve obuhvata pojam sloboda? Da li obuhvata i slobodu plišane pljačke, „demokratski” utemeljenog uspostavljanja totali-tarnog i neformalnog sistema moći po svaku cijenu, primjenu „recepata” inherentnih privrednom sistemu i konzistentnoj razvojnoj strategiji? Da li sve to skupa liči na „novo

varvarstvo” i „imperijalnu kulturu”? Neoliberalni recepti od početka do danas su ličili na elitistički, razorni i pohle-

pni koncept moći, koji teži da se pretvori u svemoć, odnosno totalnu dominaciju (ri-jetkih država, partija na vlasti i povlašćenih pojedinaca). Radi se o novoj formuli kapi-talizma za održavanje i širenje hegemonije dominantnih država, vlada, korporacija i privatne svojine moćnika. Sve to znači da krizni ekonomski problemi, koje je stvorio neoliberalizam, nijesu samo ekonomske, nego vjerovatno mnogo više moralne priro-de. O tome možda najbolje svjedoči neoliberalni virus istovremenog dvostrukog dej-stva: rasipnosti razvijenih i preživljavanja nerazvijenih. Drastično raste jaz između bo-gatih i siromašnih: najbogatija petina svjetskog stanovnistva posjeduje 82,7% ukupnog bogatstva svijeta, a najsiromašnija 1/5 tek 1,2%. Čak i u SAD, prema P. Krugmanu, u razdoblju 1970-2005. je 0,1 % najbogatijih upetostručilo je svoj prihod, dok je prosje-čna plata bila manja za 12%.

Da li je ekonomska kriza otrijeznila pojedine postsocijalističke reformatore - neoliberale? Nekim okorjelim pristalicama neoliberalizma, vođenim interesno-lobistič-kim motivima, čak ni drastične mjere državne intervencije nijesu dovoljne da maker posumljaju u ispravnost sopstvenih recepata, koji su se od samog početka do danas pokazivali pogubnim za ogromnu većinu stanovništva, a evo sada i za čovječanstvo.

Nije samo zakazao ekonomski institut tržišnog regulisanja. Itekako je zakazalo i državno regulisanje, kao i institut svojine u grabeški programiranim privatizacijama i uslovima nezaštićenih i nespecificiranih prava svojine. Ali, zašto? Odgovor je takođe jasan: zbog vođstva pohlepnih, interesno orijentisanih „reformatora” (novih gospoda-ra, novokomponovanih „efikasnih vlasnika”), koji su slijepo slijedili recepte izrabljiva-čke neoliberalne ekonomske politike. I tu nije kraj, makar ne za sve neoliberale, jer neki (doduše sasvim beznačajni u globalnim, pa čak i regionalnim relacijama) i dalje orkestrirano i javno podržavaju neoliberalizam! Ne haju za navedeno priznanje greške tvorca neoliberalizma J. Williamsona, niti za kritike takvih autora kao što su J. Scholte, U.


94

Beck, J. Stiglitz, P. Krugman, J. Tobin, I. Hauchler, H. Lenk, H. Kiing (nadredenost politike ekonomiji, te nadređenost etike i politici i ekonomiji) i mnogi drugi.

Iluzorni i osporavani esej F. Fukuyame „Kraj istorije” (1990) s optimističnom vi-zijom konačne i globalne „pobjede“ neoliberalnog kapitalizma pokazao je svu pogreš-nost slijepog vjerovanja u mogućnost formacijskog i nealternativnog društveno-eko-nomskog razvoja. Sada taj isti Fukuyama iznosi pesimističke prognoze i podrugljivo piše o „stvarima koje su imanentne reganizmu” i „nekakvom samoregulativnom kapacitetu tržišta” (2009, ss. 61-2). Iako ne dovodi u pitanje uspješnost kapitalizma, on se otvoreno zalaže za „prelazak na drugačiji model” ako se želi popraviti kapitalistička privreda.

3.5 Neoliberalni institucionalni monizam kao uzrok globalne ekonomske krize

„Ni jedan ljudski institut ne može dugo egzistirati bez postojane saglasnosti o tome šta je etički ispravno, a šta pogrešno”!

G. Cavanagh

arcijalno i disfunkcionalno ukidanje instituta državnog regulisanja (de-institucionalizacija), praktično je počelo u SAD 1971. ukidanjem kon-vertibilnosti USA$. Taj proces je nastavljen ranih 80-ih godina finansij-

skom deregulacijom. Počela je masovna kreacija hedginga (pokrića), a onda sve slože-nijih derivata, koji su pogrešno i uglavnom špekulativno korišćeni (preko kurseva, ka-mata, cijena akcija i kredita). Pravljeni su čak i derivati derivata. Rizik se lančano pre-nosio, a „obezbjeđivao“ se virtualnim finansijskim inženjeringom. Ozbiljne državne regulacije, kontrole, direktiva, nadzora i transparentnosti nije bilo. Potrošnja je veli-kim dijelom forsirana kreditima bez pokrića. Podaci govore da je finansijska sfera no-minalno 40 puta veća od realne ekonomije (BDP), od toga 10 puta devizna tržišta i 30 puta tržišta derivata. Neoliberalna globalizacija je omogućila navedene špekulacije. Zašto? Zbog maksimalne koncentracije krupnog kapitala. To je fundamentalni i zama-gljeni kredo neoliberalizma: 95.000 ljudi u svijetu raspolaže sa 13.500 milijardi USA$! To je više od ¼ ukupnog svjetskog bogatstva proizvedenog u 2007. Preraspodjela bo-gatstva (prihoda) je bila i ostala osnovna težnja i fundamentalni problem ekonomije!

Zašto su instituti, odnosno institucionalni monizam, uzrok globalne finansij-ske krize? Zato što je došlo do enormne i nekontrolisane potrošnje. Banke nijesu kon-trolisale kreditno poslovanje, investitorske firme su radile bez propisa, hipotekarni krediti su davani bez raalnog pokrića, lažno su predstavljani bilansi firmi, sigurni pen-zioni fondovi su zamijenjeni direktnim ulaganjem na berzama. Ekonomska i instituci-

P


95

onalna dijalektika se preokrenula. Umjesto dobrih „pravila igre“ dominirali su „dobri igrači“. Sve je to bilo praćeno poslovnim nemoralom. Niko nije mario za gore citirane riječi Individualna sloboda shvaćena kao racionalno ekonomsko ponašanje, koje u in-terpretaciji neoliberalne misli odgovara tržišnoj slobodi, predstavlja monističko-utopij-sku viziju, jer je sasvim jasno da moraju postojati ograničenja u pogledu zakonitosti, moralnosti, nenanošenja štete drugima i sl. Tih ograničenja (instituta) nije bilo, pa su finansijske transakcije tekle nekontrolisano, spontano, akcelerirane interesima lakomih i neobuzdanih pojedinaca i grupa.

Dogodilo se ono najopasnije: maligni razvoj pojedinačnih (čak virtualnih) insti-tuta, bez poštovanja instituta kontrole u sopstvenom institucionalnom (tržišnom) am-bijentu, ali i u ukupnom institucionalnom okruženju (državnom i svojinskom). I opet: zašto? Zato što je dominirala neoliberalna ekonomska motivacija, koju su mnogi oka-rakterisači kao „interesnu pohlepu”. Ona se pretvarala u zlokobni elitistički nagon (pokre-tačku snagu) za brzo ostvarenje i uvećavanje bogatstva, a posledično i moći, koja uvi-jek teži svemoći kao institutu totalne kontrole. Pošto je ideologija tolalitarizma i domi-nacije zajednički imenilac svih oblika imperijalizma, može se izvesti uslovni zaključak da se radilo o formiranju novog tipa imperijalizma postindustrijsko-neoliberalno-virtualnog tipa. U njegovoj srži su piramidalna finansijska i tehnološko-organizaciona zavisnost i odgovarajuća eksploatacija. Prethodni tipovi imperijalizma bili su koloni-jalni (geografski) i neokolonijalni (industrijski), a neoliberalni tip se u navedenom kon-tekstu može okarakterisati kao postkolonijalna kolonizacija, koliko god to bio pleonazam.

Tako postaju mnogo jasnije dvije rigidne dimenzije globalizacije: geopolitička, zasnovana na imperijalističkim motivima i interesima, i eksploatatorska, prema neraz-vijenim državama i pauperizovanim narodnim masama. Ako se sve to posmatra kroz prizmu Lenjinovog učenja o „imperijalizmu kao najvišem stadijumu kapitalizma” i Kondratjevlje-vog tumačenja da je „kapitalizam vječan... preko cikličnog razvoja... dugih i kratkih talasa”, realna slika svijeta dobija izoštrenu imperijalnu dimenziju. To je možda pravi odgovor za su-kobljena mišljenja po pitanju postojanja formacijskih kategorija kapitalizma i socijali-zma, tj. za relativizaciju institucionalno prevaziđenih formacijskih tipova privrednih sistema (ako mješovita ekonomija nije dovoljan dokaz). Tu može dobro poslužiti kine-ska izreka da „nije važno kakve je boje mačka, nego da lovi miševe“. Uostalom, kapitalistički, so-cijalistički i postsocijalistički imperijalizmi nijesu zanemarljivi i u ekonomskom smislu se moraju razmatrati globalistički, lokalistički i glokalistički.

Čime se može pravdati i kako se može objasniti vulgarna i neobuzdana pra-ksa na američkom tržištu nekretnina, koja dopušta odobravanje kredita ljudima bez dohotka, posla ili imovine, ogromni profiti uz male rizike ili odsustvo državne kont-role u finansijskim sistemima? Neodgovorno tržišno ponašanje je djelimično tačna, ali nepotpuna dijagnoza. Fijasko nije doživio samo ekonomski institut tržišnog regulisa-nja, nego i državnog regulisanja i korporativno-državne kontrole. Zato je neoliberali-


96

zam (kao institucionalni monizam, tj. „tržišni fundamentalizam“) u stalnom sukobu s neoinstititucionalizmom (kao institucionalnim pluralizmom).

Da li je krizu izazvala samo „zaluđenost ljudi“ zbog interesne pohlepe? Ili se, ipak, radi o smišljenoj strategiji kapitalističkog razvoja i širenja, kojom se realizuje do-datna preraspodjela bogatstva u korist već bogatih, privilegovanih i pohlepnih, kako u okviru kapitalističkog „centra“, tako i u odnosu prema „periferiji“? Da li je sav taj scenario bio moguć bez učešća (i odobravanja, činjenjem i nečinjenjem) državnih ljudi i organa, pa još tako svemoguće države u kojoj je sve to počelo i odrađeno? Teško nam je vjerovati da se radi samo o stohastičko-matematičkim proračunima virtualne stvar-nosti od strane izolovanih pojedinaca (finansijskih „stručnjaka“), bez znanja (i pomo-ći) državnih ljudi, iza kojih stoje imperijalističke i neokolonijalne težnje za domina-cijom, nejednakom razmjenom i raspodjelom. Teško je u ovom slučaju razdvojiti gre-šku od namjere onih koji veoma dobro razlikuju pojmove i metodologiju finansijskog i kreditnog ekonomskog ponašanja, da ne govorimo o prostom razlikovanju pojmova moralnosti i nemoralnosti, odgovornosti, neodgovornosti i Pareto efikasnosti.

Lako je razlikovati zakonski definisanu ekonomsku slobodu od slobode djelo-vanja koja u pozadini ima amoralno, kriminalno, monopolsko, sociopatološko i drugo neinstitucionalizovano ponašanje. Pljačkaška vladavina piramidalnog kamatašenja je urušila bankarski, kreditni, hipotekarni i monetarni sistem, koji će lančanom reakci-jom značajno uništiti investicioni i privredni sistem. „Inovaciona“ neoliberalna formu-la za tuđu upotrebu primijenjena je konačno i u zemlji porijekla „mesijanskog“ recep-ta, a rezultati su katastrofalni, prosto zapanjujući. Vrijeme će pokazati ko će sve platiti račune programiranog finansijskog ludila.

Pošto u Ustavu SAD jasno piše da je država vlasnik banki, postavlja se logično pitanje: zašto se onda dozvolilo da se kreditno-bankarski tokovi transformišu u mone-tarne, da ih nadvladaju i da se sve otrgne kontroli onih čiji je to posao? Zar tako jaka vlada kao što je američka od početka kriznog procesa (spirale) nije znala za jeftine kredite bez pokrića, kontrole i regulacije i moguće posledice od upotrebe najrizičnijih finansijskih instrumenata? Zar nije bila jasna granica reosiguranja jeftinih kredita za hipertrofisanu potrošnju i pravljenje „mjehura od sapunice”, na bazi hipotekarnih, fi-nansijskih, trgovačkih, građevinskih i fondovskih naduvavanja cijena prilikom kupo-vine nekretnina i raznih drugih luksuznih i skupih dobara? Kako je dozvoljeno da in-vesticioni i penzioni fondovi i drugi nestandardni zajmodavci preuzmu klasičnu ulo-gu banaka i finansiraju precijenjene hipoteke, uz nizak procenat rezervnog obezbje-đenja emitovanih kredita? Sve su to pitanja čiji odgovori impliciraju gore navedene sumnje. Paralelno s finansijskim virtualnim spiralama, asimetričnim informacijama i odgovarajućim potcjenjivanjem rizika djelovao je faktor eksponencijne hiperproduk-cije tehnoloških inovacija, čiji se životni ciklus stalno i brzo skraćuje, što dovodi do za-gušenja tržišta, velikih transakcionih troškova i česte nemogućnosti realizacije, koja volens-nolens provocira nemogućnost vraćanja kredita.


97

Savremena ekonomska kriza je sistemskog karaktera, kombinovana s ciklič-nim sudaranjem tzv. Kondratjevljevih „dugih” talasa. To predstavlja događaj koji se ponavlja već četvrti ili peti put za poslednja dva vijeka. Više „kratkih” cikličnih talasa i finansijskih kriza je registrovano od 1970. do danas. Savremena kriza će biti dugoro-čna, razorna, globalna, vjerovatno otrežnjujuća. Procjene da će 2009-2010. biti vrh kri-ze i da će depresija trajati do 2012-2013. su paušalne. Njen tok i trajanje će zavisiti od mnogih faktora uticaja, koje nije moguće precizno prognozirati i pouzdano definisati. Jedino se mogu prognozirati razorne posledice krize: duga destabilizacija fondovskih tržišta, veliki gibici banaka i likvidacija mnogih od njih, rast inflacije i prelaz na stag-flaciju, značajno poskupljenje kapitala, smanjenje agregatne tražnje, pad industrijske proizvodnje i trgovine, veliki porast nezaposlenosti, neminovni porast državnog inter-vencionizma i naturalizacije privrede, prateći porast monopola i sl.

Izlaz se mora tražiti u industrijskim i organizacionim inovacijama, primjeni al-ternativnih izvora energije, oživljavanju proizvodnje, strogoj kontroli finansijskih ope-racija, formulisanju nove razvojne paradigme, mnogo većoj institucionalizaciji, rješa-vanju globalnih problema i povećanoj ekonomskoj disciplini (racionalnosti). Ovim nije iscrpljen spisak potrebnih mjera, jer se, pored ostalog, izlaz mora tražiti i u promjeni razmišljanja i ponašanja bogatih i moćnih, u svođenju ekonomskog ponašanja na rea-lne, moralne, civilizacijske i institucionalizovane okvire, u stvaranje kompetentne eko-nomske teorije i odgovarajuće ekonomske politike, koja će iskreno (a ne retorički) fa-vorizovati tržišnu konkurenciju, uz uvažavanje datih okvira i relativizovanje tržišnih ograničenja. Bez mitologije, ideologije, dogmatike i ekonomskog klokotrizma zasno-vanog na interesnoj retorici dvojnih aršina.

3.6 Neoliberalni mitovi

„Istorija savremenog slobodnog tržišta napisana je u šokovima. Neka od najozloglašenijih kršenja ljudskih prava u proteklih 35. godina, koja se obično prikazuju kao sadistički akti

antidemokratskih režima, u osnovi su počinjeni ili s namjerom terorisanja javnosti ili pripremanja tla za uvođenje radikalnih reformi u cilju uspostavljanja slobodnog tržišta“.

N. Klein

lobalna ekonomska kriza je uticala na značajnu redukciju broja autor-skih radova o ekonomskoj globalizaciji, pa čak i o globalizaciji uopšte, ali i redukciju optimizma u pogledu njenih dometa i rezultata. Ona je

pokazala da su bili pravilni zaključci, analize, dileme, sumnje i pitanja vezana za glo-balizaciju, njene izazove i domete, koje je V. Drašković iznio u monografiji „Kontrasti

G


98

globalizacije” (2002). U njoj su analizirane i neoliberalne osnove globalizacije (Ibid., ss. 39-43). Ukazano je na raskorak između retorike (proklamovanje principa navodne tržišne konkurencije) i realne prakse, koja navedeni princip krajnje surovo redukuje, jer se po potrebi lavira između korišćenja neoliberalizma (prema bogatoj manjini) i protekcioni-zma (prema siromašnoj većini). Isti autor je u radu „Individualizam i instituti” (2005) po-kušao da objasni a) kako vulgarno primijenjeni teorijski neoliberalni ekonomski model lavira između mita i stvarnosti, primjenom strategije dvojnih standarda i pseudo libe-ralnog tumačenja odnosa individualizam-institucionalizam i b) činjenicu da ne postoji protivurječnost i isključivost između individualnog i institucionalnog.

Naučno-ideološki i praktični fenomen postsocijalističkog ekonomskog neoli-beralizma nije slučajan. On ima svoje jasne izvore, korijene i motive. Vremenski se pojavio u doba sloma socijalizma, kao reakcija na dugoročnu vladavinu vulgarizovane i dogmatizovane marksističke političke ekonomije. U nedostatku originalne sopstvene razvojne koncepcije, tržišni „reformatori“ su se odlučili za novo vulgarizovanje, ovaj put navodnog „zapadnog neoliberalizma“, koji je štitio interese krupnog transnacio-nalnog kapitala, jer su mu državne granice bile razvojna barijera. Neuspješne postso-cijalističke modifikacije pravljene su po tuđim receptima i bile su funkcionalno ukom-ponovane da podrže filozofiju krupnog kapitala u globalnim i lokalnim relacijama. Došlo je do paradoksalnih rezultata: drastičnog pada svih ekonomskih pokazatelja i siromašenja većine naroda, s jedne, i enormnog bogaćenja pojedinaca, među kojima i pojedinih zagovornika vulgarizovanog neoliberalizma. To su nepobitne, indikativne i upozoravajuće činjenice.

Metodologija masovne vaučerske privatizacije je bila veoma efikasan i brzo-metan način preraspodjele ogromnih nacionalnih bogatstava u ruke uskih grupa poje-dinaca (ostvarivanje nelegitimnih koristi). Idelologija se zasnivala na obećanjima i pa-rolama o masovnosti, obezbjeđenju jednakosti (opet!), tržišnoj konkurenciji, ekonom-skim slobodama i sl. Sve je to grubo narušeno. Poslije grabeške privatizacije i drugih netržišnih načina bogaćenja, nastupio je period dominacije rentno orijentisanog po-našanja, čija se sjenka zove siva ekonomija. Sve je to bilo u funkciji vulgarizovanja fi-lozofije neoliberalizma, koje se zasnivalo na jednostranom veličanju tržišta, čak i u na-vedenim deformisanim uslovima, koji su doveli do značajnog smanjenja stepena eko-nomske slobode. Po određenim svojstvima i pojavnim oblicima, ekonomski neolibera-lizam na globalnom i lokalnom planu liči na ekonomski neoimperijalizam.

Tranzicija pretpostavlja radikalne promjene odnosa i oblika privređivanja, svojine, mehanizama regulacije, političkog i normativnog režima. Realne i korijenite institucionalne promjene su opšti okvir, zajednički imenilac i preduslov svih ostalih promjena. One omogućuju i pospješuju ekonomsku stabilizaciju, rast i razvoj. Neefi-kasnost mnogih privreda u tranziciji objašnjava se institucionalnim vakuumom i pora-stom transakcionih troškova adaptacije na tržišne uslove privređivanja i formiranja novih instituta. Neoliberalna mitologija nije slučajno izabrana, jer tržišna formula dje-


99

luje mesijanski na izazivanje vjere stanovništva u više slobode, privatne inicijative, privatne svojine i odgovarajuće motivacije, efikasnosti i sl. Kao da se zaboravilo (ili namjerno zanemarilo) da je svaka mitologija u principu iracionalna, dok ekonomija pretpostavlja racionalno ponašanje. Ali, nijesu zanemarljiva pitanja: u čiju je korist išlo nekontrolisano i neoliberalno „oslobađanje ekonomije“ i ko je ograničavao ekonom-ske slobode? Odgovor je svima poznat, jer su formirane nove privilegovane elite, koje za ekonomske pseudo-liberale jednostavno predstavljaju tabu temu. Zbog navedene nedodirljivosti suštinskih problema, njihovo teoretisanje se uglavnom vrti u apstrakt-nom i začaranom krugu: individualizam – slobode – tržište – konkurencija – privatna svojina – prirodno stanje. Umjesto da objasne logiku začaranog kruga krizne prakse, kojoj su bitno doprinijeli, pseudo-liberalni ekonomisti su objašnjavali manje-više poz-nate teorijske konstrukcije, dopadljive i primamljive, ali daleke od stvarnosti. Tu ne-ma nikakve tajne: radi se o vječnom problemu koji se naziva monopoli. Oni u praksi stalno narušavaju sve elemente iz navedenog apstraktnog začaranog kruga.

3.6.1 Mit o globalizaciji

„Tržišni fundamentalizam je postao vladajuća apriorna ideologija, koja pretpostavlja bolesnu supstituciju ljudskih vrijednosti novčanim”.

G. Soros

ostoji mnogo definicija globalizacije, ali je s ekonomskog aspekta prih-vatljivo uslovno tumačenje, prema kojem ona predstavlja proces stvara-nja jedinstvenog svjetskog tržišta roba, usluga, resursa, finansijskih sre-

dstva, tehnologija i intelektualne svojine. Ona suštinski predstavlja pokušaj nove faze socijalizacije proizvodnje, koja je počela još u antičko doba, kad je prvi put došlo do podjele rada. Revolucionarnom ubrzanju razmatranog procesa presudno su doprini-jeli sledeći događaji: preobražaj sfere usluga u osnovu savremene privrede, „bum” direktnih stranih investicija (koje su početkom poslednje decenije prošlog vijeka tri puta premašile svjetski BDP (270:120 milijardi USA$, a u drugoj polovini iste decenije su, prema podacima Svjetske banke, premašile 1.300 milijardi USA$ godišnje), burni razvoj savremenih tehnologija (transporta, kominikacija, informacija i dr.), razvoj pro-cesa transnacionalizacije svjetske privrede i uvođenje novih globalnih menadžment strategija, poput poslovnog umrežavanja.

Poslednjih 10-tak godina napisan je veliki broj monografija i članaka u kojima se razmatraju pitanja globalizacije. Među njima je posebno značajno pitanje socijalno-ekonomskih posledica koje ona proizvodi. Teško se složiti s mnogim shvatanjima po-

P


100

jedinih autora po navedenom pitanju, kao što je teško analizirati sva ta shvatanja. Zato će se ovdje uopšteno istaći nekoliko „mitova” o globalizaciji, a kasnije će se analizirati monistički mit pseudo-tržišne privrede. Prvi, shvatanje da je globalizacija stvaranje novog svjetskog privrednog poretka, bez kriza, jer informacije kao glavni proizvod „nove ekonomije” ne nestaju kad se konzumiraju, pa njihovu vrijednost ne određuju troškovi proizvodnje, nego broj pretplatnika, koji stalno raste. Recesija iz 2000. i aktu-elna svjetska finansijska i ekonomska kriza poslednjih godina su pokazali da se radi o zabludi. Drugi, ekonomska stvarnost nije potvrdila romantične ideje o tržištu kao sa-vršenom informacionom i institucionalnom sistemu. Mnogi poznati ekonomisti su do-kazali da razvijeno tržište karakteriše asimetričnost informacija. Praksa je pokazala da se proizvodnja društvenih dobara, posebno onih koji su povezani s razvojem ljudskog kapitala, ne smije oslanjati na tržišne zakone. Tržište ne može riješiti brojne energet-ske, ekološke, demografske, socijalne i druge društvene izazove globalizacije. Čak je i tvorac „otvorenog društva” G. Soros priznao da je tržišni fundamentalizam postao „vla-

dajuća apriorna ideologija, koja pretpostavlja bolesnu supstituciju ljudskih vrijednosti novčanim”. Mit o tržišnoj privredi se pojavljuje kao bog, čija je religija neoliberalizam (vjera u tržište i „sposobne” pojedince), a sveštenici interesno zainteresovani i privilegovani pojedinci. (M. Mesarić 2006, s. 614) Paralelno s brojnim kritikama postoje i mnoga odobravanja, ali se svi ti stavovi u najmanju ruku razlikuju po stepenu naučne i logične apstraktnosti, objektivnosti i konzistentnosti. To jeste globalna ekonomska ideologija, ali se mora znati da se ona itekako reflektuje u mnogim lokalnim sredinama. Razlika je „samo” u tome što na globalnom nivou korist od njene primjene imaju TNK kao „marionete trži-šta” (J. K. Galbraith 1977, s. 282) , kakve god da su, šta god su i šta god da znače. A na lokalnom nivou korist izvlače nomenklature na vlasti i njihovi lobisti. Žrtava („vjerni-ka”) je previše, ali nije riječ samo o siromaštvu, nego i o izgubljenom razvoju, neposto-janju konzistentnih razvojnih strategija, reprodukovanju kriza, ekološkim katastro-fama, širenju neizvjesnosti i dr. Treći, nacionalne države navodno ne ispunjavaju us-love iz postindustrijskog društva, a suverenitet, BDP, domaće tržište, porezi, carine i drugi državni instrumenti su izgubili svoj ekonomski smisao. Što je manje državno miješanje u privredi, veće su šanse za izlazak iz krize. Stopa privrednog rasta je obr-nuto proporcionalna državnim privrednim aktivnostima itd. Iskustva poslednjih go-dina, o posebno najnovija (krizna) ne govore u prilog navedenim mitskim tezama. Globalizacija u razvijenim državama ne dovodi do smanjenja, nego samo do promjene prirode državne djelatnosti. Vlada ne bi trebala da subvencioniše poslovanje komerci-jalnih firmi i alokaciju resursa između njih. Ali, kontrola nad korišćenjem globalnih biosfernih, ljudskih, informacionih, finansijskih, organizacionih i inovacionih resursa ne može se i ne smije se potpuno prepustiti tržištu, makar ne bez državne kontrole.

Šta tek reći za činjenicu da „sveta mjesta ne ostaju pusta”: umjesto državnih i međunarodnih organizacija u mnogim oblastima djeluju spekulativne i terorističke grupe, koje tržište ne može kontrolisati. Nesporna ja potreba smanjenja administrativ-


101

nih troškova i subvencija, ali isto tako je neophodno povećanje državnih ulaganja u nauku, obrazovanje, zdravstvo i infrastrukturu. Na početku ovog milenijuma, najveće učešće javnih izdataka u BDP bilo je u Švedskoj (60%), a onda u Francuskoj, Danskoj i Finskoj. Francuska zauzima prvo, a Finska treće mjesto prema učešću socijalnih tran-sfera u BDP (20-25%). Ali, to ne smeta Francuskoj da bude ispred svih drugih zemalja EU u pogledu rasta produktivnosti rada, a Finskoj da 2001. bude najkonkurentnija pri-vreda u svijetu, a iza nje su Švedska, Švajcarska i Holandija.

Potrebno je ukazati na još jednu mitsku zabludu: upoređivanje država prema indeksu ekonomskih sloboda (koje izračunava Heritage Foundation). Ono je prilično irele-vantno, jer je npr. Finska zauzimala tek 21. mjesto, dok su se među vodećima po „eko-nomskim slobodama” u posmatranom periodu nalazili Argentina (deveto mjesto), Peru (14) i Bolivija (16), tj. države koje nijesu napravili nikakve posebne uspjehe u raz-voju privrede (za razliku od Kine, Rusije, Indije i drugih država, koje nijesu zauzimale zavidna mjesta prema navedenom kriterijumu).

3.6.2 Mit o pseudo-tržišnoj privredi

„Riječ je o najdramatičnijoj epizodi ekonomske liberalizacije u ekonomskoj istoriji“.

P. Murell

esijanstvo ekonomskog neoliberalizma kao inkarnacije neograniče-ne tržišne moći i „idealnog” načina organizovanja privrede je ustva-ri institucionalno-monistički mit. On počiva na sistemu diskrimina-

torskih i dvojnih aršina: retorički oblikovanih jalovih imaginacija i praktične realizacije uskih individualno motivisanih interesa. Njegova realizacija dovodi do netržišno obli-kovanih ekonomskih polarizacija i posledično adekvatnih socijalnih nejednakosti, koje na određeni način predstavljaju njegov nus proizvod (J. Stiglitz) i raison d’être (D. Har-vey). Pri tome je, kako je istaknuto, besmisleno kritikovati teorijski model ekonomskog neoliberalizma, jer se ni jedna vodeća ekonomska teorija dugoročno nije potvrdila u praksi. Problem je ustvari vulgarizovana i nekritička primjena razmatranog modela u praksi, praćena drastičnom pohlepom, socijalnom patologijom, odsustvom elementar-nih etičkih principa i ogromnim negativnim posledicama.

Neoliberalni kapitalizam je, prema mišljenju I. Jackson (prema: Mesarić 2006, s. 614), postao „globalna ideologija bez morala”. Njena „diktatorska” primjena u državama postsocijalističkog tranzicijskog „kapitalizma” se pokazala kao mnogo gora i okrutni-ja, uz zanemarivanje i degradaciju humanizma, mnogih ljudskih i društvenih vrijed-nosti. Umjesto propagiranog „tricle down” efekta, zaživjela je neoliberalna „diktatura kapi-

M


102

tala” (J. Ziegler) i „manipulacija monopola” (G. Myrdal), uz „simuliranje demokratije”, koja je svoje pipke raširila i na tako značajne oblasti kao što je nauka i obrazovanje.

Ekonomski instituti (tržišno regulisanje, državno regulisanje, svojina i kont-rola) su regulatori i koordinatori ekonomskog ponašanja ljudi, formalna i neformalna „pravila igre” u društvu: dogovori, sporazumi, običaji, etička pravila, formalna pri-vatna pravila i pozitivno pravo. Kao takvi, oni predstavljaju ograničenja, s jedne, i sti-mulacije, s druge strane za subjekte ekonomskih aktivnosti. Kvalitetne institucionalne promjene su pokretač privrednog razvoja. Ekonomski instituti doprinose funkcional-nosti i racionalnosti ekonomskih aktivnosti, a samim tim i ekonomskom razvoju druš-tva. Smatra se da kvalitet instituta (ekonomskih i drugih) zavisi od političke stabilno-sti, efikasnosti javne uprave, kvaliteta zakona i njihove primjene, vladavine prava, kontrole korupcije i slobode javnog mišljenja (Kaufman et al., prema: Budak, Sumpor 2009, s. 178). Za efikasnost ekonomskih instituta od velikog značaja je stepen institucionalne konvergencije, koji predstavlja pokazatelj institucionalne komplementarnosti i siner-gije. Pored toga, poznato je da ekonomski instituti imaju prioritetan značaj u komple-mentarnom djelovanju s ekonomskim slobodama, što pokazuje ne samo praksa, nego i teorijski postulat da je npr. svojina (kao institut) osnova i uslov ekonomske slobode.

U uslovima izražene postsocijalističke društvene i privredne nesistemnosti (organizacionog, institucionalnog i normativnog vakuuma) nije bilo moguće formira-nje efikasnih ekonomskih instituta. Strukture vlasti su se opredijelile za rekombinova-ne institute, koji su omogućili uspostavljanje raznih oblika kvazi-institucionalnih odnosa. Forsiranje institucionalnog monizma (tržišnog) izazvalo je nesagledive krizne posledice. Razna tržišna ograničenja su doprinijela procvatu nekontrolisanih oblika tržišta, koji nemaju nikakvih zajedničkih elemenata s institutom efikasnog tržišnog re-gulisanja. Uslijedila je logična posledica – krizni elementi su se reprodukovali (nizak životni standard, socijalno raslojavanje, slab sistem motivacije, nezaposlenost, pad proizvodnje i svih ekonomskih pokazatelja, širenje socijalne patologije, nedovoljna vladavina prava i dr.). To je deformisalo i redukovalo ekonomsku stvarnost i opštu in-stitucionalnu strukturu.

Institucionalne promjene su vremenski, strukturno, kvalitativno, kvantitati-vno i funkcionalno značajno zaostajale za drugim tranzicijskim promjenama, umjesto da budu njihov oslonac, stimulans i garant. Pored toga, postojao je veliki raskorak iz-među formalno uspostavljenih ekonomskih instituta i ekonomskog ponašanja u pra-ksi, koje je bilo daleko od regularnih normi. Praksa je pokazala da za formiranje efika-sne privrede dominantno tržišnog tipa nije dovoljno srušiti stare kontrolne i uprav-ljačke mehanizme socijalističkog sistema, privatizovati državnu imovinu i sprovesti standardne mjere makroekonomske liberalizacije i stabilizacije. Nijesu formirani mno-gi tržišni instituti, pa čak ni neki njegovi osnovni segmenti, a nijesu se značajnije una-prijedile tržišna infrastruktura i kultura. Integralno tržište je još uvijek misaona imeni-ca. Ukorijenili su se mnogi tržišni supstituti, mutantne i pseudo-tržišne strukture, koje


103

samo imitiraju tržišnu infrastrukturu: buvljaci, crno, sivo i kvazi-tržište (koji su u fun-kciji preživljavanja većine stanovništva), i monopoli (koji su u funkciji bogaćenja ma-njine – V. Drašković 2001, s. 69). Konkurencija je redukovana na navedene primitivne trži-šne strukture. Sve analize tržišnih odnosa u većini postsocijalističkih država po-kazuju da su monopoli do kraja iskoristili sve šanse koje su im se obilato ukazale (po-vlašćeno omogućile).

Dominacija uskih interesa je dovela do zloupotrebe vrijednih neoliberalnih ideja. Naučni neoliberalni model je zamijenjen neoliberalnom mitologijom, koja je dje-lovala ubjedljivo i mesijanski na stanovništvo, posebno u dijelu vjere i nade u više slo-bode, privatne inicijative, privatne svojine i odgovarajuće motivacije i efikasnosti. Ko-me je, uostalom, bilo stalo do nesporne istine da je svaka mitologija u principu iracio-nalna, a da ekonomski izbor počiva na racionalnom ponašanju? Redukovani individu-alizam (privilegovanih) je brzo postao temelj formalnog institucionalnog monizma kao teorijske i ideološke podloge neoliberalne ekonomske politike. Glavni uzrok nave-denog fenomena je paradoksalna potreba da javna ekonomska politika služi privat-nim i partijskim interesima. Uporedo s uništavanjem socijalističkih dogmi, na njihovo mesto su se pojavile tranzicijske dogme, s neizvjesnim rokom trajanja i poremećenim vrijednosnim kriterijumima. Sjetimo se samo do čega je dovela dogma zvana „šok te-rapija“: u izboru prioriteta teleološki su zamijenjeni ciljevi (izlazak iz krize, ekonomski rast, efikasnost) sredstvima (liberalizacija, privatizacija, demokratizacija, instituciona-lizacija, stabilizacija). Nije slučajno što je P. Murell (1996, p. 31) prije deceniju i po primi-jetio da je riječ o „najdramatičnijoj epizodi ekonomske liberalizacije u ekonomskoj istoriji“.

Zna se da efikasno tržište ne može postojati bez dominantnog učešća specifi-cirane i zaštićene privatne svojine kao ekonomskog instituta, koji predstavlja temelj autonomije privrednih subjekata u vršenju slobodnog izbora. Slaba institucionalizacija u mnogim postsocijalističkim privredama i državama, a u pojedinim oblastima i izu-zetno izraženi institucionalni vakuum, omogućili su postojanje njihovih brojnih pseu-do oblika (imitacija, supstituta i improvizacija) kao što su: meta-institucionalizacija (stvaranje nadinstituta i totalnih instituta kontrole), institucionalni monizam („mesijan-sko“ nekontrolisano tržište bez paralelnog formiranja komplementarnih instituta) i kvazi-institucionalizacija (paternalizam, monopolizam, lobizam, socijalna patologija, si-va ekonomija, rentno orijentisano ponašanje, naturalizacija, ulična konverzija valuta, dominacija politike nad ekonomijom, grabeška privatizacija, privilegovani „novi pre-duzetnici“ itd.). Dakle, u periodu postsocijalističke tranzicije djelovao je čitav sistem specifičnih kočionih faktora, koji su uslovili stvaranje konglomeratne nesistemnosti, pri čemu je navedeno dejstvo bilo sinergističko i destruktivno.

Donošenje ekonomskih odluka je bilo pod uticajem moćnih administrativno-partijskih grupa. Pojedini „igrači“ i njihove veze su kao nad-instituti dominirali nad ekonomskim i drugim institutima. To je deformisalo cjelokupnu ekonomsku stvarnost i odgovarajuću institucionalnu strukturu. Zato se s pravom može postaviti logično pi-


104

tanje: koliko novi nomenklaturno-kriminalizovani i grabeški „kapitalizam“ u pojedi-nim državama tranzicije (koji je po našem mišljenju na Zapadu davno prevaziđen) liči na savremenu tržišnu ekonomiju zapadnog tipa? I dalje: da li je država u periodu postsocijalističke tranzicije bila (i ako jeste – u kojoj mjeri) instrument u službi pojedi-nih (pred)određenih korisnika (privilegovanih, povlašćenih) i da li je ona imala po-kroviteljsko-redistributivnu ulogu, skrivenu pod plaštom neoliberalne strategije, a uobličenu na bazi principa tzv. „Vašingtonskog konsenzusa”?

3.6.3 Mit o „minimalnoj” državi ili: država se održava

„Kad se značenje termina toliko proširi da počne označavati sve i svašta, onda nastupa momenat kada on ne znači baš ništa“.

I. Herder

ržava se u periodu postsocijalističke tranzicije tretirala kao javno do-bro koje treba urušiti i svesti ga na minimalističku mjeru (tzv. „mik-ro” državu). Smatra se da je to uslov brzog bogaćenja i dugoročne

zaštite tako netržišno stečenog bogarstva. Pod navedenom sintagmom je sprovođen radikalni ekonomski neoliberalizam. Zbog toga ne čude izuzetno slabi učinci instituta državnog regulisanja u periodu tranzicije mnogih postsocijalističkih država. Sve su če-šća mišljenja da se politička kompeticija ne reguliše posredstvom pravila izbora i da se političari takmiče za dobijanje privatne rente (Earle et al. 1996, p. 632). Postsocijalističke države u tome nijesu izuzetak.

Niko normalan i dobronamjeran ne osporava potrebu i neizbježnost tržišne ekonomije, ali je problematična, najblaže rečeno, a u praksi se dokazala kao pogubna njena monistička super-dominacija nad ostalim ekonomskim institutima. Instituciona-lna infrastruktura pozitivno i sinergistički djeluje samo kad je kompletna. Bez komple-mentarnosti ekonomskih instituta je nemoguća uspješna i racionalna koordinacija dru-štvenog i privrednog razvoja. Narušavanje institucionalne komplementarnosti, insti-tucionalno konfrontiranje i institucionalno monističko i favoriziovanje u bilo kojem smjeru onemogućuje razvoj i posledično urušava privredni i društveni poredak. Dr-žava nije samo kreator i garant svojinskih prava koja se razmjenjuju na tržištu, nego mora biti i kontrolor regularnosti navedenog procesa. Bez toga nema sigurnosti kao najvažnijeg svojinskog ovlašćenja, koje figuriše u svim mogućim kombinacijama koje čine svojinsko pravo. Institucionalna komplementarnost takođe podrazumijeva pravi-lnu i zakonitu funkcionalnu usmjerenost svih ekonomskih instituta.

D


105

Akumulacija kapitala, ekonomija obima i drugi ekonomski pokazatelji „nijesu

izvori ekonomskog rasta, nego jesu sam rast” (North, Thomas 1973, p. 2). Ako višedecenijski izos-taju svi ti i mnogi drugi pozitivni ekonomski pokazatelji u uslovima primjene neolibe-ralnih ekonomskih recepata, da li je to dovoljno da se shvati njihova nekonzistentnost i društvena štetnost? Izostanak bilo kakvih kvalitetnih institucionalnih struktura (da ne govorimo o razvijenim) kao izvora dugoročnog ekonomskog razvoja i ekonomskog rasta je bio neophodan uslov grabeških „tranzicija”, što je jasno od samog početka. Po-litičko-ekonomske vladajuće strukture su, prema O. Williamsonu (2000, p. 605) odgovo-rne za razvoj ekonomske insitucionalizacije. Pošto nikad nijesu odgovarale za repro-dukovanje neuspjeha, ništa ih ne obavezuje da kritički preispitaju neoliberalne rece-pte. Zašto bi ih i preispitivali kad su se pokazali kao idealna podloga za kvazi-institucionalizaciju, prvenstveno u oblasti sociopatološke preraspodjele svojinskih prava. O legitimnosti se samo piše i priča, ali se institucionalno ne istražuje. Obrazuju se zavisnosti poročnog kruga, u kojem se kao korov razmnožava korupcija na svim ni-voima društva, koja suzbija razvoj punokrvnih tržišnih instituta i mehanizama konku-rencije. Njih skoro da i nema, osim u retorici ekonomskih kvazi-neoliberala.

U institucionalnom i ekonomskom smislu, koliko god je diskutabilno pitanje optimalnih granica državnog miješanja u privredi, jasno je da je potrebno definisati i granice efikasnosti tržišta. Prednje se može jednostavno definisati potrebom normal-nog, fleksibilnog i racionalnog institucionalnog djelovanja mješovite ekonomije. Ideal-nih modela nema, kao ni modela koji uspješno i jednako djeluju u svim uslovima, sva-kom vremenu i svakom prostoru. Ne postoji konsenzus među predstavnicima raznih ekonomskih škola o navedenom modelu. Ali, postoji konsezus o modelu „minimalne države“ među tzv. „libertarijancima” (termin L. Rida). Naravno, njima se mogu postaviti mnoga pitanja: Da li se u navedenom modelu eliminiše prinuda? Da li se državna pri-nuda supstituiše prinudom povlašćenih pojedinaca i grupa (uglavnom preko partij-skog monopola na istinu)? Da li ekonomske slobode važe za sve, ili samo za rijetke pojedince? Da li su bezgranične ekonomske slobode narušile nečija prava? Da li je npr. u zemljama tranzicije postojao i djelovao mehanizam zakonske zaštite svojinskih prava? Šta znače ekonomske slobode za manjinu, bez razvoja, evolucije i humanosti? Da li se zbog ekonomskih sloboda rijetkih dogodilo žrtvovanje jednih ljudi radi dru-gih, i ako jeste, može li se to opravdati? Da li je libertarijanstvo po praktičnim mani-festacijama došlo u sukob sa sopstvenim principima? Da li je i u kojoj mjeri libertari-janstvo naopačke okrenulo Kantovu ideju „Odnositi se prema čovjeku kao cilju, a ne kao sred-

stvu“? Podrazumijevaju li reforme uvažavanje interesa svih društvenih grupa, ili samo pojedinih?

Praksa je pokazala da se paradoksi K. Poppera ne mogu riješiti bez prisustva efikasnih i razvijenih instituta. Bezgranične ekonomske „slobode“ pojedinaca, nastale netržišnim načinima bogaćenja, moguće su samo u institucionalnom vakuumu. Ogra-ničavajuću i zaštitnu silu iznad društva ne može niko sprovesti osim države i njenog


106

regulisanja. Paradoksi Poppera ukazuju na potrebu stvaranja „minimalne države“, ali ne dokazuju da postoje definisane granice takve države. Savremena realizacija ideje „mi-nimalne države” u praksi mogla bi dovesti do novog oblika totalitarizma i ekonom-skog redukcionizma. I bez te realizacije navedene ideje u praksi, ne možemo se oteti utisku da u nekim postsocijalističkim državama tranzicije postoje određeni oblici to-talitarizma manjine obogaćene na monopolističkim principima netržišnih privilegija i monističkom institucionalnom rezonu pseudo-tržišta, koje je bilo regulisano ne na principima djelovanja tržišta, nego suprotno – djelovanja njegovih ograničenja. To je bio glavni i nepremostiv paradoks tranzicijskog razvoja i uzrok reprodukovanja post-socijalističkih kriza. Nećemo objašnjavati terminologiju, jer je već dovoljno napisano o korišćenju i zloupotrebi termina „liberalizam“. U tom smislu, samo ćemo podsjetiti na riječi njemačkog filozofa I. Herdera, koji pravilno konstatuje da „kad se značenje termina toliko proširi da počne označavati sve i svašta, onda nastupa momenat kada on ne znači baš ništa“ (cit. prema: Rakviašvili 2009, s. 122).

U periodu postsocijalističke tranzicije trebalo je sprovesti brojne reforme, pr-venstveno u dijelu ekonomskih instituta, ekonomske i socijalne politike. U svim tim segmentima državna regulacija i kontrola je bila neophodna, ali je, ipak izostala. Sve je, ili skoro sve, izmaklo kontroli. Detaljnija analiza nije potrebna za dokazivanje osno-vne hipoteze ovog rukopisa. Dovoljni su katastrofalni rezultati tranzicije u pojedinim državama.

Tabela br. 12 : Ciljni i instrumentalni parametri privreda u tranziciji Izvor: The Global Competitiveness Report 2008-2009, World Economic Forum, 2008, p. 3-7.

Ciljni parametri Instrumentalni parametri

- Jaka i efiksana vlada, koja učestvuje u stvaranju i podršci komforme institucionalne sredine. - Snažan razvoj diversifikovane i konkuren- tno sposobne privrede. - Institucionalna sredina, koja doprinosi realizaciji preduzetničke inicijative. - Društveno-politički sistem, koji uvažava interese građana, izbornost i smjenjivost viših organa vlasti i postojanje aktivnih povratnih veza između građana i vlasti. - Postojanje neformalnih instituta, koji odra- žavaju specifiku nacionalne kulture i obez- bjeđuju tolerantnost građana prema drugim kulturama. - Razumna otvorenost privrede i društva.

- Kvalitatan institucionalni ambijent. - Razvijena proizvodna infrastruktura. - Visoka makroekonomska stabilnost. - Efikasno zdravstvo i obrazovanje. - Efikasna robna tržišta. - Efikasno tržište rada. - Razvijeno finansijsko tržište. - Spremnost privrede za korišćenje najsavremenijih tehnologija. - Značajne razmjere tržišta na kojima djeluju domaće firme. - Razvijeni oblici uzajamnog djelovanja biznisa u okvru privrede. - Efikasan nacionalni inovacioni sistem.


107

Umjesto jalove retorike o potrebi efikasnog ekonomskog instituta državnog regulisanja, navodimo tabelu br. 12, koja sadrži ciljne i instrumentalne parametre raz-voja (dakle: ciljevima i uslovima za njihovo ostvarenje), preuzetu od World Economic Fo-

ruma iz 2008. Tabela dovoljno indikativno govori o potrebi aktivne uloge države u pe-riodima modernizacije privrede. Da ne govorimo o težim periodima izlaska privrede iz dugotrajne ekonomske krize. Upoređenje ciljnih i instrumentalnih parametara omo-gućuje izvođenje mnogih zaključaka. Među njima se po svom značaju izdvajaju dva, i to: prvi, o potrebi istovremene realizacije prestrukturiranja i modernizacije privrede na nekliko paralelih nivoa, i drugi, o selektivnom korišćenju raznih parametara u raz-nim periodima reformi: počev od obima aktivnih resursa, preko efikasnosti iskorišća-vanja resursa do primjene inovacija za dinamiziranje privrednog razvoja. Navedena indikatori mogu korisno poslužiti kao specifično razvojno ogledalo. Pa neka se zain-teresovani u njemu pogledaju i potraže valjanost sopstvenih razvojnih ekonomskih recepata. Vidjeće odmah koliko su ti recepti usklađeni s navedenim parametrima. Samim tim će moći da ocijene i njihovu validnost u dosadašnjem periodu tranzicije, kao i za izgradnju dugoročne privredne strategije razvoja.

Poznato je čak da instituti koji efikasno djeluju u jednim zemljama ne djeluju u drugim. To se objašnjava „neodgovaranjem“ tih instituta (bad fit) konkretnim lokal-nim uslovima i specifičnostima (vidi šire u: Berkowitz et al. 2003, pp. 165-195). Tranzicijska praksa je ubjedljivo pokazala da makroekonomski i ostali neoliberalni ekonomski re-cepti uglavnom nijesu primjenjivi u uslovima neodgovarajuće postsocijalističke mik-roekonomske sredine, koju karakterišu nerazvijeni preduzetnički i privatni sektor, in-stitucionalni vakuum i dominacija monopolskih struktura. Interesantno je da diskuta-bilni i vjerovatno pogubni neoliberalni recepti nikad nijesu primjenjivani u zemljama porijekla! Do čega je sve dovela vulgarizacija navedenih teorijskih recepata, najbolje pokazuje praksa mnogih država.

Institut državnog regulisanja trebalo bi da uspješno rješava standardne prob-leme spoljnih efekata, na način koji karakteriše praksu razvijenih zemalja. Njegova de-gradacija u periodu postsocijalističke tranzicije najbolje objašnjava ekstremne spoljne efekte koji su pogubno djelovanje na urušavanje privrednih sistema. Ali, u razvijenim zemljama postoji još jedan bitan, može se reći dopunski faktor relaksacije eksternalija. Radi se o razvijenoj korporativnoj socijalnoj odgovornosti. D. Baron (2001, pp. 7-9) sma-tra da je riječ o sredstvu kontrole eksternalija preko zaštite interesa stejkholdera, koje ne diktiraju direktni komercijalni interesi i zahtjevi tržišta. Da li se i u kojoj mjeri mo-že govoriti o prisustvu ovog faktora u zemljama tranzicije?

Nema sumnje da je ekonomski institut državnog regulisanja, politički struktu-riran i determinisan, u periodu tranzicije bio instrument u službi određenih selektova-nih korisnika (privilegovanih, povlašćenih) i da je na vulgarizovan način obavljao po-kroviteljsko-redistributivnu ulogu, pod formom neoliberalne strategije. Prilika je da u ovom kontekstu pomenemo orkestrirano i uporno propagiranje ideje tzv. „mini drža-


108

ve“. Umjesto komentara, analize i karakterisanja navedene ideje, smatramo da je za dokazivanje njene održivosti dovoljno postaviti elementarno metodološko pitanje: u kojem smislu država treba da bude „mini“? Da li u ekonomskom (što bi značilo re-dukciju makroekonomskih instrumenata), ili u pravnom (smanjenje vladavine prava), ili u socijalnom (smanjenje socijalne jednakosti), ili u političkom (smanjenje demokra-tije i sl.), ili u smislu ograničavanja državnog suvereniteta pod naletima globalizacije.

Naravno, poznat nam je teorijski koncept „minimalne države“, koja treba da osigura stabilan zakonski i regulativni okvir, kako bi se pojedinci mogli baviti svojim poslom bez prekomjernoga uplitanja politike. Razmatrani koncept polazi od tradicija Lockeovog liberalizma, u kojem se razvija ideja društva s akcentom na pojedince koji su što više odvojeni od države. Koliko su ostvarljivi takvi idealistički koncepti u uslo-vima djelovanja svakojakih poročnih ljudskih interesa koji narušavaju opšte interese i ne uklapaju se u Pareto princip? Niko ozbiljan ne može negirati konzistentnost preo-kupacije liberalne demokratske tradicije – demokratsku državu kao institucionalni mehanizam, koji artikuliše privatne i opšte interesa u društvu. Postsocijalistička pra-ksa se vrlo malo uklapa u navedeni model. Kad se u liberalnom žargonu kaže da dr-žava nema viših ciljeva od dobrobiti pojedinaca, valjda se misli na sve pojedince, a ne samo na povlašćene?

Ne smije se zaboraviti ni pitanje J. S. Milla (1988, s. 45) o ravnoteži između indi-vidualne nezavisnosti i društvene kontrole, kao ni pravilno shvatanje R. Nozicka (pre-ma: Čakardić 2006, s. 856) da je „minimizacija“ države opravdana samo kada je „ograniče-

na na uske funkcije zaštite od nasilja, krađe, prevare, nepoštivanja ugovora i sl.“. Kroz prizmu nave-denih shvatanja treba razmatrati postsocijalističku praksu, kao i kroz odgovore na dva pitanja: da li je država u periodu postsocijalističke tranzicije bila instrument u službi pojedinih (pred)određenih korisnika (privilegovanih, povlašćenih) i da li je imala pok-roviteljsko-redistributivnu ulogu, skrivenu pod plaštom neoliberalne strategije?

Sjetimo se da su liberalne i marksističke ekonomske teorije ustvari bile samo specifične verzije Rikardovog apstraktnog sistema. Kod Marxa država treba da nesta-ne, a kod neoliberala je nešto slično – treba da bude mikro. Ali, istorija pokazuje da se u uslovima velikih svjetskih kriza odustaje od teorijskih ekonomskih recepata i da se iznuđeno pribjegava državnom ekonomskom intervencionizmu. Dakle, država se održava! Totalno nepovjerenje u državno regulisanje nije ni logično ni produktivno (makar u uslovima kriza), niti je primjereno rastućoj informatičkoj, proizvodnoj, finan-sijskoj i civilizacijskoj integraciji u XXI vijeku. Izlaz se, volens-nolens, mora tražiti u kontrolisanom i interaktivnom funkcionisanju raznih ekonomskih instituta.

L. Thurrow smatra da je prijeko potrebna korektivna uloga državnog reguli-sanja, kao institucionalnog faktora koji je komplementaran mehanizmu tržišnog regu-lisanja. On navodi sledeće razloge (prema: Mesarić 2006, s. 627) neefikasnog djelovanja slobodnog i nekontrolisanog tržišta: a) cjenovna elastičnost mnogih roba nije dovoljna, što znači da sniženje odnosno povećanje cijena ne djeluje proporcionalno na promjene


109

tražnje; to smanjuje samoregulativno djelovanje tržišnog mehanizma; b) model cje-novne konkurencije pretpostavlja da su sve robe homogene, što nije slučaj; c) većinu odluka privredni subjekti donose bez potpunog poznavanja relevantnih činjenica, najčešće u uslovima velike neizvjesnosti o toku budućih dogođaja; d) ono što je racio-nalno i efikasno u kratkoročnom periodu, može biti neracionalno i neuspješno u du-gom roku i e) ljudske odluke i postupke (izbori, prim red.) vrlo često motivišu i pokre-ću lične navike, sklonosti i predrasude; čovjek je emotivno koliko i racionalno biće, pa njegove ekonomske odluke nijesu uvijek racionalne.

Teorijski pristup implicira državno regulisanje mjera ekonomske politike u svim slučajevima neefikasnosti tržišnog regulisanja, kada se ugrožava ekonomski rast i održivi privredni razvoj. Pošto su takve intervencije u većini postsocijalističkih dr-žava dvije pune decenije izostale, ekonomska politika se u tom periodu, na prvi pog-led, ne može nazvati kriznom. Ali, praksa pokazuje suprotno. Usložnjavanje privred-nih problema, erozija društvene imovine i njeno pretakanje u posjed rijetkih pojedi-naca (ostvarivanje nelegitimnih koristi), drastično socijalno raslojavanje i pauperizacija stanovništva, velika nezaposlenost i fiktivna zaposlenost, bujanje crnog i sivog tržišta, stvaranje brojnih privrednih disproporcija i prijetećih deficita, erozija privrednih stru-ktura, dominacija partijskih i privatnih monopola nad privrednim razvojem, krimina-lizacija privrede i društva, gomilanje sociopatoloških fenomena i dr. Sve je to u društ-veno-transformacijskom, formacijskom i civilizacijskom pogledu dovelo do vraćanja istorijskog točka unazad, u neki rekombinovani i mutantni poredak, u kojem ekonom-ska politika liči na marionetu pojedinih partija i osoba, kojima, kako izgleda, jedino služi za očuvanje moći i uvećanje imovine. Mogućnost ključnih promjena (inovacija) je zanemarljiva. Očigledno je da su potpuno zakazala institucionalna rješenja. A ko bi trebalo da ih donosi u dijelu ekonomskih instituta (državno regulisanje, tržišno reguli-sanje i svojina) ako ne ekonomska politika? Nije teško izvesti logički zaključak zašto se to nije dogodilo (V. Drašković, M. Drašković 2009 a, s. 613).

Najzad, svjedoci smo činjenice da koliko god su talasi globalizacije uspjeli da sruše barijere uskih nacionalnih tržišta i stvore međunarodne monopole, o(p)stala su i nacionalna tržišta (i proširila se u novim segmentima) i nacionalni monopoli, koje tre-ba regulisati (ograničavati) makar u onom najmanjem dijelu koji čak ni najliberalniji ekonomski teoretičari ne spore da pripada makroekonomskoj politici, radi zadovolje-nja opštih interesa. Sve dok budu postojale makar oaze ekonomskog suvereniteta po-jedinih država, postojaće potreba za institutom državnog regulisanja. Nije nam cilj da raspravljamo o poželjnim granicama i oblicima tog regulisanja, jer se o tome vjekovi-ma vode diskusije, a na kraju se te granice određuju voljom dominirajuće politike, a ne voljom eksponiranih ekonomskih teoretičara.

I pored svih priča o individualizmu i slabljenju ekonomske uloge države, u praksi razvijenih zapadnih zemalja značajno raste njena uloga u povećanju kokuren-tne sposobnosti domaćih preduzetnika na stranom tržištu, razvoju infrastrukture, na-


110

uke, sredstava veze, skupljanju informacija, osavremenjavanju i prilagođavanju pores-kog sistema i sl. Smanjuju se neke državne funkcije u pogledu socijalne zaštite stano-vništva, kontrole spoljne trgovine i uticaja na nacionalnu konjunkturu, ali učešće bu-džeta u BDP ostaje isto ili se povećava. Raste broj ekoloških, sanitarnih, tehničkih i drugih normi i standarda koje država uvodi u okviru svoje strukturne politike. Og-raničenja imigracione radne snage su sve veća. Zato se vjerovatno više može govoriti o reformi instituta državnog regulisanja, nego o deregulisanju.

Mnoge globalne firme svoje postojanje duguju velikim društvenim subven-cijama i drugim mjerama vlade, talasi protekcionizma su sve jači, državno miješanje u lokalno tržište sve je ekstremnije, nije strano ni podruštvljavanje gubitaka pojedinih kompanija, a „najmanje dvadeset kompanija sa liste ‚Fortune 100’ ne bi preživjelo da ih nijesu spasile

njihove vlade tako što su podruštvile njihove gubitke“ (Chomsky Ibid., s. 45). „The Wall Street

Journal” primjećuje da su „u maju 2009. SAD uveli nove tarife za uvoz čeličnih cijevi iz Kine, a u

junu je Kina uvela nove barijere za izvoz kisjeline za proizvodnju poliestera“. Širi li se to spirala protekcionizma i može li to prerasti u svjetski trgovinski rat? Dalje, isti magazin navodi podatke da su se antidempinške carine i druše zaštitne mjere u 2009. povećale za 31% u poređenju s prošlom godinom, u kojoj su zahtjevi industrije za novim uvoz-nim ograničenjima porasli za 34% u odnosu na 2007. Izgleda da je protekcionizam je-dan od najvećih protivnika globalizacije.

Strategijska interakcija između TNK i vlada je realnost. To znači da mnoge fir-me koje sebe nazivaju „privatnim“ velikim dijelom zavise od vladine zaštite i subven-cija (Davis 1997, p. 12). Državno regulisanje je pod pritiskom imperativa finansiranja trke u naoružanju, rješavanja ekoloških problema, održavanja međunarodne konku-rentnosti i reorganizacije organizaciono-upravljačkih poluga privrede i forsiranju stva-ralaštva (Drucker 1999, p.17).

3.6.4 Mit pseudo-liberalnog tumačenja odnosa individualizam- institucionalizam ili: ekonomski klokotrizam

„U ljudskoj istoriji periodi slobode su kratkotrajni, a periodi neslobode pravilo”.

M. Friedman

inergijsko dejstvo i efikasnost ekonomskih instituta mogući su samo u uslovima dominacije ekonomskih sloboda i efikasnih vlasnika kao maso-vne pojave. Dobra i dovoljna potvrda za to su paradoksalni i negativni

rezultati navodne „masovne vaučerske privatizacije”, u kojoj su se nepravedno i privi-legovano formirali i obogatili rijetki pojedinci (među njima i pojedini „reformatori”).

S


111

Nejaki privatni sektor i relativno mali broj efikasnih vlasnika (preduzetnika, koji u značajnom stepenu i dalje zasnivaju svoju djelatnost na neregularnim osnovama – vidi npr u: V. Drašković 2005, s. 113) nijesu odgovarajući simbol za propagiranu masovnost? Dužina i dubina krize, sa svim pratećim manifestacijama, dovoljna je opomena da ne-što nije u redu, da treba mijenjati „razvojni” model. Formulu efikasnog ekonomskog razvoja treba, pored ostalog, tražiti i u ekonomiji. Ko to u postsocijalističkim država-ma sprečava ekonomske slobode i masovni individualizam, kad nema ni kolektiviz-ma, ni instituta (ili ih ima simbolično, u rekombinovanim oblicima)? Zar individuali-zam ne treba da bude masovan fenomen?

Realizacija neoliberalnog projekta selektivnog i parcijalnog institucionalnog monizma predstavljaju redukciju kompletnog ekonomskog ponašanja, od obavljanja ekonomskih djelatnosti, preko konkurisanja do motivacije i zaposlenosti. Netržišno i nasilno odvajanje stanovništva od svojine predstavlja njegovo faktičko odvajanje od ekonomskih sloboda i posledično gušenje individualizma Institucionalni monizam po-goduje stvaranju monopola. On se dobro uklapa u teorijsko vulgarizovanje neoliberal-nog ekonomskog modela, koje predstavlja namjerno smišljenu institucionalnu impro-vizaciju i imitaciju, koja je upravo izazvala sve ovo što se dogodilo većini postsocija-lističkih privreda i njihovim ekonomskim subjektima. Institucionalni improvizatori i imitatori istrajavaju i dalje na svojim „receptima”, kojima štite poredak neefikasnog začaranog imitacionog kruga, u kojem se paralelno uvećavaju ukupna šteta za društvo i granična korist za „sposobne” individualce. Slično jednostavnim grafičkim ekonom-skim modelima koje i studenti razumiju. Više puta smo isticali da nije sporno da je in-stitucionalni sinergizam jedini pravi, mogući i dokazani uslov i prioritet ekonomskog razvoja, zasnovanog na realnim (a ne retoričkim) ekonomskim slobodama, zaštićenim pravima svojine i ugovorima, preduzetništvu i zdravoj tržišnoj konkurenciji.

Birati između a) nekritičkog zalaganja za selektivni „individualizam“ (preciz-nije: apsolutizacije vulgarizovanog ekonomskog liberalizma, kakav odavno ne postoji u razvijenim državama tržišne ekonomije) i b) institucionalizma (tj. institucionalizova-nog liberalnog ekonomskog ambijenta, u kojem se kvalitetno ispoljavaju i realizuju in-dividualna prava i ekonomske slobode svih članova društva), znači birati između jednostranog podgrijavanja primitivne kvazi-liberalne ekonomske mistike i naučno dokazanih stimulatora ekonomskog rasta i razvoja. Izbor nije težak, sve naučne i prak-tične dileme faktički su riješene. Pa ipak, potrebna je stalna „emisija“ argumentovanih objašnjenja. Propagiraju se i veličaju privatni interesi, privatna svojina, privatna ini-cijativa, ekonomske slobode i sl., koji su u praksi dostupni samo uskom krugu ljudi, zahvaljujući očiglednoj nejednakosti uslova i pristupa resursima (postojanje mono-pola, privilegija, netržišnih načina sticanja bogatstva i sl.). Ne primjećuje se redukcija ekonomskih sloboda i individualizma, niti nasilje nad političkim, socijalnim, pravnim, etičkim i ekonomskim interesima građana. Zato često upotrebljavamo izraz ekonom-ski klokotrizam, kojim označavamo prodavanje magle narodu od strane pseudolibe-


112

ralnih ekonomista. To suštinski znači vulgarizovanje neoliberalnog ekonomskog mo-dela. U tom smislu ćemo navesti nekoliko dodatnih objašnjenja.

Prvo, isključivo i apsolutističko zalaganje za čisti individualizam zaboravlja ili zanemaruje notornu činjenicu da ekonomska prinuda u principu ne mora da potiče, a u stvarnosti i ne potiče uvijek i obavezno od državnog, nego (često mnogo više) i od individualnog izvora. Lj. Madžar (2005, s. 21) primjećuje da „postoje mnogo obilniji potenci-jalni tokovi nasilja i prinude, koji spontano izviru iz decentralizovanih izvora u dobro poznatom hobsov-skom okruženju”. Zar iskustva postsocijalističke tranzicije nijesu dovoljan primjer za to? Poslije neuspjelog socijalističkog projekta ponovo se pristupilo ekonomskom ekspe-rimentisanju. I u socijalizmu su (vjerovatno dobre) ideje vodili pogrešni ljudi, indivi-dualci, pod okriljem državne politike i monolitne partije. Moglo bi se ponovo rasprav-ljati o uticaju (značaju) individualizma u kolektivizmu. Pojedinci su koncipirali kolek-tivističke osnove i ideje, koje su indoktrinirane mase bezrezervno podržavale, na mi-tinzima, partijskim sastancima i u praksi. Postsocijalistički neoreformatori su takođe individualci, zaklonjeni iza partijskih i/ili naučnih titula, koji su koncipirali nazovi in-dividualističke osnove, koje bi trebalo da važe za sve. Ali, one važe i odgovaraju, kako izgleda, jedino i/ili najviše njima – kreatorima kvazi-individualizma (vulgarnog neoli-beralizma), predstavnicima nomenklatura vlasti i njihovim lobistima.

Drugo, nije zanemarljiv ni moralni aspekt problema, koji mnogi i ne pominju, ili ga pominju nekako uzgred, u apstraktnom smislu, bez povezivanja s praktičnim ponašanjima i fenomenima (rent seeking i netržišni oblici bogaćenja, posledična pau-perizacija i raslojavanje stanovništva, kvazi-preduzetništvo itd.). D. Nort (1984, p. 8) na-vodi da se instituti upravo i sastoje iz skupa ograničenja u obliku pravila i propisa, skupa procedura za prepoznavanje od pravila i propisa i skupa moralnih normi pona-šanja, u čijim granicama treba da se utvrđuju mehanizmi formiranja pravila i propisa, kao i mehanizmi za vršenje prinude. Bježanje od istine, realne ekonomske stvarnosti i suštine problema, u vode jalovog teoretisanja i apstraktnog citiranja klasika ekonom-skog liberalizma, veoma je blizu apologetici.

Treće, postojanje vladavine prava, ekonomskih funkcija države10 i ostalih eko-nomskih instituta kao individualnih ograničenja je dokazana potreba zaštite pravnog poretka, ugovora i svojinskih prava, koja uopšte ne ukida niti redukuje pojavne oblike ispoljavanja ekonomskog individualizma, nego naprotiv, ona širi horizonte njegovog manifestovanja. Drugim riječima, postojanje savremenih, razvijenih, fleksibilnih i efi-kasnih ekonomskih instituta nije pokazatelj ekonomske neslobode, haosa i destrukcije, nego upravo predstavlja osnovni uslov za razvijanje ekonomskih sloboda, demokra-tije, ekonomskih djelatnosti i stabilnih privrednih odnosa. K. Josifidis (2005, s. 145) ističe „dizajniranje i uspostavljanje isnstitucija i prakse temeljene i rukovođene posredstvom tržišta“ kao prvi od nekoliko ključnih strukturnih elemenata neoliberalnog koncepta, koji je vjerovatno

10 Bez obzira na tzv. „potržištavanje države”, koje je evidentno, o čemu smo odavno pisali (1995).


113

uslov za „pospješivanje kulture individualizma putem tržišnog ponašanja svih društvenih klasa“. On insistira na individualizmu svih, što je razumljivo, logično i prihvatljivo, u skladu s is-kustvima razvijenih zapadnih privreda. Individualizam rijetkih, povlašćenih, privile-govanih, netržišno selektovanih i sl., karakteriše praksu postsocijalističkih zemalja, prećutno zanemaruju pojedini ekonomisti pseudo-liberali.

Četvrto, nije moguće u većem stepenu ostvariti individualne ekonomske slo-bode u uslovima haosa, apatije, dominacije raznih elemenata monopolske vlasti (mo-nopoly power) i drugih oblika tržišnih ograničenja (externalities, government controls, market failures, asymetric information). Zaštita svojinskih prava i pravni sistem su osnov za razvoj ekonomskih sloboda. Za realizaciju individualnih ekonomskih sloboda pot-reban uslov je, pored infrastrukturne razvijenosti i ostalih uslova, postepeno izgrađi-vanje institucionalnog ambijenta, demokratskog privrednog i pravnog poretka, koji mogu marginalizovati dejstvo monopola, odnosa ekonomske dominacije i subordina-cije, privilegija i netržišnih oblika prisvajanja. U društvu postoje „sile efikasnosti“ (teh-nički progres, inovacije, otkriće novih tržišta, pojava novih proizvoda i sl), koje pozi-tivno djeluju na dinamiku svojinskih odnosa, i „redistributivne sile“, koje nastoje da izvrše redistribuciju prava svojine u svoju korist11. U evoluciji društva se odvija evo-lucija prava svojine koja je determinisana dinamičkim procesom uzajamnog djelo-vanja (borbe) sila efikasnosti i sila redistribucije. Pošto je fundamentalni liberalni prin-cip da se restrikcije slobode moraju opravdati, kako navodi K. Josifidis (2005, s. 144), postavlja se pitanje: da li se uopšte mogu i na koji način se mogu opravdati ne-slobode ogromne većine naroda nastale, pored ostalog, i izraženom neselektivnom primjenom pojedinih mjera neoliberalnog ekonomskog modela u postsocijalističkim zemljama? Primjena (često rigidnih) neoliberalnih makroekonomskih recepata razvijenih zemalja u uslovima neodgovarajuće postsocijalističke mikroekonomske sredine i posebno ne-razvijene institucionalne sredine dovela je do katastrofalnih posledica.

Peto, često dolazi do svjesne i nekritičke zamjene teza, pa se opravdana kritika netržišnih načina bogaćenja doživljava kao kritika tržišnog kapitalizma, što nije isto. U većini postsocijalističkih zemalja nije uopšte ni bilo toga toliko propagiranog konku-rentskog tržišnog kapitalizma, nego su dominirali povlašćeni monopoli i njima odgo-varajući grabeški oblici bogaćenja. Da li je u pojedinim državama sada bolje stanje? Najbolji odgovor na to pitanje je konstatacija brojnih deficita i suficita tamo gdje ne treba da postoje. Ne može se navedeno netržišno ekonomsko ponašanje zaviti u ob-landu neoliberalnog teorijskog ekonomskog modela, u kojem su tržište i konkurencija, sa specificiranim i zaštićenim pravima svojine, fleksibilnim i efikasnim državnim re-

11 Smatra se da se interesno-svojinska preraspodjela nacionalnih resursa u postsocijalističkim zemljama oba-vljala na dva dominantna načina u korist birokratsko-lobističke nomenklature: dinamičkom profitno orijentisanom motivacijom (profit-seeking) i statičnom rentno orijentisa-nom motivacijom (rent-seeking) – prema: V. Drašković 2005, s. 96.


114

gulisanjem osnovni ekonomski instituti koji usmjeravaju privređivanje. Umjesto trži-šta i konkurencije, u postsocijalističkim zemljama su dominirali njihovi supstituti, rekombinovane, mutantne i pseudotržišne strukture, među kojima su monopoli služili za bogaćenje manjine, a buvljaci za preživljavanje većine (vidi šire u: V. Drašković 2005, ss. 96-106). Takav ili sličan neoliberalni model ne karakteriše razvijene zemlje. Da li je onda opravdana univerzalizacija i apsolutizacija tog i takvog (vulgarno redukovanog i modifikovanog) neoliberalnog modela, bez ikakve rezerve, ili makar distinkcije u odnosu na njegovu moguću (pa i stvarnu) negativnu primjenu u postsocijalističkim sredinama institucionalnog (ali i normativnog, upravljačkog i organizacionog) vakuuma?

Šesto, instituti kao regulatori ponašanja podrazumijevaju pravila igre koja su jednaka za sve. Ali, u navedenoj jednakosti ne treba prepoznavati kolektivističke sin-drome, nego stimulatore individualizma. Nije ovdje riječ o zamagljenom i formalnom zagovaranju ili opravdavanju egalitarizma, paternalizma, socijalne sigurnosti i neke apstraktne pravednosti. Riječ je o čitavom arsenalu kočionog mehanizma (vidi šire u: V. Drašković 2005, ss. 99-100) koji se odavno reprodukuje, a izvorište je svima poznato i vidljivo. Ali, na žalost, pojedini zastupnici ekonomskog neoliberalizma mnogo više vole sigurnost brloga akademskih pozicija, s kojih objašnjavaju apstraktne modele i elaboriraju nesporna teorijska pitanja, nego preuzimanje rizika za objašnjavanje krizne ekonomske stvarnosti, koja zaista nema mnogo veze s dostignućima nespornog neo-liberalnog ekonomskog modela. Da li je moguće da se ne primjećuje supstitucija tr-žišta pseudotržišnim strukturama, konkurencije monopolima, privatnog sektora no-vokomponovanim bogatašima, preduzetništva rentno-orijentisanim i sivo-ekonom-skim ponašanjem, instituta grupno-individualističkim improvizacijama, ideala poroci-ma, institucionalne kontrole partijsko-individualnom, objektivnih regulatora (pravila igre) subjektivnim („dobrim igračima“ i njihovim vezama) i sl.?

Kad je postocijalistička praksa u pitanju, čini se da se radi o rekombinovanim socijalističkim balastima, filovanim najprimitivnijim oblicima prvobitne akumulacije kapitala, davno prevaziđenih rigidnih oblika liberalizma i kriminalnog ponašanja. Kao da su jedne monopole zamijenili drugi, pogubniji. Zato bi bilo dobro da se ocijene društvene mogućnosti i realni doprinos individualizma u takvoj situaciji, za koje vje-rujemo da su minorni (osim izuzetka koji se zove bogata i moćna manjinska elita). I da se korektno ocijeni uloga primjene neoliberalne „šok terapije“ u preraspodjeli nacio-nalnih resursa u korist birokratsko-lobističkih nomenklatura i novokomponovanih bi-znismena, na štetu ekonomskog rasta, razvoja i većine stanovništva. Kad se kaže „gra-beška država“ (P. Evans 1993) ne misli se da država nešto grabi, nego privilegovani poje-dinci u njoj. Evidentno je da je jedini spas, ako ga još ima, u hitnoj i korijenitoj insti-tucionalizaciji. Ali, ona se na pojedinim postsocijalističkim prostorima sporo sprovodi i vješto zaobilazi. Ili se izgrađuju neodgovarajući instituti, koji u principu imaju des-truktivno dejstvo na valorizaciju privrednih resursa. S. Kuznetz (1996, p. 445) smatra da


115

bez političke demokratije i građanskih sloboda nije moguće sprovođenje instituciona-lizacije. Pri svemu tome, nikako ne smijemo zaboraviti pohvalne i smjele preduzet-ničke pokušaje koji jačaju i koji će, vjerujemo, dominirati u bliskoj budućnosti.

Sedmo, cilj ekonomskih instituta je da služe pojedincima (i društvu uopšte), njihovom blagostanju i ekonomskom rastu i razvoju određenog privrednog sistema, tako da oni ne redukuju niti potiru, nego naprotiv, potenciraju primat individualnog nad kolektivnim i mogućnosti njegovog reprodukovanja. Drugačije razmišljanje je op-tička varka, neznanje, jalova apstrakcija i jednostrana ideološka zamka za lakovjerne. U tu zamku ne upadaju ozbiljni ekonomski istraživači. Jedan od ubjedljivih načina iz-bjegavanja navedene zamke je definisanje granica metodološkog individualizma i pre-poznavanje individualističkih ishodišta kolektivističkih i drugih ograničenja (instituti, politika, javna dobra i sl.), ali i dijalektičke povratne veze – kolektivističkih stimulan-sa, zaštitnika i kontrolora individualnih preferencija, racionalnosti, potreba, privatne svojine i odgovarajućih interesa.

Suprotnost i (pojavni, prividni) paradoks između individualnog i institucio-nalnog su maksimalno relativizovani u savremenoj ekonomskoj teoriji i ekonomskoj stvarnosti. Novu liniju fronta između njih stvaraju samo oni ekonomski liberali koji, prema našem mišljenju, s lakoćom nose prefiks alibi, kvazi i pseudo, i koji su najčešće u toj svojoj misiji dominantno interesno orijentisani. Paradoks navedene kombinacije (odnosno vrijednosnog para) je samo privid i zabluda pseudo liberala, jer je u stvar-nosti njihova neisključivost upravo generator te kombinacije (Madžar Ibid., s. 27).

Nesumnjivo je da su individualno i kolektivno neodvojive komponente većine institucionalnih aranžmana i ukupnog institucionalnog poretka savremenih razvijenih privreda. Uostalom, sjetimo se da u svojim analizama neoinstitucionalisti koriste neke metodološke principe neoklasične teorije: ličnu korisnost, individualizam12. Jer, indi-vidue teže nalaženju mogućnosti uvećanja svog blagostanja u svijetu punom rizika, neizvjesnosti, ograničenosti znanja, asimetričnosti informacija, pozitivnih transakcio-nih troškova, loše definisanih i nedovoljno zaštićenih prava svojine, itd. Zato je neop-ravdana, pogrešna i nekonzistentna ideja o bezobzirnom i nekritičkom minimiziranju državnih ekonomskih funkcija (ili državnog regulisanja kao ekonomskog instituta), koja vuče korijen iz navodne „razočaranosti“ u državnu upravljačku djelotvornost, korumpiranost i ostale sociopatološke pojave ispoljene posebno npr. u periodu post-socijalističke tranzicije.

12 Zar nije dovoljan dokaz metodološki individualizam ekonomske teorije prava svojine, koji se ispoljava u tome što se organizacionim strukturama firme ne pridaje nikakav samostalan značaj, nego se posmatraju kao pravne fikcije, jer se kao realno lice priznaje isključivo individua kao „živi subjekat”, koji istupa kao nosilac ekonomskih aktivnosti, prava svojine i pojedinih svojinskih ovlašćenja, odlučivanja, motivacije, me-đusobnih djelovanja i sl. (V. Drašković 1997, s. 17).


116

Navedena ideja se pokazala u osnovi pogrešna zbog nesporne činjenice da je u posmatranom periodu upravo izostala upravljivost državnog aparata, pa su stvari izmakle kontroli. Postojalo je destruktivno stanje koje mnogi karakterišu kao instituci-onalni vakuum, u kojem su srušeni stari socijalistički instituti, a novi nijesu bili izgra-đeni. Na ovom polju se topla voda sigurno ne može i ne treba izmišljati, jer svi pri-mjeri razvijenih privreda pokazuju da treba težiti optimalnoj i efikasnoj ekonomskoj ulozi države (a ne „minimalnoj“). Izrazom „navodna razočaranost“ upućujemo na pot-rebu preispitivanja virtualne transformacije društvene svojine u državnu, koja je (npr. u bivšoj SFRJ, a zatim i bivšoj SRJ) omogućila kasnije grabeško pretvaranje državne svo-jine u privatnu. Slijedi potreba preispitivanja stepena učešća zagovornika navedene ideje (kao i raznih šok terapijskih mjera) u pomenutim procesima svojinske transfor-macije (podržavljenju i privatizaciji), da ne govorimo o opštoj potrebi preispitivanja porijekla imovine, posebno kod kreatora reformi i njihovih pokrovitelja.

Može se postaviti još mnogo pitanja, na koje je život već dao ubjedljiv i vidljiv odgovor. Ali, izdvojićemo samo dva ključna pitanja: Da li je urušavanje države (i nje-na prateća neefikasnost) u postsocijalističkom periodu tranzicije izazvano, uslovno re-čeno, dejstvom kolektivizma ili individualizma (bolje reći individualnih improvizacija pojedinih kvazi-reformatora i predstavnika vladajućih nomenklatura)? Zašto se ne definišu područja propagirane „minimalne“ države, kako bi se mogla uporediti sa ne-zaobilaznim funkcijama efikasnih i razvijenih država? Čini se da razloge neuspjelih ekonomskih reformi u mnogim postsocijalističkim zemljama treba tražiti na suprotnoj drugoj strani, u supstituciji važnih i nezamjenjivih državnih funkcija od strane indi-vidualnih i širih partijskih interesa, među kojima, opet, dominiraju individualni. Indi-vidualnost – da, ali kao masovan, a ne kao pojedinačan fenomen (pa još privilegova-nog i/ili sociopatološkog porijekla). Vulgarizovanje individualnosti - ne, nego zalaga-nje za institucionalizovanu individualnost. Ali, na žalost, mnoge stvari su odavno i previše izmakle kontroli (države uopšte i instituta posebno).

Neophodna institucionalizacija u opštem smislu je supstituisana nekontrolisa-nim naslagama (često vulgarnog i materijalizovanog) individualizma. Može se disku-tovati o ekonomskoj ulozi države, minimalnim granicama pravne države, stepenu in-stitucionalizacije i sl., ali opravdavanje vulgarnog, interesno orijentisanog individuali-zma (kao izvora bogaćenja, raznih oblika monopola, raslojavanja i drugih negativnih pojava) nema nikakvog smisla. Jer, institucionalizovana država razvija i štiti privatne interese, specificira i štiti prava svojine, ekonomske slobode, ugovore i tržišnu konku-renciju. S druge strane, individualizovana država razvija i štiti svakojake monopole i privilegovane pojedinačne interese, omogućuje podrivanje prava svojine i onemogu-ćuje formiranje njihove efikasne strukture, ne garantuje izvršenje ugovora i ekonom-ske slobode, ne pogoduje formiranju relativno stabilnog sistema preferencija, redukuje ekonomski izbor itd.


117

Institucionalizovana država ne poznaje epitete „minimalna“ i „maksimalna“ država, dok je individualizovana država minimalna po prirodi stvari. U prvoj se insti-tucionalna (među njima i zakonska) ograničenja dosledno primjenjuju na sve, a u dru-goj se primjenjuju selektivno (postoje, dakle, izuzeci), što je u suprotnosti s prirodom instituta. U prvoj važi limitiranost za sve, a u drugoj neograničenost za pojedine (pri-vilegovane). U prvoj postoji fiksiranje (specifikacija) a u drugoj fingiranje prava, oba-veza i ograničenja, pa čak i neizostavne kolektivnosti (referendum, glasanje, demokra-tija). Poslije ove analize, valjda je jasno da je potrebno sveobuhvatno, a ne jednostrano, razmatranje i objašnjenje ekonomskog individualizma, posebno s aspekta njegove (če-sto značajne) uloge u pojedinim kolektivističkim projektima. Dominacija politike nad ekonomijom nije sporna. Treba samo preispitati da li je politika (i u kojim segmen-tima) više individualistički ili kolektivistički fenomen. Rezultati praktičnog (da li prividnog) saznanja su jasni. Uz prihvatanje rizika od pogrešne procjene, čini se da politika istupa kao institucionalizovani monopol na prinudu (najčešće partijsku, u čijoj piramidalnoj hijerarhiji, opet, dominira neizbježni individualizam). Krije li se i tu od-govor na pojedina pitanja iz razmatrane tematike?

U interpretacijama pojedinih zagovornika ekonomskog individualizma radi se o strogo selektivnom pristupu i tretmanu, u smislu – ne daj bože da se taj individu-alizam omogući svakom pojedincu! To im ne odgovara, jer navedena „masovnost“ zadire u privilegovane interese, a već po definiciji „liči“ na kolektivizam. Da li to znači da je pojedinac kao apstrakcija sasvim dovoljna i poželjna kategorija? Upravo tako! Pa neka tu dalje svako sebi pronađe mjesto, bio imućan ili ne, privilegovan, nezakonito i netržišnim načinima obogaćen ili pauperizovan, ekonomski zaista slobodan ili ne – nije bitno! Važno je kako se ko snašao, ponašao i pozicionirao. Neka se stalno vrti pri-ča o individualizmu, ekonomskim slobodama, konkurenciji, prednostima privatne svojine i inicijative i sl. Praktične analize ionako samo rijetki autori ozbiljno rade. A to što praksa već na prvi pogled odudara od propagiranih teorijskih apstrakcija– krivi su svi oni koji zaostaju u posjedovanju navedenih kategorija, jer nijesu dovoljno i na vri-jeme „probudili svoje misli“ o potrebi forsiranja sopstvenih individualnosti i potencijala. Tako pišu neki kvazi-reformatori, pobornici vulgarnog ekonomskog individualizma. I zaklinju se u institut privatne svojine i ekonomske slobode (kojih nema za sve, ali ima u izobilju za rijetke pojedince). Kategorije porijekla imovine, jednakosti uslova privre-đivanja, sloboda za sve, poslovnog morala, čovjeka kao društvenog bića, eksploatacije, socijalne nejednakosti, pauperizacije i sl. sve rjeđe se pominju. Čak se „institucionalni inženjering“ (Vukotić 2005, s. 14) tretira kao ključna kočnica tranzicije! Svima mora biti odavno sasvim jasno da se ta kočnica mora nazvati drugačije – institucionalni vakuum, koji je iskorišćen za privredni kriminal ogromnih dimenzija (Ćirović 1998, s. 91).

Ambijent ekonomske ne-slobode (koji u mnogim postsocijalističkim zemljama nije sporan) objašnjava se „diktaturom kolektiva u odnosu na pojedinca“, pri čemu se zane-maruje notorna istina da je do povećanja ekonomske neslobode došlo zbog obilate di-


118

ktature pojedinaca nad kolektivom. Hegelovsko izvrtanje činjenica proizilazi, pored ostalog, i iz ostrašćenog suprotstavljanja vjere u slobodu pojedinca (koji smo označili kao apstraktni individualizam) sa podozrenjem u jednakost (kolektivizam). Nijesmo primijetili zalaganje za jednakost većine (ako ne svih) u tim propagiranim slobodama, iako se konstatuje dominacija ne-slobode. Izopštava se pomisao na kombinovanje in-dividualnog i kolektivnog, koje generišu institucionalni aranžmani. Treba li uopšte navoditi mnoga i respektivna istraživanja neoinstitucionalista D. Northa, J. Buchanana, O. Williamsona i dr. koja govore u prilog institucionalizacije?

Ekonomski individualizam ima svoje prednosti (kad je institucionalizovan) i svoje poroke (kad nije institucionalizovan, pa se individualna prava ispoljavaju ne-kontrolisano i oportuno, a društvene obaveze zanemaruju, uz nastajanje brojnih nega-tivnih spoljnih efekata). Nije dobro kad se bilo čije sopstvene individualne akcije svo-de na upravljanje (i/ili manipulisanje) tuđim akcijama, posebno ne kad se to događa samo zato što je taj „neko“ dobio privilegiju da to radi. To nije sloboda akcije, nego njena negacija. Nije dobro ni kad se „društvenim inženjerima“ (kvazi-reformistima) priči-njava neki drugi (apstraktni) društveni inženjer. Radi se o klasici neprepoznavanja ili kamufliranja. Tu ne pomaže parafraziranje izvornih stavova klasika, protiv kojih ne-mamo ništa protiv. Samo kritikujemo njihovo vulgarizovanje i zloupotrebu. Nije nam poznato da su klasici ekonomskog individualizma bilo gdje opravdavali ponašanje pojedinaca koji krše prava drugih pojedinaca. Manjkave su analize koje se zasnivaju na jednostranostima, nekritičkim apsolutizacijama i izvlačenju iz konteksta.

Pretjerano ispoljavanje i dominacija selektivne individualnosti (kao osnove za dominaciju ekonomskih ne-sloboda) u ekonomskoj stvarnosti je zlokoban zahtjev jed-nog kriznog i turbulentnog tranzicijskog vremena. Posledice su nesagledive po sta-novništvo, ekonomski rast, razvoj i državu. Kad se razmatra individualizam, moraju se analizirati sve njegove pozitivne i negativne manifestacije, povratne veze s institu-cionalizacijom, uzroci i posledice nekontrolisanog individualizma, granice njegovog djelovanja, realan stepen ekonomskih ne-sloboda kao kočnica ispoljavanja pozitivnih individualnosti, uticaj sociopatološkog individualizma na visok stepen ekonomskih ne-sloboda, odnos individualizma i kolektivizma koji ne protivurječi ekonomskom razvoju, ne-tržišno stečeno bogatstvo kao faktor uticaja pretjeranog ekonomskog indi-vidualizma, stepen „reformatorske“ centralizacije, stepen institucionalne politizacije itd. Kompleksna analiza može dovesti do pozitivnih pomaka u razmišljanju i promje-ne krizne ekonomske prakse. Sve ostalo je kritika radi kritike, apstraktno teoretisanje i jalovo sipanje prašine u oči i zamagljivanje situacije. Bez ostvarenja kritične mase rea-lne evolutivne kompetentnosti (institucionalne, individualne i dr.) nije moguće spro-vođenje ekonomskih reformi, a kamoli njihov uspjeh. Iz neuspjeha bi se morale izvući pouke. Liberalizacija nije isto što i nasilje nad njom.


119

3.7 Neodgovorena (davno postavljena) i nova pitanja neoliberalnim kvazi-reformatorima

„U ekonomiji nema tajne, a ako i postoji onda ona nije u tržištu i privatnoj svojini nego u konkurenciji“.

„Nezavisimaja gazeta“ 1. 07. 1996.

Da li je argumentacija navedena u prethodnom izlaganju dovoljna da pokaže svu nemoć i neubjedljivost kratkih, frazeoloških, uvredljivih, politikanskih, teorijski i praktično neutemeljenih, neodrživih i nadasve retoričkih kvalifikacija pojedinih neoli-beralnih „ekonomista“ (alibi i pseudo-reformista), koje su napisali i izgovorili na ra-čun svojih kritičara (među kojima su sa eks-ju prostora T. Bandin, M. Mesarić, G. Santini, D. Cvjetićanin, V. Drašković i drugi)? Da li oni uopšte mogu da daju valjane naučne odgovo-re na mnoga postavljena pitanja, od kojih ćemo kao najvažnija ponoviti sledeća:

- Šta se stvarno misli kad se nekritički propagiraju privatni interesi, privatna svo-jina, privatna inicijativa, ekonomske slobode i sl., tj. da li se misli samo na sopstve-ne interese i slobode uskog kruga ljudi (koje su rijetki pojedinci ostvarili), ili na te kategorije kao univerzalni fenomen (što svi žele, ali većina ne može ostvariti)?

- Koliko ima veze njihova lična pohlepa (nagon) za bogaćenjem s modelom ekono-mskog liberalizma u pravom smislu riječi? Da li su u proteklom periodu tranzicije za sve (ili bar za većinu) važili isti uslovi koji su važili za neke (za manjinu), tj. da li je bila omogućena „jednakost mogućnosti“?

- Je li degutantno kad monopolisti pričaju o ekonomskom liberalizmu? - Jesu li monopolska sloboda i svojina obezbijeđeni na račun tuđih ekonomskih slo-

boda (narodnih ne-sloboda)? - Da li je ono što ekonomske liberale (alibi–reformiste) razdvaja od liberalizma

mnogo veće ili mnogo manje od onoga što ih spaja s njim? - Da li su pseudo-ekonomski liberali zaboravili šta su to realne ekonomske slobode?

Da li svaki čovjek kao društveno biće treba da uživa ekonomske slobode, ili samo da sluša i čita o njima, i to od onih koji su se već „nauživali” tih sloboda i obez-bijedili potomcima da u njima uživaju?

- Da li su ekonomskom liberalizmu kao respektivnom i ozbiljnom pravcu ekonom-ske misli uopšte potrebni „mesijanski” ekonomski neoliberali, koji ga vulgarizuju u praksi i nazovi teoriji?

- Da li je opravdana apsolutizacija tržišta kao izolovanog instituta?


120

- Da li je opravdan bilo koji oblik privatizacije, kojim se vrši nasilje nad političkim, socijalnim, pravnim, etičkim i ekonomskim interesima građana i koji dovodi do prihvatizacije?

- Da li se institucionalizacija može realizovati na svojoj suprotnosti? - Mogu li pseudo–reformatori cost-benefit analizom ili bilo kojom drugom metodo-

logijom dokazati da postsocijalistička tranzicija i savremena svjetska ekonomska kriza nijesu dovoljni da ukažu na paradoksalnost njihovih preporuka?

- Smatraju li pomenuti zaista da je od prednjeg važnije pisati i pričati o ekonomskoj nauci i ekonomskom neoliberalizmu u relativno tiražnim medijima (koji se pro-daju po dampinškoj cijeni i direktno su propagandnog karaktera), samo zato da bi masovno uticali i kreirali svijest ljudi (javno mnenje)?

- Kako i zašto se to dogodolo da strogo kontrolisana i ograničena na pojedince (ali pretjerana) liberalizacija koči privredno-sistemsku liberalizaciju?

- Može li i kada će „ekonomski način obezbjeđivanja dobara odnijeti prevagu nad političkom pljač-kom“ (F. Oppenheimer)?

- Može li se izgraditi prilagodljiva razvojna strategija, koja će moći uspješno da ba-lansira između eksternih (interesi, moć, svemoć i prinuda) i internih kriterijuma (uspostavljanje mira, dobrosusjedskih odnosa, tolerantne saradnje, političke stabil-nosti, pravne države, efikasnog institucionalnog sistema, ekonomske stabilnosti, otvorene tržišne ekonomije mješovitog tipa, stimulativnih motivacionih i instituci-onalnih mehanizama)?

Sva navedena pitanja su vjerovatno sadržana u jednom opštijem i važnijem pitanju: koliko novi nomenklaturno-kriminalizovani i grabeški „kapitalizam” u poje-dinim državama tranzicije (koji je na Zapadu davno prevaziđen) liči na savremenu tr-žišnu privredu zapadnog tipa? Kroz tu prizmu treba posmatrati mogućnosti i vre-menske rokove pristupanja pojedinih tranzicijskih država Evropskoj Uniji. Nije toliko teško savladati ni apstraktne teorijske, ni krizne praktične lekcije, koliko se, izgleda, teško odreći vječito dominantnih interesa, koji se u razmatranom slučaju već dugo i dominantno oslanjaju na neoliberalnu ekonomsku retoriku. Vulgarizaciju neoliberal-nih principa dokazuje a) nemjerljiv raskorak između napadne retorike (proklamova-nje principa tržišne konkurencije) i realne monopolisane prakse i b) njihova surova redukcija na bogatu manjinu. Na taj način se, pored ostalog, pravi nedopustiva meto-dološka greška, jer se ignoriše fenomenologija masovnosti individualnih ekonomskih sloboda.

Jalove i formalističko–apstraktne teorijske elaboracije ne izlaze iz okvira mag-lovitog i začaranog neoliberalnog kruga, sastavljenog od relacija: ekonomske slobode – privatna svojina – preduzetništvo – tržište. U tom krugu i na svim njegovim pojedi-načnim karikama mogu da „igraju” samo rijetki pojedinci. Ni na jednom od navede-nih elemenata začaranog kruga u većini postsocijalističkih privreda nema prave kon-kurencije (da ne govorimo o potrebnoj masovnosti), redukovan je ekonomski izbor, a


121

samim tim i ekonomske slobode, privatna svojina je privilegija malog broja ljudi, što uslovljava i malobrojnost efikasnih vlasnika (koji su istovremeno i preduzetnici), trži-šne stukture su značajno deformisane, itd. To je i naša ekonomska stvarnost, koja do-voljno indikativno govori o apsurdnosti vulgarizovanih neoliberalnih preporuka. Neoliberalna mitologija nije slučajno izabrana, jer tržišna formula djeluje mesijanski na stanovništvo, u smislu vjere i nade u više slobode, privatne inicijative, privatne svojine i odgovarajuće motivacije, efikasnosti i sl. Zaboravilo se (ili namjerno zanema-rilo) da je svaka mitologija u principu iracionalna, a da ekonomija pretpostavlja ra-cionalno ponašanje. Objašnjenja se možda mogu tražiti u odgovorima na pitanja: u či-ju je korist išlo nekontrolisano i neoliberalno „oslobađanje ekonomije“ i ko je to u stvar-nosti ograničavao ekonomske slobode?

4. UTICAJ GLOBALIZACIJE NA LOGIKU EKONOMSKE ORGANIZACIJE

oslednjih dekada prošlog i početkom ovoga milenijuma mnoge firme su implementirale nove načine organizovanja i upravljanja biznisom. Pored vidljivih promjena u strukturiranju organizacije firme, njeni novi

oblici obuhvataju sisteme za sakupljanje, skladištenje informacija i alokaciju resursa, kao i kontrole ponašanja zaposlenih i partnera u okruženju. Novi model organizacije firme omogućuje efikasna rješenja u veoma komplikovanom problemu koordinacije i motivacije velikog broja ljudi. On omogućuje firmama da funkcionišu efektivno na globalnom nivou.

Promjene su sudbina firmi u procesu globalizacije. One mijenjaju obim aktiv-nosti, prirodu relacija s kupcima i dobavljačima, menadžment nivoe, prilaz motivaciji i koordinaciji, način obavljanja posla na mikro nivou i usvajaju organizaciono učenje. Perez i Freeman (prema: Burnes 1994) tvrde da promjene rezultiraju novom tehno-eko-nomskom osnovom. Ta nova osnova ima tri glavna obilježja. Prvo, zbog skuplje ener-gije i relativno jeftinijeg informacionog ulaza, postoji pomjeranje prema informaciono-intezivnim više nego energetsko ili materijalno-intenzivnim proizvodima. Drugo, pro-mjene vode prema fleksibilnim sistemima, koji mogu dati široki dijapazon proizvoda. Ekonomija rezultata je u prvom planu. Treće obilježje te nove osnove je kretanje prema većoj integraciji funkcija sistema unutar organizacija i između dobavljača i kupaca. Organizacije da preispitaju svoje ciljeve i operacije. To je jedan od razloga pojave no-vih organizacionih formi, radikalno različitih od dosadašnjih. „Suprotstavljajući staro s no-vim, nalazimo da ono što je važno kod novog nije snaga ljudskih mišića, nego snaga mozga; sposobnost da se čini inteligentno korišćenje informacija, radi stvaranja ideja koje daju vrijednost i podržavaju kon-kurentnost" (Ibid., p. 79). Firme se organizuju za prilagođavanje stalnim promjenama. To znači sistematično napuštanje onoga što je već čvrsto uspostavljeno i uobičajeno, bilo

P


122

da se radi o proizvodima, uslugama ili procesima, ljudskim i društvenim odnosima i vezama, umjećima ili samim organizacijama. Takvo organizovanje J. Shumpeter je naz-vao „kreativna destrukcija". Promjene utiču na poboljšaje performansi firmi. Globlalizacija je dinamički proces u kojem se pojačavaju konkurentski pritisci, nove tehnologije stvaraju nove šanse, padaju barijere za internacionalnu trgovinu i investiranje, povećava se tranpa-rentnost zahvaljujući razvoju informacionih tehnologija i sl. Konkurenti firmi nijesu više samo lokalni rivali, nego mogu biti s bilo kojeg mjesta svijeta. Tržište kapitala daje podsticaje firmama da poboljšavaju performanse, ogromni napreci u tehnologiji komunikacija i kompjutera podržavaju globalizaciju. Organizacione inovacije kroz transformaciju su postale neophodnost i hitnost. Ako se adekvatno primijene, one vo-de boljim ekonomskim performansama. Štaviše, one fundametnatlno mijenjaju način na koji se posao obavlja. Konačno, one mogu uticati na svaki aspekt izvršavanja biz-nisa u savremenoj firmi. Ostvarivanje visokih performansi u biznisu rezultira iz uspostavljanja i održa-vanja sklada tri elementa: strategije firme, organizacionog oblikovanja i okruženja firme (slika br. 20). Ova formulacija nas vodi teoriji kontigencije strategije i organizacije. Ne postoje najbolja strategija i najbolji način organizacije. Atraktivnost strategije je definisana samo u pogledu koliko ona dobro funkcioniše u odgovarajućem okruženju, sa organizacijom pomoću koje se ona implementira. Oblikovanje organizacije je, dakle, selektovanje organizacije, koja treba da ostvari maksimalan performans u kontekstu okruženja.

Slika br. 20 : Elementi strategije firme

U procesu globalizacije okruženje se stalno mijenja. Ono više nije stabilno kao vjekovima do sada, nego nosi sve veću neizvjesnost. To znači da postoji potreba za mi-jenanjem strategije i organizacije. Ovdje se pojavljuje problem mogućnosti brze prom-jene organizacije. Dublja analiza nas vodi ka pitanjima: Zašto postoje firme? Kako pro-naći pravi organizacioni oblik firme? Koliki su troškovi preoblikovanja organizacije? Da li su ti troškovi iznad nivoa koji prelazi opravdanost postajanja firme? Itd.


123

4.1 Koordinacija i motivacija u firmi

ašto postoje firme? Kakva im je fundamentalna priroda i svrha? Od-govori na ta tipična akademska pitanja su od praktične važnosti. Naš cilj je da razumijemo problem oblikovanja poslovnog preduzeća i dobi-

jemo informacije o promjenama u načinu organizovanja i upravljanja firmama. Danas, kad je u toku proces globalizacije, jasno razumijevanje prirode i svrhe firme je osnova za postizanje željenog cilja, ostvarenje najboljih performansi i sklada između strategije, organizacije i okruženja. Prvi odgovor je da firma postoji da bi kooridinisala i motivi-sala ekonomske aktivnosti ljudi. A. Smith je 1776. pisao da ekonomija obima i efekti učenja bitno utiču na povećanje efikasnosti, ako se pojedinci specijalizuju u njihovim proizvodnim aktivnostima (podjela rada). Ali, kad se ljudi jednom specijalizuju, oni postaju međusobno zavisni, zbog toga što niko samostalno ne proizvodi sve stvari ko-je su mu potrebne, čak ni one za preživljavanje, a da ne kažemo za razvoj. U modernoj ekonomiji, rad pojednica ne proizvodi ništa što oni žele lično da troše. Umjesto toga, pojedinac mora razmijeniti ograničen broj stvari koje on proizvodi za mnoštvo roba i usluga koje želi i koje drugi proizvode. Ta međuzavisnost znači da postoji potreba za koordinacijom različitih aktivnosti pojedinaca, kao i njihovom motivacijom. Koordina-cija znači da se sve potrebne aktivnosti komletiraju bez preklapanja. Više od toga, ona obezbjeđuje da se zadaci izvršavaju efektivno, s pravim ljudima, na pravi način, u odgovarjućem vremenu i mjestu. Puna koordinacija zahtijeva da su poslovi koji se iz-vršavaju pravi. U kontekstu firme, to znači da se aktivnosti koje su definisane stra-tegijom, izvršavaju s najnižim troškovima, tako da izvršavanje strategije ostvaruje naj-veću moguću vrijednost za firmu i društvo.

Pronalaženje rješenja za problem koordinacije je glavni posao, čak i u relati-vno jednostavnom kontekstu firme. Problem koordinacije ekonomije kao cjeline je po-sebno kompleksan. Motivacija je takođe problem, zato što ne mora biti automatski in-teres pojedinaca ili grupa da djeluju na način koji je u skladu s relizacijom efikasnog rješenja zadataka koji se koordinira. A. Smith je takođe uočio da su tržišta veoma prominentan mehanizam za rješavanje problema koordinacije i motivacije, koji se po-javljuje s međuzavisnošću, koja nastaje zbog specijalizacije i podjele rada. Tržišne institucije ostavljaju pojedince da se „bore“ za usko lični interes, ali one vode njihov izbor sa cijenama po kojima plaćaju ili prodaju.

Tržište koje dobro funcioniše vodi do toga da međuzavisnosti između ljudi budu u potpunosti internalizovane. Međuzavisnost znači da izvori i akcije koje čini je-dna osoba imaju uticaj na druge ljude. Sebično ponašanje bi tada vodilo do neefikas-nosti, zato što donosioci odluka uzimaju u obzir samo troškove i koristi njihovih ak-cija, tj. onih koje su iskusili lično. Kada tržište dobro funkcioniše, svaka osoba je vođena da iskoristi svoje akcije, bez obzira kome se one pripisuju, zato što se one re-

Z


124

flektuju u cijeni. Cijene kod tržišta koje dobro funkcioniše simultano odražavaju ko-risti od ekstra jedinice za kupca i troškove prodavca, tako da izbor nuđen cijenama izjednačuju marginalne troškove i koristi (a to je potrebno za efikasnost). U suštini, tr-žišne cijene signaliziraju šta treba da se uradi, kada, gdje, kako i ko treba da uradi. Na taj način, tržište ostvaruje visok nivo kooridnacije bez nekog centralnog planiranja ili kontrole. Jedan od centralnih rezultata ekonomske teorije je demonstracija da, ako re-levantna tržišta postoje i ako su konkurentna, tada alokacija resursa koje tržište ostva-ruje je zaista efikasna – ne postoji reorganizaovanje ekonomske aktivnosti koje bi se dešavalo anonimno. Umjesto toga, bilo koja promjena koju tržište generiše, mora po-goditi makar jednu osobu. Štaviše, tržišta obezbeđuju intenzivne individualne inicija-tive za inovacije, investicije i napor. Ona zahtijevaju minimalnu formalnu komunika-ciju o prilikama, potrebama, resursima i omogućuju pojedincima slobodu i ličnu dis-kreciju. Dalje, kako je Nobelovac R. Coase (1960) dokazao, čak ako formalno organizo-vana, konkurentska tržišta ne postoje, direktna pogodba između nezavisnih stranaka može proizvesti isti efikasan rezultat, opet bez svjesnog centralnog planiranja i kon-trole i opet borbom za lični interes pojedinaca. Logika je jednostavna. Pretpostavimo da se sve zainteresovane stranke mogu sresti i pogađati slobodno i da konsekvence neuspjeha da se slože su jasno uspostavljena (kroz prava svojine). Tada različite stra-nke imaju sve razloge da postignu slaganje koje je efikasno u da jedna strana ostvari koristi bez povrede druge strane.

Ako dobrovoljno ugovaranje između odvojenih stranaka funkcioniše tako do-bro, zašto tada koristimo firmu da koordinira i motiviše ekonomske aktivnosti? Pored svega, Nobelovac H. Simon (1991) uočio, čak i u većini tržišno orjentisanih ekonomija, ogroman dio ekonomskih aktivnosti se događa unutar formalne, upravljane organiza-cije, a ne kroz razmjenu na tržištu. U stvari, J. McMillan, 2002. ocjenjuje da manje nego jedna trećina svih transakcija u SAD privredi događa na tržištu, a 70 % unutar firmi. Koordinacija i motivacija se dominantno ostvaruje u firmama, više nego na tržištu. Zašto? Osnovu za odgovor je dao Nobelovac K. Arow (1974), koji smatra da ponekad tr-žište ne funcioniše. Postoje tržišni promašaji. Može se dogoditi da tržište ne postoji, ili da ne funkcioniše kako treba. Kada tržište ne uspije da stvori efikasne solucije za rje-šavanje problema koordinacije i motivacije, drugi mehanizmi za koordinaciju i moti-vaciju mogu biti bolji i mogu dovesti do zamjene tržišta. Firma je takva alternativa.

4.2 Izvori i priroda tržišnog neuspjeha

Mikroekonomija identifikuje brojne situacije tržišnog neuspjeha, kada drugi aranžmani mogu biti adekvatniji. Najuobičajnije su monopol ili druge forme nesavrše-ne konkurencije, kao i javna dobra (npr. nacionalna odbrana). Pošto informacija ima često karakteristike neisključivog javnog dobra, očekuje se da je tržište informacija vje-


125

rovatno problematično. U stvari, problemi prodaje informacija su posebno izraženi. Kako kupac može da ocijeni vrijednost informacija koje se nude? S opipljivim robama to se može uraditi (vidjeti ih ili probati). Ali, ako prodavac informacija ponudi te op-cije, kupac ne dobija ništa opipljivo da vrednuje, zato što informacija ne može biti uzeta nazad uz odbijanje da se plati. Ponekad informacija može biti kodifikovana i pa-kovana na način da se učini više isključivom. Npr. potencijalnim kupcima može biti dozvoljeno da pokušaju da dobiju informaciju iz neke baze podataka ili kompjuterski program i ako se ne slože da plate, tada se primjer (demo verzija) može vratiti natrag. Ali genaralni problem ostaje, i neefikasnost može potrajati.

Tržišni neuspjeh se javlja i kod eksternalija. Javne robe su ekstreman primjer za eksternalije. Eksternalija postoji kada akcija jedne osobe utiče na druge i prva strana nema motivacije da prepozna uticaj u donošenju odluka, tako da ona ne računa sve troškove i koristi u realizaciji posla. Eksternalije se često pojavljuju u biznisu. Npr. postoji opasnost da će različite poslovne jedinice loše koristiti zajednička korporativna sredstva koja su raspoloživa svima, kao npr. brend. Pošto su benefiti zaštite brenda prisutni kod svih koji ga koriste, a troškovi preduzimanja akcije da se zaštiti i napravi brend terete samo neku pojedinačnu jedinicu, tamo će biti neadekvatni podsticaji da se investira u izgradnju brenda i održavanje.

Coaseov argument da direktna pogodba može zamijeniti bezličan tržišni pos-tupak da se ostvari efikasnost je formulisana eksplicitno u rješavanju problema ekster-nalija. On navodi kao primjer dim iz voza koji izaziva troškove pranja odjeće, ili varnica iz voza koja uzrokuje vatru (1960). Coase dokazuje da, ako su svojinska prava uspostavljena, i ako se primjenjuju, tada pogodba vodi efikasnim izlazima. Slična situ-acija se primjenjuje na monopole. Ne postoji očigledan razlog za monpolistu da se po-naša destruktivno. Umjesto toga, treba da se pogađa s potencijalnim kupcima. Ako se primijeni Coaseov argument, stranke će postići efikasan rezultat. Pitanje je zašto takva pogodba ne može funkcionisati. Dio odgovora je u troškovima identifikovanja rele-vantnih stranaka: pregovaranju, definisanju termina i primjeni ugovora. Sve je to po-vezano s informacionim problemom (J. Mirrlees, G. Akerlof, M. Spence i J. Stiglich).

Posebno važna okolnost koja generiše tržišne promašaje je postojanje informa-cione asimetrije između različitih strana. Npr. kad su potencijalni prodavci bolje infor-misani nego kupci o kvalitetu proizvoda. Kupci moraju brinuti da neće biti prevareni s lošim kvalitetom, za koji mogu platiti visoku cijenu, jer prodavci robe lošeg kvaliteta mogu netačno predstaviti kvalitet /reklamom i sl.). Dakle, kupci će trošiti dodatne re-surse da ispitaju kvalitet roba koje im se nude, a prodavci roba će pokušati da de-monstriraju da oni stvarno imaju dobar proizvod i da on treba da ima visoku cijenu (Spence 1973). Svaka od tih aktivnosti uključuje troškove, ali direktno ne kreira vri-jednost. Rezultat je manje efikasna alokacija.

Neefikasnost može biti više suštinska nego jednostavno rasipanje resursa u ocjeni kvaliteta. Trgovina može da se prekine gotovo u potpunosti (Akerlof 1970). Ako


126

nije moguće eliminisanje asimetrije informacija, kupci će odbiti da plate više nego što očekuju da je vrijednost roba. Tada neće biti ponuđen najbolji kvalitet roba, zato što oni donose samo srednje cijene koje ne odražavaju njihovu pravu vrijednost. Kao po-sledica toga, distribucija kvaliteta koji su stvarno ponuđeni je lošija nego što je poten-cijalno raspoloživo. Pošto selekcija proizvoda koji se nude nije adekvatan odraz os-novne distribucije kvaliteta, nego dolazi do negativne selekcije, kupci će racionalno smanjiti spremnost da plaćaju više. Tada potencijalni prodavci relativno visoko kvali-tetnih proizvoda možda više neće biti raspoloženi da prodaju po nižoj cijeni. Ukupan rezultat može biti da samo proizvodi veoma lošeg kvaliteta budu raspoloživi, i tržište za proizvode visokog kvaliteta prestaje da postoji, iako su kupci željni da imaju takve robe i spremno bi platili dovoljno za njih.

Druga forma informacione asimetrije koja može uzrokovati tržišne nedostatke se odnosi na ograničene sposobnosti da se primijete akcije drugih i, dakle, da se od-redi da li se druga strana drži dogovora. To vodi problemu moralnog hazarda. Da li osoba iz prodaje stvarno radi prodaju ili igra tenis? Da li radnik znanja stvarno misli o poslu, ili o nečemu još? Da li moj advokat daje najbolji savjet, ili samo polovičan? Sli-čni problemi nastaju kada informacije koje pojedinci sakupljaju i prema kojima djeluju nijesu opažljiva od strane drugih čiji je interes da se akcije preduzmu. Da li je prepo-ruka moga brokera za trgovinu stvarno dobra, ili on samo želi proviziju?

4.3 Priroda firme i tržište

ada firma može biti bolja od tržišta? Da bi odgovorili na to pitanje, vratićemo se radu R. Coasea, koji je 1937. postavio eksplicitno pitanje: zašto se neke ekonomske aktivnosti organizuju kroz tržišne transak-

cije, a druge pod hijerarhijskim relacijama autoriteta unutar firme. On je odgovorio da postoje troškovi organizovanja ekonomskih aktivnosti, da bi se ostvarile koordinacija i motivacija, i da ekonomisanje na tim transakcionim troškovima objašnjava model or-ganizacije koji će se koristiti. Transakcija se premješta s tržišta unutar firme tačno kad je jeftinije da se ona organizuje na taj način. Dakle, treba da razumijemo granice firme, i da opštije sagledamo model organizacionog oblika kao najefikasnijeg, onoga koji kre-ira najveću moguću vrijednost.

Postoje najmanje dva aspekta Coasovog odgovora koji zahtijevaju elaboraciju. Jedan je zašto efikasnost – a ne, recimo, „jurenje“ monopolske moći i profita – treba da bude determinanta. Drugi je porijeklo i priroda transakcionih troškova. Osnova argumenta efikasnosti je jednostavno da ako aranžmani nijesu efikasni, tada se ne ost-varuje najveća vrijednost. Što se tiče prirode transkcionih toškova, oni se pojavljuju na tržištu i u firmi. Na tržištu, transakcioni troškovi su troškovi pronalaženja i kvalifiko-

K


127

vanja partnera za trgovinu, uspostavljanja specifikacija i cijena, pregovaranja i ugova-ranja, nadgledanja i izvršavanja ugovora. Oni su takođe oportunentni troškovi izgub-ljenih koristi, prouzrokovani s teškoćama sklapanja potpunih, primjenjljivih ugovora između odvojenih stranaka.

U velikom obimu, informaciona pitanja i pitanja povjerenja su u osnovi tran-sakcionih troškova korišćenja tržišta. Ali, jedan poseban primjer ima centralno mjesto u istraživanju u ovom području. Ono obuhvata hold-up i specijalizovane investicije.

Koji su transakcioni troškovi organizovanja ekonomskih aktivnosti unutar fir-me? To je još kontraverzno pitanje. Možemo prvo pomisliti o troškovima komuni-ciranja informacija gore i dolje kroz hijerarhiju, o informacionoj pretrpanosti od centra prema vrhu i sporom donošenju odluka, koje je bazirano na limitiranim i moguće za-starjelim informacijama. Organizaciona decentralizacija može ponekad obezbijediti efektivne odgovore na te pojave. Međutim, kako su dizajneri multi-divizione forme otkrili (Chandler), manageri su posebno dobri u kreiranju novih i boljih načina da se poslovi izvršavaju efikasnije. U tom smislu, O. Williamson je ukazao na politiku selek-tivne intervencije kao odgovor na bilo koju inherentnu nesposobnost centralizovane i hijerarhijske organizacije firme. Ideja je da se replicira rad tržišta unutar firme gdje god to doprinosi efikasnosti, dok najviši izvršioci intervenišu selektivno u djelovima firme samo kada to donosi bolji rezultat nego tržišno poslovanje. Ako selektivna inter-vencija funkcioniše, tada bi bilo efikasno da imamo sve u jednoj gigantskoj firmi. Ipak, čak ideolozi stare sovjetske ekonomije nikada nijesu sanjali o sistemu koji bi bio ekst-reman u njegovoj centralizaciji. Tu mora postajati nešto što štiti efektivnu primjenu se-lektivne intervencije.

Prilaz „prava svojine“ teoriji firme razvili su S. Grossman, O. Hart i J. Moore, koji sugerišu još jedan razlog zašto može biti teže da se daju jake incijative u većoj, integ-risanoj organizaciji. Ta logika je najprimjenjivija kada razmišljamo o vlasnik-menadžer firmama. Mnogi autori, uključujući R. Coasea (1937) i H. Simona (1951), su identifikovali suštinu prirode firme kao oslanjanje na hijerarhiju i relacije autoriteta, što zamjenjuje inherentnu jednakost između učesnika koja karakteriše tržišno poslovanje. Kad se ne-ko pridruži firmi, prihvata pravo izvršilaca i njihovih pomoćnika, koje usmjerava po-našanje i aktivnosti u firmi. Simon tvrdi da to može biti efikasan odgovor na nemoguć-nost prognoziranja i ugovaranja poslova koji treba da budu preduzeti (potrebu za ko-ordinacijom) i nemogućnost (visoki troškovi) pogađanja svaki put kad postoji promje-na u zahtijevanim aktivnostima. To nije perfektna solucija, zato što „bos“ neće imati automatske inicijative da uzme u obzir interese zaposlenih u izboru kako da koriste njihovo vrijeme. Pored toga, to može biti bolje nego rigidna specifikacija aktivnosti, kako je to pod jednostavnim tržišnim ugovorom.

A. Alchian i H. Demsetz (1972) i M. Jenson i W. McCkling (1976) su se suprostavili tom pogledu. Oni tvrde da je neko pojavljivanje autoriteta u firmi iluzorno. Po njima, relacije između poslodavca i zaposlenog su paralelne kao one između kupaca. U sva-


128

kom slučaju, kupac (usluge radnika ili jabuka) može reći prodavcu šta želi na odre-đeni dan, i prodavac može kupiti i biti plaćen, ili odbiti i biti otpušten. Za njih je firma „komplet ugovora“, tj. gusta kolekcija neke vrste tržišnih aranžmana.

Kontrola firme pristupu resursima dolazi od vlasništva nad njima i od toga što firma ima ugovore sa zaposlenima. Firme mogu ponuditi ili odbiti mogućnost da kreiraju vrijednost ili zarade nagradu, i one koriste moć da specificiraju „pravila igre“: propisano i opisano ponašanje, postavljanje nagrada i kazni i kontrolu relacija između članova firme i autsajdera. Suština je da se kreira vrijednost, s firmom kao efektivnim mehanizmom koordinacije i motivacije – mnogo efektivnijim mehanizmom nego što je to jednostavna tržišna relacija. Te ideje (B. Holmastrom 1999, Rajan i Zingales 1988) nas vraćaju na Arrow-ovu koncepciju firme kao mehanizma suočavanja s tržišnim nedos-tacima. To je opštija koncepcija nego prilaz transakcionih troškova, zato što tržište nije efikasno kad su troškovi njegovog korišćenja veći od troškova netržišne organizacije.

Polazeći od uloge prirode firme, pred njom se u procesu golobalizacije uslož-njavaju problemi koordinacije i motivacije, a novi momenat je izraženi uticaj neeko-nomskog okruženja, kroz pojavu firme kao političkog faktora. Globalizacija iziskuje potrebu efikasnosti firme da bi se ostvarila najviša vrijednost. Firme koje funkcionišu u globalnoj ekonomiji moraju da smanjuju transakcione troškove. U oblikovanju orga-nizacije neophodno je eliminisati sve suvišne korake, smanjiti nekooridiniranost ak-tivnosti, tj. oblikovati poslove kako se oni prirodno odvijaju, ne po hijerarhiji nego po procesima, izvršiti outsourcing, delegirati odgovornosti. Na taj način se smanjuju transakcioni troškovi. Eliminisanje procedura, politika i rutina, koje su zastarjele i pro-movisanje učenja u firmi i inovativne klime, stvara prostor za sofisticirano usklađiva-nje aktivnosti i relacija u firmi. Nijedan aspekt firme nije toliko važan kao učenje, jer u odstustvu učenja promjene su kozmetičke i kratkog vijeka. Kroz organizaciono učenje se napušta industrijska organizacija. Stopa učenja mora da bude jednaka ili veća od stope promjena (Ravensov koeficijent). To se ostvaruju širim transformacijama struktura.

Globalizacija procesno inkorporira političke, pravne, kulturne i mnoge druge aspekte. Firme se suočavaju s globalnim procesima, kako ekonomskim tako i neeko-nomskim. Razlozi postojanja firmi nijesu samo ekonomski. Firme prate globalna kre-tanja u preraspodjeli političke moći, tako da one postaju sve više mehanizmi suoča-vanja s neizvjesnošću.

4.4 Transnacionalne korporacije kao svijet moći

svjetskoj ekonomiji dominiraju džinovske kompanije, obično pozana-te kao „multinacionalne“, „globalne“ ili „transnacionalne korporaci-je“. One danas obuhvataju 70% svjetske trgovine. U 1994. bilo je 2.177 U


129

korporacija sa prodajom preko dva biliona dolara godišnje, dok je taj broj 12 godina ranije bio 308. Najveće korporacije su Mitsubishi, Mitsu, Itochu, Sumitomo, GM, Ford, Exxon, Royal Dutch Shell, čija je godišnja prodaja veća od BDP mnogih država. Zato se one opisuju kao suverene države, koje imju značajan uticaj na internacionalnu politiku i svjetsku ekonomiju. Za razliku od nacionalnih država, mnoge savremene organiza-cije su odgovorne samo sebi. Istraživanja sugerišu da su aktivnosti mnogih TNK ve-oma centralizovane, a njihovi djelovi čvrsto kontrolisani kroz politike, pravila, i regu-lacije postavljene od strane uprave. Organizacione cjeline unutar TNK moraju da iz-vještavaju centar i imaju mali uticaj na ključne odluke koje se odnose na njih. Resur-sima TNK se upravlja na način koji kreira zavisnost a ne lokalnu autonomiju. Njihova moć nije samo ekonomska, nego i kulturna i politička. A. Chandler je uočio da je „vid-ljiva ruka“ menadžmenta zamijenila „nevidljivu ruku“ tržišta, koju je A. Smith vidio kao osnovu konkurentske tržišne ekonomije.

Multinacionalna ekonomska igra je rezultirala dominacijom kroz korišćenje svjetskih resursa sirovina po najnižoj mogućoj cijeni, i prodavanje proizvoda i usluga na najprofitabilnijim tržištima. Stari model se bazirao na djelovanju nacionalnih kom-panija iz sopstvene države i probijanje na strana tržišta iz daljine. Sada je tendencija da se ostvari strogo prisustvo na ključnim područjima svijeta. One koriste različite stra-tegije da kontrolišu određena tržišta, čak nelegalno u mnogim zemljama. TNK sma-njuju konkurenciju sklapanjem određenih ugovora, koji im omogućuju da uspostave ekskluzivne teritorije koje će konkurenti izbjegavati. Napor TNK da kontrolišu okru-ženje zalazi i u oblast politike. One često koriste svoju ogromnu snagu za lobiranje i oblikovanje političke klime koja je za njih povoljna.

Dominacija TNK na svjetskom tržištu ostavlja sve manje prostora za male firme, pa i nacionalne ekonomije? One kreiraju neokolonijalizam, s tim što nijesu u igri države kao u tradicionalnom kolonijalizmu, nego korporacije. Stvarni ekonomski ži-vot zahtijeva razvoj teorije koja će objasniti mnoge nove pojave, pa i u domenu logike organizovanja ekonomske organizacije.

5. POUKE, PREPORUKE I PERSPEKTIVE

„U svetu u kome se demokratija poistovećuje sa civilizacijom kao takvom, živeti pod autokratskim sistemom deluje zaostalo, necivilizovano”.

M. Pečujlić

aznanja ekonomske nauke i realna ekonomska stvarnost pokazali su da je potrebno regulisanje tržišta (kao ekonomskog instituta) ako se žele iz-bjeći veliki ekonomski problemi, krize, nezaposlenost, siromašenje i ne-S


130

izvjesnost, odnosno smanjiti posledice stihijnih tržišnih djelovanja. U uslovima izraže-ne nesistemnosti (organizacionog, institucionalnog i normativnog vakuuma) nije mo-guće formiranje efikasnih ekonomskih instituta. Kad se strukture vlasti opredijele za rekombinovane institute, uspostavljaju se razni oblici kvazi-institucionalnih odnosa. Forsiranje institucionalnog monizma (tržišnog, dominantno neoliberalnog tipa), usko privilegovane motivacije i preduzetničke inicijative rijetkih pojedinaca dovodi do nesagledivih i dugoročnih posledica.

Maksimizacija profita po svaku cijenu, nezavisno od njegovog porijekla, bila je i ostala najvažniji vrijednosni kriterijum neoliberalnih ekonomskih recepata. Oni ni-gdje u svijetu nijesu donijeli ekonomski prosperitet, osim rijetkim i povlašćenim poje-dincima, koji su se uglavnom obogatili transferima državne imovine u privatnu. To je dokazani i vidljivi rezultat apsolutizacije tržišnih sloboda i isključivosti njihovih zago-vornika, koji su bili zvanični ili ideološki „reformatori” tranzicijskih društava i privre-da. Danas oni grcaju u problemima, krizama, zaduženostima, siromaštvu, nejednakos-tima i bogatom sociopaološkom miljeu. Paradoksalno je da su u ekonomski degradira-nim sredinama i dalje aktuelni zagovornici neoliberalne ekonomske doktrine, bolje reći dogme, koja nigdje u svijetu nije uspješno primijenjena, osim selektivno i vremen-ski ograničeno.

Ne smije se poistovjećivati ekonomski neoliberalizam kao ideologija krupnog kapitala i onih koji žele na brzinu da se obogate, netržišnim metodama i na račun drugih, s prirodnim djelovanjem tržišta kao ravnopravnog ekonomskog instituta i do-minantnog ekonomskog zakona. Takođe se pozitivna dejstva tržišta ne se smiju pri-pisivati modelu ekonomskog neoliberalizma.

Jedan od osnovnih nedostataka neoliberalne „šok terapije” je u pogrešnom iz-boru prioriteta, u kojem su teleološki zamijenjeni ciljevi (izlazak iz krize, ekonomski rast, efikasnost) sredstvima (liberalizacija, privatizacija, demokratizacija, deregulacija). Praksa je pokazala da nije moguće na taj način, u jakobinskom stilu, po receptu „Vašin-

gtonskog konsensusa”, srušiti stare društvene i privredne institute, koji su se razvijali u toku nekoliko decenija, i na brzinu izgraditi nove, uspješne i efikasne. Od brzine re-formi mnogo je važniji njihov uspjeh.

Moraju se izvući pouke i šire shvatiti objektivna nemogućnost održivog raz-voja, zasnovanog na institucionalnom monizmu i uskim interesima rijetkih i povlašće-nih pojedinaca, koji su često partijski i lobistički generisani. Razvoj se ne može zasni-vati na skokovima, neznanju, nemoralu, nepovjerenju, nesaradnji, sociopatološkoj fe-nomenologiji, anti-civilizacijskim i anti-humanim normama, svakojakim protiv priro-dnim antinomijama, dezinvestiranju, lažnoj retorici, blefovima, obmanama, drastič-nim nejednakostima, eksploataciji, jednostranostima, dominaciji i demotivaciji. Racio-nalan i održiv izbor treba da izvrše vlade, narodi i cijelo čovječanstvo, koje je u opas-nosti.


131

Empririjske analize pokazuju da ekonomski prosperitet zavisi od uslova na tr-žištu, zakonitosti tržišnih transakcija, tržišne infrastrukture, razvijenosti i komplemen-tarnosti ekonomskih instituta, a ne nikako od apstraktnih makroekonomskih neolibe-ralnih recepata, koji nijesu prilagođeni mikroekonomskim uslovima. Neselektivna pri-mjenu monističkih recepata je recept za neuspjeh. Ekonomska nauka je dokazala da instituti koji uspješno funkcionišu u jednom okruženju pokazuju svoju neefikasnost u drugom. To upućuje na zaključak da ekonomski razvoj konkretne države zavisi od sposobnosti prilagođavanja sopstvenog institucionalnog ambijenta razvijenim uzor-nim modelima. Stalna modernizacija državnog regulisanja kao institucionalna inovacija je ap-solutan društveni i privredni prioritet u spektru anti-kriznih mjera ekonomske politi-ke. Koliko god se ljudi zavaravaju pričama o tržištu, svojini, konkurenciji i preduzet-ništvu, svakom dobronamjerniku je jasno da sve počinje i završava se u okvirima in-stituta državnog regulisanja, od čije fleksibilnosti, racionalnosti i zakonitosti zavise sve navedene kategorije, efikasnost ostalih ekonomskih instituta i prevazilaženje insti-tucionalnog vakuuma, koji generiše i afirmiše nekonkurentske sredine i subjekte.

Ideologija kao skup subjektivnih modela uticaja može uspješno preslikati dej-stvo glasačkih izbornih strategija na ekonomsko-institucionalnu oblast. Ona može odlučujuće djelovati na redukciju individualnih izbora i ekonomskih sloboda, uz vje-rovatnoću dejstva dugoročne pozitivne (za nju) povratne sprege.

Sve imperije su se istorijski urušavale i smjenjivale, kao i ideologije, formacije, totalitarizmi, dominacije i forme eksploatacije. Ali, njihovi ostaci su i dalje ostajali da žive (ili životare), manje u čistim a mnogo više u rekombinovanim oblicima. Zato nije realno da će neoliberalna osvajačka ideologija, ekonomija, politika i filozofija potpuno iščeznuti. Ona će se mimikrijski modifikovati, negdje prije a negdje kasnije, negdje više a negdje manje, i prerasti u neki drugačiji i savremeniji, opet rekombinovani ob-lik, način ispoljavanja i metodologiju dominacije moćnih. Da li će i koliko će biti hu-maniji i društveno odgovorniji – ostaje da se vidi. Od toga će zavisiti stepen realnih ljudskih sloboda, demokratije i razvoja.

Čovječanstvo se mora vratiti proizvodnji (umjesto finansijskog inženjeringa i merkantilizacije svega i svačega), održivom razvoju (umjesto bespoštedne eksploata-cije prirode), ekologiji (umjesto nekontrolisanog zagađivanja) i institucionalnom plu-ralizmu (umjesto tržišnog fundamentalizma). Ekonomija usluga se mora svesti na proizvodne usluge, uz drastično smanjenje virtualnih finansijskih usluga. Veliko je pitanje kako i koliko smanjiti vojne budžete pojedinih zemalja, kojima se finansiraju imperijalizam i ratne avanture u raznim krajevima svijeta.

Tek kad zataji ekonomski institut državnog regulisanja i kada se nekima dodi-jele privilegije, postaje moguće naglo i enormno bogaćenje. U preraspodjeli bogatstva mnogi gube, a rijetki postaju oligarsi. Nije teorijski i etički sporna idealistička krilatica A. Smitha da „služeći svojim vlastitim interesima, pojedinac zapravo služi društvenom, javnom inte-


132

resu”. To je ono kako bi trebalo da bude. Ali, pri tome se ne smiju ugrožavati interesi drugih. Sopstveno bogatstvo (kao i sreća) ne smije se graditi na siromašenju (i nesreći) drugih. To se dogodilo i to se reprodukuje. Nije jasno kako se taj proces može zaus-taviti, osim ovako:

Ne smije se sputavati sloboda tržišnog (i drugog) izbora, ali, samo uz sopstveni rizik i sopstveni novac. Kao ni slobodno tržište, ali, u granicama moralnih kriterijuma, društvene odgovornosti, racionalnog ponašanje, institucionalnih standarda, zaštićenih i jasno specificiranih prava svojine i igre na terenu koji ne naginje na nečiju stranu. Tržište nije po svojoj suštini suprotstavljeno, niti se smije suprotstavljati slobodi, jer je ono jedan od njenih oblika i načina manifestacije (a ne obratno, kako to neki pogrešno tumače). Samo kvazi-tržište (institucionalno deformisano i privilegovano tržište) predstavlja suprotnost slobode i njenu kočnicu. Ono ograničava njegovu realnu slobo-du, a jača njegova ograničenja i deformacije. Zato ga treba eliminisati. Regulativa mo-ra postojati, da koriguje i sprečava tržišne deformacije, da forsira inovacije, preduzet-ništvo i razvoj, da garantuje slobode za sve – slobode kao masovan, a ne individualan fenomen.

6. REZIME PRVOG DIJELA

Sve etape u istoriji društva imale su svoju razvojnu paradigmu s odgovarajućim krite-rijumima i sistemima vrijednosti. Savremene promjene u etapi globalizacije su revolucionarne, kompleksne i dinamične. One imaju interesnu podlogu, koja zanemaruje lokalne interese. Broj-ne su protivurječnosti i kontrasnosti globalizacije, posebno između njenih lidera i autsajdera, nosilaca i posmatrača. Izraženi su i problemi, koje globalizacija mora riješiti ako želi da nosi epitete univerzalnosti i integralnosti. Zbog toga smatramo da globalizaciju treba globalizovati! Zbog uslova života, sloboda, lične potrošnje, obrazovanja, razvoja, zaduženosti itd.

Jedna od najznačajnijih i najjačih pokretačkih poluga savremene civilizacije predsta-vlja uzajamna povezanost, uslovljenost i zavisnost tržišnog privređivanja (koje u osnovi sadrži privatno preduzetništvo) i tehnološkog progresa. Dinamika pomjena uopšte i tehnoloških pro-mjena je dominantna karakteristika globalizacije. Ona je praćena kreiranjem super-aktivnih razvojnih strategija i odgovarajućih aktivnosti za njihovu realizaciju. Poslednjih decenija XX vijeka napravljen je zaokret prema ekonomskoj denacionalizaciji i globalizaciji svijeta po proiz-vodnim, finansijskim, institucionalnim, političkim i mnogim drugim odrednicama. Tome su najviše doprinijele navedene eksponencijalne promjene u oblasti raznih tehnologija, koje su omogućile neviđeno virtualno mrežno poslovno povezivanje. Stvoreni su uslovi za realizaciju davnašnje ideje o stvaranju humanijeg i homogenijeg „svijeta svjetova” raznih privreda, poli-tika, kultura, naroda, prostora i civilizacija. Mogućnosti ostvarivanje ekonomskog rasta na bazi transfera tehnologija sve više smanjuju. Budućnost pripada rastu koji će se ostvarivati na bazi


133

inovacija (a ne na rastu u „inovacionim granama“). One su presudno doprinijele povezivanju tržišta na svim rastojanjima i do sada neviđenom bumu međunarodnog kretanja kapitala, roba, usluga, ljudi, ideja i kulturnih vrijednosti.

Globalizacija i postindustrijska era su organski tijesno međusobno povezani i višestru-ko uslovljeni. Često se poistovjećuju. Formirane su nove oblasti ekonomije, zasnovane na zna-nju i informacijama. Oni se u teoriji i praksi odavno razmatraju kao direktne proizvodne snage i strategijski faktori proizvodnje. Danas se najznačajniji oblik konkurencije sprovodi između pojedinaca, kompanija i država u znanju. Ono sve više postaje osnova i pretpostavka za stva-ranje bogatstva kao vječnog ekonomskog motiva i predmeta izučavanja. Treća revolucija znanja dogodila se s Internetom. Omogućila je upravljanje i organizovanje na potpuno novi način, za-snovan na produktivnom korišćenju znanja. Preko znanja i informacija nezaustavljivo nadiru talasi globalizacije. Uslužni sektor je postao dominantan na globalnom planu u stvaranju do-datne vrijednosti BDP.

Finansijska globalizacija, virtualizacija i transnacionalizacija ekonomskih procesa su osnovne manifestacije ekonomske globalizacije. One značajno doprinose stvaranju modela tzv. „civilizacijske identičnosti“, kojoj se institucionalno prilagođava većina zemalja. Obrazac glo-balnog ekonomskog ponašanja i pravila igre kreiraju TNK i transnacionalne banke.

Globalizacija je istorijski, realan, protivurječan, neravnomjeran, nezaustavljiv i nepo-vratan proces i bitna karakteristika savremene svjetske privrede. Ona transformacijom i dina-mizacijom svojih konkretnih oblika, mehanizama i metoda ispoljavanja bitno mijenja međuna-rodne ekonomske i druge odnose u smjeru njihovog sve većeg i bržeg povezivanja. Međuna-rodno kretanje kapitala je osnovni generator ekonomske globalizacije. Virtualne finansijske ope-racije su njen centralni sinergistički mehanizam, akcelerator i oblast u kojoj je najviše napredo-vala. Transnacionalizacija privrednih aktivnosti je gradivni elemenat i promoter globalizacije s direktnim uticajem na njene tokove i domete.

Mnogi smatraju da je globalizacija teorijski zasnovana na shvatanjima neoliberalne ekonomije, pri čemu je potrebno razlikovati njena teorijska uporišta od realne prakse i ekonom-ske politike, u kojima se taj model vulgarizuje primjenom dvojnih standarda. Skoro sve što je povezano s globalizacijom počiva, počinje i završava se na tržištu kao ekonomskom institutu (regulatoru) i konkurenciji kao njegovoj osnovnoj poluzi. Vjera u neoliberalni recept uzdiže se do mita i pretvara u kult koji trasira i širi puteve globalizacione misije. Teška globalna finan-sijska i ekonomska kriza će otrijezniti svijet od neoliberalnih improvizacija, čije su posledice nesagledive. Bezgranična neoliberalna dinamika deregulacije je raznim instrumentima „finan-sijske gimnastike“ probila realna ograničenja ekonomske stvarnosti, moralne i institucionalne uslove racionalnog ljudskog ponašanja. Mnogi oblici neoliberalnih deregulacija doveli su do sa-dašnje globalne finansijske i ekonomske krize, koja je demistifikovala „kapitalizam bez alterna-tive” i „kraj istorije”. Totalno nepovjerenje u državno regulisanje nije ni logično ni produkti-vno. Ono nije primjereno rastućoj informatičkoj, proizvodnoj, finansijskoj i civilizacijskoj inte-graciji u XXI vijeku. Kontrolisano i interaktivno funkcionisanje svih ekonomskih instituta je imperativ vremena, koji nema alternativu.


134

Neoliberalni recepti su samo mitovi, stavljeni u funkciju stvaranja i održavanja dog-matskog, elitističkog, razornog i pohlepnog koncepta moći, koji teži da se pretvori u svemoć i totalnu dominaciju (rijetkih država, partija na vlasti i povlašćenih pojedinaca). Radi se o novoj formuli kapitalizma klokotrističkog karaktera, koja služi za održavanje i širenje hegemonije do-minantnih država, vlada, korporacija i privatne svojine moćnika. Ona se zasniva na dvije rigi-dne dimenzije globalizacije: geopolitičkoj, zasnovanoj na imperijalističkim motivima i intere-sima, i eksploatatorskoj, prema nera-vijenim državama i pauperizovanim narodnim masama. Razvoj se ne može zasnivati na skokovima, neznanju, nemoralu, nepovjerenju, nesaradnji, so-ciopatološkoj fenomenologiji, anti-civilizacijskim i anti-humanim normama, svakojakim protiv prirodnim antinomijama, dezinvestiranju, lažnoj retorici, blefovima, obmanama, drastičnim nejednakostima, eksploataciji, jednostranostima, dominaciji i demotivaciji.

S. Lakić i M. Drašković

135

II dio : GLOBALIZACIJA U OGLEDALU KRIZE

„Globalni svijet sputava akumulacija bogatstva i produkovana i organizovana inovacija oko privilegovanih poslova”

M. A. Sinaceur

avno su banke i razni drugi finansijski subjekti, u cilju povećanja svo-je konkurentske sposobnosti, liberalizovali uslove na finansijskim tr-žištima. Na kreditna sredstva nijesu primjenjivani strogi zahtjevi cen-

tralnih banaka u pogledu obaveznih rezervi, niti su odgovarajuće kamate bile optere-ćivane porezima. To je omogućilo stvaranje značajne konkurentske prednosti, za koju se moralo znati da je vremenski i razvojno ograničena. Njujork je 1981. postao slobo-dna bankarska zona u kojoj su se na operacije s nerezidentima primjenjivale poreske olakšice, oslobađanja od valutne kontrole i zanemarivala druga ograničenja, koja dje-luju na unutrašnjem tržištu kapitala. To je dovelo do širenja tržišta evro valuta u SAD. Poslije „buma” informacionih tehnologija i deregulacije finansijske sfere došlo je do intenzifikacije međunarodnih valutnih transakcija. Obim svakodnevnih valutnih poslova povećan je sa 250 mlrd USA$ u 1985. na trilion USA$ početkom 90-ih godina. Sredinom 90-ih godina na svaki USA$ potrošen za kupovinu inostrane robe otpadalo je 7-8 USA$ međunarodnih transfera, koji nijesu bili povezani s realnom trgovinom (Relationes Internationales N0 1/1994, Vol. 2, p. 43; The Global Economy in Transition, 1996, p. 3). Dnevni obrt kapitala na berzama u Njujorku, Londonu i Tokiju povećan je sa 190 mlrd USA$ u 1987. na 1.200 mlrd USA$ u 1995. i čak 3.200 mlrd USA$ za prvih devet mjese-ci 1997 (The Economist, October 25, 1997). Naglo liberalizovana finansijska tržišta su dopri-nijela stvaranju novih oblika međunarodnih finansijskih tržišta valutnih fjučersa i op-cija. Sa slabljenjem državnog regulisanja pojavili su se novi rizični finansijski instru-menti, koji su izazvali probleme i mogu se smatrati pretečama aktuelne finansijske i globalne ekonomske krize. Sjetimo se rasta cijena električne energije u Kaliforniji (2000-2001), bankrotstva nesavjesne kompanije Enron (2004), koja je finansijskom gim-nastikom prevarila investitore i dr. Jedna od prostih finansijskih „šema” koje su tada smišljene nazvana je credit default swap”12. Smisao je u tome što banka osigurava kredit

12 Rizik od vraćanja kredita se raspoređivao na čitav finansijski sistem, npr. preko instituta „credit default swap”, tj. ugovora koji osiguravaju kreditora od slučaja nemogućnosti servisiranja kreditnih obaveza. Tako se produžava davanje novih kredita, uz nemjerljivo narastanje rizika i lažni osjećaj sigurnosti. Pojedini učes-nici imaju mali rizik, ali finansijski sistem u sebi generiše ogroman rizik – praktično se zarazio rizikom.

D

Globalizacija u ogledalu krize

136

koji daje. Dužnik npr. uzima od banke kredit uz kamatu od 8% godišnje, a banka se osigura od nevraćanja tog kredita sa 3% godišnje. To znači da banka zarađuje „samo” 5% godišnje, ali zato sa smanjenim rizikom (naravno, do jedne „ure”). Sve je to odli-čno funkcionisalo dok je u SAD trajao prodajni bum nekretnina, jahti i raznih drugih luksuznih i skupih dobara. Hipoteku su finansirale investicione i komercijalne banke, penzioni fondovi i dr. Reosiguranje kredita je raslo do beskonačnosti, a tržište CDS (svopova)13 je naraslo do 62 triliona USA$, što je daleko više od vrijednosti realnog sektora privrede SAD.

Kobna greška trgovaca svopovima je bila u tome što su primijenili metode ko-je se koriste kod običnog osiguranja: sudar automobilom ne povećava rizik od moguć-nosti novog sudara. S kreditima i obligacijama je sasvim drugačije: kad jedan učesnik bankrotira, počinje lančana rekcija po domino sistemu. Kada su počeli masovni difolti po hipotekarnim kreditima, osiguravajuća kompanija AIG nije mogla pokriti obaveze za 14 mlrd USA$. Taj difolt je izazvao dalju lančanu reakciju. Banka „Lehman Brothers” je emitovala svopova u vrijednosti od 700 mlrd USA$. „AIG” je nacionalizovan, a banka „Lehman Brothers” je bankrotirala. Počelo je dejstvo „finansijskog oružja masovnog

uništavanja” (W. Baffet). Otvoreni znaci slabosti otvaranja privreda po neoliberalnom receptu viđeni su i prije 15-tak godina (1997-1998) u Aziji. Na neka od tih tržišta su s velikim iznosima novca ušli finansijski spekulanti, koji su ostvarili svoje ciljeve i s po-javom prvih problema iznijeli svoj kapital. Ostavili su pustoš iza sebe. Intervenisala je država i ukrotila krizu.

Savremena finansijska kriza je provocirala igru „novca bez računa”, ali s kasni-jim pokrićem države. Naime, centralne banke i vlade SAD i zapadno-evropskih drža-va su spremne da potroše neograničenu količinu novca u cilju deblokade međunarod-nih kreditnih tržišta i spasa nacionalnih bankarskih sistema. Pomoć je usmjerena na rekapitalizaciju banaka, garancije po dugovima banaka i popravljanje likvidnosti. Ta-ko je opet srušen „mitski” neoliberalni koncept ekonomske politike, po ko zna koji put. Danas proročanski ispravno zvuči izjava J. Sorosa (2000, s. 56) da je „globalni kapitali-stički sistem daleko od stabilnosti” i da je „globalni finansijski sistem u cjelini sve manje pouzdan, jer je značajno stradao autoritet i reputacija Međunarodnog monetarnog fonda”. Poslije kataklizme koja već nekoliko godina urušava finansijske sisteme čitavog svijeta, uslijedila je enormna državna intervencija i državna finansijska pomoć (u razvijenim državama) od preko trilion i po USA$. Ali, ni to nije bilo dovoljno za normalizaciju tržišta. Shvatilo se da se posledice krize mogu liječiti samo otklanjanjem uzroka koji su do nje doveli.

Najnovija finansijska kriza se pretvorila u svjetsku ekonomsku krizu. Ona je po svom karakteru sistemskog, dužničkog i dugoročnog karaktera, a sigurno je pos-ledica brojnih akumulisanih ekonomskih disproporcija, naslijeđenih problema i nera-

13 Svop je privremena kupovina s garancijom naredne prodaje; kreditna linija u rezervnoj valuti između cen-tralnih banaka; istovremena razmjenska operacija kod hartija od vrijednosti.


137

cionalnog ekonomskog ponašanja brojnih aktera (manipulativne, a samim tim i nemoralne prirode). Zato je francuski predsjednik N. Sarkozi 4. novembra 2008. poru-čio: „Moramo da moralizujemo kapitalizam“. Da li je moralizacija društva moguća bez držav-nog regulisanja? Tržište uvijek preferira kratkoročne i pojedinačne interese, podređu-jući im dugoročne i društvene. Taj problem se bez državne uloge nikad nije mogao ri-ješiti. Zašto? Vjerovatno zato što “globalni svijet sputava akumulacija bogatstva i produkovana i

organizovana inovacija oko privilegovanih poslova” (M. A. Sinaceur). Kriza je otkrila još jedan u nizu destruktivnih dometa globalizacije (pored nje-

nih brojnih i nespornih konstruktivnih dostignuća). Liberalizacija i denacionalizacija robnih i finansijskih tokova na svjetskom tržištu dovela je, pod uticajem dominantnog interesnog principa njenih kreatora, do određene univerzalizacije, homogenizacije i unifikacije svijeta u nekim segmentima i po nekim principima, odrednicama i norma-ma ponašanja. Međutim, korišćenje informacija, znanja, najsavremenije tehnologije i mrežnih tehnologija poslovanja počelo je da pati od hiperprodukcije inovacija i njiho-vog kratkog vremenskog životnog ciklusa, koje u realnim privrednim tokovima nije više moglo da prati imaginarne i virtualne finansijske konstrukcije. Pretjerana potro-šnja i višestruko precijenjene hipoteke u dijelu nekretnina, koje su finansirane slabo obezbijeđenim kreditima, samo su dolile ulje na vatru i doprinijele dramatičnom pucanju navedenih virtualnih šavova, odnosno finansijske „kule od karata“, koja se sada po domino sistemu urušava sama od sebe. Dužnička korporativna kriza 2001-2003. je samo fiktivno riješena povećanjem duga federalnog američkog bužeta i doma-ćinstava. U narednom periodu su rasli razni nekorporativni dugovi. Kad se povukla crvena crta, dugovi su se počeli prodavati po „požarnoj“ cijeni (tj. onoj cijeni koja se može postići na tržištu).

Najveće TNK, banke i moćni svjetski finansijski centri su svojom politikom i strategijom virtualnosti dugo obezbjeđivali poslovni kontinuitet i izvlačili velike pro-fite. Sada su upali u sopstvenu zamku nelikvidnosti i izazvali krizu od koje su mnogi i sami stradali. Rekapitalizacija finansijskog sektora će vjerovatno pomoći samo najkru-pnijima, čak ne svima u tom krugu najvećih.

Prema mišljenju mnogih autora, do Velike svjetske ekonomske krize 1929-1933. došlo je zbog masovnih zloupotreba na fondovskom tržištu i pretjeranih speku-lacija na tržištu akcija, što je dovelo do kolosalnog razbuktavanja fiktivnog kapitala i vještačkog raskoraka između kursne vrijednosti akcija i njihove računovodstveno-bi-lansne vrijednosti. Epicentar krize su bile SAD (kao i danas), koje su imale najrazvi-jenije fondovsko tržište. Tržište vrijednosnih papira (akcija i obligacija) ispunjava svo-ju osnovnu makroekonomsku funkciju transfera novčanih resursa od štediša prema korisnicima. Internalizacija fondovskih tržišta14, koja je počela 70-ih godina prošlog vi-

14 Fondovska berza je organizovano tržište vrijednosnih papira (akcije i obligacije). Posebno mjesto u fun-kcionisanju fondovskog tržišta pripada spekulativnim operacijama, usmjerenim ka brzom bogaćenju. U tom


138

jeka, omogućila je bezgranično premještanje kapitala, pa je prije 15-tak godina njegov obim vezan za kupovinu akcija iznosio 188 mlrd USA$, a obim emisije obligacija raz-mještenih na inostranim tržištima 481 mlrd USA$, dok je opšti obim fondovskih trži-šta u svijetu iznosio cca 39 triliona USA$ (misli se samo na dugoročne hartije od vri-jednosti, tj. akcije i obligacije). Ako se tome dodaju kratkoročni platežni dokumenti (čekovi i mjenice) i proizvodne hartije od vrijednosti (derivati – opcije i fjučersi), onda se ne mogu čak ni zamisliti njihovi statistički parametri.

Finansijske inovacije su omogućile dominaciju ogromne virtualne sume spe-kulativnog kapitala, koji je u ekonomskom smislu postao anacionalan, jer ima svoju sopstvenu egzistenciju i logiku razvoja, originalnu strukturu i unutrašnje ciljeve, veli-ku slobodu premještanja i slabu mogućnost kontrole. On se skoro trenutno u trilion-skim obimima može premjestiti s jednog na drugo tržište – mnogo brže nego što in-vestitori mogu dobiti informaciju o njegovom kretanju. Liberalizacija uslova na finan-sijskim tržištima omogućila je da se na valutna sredstva ne primjenjuju zahtjevi cen-tralnih banaka u pogledu obaveznih rezervi, a odgovarajuće kamate nijesu bile optere-ćivane porezima, što je dovelo do stvaranja značajne konkurentske prednosti. Brzo se razvijao mehanizam hedžiranja i upravljanja rizicima. Pojavili su se derivati kao ri-zičniji i nepredvidljiviji oblik finansijskog instrumenta. Oni su stvorili nove moguć-nosti spekulacija zasnovanih na promjeni valutnih kurseva, akcija i drugih finansijskih aktiva. Pojava derivata je ubrzala proces osamostaljenja finansijskih tržišta, koji su počeli sve više sami sebe da opslužuju, nezavisno od realnog sektora privrede. To je dovelo do nezapamćene nestabilnosti finansijskih tržišta u svijetu.

Sredinom 80-ih godina P. Drucker je pisao da su finansijska tržišta počela igrati nezavisnu ulogu od tržišta roba i usluga. Počelo se trgovati novcem kao klasičnom robom, pa su valutne spekulacije postale najunosnija tržišna operacija. Prema ranijim ocjenama „Harvard Business Review”, na svaki USA$ koji se obrće u realnom sektoru svjetske ekonomije otpada oko 50 USA$ u finansijskoj sferi. Dužnička kriza i mnoge finansijske krize u svijetu su dokazi za navedenu tvrdnju. Stalno se pojačavala ten-dencija odvajanja finansijskih tokova od realne sfere proizvodnje i trgovine, zahva-ljujući prvenstveno valutnim spekulacijama, koje su stvorile svojevrsnu „kazino ekono-

miju”. U svijetu je rasla količina virtualnog kreditnog novca, koji su emitovale priva-tne banke s emisionom licencom. Procenat rezervnog obezbjeđenja emitovanog kre-ditnog novca je bio veoma nizak, pa masa „fantomskog novca” u slučaju istovremene tražnje njihovih kreditora ne može biti isplaćena, što dovodi do finansijskog kolapsa.

smislu neki pojedinci (spekulanti) pokušavaju pogoditi kretanje cijena vrijednosnih papira u budućnosti, pa kupuju akcije ne radi dobijanja dividende, već radi njihove prodaje po većoj cijeni (naravno, ako cijene skoče), ili ih prodaju ako očekuju pad njihove cijene na berzi. Spekulacije su najizraženije u periodima ve-likih kolebanja kurseva vrijednosnih papira.


139

Vjerovatno su finansijske krize u Jugoistočnoj i Istočnoj Aziji svojevrsna najava mo-gućnosti navedene prijetnje.

Pored tehnoloških inovacija, „smanjivanje” rastojanja i „skraćivanje” vremena (makar u dijelu volšebnog i brzometnog bogaćenja), na određeni način, doprinijelo je i vještačko napumpavanje finansijskih „balona“. Izazvana je globalna finansijska kriza nesagledivih razmjera, koja je kulminirala poslije brojnih manjih kriza i koja nago-vještava burnu i tešku budućnost čovječanstva. Njeni korijeni su, nesumnjivo, u nedo-statku ekonomske institucionalizacije. Pored tolikog forsiranja institucionalizacije u dijelu ekonomske teorije (nekoliko dobitnika Nobelove nagrade za ekonomiju pripada tom respektivnom pravcu ekonomske misli), u praksi se dogodilo ignorisanje institu-cionalnog pluralizma. Tržišna disciplina i „samoregulacija” pokazala se bezuspješnom u sprečavanju stvaranja „iracionalnog bogatstva” i domino mehanizma eruptivnog skoka i pada cijena imovine. Slika br. 21 : Trendovi Dow Jones indeksa 1930-2008 u realnom iznosu i cijenama 2000.

(prema: Eršov 2009, s. 4)

Savremena finansijska i ekonomska kriza je po nekim pokazateljima čak pre-

mašila Veliku svjetsku krizu, a po Down Jones indeksu (slika br. 21) joj se približila po in-tenzitetu. Kretanje fiktivnog kapitala prije krize uvećavalo je jaz s realnim sektorom privrede, a kada je taj raskorak postao previše veliki, „naduvani mjehur” fiktivnog ka-pitala, u obliku raznih virtualnih finansijskih piramida, naglo je pukao. Zamagljene iluzije su se pretvorile u jasnu, katastrofalnu i prijeteću kriznu stvarnost. Nezavisno od svoje spekulativne prirode, produktivnosti i sekundarnosti u odnosu na realni sek-tor privređivanja, sfera obrta fiktivnog kapitala može (a to se najčešće događa) imati


140

povratno dejstvo na proizvodnju. Jedan od primjera takvog bumeranga je kada se ve-liki broj ugovora potpiše u vrijeme kada su cijene na tržištu visoke, a fondovske vri-jednosti služe kao orijentaciona garancija posla. Nagla redukcija fiktivnog kapitala au-tomatski uslovljava neplaćanja, koja za sobom povlače nova neplaćanja i rezultiraju masovnim bankrotstvima.

Slika br. 22 : Stopa rasta BDP selektovanih država 2000-2011 (u %, od 2009. procjena)

Congressional Research Service (2009), The Global Financial Crisis: Analysis and Policy Implications, p. 10

Na slici br 22. vidi se da je privredna recesija počela 2001. kod većine selekto-

vanih država (Kina, SAD, Japan, Njemačka, Meksiko, V. Britanija, Rusija, Brazil i Juž-na Koreja). Jedino je Kina (i Rusija u početnom periodu) nastavila s visokim stopama privrednog rasta do 2007. Tada već počinju značajne silazne putanje privrednog rasta, mjerene preko godišnjih stopa rasta. Dolazi do “poklapanja” opadajućih trendova, ali na raznim nivoima, s obzirom da Kina i dalje zadržava relativno visoke stope privred-nog rasta i u periodu globalne finansijske i ekonomske krize. Izlazak iz krize očekuje se u periodu prognoze od 2009-2001.


141

1. UZROCI I DOMETI SAVREMENE FINANSIJSKE KRIZE

„Globalni finansijski sistem je u cjelini sve manje pouzdan, jer je značajno stradao autoritet i reputacija Međunarodnog monetarnog fonda”.

G. Soros

snovni uzrok se svakako mora tražiti u neopravdano rizičnoj kredit-noj politici finansijskih magnata zbog mogućnosti ostvarenja visokih profita. Ali, to je samo jedna strana medalje. Druga je kompatibilna s

prvom, a riječ je o hipertrofiranoj potrošnji i pravljenju finansijskih „mjehura od sa-punice”, na bazi hipotekarnih, finansijskih, trgovačkih, građevinskih i fondovskih na-duvavanja cijena, do astronomskih visina. Finansijska kriza je jasno ocrtala sva ta ra-njiva i virtualna mjesta i najavila bolni proces ozdravljenja. Fondovsko tržište se go-dinama naduvavalo lažnim novcem do veličine gigantskog vještačkog (virtualnog) ba-lona, koji je bio odvojen od sfere realne ekonomije, a koji sada eksplodira od obične slamke. Kao uzroci aktuelne krize mogu se navesti i sledeći (V. Drašković, R. Jovović 2008, s. 35): rizični finansijski instrumenti (korišćeni zbog mogućnosti ostvarenja viso-kih i brzih profita, koji su zaslepljivali učesnike), potcjenjivanje realnih rizika i potrebe državne kontrole i regulacije, jeftini krediti za hipertrofisanu potrošnju finansiranje precijenjenih hipoteka od strane investicionih i komercijalnih banaka, penzionih fon-dova i drugih nestandardnih zajmodavaoca, beskonačni rast reosiguranja kredita i tr-žišta svopova, pretjerane samovolje berzanskih spekulanata na fondovskim tržištima, kolosalno razbuktavanje fiktivnog (virtualnog i spekulativnog) kapitala, osamostalje-nje finansijskih tržišta u odnosu na realna tržišta i enorman raskorak s realnom sferom privrede, nizak procenat rezervnog obezbjeđenja emitovanog kreditnog novca, nadu-vavanja finansijskog balona preko relativno prostih „šema” kao što je npr. „credit de-fault swap” (banka osigurava kredit koji daje) i brzo širenje spirale krediti-potrošnja-novi krediti.

Recept naduvavanja finansijskog balona napravljen je u SAD, kada je u perio-du 2003-2004. počela politika jeftinog novca i dostupnih kredita radi stimulisanja pri-vrednih aktivnosti. Potrošači su uzimali jeftine kredite i trošili ih na nekretnine, skupe automobile i jahte itd. , čije su cijene vrtoglavo rasle. Naduvane cijene nekretnina i luksuznih dobara stvarale su privid o vrijednosti zaloga. Tako je npr. 2005. u SAD iz-dato cca 750 mlrd USA$ kredita, od kojih je, kako se smatra, 75% usmjereno na pot-rošnju („Izvestija” N0 190, s. 10). Potom su banke davale sve više i više kredita pod većim kamatnim stopama sve manje sigurnim klijentima. Profiti su rasli i zaslepljivali učes-nike navedenog lanca.

O


142

Paralelno je naduvavan još jedan opasni finansijski „pjenasti mjehur”: banke su odobravale kredite, emitovale hipotekarne vrijednosne papire s nerealno visokim rejtingom i prodavale ih investitorima, kojima su oni bili primamljivi zbog visokih kamatnih stopa koje su ostvarivali kao nestandardni zajmodavci. A finansijski balon je kao i svaki drugi balon: prije ili poslije pukne i pokaže svu svoju iluzornost. Posebno kada počne kriza likvidnosti i širenje opšteg nepovjerenja. Ovoga puta se kao pukotina pokazala inflacija, koja je uslovila da vlasti naglo povećaju kamatne stope. Pošto su kamatne stope za kredite nestandardnih zajmodavalaca plivajuće, isplate su se automatski povećale za nekoliko puta. Tako je balon pukao, a s njim se i spiralna pumpa, koja je korišćena za njegovo naduvavanje, odmah slomila i pokazala svu svoju virtualnost i nemoć. Tražnja za nekretninama je opala, posledično i cijene, a nestandardni zajmodavci (investicione kompanije koje su se bavile nestandardnim kreditima) su doživjeli kolaps. Otvorila se nova negativna spirala, koju karakterišu dvije potpuno suprotne tendencije: otrežnjujuća realnost krize i nepovjerenja i obratni (opadajući) smjer koji vodi u snažnu privrednu recesiju.

Opasnost od paralizovanja finansijskog sistema je stalna prijetnja. Drastičan pad cijena akcija i uzlet obligacija jasno svjedoči o velikom nedostatku „živog” (real-nog) novca u finansijskom svijetu. Problem uvijek nastaje kada se finansijski obračun mora sprovesti realnim novcem, a ne akcijskim aktivama. Tada zazvoni tzv. margin call15 i počne prodaja akcija po drastično padajućim cijenama, uz stvaranje novih i ni-žih nivoa margin call. Kamatne stope počinju brzo da rastu, redukuje se ili čak prestaje kreditiranje banaka i preduzeća. Totalna rasprodaja nelikvidnih banaka se produžava. Sistemske greške su decenijama služile za kreditno bogaćenje jednih i naknadno ma-sovno siromašenje drugih. U stilu poznate teorije o dominaciji organizovane manjine nad neorganizovanom većinom. Privredna kretanja na globalnom nivou u 2008. i u prvom kvartalu 2009. ka-rakterišu oštri recesioni trendovi. Globalni ekonomski poremećaji, uzrokovani finan-sijskom krizom, prelili su se po domino sistemu na realni sektor i uslovili najviši pad privrednih aktivnosti u poslednjih nekoliko decenija. Poslednjih mjeseci je zabilježeno slabljene inteziteta krize. Krajem godine se očekivao blagi oporavak. Procjena IMF za 2009. je da će stopa privrednog rasta na globalnom nivou iznositi -1,3%, a za 2010. se procjenjuje blagi oporavak po stopi od 1,9%. Najrazvijene zemlje svijeta u 2009. bi po

15 REPO posao je kredit u kojem dužnik zalaže svoje akcije. Dužnik uzima novac a banci daje hartije od vri-jednosti. Ali, kada vrijednost založenih akcija pada, dužnik je u velikim problemima, jer dolazi do efekta margin call. Npr. u banci se nalazi zalog od 100€ USA$ u akcijama. Banka obično daje za to kredit na manji iznos, npr. 60€. Kada cijena akcija pada i smanji vrijednost zaloga za 10%, počinje dejstvo prvog margin call-a, jer je vrijednost zaloga opala na 90 USA€. Dalje smanjenje za 10% prouzrokuje drugo „zvonjenje“ margin call-a, itd. Ali kada se cijena paketa akcija duplo smanji, banka ga po pravilu odmah prodaje po bilo kojoj ci-jeni, a dužnik ostaje bez svojih akcija.


143

prognozi trebalo da ostvare negativnu stopu privrednog rasta od -3,8%, a zemlje u razvoju 1,6% (Regional Economic Outlook, IMF, April 2009). Kada je u postsocijalističkim tranzicijskim državama došlo do sudara razornih globalnih kriznih faktora s brojnim sistemskim i duboko ukorijenjenim deformacijama lokalnih privreda, koje su poslednjih godina bile prekrivene prividnim plaštom us-pješnosti, brzo se otkrila nepovoljna slika ekonomske stvarnosti. Godinama nagomi-lavani lokalni privredni problemi i disproporcije, kao rezultat nepravilne ekonomske politike i nepostojanja konzistentne razvojne strategije, razbuktali su se u prijeteće kri-zno žarište. Nosioci ekonomske politike u većini razmatranih država bili su zatečeni i nepripremljeni za spoljne udare krize, neki su vjerovali da će ih ona zaobići, dok su neki usred nezapamćene državne intervencije veličali neoliberalizam (na čijim su tala-sima možda i došli na vlast). I da nije bilo globalnih faktora krize, interni faktori su se reprodukovali. Oni su objektivno imali krizni karakter, koji je godinama skrivan pozi-tivnim dejstvom globalnih faktora – donacije iz inostranstva, strane direktne investi-cije i krediti (V. Drašković, Drašković, M. 2009b, s. 611). Savremena svjetska finansijska kriza se razlikuje od svih dosadašnjih, kako po svojoj dubini i obuhvatu (proširila se na cijeli svijet), tako i po svojim uzrocima, do-metima i posledicama. Impuls je počeo od naraslih problema na tržištu hipotekarnih kredita u SAD. Ali, u osnovi finansijske krize nalaze se fundamentalniji uzroci: mikro-ekonomski (razvoj novih finansijskih instrumenata), makroekonomski (gubitak likvid-nosti u privredi SAD, na koji je uticalo mnogo faktora, među kojima i politika niskih kamatnih stopa FRS), institucionalni (potcjenjivanje rizika od strane regulatora i rej-ting agencija, izostanak kontrole) i drugi.

1.1 Poročni krug savremene finansijske krize

„Istorija se pojavljuje pred nama kao niz kriza, između kojih postoje neki trgovi ravnotežnih perioda“.

F. Braudel

avremena svjetska finansijska kriza je samo karika (iako najveća) u lancu finansijskih kriza koje su se dogodile u svjetskoj privredi od 1990. do da-nas. Finansijske krize su učestale u poslednje tri decenije: svjetska duž-

nička kriza 1982-1983, slom američkog fondovskog tržišta 1987, japanska 1990, mek-sička 1994-5, pad USA$ 1995, azijska 1997-8, ruska 1998. i dr. Savremena kriza je fak-tički počela u proljeće 2007, kada su bankrotirali „New Century Financial” (vodeća ame-rička kompanija za davanje substandardnih kredita), hedž fond „Dillon Read United Bank

of Switzerland”, dva hedž fonda američke banke „Bear Stearns”, tri hedž fonda francuske

S


144

banke „BNP Paribas” i dr. Da li se zaista radilo o odvojenim, pojedinačnim fenomeni-ma, ili su oni uzročno-posledično povezani? Postoji li tu neka zakonomjernost? Diriguje li se finansijskim krizama iz nekog globalnog centra? Izvlači li neko korist u obliku ekstra profita iz tih kriza? Hipotetički se ne smije isključiti mogućnost posto-janja nekog zajedničkog imenitelja, koji je generisan u sistemu globalnih finansija i in-stitucija, a koji je na ovaj ili onaj način izazvao sve navedene krizne talase.

Važan dio kriznog mehanizma bili su ranija višegodišnja hiper-likvidnost i meka novčano-kreditna politika SAD. Oni su aktivirali formiranje tržišnih kreditnih mjehura (credit bubble) od precijenjenih aktiva, uglavnom na tržištu nekretnina, akcija i sirovina. Kreditna ekspanzija bez pokrića (posebno nekvalitetnih substandardnih ili drugoklasnih hipotekarnih kredita) je neizostavan i tipičan uzrok krize. Prosječne go-dišnje stope rasta bankarskog potrošačkog kreditiranja u periodu 2003-2007. iznosili su 5%, a obim odobrenih hipotekarnih kreditaje porastao sa 238 mlrd USA$ u prvom kvartalu 2000. na 1.199 mlrd USA$ u trećem kvartalu 2003. Brzi rast hipotekarnog tr-žišta u SAD stimulisan je niskim kamatnim stopama i ubrzanim rastom cijena nekret-nina, mjerenih preko Case-Shiller kompozitnog indeksa (slika br. 23). Sve do 1999. na-vedeni indeks je iznosio ispod podnošljivih 100 poena, a onda je počeo njegov nagli i ubrzani rast, koji je dostigao preko 200 poena u periodu 2005-2007. godine. Tada je već došlo do otrežnjenja i njegovog opadanja.

Slika br. 23 : S&P/Case-Shiller kompozitni indeks (januar odgovarajuće godine)

(http://en.wikipwdia.org ...)

Od 1999-2008. značajan dio stanovništva SAD je praktično živio na visokoj no-

zi, na bazi nekorektnog zaduživanja, bez štednje ili s malim procentom štednje (slika br. 24). U periodu 1963-1983. štednja stanovništva se kretala u intervalima od 8-12%, a onda je počeo njen konstantan pad do 7% 1987-1993, a zatim „sunobvrat“ do 2% 2001-2005, koji se i dalje nastavio do 2007.


145

Slika br. 24 : Raskorak između štednje stanovništva i čistog priliva kapitala u SAD 1963-2009 (stope rasta u %)

Izvori: Burreau of Economic Analysis – podaci za razne godine; Guidolin &LaJeunesse 2007, p. 492.

Mnogima je bio omogućen pristup visoko rizičnim kreditnim instrumentima,

kao npr. subprimarnih hipotekarnih kredita. Prema podacima „Bank for International Set-

tlements“ (BIS), u periodu od jula 2004. do jula 2007. tržište kreditnih derivata se po-većalo tri puta, a 1. jula 2007. je iznosilo cca 900 mlrd USA$. Posledično se u istom pe-riodu povećavao trgovinski deficit, koji se pokrivao rastom spoljnog zaduživanja. Jas-no je da ovi procesi nijesu mogli da beskonačno traju. Pohlepa je dovela do finansij-ske i ekonomske drame. Nastupio je bolni trenutak istine za globalnu privredu i pe-riod sumnje u efikasnost američkog finansijskog modela kapitalizma. Njegova reani-macija će biti teška, duga, skupa i neizvjesna. Kriza se kao korov sistemski proširila i na svjetsku privredu. Nepovjerenje u finansijski sistem je bio logičan bumerang, koji je produbio ionako velike probleme. Čak i najkrupnije finansijske institucije s rejtingom AAA su rapidno smanjile ili čak zatvorile kreditne linije (limite). Bankrotstva i drža-vna preuzimanja najvećih finansijskih institucija su dovela do znatnog paralisanja fi-nansijskog sistema SAD. Došlo je do kolapsa finansijskih tržišta. Globalizacija, diver-sifikacija i preraspodjela bankarskih rizika između raznih učesnika na finansijskom tr-žištu doprinijeli su mnogim nejasnoćama u pogledu lociranja realnog mjesta generisa-nja rizika.

Kada su se smanjili rizici na finansijskom tržištu, prenijeli su na relni sektor privrede. U razvijenim državama su rekordno opali agregatna tražnja, BDP i indus-trijska proizvodnja. Proradio je i najvažniji kanal širenja globalne krize – međunaro-dna trgovina, koja je pokazala snažno opadanje. Najviše su stradale države izvoznice sirovina i investicionih roba. Opšti gubici aktiva, nekretnina i kapitalizacije fondov-


146

skih tržišta upoređuju se sa svjetskim godišnjim BDP. Prema ocjeni Azijske banke za razvoj, oni premašuju 50 triliona USA$, od čega se 13 triliona USA$ odnosi na SAD, što odgovara njenom godišnjem BDP. Prema procjenama IMF, potencijalni gubici svjetskog finansijskog sistema premašuju četiri triliona USA$. „Financial Times“ je u av-gustu 2008. objavio da se, prema proračunu Međunarodnog instituta finansija, globalna ka-pitalizacija banaka smanjila na svega 1,6 triliona USA$.

Slika br. 25 : Scenario poročnog kruga finansijske krize (kreacija autora)

Smatra se da su vjerovatno ključnu ulogu u razvoju savremene finansijske

krize imali asimetrija informacija i mehanizam kreditne sekjuritizacije. Struktura pro-izvodnih finansijskih instrumenata je postala izuzetno složena i nejasna. Ona je one-mogućavala pravilnu ocjenu realne vrijednosti portfelja finansijskih kompanija. Kre-ditno tržište je paralisano, jer više nije moglo efikasno da funkcioniše sa platežno ne-sposobnim dužnicima. Razvoj situacije u finansijskoj sferi brzo je uticao na realni sek-tor privrede, pa je SAD ušla u recesiju, faktički u decembru 2007 (procjena NBER – Naci-

onalni biro ekonomskih istraživanja SAD). Finansijska kriza se iz SAD postepeno širila na či-tav svijet, po sistemu spojenih sudova. To je bio logičan, predvidiv i nezaustavljiv pro-ces. Enorman rast obima likvidnosti, forsiran po receptu „novac-dugovi“, stvarao je ogromne „kreditne balone“ i doveo do prve krize sekjuritizacije. Taj rast je narušio nekada relativno stabilne i upravljive uzročno-posledične veze između novčanih i rob-nih tokova (www.bcaresearch). Svjetski finansijski sistem je evoluirao od pojedinačnog bankarskog posredništva prema integrisanim tržišnim institutima i proizvodima, s unificiranim ponašanjem investitora. Njegova nestabilnost je rezultirala iz povećanih


147

rizika, njihovog potcjenjivanja i trgovanja njima. Emisija gigantskih obima novčane mase produžava se mnogo godina. Početkom 2007. likvidnost svjetskih finansijskih tržišta, koju je izračunala Bank of England (Gieve 2007) je bila veoma visoka (slika br. 26). Ubrzan je rast finansijskih aktiva, porastao je značajno obim otkupa dugova (leveraged buyouts), a raširile su se granice zaduženosti.

Slika br. 26 : Dinamika likvidnosti svjetskih finansijskih tržišta

Izvor: Gieve, prema: Smirnov 2008, s. 6.

Jedan od glavnih uzroka fenomena viška likvidnosti bila je politika „jeftinog” novca, koju su sprovodile centralne banke u razvijenim državama, prvenstveno u SAD. Ona je omogućena aktivnom integracijom Kine i drugih azijskih država u sistem međunarodnih ekonomskih odnosa. Njihovi troškovi proizvodnje su bili mnogo niži, što je uslovilo niske izvozne cijene. Stimulisan je rast dohodaka u državama izvozni-cama, pa je došlo do viška njihove štednje, koja je usmjeravana u finansijske sisteme razvijene države. Ta ogromna novčana masa nije bila pokrivena tokovima roba, re-sursa i drugih realnih aktiva. Ona je uslovila smanjenje kamatnih stopa i ogromno po-većanje vrijednosti finansijskih aktiva (sintezom sekjuritizacije aktiva i širenja tržišta finansijskih proizvodnih instrumenata), kao i privatne i državne zaduženosti.

Prema ocjeni „Indepedent Strategy” (2006) obim ukupne zaduženosti SAD je pri-bližno 52 puta nadmašio obim novčane mase. Savremeno tržište dugova se sastoji iz strukturiranih finansijskih proizvoda, koji uključuju hartije obezbijeđene aktivom (asset backed securities, ABS), od hartije obezbijeđenih hipotekom (mortgage backed secu-rities, MBS) do raznih oblika kolateralizovanih dužničkih obligacija (collaterized debt obligations, CDO). Po ocjeni „Bond Market Association”, tržište strukturiranih finansijskih proizvoda SAD je u 2005. premašilo 8 triliona USA$. „Indepedent Strategy” istražuje stru-


148

kturu „globalne likvidnosti”. Ona se mjeri emisijom svjetske novčane mase ili tzv. „spolj-nog novca” (global outside money), dok se globalna zaduženost mjeri obimom sekjuri-tizovanog duga (global securitized debt). Struktura globalne likvidnosti 2005. je bila veoma nepovoljna. „Spoljni novac” (novac povećane snage), koji emituju centralne banke, čini svega 1% globalne likvidnosti, iako upravo on formira njenu dinamiku kao najhomogenija komponenta likvidnosti. On je ekvivalentno odgovarao 9% svjetskog BDP. Na „široki novac” je otpadalo 10% globalne likvidnosti (ekvivalent 122% svjetskog BDP), a nešto veći je bio sekjuritizovani dug. Najveće učešće u globalnoj likvidnosti sa 78% imali su derivati (ekvivalent 964% svjetskog BDP).

Slika br. 27 : Obimi tržišta derivata 1998-2007. (u trilionima USDA$, bez robnih derivata)

Izvor: Burreau of Economic Analysis, razne godine Kao rezultat burnog rasta operacija s proizvodnim bankarskim instrumentima

(derivatima – slika br. 27), naglo su porasle aktive brokerskih i dilerskih kompanija. One se često pojavljuju kao značajan dio biznisa investicionih banaka i institucija. Ber-zanski derivati su sve do 2004. imali relativno malo učešće na tržištu derivata, koje se u periodu 2005-2007. povećalo na cca. 15% (tj. na 100 triliona USA$). U periodu od 1998-2007. neberzanski derivati su povećali svoje učešće na tržištu sa cca 80 na cca 600 trilona USA$ (7,5 puta).

Karakteristično je da je u periodu 1988-2008. dinamika njihovih aktiva (bro-kerskih kompanija) značajno nadmašivala tempo rasta aktiva komercijalnih banaka, koje su u stvari stagnirale oko nultog nivoa (slika br. 28). Čak i u tom periodu, deceniju dužem od razmatranog na slici br. 27, zabilježen je identičan rast derivatnih aktiva od cca 7,5 puta.


149

Slika br. 28: Prirast odnosa aktiva komercijalnih banaka i brokerskih kompanija prema aktivama domaćinstava 1988-2008. (u %, 1988=100) - Izvor: Eršov 2009, s. 7.

Do sada nepoznate i nezamislive intervencije centralnih banaka i vlada najraz-

vijenijih država nijesu uspjeli da ohrabre investitore. Državna podrška finansijskom sektoru u SAD, za početak, koštala je budžet oko 700 mlrd USA$. Razmjere početne državne pomoći u Evropi su u V. Britaniji 500 mlrd funti sterlinga, u Španiji 100 mlrd €, u Portugaliji 20 mlrd €, u Francuskoj 360 mlrd €, u Norveškoj 55,4 mlrd €, u Nje-mačkoj 500 mlrd €, u Austriji 85 mlrd €, dok za Italiju podaci nijesu objavljeni („Vedo-

mosti” N0 194 /2216/, s. B01). Novac je uložen u državni otkup loših bankarskih aktiva. Zašto se investitori plaše? Odgovor je složen i višeznačan, čak nejasan u mno-

gim važnim detaljima. Izvjesno je samo to da svijetom kruži strah od budućih doga-đaja, koji održava nepovjerenje kod investitora u sigurnost finansijskog sistema. Stalni pratilac nepovjerenja je redukcija tržišnih očekivanja. Investitori su, očigledno, naučili lekciju da hiper-aktivnost finansijskog tržišta, posebno u dijelu sekjuritizacije, može dovesti do njegovog kraha. Da bi se povratilo povjerenje u globalni finansijski sistem i isti stabilizovao, potrebni su veliki napori, dug rok i kvalitetnija institucionalizacija re-gulativnih i kontrolnih mehanizama (koji uključuju pravovremenu i bolju informi-sanost). Krizni proces će se vjerovatno razvijati, sve dotle dok se ne plati za fiktivne finansijske piramide i odgovarajuću nepokrivenu potrošnju. Može se postaviti pitanje krivice onih koji su trebali (i morali) da kontrolišu razmatran proces. Očigledno je da su, pored ostalog, zakazali instituti državne i korporativne kontrole, projektna pro-cjena rizika i identifikacija njihovih generatora.

Globalna finansijska i ekonomska kriza je nagovještavana. Prvo, prethodno su se dogodile mnoge ozbiljne krize, koje su nagovještavale daleko veću i razorniju krizu, što proizilazi iz globalne povezanosti biznisa. Drugo, postojali su statistički podaci o padu ekonomskih pokazatelja u mnogim svjetskim privredama, siromašenju, nagomi-


150

lavanju dugova, katastrofalnoj tranziciji postsocijalističkih država i dr. Treće, mnogi su upozoravali da je vladajući neoliberalni koncept vođenja ekonomske politike i neop-ravdanog enormnog bogaćenja neodrživ, da su finansijska tržišta veoma labilna (N. Chomsky, A. Kobjakov, M. Hazin, S. Rič, J. Stiglitz, J. Gray, G. Soros, M. Rabin, D. Harvey i dr.).

Vrhunac krize liberalnog kapitalizma bila je Velika svjetska ekonomska kriza (kriza hiperprodukcije), koja je počela krahom njujorške berze 24.10.1929. Vrhunac savremene globalne svjetske ekonomske krize nije moguće odrediti, jer on zavisi od definisanja datuma nepovratnog raskida s neoliberalnom dogmom, koja se pokazala društveno neosjetljivom, elitističkom, destruktivnom, ekonomski neefikasnom. Kako sada stvari stoje, još nije došlo do opšteg konsenzusa po tom pitanju, jer se ne radi o socijalističkom javnom dobru, koje se preko koljena i preko noći može urušiti, nego o kapitalističkoj javnoj strategiji bogaćenja, koje se niko neće tek tako odreći sve dok se ne pronađe odgovarajući supstitut.

Globalna finansijska kriza je Pirova pobjeda spekulativnog nad preduzetnič-kim menadžmentom, asimetričnih informacija nad rizik menadžmentom i rejting agencijama, netransparentnog i virtualnog finansijskog sektora nad poreskim obvez-nicima, neoliberalnog monizma nad institucionalnim sinergizmom, kazino ekonomije nad realnom ekonomijom, tržišnog nereda nad državnim nemarom (selektivnim od-sustvom regulacije), stvaranja rizika nad upravljanja njime. Kad nestanu svi oblici in-stitucionalne kontrole, nastaju panika, haos i kriza.

1.2 Efekti Ponci igre zasnovane na piramidnoj šemi

ad su SAD i još 62 zemlje izdale 1906. međunarodni povratni kupon (IRC, international reply coupon), „sveopšti i opskurni finansijski instrument“, vjerovatno nijesu ni slutile kakav će efekat proizvesti. Kupovanje više

kupona u zemljama sa slabim valutama, njihovo konvertovanje u poštanske marke i unovčavanje u SAD ili drugim zemljama sa snažnim valutama bilo je dovoljan podsti-caj za sticanje bogatstva. C. Ponzi je ubijedio ljude da mu dopuste da on investira nji-hov novac, ali on nikada nije izvršio bilo kakvu realnu investiciju. Time nije ni imao bilo kakav realni novac kojim bi isplatio ranije ulaske u njegov sistem. Osnovna ideja vezana za poštanski povratni kupon je da omogući pošiljaocu da kupi marke u stranoj valuti za povratnu poštansku pošiljku, umjesto zahtjeva da primalac plati za njih. Na primjer, advokat bi poslao dokument u Englesku na čitanje uključujući kupon kojim bi se platile engleske marke, čime bi se omogućilo da ga primalac pošalje nazad. Budući da se devizni kurs za kupone nije mijenjao, tj. bio je originalno fiksiran tokom među-narodne poštanske unije 1907, takav kupon bi se mogao kupiti po originalnom kursu i zamijeniti za marke po tekućem deviznom kursu.

K


151

Poštanski kupon kupljen u Evropi za oko jedan cent s američkim sredstvima mogao bi biti unovčen za oko 6 američkih marki od jednog centa. Prvi korak je bio konvertovanje američkog novca u valutu s povoljnim deviznim kursom. Ova sreds-tva bi Poncijevi strani agenti potom koristili za kupovinu poštanskih kupona u zem-ljama sa slabim ekonomijama. Kuponi marke bi potom bili zamijenjeni za povoljnu stranu valutu i konačno pretvoreni u američka sredstva. Neto profit od ovih transak-cija navodno je bio 400%, nakon troškova i deviznih kurseva. U pitanju je bila arbit-raža: kupovanje jeftinije i prodaja skuplje, što nije bilo nelegalno. Ponci je nudio ula-gačima 50% prinosa na njihov novac na 45 dana, tj. udvostručavanje na 90 dana. Kako su svakog dana depoziti rasli u iznosima desetina hiljada dolara, jedan dio je izdvojio za kupovinu dva preduzeća. Ideja, svakako neizvodljiva, je bila i da se kupe američki ratni brodovi za 300 miliona dolara i pretvore u plovni prodajni centar (shopping mall).

Sve dok je novac priticao, Ponci je bio van konačnog kolapsa. Njegova kompanija je prikupila 9,6 miliona od najmanje 20.000 investitora, ili možda čak 40.000, uz obavezu da vrati gotovo 15 miliona dolara. Jednostavna finansijska analiza pokazala bi da on nije stvarao novac, već ga rapidno gubio.

Poncijeva „smicalica“ biće prihvaćena 20-tak godina kasnije kao zvanična po-litika vlade SAD. F. Roosevelt je 1935. kreirao Socijalno osiguranje (Social Security), koje je M. Friedman nazvao Ponci igrom. Po P. Samuelsonu, entuzijasti New Deal-a, rastuća na-cija je najveća Ponci igra ikad smišljena, mada je demografska budućnost pokazala da je, u stvari, u pitanju samo najduža i neprekinuta Ponci šema. Kao i C. Ponci, Socija-lno osiguranje u SAD na kraju neće moći dovoljno brzo da regrutuje nove kontribu-tore kako bi se isplatili benefiti koje je vlada obećala. Ovaj aspekt Ponci igre, u kojoj svaka generacija uzima više nego što uloži, bliži se kraju zbog demografskih prom-jena. Analize Krugmana predstavljaju korisno štivo za Ponci šemu i njenu implemen-taciju u SAD. Ponci je igrao staru igru „pljačkanja Petra da bi platio Pavlu“. Za kompletnu računicu bilo mu je potrebno manje od 5 minuta, ali uz siguran zaključak. Ponci igra je proizvela Ponci brend, mada zakratko u konkretnom slučaju. Nije bilo dovoljno kupo-na u svijetu za osobu koja želi da zaradi milion dolara, mnogo manje za više miliona. Čarlsu, koji je od perača posuđa i konobara izrastao u „finansijsku legendu“, bilo je pot-rebno dodatnih pet minuta da shvati krajnji ishod. Kraj Ponci igre je neizbježno ban-krotstvo i veliki gubici za investitore ukoliko se igra ranije ne zaustavi. Pri tome, može posebno da zabrine politički uticaj „panike“ finansijskih investitora.

Investitori su svuda uključeni u sve oblike finansijskih špekulacija, ili preciz-nije manipulacija. Rast cijena nafte OPEC 70-ih doveo je do globalnih nagomilavanja (akumulacija) koja su bila iskorišćena (reciklirana) u vidu zajmova zemljama Trećeg svijeta. I. Wallerstein (1998) ukazuje da su ovi zajmovi na kraju iscrpili (osiromašili) zaj-motražioce, ali su takođe održali globalno dohodak u „centralnoj zoni“. Ova prevara (prva igra) bila je nastavljena drugom Ponci igrom koja je predstavljala kombinaciju zaduživanja vlade SAD tokom 80-ih („militarni kejnzijanizam Reagana“) i privatnih kapita-


152

lista (junk obveznice), sve dok igra nije prestala tzv. krizom deficita SAD. Treća Ponci igra tokom 90-ih zasnivala se na prilivima globalnog kapitala preko „kratkoročnih za-duživanja“ u istočnoj i jugoistočnoj Aziji

Zdušno podržan od vlade SAD, MMF je pružio „rješenje“ za dužničku krizu s početka 80-ih. Preporuka je da vlade u krizi praktikuju kombinaciju „fiskalne ozbilj-nosti“ i otvaranja tržišta na najširem planu za investitore. H. Kissinger je svojevremeno izrazio zabrinutost da ovakve preporuke MMF-a, koje dovode do potpunog onesposo-bljavanja domaćeg bankarskog sistema u zemljama koje nemaju „društvenu sigurnosnu mrežu“, predstavljaju katastrofu prouzrokujući ono što je u suštini „politička“ kriza, a što potencijalno ima vrlo negativan uticaj na poziciju SAD u svjetskom sistemu.

Prevara Parmalata, osme najveće industrijske grupe u Italiji, ima mnogo slično-sti, ali i razlika sa Ponci igrom. Poncijeva šema je funkcionisala iz centralne službe koja se sastojala od dvije prostorije, sa 12 službenika. Parmalat je multinacionalna multimi-lijarderska kompanija koja je listirana na Berzi u Milanu, sa preko 250 kompanija ši-rom svijeta i 36.000 zaposlenih. Prevara Poncija je trajala 9 mjeseci prije nego što je ot-krivena, a Parmalata više od 10 godina, što je posebno čudno iz razloga postojanja korporativnog upravljanja, izvještavanja, regulativa, revizija itd. Šema Poncija je bila visoko rizična, finansijska, bez pozadine u aktivi. Parmalat je funkcionisala u tradicio-nalnom sektoru proizvodnje i prodaje realnih roba, sa niskim rizikom. Izgleda da je ovaj slučaj značio veći gubitak za američke nego za italijanske investitore, odnosno da je ovo bila više američka i međunarodna afera. Većina od 85.000 vlasnika bili su iz SAD, a 80% obveznica plasirale su međunarodne banke. Obrazlažući aferu Parmalat, Tabasso je sugerisao da je izbjegnuto 9 nivoa kontrole: administratore, interne i ekste-rne revizore, berzanske regulatore i berzu, banke, Banku Italije, finansijske analitičare i rejting kompanije. Primarni revizor je bio Deloitte, a najveći propust je bio upravo kod spoljnog revizora. „Problem“ je bio i u koordinaciji i kontroli između Deloitte-a i drugog revizora – Grant Thorton-a. Paradoks je u jednom periodu bio u visokoj likvid-nosti u prisustvu velikog duga.

Neke banke, najaktivnije u plasmanu obveznica, imale su bliske i stalne odno-se s menadžmentom. Takođe, pomagale su sprovođenje složenog pozajmljivanja me-đu kompanijama (back-to-back financing) na Kajmanskim ostrvima. Postoji dokaz da su banke bile upoznate sa slučajem, uz previsoko zaračunavanje provizija i „nametanje ne-kih neobičnih stavki u ugovorima koje na prvi pogled nijesu imale smisla, ili zaračunavanje penala kom-paniji“. Problem kod banaka je, prema Tabbaso-u, bio u velikom konfliktu interesa iz-među „investicione i komercijalne ruke univerzalne banke“. Investiciona ruka je emitovala ob-veznice, a komercijalna ih prodavala i potom prikupljala prihode. Dvije strukture su formalno odvojene, ali se postavlja pitanje ko imenuje menadžere i ko odlučuje o bu-džetu ako ne holding kompanija. J. Hough (2001) je analizirao debakl Ponci igre na pri-mjeru Rusije tokom 90-ih, u kojoj je konačni kolaps ubrzan azijskom monetarnom kri-zom i padom cijena nafte. Prije toga, Rusija se 1997. počela suočavati s finansijskom


153

krizom kao rezultat njenog „raskalašnog zaduživanja“. Obveznice su bile Ponci šema di-zajnirana za plaćanje kamate na stari dug. Rusija tada nije imala „bazu održivog prihoda“, prikupljanje poreza bilo je blizu kolapsa, a ruski opštinski dug izgleda da nije bio do-voljno kolateralizovan. Prisutna je bila zapadna žurba za kupovinom ruskih državnih i nedržavnih obveznica, uz izraženu očiglednu sumnju koja se odnosila na solvent-nost same vlade.

Uprkos rastu cijena nafte sa pomacima u prihodima energetskog sektora i rasta bruto domaćeg proizvoda, objavljeni rast industrijske proizvodnje bio je nizak, i ruska ekonomija je u proljeće 1999. patila od starih boljki. Realne promjene u jesen 1998. značile su kraj očekivanja inostranih zajmova ili investicija. Debate oko pomoći MMF-a bile su usmjerene na zajmove koji nikad nisu napustili Washington, već su bili iskorišćeni da se izvrši rol-over starih zajmova MMF-a. Skandal oko ruskog toka novca preko američkih banaka ugrozio je čak i ovu pomoć. Nešto ranije (1994), ruski „finan-sijer“ Mavrody je osnovao preduzeće MMM i otpočeo s prodajom akcija. Obećavao je stopu povraćaja od najmanje 3000% godišnje. Cijena akcija je rasla, broj akcionara se povećao na 10 miliona, uz nastanak mjehura akcija. Preduzeće se nije bavilo proizvod-njom, nije raspolagalo imovinom. Standardna piramidna šema je značila plaćanje obe-ćanih isplata korišćenjem sredstava od prodaje novih akcija. Šema je uspijevala zahva-ljujući povećanju akcionara i iznosa koji se raspoređivao postojećim akcionarima. U uslovima duboke recesije ekonomije, ovakva šema je bila privlačna za Ruse. Piramida je srušena, Mavrody je insistirao da vlada isplati akcionare, što se nije desilo16.

Ponci šema funkcioniše kada je priliv novca veći od isplata novca (kamata). U suprotnom, dakle, debakl je neizbježan. U svijetu panike, kakav je sve češće na sceni, kada panika počne svaki investitor racionalno želi da pobjegne prije drugih. Izlazak iz šeme sa visokim kamatnim primanjima po principu „prvi ulazak, prvi izlazak“, rezer-visan je samo za one sa dobrim osjećajem napuštanja igre ili, češće, bolje informisane. Izgleda da je u savremenim bankarskim uslovima Ponci šema predstavljala kvalitetan mehanizam za sticanje enormne koristi iako je krajnji rezultat kolaps jedne ili više banaka i drugih finansijskih institucija.

1.3 Bankarski krah - propast Berings banke

z slučaj BCCI, Berings predstavlja najekstremniji primjer propasti bankarskog giganta u svjetskoj istoriji bankarstva. Nedostatkom ade-kvatnog kontrolnog sistema za nadgledanje i upravljanje aktivnosti-

16 Akcionari su bili ponajmanje ljuti na finansijera. Mavrody se, kao „branilac“ oštećenih akcionara, kan-didovao za parlament i pobijedio.

U


154

ma trgovanja konačno je dokrajčen Berings. Kreditna kriza koju je prouzrokovao „opa-sni finansijski kockar“ banke N. Lison, berzanski trgovac i generalni menadžer (na par-ketu) u Singapuru, dovela je do gubitaka većih od 1,39 milijardi dolara na fjučers ugo-vorima u Nikkei 225, japanskim državnim obveznicama i eurojenu, kao i na opcijama u Nikkei 225. Berings je predstavljala ponos britanske bankarske industrije. Ova naj-starija investiciona (merchant) banka u V. Britaniji, osnovana 1762, bila je bankar Kra-ljice, finansirala je rat Napoleona i kupila od njega Luizijanu (za manje od 9 miliona do-lara). U londonskom Sitiju prepoznavala se pogotovo po merdžerima i akvizicijama i po snazi na mladim tržištima. Istovremeno, najbolji je primjer kako kombinacija pre-vare, tržišnog rizika i neadekvatna interna kontrola mogu dovesti do sloma. Problemi su počeli u januaru 1994, kada je Lison kupio prodajne (put) opcije (prenoseći pravo na kupovinu) i, simultano, prodao kupovne (call) opcije (prenoseći pravo na prodaju) na Nikkei 225 indeks. Prodato je 40.000 ugovora. Trgovina bi bila profitabilna da se ja-pansko tržište pokazalo manje nestabilnim nego što je predviđeno cijenama opcije. Međutim, Kobe je zadesio devastirajući zemljotres 17. januara, a Nikkei je blago pao. To je bilo razdoblje 30-mjesečne recesije ekonomije Japana. Da bi se ostvario profit, bilo je potrebno da Nikkei ostane u rangu od 18 500 do 19 500. U pokušaju da podupre Nikkei, Lison je kupio Nikkei fjučerse u enormnom obimu, ali je 23. januara indeks iz-gubio 1000 poena, padajući do ispod 17800. Lison je nastavio da kupuje fjučerse, nada-jući se da bi mogao da utiče na tržište, imajući u vidu da će bonusi biti fiksni 24. feb-ruara. Rezultat ovakve strategije trgovanja bio je gubitak Beringsa od 827 miliona fun-ti, što je bilo više od cjelokupnog kapitala i rezervi banke.

Berings u Londonu je smatrao da je Lison ostvarivao profite od arbitraže, ma-da su se gubici akumulirali na računu 88888. Lison je tražio i dobijao dodatne fondove da bi nastavio svoje trgovačke aktivnosti. Centrala u Londonu je transferisala ogrom-ne iznose sredstava u Singapur, pod utiskom da će biti iskorišćeni za poslove klijena-ta, a koja su se u stvari koristila za obezbjeđenje (margine) – da pokriju pozicije opcija Lisona. Samo u prva dva mjeseca 1995, Berings Fjučersu u Singapuru usmjereno je 569 miliona funti. Račun je korišćen i kada je Lison zauzimao dugu poziciju na indeks Ni-kkei 225. Kumulirani gubici na računu iznosili su 384 miliona funti. Lison je počeo s neovlašćenim trgovanjem još 1992. i gubio novac iz dana u dan. Samo 1994. je izgubio 296 miliona dolara, a prikazao dobit od 46 miliona dolara. Detalji s računa 88888 nije-su prenošeni u London, a račun je korišćen za unakrsnu trgovinu sa drugim računima Beringsa i da prikaže pogrešne dobiti na ovim računima. Za četiri dana u januaru 1996. Lison je izgubio oko 47 miliona dolara, a prikazao profit Londonu od 55 miliona dolara, unakrsnim trgovanjem između računa 88888 i Beringsovog računa 92000. Time je Lison mogao da prikaže pozitivnu pozicionu izloženost, dok je u stvarnosti imao velike duge i kratke pozicije. Njegove pozicije na tržištima opcija bile su nezaštićene, kako bi se maksimizirale njegove potencijalne dobiti. Zvanična politika trgovanja Li-sona bila je zauzimanje kratke pozicije na Nikkei 225 fjučerse na SIMEX-u (Singapur)


155

da bi se zaštitile duge pozicije Beringsa na Osaka tržištu. Ipak, zauzeo je dugu poziciju na Nikkei 225 fjučerse, nije štitio ove pozicije, i izložio Berings značajnom riziku. Tre-zor Beringsa nikada nije vršio reviziju računa 88888, koji je uredno opisivao stvarne profite i gubitke Lisona i na kojem su knjiženi veliki iznosi transakcija. Ovaj račun je bila sat bomba koja je eksplodirala u februaru 1995. i srušila Berings. U slučaju ove banke, regulatorni i supervizorski okvir i okvir kontrole korporacije u potpunosti su izostali. Ključni problemi odnose se na loše menadžere koji nisu preuzeli odgovornost za uspostavljanje sistema i postupaka koji bi spriječili bankrot Beringsa.

Sindikat komercijalnih i investicionih banaka bio je spreman da rekapitalizuje Berings (procijenjena cijena je bila 700 miliona funti), ali niko nije mogao prihvatiti fik-snu proviziju u zamjenu za zatvaranje trgovačkih pozicija. Centralna banka Engleske je objavljivala da je spremna da obezbijedi likvidnost tržištima ukoliko je to potrebno, ali je odbila da koristi javna sredstva da bi spasila Berings. U stvari, bila je isključivo odgovorna za superviziju cjelokupnog Beringsa, iako su „Vlasti za hartije od vrijednosti i

fjučerse“ (SFA) imale mnogo više iskustva u nadgledanju aktivnosti sa hartijama od vri-jednosti. Izlaganje riziku ove banke u Latinskoj Americi gotovo da je dovelo do njenog urušavanja 1890, ali je zato izlaganje riziku na Dalekom Istoku stotinak godina kas-nije prouzrokovalo slom Beringsa.

Slučaj Berings skrenuo je dodatnu pažnju na tržišni, kreditni, operativni i sis-temski rizik, rizik od nesreće, kao i na informacioni i rizik izvještavanja, koji je esenci-jalan kod vrednovanja i upravljanja rizikom u bankarstvu. Nedostavljanje računa tre-zoru i službi za kontrolu rizika u Londonu bila je greška koja je u krajnjem imala ka-tastrofične posledice za akcionare i nosioce obveznica Beringsa. U subotu, 26. februa-ra 1995, Berings je obustavio trgovanje i uključen je u proceduru administracije u skla-du sa Zakonom o nesolventnosti, kojom se pokušava spasiti posao umjesto likvidaci-je. Holandski koncern bankarstva i osiguranja ING banka je 6. marta kupio poslove bankarstva, hartija od vrijednosti i upravljanja aktivom Beringsa, i to za jednu funtu, odnosno preuzeo odgovornost za postojeće pasive procijenjene na 860 miliona funti.

1.4 Subprimarni bankarski preludijum finansijske krize

skustva iz prethodne decenije pokazuju da su se poteškoće kod većine po-jedinačnih banaka često ispoljavale kao kreditni problemi, a katkad i kao operativni rizik. Tržišni rizik je rijetko bio ozbiljniji problem. U većini slu-

čajeva značajne su bile slabosti upravljanja i kontrole. U periodu od 1980-2000, banke koje su se našle u problemima bile su više izložene špekulativnim zajmovima za ne-kretnine, polazeći od njihove velike profitabilnosti i privlačnosti za rast banke. Aktive u vidu nekretnina bile su u priličnoj mjeri nepouzdane u uslovima slabog ekonom-

I


156

skog okruženja. Teže posledice za pojedine banke u SAD u ranijem periodu izgleda da nisu bile dovoljna lekcija. Iste „greške“ su se ponavljale i u prethodne dvije decenije. Bank of New England je početkom 80-ih bila jedna od najvećih banaka u SAD na Sred-njem istoku, sa aktivom od preko 32 milijarde dolara i oko 480 ogranaka. Primjenjivala je u regionu agresivnu strategiju kreditora nekretnina. Kolaps koji je krajem 80-ih usli-jedio kod vrijednosti nekretnina odrazio se i na banku u vidu ne-performansnih zaj-mova, odnosno brzog pogoršanja zajmovnog kvaliteta. Krajem 1990. ne-performansni zajmovi činili su 20% ukupnih zajmova (3,2 milijarde $). Gubici su bili enormni i ban-ka je postala nesolventna. Uslijedilo je masovno povlačenje sredstava (1 milijarda ned-jeljno), uglavnom sa ATM-a. Slom ove banke uticao je na dalje proširenje regulatornog sistema donošenjem Dopunjenog Zakona o FDIC, federalnoj agenciji koja daje ograni-čene garancije (osiguranje) za sredstva deponovana u bankama članicama.

Neuspjesi banaka i štedionica su bili svedeni na najmanju mjeru do sredine 90-ih usljed djelovanja dva faktora: značajnog smanjenja kamatnih stopa i regulator-nim promjenama (FDICIA i FIRREA). Ipak, ove institucije su se potom suočile sa problemima uključivanjem u subprimarno potrošačko kreditiranje. Uz ista pravila koja se odnose na kapital, subprimarno kreditiranje je poprimilo visoko rizičan profil i znatno povećan leveridž. BestBank je bila prva subprimarna institucija koja je propala (krajem 80-ih). Banka je bila specijalizovana u izdavanju kreditnih karti za subprima-rne zajmotražioce koji su bili spremni da se pridruže putničkom klubu. Prevara je imala osnovu u ogromnim zakašnjenjima u portfoliju. Banka je zatvorena, a osigurani depoziti su prenešeni na lokalnu instituciju. Troškovi FDIC su iznosili 222 miliona do-lara, što je značilo 95% aktive.

Uslijedilo je još nekoliko primjera propasti subprimarnih banaka krajem 90-ih, detaljnije analiziranih u publikaciji BIS (BCBS, 2004). U jednom slučaju (Keystone) bila je otkrivena prevara – stotine miliona zajmova koji nisu postojali ili nisu posjedovani, koja je koštala 780 miliona dolara. U slučaju Pacific Thrift and Loan originalno su odobre-ni subprimarni zajmovi, zatim sekjuritizovani i prodati, uz zadržavanje rezidualne ka-mate. Prevare navodno nije bilo, a gubici su iznosili 33% aktive. Uopšte, pozajmljeni iznosi su pri subprimarnom pozajmljivanju uglavnom prodati kroz sekjuritizaciju. Propasti subprimarnih banaka dešavale su se nakon Bazela I, kojim se naglašavala adekvatnost kapitala, a kulminirale nakon Bazela II, koji stavlja poseban naglasak na rizike. Bazel II je promovisao dobitnike i gubitnike, ne najpreciznije, a Bazel III će mo-rati da promoviše novu strategiju (strukturu) do nove bankarske krize.

Banke u SAD kao cjelina su od 2000. postajale više izložene rezidencijalnim nekretninama. To se odražavalo u povećanju holdinga zajmova za nekretnine i hartija i iznosa raspoloživih kreditnih linija za stambene objekte (uz obezbjeđenje u imovini) kao procenat ukupne bankarske aktive. Bankarski kapital se povećao pa je povećano izlaganje rezidencijalnim nekretninama bio manji problem nego što bi inače bio. Dio zajmova za rezidencijalne nekretnine i hartija u posjedu banaka garantovala su treća


157

lica. Mnoge banke su kupovale samo visoko rangirane hartije koje su imale mali kreditni rizik. Prema analizama, američke banke su bez obzira na izloženost kao cje-lina bile znatno manje osjetljive na pad cijena nekretnina u poređenju sa bankama koje su bile locirane u državama SAD sa visokim padom cijena krajem 80-ih i početkom 90-ih. Finansijske institucije koje su bankrotirale u 2008. ili bi bankrotirale bez pomoći dr-žave, zapale su u teškoće zbog nedostatka akcijskog kapitala, isplaćujući akcionarima prilične iznose od obilnih zarada. Svoje operacije su pretjerano leveridžovale dužni-čkim kapitalom. Kao što je slučaj i sada, finansijska kriza se mora pojaviti ukoliko se ne preduzmu mjere za povećanje minimalnih zahtjeva za kapitalom bankama i dru-gim finansijskim institucijama. Investicione banke su poznate po pristupu minimali-stičkog akcijskog kapitala. Dok je običnim bankama potreban racio kapital/aktiva od najmanje 7%, investicione banke tipično operacionišu sa raciom od samo 4%. Nedos-tatak kapitala je uglavnom rezultirao iz koncepta „ograničene odgovornosti“ (limited

liability) kojim se daje podsticaj za prekomjerno zaduživanje. Usled nedostatka akcijskog kapitala, akcionari („neskloni riziku“) unajmljuju

„kockare“ da upravljaju njihovim kompanijama sa ograničenom odgovornošću. Me-nadžeri odabiraju prilično rizične operacije znajući da akcionari ne bi simetrično par-ticipirali u rizicima. Dok bi se rastući rizici preobratili u dividende, opadajući bi bili limitirani do iznosa investiranog akcijskog kapitala. Potraživanja od lične imovine ak-cionara bila bi blokirana ograničenjem odgovornosti (ograničene). Na kraju, kreditori banke ili vlade snosili bi bilo koji gubitak. Prema pojedinim autorima (Sinn 2008), za-jednička interakcija između podsticaja da se minimizira akcijski kapital i onog za koc-kanjem, kako bi se iskoristio rastući rizik, proizvela je krizu. Na američku krizu je uti-calo i to da su kućevlasnici uživali ograničenu odgovornost sličnu onoj kod kompani-ja. Kockanje sa tzv. „Main street“ uzrok je subprimarne krize.

2. BANKARSKA KRIZA – MAGNITUDA I IMPLIKACIJE

oslednje decenije su, osim po značajnom napretku u sektoru finansija, karakteristične i po učestalijim finansijskim krizama – bankarskim, va-lutnim, krizama platnog bilansa ili zaduženosti. Bankarske poteškoće

ili krize u velikom broju zemalja stvarale su mnogo ozbilljnije negativne posledice os-tatku ekonomije ili monetarnoj politici nego krize drugih tipova finansijskih ili nefi-nansijskih firmi. Trenutna finansijska-bankarska kriza je impozantnija u odnosu na one iz 90-ih i 80-ih, a ove učestalije i veće u odnosu na krize u 70-im itd. U mnogim re-gionima gotovo svaka zemlja doživjela je makar jednu ozbiljnu bankarsku poteškoću. U praktično svim slučajevima bankarske krize su kao rezultat imale velike gubitke imovine i prekide ponude kredita za investiranje i trgovanje. Rješavanje krize obično

P


158

je uključivalo velike rashode državnih sredstava. Povremene finansijske liberalizacije su donekle povećavale mogućnost rizika, mada najnoviji debakli u bankarskim siste-mima sugerišu da je problem (uzrok) krize i panike mnogo dublji. Ukoliko se pogorša okruženje, kriza se može pojaviti veoma brzo. Opstanak banaka, pogotovo mega ba-naka iza kojih se nerijetko provlače i društveni (nacionalni), usko politički ili lobistički interesi, nezaobilazno je nametao svakodnevno izlaganje riziku ulaženjem i u visoko špekulativne aktivnosti obuhvatajući i zasebne segmente poput industrije hedž fondo-va. Posmatran kao širok spektar izlaganjima, rizik je konstanta i ne može se izbjeći. Operacionisanje znači i mogućnost greške koja može biti korigovana relativno lako ili, pak, imati katastrofične posledice.

Istorija bankarskih kriza je prilično duga. Velika depresija u 30-im bila je po-goršana bankarskim krizama u SAD i drugdje. Poslednjih decenija veliki broj zemalja zadesile su finansijske nevolje različitih stepena ozbiljnosti (oštrine), a u nekim od njih neprilike su se ponavljale. Tokom prethodne dvije decenije ozbiljni problemi finansij-skog sektora zadesili su mnoge zemlje. Prema analizi Lindgren, Garcia, Saal (1996), u pe-riodu 1980-96. barem 2/3 zemalja članica MMF-a iskusilo je značajne probleme bankar-skog sektora. U mnogim regionima gotovo svaka zemlja doživjela je makar jednu oz-biljnu bankarsku poteškoću. Tokom 80-ih i 90-ih, bankarske krize bile su znatno učes-talije i veće nego u prethodnim decenijama. U skoro svim zemljama u tranziciji, koje su transformisale svoje ekonomije od komandnog sistema ka sistemu koji je „tržišno zasnovan“, vodeće banke pretrpjele su velike gubitke, što je bilo rezultat visoke i fluk-tuirajuće inflacije i gubitka klijenata tradicionalnih preduzeća. Finansijski problemi bi-li su posebno izraženi u nerazvijenim (mladim) tržištima – ekonomijama u razvoju. Problemi bankarskog sistema koji su otpočeli sredinom 90-ih u nekim azijskim zem-ljama (Indonezija, Koreja, Tajland) proizveli su očiglednu mogućnost regionalnog šire-nja. Tokom 80-ih i u prvoj polovini 90-ih bankarske krize pojavile su se i u Latinskoj Americi (Čile i Kolumbija, odnosno Meksiko i Venecuela). Od razvijenih zemalja u SAD, Nordijskim zemljama i Japanu.

Bankarske poteškoće ili krize u zemljama u razvoju stvarale su mnogo ozbilj-nije negativne posledice (eksternalosti) ostatku ekonomije nego krize drugih tipova finan-sijskih i ne-finansijskih firmi17. Slabija raspoloživost i veća cijena kredita banke mogla je da potkopa realnu ekonomiju. Iako, generalno, pad ekonomske aktivnosti nastupa prije pojavljivanja bankarske krize, čime je teško izolovati nezavisni efekat krize na output tokom i nakon događaja, postignut je širok konsenzus da će bankarska kriza vjerovatno pojačati pad. Posledično, štednja neće ići ka svojoj najproduktivnijoj upot-

17 Npr., korišćenje javnog novca za rekapitalizaciju nesolventnih banaka ozbiljno je predstavljalo smetnju kontroli budžetskog deficita. Čak i ako se javna potrošnja za spašavanje banaka posmatrala kao (domaći) transfer, a ne realni ekonomski trošak, vlasti su se usmjeravale ka manje povoljnom načinu finansiranja deficita (tj. inflacioni porez).


159

rebi. Ozbiljne posledice javljale su se i za monetarnu politiku. Iskrivljavao se normalan odnos između monetarnih instrumenata i intermedijarnih i krajnjih ciljeva monetarne politike. Ugrožavalo se ukupno stanje monetarne politike, pri čemu su mjere mone-tarne politike kojima se limitira rast kamatnih stopa i kupuje vrijeme za oporavak ba-naka mogle da dovedu do značajnog pada međunarodnih rezervi, a da se valutna kri-za proširi na dužničku krizu. Bankarske krize su često bile vodeći indikator platno-bi-lansnih kriza u zemljama u razvoju18. Tržište hartija obezbijeđenih hipotekom raslo je rapidno tokom poslednje decenije od malog segmenta na nivou niše do značajnog ud-jela u hipotekarnom tržištu SAD. Pad kreditnih standarda, prekomjerno izlaganje ri-ziku kreditora i, vjerovatno, direktna prevara bile su karakteristike ovog trenda. Sub-primarna kriza koja je otpočela u avgustu 2007. predstavlja najlošiju finansijsku krizu od Velike Depresije. Jasno je da ovakav slom finansijskog sistema vrlo brzo ili gotovo trenutno utiče na cjelokupnu ekonomiju budući da ekonomska aktivnost zavisi od efi-kasnog funkcionisanja sistema plaćanja. Zemlje sa slabim institucionalnim aražmani-ma (zemlje u razvoju) mogu generalno proći bez ozbiljnih teškoća u bankarskom sek-toru. Ukoliko se pogorša okruženje (ambijent), kriza se može pojaviti veoma brzo.

2.1 Teorijski pristup bankarskim krizama

anke su finansijski posrednici čije su pasive uglavnom kratkoročni de-poziti, a aktive kratkoročni i dugoročni zajmovi preduzećima i potroša-čima. Kada vrijednost njihovih aktiva padne ispod vrijednosti pasiva

postaju nesolventne. Vrijednost bankarskih aktiva se može urušiti budući da zajmo-primci nisu u mogućnosti ili nisu voljni da servisiraju svoj dug. Kreditni rizik se može redukovati na nekoliko načina, poput: provjeravanja (selekcije) zajmotražilaca; diver-sifikovanja zajmovnog portfolija zajmoprimcima koji su podložni različitim faktorima rizika; iziskivanja kolaterala19. Analizom rečenog, jasno je da se rizik neizvršenja ne

18 O (realnim) efektima bankarskih kriza pogledati detaljnije sljedeće analitičke publikacije: Demirguc-Kunt/Detragiache/Gupta, 2000; DellAriccia/Detragiache/Rajan, 2005; Angkinard, 2005; Beck/Kunt/Levine, 2003, koji su istraživali uticaj koncentracije u bankarstvu, bankarske regulacije i vlasništva, kao i ukupnog konkurentskog/institucionalnog ambijenta (okruženja) na slabost bankarskog sistema. Analiza je pokazala da bankarska koncentracija ima stabilizujući efekat, ulazne barijere i restrikcije aktivnosti destabilizujući, dok je manja vjerovatnoća krize u zemljama sa bolje razvijenim institucijama i politikama koje promovišu konkurenciju širom ekonomije. 19 Odgovarajućim provjeravanjem se može obezbijediti da se ne finansiraju projekti koji nisu ex ante profi-tabilni, mada rizični projekti koji su ex ante profitabilni mogu propasti ex post. Portfolio diversifikacijom vjerovatno se neće u potpunosti eliminisati rizik neizvršenja (default, kreditni rizik), pogotovo kod banaka koje funkcionišu u malim zemljama ili regionima, ili koje su se specijalizovale za kreditiranje određenog

B


160

može u potpunosti otkloniti bez nepovoljnog ograničavanja uloge banaka kao finansij-skih posrednika. Budući da će zbog ograničene aktive iznos rizika koji se preuzima vjerovatno premašiti ono što je društveno optimalno, javlja se potreba za nametanjem minimalnih obaveza kapitala i drugih restrikcija. Ukoliko zajmovni gubici premaše bančine obavezne i dobrovoljne rezerve, kao i njen akcionarski kapital, banka postaje nesolventna. Sistemska kriza sa javlja kada značajan dio bankarskog sistema karak-terišu zajmovni gubici iznad kapitala.

Teorija predviđa da bi šokovi koji nepovoljno utiču na ekonomske perfor-manse zajmoprimalaca banke i čiji se uticaj ne može smanjiti diversifikacijom rizika trebalo da budu u pozitivnoj korelaciji sa sistemskim bankarskim krizama. Za date šokove, bankarski sistemi koji su manje kapitalizovani trebalo bi da budu više os-jetljivi. Šokovi koji su povezani sa epizodama problema bankarskog sektora, poten-cirani u literaturi, uključuju ciklični pad outputa, pogoršanje odnosa razmjene i pad cijena aktive poput akcija i nekretnina. Čak i ako nije prisutno povećanje neperfor-mansnih zajmova, bilansi stanja banke se mogu pogoršati ukoliko stopa prinosa na bankarske aktive padne ispod stope koja mora biti plaćena na pasive. Najuobičajeniji primjer ovog tipa problema je povećanje kratkoročnih kamatnih stopa koje prisiljavaju banke da povećaju kamatnu stopu koju plaćaju deponentima. Budući da se strana ak-tive bilansa stanja banke obično sastoji od dugoročnih zajmova sa fiksnim kamatnim stopama, stopa prinosa na aktive ne može se dovoljno brzo prilagoditi, i banke moraju podnijeti redukovane profite ili snositi gubitke. Sve banke u zemlji će vjerovatno biti izložene istom stepenu rizika kamatne stope s obzirom da je ročna transformacija je-dna od tipičnih funkcija bankarskog sistema. Veliko povećanje kratkoročnih kamatnih stopa vjerovatno će biti glavni uzrok sistemskih problema bankarskog sektora20. Još je-dan primjer nepoklapanja stope prinosa javlja se kada se banka zaduži u stranoj valu-ti, a pozajmljuje u domaćoj valuti. Banke koje povećavaju sredstva vani mogu da oda-beru da odobravaju domaće zajmove denominovane u stranoj valuti, čime se elimini-še otvorena pozicija, a devizni kurs se prebacuje na zajmoprimca21.

Teorija juriša na banke. Usled neosiguranosti bankarskih depozita, pogoršanje kvaliteta portfolija aktive banke može da izazove juriš, prije nego što banka proglasi bankrot. Juriš na depozite ubrzava pojavu nesolventnosti budući da su bankarske ak-tive tipično nelikvidne. Dajmond i Dybvig (1983) su pokazali da juriši na banke mogu da

sektora. Osim što je kolateral skup za uspostavljanje i nadgledanje, njegova vrijednost je podložna fluktu-acijama. 20 Na povećanje kratkoročnih kamatnih stopa utiču različiti faktori: povećanje stope inflacije; pomjeranja ka restriktivnijoj monetarnoj politici koja povećavaju realne stope; porast međunarodnih kamatnih stopa; us-mjeravanje od kontrola kamatnih stopa usled finansijske liberalizacije; potreba da se odbrani devizni kurs od špekulativnog ataka. 21 U ovom slučaju, neočekivana devalvacija još uvijek će uticati negativno na profitabilnost banke preko po-većanja neperformansnih zajmova.


161

budu samoispunjavajući, tj. mogu se pojaviti s obzirom da deponenti vjeruju da ostali deponenti povlače svoja sredstva čak u odsustvu inicijalnog pogoršanja bilansa stanja banke. Kada djelimično informisani deponenti prihvate kao signal da su ostale banke takođe rizične (zarazna panika), juriš na banke prelazi u bankarsku paniku. Smatralo se da bankarski juriši ne bi trebalo da se pojave kada su depoziti osigurani od rizika nesolventnosti banke. Osiguranje depozita može da bude: a) eksplicitno, kada banke mogu da kupe puno ili djelimično osiguranje u korist deponenata od državne agencije ili privatnog osigurača; b) implicitno, kada deponenti vjeruju da će država spriječiti propadanje banke ili će preduzeti korake da im kompenzira gubitke. Ukoliko premije u potpunosti ne odražavaju rizičnost bankarsklih portfolija, prisustvo osiguranja de-pozita stvara podsticaje za preuzimanje prekomjernog rizika - moralni hazard. Na osnovu iskustava s bankarskim krizama iskristalisalo se nekoliko stavova: a) Bankarski juriši ne bi trebalo da se pojave kad su depoziti osigurani od rizika nesol-ventnosti banke22. Ukoliko premije u potpunosti ne odražavaju rizičnost bankarskih portfolija, prisustvo osiguranja depozita stvara podsticaje za preuzimanje prekomjer-nog rizika - moralni hazard; b) Ako država ili centralna banka čvrsto kontroliše ban-karski sistem, efekti moralnog hazarda biće vjerovatno beznačajni. Kada dođe do fi-nansijske liberalizacije, značajno se povećavaju mogućnosti rizika; c) Ako se u zemlji s osiguranjem depozita odvija finansijska liberalizacija, a to nije propraćeno dobro di-zajniranim i efektivnim sistemom prudencione regulacije i supervizije, moguće je da menadžeri banke preuzmu prekomjerni rizik i da se pojave bankarske krize usled mo-ralnog hazarda; d) U zemljama u kojima je bankarski sektor „liberalizovan“, ali je su-pervizija banaka slaba, a zakonske okvire protiv prevare je lako zaobići, bankarske krize mogu biti prouzrokovane širokim „pljačkanjem“. To znači da menadžeri banke mogu investirati ne samo u projekte koji su prilično rizični, već mogu investirati u projekte koji su sigurno neuspješni, ali iz kojih mogu usmjeriti novac za ličnu korist23.

Iznenadno povlačenje bankarskih depozita sa efektima koji su slični onim kod juriša na banke mogu da se pojave nakon perioda velikih priliva kratkoročnog kapita-la iz inostranstva (Latinska Amerika, Azija, Istočna Evropa početkom 90-ih). Uz kombino-vane efekte liberalizacije kapitalnog računa i visokih domaćih kamatnih stopa (zbog

22 Osiguranje depozita može da bude: a) eksplicitno, kada banke mogu da kupe puno ili djelimično osi-guranje u korist deponenata od državne agencije ili privatnog osigurača; b) implicitno, kada deponenti vje-ruju da će država spriječiti propadanje banke ili preduzeti korake da im kompenzira gubitke. 23 Pojedini autori (Ejkerlof, Romer) ukazuju da je ovakvo ponašanje bilo u centru kriza i u razvijenim zem-ljama (S&Ls krize u SAD) i u zemljama u razvoju. Dakle, slabi pravni sistem koji dozvoljava da prevara bude nekažnjena povećava vjerovatnoću bankarske krize. Mogućnost prevare je na različitim nivoima. Pre-vara osoblja je na nižem nivou, dok je prevara menadžmenta (ili akcionara) sasvim nešto drugo. Prevara može da bude u centru kriza sistemskog karaktera (slučaj Venecuele 1994). Još jedan primjer sistemske pre-vare je čudan i dramatičan slučaj Gvineje 1985. gdje je 6 glavnih banaka (95% sistema) bilo zatvoreno istog dana.


162

inflacionih stabilizacionih politika), takvi prilivi mogu da dovedu do ekspanzije do-maćeg kredita. Porastom inostranih i padom domaćih kamatnih stopa, ili kada oslabi povjerenje u ekonomiju, strani investitori brzo povlače svoja sredstva, a domaći ban-karski sistem postaje nelikvidan. Bankarski problemi mogu da se pojave u zemljama sa fiksnim deviznim kursem usljed špekulativnog ataka na valutu. U pojedinim zeml-jama je funkcionisao sledeći mehanizam: ako se očekuje da se uskoro desi devalvaci-ja, deponenti (domaći i strani) žure da povuku depozite i konvertuju ih u depozite u stranoj valuti vani, čime domaće banke postaju nelikvidne. Konačno, problemi ban-karskog sektora mogu da uslijede nakon uspješne stabilizacije u zemljama sa istorijom visoke inflacije, kada banke smatraju da je nestao jedan od glavnih izvora prihoda, pa slijede problemi.

Teorije bankarske panike. Dva su tradicionalna pogleda na bankarske panike. Je-dan je da su one slučajni događaji koji nisu povezani sa promjenama u realnoj ekono-miji. Klasična forma ovog pogleda sugeriše da su panike rezultat „mob psihologije“ ili „mas histerije“ (Kindleberger, 1978). Diamond i Dybvig (1983) su razvili savremenu verziju, po kojoj su bankarski juriši samoispunjavajuća predviđanja. Uz datu pretpostavku prvog dolaska, prve usluge i skupu likvidaciju nekih aktiva, postoji višestruka ravno-teža. Naime, ukoliko svako vjeruje da će se bankarska panika pojaviti, optimalno je za svakog pojedinca da povuče svoja sredstva. Budući da svaka banka nema dovoljno li-kvidnih aktiva da izađe u susret svojim komitentima, moraće da likvidira neke od svojih aktiva uz gubitak. Uz dati prvi dolazak, prvu uslugu, oni deponenti koji izvrše inicijalno povlačenje dobiće više nego oni koji čekaju. S jedne strane, svi deponenti imaju podsticaj da odmah povlače, ali, s druge strane, ako niko ne vjeruje da će se bankarska panika desiti, samo oni sa trenutnim potrebama za likvidnošću povlačiće svoja sredstva. Uz pretpostavku da banke imaju dovoljno likvidnih sredstava da za-dovolje ove legitimne zahtjeve, neće biti panike. U zavisnosti od spoljnih varijabli ili „mjesečevih pjega“ zavisi koja će se od ove dvije ravnoteže pojaviti. Iako pjege nemaju efekat na realne podatke ekonomije, utiču na vjerovanja deponenata na način da ona postanu samoispunjavajuća. Poslvejt i Vajvs (1987) su pokazali kako se panike mogu ge-nerisati u modelu sa jedinstvenim ekvilibrijumom.

Alternativa pogledu „mjesečevih pjega“ je da su bankarske panike prirodna posledica poslovnog ciklusa. Ekonomski pad smanjiće vrijednost bankarskih aktiva povećavajući mogućnost da banke neće moći da izađu u susret svojim komitentima. Ako deponenti dobiju informacije o predstojećem padu ciklusa, anticipiraće finansij-ske poteškoće u bankarskom sektoru i nastojati da povuku svoja sredstva. Ovi poku-šaji će ubrzati krizu. Prema ovoj interpretaciji, panike nisu slučajni događaji već reak-cija na otvorene ekonomske okolnosti. Više autora razvilo je model bankarskih panika prouzrokovanih agregatnim rizikom. Wallace (1988, 1990), Chari (1989), Champ i dr. (1996) su, na bazi analize Diamonda i Dybvig-a (1983), pretpostavili da je dio populacije koja traži likvidnost slučajna. Drugi autori, poput Charija, Jagannathana, Jacklina, Bhattacha-


163

rya-e, Hellwiga i Alonsa uveli su agregatnu neizvjesnost koja se može interpretirati kao rizik poslovnog ciklusa. Po Chariju i Jagannathanu, panika se pojavljuje ne samo kada je pregled slab već i kada likvidnosne potrebe postanu visoke. Jacklin i Bhattacharya (1988) su izgradili model u kojem neki deponenti dobijaju u međuvremenu signale o riziku. Pokazali su da optimalnost bankarskih depozita u poređenju sa običnim akcijama za-visi od karakteristika rizičnih investicija. Allen i Džejl (1998) su na postavkama Gortona i Kalomirisa (1988, 1991) razvili model koji je konzistentan sa pogledom poslovnog ciklu-sa o porijeklu bankarske panike. U njihovom modelu, krize mogu poboljšati podjelu rizika, ali i uključiti ogromne troškove ukoliko prouzrokuju da projekti budu prerano likvidirani. Centralna banka može izbjeći ove troškove i sprovesti optimalnu alokaciju resursa odgovarajućom monetarnom politikom. Kreiranjem fiat novca i kreditiranjem banaka, centralna banka može spriječiti neefikasnu likvidaciju investicija, dozvoljava-jući istovremeno optimalnu podjelu rizika.

Koncept asimetričnih informacija. Ključna smetnja za funkcionisanje finansijskog sistema su asimetrične informacije. Teorija asimetričnih informacija je dominantna teo-rija koja objašnjava bankarske krize24. Analiza asimetričnih informacija je posebno ko-risna za razumijevanje zašto je prudenciona supervizija bankarskog sistema neophod-na i zašto vlada izabira određene tipove supervizije. Asimetrične informacije preds-tavljaju situaciju u kojoj jedna strana u finansijskom ugovoru ima manje preciznih in-formacija nego druga strana. Npr. zajmoprimaoci koji uzimaju zajam obično imaju mnogo bolje informacije o potencijalnim prinosima i riziku koji je povezan s investi-cionim projektima koje planiraju da preduzmu nego što je to slučaj sa zajmodavcima. Asimetrične informacije dovode do dva bazična problema u finansijskom sistemu– ne-gativne selekcije i moralnog hazarda. Negativna selekcija je problem asimetričnih infor-macija, koji se pojavljuje prije nego što se transakcija odigra, budući su zajmotražioci koji su manje kvalitetni i koji imaju veći rizik upravo oni koji su najviše spremni da uzmu zajam, uz najveću kamatnu stopu, jer znaju da je vjerovatno neće platiti. Time će učesnici koji će najvjerovatnije proizvesti nepoželjan (negativan) rezultat biti najvje-rovatnije izabrani. S obzirom da negativna selekcija čini većom vjerovatnoću da će zajmovi imati loše kreditne rizike, zajmodavci mogu da odluče da ne odobre zajmove čak i kada postoje dobri kreditni rizici na tržištu. Ovaj rezultat je karakteristika „prob-lema limuna“25. Minimiziranje problema negativne selekcije zahtijeva da zajmodavci moraju razdvojiti dobre od loših kreditnih rizika. Moralni hazard se pojavljuje kada se transakcija desila budući je zajmodavalac izložen hazardu da zajmoprimac ima pobu-du da se uključi u aktivnosti koje su nepoželjne s tačke posmatranja zajmodavca, tj. aktivnosti koje znače manju vjerovatnoću da će zajam biti otplaćen. Moralni hazard se pojavljuje jer zajmoprimalac ima podsticaj da se usmjeri u projekte sa većim rizikom u

24 Jedan od najprominentnijih predstavnika teorije asimetričnih informacija je F. Mishkin. 25 O problemu limuna vidjeti detaljnije: Rose, 2000; str. 58-59.


164

kojima će proći dobro ukoliko uspiju, ali zajmodavac snosi većinu gubitka ako proje-kat ne uspije. Takođe, zajmoprimalac ima podsticaj da pogrešno usmjeri sredstva za ličnu upotrebu, da „zabušava i jednostavno ne radi naporno“, ili da investira u neprofitabilne projekte. Konflikt između dvije strane potiče od moralnog hazarda koji podrazumi-jeva da će mnogi zajmodavci odlučiti da ne odobravaju zajmove, čime će kreditiranje i investiranje biti na suboptimalnom nivou. Ipak, moralni hazard nastaje ne samo zbog asimetričnih informacija već i zbog toga što nametnuti troškovi mogu da učine isuviše skupim zajmodavcu da spriječi moralni hazard čak i kada je potpuno informisan o ak-tivnostima zajmoprimaoca. Da bi se minimizirao problem moralnog hazarda, zajmo-davac mora da nametne restrikcije i druge ugovorne uslove tako da se zajmoprimaoci ne uključuju u aktivnosti koje čine manje vjerovatnim otplatu zajma.

Još jedan od problema koji je veoma važan za razumijevanje poteškoća za do-bro funkcionisanje finansijskog sistema je tzv. problem slobodnog jahača. On se pojavljuje budući da ljudi koji ne troše resurse na sakupljanje informacija još uvijek mogu da is-koriste prednosti informacija u odnosu na druge ljude koji su sakupili informacije. Ovaj problem je posebno važan na tržištima hartija od vrijednosti. Ako neki investitori traže informacije o tome koje su hartije podcijenjene, a zatim ih kupe, drugi investitori koji nisu platili za informaciju mogu takođe da ispravno kupe. Kao rezultat svih slo-bodnih jahača, investitori koji su tražili informaciju više neće moći da zarađuju cjelo-kupno povećanje vrijednosti hartija koje nastaje od dodatnih informacija. Banke imaju posebne prednosti u odnosu na druge finansijske posrednike u rješavanju problema asimetričnih informacija. Brojni su razlozi: sposobnost uključivanja u dugoročne od-nose sa klijentima i davanje zajmova korišćenjem aranžmana kreditnih linija; niži tro-škovi monitoringa; sprječavanje rizika koji preuzimaju zajmoprimaoci (strah od ne-odobravanja budućih zajmova); obaveze kolaterala i sl. Okvir asimetričnih informacija objašnjava zašto banke imaju važniju ulogu u finansijskim sistemima u zemljama u ra-zvoju i tranziciji zbog veće teškoće dobijanja informacija o privatnim firmama26.

2.2 Vodeći indikatori bankarskih kriza

a bi postojala mogućnost predviđanja tajminga bankarske krize ili ba-rem stepen rizika (visok ili nizak) krize, potrebno je identifikovati po-uzdane indikatore i kontrolisati ih na promjene. Pouzdan indikator je

varijabla koja se može lako slijediti i koja se ponaša na jedan način kada bankarski

26 Kada je kvalitet informacija o ovim firmama slab, izraženiji su problemi asimetričnih informacija, i biće teže firmama da emituju hartije od vrijednosti. Dakle, manja uloga tržišta hartija od vrijednosti u ovim zem-ljama ostavlja više prostora bankama.

D


165

sistem nije izložen pritisku i na sasvim drugi način kada je sistem podložan pritisku. Idealno, ponašanje indikatora trebalo bi da pokaže stepen rizika ili bi trebalo da na-govijesti vjerovatni tajming pojavljivanja problema u bankarskom sistemu. Varijable koje su korisne kao indikatori nisu obavezno u bilo kakvim uzročnim odnosima s ban-karskim krizama27. Obično, i fluktuacije indikatora varijabli i nastanak problema u bankarskom sektoru su proizvod nekog trećeg, postojećeg uticaja. Npr. brzo poveća-nje zajmova jednom sektoru može pokazati da su banke pribjegle takvoj mjeri, koja će na kraju i vjerovatno rezultirati velikim i eksplicitnim bankarskim gubicima. Upotreb-ljivi indikatori mogu da se pronađu iz različitih izvora i da se odnose na različite as-pekte ekonomije: Mogu nastati iz samog bankarskog sistema, iz nekog drugog sekto-ra ili mogu imati makroekonomski karakter.

Indikatori bankarskog sektora. Najočigledniji indikatori su oni koji su direktno povezani sa pouzdanošću bankarskog sistema. Stavke iz bilansa stanja i uspjeha mogu jasno da ukažu kada se rizik povećava i, time, kada se pojavljuju problemi. Ove varija-ble mogu čak biti raspoložive na nivou pojedinačnih banaka, gdje obično nastaju opasnosti koje dobijaju sistemski karakter. Primarni direktni indikator pouzdanosti bankarskog sektora i vjerovatnoće poteškoća je nivo kapitalizacije banke – iznos kojim bankarske aktive premašuju pasive. Iznos kapitala koji bi banka trebalo da drži zavisi prije svega od rizičnosti njenih aktiva. Banci će očito trebati veći nivo kapitalizacije ukoliko uglavnom kreditira djelatnosti koje su predmet velikih fluktuacija outputa i profitabilnosti, prouzrokovanih eksternim događajima ili ukoliko je funkcionisanje u okruženju visoke i promjenljive inflacije. Promjene bankarske kapitalizacije, pogotovo kako na to pokazuje njihova profitabilnost, predstavljaju takođe relevantan indikator. Rapidna erozija bankarskog kapitala je i signal i komponenta slabosti bankarskog sis-tema. Udio zajmova koji su neperformansni ili nekvalitetni jasan je signal za opasnost. Pogoršanje kvaliteta zajma bilo je u središtu većine sistemskih bankarskih kriza. Nivo neperformansnih zajmova je, stoga, ključni indikator bankarskih poteškoća, čak i ako same banke teže da budu veliki optimisti u svojim procjenama o izgledima otplate.

Promjene u strukturi bilansa stanja banke mogu takođe da budu informativne i da pruže ranija upozorenja nego što je to slučaj sa podacima o gubicima koji su se već pojavili. U nekim slučajevima, izgleda da su se bankarske krize dogodile rapidnom nadgradnjom zajmova određenim sektorima. Rapidna promjena u strukturi dospjelo-sti aktiva i pasiva banaka je još jedan značajan indikator, pogotovo ako je kombinova-na sa razlikama u valutnim denominacijama aktiva i pasiva svake dospjelosti. Širenje

27 Jedan indikator mogao bi da mjeri određen aspekt opasnosti bankarskog sistema, poput gubitka banke. Drugi bi mogao da obuhvati razvoj šoka u ekonomiji prouzrokovanog, recimo, promjenama odnosa raz-mjene, koji će uticati na profitabilnost izvoznih djelatnosti i nivo državnih prihoda i troškova i, indirektno, bankarskog sistema. Treći bi mogao da se uhvati u koštac sa nekim posledicama početnih poteškoća banke, kao što je širenje spreda između depozitnih i kreditnih stopa.


166

ročnog nepoklapanja (mismatch) može da znači da će poteškoće koje je banka nedavno iskusila uskoro pogoditi njenu sposobnost kada su u pitanju potraživanja njenih kre-ditora, čime se zarazna panika (contagion) širi mnogo brže.

Makroekonomski indikatori. Bez obzira što mikroekonomski, obično specifični bankarski indikatori, mogu biti od velikog značaja, nisu uvijek raspoloživi usled lošeg kvaliteta raspoloživih podataka. Razlog su institucionalni aranžmani ili predstavljanje krive slike od strane bankara i njihovih zajmoprimalaca. To iziskuje počivanje više na makroekonomskim, agregatnim podacima ili na cijenama raspoloživim sa tržišta (po-put deviznih kurseva). Rezultati brojnih studija generalno sugerišu da su makroeko-nomski podaci, poput onih koje su tipično objavljivale centralne banke, vrijedni blis-kog posmatranja, tj. da mogu biti iskorišćeni kao vodeći ili koincidentni indikatori bankarskih poteškoća. Daleko od toga da su potpuno pouzdani, ali pokazuju kada se spremaju problemi i uglavnom su široko i brzo raspoloživi. Dokaz pokazuje da odre-đene makroekonomske varijable karakteristično prikazuju značajan obrazac za period u susret epizode nevolja bankarskog sistema, i dok se epizoda razvija. Nakon brzog rasta, realni BDP, potrošnja i pogotovo investicije počinju da opadaju; ubrzanje infla-cije iznenada dobija obrt; kredit bankarskog sistema privatnom sektoru brzo se proši-ruje, doživljava vrh, a zatim se sužava; realne kamatne stope se odmjereno poveća-vaju; realni efektivni devizni kurs apresira i zatim depresira. U susret krizi, banke se obično oslanjaju sve više na zaduživanje iz inostranstva, koje zatim presušuje28.

Poređenje iskustava u prethodne dvije decenije (i nešto više) sugeriše da indi-katori koji su najkorisniji u predviđanju potpuno naduvanih bankarskih kriza nijesu od jednake važnosti kod signaliziranja epizode manje sistemskih i manje dubokih po-teškoća bankarskog sektora. Smanjenje outputa, porast i zatim sniženje inflacije, i pad realnog efektivnog deviznog kursa, prati sve poteškoće bankarskog sektora, bez obzi-ra na njihovu snagu. Ipak, bankarskim krizama prethodi neodrživo povećanje investi-ranja finansiranog uglavnom prilivom stranog kapitala preko bankarskog sistema. Bit-na karakteristika početka krize je sužavanje spoljnog zaduživanja banaka. Rastom pot-rošnje i bankarskog kreditiranja, uz porast realnih kamatnih stopa, obično prethodi ograničenija epizoda problema bankarskog sektora, koja se razvija kada ovaj bum do-đe do kraja29.

28 O determinantama i vodećim indikatorima bankarskih kriza vidjeti detaljnije: Hardy, Pazarbasiogly, 1999. U radu se istražuju epizode problema bankarskog sistema i kriza u velikom uzorku zemalja, kako bi se identifikovalo koje makroekonomske i finansijske varijable mogu biti upotrijebljene kao vodeći indikatori. Potpuno naduvane bankarske krize povezane su više sa spoljnim kretanjima, a domaće varijable su glavni vodeći indikatori nepovoljnih, ali obuzdanih bankarskih problema. 29 O faktorima bankarskih kriza u zemljama u razvoju vidjeti: Goldstein, Turner, 1996; ss. 8-32. Analiza obu-hvata: a) makroekonomsku nestabilnost: eksternu i domaću, tj. fluktuacije odnosa razmjene, nestabilnost međunarodnih kamatnih stopa i volatilnost realnih deviznih kurseva; b) bumove kreditiranja, kolapse cije-na aktive i bujanje priliva kapitala; c) povećanje bankarskih pasiva sa velikim ročnim/valutnim neupareno-


167

Vodeći indikatori aktuelne finansijske krize. Prepoznato je da su kreditna tržišta značajnija mjera ozbijne finansijske krize nego berze. Takođe, kredtina tržišta je teže pratiti. Vidljivo je pet načina kojima se mogu mjeriti aktuelni lomovi na kreditnim tr-žištima: a) Efektivno ukamaćenje (yield) na tromjesečnu kratkoročnu državnu obvez-nicu (T-bill) – što je niže, prisutna je veća briga za finansijski sistem. Prinos na T-bills će se smanjiti povlačenjem novca od strane investitora iz akcija, obveznica i fondova tržišta novca radi kupovine sigurnijih aktiva. Prinos tromjesečnog T-bills koji je blizu nule znači da su ljudi voljni da se odreknu kamate samo da bi očuvali sigurnim svoj novac (glavnicu) tri mjeseca. Dakle, znak je visokog nivoa averzije prema riziku i po-kazatelj restriktivnih uslova pozajmljivanja. Spred (razlika u prinosima) između krat-koročnih obveznica Fannie Mae i T-bills tradicionalno je bio znak finansijskih nepo-voljnosti, mada je ovaj odnos komplikovan; b) Londonska međubankarska kamatna stopa za ponudu (LIBOR) – kamatna stopa koju internacionalne banke koje su najviše kreditno sposobne zaračunavaju jedna drugoj za zajmove u rangu od 24 časa do 5 go-dina. LIBOR je znak međubankarskog povjerenja i opšte ponuđeni nivelator za krat-koročne kamatne stope. Veća kamatna stopa znači da su banke manje spremne da po-zajmljuju novac međusobno. Korisna je osnova za mjerenje nepovoljnosti tekuće krize likvidnosti. Obično se koristi kao osnova za državne zajmove sa varijabilnom stopom i korporativne zajmove, kao i prozvode zasnovane na derivatima poput kreditnih svo-pova; c) TED je razlika između rizičnog tromjesečnog LIBOR-a i bezrizične kamatne stope na T-bills. TED raspon predstavlja mjeru vjerovatnoće međubankarskog pozaj-mljivanja. Ako je visok, banke će radije pozajmljivati Vladi. U periodu 2002-2006. pro-sječno je iznosio 0,25%. Tokom 2008. je bio visok, što je označavalo nepovoljne vijesti; d) Komercijalni papir – kratkoročni dug koji primarno izdaju banke i velike firme. Ve-ća kamatna stopa pokazuje da je firmama otežan pristup novcu koji im je potreban za svakodnevne troškove. Ročnost ovog instrumenta je svega nekoliko dana. Eskalaci-jom tržište komercijalnog papira bilo je u zastoju, uz malu trgovinu ili nova izdanja; e) Obveznice – viši prinosi pokazuju manju sklonost za pozajmljivanje firmama. Aver-ziju ka riziku su pokazale upravo rizične (junk) obveznice čiji su prinosi odskočili. Usled bankarske krize likvidnosti u 2007, banke su se ustručavale od među-sobnog kreditiranja, pa je LIBOR rastao nezavisno od kamatnih stopa na rezerve kod Fed-a (Fed Funds rate). Fed je nastojao da sniženjem LIBOR-a omogući da banke po-novo počnu međusobno da pozajmljuju, ali bezuspješno. LIBOR se ne može vratiti u svoj uobičajeno odgovarajući odnos sa kamatnim stopama na rezerve sve dok se finansijska tržišta ne stabilizuju. U avgustu 2007. otpočeo je prvi „talas nelikvidnosti“

stima; d) neadekvatnu pripremu za finansijsku liberalizaciju; e) snažnu državnu uključenost i slabu kont-rolu „povezanog“ kreditiranja (vlasnicima banke ili menadžerima i njihovim povezanim poslovima); f) sla-bosti računovodstvenog, izvještavajućeg i zakonskog okvira; g) iskrivljene pobude vlasnika banke, mena-džera, deponenata i supervizora; h) režime deviznog kursa.


168

na međubankarskom tržištu. Kašnjenja u neispunjenju obaveza (default) i likvidnosni rizici banaka su značajno porasli, a LIBOR je potisnut na gore. Kao važan indikator ri-zika, LIBOR je u jesen 2007. sugerisao na probleme sa kreditnom krizom u 2008. Nje-govo kretanje, uključujući i druge međubankarske kamatne stope, ukazivalo je dalje na nastupajaći loš period sa kreditnim problemima. Ključna tromjesečna sterling LI-BOR kamatna stopa početkom 2008. bila je iznad 5,5%, što je bilo blizu bazne stope. Ši-renjem kreditne krize povećala se do 6% u aprilu iako je bazna stopa pala na 5% tog mjeseca. Dalje je padala do 5,7% 12. septembra 2008. Sredinom septembra se desio ko-laps investicone banke Lehman Brothers, što je uticalo na LIBOR. Dramatično pogoršanje krize je dovelo do najnižeg nivoa tromjesečnog LIBOR-a od kolapsa LB - 22. oktobra LIBOR je pao na 3,54%. Većim padom bazne stope sa 4,5 na 3% početkom novembra došlo je do daljeg sniženja LIBOR-a.

Slika br. 29 : Finansijska kriza predstavljena kamatnim spredovima

Izvor: Bloomberg, LehmanLive, and Federal Reserve Board

Objašnjenje: Slika pokazuje LIBOR – OIS spred (tamno osjenčena zona). TED spred (LIBOR minus

kamatna stopa na kratkoročnu državnu obveznicu - T-bill) predstavljen je sumom dvije osjenčene zone. Podrazumijeva činjenicu da su dugoročne državne obveznice (T-bond) posebno tražen kolateral u periodu krize. Gornja slika prikazuje još i stopu ABCP minus OIS raspon. Donja slika pokazuje raspon između repoa obezbijeđenih hipotekom i repoa sa op-štim kolateralom i spred agencije.


169

Pojedine analize prognoziraju veći pad LIBOR-a krajem godine, kao što se to dogodilo krajem prošle godine u skladu sa baznom stopom. LIBOR bi trebalo pos-matrati u kontekstu odnosa sa indikatorom TED. Kao mjera kreditnog rizika za među-bankarsko pozajmljivanje, TED spred se povećao dramatično tokom septembra 2008. TED spred je ekstremnim širenjem pokazivao da su se kreditna tržišta značajno po-goršavala. Veći značaj od promjena LIBOR-a imale su promjene prinosa T-bills. Ipak, samo usmjeravanje na ovaj spred nije najuputnije jer je dio rasta LIBOR-a nastao po-većanjem kolateralizovanog pozajmljivanja centralnih banaka. U slučaju redosleda plaćanja, naime, podređenije neosigurano LIBOR kreditiranje je rizičnije i skuplje (Bru-nnermeier, 2008). Spred dva indikatora „našiljen” nakon kolapsa LB uticao je da se ši-rom svijeta upumpaju trilioni dolara u globalni bankarski sistem. Na slika br. 29 su prikazane promjene indikatora finansijske krize i njihovi rasponi.

Raspon LIBOR/OIS – sumarni indikator finansijskog stresa - mjeri iznos raspo-loživog novca za međubankarsko pozajmljivanje. Koriste ga i banke za determinisanje kamatnih stopa. U prvoj polovini oktobra 2008, spred između Prekonoćnih indeksira-nih svopova (OIS) i tromjesečnog LIBOR-a porastao je na najveći nivo od 2,94%. Uz veći spred bilo je raspoloživo manje novca. Uprkos podršci centralne banke tokom 2008, nedostatak novca za potrebe drugih banaka i potrošača bio je enorman. Banke u periodu neizvjesnosti obračunavaju veću kamatu za neosigurane zajmove. Tipično po-zajmljuju samo na osnovu T-bonds kao kolateral, što snižava kamatnu stopu na T-bonds. Iz ovog razloga, a s obzirom na period krize, logično je da je TED raspon bio velik. Osim LIBOR-OIS spreda, „efekat kolaterala“ mogao se vidjeti na osnovu raspona između repo stope koja se plaća za korišćenje hartija obezbijeđenih hipotekom (MBS) kao kolateral i repo stope koja koristi T-bonds kao kolateral (GC). Na slici br. 27 je prikazan i kreditni spred između 30-godišnjih „obveznica agencije“, koje emituju Fannie Mae

i Freddie Mac i 30-godišnjih T-bonds. Ovaj spred se katkad približava gornjem nivou prije TED spreda. Do sredine juna 2008. spred kamatne stope između agencijskih obveznica i T-bonds ponovo se širio, kako su se stope zakašnjelog hipotekarnog plaćanja pove-ćavale.

2.3 Dvostruke krize u teoriji i praksi

noge zemlje širom svijeta doživjele su ozbiljne bankarske i/ili valu-tne (deviznog kursa ili platnih bilansa) probleme tokom 90-ih, uz visoke troškove u smislu smanjenog dohotka i povećane nezaposle-

nosti u zemlji i vani. Bankarske krize su uključivale napad na banke, kolapse finan-sijskih firmi ili opsežnu državnu intervenciju, uz manju neškodljivost ali znatnu nepo-uzdanost institucija. Valutne krize, koje su bile učestalije, tipično su se posmatrale kao

M


170

istorijski velike depresijacije deviznih kurseva i/ili velika smanjenja deviznih rezervi. Valutna kriza ima nepovoljan efekat na bankarski sektor kada su bankarske pasive de-nominovane u stranoj valuti. Devalvacija iznenadno i oštro povećava vrijednost ovih pasiva, izraženo u domaćoj valuti. Kako banke tipično kreditiraju u zemlji u lokalnoj valuti, devalvacija ih izlaže značajnom valutnom nepodudaranju (mismatch) i pogor-šanju bilansa stanja. Zauzvrat, bankarske krize mogu dovesti do valutnih kriza preko tereta koji nameću fiskalnoj strani ekonomije. Bankarska kriza je povezana sa velikim i moguće neočekivanim pogoršanjem fiskalne pozicije zemlje. Drastična promjena efek-tivnih javnih obaveza može začeti očekivanja o monetizaciji fiskalnog deficita i depre-sijaciji deviznog kursa. Osjetljivost zemlje na valutne krize snažno zavisi od vitalnog i stabilnog bankarskog sektora. Snaga finansijskih posrednika takođe utiče na devalva-ciju realnih varijabli. Nepovoljne posledice devalvacije su ozbiljnije ako su bilansi sta-nja banaka zaraženi neperformansnim zajmovima, ili ukoliko se finansijski posrednici značajno zadužuju u stranim valutama u kratkom horizontu.

Teorije dvostrukih kriza. Usled većih promjena deviznih kurseva u drugoj polo-vini 90-ih (azijska kriza iz 1997) ponovo je oživjelo interesovanje za tematiku valutnih kriza. U ranijim modelima valutnih kriza (Krugman, 1979), izrađenih radi objašnjenja problema u latinoameričnim zemljama 70-ih i početkom 80-ih, uzrok valutnih kriza je nekonzistentnost i neodrživost vladinih politika. Međutim, u nedavnim istočnoazij-skim krizama, mnoge zemlje su sprovodile konzistentne i održive makroekonomske politike, što je značilo pretragu teoretskih modela valutnih kriza. Druga bitna karakte-ristika ovih kriza je da su bankarski sistemi doživjeli krize. Istražujući vezu između bankarskih i valutnih kriza, Kaminsky i Reinhart (1999) su došle do sledećeg zaključka: Kada su finansijski sistemi bili visoko regulisani u mnogim zemljama, valutne krize nijesu bile propraćene bankarskim krizama, dok su nakon finansijske liberalizacije (to-kom 80-ih) valutne i bankarske krize postale uparene (tijesno povezane). Uobičajena sekvenca događaja je: inicijalni problemi bankarskog sektora praćeni su valutnim kri-zama, što zauzvrat pogoršava i produbljuje bankarske krize. Zajednički uzrok obje krize obično je pad vrijednosti aktiva usljed recesije ili slabašne ekonomije. Rijetko su se ove krize pojavljivale kada su ekonomske fundamentalnosti bile snažne, a pad je obično bio dio uzlazno-silaznog ciklusa koji je pratio finansijsku liberalizaciju.

Literatura o valutnim i bankarskim krizama uglavnom se razvijala odvojeno uprkos njihovoj očiglednoj međupovezanosti. Bitan izuzetak su Chang i Velasko (1998, 2000) koji su razvili model valutnih i bankarskih kriza zasnovan na modelu juriša na banke (bank run) Diamonda i Dybvig (1983). Njihov model obuhvata novac kao argu-ment u funkciji korisnosti. Centralna banka kontroliše racio valuta prema potrošnji. Različiti režimi deviznog kursa odgovaraju različitim pravilima za regulisanje pome-nutog racija. Ne postoji agregatna neizvjesnost u ovim modelima: Bankarske i valutne krize su fenomen „sunčeve pjege“ (sunspots). Dakle, postoje barem dva ekvilibrijuma: dobar, u kojem prvi potrošači ostvaruju prihode od kratkoročnih aktiva, dok kasniji


171

potrošači ostvaruju prihode od dugoročnih aktiva; loš, u kojem svako vjeruje da će se kriza pojaviti, a ova mišljenja su samoispunjavajuća (iznuđena). Čeng i Velasko (2000) su pokazali da postojanje loše ravnoteže zavisi od režima deviznog kursa koji je na snazi. U nekim režimima postoji samo dobra ravnoteža, a u drugim još i loš ekvilib-rijum. Izbor između ova dva ekvilibrijuma nije modeliran. Chang i Velasko (1998) su razradili sličan model kako bi razmotrili krize u ekonomijama u razvoju, pri čemu ne postoji agregatna neizvjesnost, a krize su fenomen mjesečeve pjege. Flood i Garber (1984), Obstfeld (1986, 1994) i Calvo (1988) fokusirali su se na mogućnost višestruke ravno-teže. U ovim modelima, nedostatak obavezivanja države na opreznost može podstaći višestruku ravnotežu, od kojih je bar jedna samoispunjavajuća. Izbor ekvilibrijuma je problematičan. Izuzetak je kod Morrisa i Shina (1998), koji su pokazali da nedostatak op-šteg znanja trgovaca o ekonomiji može dovesti do izbora jedinstvenog ekvilibrijuma.

Corsetti i dr. (1999) izradili su model dvostrukih kriza koji je dizajniran za obja-šnjenje azijske krize 1997. Osnovni razlog za pojavljivanje dvostruke krize u njihovom modelu je moralni hazard koji nastaje zbog državnih garancija. Stranci su spremni da kreditiraju neprofitabilne projekte uz obećanje o budućem državnom spašavanju. Ban-karska kriza će se pojaviti kada je niska otplata projekta. Izgled države koja koristi se-njoražu za finansiranje spašavanja vodi izgledu za inflaciju, čime valuta takođe do-življava kolaps. Nalaz Kaminsky i Reinhart (1999) da su krize povezane s ekonomskim fundamentalnostima u skladu je sa radom na finansijskim krizama u SAD 90-tih i po-četkom o. v. Džorton (1988) i Kalomiris i Džorton (1991) ukazuju da je dokaz konzistentan s hipotezom da su bankarske krize suštinski dio poslovnog ciklusa, a ne fenomen mje-sečeve pjege. Alen i Džejl (2000) su proširili svoj model kako bi razmotrili dvostruke kri-ze. Model je razvijen tamo gdje dvostruke krize rezultiraju iz niskih prinosa na aktivu. Velike promjene deviznog kursa su poželjne do stepena na kojem one dozvoljavaju bolju podjelu rizika između deponenata banke i međunarodnog tržišta obveznica.

Transmisija dvostrukih kriza – potencijalni uticaj na ekonomiju. Bankarska kriza je generalno izazvana ekonomskom (ili pravnom) nesolventnošću jedne ili više većih ba-naka ili sličnih finansijskih institucija, ili širenjem juriša deponenata na veće banke ili slične finansijske institucije, opaženih da su nesolventne ili nesposobne da isplate svo-je depozite ili drugi dug na vrijeme i po nominalnoj vrijednosti. Valutna kriza je gene-ralno otpočeta ili oštrim, značajnim ili nepravilnim padom deviznog kursa u jednoj zemlji, često, iako ne uvijek, od nivoa koji je određen fiksnim (vezanim) ili klizajućim standardom deviznog kursa, ili špekulativnim napadom na valutu zemlje koji vrši si-lazni pritisak na devizni kurs. Time, bankarska i valutna kriza uključuju tekuću ili po-tencijalnu depresijaciju vrijednosti finansijskih potraživanja. Analizirajući vezu izme-đu bankarskih i valutnih kriza, Kaminsky i Reinhart (1996) su apostrofirale da problemi u bankarskom sektoru tipično prethode valutnim krizama, da valutna kriza produb-ljuje bankarsku krizu aktivirajući vicioznu spiralu, kao i da se finansijska liberaliza-cija obično dešava prije bankarske krize. Vrh bankarske krize obično se dešavao nakon


172

valutne krize. Anatomija ovih epizoda sugeriše da se kriza pojavljuje kako ekonomija ulazi u recesiju, slijedeći odloženi bum ekonomske aktivnosti koji je bio pothranjen kreditom, prilivima kapitala, i propraćen precijenjenošću valute. Tokom 70-tih, kada su finansijska tržišta bila visoko regulisana, nije postojala očigledna povezanost kriza bilansa plaćanja i bankarskih kriza. Usled liberalizacije finansijskih tržišta širom svije-ta, bankarske i valutne krize postale su blisko isprepletane.

Bankarske krize nijesu obavezno trenutan uzrok valutne krize. Ovim krizama je prethodila recesija ili barem slab ekonomski rast. U oba tipa kriza, šok finansijskim institucijama (posebno finansijska liberalizacija ili povećani pristup međunarodnim tr-žištima kapitala) pothranjivao je fazu rasta ciklusa obezbjeđivanjem pristupa finan-siranju. Spoljnim i domaćim krizama tipično je prethodilo mnoštvo slabih i pogorša-nih ekonomskih fundamentalnosti. Kod dvostrukih kriza, ekonomske fundamental-nosti su imale tendenciju pogoršanja, privrede su bile značajno krhkije, a bankarske i valutne krize znatno nepovoljne. Ukazujući na važnost pouzdanog bankarskog i me-đunarodnog sektora, Dejvis (1995) je apostrofirao njihov značaj kada je u pitanju eko-nomičnost i bliska međupovezanost sa ostalim sektorima ekonomije, u smislu vjerova-tnog „inficiranja“ drugih sektora s njihovim problemima. Relativno mali individualni problem može biti transformisan u mnogo veću i raširenu krizu. Nesolventnost jedne ili više važnih banaka ima negativan uticaj na odobravanje kredita (pogotovo zajmo-va) tržištu, izazivajući juriše deponenata na „sigurne“ banke ili nerizične državne har-tije i valutu, odnosno umanjiti depozite i ponudu novca (novčanu masu), razbiti funk-cionisanje sistema plaćanja, povećati neizvjesnost, uznemiriti finansijska tržišta, i pro-uzrokovati gubitke koji će oboriti cijene hartija ispod njihovih ravnotežnih nivoa.

U manjim, otvorenim ekonomijama sa fiksnim ili polufiksnim deviznim kur-sevima, bankarski problemi mogu izazvati valutne probleme. Ako su bankarski i po-vezani makroekonomski problemi i problemi mjehura cijena aktive znatno veliki, do-maći i strani deponenti kod nesolventnih (i praktično nesolventnih) banaka vjerovatno će preusmjeriti svoje depozite kako bi pronašli sigurnije banke, uključujući domaće u stranom vlasništvu ili nedomaće domicilne banke, vjerovatno u depozitima koji su de-nominovani u stranoj valuti. Istovremeno, domaći i strani investitori vjerovatno će us-mjeriti svoje fondove vani, djelimično ili cjelokupno u stranoj valuti. Takvi odlivi ka-pitala vrše silazni pritisak na devizni kurs zemlje. Odbrana kursa prodajom strane va-lute redukovala bi agregatne rezerve (sredstva) banke. Ukoliko centralna banka ne iz-vrši sterilizaciju, te prodaje bi intenzivirale probleme u bankarstvu i makroekonomiji tjerajući na dalju prodaju bankarskih aktiva i monetarnu kontrakciju, uz podsticanje daljeg odliva kapitala. Zemlja će time teško izbjeći valutnu depresijaciju. Oštra depre-sijacija valute jedne zemlje u odnosu na njenog trgovinskog partnera povećaće cijenu uvoza i, makar kratkoročno, stopu inflacije. Obim uvoza će vjerovatno pasti, a niži de-vizni kurs će stimulisati povećanje izvoza. Ovi efekti će vjerovatno smanjiti izvoz trgo-vinskog partnera zemlje i njenih izvoznih konkurenata trećim zemljama, uz konku-


173

rentsku depresijaciju (osiromašenje susjeda) i barijere. Agregatni dohodak, uz pretho-dno rečeno, biće redukovan u svim posmatranim zemljama.

Valutni problemi mogu izazvati bankarske krize. Pokušaj zemlje da zaštiti de-vizni kurs od depresijacije usled špekulativnog napada, umanjiće rezerve banke sma-njenjem međunarodnih rezervi i, bez sterilizacije, podstaći višestruku kontrakciju nov-ca i kredita. To može zaprijetiti solventnosti banke. Povećanje kamatnih stopa radi de-stimulisanja dodatnih odliva kapitala i privlačenje kapitala mogu oslabiti domaću eko-nomsku aktivnost, povećati zajmovni difolt i ugroziti solventnost banke. Kad domaća valuta znatno depresira, devizni rizik zajmoprimalaca postaje kreditni rizik banke.

2.4 Politika i tehnike rješenja (sistemskih) bankarskih kriza

okaz iz Velike Depresije pokazuje da, u odsustvu intervencije, ban-karske krize mogu da imaju dramatičan nepovoljan uticaj na ekono-miju. Procjene među zemljama sugerišu da su gubici outputa tokom

bankarskih kriza bili, u prosjeku, preko 10% godišnjeg BDP. Teoretski i empirijski do-prinos analizi opcija politike i tehnologije koje vlasti koriste kada rješavaju individua-lne ili sistemske krize i u razvijenim i u zemljama u razvoju dali su u poslednje vrije-me Barth, Caprio, Levine (1999), Diamond i Rajan (2002), Hoggarth, Reidhill i Sinclair (2004), Tanaka i Hoggarth (2006), Tarner (2006), Moreno (2006). Svrha analize Bartha, Capria i Levine-a je, pored ostalog, vrednovanje veze između različitih regulatornih/vlasničkih praksi i performansi finansijskog sektora i stabilnosti bankarskog sistema. Posebno se obra-đuje vrednovanje odnosa između bankarskih kriza i: a) regulatornih restrikcija na ak-tivnosti komercijalnih banaka; b) regulatornih restrikcija na miksovanje bankarstva i trgovanja; c) državnog vlasništva nad bankama. Empirijski rezultati pokazali su da ze-mlje koje ograničavaju komercijalne banke od uključivanja u aktivnosti sa hartijama od vrijednosti i zemlje koje ograničavaju komercijalne banke od posjedovanja nefinansijskih firmi imaju veću vjerovatnoću podnošenja značajnijih bankarskih kriza.

Po Tarneru, postoji nekoliko slojeva javnih politika za redukovanje rizika sis-temskih kriza: pravila o korporativnoj kontroli da bi se obezbijedilo dobro upravljanje bankama; obaveze izvještavanja koje pomažu da tržišni učesnici aktivno prate prom-jene izlaganja riziku banke; prudencione regulacije i supervizorski nadzor; rane korek-tivne akcije kada se pojave problemi; osiguranje depozita; funkcija kreditora krajnje instance. Jedna od najvažnijih posledica bankarskih kriza u zemljama u razvoju su promjene u strukturi bankarskog vlasništva. Strah od juriša na banke i viciozni krug

D


174

kreditne kontrakcije dovela je do toga da mnoge vlade intervenišu30, ili nacionalizaci-jom banaka sa problemima i kasnijim vraćanjem banaka u privatno vlasništvo, ili pod-sticanjem bankarskih merdžera i inostranih preuzimanja.

Do stepena do kojeg javni sektor postaje uključen u rješavanje krize, moralni hazard i troškovi rješenja mogu se ograničiti omogućavanjem da stejkholderi banke (akcionari, menadžeri, deponenti i drugi kreditori) podijele neke gubitke. Jasnoća i transparentnost programa restrukturiranja mogu takođe pospješiti proces rješavanja i smanjiti sadašnje troškove i buduće rizike. Postoji rang opcija za rješavanje nesolvent-nosti banaka. Hoggarth, Reidhill i Sinclair (2004) potenciraju sledeće opcije: a) rješenja bez potpore, kada je status banke nepromijenjen i kada je promijenjen (merdžer privatnog sektora), b) likvidacija – banka proglašena nesolventnom, zatvorena, a deponenti is-plaćeni i c) potpomognuta rješenja, uz nepromijenjen (kreditor krajnje instance ili ot-vorena pomoć banci) i promijenjen status banke (merdžeri i akvizicije, podjela i odvo-jena prodaja, banke za premošćavanje). Opcije politike koje su raspoložive u bankar-skim krizama su osjetljive na tip i veličinu šoka koji pogađa finansijski sistem, tj. da li su slabosti sistemskog karaktera. Ukoliko nijesu, fokus rješavanja je na bilansu stanja individualne loše banke, kada će ova biti spojena sa dobrom bankom ili likvidirana. U sistemskoj situaciji, trenutni cilj vlasti je obično uspostavljanje finansijske stabilnosti sistema kao cjeline, vraćanje javnog povjerenja i izbjegavanje juriša na banke31.

Tanaka i Hoggarth (2006) su razvili dinamički model za ispitivanje ex ante i ex post posledica pet opcija politike za rješavanje bankarskih problema kada vlasti ne mogu pažjivo promatrati nivo neperformansnih zajmova koji drže individualne ban-ke. Njihov jednostavan, ali opšti okvir, mogao se koristiti za analizu alternativnih poli-tika za restrukturiranje problematičnih banaka, koje imaju podsticaj da drže neperfor-mansne zajmove, usled nemogućnosti uvida u bilanse stanja banaka32. Ako vlasti ne mogu da prisile slabe banke da likvidiraju ove zajmove zbog lošeg uvida u njihov bi-lans stanja, mogu da se oslone na finansijske podsticaje za navođenje banaka da likvi-diraju loše aktive. Dakle, politike koje se bave bankarskim problemima mogu se podi-

30 Diamond i Rajan (2002) su razradili model intervencije, i to „realni“ model, zasnovan na potrošnji roba umjesto na finansijskim aktivama. Budući da su problemi likvidnosti i solventnosti interaktivni i da mogu prouzrokovati jedni druge, teško je determinisati osnovni uzrok krize iz vidljivih faktora. Važna poruka iz njihovog modela je da likvidnosne intervencije nisu jeftine, posebno ako se razmatra opšti ekvilibrijum. 31 Većina nedavnih sistemskih kriza tipično su bile prouzrokovane nepovoljnim makroekonomskim šoko-vima koji su slabili cjelokupni finansijski sistem, umjesto uticaja prenosne panike koja je slijedila slabost sa-mo jedne pojedinačne banke. 32 U nekim zemljama bilo je potrebno nekoliko godina da se očiste bilansi stanja bankarskog sektora zbog skrivanja neperformansnih zajmova od regulatornih vlasti. Takva kašnjenja u restrukturiranju bankarskog sektora potencijalno rascjepkavaju finansijsku intermedijaciju i dovode do kreditne krize nebankarskog privatnog sektora. Suočavanje sa bankarskim krizama često je rezultiralo velikim fiskalnim izdacima i, u ne-kim zemljama u razvoju, spašavanje bankarskog sektora predstavljalo je ozbiljnu prijetnju održivosti pozi-cije državnog duga.


175

jeliti u dvije kategorije. Prvo, politike finansijskog restrukturiranja koje su usmjerene ka održavanju bankarske likvidnosti i vraćanju povjerenja u bankarski sistem odmah nakon krize. Drugo, srednjoročne politike operativnog restrukturiranja koje su usmje-rene ka poboljšanju bilansa stanja onih banaka koje se drže otvorene, i zatvaranju ne-solventnih banaka koje se sprovodi na odgovarajući način33. U uslovima asimetričnih informacija, prvi najbolji rezultat je ostvaren kada vlasti mogu da zatvore sve banke koje nijesu uspjele da povećaju minimalni nivo novog kapitala. Ali, kada vlasti ne mo-gu da zatvore banke i da se usmjere ka uključivanju banaka u likvidaciju neperfor-mansnih zajmova, rekapitalizacija upotrebom akcijskog kapitala (tier 1) bila bi druga najbolja politika, a rekapitalizacija uz korišćenje subordiniranog duga (tier 2) subopti-malna34.

Sumarno, praktične opcije politike35 koje su na raspolaganju za suočavanje sa bankarskim problemima su: a) regulatorna suzdržljivost, kada regulatorne vlasti sum-njaju da su banke finansijski slabe i kada im jednostavno dozvoljavaju da nastave fun-kcionisanje u nadi da će se njihove performanse popraviti ubuduće, b) samorekapita-lizacija i likvidacija, kada se umjesto javne podrške traži tržišno zasnovano prvo rješe-nje, poput traženja od postojećih akcionara da povećaju kapital, tj zatvaranja banke ako ne postoji spremnost ili mogućnost investiranja dodatnog kapitala, c) ubrizgava-nje javnog kapitala, kad tržišno zasnovano rješenje nije praktično i kad se, prije uba-civanja fiskalnih sredstava, banke dijele u tri kategorije: solventne, održive i nesolven-tne, pri čemu bi se, teorijski, trebalo usmjeriti ka drugoj grupi banaka i d) kupovina ne-performansnih zajmova/subvencioniranjem njihove likvidacije, kad vlasti mogu da poboljšaju kvalitativni miks bankarskih aktiva kupovinom ovih zajmova u zamjenu za državne onbveznice, mada je ovaj metod potencijalno skup za državu, a može i pogor-šati moralni hazard od strane menadžera banke. Rohas-Suarez (2001) je pokazala da su tradicionalne mjere bankarske snage koje su se primjenjivale u industrijskim zemljama (npr. racio kapital/aktiva) bile loši indikatori bankarskih problema zemalja u razvoju36. U odsustvu adekvatnog funkcionisanja tržišta za akcije (ili subordinirani dug), banke neće biti predmet tržišne discipline. Kao posebno efektivne indikatore ranog upozore-nja u ovim zemljama ona je apostrofirala implicitnu kamatnu stopu na depozite i spred između kreditnih i depoztitnih stopa, ali i stopu rasta zajmova i rasta međubankar-

33 Ovim tipom restrukturiranja trebalo bi da se nastoji da se likvidiraju neperformansni zajmovi uz mini-malne posledice po ekonomiju, a uz obeshrabrivanje moralnog hazarda koji nastaje usled spašavanja. 34 Ukoliko vlasti ne žele da drže udio akcijskog kapitala u banci, trebalo bi da subvencionišu likvidaciju ne-performansnih zajmova, a ne da iniciraju subordinirani dug. 35 Vidjeti detaljnije: Tanaka/Hoggarth, 2006; str. 8-11. 36 Listirane banke izgleda da nisu oličavale (reprezentovale) bankarski sistem. Indikatori zasnovani na fi-nansijskim izvještajima (racija adekvatnosti kapitala) potencijalno su bili pogrešni budući da neke zemlje u razvoju nisu slijede međunarodne računovodstvene standarde i da nije bila prisutna adekvatna revizija.


176

skog duga. Pažljivo interpretiranje indikatora je bilo bitno iz razloga što finansijska tr-žišta obično nisu bila likvidna, a informacioni problemi bili posebno loši37.

Tabela br. 13 : Finansijske institucije pogođene globalnom krizom (2008)

Banka Datum Status

Fannie Mae 07 Septembar Nacionalizovana Freddie Mac38 07 Septembar Nacionalizovana Lehman Bros 15 Septembar Propala Merrill Lynch 15 Septembar Preuzeta AIG 16 Septembar Dijelom nacionalizovana HBOS 17 Septembar Preuzeta WaMu 25 Septembar Propala i prodata Fortis 28 Septembar Nacionalizovana Bradford&Bingley 29 Septembar Nacionalizovana Wachovia 29 Septembar Preuzeta Glitnir 29 Septembar Nacionalizovana Hypo Real-Estate 06 Oktobar Paket spašavanja RBS 13 Oktobar Dijelom nacionalizovana Lloyds-TSB 13 Oktobar Dijelom nacionalizovana

Inicijalni programi spašavanja banaka (otpisi i povećanje kapitala) u aktuelnoj krizi.

Problem na strani aktive banaka bile su toksične hartije, koje se nijesu mogle prodati. Njihova vrijednost je bila nepoznanica, a bilans stanja ni malo kredibilan. Prodaja har-tija bi značila nesolventnost mnogih institucija. Banke su plaćale toksične aktive (npr. MBS) izdavanjem komercijalnog papira. Smatrale su da igraju veliku igru kratkoroč-nog zaduživanja i dugoročnog pozajmljivanja. Broj bankarskih lomova bio bi još veći da Fed nije kupovao komercijani papir direktno od beznadežnih institucija. Predlog težak 700 milijardi dolara omogućavao je vladi da kupi toksične aktive od najvećih ba-naka, s ciljem „podupiranja bilansa stanja i vraćanja povjerenja unutar finansijskog sistema“. Pred-log je obezbjeđivao milijarde dolara novca poreskih obveznika bankama na Wall Street-

u, koje su po mnogima prvenstveno prouzrokovale krizu.

37 Cijene akcija (ili drugih instrumenata, poput subordiniranog duga) u potpunosti ne reprezentuju tržišne zakonitosti, niti su smjernica za postojeću vrijednost firme, već umjesto toga reflektuju akcije nekoliko in-vestitora ili efekat stampeda (pobjednika, bandwagon effect), kada se svi pridružuju određenom kretanju. 38 Agencije Fannie Mae i Freddie Mac su bile institucije koje su javno trgovale na tržištu, ali i državne institucije koje su sekjuritizovale veliki dio hipotekarnih zajmova u SAD. Imale su oko 1,5 triliona dolara neizmirenog duga (outstanding bonds). Nakon problema sa IndyMac, velikim privatnim hipotekarnim brokerom, pojavili su se problemi sa agencijama. Napravljen je plan da se implicitna državna garancija učini eksplicitnom. Ipak, nakon daljeg pada akcija agencije su na kraju «konzervirane» od strane države.


177

Prema studiji MMF-a (GFSR, oktobar 2008), otpisi kod pojedinačnih banaka su bili nešto veći nego što je očekivano. Ovo je rezultat jednog ili više faktora: a) ranijeg nekompletnog objavljivanja izlaganja problematičnim zajmovima ili hartijama; b) ve-ćih od očekivanih rezervi za pokriće gubitaka za zajmove koji su držani do dospijeća; c) gubitaka od restrukturiranja i prodaje subsidijarnih jedinica koje su izložene kredit-nom tržištu; d) gubitaka od trgovanja i izvršenja. Gubici se uglavnom odnose na hipo-tekarne zajmove i primarno ih snose američke i evropske banke. Očekivalo se da će otpisi od GSEs porasti do 115 milijardi dolara tokom punog kreditnog ciklusa. Hedž fondovi i drugi tržišni učesnici, po procjenama, bili su izloženi gubicima u iznosu od 60, osiguravajuće kompanije 100, a nebankarske institucije 180 milijardi dolara. Od po-tresa na tržištu sredinom 2007. do septembra 2008. otpisi su koncentrisani kod nekoliko banaka - 3 najveća gubitnika obuhvatali su 30%, a 20 najvećih 3/4 od ukupnog iznosa.

Slika br. 28: Globalni otpisi banaka i infuzija kapitala (u mlrd. $)

Izvor: Global Financial Stability Report, 2008 (October)

Forme infuzije kapitala su se mijenjale u poslednje vrijeme. Dominirale su hib-

ridne hartije od vrijednosti koje kombinuju dug i akcije. Ovaj kapital je bio atraktivan iz poreskih, signalizirajućih i nekih drugih razloga. Ipak, manja je atraktivnost posled-njih mjeseci zbog udjela u ukupnom kapitalu. Američke banke su emitovale više hib-ridni kapital, a evropske izvršile emisiju novih akcija. Tokom 2008. 69% svježeg kapi-tala došlo je od javnih investitora, a samo 31% od institucionalnih investitora i držav-nih investicionih fondova (sovereign wealth funds). Ministarstvo SAD je ubacilo kapi-tal u Fannie Mae i Freddie Mac kupovinom od po 1 milijarde povlašćenih preferencijalnih akcija (plus garantovanih 79,9 običnih akcija). Mogućnost ubacivanja 100 milijardi kapita-la maksimalno u svaki entitet je uvedena sa ciljem da se obezbijedi da neto vrijednost


178

ostane pozitivna. Budući da je 700 milijardi dolara priticalo iz određenog izvora, oči-gledno je da su poreski obveznici SAD bili primarni gubitnici. S obzirom na postojeći deficit, bilo koji priliv sredstava automatski se usmjerava u dug. Izlaganjem većem dugu potrebno je platiti dodatnu kamatu za svaki dolar duga kome se izlaže. Ovo na kraju pogađa poreske obveznike jer vlada vrši prikupljanje iz iste ograničene poreske osnove. Ako bi željela da smanji dug, vlada SAD mora ili da poveća poreze ili da po-nudi manje „usluga“. U suprotnom dolar bi bio pogođen, što je inače bilo izvjesno. Programi spašavanja poput ovog podsjećali su na situaciju u kazinu. Naime, poreski obveznici izdvajaju, a banke prisvajaju. Banke će potom tražiti još veće iznose jer ne žele da snose odgovornost za gubitke u kazinu, a poreski obveznici će davati još više. Jasno je ko je u ovom mehanizmu prelivanja pobjednik, a ko gubitnik.

3. GLOBALNA FINANSIJSKA KRIZA – DEBALANS RIZIČNIH PROFILA

bog složenosti i značaja finansijskih tržišta za ekonomiju, vlade u mno-gim razvijenim ekonomijama su pomno izradile sisteme (pravila) re-gulisanja finansijskih tržišta. Cilj je navodno bio da se spriječi da emi-

tenti hartija prevare investitore prikrivanjem relevantnih informacija. Takođe, da se poboljša konkurencija i jasnoća kod trgovanja hartijama. Svakako, da se poboljša stab-ilnost finansijskih institucija, ograniče aktivnosti inostranog faktora – stranih investi-tora i berzanskih firmi na domaćim tržištima, odnosno kontroliše nivo ekonomske ak-tivnosti. Detaljne regulacije u većini segmenata finansijskog tržišta (pogotovo od 90-ih) i istovremeno odsustvo regulacije u pojedinim rijetkim složenim strukturisanim siste-mima (poput tržišta CDS-a) produkovale su suptilan i generalno nejasan okvir. Okvir koji je bio podesan za finansijske špekulacije i manipulacije (prevare), a time i potenci-jalnu katastrofičnu krizu i/ili krah.

U tradicionalnom modelu bankarskog kreditiranja banka sprovodi sve aspe-kte kreditnog procesa: odobravanje zajma, držanje u bilansu stanja (finansiranje), kao i posjedovanje i upravljanje povezanim kreditnim rizikom. Model je prilično modifiko-van usled kreditnih inovacija tokom 80-ih i 90-ih. Prodaje zajmova, sindiciranje i sek-juritizacija, kao ključni inovativni procesi, odvojili su proces odobravanja zajmova od finansiranja zajma. Kreditni derivativi pružili su drugi način za razdvajanje različitih aspekata kreditnog procesa, odvajajući kreditni rizik i od odobravanja i od finansi-ranja. Omogućili su transfer kreditnog rizika unutar bankarskog sistema i između ba-naka i ne-bankarskih finansijskih institucija. Cilj je bio da se olakša upravljanje rizi-kom i optimalno koristi bankarski kapital. Praktična implementacija ideje prilagođa-vanja prinosa riziku bila je alociranje „ekonomskog kapitala”. „Efikasnost” gornjeg pristupa evidentna je u implikacijama finansijske i bankarske krize.

Z


179

3.1 Akceleracija krize - strukturisana strategija i/ili haos

ubprimarno kreditiranje je u dužem periodu poprimalo visoko rizičan pro-fil i znatno povećan leveridž. Iskristalisala su se dva kanala kojima se fi-nansijska i bankarska kriza proširila na međunarodna kreditna tržišta i

tržišta finansiranja: izlaganje subprimarnim hipotekarnim tržištima; smetnje na ban-karskim tržištima i tržištima finansiranja. Pokazalo se da aktive u vidu nekretnina ni-jesu u priličnoj mjeri nepouzdane samo u uslovima slabog ekonomskog okruženja. Agresivna strategija kreditora nekretnina je kao implikaciju imala brzo pogoršanje zaj-movnog kvaliteta (neperformansni zajmovi). Gubici su postali enormni, banke su ušle u zonu nesolventnosti, uz logično preferiranje masovnog povlačenja sredstava. Proši-reni regulatorni sistemi nisu produkovali poželjno dejstvo. Očigledno je da bi neplo-dotvorni međunarodni bankarski sporazumi morali da promovišu respektabilnu stra-tegiju. Regulacija i supervizija novih strukturisanih kreditnih instrumenata i tehnika takođe je bila neefikasna. Gubljenje postojećih standarda, kao praksa prvobitnih hipo-tekarnih povjerilaca, usložila je probleme u subprimarnom hipotekarnom sektoru. Do-punska tražnja investicionih banaka, hedž fondova i drugih pulova kapitala samo je nakratko odložila, ali i pogoršala ishod krize. Povećavala se neizvjesnost vezana za vrijednost strukturisanih kreditnih proizvoda, a tržišta za hipotekarnim i leveridžovanim zajmovima su se iscrpila. Značajne posledice su osjetile banke, hedž fondovi i druge finansijske institucije. Špekulativni manir je produkovao pucanje mjehura, a ne antici-piranu apresijaciju cijena. Ekstenzivni otpisi u bilansima stanja rezultat su pada vrijed-nosti sekjuritizovanih hipotekarnih zajmova i strukturisanih hartija. Kriza inicirana na izrazito malom segmentu kreditnog tržišta (nivo niše) prenijela se globalno.

Enormni problemi koji su isplivali na površinu imaju osnovu u prilivima ve-likih iznosa novca inostranih investitora u američke banke i finansijske institucije. Ni-ske kamatne stope omogućile su lakši pristup kreditima, a pogrešne pretpostavke o budućem rastu vrijednosti kuća dovele su do neumjerenih i loših odluka. Odobravali su se zajmovi bez tačnog uvida u sposobnost vraćanja, i to onima koji su uzimali više nego što su realno mogli sebi priuštiti. Očekivanja zajmotražilaca su se zasnivala na budućoj prodaji ili refinansiranju po većoj cijeni. Zaduživanja su se značajno povećala iznad uobičajenih normi. Broj onih koji su željeli da kupe stanove postao je manji od broja novih stambenih jedinica, jer je došlo do buma u izgradnji stanova. Usled veće ponude od tražnje snizile su se cijene stanova. Na ovom nivou, krivica (odgovornost) za stvaranje problema se usmjerava na prvobitne hipotekarne povjerioce. Kreditori su u krajnjem odobravali sredstva onima sa slabim kreditnim predispozicijama i visokim rizikom neizvršenja obaveza. Kredito-ri su navodno smatrali da su subprimarni hipotekarni zajmovi manje rizični nego što oni u stvari jesu: kamatne stope su bile niske, ekonomija je bila „zdrava”, a ljudi su iz-

S


180

vršavali plaćanja. Kao „partneri u kriminalu” bili su kupci kuća koji su igrali rizičnu ig-ru kupovanja. Bilo im je omogućeno da izvrše kupovine uz ne-tradicionalne hipote-karne zajmove kojima su nuđene niske „uvodne” kamatne stope i minimalni inicijalni troškovi na principu „bez depozitnog plaćanja” (no down payment). Umjesto rasta cijena špe-kualtivni mjehur je pukao, uz rapidno depresiranje cijena.

Slika br. 30 : Spirala širenja finansijske krize

Problemi na ne-primarnim hipotekarnim tržištima ��

Finansiranje zaduživanjem i strukturisana kreditna tržišta povezana s hipotekom

�� Globalna tržišta novca

�� Pomjeranje spektra kredita od nisko do visoko rangiranih korporativnih kreditnih tržišta

��

Primarna rezidencijalna i komercijalna hipotekarna tržišta ��

Aktive na tržištima zemalja u razvoju

Oni koji su se zaduživali po promjenljivim stopama (adjustable rate mortgages), koje su inicijalno bile niske uz kasniji rast, nisu mogli da se refinansiraju prije podeša-vanja (promjene) kamate. Kada je podešavanje počelo, došlo je do kašnjenja u ispunje-nju obaveza kod mnogih hipotekarnih povjerioca. Neispunjenja obaveza plaćanja i po-sledične zaplijene i prodaje nekretnina hipotekarnih dužnika imali su uticaj na ovo tr-žište. Procedurom zajedničkog pakovanja zajmova za kuće kreirane su hartije obez-bijeđene hipotekom. Investitori širom svijeta su ih kupovali polazeći i od datih visokih rejtinga kreditnih rejting agencija. Među najvećim kupcima bili su F. Mae i F. Mac, za koje se uglavnom smatralo da imaju državnu garanciju. Time im je bilo omogućeno da dođu do ogromnih svota novca, čime je tržište bilo zapljusnuto problematičnim inves-ticijama. Finansijski sistem se suočio s problemom sistemskog rizika. Padom cijena stanova nije ostvaren iznos koji bi preostao dužniku nakon prodate imovine i isplate povjerioca. Kućevlasnici su bili prisiljeni da izvrše rekalkulaciju uz veće kamatne sto-pe, koje mnogi nisu mogli da priušte. Mnogi kupci kuća su bili prinuđeni da kasne s otplatom hipotekarnih zajmova. Prodaja nekretnina hipotekarnih dužnika nastavila je da raste tokom 2006. i 2007. Cjelokupni efekti bi vjerovatno bili pod kontrolom da su zajmotražioci sprovodili manje agresivne kupovine i uzimali manje rizične zajmove. Trilioni dolara vrijedni hipotekarni zajmovi s promjenljivim stopama trebalo bi da


181

budu rekalkulisani u ovoj i sledećim godinama. Talasi rekalkulacije kamatne stope imaju uticaj na ličnu potrošnju, odnosno na privredu SAD. Više od dva triliona ovih zajmova – 1/4 svih neizmirenih hipotekarnih dugova trebali su da stignu na prilago-đavanje kamatne stope u prethodne dvije godine. Zajmotražioci s niskim dohotkom uzimali su zajam za kupovinu kuće (obično 100% od kupovne cijene) tipično koristeći kuću kao kolateral, bez garancije otplate iz druge imovine ili čak dohotka. Time su bili zaštićeni od opadajućeg rizika pada cijena kuća, uz profitiranje špekulisanjem rastućim rizikom rasta cijena. Mogli su znati da će rastom cijena ostvariti dobit ili prodajom kuća ili povećanjem svog duga. U slučaju pada cijena jednostavno bi predali ključeve banci. Uz datu neizvjesnot oko budućih ci-jena kuća logično je bilo očekivati dobit, što je bilo podsticaj i za momentalno veće plaćanje. Američka domaćinstva su umjesto akumuliranja bogatstva smanjenjem pot-rošnje špekulisala s nekretninama. Nije nemoguće da je to predstavljalo samo jedan segment šireg manipulisanja (prevare). Uz ovakvo kockanje na Main Street-u, između ostalog, subprimarna kriza je postala realnost.

Mnoge banke su pokretale emisiju hartija obezbijeđenih hipotekom ili su tr-govale njima međusobno. Zbog „nepouzdanosti” ovih hartija prije porasta cijena, za-ustavila se njihova trgovina. Nagomilavanje ogromnih gubitaka bila je logična posle-dica. Investicione banke su se suočile sa velikim iznosima aktiva koje nisu mogle pro-dati. Nisu raspolagale novcem kojim bi izvršile neposredne obaveze i kolaps je bio neizbježan. Druge banke su se takođe suočile sa poteškoćama ne ispuštajući iz ruku svoj novac. Kreditiranje je presušilo, a „zaprega američkog finansijskog sistema počela je da posu-

staje od iscrpljenosti”. Međubankarske kamatne stope su se znatno povećale, a moguć-nosti kratkoročnog finansiranja nefinansijskog sektora su sužene. Najveće investicione banke, koje su imale izvanredne rejtinge, propale su, spojile se sa drugim institucija-ma – prodate jačim bankama ili su se jednostavno preobratile u komercijalne banke. Kriza sa kreditnog tržišta počela je da se prenosi globalno. U korijenu problema krize je nesolventnost. A. Schwartz takođe potvrđuje da se američke banke nisu suočile sa likvidnosnom krizom, već da je realnost kriza sol-ventnosti. Banke mogu imati dovoljno rezervi da pozajmljuju, ali ne postoji sigurnost da će ispuniti sve svoje finansijske obaveze u slučaju loših zajmova. Zaista, bankari su imali isuviše gubitaka i suočili se s tolikom neizvjesnošću koja im ne dozvoljava da pozajmljuju. Loši zajmovi su „ubijali” njihove banke. Kriza solventnosti eksplodirala je sredinom septembra prošle godine kada je Lehman Brothers propala. Roubini je procije-nio ukupne kreditne gubitke na oko tri triliona dolara, a Faber čak na pet triliona do-lara. Jedan od mehanizama preko kojeg se hipotekarna kriza proširila u katastrofalnu finansijsku krizu je napad na finansijske institucije, poput juriša na Bear Stearns, Lehman

Brothers i Washington Mutual. Model investicionog bankarstva praktično je iščezao. Problem na strani aktive banaka bile su toksične hartije koje se nisu mogle

prodati, njihova vrijednost bila je nepoznancica, a bilans stanja nije bio kredibilan.


182

Prodaja ovih hartija bi značila nesolventnost mnogih drugih institucija, kada je kriza nesolventnosti realnost. Banke su plaćale toksične aktive, poput hartija obezbijeđenih hipotekom (MBS), izdavanjem komercijalnog papira. Smatrale su da igraju veliku igru kratkoročnog zaduživanja i dugoročnog pozajmljivanja. Broj bankarskih lomova bio bi još veći da Federalne Rezerve nisu kupovale komercijani papir direktno od beznadežnih institucija. Predlog težak 700 milijardi dolara omogućavao je vladi da kupi toksične akti-ve od najvećih banaka, s ciljem „podupiranja bilansa stanja i vraćanja povjerenja unutar finansij-

skog sistema”. Ipak, predlog je obezbjeđivao milijarde USA$ poreskih obveznika bank-ama na Wall Street-u, koje su po mnogima prvenstveno prouzrokovale krizu.

3.2 Inovativnost finansijske industrije – sekjuritizacija aktive

očetak 70-ih označio je preobražaj međunarodnog monetarnog sistema. Djelovanjem snažnih ekonomskih faktora finansijska globalizacija pos-tala je stvarnost. Izgrađen je koncept jedinstvenog tržišta u finansijama

(tzv. koncept „globalnog sela”), kao nezaobilazan segment nove teorije finansijske eko-nomije. Relevantne analize ukazivale su da su banke izgubile dominantnu ulogu u fi-nansijskim sistemima. U odnosu na finansije kojima upravljaju banke, počinju da do-miniraju finansije koje pokreću tržišta - kojima upravljaju institucionalni investitori. Tzv. bankarska logika (intermedijacija bankarskog sistema) tradicionalno je predstavljala složeni oblik centralizovanog hijerarhijskog sistema. Preusmjeravanjem, finansijskom globalizacijom nastao je decentralizovani hijerarhijski sistem čiji se fundament prepoz-naje na finansijskim tržištima (tzv. finansijska logika).

Ubrzan je uspon nebankarskog kreditiranja, ustoličena je praksa finansijskog inženjeringa. Diversifikacija aktiva institucionalnih investitora postala je uslovljena di-japazonom utrživih aktiva i dubinom sekundarnih tržišta. Izgrađivala se koncepcija supstituisanja tradicionalnog bankarskog kredita s finansiranjem aktive (asset finance), koje bolje usklađuje potrebe korporativnih klijenata i profile rizika. Dat je, dakle, kor-porativni naglasak na finansiranje preko tržišta kapitala. Na proces je uticao, između ostalog, prilično raznolik razvoj „novih” kreditnih proizvoda. Očekivalo se da globa-lna kreditna tržišta budu dokaz glavnih promjena u godinama koje slijede. Polako i si-gurno istovremeno se stvarao ambijent da se u sveopštem „haosu” pojavi i opšti bijeg od privatnih potraživanja, a novac države ili centralne banke postane target39.

39 Pojedine centralne banke, poput Federalnih rezervi, intervenisale bi kada bi bila ugrožena likvidnost pri-vatnih finansijskih tržišta.

P


183

Stvorene su nove klase finansijskih inovacija40. Novi finansijski proizvodi, po-put derivativnih instrumenata, dizajnirani su da budu bolje prilagođeni okolnostima vremena (recimo inflaciji) i tržištima na kojima se njima trguje. Strategije koje prima-rno koriste ove finansijske poizvode trebale su da predstavljaju efikasan mehanizam za redistribuciju rizika. Svakako i zbog nastojanja da se zaobiđu („arbitriraju”) regu-lacije i pronađu „rupe” u zakonima. Sekjuritizacija aktive - ključna finansijska inovacija u 80-im - dramatično je uticala na ulogu (strukturu) finansijskih posrednika i zamjenu tradicionalnog sistema indirektnog finansiranja. Ovaj sistem - radikalno drugačiji od tradicionalnog sistema kupovine aktiva, imao je bitne implikacije (širokog ranga) na finansijska tržišta, uz razne koristi za emitente, zajmotražioce, investitore i uopšte fi-nansijski sistem (pogotovo SAD).

U prvom koraku, inicijator – kompanija sa zajmovima ili drugim dohodovnim akti-vama – ustanovljava aktive koje želi da prenese iz svog bilansa stanja i objedinjuje ih (pul) u referentni portfolio. Potom prodaje pul aktive emitentu, poput entiteta za po-sebne namjene (SPV), koji se iz zakonskih i računovodstvenih svrha tretira vanbi-lansno. Referentni portfolio je uglavnom podijeljen u nekoliko tranši sa različitim ste-penom rizika, koje se prodaju odvojeno. U drugom koraku, emitent finansira kupo-vinu objedinjenih aktiva emitovanjem utrživih, kamatonosnih hartija koje su prodate investitorima na tržištu kapitala. Investitori dobijaju fiksna ili promjenljiva efektivna ukamaćenja iz depozitarnog računa, finansirana novčanim tokovima koje je produko-vao referentni portfolio. U većini slučajeva, inicijator servisira zajmove u portfoliju, prikuplja plaćanja od inicijalnog zajmotražioca i prenosi ih (umanjeno za proviziju servisiranja) direktno SPV ili depozitaru (investicionom menadžeru).

Model koji su banke primijenile je bio „inicirati i proslijediti” (originate and distri-

bute), a ne držati zajmove u bilansima stanja banaka. Nakon „novog sređivanja” hipote-karnih zajmova sa promjenljivim kamatnim stopama uslijedio je i veliki broj „pako-vanja”. Rizik se transferisao prepakovanjem zajmova i premošćavanjem na različite fi-nansijske institucije. Dugoročni holdinzi aktiva su sve više finansirani instrumentima (papirima) sa kraćom dospjelošću41. Nepodudaranje dospjelosti se povećavalo i u bi-lansima investicionih banaka. Razlog je bilo finansiranje bilansa stanja kratkoročnim (prekonoćnim) repo aranžmanima. Investicione banke i hedž fondovi su bili prilično aktivni u kupovini strukturisanih proizvoda, što upućuje da se kreditni rizik zadržao u bankarskom sistemu. Posledično, sklonosti investitora su se preusmjerile od slože-nih strukturisanih proizvoda ka likvidnosnim potrebama.

40 Liberalizacija, finansijske inovacije i tehnologija uticale su na najznačajnije promjene u operativnom okruženju. Rapidne inovacije su trebale da povećaju dinamičku efikasnost finansijskog sektora, što bi u kraj-njem uticalo na sveopšti rast ekonomije. 41 To je pogoršavalo poziciju banaka vezanu za finansiranje likvidnosti (rizik likvidnosti). Zbog pritiska vezanih za likvidnost finansiranja došlo je do brzog smanjenja zaduživanja (deleveridžovanja), a potom i do depresiranja cijena aktive.


184

Slika br. 31 : Mehanizam tipične sekjuritizacije

Kao dio sekjuritizovanog procesa kreirani su legalni entiteti za posebne nam-

jene (SPV/SPE) u cilju izmještanja određenih aktiva i pasiva iz bilansa stanja banaka, teoretski odvajajući matičnu kompaniju od kreditnog rizika. Od SPE se zahtijevalo da ponovno odrede vrijednost hipotekarne aktive procjenom naplate hipotekarnih pla-ćanja. Ukoliko ova vrijednost padne ispod određenog nivoa, ili ako tok novca padne ispod ugovorenih nivoa, investitori bi imali trenutno pravo na kolateral hipotekarne aktive. To je stvaralo opasnost rapidne prodaje aktiva po nepovoljnim cijenama. Drugi SPE - strukturisani investicioni entiteti (SIV) izdavali su komercijalni papir i koristili prihode za kupovinu sekjuritizovanih aktiva poput kolateralizovanih dužničkih obli-gacija (CDO). Investitori su kupovali komercijalni papir u izdanju SPV zbog atraktiv-nog prinosa. SPV su profite ostvarivali na osnovu razlike zarađenih kamatnih stopa na dugoročne kredite i plaćenih stopa na kratkoročni dug.

Problem je nastao zbog velikog likvidnosnog nepodudaranja SPV. Dugoročne aktive su imale ročnost 20 do 30 godina, a kratkoročne aktive su se prodavale svakih 90 ili čak 30 dana. Ukoliko SPV nije bio u mogućnosti da pronađe tržište za kratko-ročni komercijalni papir, uz prinos koji se mogao priuštiti s dohotkom od dugoročnih aktiva, morao je pronaći novac iz drugog izvora ili proglasiti bankrot. Jedini raspolo-


185

živ izvor novca je banka koja ga je inicijalno sponzorisala. Banka je morala pozajmiti novac SPV da bi opstao. U slučaju postojanije krize likvidnosti, banka se suočavala sa dilemom: da prebaci aktive nazad u svoj bilans stanja ili da dopusti da SPV propadne. Drugi problem se odnosio na tipično davanje rejtinga komercijalnom papiru, i to „AAA“. Ovaj rejting je bio bezvrijedan zbog rizičnijih aktiva koje su osiguravale papir, i to uglavnom subprimarnih hipotekarnih zajmova.

SIV legalne strukture su omogućavali finansijskim institucijama da usmjere velike iznose duga iz bilansa stanja. U stvari, omogućavali su im korišćenje visokih ni-voa leveridža i povećavanje profitabilnosti tokom perioda prosperiteta. Nepoznanice među investitorima vezane za SIV odnosile su se na aktive koje oni drže i regulative koje determinišu njihove akcije. SIV su slabije regulisani u odnosu na druge investici-one pulove i tipično se drže van bilansa stanja komercijalnih banaka i investicionih kuća. Nekoliko glavnih SIV su bili povezani s velikim bankama. Ovi entiteti su bili po-gođeni smanjenjem vrijednosti hipotekarne aktive. Kako je vrijednost aktiva SIV bila reducirana, banke su bile prinuđene da vrate dug u svoje knjige. To je prouzrokovalo trenutnu potrebu za kapitalom (regulatorni minimum) i pogoršalo likvidnosne pozici-je u bankarskom sistemu. Ovo pomjeranje vanbilansnih aktiva vjerovatno je smanjilo transparentnost izvještavanja o finansijskom poslovanju.

Tekuća kriza se može smatrati „klasičnom bankarskom krizom“ s dodatkom sekjuritizacije, koja je dovela do ne baš najjasnije „mreže međupovezanih odnosa“. Okvir sekjuritizacije sam po sebi očigledno nije bio osnovni uzrok krize, ali se vratio kao bu-merang u lancu opšteg pada na tržištu. Kolapsom transakcija na sekjuritizovanim trži-štima povezanim sa hipotekom, kao i zbog kolateralizovanih zajmovnih obligacija, tr-žišta za hipotekarnim i leveridžovanim zajmovima su se iscrpila. Pad vrijednosti sek-juritizovanih hipotekarnih zajmova i strukturisanih hartija u bilansima stanja doveo je do ekstenzivnih otpisa. Generalne prednosti sekjuritizacije - obezbjeđenje sredstava po nižim cijenama, efikasnija upotreba kapitala, upravljanje rapidnim rastom portfo-lija, poboljšanje finansijskih performansi, diversifikacija resursa – poprimile sui negati-vnu konotaciju i ukazale na ozbiljne nedostatke složenih sistema strukturisanja koji su se reflektovali na magnitudu finansijske i bankarske krize.

„Kazino ekonomija“ se zasnivala na kockanju s pozajmljenim novcem, uz vjero-vanje da će kratkoročni novac biti uvijek raspoloživ. Igrači su pozajmljivali „kratko“ (short) i ostvarivali znatne profite kupovanjem visoko prinosnih dugoročnih obvezni-ca. Sekjuritizacija je bio proces kojim su zajmovi odobreni na tzv. Main Street-u zapako-vani, potom prepakovani na Wall Street-u i preprodati investitorima širom svijeta, i to kao visoko rangirane obveznice. Problem se sastojao u činjenici da praktično niko nije shvatio kakve aktive predstavljaju sidro za ove dugoročne hartije. Dugoročni hipote-karni zajmovi prodati kao sekjuritizovana „pakovanja” reprezentovali su nepoznat stepen rizika između snažnih zajmotražilaca i slabih zajmotražilaca. Rejting agencije


186

su rangirale mnoga pakovanja sa AAA ocjenom. To je privuklo glavne investitore ši-rom svijeta, koji su potcijenili rizik.

Mnoge banke koristile su sekjuritizaciju radi finansiranja proširenja knjige za-jmova u periodu prosperiteta. Sekjuritizacija je proizvodila sredstva za buduće in-vestiranje bez povećanja bilansa stanja. Za razliku od konvencionalnog duga, nije uve-ćavala pasive kompanije. Iščezavanjem tržišta sekjuritizacije aktivirane su linije likvid-nosti od banaka ka vanbilansnim entitetima (SIV/conduits). Ovo iz razloga što u stilizo-vanom modelu bankarskog sistema u sjenci banke djeluju kao „kreditori druge do krajnje instance”. Navodno poboljšano modeliranje i kvantifikacija rizika, kao i veća raspoloživost podacima ohrabrile su emitente da uzmu u obzir mnoštvo tipova akti-va. Mnogi zajmovi nisu držani u bilansima stanja onih koji su ih sekjuritizovali, što je podsticalo smanjeno provjeravanje i kontrolisanje zajmotražilaca od strane inicijatora. Posledica je sistematsko pogoršanje standarda kreditiranja i kolaterala, odnosno daljeg pogoršanja i ubrzanja kriznog mehanizma finansijalizacije.

3.3 Strukturisanje proizvoda u formi kreditnih derivativa

labljenje i izobličavanje tržišnog mehanizma prouzrokovano je koncepti-ma i tehnikama (praksa) finansijskog inžinjeringa, kao originalnog proizvo-da u uslovima „sivog“ kapitalizma. Pretenciozno je bilo vjerovanje da će

kvantitativne finansij,e zasnovane na modelima i „novim matematičkim tehnikama“ (ili računovodstvenoj tehnici kao što je „mark to market“), poput Black Scholes-Merton mo-dela, ustanovljaviti „novi pravac vrednovanja“, koji omogućuje da se finansijskim proiz-vodima određuju validne cijene („pravična vrijednost“). Izbjegavanje poreza i preuzi-manje holdinga malih akcionara posledica je tehnika finansijalizacije, dizajniranih za svrhe krupnog kapitala – bogatih pojedinaca i velikih korporacija. Projektovana ne-adekvatna regulisanost doprinijela je da novi finansijski produkti (derivativi) postanu zamajac destrukcije potencijalno održivog finansijskog sistema.

U svijetu finansija, problem se sastojao u upravljanju rizikom, pogotovo „sis-temskim”. Važan segment problema sa kojim su se suočavale ključne finansijske in-stitucije „Anglosakonskog kapitalizma” bilo je korišćenje sekundarnog bankarskog si-stema. Taj sistem (bankarstvo u sjenci) omogućio je prikrivanje većeg dijela izlaganja. Kao posledica deregulacije, „skriveni” sistem je poprimio snažnu propulziju tokom posle-dnje dvije decenije. Mnoge finansijske institucije su preuzele bankarske funkcije i ub-lažile pravila koja se primjenjuju prilikom zaduživanja i pozajmljivanja. Poslije kolap-sa Enrona uvidjelo se da je nekoliko banaka u priličnoj mjeri „pomoglo” investitorima i regulatorima pronalaženjem mnoštva vanbilansnih entiteta za posebne namjene. Katkad su

S


187

analitičari i regulatori iskazivali opravdanu bojazan da svi tržišni učesnici ne razumiju rizike kojima se izlažu, pogotovo kod kreditnih derivativa.

Uspon derivata odvijao se u skladu s „globalizacionim procesima”. Bilo je čak prisutno opšte mišljenje da je tržište kreditnih derivativa brilijantan pristup upravlja-nju kreditnim rizikom. Nekadašnji potpredsjednik Federalnih rezervi D. Mullins je svoje-vremeno nazvao derivative „jednom od najdramatičnijih uspješnih priča u savremenoj ekonomskoj

istoriji”. No, i u ovom slučaju primijećeno je (post festum) da preuzimanje rizika preko svop transakcije (CDS) može relativno brzo da bude uzrok implozije na finansijskom tržištu. Kod ovog svopa koji se odnosi na neispunjenje obaveze otplate kredita znača-jno su se povećali spredovi tokom krize. Primjer svop transakcije za preuzimanje kre-ditnog rizika bi nakon izvjesnog vremenskog protoka mogao da pokaže na kakav praktičan način derivati predstavljaju „finansijska oružja za masovnu destrukciju”.

Kreditni derivativi, najbrže rastući derivativni proizvodi, mogu se strukturi-rati na mnogo načina. Tipično su složeni aranžmani, namijenjeni specifičnim potreba-ma investitora. Njihova zajednička karakteristika je u činjenici da obuhvataju transfer kreditnog rizika od jedne strane (kontrapartnera) drugoj. Time bi trebalo da konstitu-išu prirodno i prikladno oruđe za kontrolu izlaganja kreditnom riziku. Cjelokupan ri-zik investitora uključuje dvije komponente: tržišni rizik i kreditni rizik specifične ak-tive. Ovi derivativi omogućuju izolovanje kreditnog rizika specifične firme od ukup-nog tržišnog rizika. Predstavljaju način sintetizovanja aktiva koje inače ne bi bile na raspolaganju određenom investitoru. Kao osnovna (bazna) aktiva ili indeks za ove derivative mogu da posluže korporativne ili državne obveznice kojima se aktivno tr-guje (ili njihovi portfoliji), ili zajam (portfolio zajmova) kao osnovni referentni kredit. Kreditni derivativi su se javili kao odgovor na tražnju finansijskih institucija (banaka) za sredstvima usmjerenim na hedžing i diversifikaciju kreditnih rizika, slič-nim onima koji su se koristili kod rizika kamatne stope i valutnog rizika. S druge stra-ne, njihov rast je rezultat tražnje za jeftinim sredstvima preuzimanja kreditnog izlaga-nja. Posledično, kredit se postepeno izmijenio, ili je trebalo da se izmijeni, od nelik-vidnog rizika koji se nije smatrao pogodnim za trgovanje do rizika kojim se može tr-govati kao i drugim rizicima. Najveći dio kreditnih derivativa poprimio je formu svop aranžmana za prenošenje rizika nemogućnosti naplate kredita (credit default swap, CDS), ugovornog sporazuma za transfer rizika neizvršenja (difolt) jednog ili više ref-erentnih entiteta od jedne strane drugoj.

Jednostavni kreditni derivativi su bilateralni aranžmani kojima se kreditni ri-zici odvajaju od raspolaganja finansijskom aktivom i distribuiraju strani koja je sklona izlaganju, pri čemu bi trebalo da se postigne: pouzdanost, uz transparentno i rigoro-zno određivanje cijene na tržištu; kratka pozicija kredita („sintetička kratkoća”), kreirajući ekonomiju kratke pozicije (short position); vanbilansna priroda, budući da se nomina-lni (notional) iznos trgovanja ne pojavljuje ni na aktivnoj ni na dugovnoj strani glavne knjige; prihvaćenost na tržištu, polazeći od toga da tipični aranžmani na tržištu mogu


188

da izazovu konfuziju. Ipak, kreditni derivativi su prenosive transakcije, a razvoj tr-žišta bio je praćen odsustvom standardne dokumentacije koja sadrži striktno definisa-nu pravnu terminologiju. Instrument uvijek ne obezbjeđuje zaštitu od „događaja” po-vezanih s tržištem, koji dovode do širenja spreda (gubitaka za nosioce obveznica), ili opadanja rejtinga.

Slika br. 32 : Bazična struktura svop aranžmana

Kreditni svop aranžman (CDS) je nestandardizovani - vanberzanski (OTC) ugovor između dvije strane, gdje strana A – kupac zaštite – plaća anuitet (premiju osi-guranja) tokom trajanja ugovora ili pojavljivanja „događaja” (koji prvi iskrsne) strani B – prodavcu zaštite rizičnog dužničkog instrumenta „referentne aktive ili aktiva” u izdanju strane C, obavezujući se da plati nominalnu vrijednost referentne aktive usled neizvršenja (difolt) ili bilo koje druge promjene kvaliteta kredita izdavaoca, što je predviđeno ugovorom. Iz definicije je uočljivo da CDS sliči politici osiguranja. Kupac zaštite kupuje zaštitu (kupuje osiguranje) i „kratak” je u kreditnom izlaganju referen-tne aktive. Prodavac zaštite prodaje zaštitu (prodaje osiguranje) čime je tehnički „dug” u kreditnom izlaganju. Konvencija CDS za finalizaciju (plaćanje) je novčana ili fizička isporuka „referentne” aktive u slučaju difolta. Realna svrha svopa je obezbjeđenje zaštite od kreditnih gubitaka povezanih sa neplaćanjem specifične referentne aktive.

Ekonomska svrha osiguranja sastoji se u sljedećem. Kupac svopa (korisnik) svopira kreditni rizik s pružaocem (provider) svopa (garant). Sporazumom, kupac zaštite plaća prodavcu zaštite fiksni periodični kupon za specificirani period trajanja ugovo-ra. Prodavac zaštite ne vrši bilo kakvo plaćanje dok se ne desi određeni kreditni do-gađaj: bakrotstvo, neizvršenje plaćanja, značajno smanjenje kreditnog rejtinga, kredi-


189

tni događaj nakon merdžera, akcije vlade ili tržišni lomovi. CDS imaju značajnu regu-latornu važnost budući da su generalno funkcionalni ekvivalent kreditne garancije. Ako, npr. strana A plati strani B premiju za pravo na primanje plaćanja od strane B, bilo kada tokom sledeće godine, specifični događaj (difolt) se pojavljuje kod referent-nog kredita. Ako se pojavi kreditni događaj i vrijednost referentnog kredita padne is-pod praga, strana B plaća razliku između nominalne vrijednosti kredita i tržišne vri-jednosti, kao i drugi iznos specificiran sporazumom.

U ovom primjeru, korisnik (banka A) saglasila se da plati garantu (banka B) proviziju, koja se tipično izražava određenim brojem bazičnih poena od nominalne vrijednosti referentne aktive (kvartalno ili godišnje). Garant se saglasio da plati koris-niku sporazumni, tržišno zasnovan, post-difolt iznos ili unaprijed determinisan fiksni procenat vrijednosti referentne aktive (ako se desi difolt, tj. neizvršenje finansijskih obaveza). Događaj difolta mora da se javno verifikuje. Katkad, garant nije u obavezi da plati korisniku sve dok se unaprijed ustanovljeni iznos gubitka ne premaši zajedno sa događajem difolta („prag materijalnosti“). Svop se gasi u slučaju difolta referentne aktive prije dospijeća svopa. Iznos kojim raspolaže garant je razlika između nominal-nog iznosa (inicijalne glavnice) referentne aktive i tekuće tržišne vrijednosti difoltne referentne aktive. Ugovorom se utvrđuje metodologija za ustanovljavanje post-difolt tržišne vrijednosti referentne aktive.

Dakle, CDS predstavljaju tip ugovora o kreditnom osiguranju, nelikvidan, kompleksan, uglavnom neregulisan finansijski instrument usmjeren na pokrivanje gu-bitaka bankama i nosiocima obveznica kada određena obveznica ili hartija bude u di-foltu, tj. kada tok prinosa u pozadini zajma postane nedovoljan za obavezujuće pla-ćanje. Tržište kreditnog svopa je tržište osiguranja gdje su mnoge pojedinačne trgo-vine podkapitalizovane. CDS je praktično brend novih investicionih oruđa, čija je no-minalna vrijednost nekoliko puta veća od BDP SAD, odnosno veća od svih kreditnih tržišta zajedno u SAD. CDS je bio značajn izvor profita od „finansijskog inžinjeringa“ i za Wall Street i za zajednicu hedž fondova tokom prethodnih pet godina. Ipak, CDS su kreirali silaznu spiralu na tržištima kapitala, povećali cijenu kapitala i istisnuli svako-jake zajmotražioce. Kreditni rizik izveden iz CDS tržišta je mnogo veći od kreditnog rizika zajmova na koje su CDS upisani.

CDS su prodati svijetu kao hedžing transakcije. Investitorima je objašnjavano da oni jednostavno transferišu rizik, tako da banke koje odobravaju zajmove mogu prenijeti kreditne rizike na osiguravajuće kuće, koje ne odobravaju zajmove direktno, ili na strane banke koje ne mogu lako odobriti zajmove na tržištu SAD. Ako bi banka inicijator prodala svoje zajmovno izlaganje samo jednom, i to finansijskoj firmi adek-vatnog ranga, CDS bi djelovao kao zaštita za banku inicijatora. Transferisao bi kreditni rizik kompanije od banke do finansijske firme koja je kupila CDS. Ipak, kreditni rizik zajma mogao je da se proda više puta, i to ne samo solidnim bankama i osiguravaju-ćim kompanijama. Mogli su se prodati drugi CDS proizvodi koji nisu čak povezani s


190

tekućim zajmovima u knjigama. Kreditni rizik u sistemu bio je poprilično multipliko-van, od iniciranih zajmova, recimo, 10 miliona dolara, do čak 200 miliona dolara. Dok je obim neplaćanja (difolta) ostao nizak, tržište CDS je doživjelo rapidnu ekspanziju.

Tabela br. 14 : Svop transakcije za preuzimanje kreditnog rizika (mil. US $)

Izvor: International Swaps and Derivatives Association

Godina Postojeći iznos Promjena u % 2001 918,9 45,5 2002 2.191,6 138,5 2003 3.779,4 72,5 2004 8.442,3 122,8 2005 17.096,1 103,0 2006 34.422,8 101,3 2007 62.173,2 80,6

Dvostruki su razlozi zbog kojih je tržište CDS doživjelo takvu ekspanziju, up-

rkos veličini osnovnih dužničkih tržišta. Od banaka se zahtijevaju određeni iznosi ka-pitala za zajmove koje odobravaju, uz izvjesna odstupanja, dok za CDS postoje prili-čno ograničene obaveze kapitala. Time su banke i drugi učesnici na CDS tržištu mogli da preuzmu mnogo veća kreditna izlaganja preko CDS nego što bi mogli direktno. U slučaju pozajmljivanja, sredstva su se morala uzajmiti ili se morao iskoristiti sopstveni kapital. Preuzimanje istovjetnog rizika preko CDS transakcije nije iziskivalo novac, a kontrapartner je preuzimao kreditni rizik. Posebno su ove prednosti iskoristili hedž fondovi jer su preuzeli mnogo veći rizik (time i veće premije) nego što bi njihove um-jerene rezerve gotovine uobičajeno dopustile. Pucanje osnovnih rizika CDS od neko-liko procenata značilo bi gubitke u iznosima nekoliko triliona dolara.

Ako bi plaćanja počela da se nagomilavaju, moguće je da bi mnogi gubici pos-tali realni, što svakako ne bi bio slučaj sa profitima. Izvori mogućeg gubitka kod CDS su neizvršenje (neplaćanje) osnovnih zajmotražilaca, tj. kompanija koje su originalno (inicijalno) uzele zajmove, odnosno difolt banaka i drugih finansijskih firmi koje su kupile ovaj tip svopa – kontrapartnera u dugom lancu banaka, osiguravajućih kopani-ja, hedž fondova i uopšte onih koji su zaključivali transakciju. Propasti ili ozbiljni pro-blemi u portfolijima velikih finansijskih institucija, poput Bear Stearns i AIG, usled uklju-čenosti u CDS tržište su ilustrativni. Zabrinutost proističe i iz činjenice da je u poređe-nju s postojećim saldom CDS tržišta subprimarni segment hipotekarnog tržišta svega trilion dolara. Problematičnija je kompletna netestiranost CDS na realni ekonomski pad. Špekulativni karakter svopa u tekućoj krizi je postao praktičnija opcija. Naime, ri-zični špekulanti koji su željeli izlaganje određenim klasama aktive (obveznice, zajmo-vi, hartije obezbijeđene hipotkom), ali nijesu posjedovali osnovne kredite, dobili su


191

sredstvo kojim se može špekulisati. Ukoliko neko smatra da je XYZ korporacija u pro-blemima (neće moći da isplati nosioce obveznica), može da špekuliše kupovinom (i plaćanjem premije za) CDS na obveznice. Ako dođe do neplaćanja, isplatiće mu se p-uni nominalni iznos obveznica. Ukoliko špekulant smatra da korporacija XYZ funk-cioniše dobro i da su obveznice jako vrijedne, može ponuditi osiguranje drugom špe-kulantu, koji ima mišljenje suprotno njemu. To znači da prvi špekulant špekuliše da obveznice neće biti neplaćene nadajući se da će pokupiti i zadržati premije i da nikada neće morati da isplati osiguranje. Najlošija pozicija je kada su CDS upisani na sub-primarne hipotekarne hartije (slučaj AIG).

Značajan efekat novih finansijskih instrumenata sastoji se u virtuelnoj elimi-naciji funkcionalnih i drugih razlika između komercijalnih banaka, investicionih banaka, osiguravajućih kompanija i nebankarskih institucija. Jedna od prednosti upo-trebe kreditnih derivativa trebalo je da bude smanjenje kredinog izlaganja banke bez usmjeravanja aktiva van bilansa stanja. Osim toga, prodaja velikog zajma mogla bi da utiče na odnose banke sa svojim klijentima. Bez obzira na pozicije CDS u milijardama, prisutno je znatno preklapanje i poništavanje, što znači i mnogo manji realni iznos. Prisutno je više tipova rizika imanentnih derivativnim i drugim finansijskim instru-mentima. Razlog rizičnog ambijenta su rapidan razvoj novih proizvoda, mogućnost pogrešnog određivanja njihove cijene, kao i vjerovatnoća da se neće znati neki njihovi efekti sve dok najvjerovatnije ne bude isuviše kasno.

Optimistički pogled na kreditne derivative proisticao je iz mogućnosti njiho-vog doprinosa snažnom upravljanju kreditnim rizikom. Za te svrhe bankama su nu-đeni softverski proizvodi poput J. P. Morgan's CreditMetrics i Credit Suisse Financial Products'

CreditRisk+. Kriza je pokazala da CDS može poprimiti destabilizujući karakter, jer trans-feriše rizik od učesnika koji su se specijalizovali u kreditnom riziku (banaka) ka učes-nicima s manjim iskustvom u upravljanju kreditnim rizikom (osiguravajućim kompani-jama i hedž fondovima). Opravdana je bila opasnost da bilo što što se koristi za disper-ziju rizika investitori mogu iskoristiti (nastojeći da povećaju prinos) za koncentraciju rizika. Nove institucije nijesu potpadale pod regulatorni opseg agencija koje nadziru različite aspekte kreditnih tržišta. Povećao se ukupni rizik transferisanjem kreditnog rizika van „striktno regulisanih institucija”. Smanjenje podsticaja kreditora za analizu i nadgledanje kvaliteta kredita dovelo je do drastičnog smanjenja kvaliteta.

3.4 Implikacije finansijskog–bankarskog sistema u sjenci

agnituda i implikacije aktuelne finansijske i bankarske krize ukazu-ju na ozbiljan problem. Važan aspekt problema lošeg upravljanja ri-zikom, pogotovo sistemskim, sastojao se u sekundarnom bankar-M


192

skom sistemu u sjenci koji je prikrio većinu izlaganja ključnih finansijskih institucija. Izgrađen je model „inicirati i distribuirati”. Banke su, naime, konvertovale potrošački dug u utržive hartije, koje su prodale fondovima ili drugim bankama. Podstaknute prilično niskim kamatnim stopama (u SAD) preuzele su na sebe više duga42 kako bi finansirale pomenute operacije, poboljšavajući uslove svog poslovanja i šireći obim posla.

Pretpostavka je bila da će prinosi na hartije biti iznad cijene zaduživanja, od-nosno da će se hartije inače prodati nekom drugom. Takva aktivnost je uglavnom bila prikazana samo u „nevidiljivom bilansu stanja” banaka u „bankarskom sistemu u sjenci”. To je bilo usmjereno na ozbiljno slabljenje tradicionalnih oruđa dovodeći do krize finansija-lizacije. Od avgusta 2007. javlja se teškoća prodaje hartija zasnovanih na hipoteci i pro-blemi s hartijama zasnovanim na subprimarnim hipotekarnim zajmovima. Među-sobna prezaduženost visoko leveridžovanih institucija dominirala je krizom 2007-08. Kupovine aktiva zaduživanjem bile su vrijedne kao 30-tak iznosa kapitala investicio-nih banaka i hedž fondova.

Banke su sponzorisale hedž fondove i privatne kompanije za kontrolne pakete akcija, pakovale sopstvene finansijske instrumente povezane s hipotekom, aranžirale osiguranje obveznica i obezbjeđivale kreditne linije svojim (vanbilansnim) strukturisa-nim investicionim entitetima - kompanijama (SIV's) i posrednicima (conduits). Kolatera-lizovane dužničke („subprimarne”) obveznice (CDOs) su u pojedinim slučajevima (Citi-

group) imale veću vrijednost od sopstvenog kapitala, pa je ponuda prioritetnih akcija i konvertibilnih obveznica u značajnoj mjeri uticala na holdinge akcionara. Ipak, uprkos gubicima holdinga članovi odbora su tokom velike propulzije CDO, kad su njihove banke imale vodeću ulogu, ostvarili enormne provizije i bonuse. Skriveni finansijski (bankarski) sistem nameće pitanje obuhvata (kvantifikovanja) gubitaka, novca, likvidnosti. Dimenziju gubitka, po svemu sudeći, ne bi trebalo pos-matrati isključivo na nivou neizvršenja finansijskih obaveza (difolt) i otpisa (gubitke vrijednosti). Razumljivost novca i likvidnosti definitivno nije moguća standardnim de-finisanjem – užim ili širim agregatima. Uspostavljena je nova struktura novca, kao konstituenta novog svjetskog finansijskog poretka. Skriveni sistem izrastao u posled-njih 15-tak godina nije obuhvaćen tradicionalnim mjerama novca (monetarnim agre-gatima). Mjerenje novca, inflacije, nezaposlenosti iskrivljeno je u priličnoj mjeri tako da su prikazani agregati (državna statistika) često bezvrijedni i uobičajeno pogrešni. Odgovarajući na pitanje „što je novac i likvidnost”, kao uvod na pitanje „što su gubici”, „Roche” i „McKee” su prije nekoliko godina konstruisali piramidu likvidnosti, polazeći od vrijednosti postojećih aktiva kao dio BDP i ukupne likvidnosti. Ukupna globalna likvidnost izgleda kao masivna piramida, koja stoji na glavi, predstavlja ma-

42 Rizičan dug je bio potencijalno daleko profitabilniji od dobrog duga koji je skuplji i koji nikada ne može vrijediti više od nominale. Vrijednost rizičnog duga bila je prilično diskontovana. Visoke cijene ponovne prodaje bile su rezultat prisutnog optimizma u vezi otplate i dovitljivosti „strukturisanih finansija”.


193

kar 10 godina BDP, a raste barem pet puta brže od rasta BDP. Sadrži četiri nivoa: a) novac centralne banke (monetarnu bau) na dnu, b) šire definisan novac – jedini oblik novca prepoznat prije nešto više od 40 godina, c) tržišta sekjuritizovanog duga– obve-znice umjesto tradicionalnog bankarskog kreditiranja i d) masivna tržišta derivativa i egzotičnih hartija, koja predstavljaju gotovo 75% ukupne globalne likvidnosti.

Ukazuje se da je priramidom verifikovana hipoteza Minsky-a da produženi period stabilnosti neumoljivo vodi nestabilnosti. Obrnuta piramida sugeriše da sistem ne može duže opstati. Izgleda izvjesnim da novi svjetski finansijski poredak tekućom krizom doživljava krah. Potencijalno se nameće pitanje, sa praktično negativnim od-govorom, da li se ovo urušavanje moglo slučajno dogoditi. Bankarski (paralelni) sis-tem u sjenci doprinio je pogoršanju hipotekarne krize i njenom transformisanju u glo-balnu kreditnu krizu. To ne bi trebalo da čudi s obzirom da je stopa ekspanzije ban-karstva u sjenci bila vjerovatno na nivou polovine svih novih neto kreditnih kreiranja u poslednje dvije godine prije otpočinjanja krize. Npr. 10 miliona dolara realnog, ne-pozajmljenog novca hedž fonda podržavao je 850 miliona USA$ ugovora obezbijeđe-nog hipotekom. Dakle, jedan dolar realnog novca se koristio za kreiranje 85 USA$ hi-potekarnog kreditiranja. Povećano regulisanje banaka bitno je uticalo da se finansijsko posredovanje u prethodne dvije decenije uglavnom sprovodi preko sistema u sjenci čiji su članovi bro-keri i dileri, hedž fondovi, fondovi tržišta novca, strukturisani investicioni entiteti i „posrednici”, grupe privatnih fondova i nebankarski hipotekarni kreditori. Zasnovani na kratkoročnom i likvidnom sistemu uzajmljivanja, uglavnom visokom leveridžu i pozajmljivanju i investiranju u likvidnije i dugoročnije instrumente, ovi entiteti su no-sili rizik samoispunjavajućeg i destruktivnog napada na njihove likvidne pasive. Bez pristupa depozitnom osiguranju i likvidnosti centralne banke u vidu kreditora krajnje instance. Poslije smanjenja leveridža usljed pucanja mjehura aktiva došlo je do napada na ove banke u sjenci, odnosno neizvjesnosti oko solventnosti ovih institucija.

Uslijedio je kolaps cjelokupnog sistema SIVs (conduits) kada su investitori shvatili toksičnost svojih ulaganja. Dogodio se juriš na brokere i dilere, a uprkos pro-širenju podrške FED-a u vidu krajnje instance brokerima i dilerima nije se zaustavilo propadanje („Bear Stearns”, „Lehman Brothers”). Kolaps su potom doživjele druge leveri-džovane institucije usljed nelikvidnosti i nesolventnosti – „Fannie Mae”, „Freddie Mac”, „AIG” i više od 300 hipotekarnih kreditora. U sledećem stadijumu panika je zahvatila tržište novca. Fondovi su u nastojanju da obezbijede veće prinose, zbog privlačenja in-vestitora, ulagali i u nelikvidne instrumente. Investicije su propale, pojavila se panika među investitorima dovodeći do velikog juriša na fondove. Depozitno osiguranje je prošireno na fondove. Sledeći logičan urušavajući korak u ovoj i sledećoj godini je na-pad na hedž fondove (kolaps), pogotovo na mlađe fondove koji su preuzeli prekom-jeran rizik iz visok leveridž i slabo upravljanje.


194

Slika br. 33 : Piramida vrijednost postojećih aktiva kao dio BDP i ukupne likvidnosti

Debakl subprimarnog hipotekarnog kreditiranja prouzrokovao je zaustavlja-nje finansijskog sistema u sjenci, koje je dominiralo hedž fondovima i privatnim in-vestitorima većeg obima, odnosno prekidanje virtuelnog kreditiranja. Kreditiranje je presušilo drastičnim padom izdanja obveznica na tržištima obezbijeđenim aktivom, tržištima korporativnog duga i u području koje se odnosi na hipoteku. Centralne ban-ke širom svijeta suočile su se sa gigantskim stresnim testiranjem bankarskog sistema u sjenci. „Zvanični” bankarski sistem je sve više prodavao svoj kreditni rizik drugim in-vesticionim grupama (direktno prodajom ili prepakovanjem zajmova u obveznice), a regulatorne reforme su dozvolile bankama da smanje iznos kapitala za slučaj nepla-ćanja. Sistem „prenešenog finansiranja” dao je bankama širok podsticaj za prenošenje zaj-mova na nove entitete, bilo da su ih kreirali ili sponzorisali spoljne investicione me-nadžere da ih usmjere. Uloga regulatora u „skrivenom” svijetu u velikom stepenu bila je zamijenjena kreditnim rejting agencijama, koje su dodjeljivale visoke, „ultra-sigurne” rejtinge du-gu koji su izdali strukturisani investicioni (SIV) i drugi entiteti. Kao osnova su poslu-žile istorijske analize vjerovatnoće neizvršenja (difolta) i gubitaka širom bankarskog sistema u sjenci. No, kreditni metež je sunovratio rejtinge mnogim instrumentima, a počivanje na investicionim kreditnim rejtinzima prilikom odlučivanja o upravljanju postalo je bespredmetno. Implozija skrivenog svijeta produkovala je ogromnu nesta-bilnost „realnim” bankama u vidu nesolventnosti i zatvaranja. Neregulisanost „skri-venih” institucija značila je povećanje moralnog hazarda. Skriveni bankarski sektor je potonuo mnogo brže nego što je rastao, u iznosima nekoliko stotina milijardi dolara pada aktiva i tržišta komercijalnog papira obezbijeđenog aktivom.


195

3.5 Stepen problematičnosti alhemije finansijalizacije

asno je da se savremene finansijske krize ispoljavaju, a ne produkuju, up-ravo na finansijskim tržištima. Izvori poremećaja u sitemima baziranim na finansijskim tržištima su promjenljivost javnog vrednovanja hartija na se-

kundarnim tržištima, kao i neizvjesnost koja se odnosi na likvidnost tržišta. Postalo je očigledno da od adekvatnog funkcionisanja sekundarnih tržišta, koje je uslovljeno i njihovom likvidnošću, u krajnjem zavisi stabilnost finansijske strukture - izrazito bitne za makroekonosku ravnotežu. Bilansi posrednika registruju gubitke kapitala slomom cijena finansijskih aktiva, što je indikator krize vrednovanja. Posledica može biti dalje pogoršanje likvidnosti. U uslovima finansijske fragmentacije ograničavaju se „spontana

prilagođavanja”. U odnosima finansijskih učesnika gubi se povjerenje i likvidnost. Finansijska globalizacija je izvršila snažan uticaj na ubrzano povećanje kredi-

ta, mnogo brže od rasta BDP. Promjena strukture kredita značila je jačanje špekulati-vne i supstitutivne komponente u odnosu na produktivnu komponentu. Finansijska globalizacija je postala izvor sistemskog rizika. Promijenila je kontrolu preduzeća i bit-no povećala uticaj akcionara. Dostigla je u određenom trenutku granice koje su značile vraćanje kriza u središte svjetskih finansija. Banke su se suočile sa „Minski momentom” u kojem će novi rizici i nestabilnosti finansijalizovanog kapitalizma buknuti preko tr-žišta. Subprimarni hipotekarni scenario savršeno ukazuje na opasnost finansijalizacije i tzv. „sivog kapitala” zasnovanog na institucionalizovanoj štednji, uključujući i novac privatnog penzionog sistema koji je povjeren insajderima finansijske industrije.

Bernanki je ukazivao da derivativi imaju pozitivnu ulogu u upravljanju rizi-kom i da pomažu finansijskim tržištima i institucijama da se odupru šokovima. Opet, pojedini analitičari i regulatori su iskazivali bojazan da svi učesnici na tržištu ne shva-taju rizike kojima se izlažu. Uloga derivativa u spektakularnom kolapsu Enrona ilus-trativna je, ne zaobilazeći prevaru i sistem upravljanja rizikom ove firme. Smatralo se, takođe, da su pojedine mjere za minimalni nivo kapitala, poput kreditnog (difolt) ri-zika aktiva banke, gotovo beznačajne u prisutvu kreditnih derivativa. Problem pose-bne težine je u tome da su regulatori smatrali da cilj finansijske stabilnosti ne znači i stabilnost pojedinih finansijskih institucija. Ili, cilj regulatora bi bio da se spriječe kata-strofični slučajevi većeg obima. Nije se shvatilo da su pojedinačni slučajevi, poput Bear

Stearns, najkritičniji i najalarmantniji indikatori nastupajućeg kriznog perioda. Regulativni mehanizam anglosaksonskog kapitalizma predstavljao je kombi-

naciju stroge višeslojne regulacije, pojedinačnih deregulativnih „podsticaja”, neadek-vatnog regulativnog instrumentarjuma i/ili potpune deregulisanosti pojedinih krup-nih, brzo rastućih segmenata tržišta. Krizni mehanizam je time na suptilan način mo-gao da prenese silinu destruktivnog udara na finansijski i realni sektor. Prudenciona kontrola, uspostavljena na institucionalnim osnovama, uvijek je kasnila za inovacija-

J


196

ma. Uključivanje banaka u neregulisano tržište derivativa u priličnoj mjeri je preva-zilazilo primjenu međunarodne prudencione regulacije. Suptilnost trgovanja na finan-sijskim tržištima, koja se bazirala na mnoštvu finansijskih instrumenata, brojnim fi-nansijskim institucijama, sve značajnijem procesu finansijskog inžinjeringa (sekjuriti-zacije), odnosno zamršenom (ispreplijetanom) nizu finansijskih tokova, a koja zahti-jeva preispitivanje postojećih regulativnih i institucionalnih okvira i aranžmana, izis-kivala je i suptilnost upravljanja i kontrole takvom finansijskom strukturom.

Nestabilnost finansija u svijetu tek djelimično je posledica finansijske liberali-zacije, i to samo u poslednjim iteracijama. U suštini, finansijski sistemi su kroz finan-sijsku globalizaciju i liberalizaciju širom svijeta prilagođavani američkim nacionalnim i makroekonomskim ciljevima i projekcijama. Zemlje koje su izbjegle finansijsku glo-balizaciju (Kina, Indija) nemilosrdno su napadnute preko robne globalizacije (ostatka ekonomije). Njihovo uključivanje u finansijalizaciju samo je logična posledica projek-tovanog ishoda. Ključni lomovi banaka do početka ovog vijeka dešavali su se drugdje, ne i u SAD. Makar je poslednjih godina jasna očigledna prevara da su SAD („finansija-lizovani kapitalizam”) raj za investicije43. „Pax americana” je ponovo proaktivno inicirala sofisticirano strukturiranje svijeta - finansijski i realno, nastojeći da neprikosnoveno onemogući bilo kakav pokušaj „pax consortis”.

4. INSTITUCIJE NOVE FINANSIJSKE ARHITEKTURE: HEDŽ FONDOVI

„Ekonomska globalizacija pretpostavlja i globalizaciju kriza“.

S. Maljcev

iberalni kapitalizam – kapitalistički model finansijskog i realnog sekto-ra u pravom smislu riječi doživio je krah Velikom ekonomskom krizom (depresijom), uz drastične političke reperkusije. Na svjetsku politeko-

nomsku scenu stupio je državni kapitalizam, uspostavivši prilično brzo sistem ključnih svjetskih finansijskih institucija, kao odbrambeni (sigurnosni) mehanizam na međuna-rodnom nivou. Potom je postupno zaokružen nacionalni finansijski institucionalni okvir, nedovoljno (ili pogrešno), namjerno ili bez namjere, iskristalisan održivim regu-lativnim i regulatornim obrascem, uz izražen problem identiteta odgovornosti i povje-renja. Libertarijanizam je danas odstranjen iz razvijenih ekonomskih sistema, ali je za-

43 Centar je akumulirao finansijska sredstva, uz problematičnost akumulacije kada je u pitanju ostvarivanje funkcije kapitala. S druge strane, sa obezvrijeđenom radnom snagom periferija bi trebalo i dalje da služi kao objekt eksploatacije. Brzo će se pokazati da li se narušeni odnosi funkcionisanja centra i periferije ovog puta odvijaju u kontekstu globalizacije ekonomske krize sa podijeljenim dramatičnim posledicama.

L


197

to bizarno i uspješno plasiran kao jedino efikasno spasenje u manje razvijenim zem-ljama. Liberalizam, neoliberalizam, libertarijanstvo i sl. sami po sebi nijesu više uzrok finansijskih (bankarskih) kriza.

Pomno isprepletena mreža brojnih finansijskih instrumenata (uključujući hib-ridne/egzotične), finansijskih institucija (visoko leveridžovanih) i finansijskih tržišta (praksa

finansijskog inžinjeringa) konstituisala je „preventivnu” finansijsku paradigmu – Novu finan-

sijsku arhitekturu44. Krhkost finansijalizirajuće arhitekture uz neodrživost teorije efikas-nih tržišta kapitala korespondira efektima tekuće finansijske krize i uopšte ekonom-ske recesije. Drugim riječima, razobličava postulate (stubove) „kapitalističkog” načina promišljanja i operacionisanja, kada su postojeći ekonomski uslovi često determinisa-ni agresivnim globalizacionim strategijama. Globalna tržišta kapitala i svjetska ekono-mija postali su čvrsto povezan sistem, a krize doživljavaju propulziju kombinacijom (interaktivnom transmisijom) tzv. makroekonomskih i mikroekonomskih faktora. Ulo-gu podesnih kanala za preusmjeravanje fondova (intermedijarstvo) sve više poprima-ju postojeći ili novi tzv. institucionalni investitori (agenti), zasnovani na sistemu „ugo-vorne štednje”, odnosno institucije finansijskog (bankarskog) sistema u sjenci. Opsta-nak banaka, pogotovo mega banaka iza kojih se nerijetko provlače i društveni (nacio-nalni), usko politički ili lobistički interesi, nezaobilazno nameće svakodnevno izlaga-nje riziku ulaženjem u visoko špekulativne aktivnosti obuhvatajući i nedovoljno otvo-rene segmente poput industrije hedž fondova. Sprovodi se aktivno finansijsko preus-mjeravanje od hedžing finansija (novčani tokovi su dovoljni da bi se izvršile obaveze) ka špekulativnim finansijama (prihodi su manji od plaćanja), odnosno neodrživim po-nci finansijama (kamata na otplatu duga premašuje neto dohodak).

Poslednjih 10-tak godina bio je ispoljen značajan porast interesovanja institu-cionalnih investitora za industriju hedž fondova, što je podstaknuto tražnjom za ve-ćim prinosima u susret berzanskom opadanju i naraslim obavezama penzionih fon-dova. Ovi masivni prilivi sredstava imali su izvjestan materijalni uticaj na prinose i rizike hedž fondova. Bankarski sektor bio je izložen rizicima hedž fondova, posebno manje institucije. Ipak, i najveće banke su takođe bile izložene preko odgovarajućih aktivnosti trgovanja, kreditnih aranžmana i strukturisanih proizvoda, kao i uslugama primarnih brokera. Rizici sa kojima su se suočavali hedž fondovi bili su nelinearni i

44 Globalno integrisani sistem ogromnih bankarskih konglomerata i tzv. „bankarskog sistema u sjenci” – in-vesticionih banaka, hedž fondova i specijalnih investicionih institucija (SIVs) konstituisao je Novu finan-sijsku arhitekturu. U dužem vremenskom periodu, donešene su mnoge privatne odluke kreirajući sistem u sjenci koji je institucionalno i produktno bio osjetljiv na bankarsku paniku (kreditnu krizu) kao sistemski događaj. Problem posebne težine je u činjenici da se zapravo radi o realnom bankarstvu. Transformacija bankarskog sistema obuhvatila je dvije ključne dimenzije: eksponencijalni rast derivativnih hartija od vri-jednosti, što je stvorilo enormnu tražnju za kolateralom („informaciono-neosjetljiv” dug); usmjeravanje ini-ciranih (odobrenih) zajmova banaka na tržišta kapitala u formi sekjuritizacije (vanbilansnog bankarstva) i prodaje zajmova (SPV). Vidjeti detaljnije: Gorton, 2009.


198

složeniji u odnosu na one s kojima se susrijeću tradicionalne klase aktiva. S obzirom na dinamičku prirodu investicionih strategija hedž fondova i uticaj tokova sredstava na leveridž i performanse, modeli rizika hedž fondova zahtijevali su suptilnije anali-tike i sofisticiranije korisnike. Mnoge finansijske krize u prošlosti mogu se dovesti u vezu sa finansijskim inovacijama45 koje su povećale leveridž, počev od tržišta mjenica, komercijalnog papira, junk obveznica ili derivativa.

U tekućoj krizi, finansijsko inoviranje, koje se zasniva na sekjuritizaciji subpri-marnih hipotekarnih kredita i drugih zajmova, preusmjerilo je rizik od originalnog bankarstva ka hartijama obezbijeđenim hipotekom ili drugom aktivom, koje su objedi-nile rizik od manje značajnih zajmotražilaca ka onima koji su kreditno sposobniji. Kre-ditne rejting agencije certifikovale su ove hartije kao prvoklasne. Ove hartije su apsor-bovali hedž fondovi (u SAD i vani), a komercijalni papir obezbijeđen aktivom komerci-jalne i investicione banke. Hedž fondovi i druge institucije nijesu imale podsticaj da kont-rolišu svoje dužnike, čime se povećao sveukupan sistemski rizik. Finansijalizacija je podstakla domaćinstva da se ponašaju kao preduzeća, preduzeća da se ponašaju kao banke, a banke kao hedž fondovi. Banke na Wall Street-u su se sve više uključivale u pozajmljivanje sredstava drugim institucijama za svrhe trgovačkih aktivnosti („prima-

rno posredovanje”): hedž fondova, tzv. grupa privatnog kapitala (trgovanje kompanija-ma), ili satelitskih tijela - specijalnih investicionih kompanija (SIVs) i „posrednika” ko-je su kreirale investicione banke46. Aktivnost je bila ekstremno profitabilna, a „špekulati-

vna arbitraža” postala je centralni fokus i za investicione i komercijalne banke. Procesi arbitraže i „naduvavanje – pucanje” iziskivali su kapacitet za mobilisanje industrije hedž fondova sa ciljem uključivanja u bilo koju posebnu arbitražu. Cilj je bio da se us-mjeri tržišna dinamika kako bi se pružila podrška špekulantima.

Finansijski sistem je tokom vremena postajao sve više „fragilan” (Minsky, 1977) u smislu vjerovatnoće da firme i domaćinstva ne ispunjavaju obavezu otplate duga. Vjerovatno zbog optimističkog pogleda na vrijednost kolaterala, banke nijesu raspola-gale dovoljnim rezervama za rizik. To je omogućilo investitorima da se uključuju u još rizičnije (špekulativne) aktivnosti. Tražnja je nadmašila ponudu u novim profitabinim sektorima. Cijene su porasle stvarajući nove mogućnosti za profit i veća ulaganja. Rast dohotka je produkovao dalje neuobičajeno investiranje (uz efekat stampeda). Zaduži-

45 Finansijskim inovacijama izvršene su promjene institucionalnih aranžmana, proizvoda i izvjesnih struktu-ra koje su omogućile bankama Wall Street-a da izbjegnu regulatorne restrikcije i prošire aktivnosti i profite. Konstruisan je veliki, novi bankarski sistem „u sjenci“ u Londonu, pored „zvaničnog“ regulisanog sektora. 46 Novim sistemom Wall Street-a dominiralo je pet banaka, s aktivama od preko 4 tril. dolara, uz mogućnost prikupljanja i usmjeravanja triliona dolara od institucija koje su bile pozicionirane iza njih, poput ko-merci-jalnih banaka, fondova tržišta novca, penzionih fondova i sl. Prema Gowan-u (2009), banke s Wall Street-a su stekle ogromno iskustvo sa naduvavanjem mjehura na berzama u Poljskoj, Češkoj, Rusiji tokom 90-ih, a po-tom izduvavanjem uz ogroman profit. Ista operacija- dot.com mjehur u SAD nije proizveo značajne gubitke bankama na Wall Street-u, ali jeste nekim evropskim operaterima, osiguravajućim kompanijama.


199

vanje s ciljem finansiranja špekulacija stvaralo je izrazite poteškoće za servisiranje du-ga. Što je duži kontinuitet finansijske iscrpljenosti, izvjesnije je da će tržišta vjerovatno doživjeti kolaps. Kolaps tržišta akcija, obveznica, valuta, roba ili imovine, u novo-nastalim okolnostima, značio je logičan krah brižljivo izgrađenog finansijskog modela.

4.1 Nova finansijska arhitektura – teorijska i praktična faličnost

okom poslednje decenije u literaturi je uglavnom bila zastupljena rela-tivno jednostavna tvrdnja: Tekuća cijena hartija u potpunosti reflektuje sve javno raspoložive informacije. Odnosno, ne postoji neiskorišćena ja-

vno raspoloživa informacija koja bi dovela do izuzetnog investicionog rezultata. Ako cijene hartija od vrijednosti u potpunosti odražavaju sve raspoložive informacije, trži-šte kapitala bilo bi efikasno. Prema hipotezi o efikasnom tržištu, u odsustvu potpunih informacija špekulanti mogu da naprave pogrešan izbor (ne baš sistematski) ako su očekivanja racionalna. Ključna tvrdnja neoklasične finansijske ekonomije bila je da tr-žišta kapitala precizno vrednuju hartije od vrijednosti s obzirom na njihov rizik i pri-nos. To dalje znači da kupci i prodavci hartija mogu da donesu optimalne odluke pri čemu rizik nose samo oni koji su sposobni da upravljaju njime. Analizirajući „hipotezu

efikasnog tržišta“, Black je ispoljio različite poglede. S jedne strane, tržišne cijene odra-žavaju sve raspoložive informacije u datoj tački vremena. Black (1987) je, pak, formu-lisao verziju po kojoj je efikasno tržište ono na kojem je cijena unutar faktora 2 od vri-jednosti, tj. cijena je više od polovine vrijednosti, a manje od dvostruke vrijednosti. Po ovoj definiciji, skoro sva tržišta su efikasna gotovo svo vrijeme, što po njemu znači najmanje 90%. Dakle, kod njega je prisutna aproksimacija implicirajući da Black-Scholes

model „ne cilja veliku preciznost“. Po Blacku, tržišna cijena oscilira oko efikasne cijene. On je bio zagovornik leveridža (pristup „leveridž za sve“): leveridžovanje aktive u portfoliju dopušta veću diversifikaciju. Portfolio se kontinuirano ponovno procjenjuje i prekom-ponuje. Ipak, kad su u pitanju tržišta akcija cijene sadrže mnoštvo informacija („tržišna

efikasnost“), ali se to ne bi moglo reći za cijene na tržištima duga. Pretpostavke standardnih neoklasičnih modela finansijskih tržišta, poput Mo-dela određivanja cijene kapitalnih sredstava (CAPM) i Teorije određivanja cijena op-cije, kao zajedničke hipoteze, su: a) svi agenti raspolažu svim informacijama bitnim za određivanje cijena hartija, tako da imaju „racionalna“ ili tačna očekivanja o budućim novčanim tokovima koji će proisteći iz svih hartija; b) konkurentska tržišta proizvode „optimalni“ ekvilibrijum cijena hartija, što je kreirano odlukama koje maksimiziraju funkcije preferencije agenta. Savremena teorija finansijskih tržišta, na kojoj je počivao bankarski sistem u sjenci Nove finansijske arhitekture, tvrdi da sve dok državna regu-lacija ne pogorša finansijsko odlučivanje, tržišta uvijek tačno procijene rizik. To dalje

T


200

znači da agenti ne mogu da uključe veći ili manji rizik od onog koji je optimalan po njih. Nova finansijska arhitektura je uspostavljena na suštinskom vjerovanju u savre-menim finansijskim ekonomijama da su neregulisana tržišta kapitala „efikasna“. Teš-ko je složiti se sa propozicijom o efikasnosti tržišta. Naime, ukoliko cijene hartija ne reflektuju sve javno raspoložive informacije, tržišni pritisci će ih brzo prinuditi da to postignu. Flood i Garber (1994) su okarakterisali model efikasnih tržišta pogrešno speci-ficiranim. Nakon evidentnih uzroka i posledica krize, pojedini autori (npr. Crotty, 2008) objašnjavaju da je ovaj „kamen temeljac“ Nove finansijske arhitekture zasnovan na potencijalno nerealističnoj pretpostavci i da nema uvjerljivu empirijsku podršku. Time je, po njima, naučni doprinos NFA „zaprepašćujuće slab, a njegova slavljenička narativnost pot-

puno uzdrmana“. Tvrdnja da tržišta kapitala vrednuju rizik optimalno čak ne odgovara ni u načelu hartijama neprodatim na tržištu.

U finansijskom sistemu koji je prethodio NFA, tokom 50-ih i 60-ih godina pro-šlog vijeka, kada su tržišta precizno vrednovala rizik neodgovorno bi bilo preuzi-manje prekomjernog rizika, a sistemski rizik bio bi minimiziran. NFA je kreirala i naširoko proslijedila izrazite nivoe rizika. Strukturisani finansijski instrumenti preus-mjerili su rizične segmente na pretjerano složene načine. Problemi inicirani u SAD proširili su se globalno (sistemska kriza) kanalima koji su konstruisani procesima se-kjuritizacije i finansiranja preko globalnih tržišta kapitala. Uz pomoć aktivnosti vanbi-lansnih entiteta kriza je uništila vrijednost nelikvidnih aktiva (komercijalnih papira, CDOs). Njihovo usmjeravanje u bilanse stanja banaka dovelo je do otpisa kapitala i ši-renja panike. Agresivne trgovačke aktivnosti nisu bile praćene agresivnim sistemom finansijske regulacije. Tek sada se „fantomska regulacija“ NFA posmatra kao neefikasna47. Neoklasična finansijska ekonomija naglašava da relativno slobodna finansij-ska tržišta minimiziraju vjerovatnoću finansijskih kriza i potrebe za intervencijom (spašavanjem) države. Očigledno je da krize obično prate vidljivi mjehuri cijena akti-ve. Allen i Gale (2000) su razradili teoriju mjehura i nastupajuće krize zasnovanu na po-stojanju agencijskog problema. Šireći obim kredita za špekulativne svrhe finansijska li-beralizacija može biti interaktivna sa agencijskim problemom i dovesti do mjehura ci-jena aktive. Prema alternativnoj teoriji finansijske krize (McKinnon i Pill, 1997 i Krugman, 1998) državne garancije su fundamentalan uzrok krize. Garancijom depozita banke ni-jesu predmet „uobičajene discipline tržišta“ pa se uključuju u špekulativno investiranje. Ra-stu cijene aktiva, kreira se mjehur koji na kraju puca. Ni aktuelni krizni ambijent ne predstavlja definitivnu potvrdu prezentirane alternativne teorije48.

47 Prema analitičarima NFA, potencirana je labava regulacija komercijalnih banaka, minimalna regulacija in-vesticionih banaka i virtuelno ne-regulisanje sve moćnijih nebankarskih finansijskih institucija – hedž fon-dova, fondova privatnog kapitala i SIVs. 48 Mnoge krize su se dogodile kad nije bilo izgleda za državnu garanciju bankama. Npr. krajem 20-ih i po-četkom 30-ih u SAD je došlo do dramatičnog rasta cijena aktive i posledično krize, a državne garancije nisu bile prisutne. 50-ih i 60-ih državne garancije bankarskog sistema su postojale, ali nisu nastupile krize.


201

Racionalna očekivanja agenata nisu pretpostavka svih efikasnih finansijskih tržišta. Ovi modeli, pak, polaze od nerealnih pretpostavki u donošenju željenih zak-ljučaka (Crotty, 2008), uz očitu složenost i nedostatak istorije strukturisanih proizvoda. Nekompatibilnost istorijskih testova kod teorija efikasnih tržišta kapitala erodirala je povjerenje u teoriju. Pojedini analitičari (npr. Caballero i Krishnamurthy, 2008) ukazuju da standardni modeli rizika gube eksplanatornu moć kada period nestabilnosti zadesi tr-žišta. U srcu dosadašnjih kriza ležala je neizvjesnost, koja se objašnjava promjenom tr-žišnih institucija i praksi. Testovi o brzom uključivanju informacija u postojeće cijene hartija ili o neuspjehu institucionalnih investitora da nadmaše tržište kako to teorija podrazumijeva nisu podrška Novoj finansijskoj arhitekturi. Tekućom metodologijom bi se mogla odbaciti realnost pretpostavki kao kriterijum za testiranje validnosti teorije49.

U odnosu na tradicionalnu teoriju efikasnog tržišta, konkurentska teorija po-tvrđuje pojavljivanje značajnijih neefikasnosti. Time se mogu povećati mogućnosti in-vestitorima da iskoriste hartije od vrijednosti sa pogrešno formiranim cijenama, bez izlaganja prekomjernim nivoima rizika. Ovo se navodi kao glavni argument za inves-tiranje hedž fonda. „Hedž” opklade znači zaštitu od gubitka klađenjem sa kontraba-lansirajućim iznosom u odnosu na originalnu opkladu. Slično, „hedž” u finansijskom okruženju predstavlja transakciju koja smanjuje rizik investiranja. Dakle, izraz „hedž” odnosi se na zaštitu aktive od nepovoljnih kretanja cijene. Međutim, investiranje u hedž fond automatski ne osigurava od tržišnog pada. Cilj hedž fonda bi trebalo da se sastoji u minimiziranju usmjerenog tržišnog rizika održavanjem stabilnih prinosa. Ipak, često je bila prisutna visoka rizičnost nuđenjem visoke volatilnosti, uz odgova-rajući visok prinos. 4.2 Profil i strategije funkcionisanja hedž fondova

edž fondovi obuhvataju širok rang različitih investicionih ciljeva, strategija, stilova, tehnika i sredstava, nudeći širok spektar rizik/ pri-nos profila. Kao rezultat, neki hedž fondovi su poprilično rizični (naj-

veći rizik neizvršenja) nudeći visoku volatilnost50 uz odgovarajući visok prinos. F. Ko-

49 U postojećem finansijskom i monetarnom sistemu imperijalnog karaktera teško je povjerovati da će teorija o efikasnim tržištima kapitala (kao podrška NFA) ustupiti mjesto realističnijim teorijama o finansijskom tr-žištu. Pritom, apostrofira se prije svega teoretski pristup J. M. Kejnes-a i H. Minsky-a. 50 Volatilnost pokazuje koliko mnogo i koliko brzo se mijenja vrijednost investicija, tržišta ili tržišnog sek-tora. Npr. akcije malih, novijih kompanija obično su volatilnije nego kod utemeljenih, prvoklasnih (blue chip) kompanija budući da njihove vrijednosti imaju prilično oštru tendenciju rasta i pada tokom kratkog vre-menskog perioda. Volatilnost akcije u odnosu na cjelokupno tržište poznato je kao beta, a volatilnost prouz-rokovana internim faktorima, bez obzira na tržište, poznata je kao alfa akcije.

H


202

tier dao je sledeću definiciju hedž fondova: svi oblici investicionih fondova, kompani-ja i privatnih partnerstava koji koriste derivative za usmjeravajuće investiranje i/ili do-puštaju špekulisanje padom (go short) i/ili korišćenje značajnog leveridža kroz pozaj-mljivanje. Izraz hedž fond danas obuhvata investicione filozofije postavljene daleko od originalne strategije „tržišne neutralnosti”. Takođe, mnoge investicione firme jed-nostavno su izmijenile svoja odjeljenja za trgovanje s obzirom da su hedž fondovi i mnogi tradicionalni menadžeri akcijskog kapitala jurišali kako bi dospjeli do nečega što se pokazuje kao veoma unosan biznis.

Ne postoji zakonska ili uopšteno prihvaćena definicija hedž fonda. Definicije hedž fondova su ponekad kontradiktorne, kao što je i heteregona priroda klase aktive. Hedž fond se može definisati kao agresivno upravljanje portfoliom investicija korišće-njem ekstremnih investicionih strategija poput leveridža, dugih, kratkih i derivativnih pozicija na domaćim imeđunarodnim tržištima, sa ciljem generisanja visokih prinosa (u apsolutnom smislu ili na osnovu određenog tržišnog standarda). Hedž fondovi su privatna investiciona partnerstva (ortačka društva) koja su otvorena ograničenom bro-ju investitora i zahtijevaju veoma velika inicijalna minimalna (nelikvidna) ulaganja. Radna grupa za finansijska tržišta SAD (1999) definisala je hedž fond kao udruženo investiciono oruđe koje je privatno organizovano, kojim upravljaju profesionalni in-vesticioni menadžeri, i nije šire dostupno javnosti. Ipak, ova definicija ne sadrži mno-ge odvojene karakteristike hedž fondova u odnosu na druge institucije.

Ključna razlika je u tome da hedž fondovi nemaju bilo kakvih ograničenja na tip instrumenata ili strategija koje mogu koristiti u skladu sa svojom neregulisanom ili slabo regulisanom prirodom. Nešto preciznija, ali ne u potpunosti odvojiva definicija hedž fonda glasi: Ovaj termin označava fond čiji menadžeri ostvaruju provizije u za-visnosti od performansi i koji mogu slobodno da upotrebljavaju razne aktivne inves-ticione strategije kako bi ostvarili apsolutne prinose uključujući bilo koju kombinaciju leveridža, derivativa, dugih i kratkih pozicija u hartijama ili nekoj drugoj aktivi na širem rangu tržišta (Garbaravicius, Dierick, 2005). Definicija daje najvažnije karakteristike hedž fondova, ne obuhvatajući pitanja regulacije, registracije, baze investitora i objav-ljivanja. Problem definisanja proističe iz činjenice da se oni sasvim jasno razlikuju od drugih investicionih oruđa i/ili učesnika na finansijskom tržištu, koji ipak posjeduju jednu ili više karakteristika hedž fondova.

Hedž fondovi su često strukturirani kao komanditna društva (limited partner-

ships) kako bi izbjegli primjenu većine zakona o hartijama od vrijednosti. Dva su tipa ortaka u hedž fondu: a) javni ortak (general partner) – entitet koji pokreće hedž fond, obavlja sve trgovine i svakodnevne operacije, b) tajni ortak (limited partner) – daje do-prinos u vidu kapitala, ali nije uključen u trgovanje i svakodnevne operacije. Tipičan entitet javnog ortaka je društvo sa ograničenom odgovornošću. Primarni brokeri nude brokerske i druge profesionalne usluge hedž fondovima i drugim velikim institucio-nalnim klijentima. Hedž fondovi obično koriste više od jednog primarnog brokera,


203

koji nastoje da ponude različit spektar usluga: finansiranje, kliring i saldiranje trgova-nja, depo usluge, upravljanje rizikom i mogućnost operativne podrške. Većina doho-tka primarnih brokera dolazi od pozajmljivanja novca u cilju podrške leveridža, od-nosno pozajmljivanja hartija radi olakšavanja kratke prodaje.

Slika br. 33 : Struktura tipičnog hedž fonda

Aktive hedž fonda se generalno drže kod depozitara uključujući novac u fon-

du i hartije. Depozitari mogu da kontrolišu tok kapitala kada su u pitanju dodatni zahtjevi za sredstvima za kredit. Neki hedž fondovi interno sprovode cjelokupnu ad-ministraciju dok drugi vrše outsorcing sa funkcijama računovodstva, servisa investi-tora ili analize rizika administratorima treće strane. Menadžeri ofšor hedž fondova ti-pično koriste ofšor administraciju za različite tipove usluga i operativnu podršku. Ve-ćina hedž fondova je ustanovljena na način kojim se ne zahtijevaju revizori finansij-skih izvještaja. Ipak, godišnja revizija je moguća ako to predviđa ugovor između hedž fonda i investitora. Ofšor hedž fondovi se registruju u poreski neutralnim jurisdik-cijama dozvoljavajući investitorima da minimiziraju svoje poreske obaveze. Obično su strukturirani kao korporacije, ali katkad i kao komanditna društva. Onšor ili domaći hedž fondovi su investicione kompanije registrovane u onšor lokacijama. Hedž fondo-vi su neregulisane kolektivne investicione šeme, čak i ako su menadžeri regulisani, odnosno ako moraju da slijede druge regulacije finansijskog tržišta poput objavlji-vanja značajnijih akcionara. Karakteristika ekstenzivnog korišćenja derivativa je ka-rakteristika i banaka, osiguravajućih i berzanskih kompanija. Tehniku kratke prodaje i


204

ekstenzivni leveridž ne koriste samo hedž fondovi. Provizije koje zavise od perfor-mansi su 20% kod hedž fondova, ali su podaci iz Velike Britanije ukazivali da je oko petine fondova kojima se aktivno upravljalo imalo sličnu strukturu provizije. Osim hedž fondova, banke, osiguravajuće kompanije i berzanske firme su uključene u in-vesticije na tržištima akcija i obveznica, imanentnih derivativa, roba, osiguranja od ka-tastrofa, finansiranja filmske industrije i investicija u nelikvidne aktive (McCarthy, 2006, OECD). Po svemu sudeći, klasifikacija hedž fonda kao alternativnog investicionog oru-đa izgubila je prilično od svoje analitičke snage.

Polazeći, pak, od uobičajenih karakteristika hedž fondova, očigledno da je ter-min „hedž” u nazivu pogrešan. Naime, hedž fondovi su organizovani kao privatna in-vesticiona partnerstva ili ofšor investicione korporacije. Koriste mnoštvo trgovačkih strategija poput zauzimanja pozicije (position-taking) na nizu tržišta. Upošljavaju asorti-man trgovačkih tehnika i instrumenata uključujući kratku prodaju, derivative i leve-ridž. Plaćaju performansne provizije svojim menadžerima. Njihova baza investitora sastoji se od bogatih pojedinaca i institucija uz relativno visok investicioni limit (obi-čno preko 100.000$, ili čak 1 milion $). Mali broj hedž fondova koristi hedžing radi elimi-nacije svih rizika. Kontrola rizika bi trebalo da je uobičajenija i podrazumijeva ublaža-vanje rizika do nivoa prihvatljivog investitorima. Investitori su u evaluaciji hedž fon-da zainteresovani za apsolutni prinos (na portfolio) koji generišu menadžeri aktive. Dakle, za realizovani prinos umjesto za relativni prinos.

Investiranje u hedž fondove najbolje se sprovodi preko diversifikovanog port-folija. Postoje tri načina da se to sprovede u praksi: a) sopstveno upravljanje; b) dis-kreciona sredstva; c) fond fondova. Prva opcija nije realistična za većinu investitora, druga je isuviše skupa, dok je investiranje u fond hedž fondova pravi način za inves-titore male i srednje veličine. Fond hedž fondova51 investira u druge hedž fondove iz razloga diversifikacije. Kada su u pitanju prednosti diversifikacije rizika, navodno gla-vne koristi investiranja u fondove hedž fondova ili multi-menadžerske fondove na koje se obično odnose jesu: diversifikacija rizika, tranasparentnost i regulacija, mini-malni investicioni nivoi, pristup hedž fondovima, likvidnost i portfolio menadžment i monitoring. Potencijalni nedostaci u multi-menadžerskoj strukturi su dodatno prikup-ljanje provizije, nivo prinosa i oporezivanje. Interesantno je pratiti pomenute karakte-ristike u kriznim okolnostima.

Industrija hedž fondova je iskristalisala prednosti i nedostatke „alternativnog investicionog mehanizma”. Obezbjeđivala je visoke apsolutne i relativne prinose. U poređenju s ostalim finansijskim instrumentima, fondovi su bili ekstremno interesan-tni za privatnu klijentelu: za diskreciono upravljanje aktivom, investiciono bankars-

51 Fondovi hedž fondova su zatvorene registrovane investicione kompanije koje investiraju u hedž fondove i druga oruđa udruženih investicija. Njihovi holdinzi se sastoje od akcija u hedž fondovima i fondovima privatnog kapitala za trgovanje kompanijama.


205

tvo, privatno bankarstvo i „visoku neto vrijednost pojedinaca”. Performanse i indika-tori rizika (niska volatilnost, dobar Sharpe racio52) bili su ekstremno interesantni i konku-rentni. Uz fiskalne prednosti, ovo je predstavljalo atraktivne elemente i institucional-nim i sofisticiranim privatnim klijentima. Nedostatak likvidnosti za hedž fondove po-stepeno je savladavan razvojem efikasnijeg sekundarnog tržišta, a rastući minimum za investicioni početak više nije predstavljao bitniju smetnju. Povećani troškovi investito-rima ranije su bili snažna barijera za ulazak.

Investicione strategije hedž fondova, uz njihovu veličinu, mogu navodno da izvrše značajan uticaj na finansijska tržišta. Mnogi autori su naglašavali da su hedž fondovi generalno obezbjeđivali likvidnost tržištu. Međutim, aktivnosti i investicione strategije hedž fondova upućivale su na rizik od nepovoljne finansijske krize (sistem-ski rizik). Uticaj određenog pula novca na finansijsku stabilnost zavisi ne samo od ak-tiva kojima se upravlja već i od potencijalnog leveridža (duga/instrumenta) koji se ko-risti u investicionim strategijama. Budući da nisu bili ograničeni investicionim strate-gijama „kupiti i držati”, zbog čega su se često nazivali alternativnim investicijama ili alternativnim investicionim posrednicima, većina hedž fondova nastojala je da gene-riše svoje prinose nekim od/ili svim dolje navedenim investicionim tehnikama.

Kompleksna strategija kratke prodaje uključuje prodaju pozajmljenih hartija od vrijednosti (koje se smatraju precijenjenim) u očekivanju stvaranja profita rekupovi-nom ovih hartija po nižoj cijeni i na kasniji datum. Uspjeh strategije, često korišćene kao hedžing tehnike, zahtijeva da stok targetne kompanije padne u skladu sa očekiva-njima menadžera. Zahtijeva se sposobnost: identifikovanja precijenjenih hartija; ka troškovno efikasnom zaduživanju precijenjenog stoka (isporuka u odnosu na origi-nalnu prodaju); da se produktivno investira gotovina dobijena od originalne prodaje. Na kompleksnost upravljanja kao samostalne investicione tehnike utiču rastuća trži-šta, regulatorne restrikcije na kratke prodaje, kratke nestašice i leveridž obično svoj-stven ovoj tehnici.

Hedžing strategija uključuje oslobađanje od nekih ili svih rizika povezanih sa pozicijom - ekonomski, valutni, kamatni, politički, tržišni i rizik kompanije. Strategija zahtijeva troškove koji mogu da oslabe investicione performanse ukoliko se preko-mjerno upotrebljava ili pogrešno sprovodi. Hedžing koristi kratke prodaje, derivati-vne ugovore ili njihovu kombinaciju i ne mora uvijek da bude direktan. Recimo, duga

52 Jedan način za poređenje odnosa rizik i prinos u različitim investicionim strategijama, poput naglašavanja rasta ili vrijednosti investicija, jeste korišćenje ovog racija – oduzima se prinos oslobođen rizika od prosječ-nog prinosa investicionog portfolia sastavljenog od ovih investicija tokom vremenskog perioda, a zatim re-zultat dijeli standardnom devijacijom prinosa. Strategija sa većim raciom manje je rizična od one sa nižim raciom. Ipak, Šarp racio može da previše pojednostavi rizik. Funkcioniše dobro kada je investicija likvidna i ima normalnu distribuciju prinosa. Ipak, u slučaju hedž fonda potrebno je više od jednog mjerila. Predlaže se Sortino racio, pogotovo kod tržišno neutralnih fondova. Denominator je usmjeren isključivo na opadaju-ću volatilnost – koja brine mnoge investitore.


206

pozicija u akcijama neke kompanije ne mora obavezno da bude hedžovana kratkom pozicijom u akcijama te kompanije, već može da bude ekonomičnija kratka prodaja akcija za drugu hartiju s kojom dijeli mnoge karakteristike. Ključno za ovu strategiju je da ova podjela mora da ima veći opadajući potencijal i troškove koji su manje značajni za pozajmljivanje.

Strategija arbitraže uključuje pokušaje da se iskoriste povremene neefikasnosti cijena ili nesklad između hartija ili tržišta. Ove strategije su rijetko prave arbitraže os-lobođene rizika, tj. korišćenje razlika u cijeni između potpuno utrživih aktiva. Na da-našnjim tržištima ove arbitraže su tipično počivale na istorijskim odnosima između in-strumenata na različitim tržištima da bi se identifikovala i iskoristila odstupanja od „istorijskih” obrazaca. Ovo je obično područje u kojem se mnogi hedž fondovi „nes-rećno” pojave. Uz datu stalno rastuću efikasnost finansijskih tržišta, prinosi na mnoge od ovih investicija su beznačajni. Znači, jedini način da fond poveća takve prinose je vezivanje velikih pozicija preko leveridža.

Leveridž strategija uključuje ili pozajmljivanje novca da bi se povećala efek-tivna veličina portfolia, ili asignaciju gotovine ili hartija kao plaćanje, kolateral, ili maržu kao procenat pozicije koju neko nastoji da uspostavi. Strategija sintetičke pozicije

ili derivativa uključuje upotrebu derivativnih ugovora da bi se uspostavile pozicije ili strategije. Ovi ugovori obično pojednostavljuju kreiranje investicione pozicije (tj. krat-ka prodaja) uz banku ili finansijskog posrednika koji se bavi mehanizmom uspos-tavljanja pozicija, a zatim se jednostavno ostvaruje korist od potencijalnog uzlaznog i/ili silaznog kretanja povezanog sa postojećim pozicijama koje drži banka53.

Da bi upravljali likvidnosnim rizicima, većina fondova nastojala je da limitira koncentracije sa specifičnim kontrapartima i instrumentima. Imali su eksplicitne (obi-čno teške) izlazne strategije na pozicije kao pripremu za moguće lomove na tržištu. Svakako, nametalo se pitanje da li su takve strategije realistične za manje likvidne kla-se aktiva ili tržišta kojima dominiraju hedž fondovi i odjeljenja za trgovinu banaka. Debakl hedž fonda Long-Term Capital Management pokazatelj je značaja ove industrije za razmatranje finansijske stabilnosti. Jedna od nesavladanih lekcija debakla LTCM je da likvidnost može brzo da nestane tokom perioda pritiska na tržištu. Pogotovo kada

53 Strategijama se može prići i na druge načine. Borla i Masseti (1999) izvršili su sledeću klasifikaciju stra-tegija: a) strategije relativne vrijednosti: konvertibilna arbitraža, arbitraža fiksnog dohotka, neutralnost ak-cijskog tržišta; b) strategije vođene događajem: arbitraža merdžera i „nevoljne” hartije od vrijednosti; c) oportunističke strategije: makro, kratki prodavci, mlada tržišta, dugi/kratki akcijski kapital. Slično, prema CISDM (Centar za međunarodne hartije od vrijednosti i derivativna tržišta), strategije hedž fondova obuhvataju: a) strategije relativne vrijednosti: neutralnost akcijskog tržišta, konvertibilna arbitraža, fiksni dohodak (ar-bitraža - fiksni dohodak, fiksni dohodak, hipotekarne hartije – fiksni dohodak); b) strategije vođene događa-jem: „nevoljne” hartije, arbitraža merdžera/arbitraža rizika; c) ostale strategije: hedž akcijskog kapitala, kompozicija sektora, mlada tržišta, global makro, kratka prodaja.


207

hedž fondovi i slične aktivnosti kod nekih drugih finansijskih institucija (banaka ili berzanskih firmi) akumuliraju značajne i/ili koncentrisane pozicije.

LTCM je primarno bio orijentisan na „arbitražu tržišne neutralnosti”. Njegovi gla-vni holdinzi bile su duge pozicije u obveznicama koje je smatrao podcijenjenim i krat-ke pozicije u obveznicama koje je smatrao precijenjenim. Kupio je ili ušao u deriva-tivne ugovore koji su replicirali kupovinu visoko prinosnih, manje likvidnih obvez-nica, poput danskih hipotekarnih hartija od vrijednosti, obveznica koje su emitovala mlada tržišta i visoko rizičnih (junk) korporativnih obveznica. Fond je prodao na krat-ko ili ušao u derivativne ugovore koji su replicirali prodaju nisko prinosne, likvidnije obveznice, kao što su državne obveznice SAD. Strategija Fonda je odlično funkcionisala 1995. i 1996, uz prinose nakon provi-zije iznad 40%. Fond je usmjerio velike opklade na konvergenciju evropskih kamatnih stopa unutar EMS, a koje su se poprilično isplatile. Konvergencija se pojavila u Evropi, a euro je uveden 1. januara 1999. Do 1997. većina spredova značajno se suzila. Pos-tojala je mogućnost da se zajednička valuta ne ostvari iz političkih razloga. Čak i kas-nije rizik nije potpuno nestao i ako je valutni rizik eliminisan u Evropi. Budući da su evropske vlade izgubile mogućnost da finansiraju svoje deficite štampanjem novca, rizik neizvršenja (default) se povećao. Stoga je valutni rizik dijelom transformisan u kreditni rizik, koji je u suštini teži za procjenjivanje. Fond je vjerovao da je krajem 97. i početkom 98. godine, dijelom kao posle-dica kolapsa azijskih zemalja, spred prinosa između visoko i nisko likvidnih obvez-nica (ili manje likvidnih i likvidnijih hartija) bio pretjerano širok, kao i da će se on su-ziti ako bi investitori ponovo procijenili rizike. Čak malo smanjenje spreda prinosa značilo bi velike profite za LTCM zbog enormnih leveridža. Uz otprilike 5 milijardi dolara akcijskog kapitala na početku 1998, LTCM je navodno pozajmio više od 125 milijardi dolara od banaka i brokerskih firmi. Ovaj leveridž racio (20 prema 1), inače visok po svim standardima, bio je neuobičajen i za hedž fondove. LTCM je takođe bio u poziciji da mnogo dobije ili izgubi ukoliko bi se promijenili spredovi prinosa zbog posjedovanja velikog broja derivativnih ugovora. Ubrzo su nastale nepredviđene okolnosti, odnosno bojazan širenja problema nakon azijskog finansijskog kolapsa: praktično je isčezlo tržište visokorizičnih obvez-nica, ruske banke i brokerske kuće su koristeći klauzulu odbili da ispoštuju derivati-vne ugovore. Oštro širenje spreda prinosa prouzrokovano panikom zbog likvidnosti i reputacije bilo je suprotno onom ena što se LTCM kladio. Akcijski kapital se urušio, gubici su se mjerili milijardama, a Fond je izgubio pola svoje vrijednosti. Leveridž ra-cio se povećao na 55 prema 154, gubici portfolija su se ubrzavali. LTCM je propao zbog

54 Prema nekim analizama, Fond je koristio leveridž od 50. To znači da je za svaki 1 milion $ kapitala koji su obezbijedili investitori, LTCM bio u mogućnosti da uzajmi 49 miliona $. Pozajmljivači nisu razumjeli ili su


208

nemogućnosti da mjeri, kontroliše i upravlja svojim rizicima. Sve trgovine bile su iz-ložene povećanoj tržišnoj volatilnosti. VAR se u značajnoj mjeri okrivljuje za slom LTCM55. Jedan pogled na slučaj LTCM je da je strategija fundamentalno snažna i da su događaji iz 1998. bili u tolikoj mjeri neuobičajeni da ih je bilo nemoguće prognozirati. Stoga, ukazuje se, ovi događaji se vjerovatno neće ponoviti. Drugi pogled je da su ove strategije dizajnirane da katkad donesu veliki gubitak, kao kratke pozicije u opcijama. Fond je tvrdio da je zauzeo „ne-usmjeravajuće” opklade, tj. one koje nijesu bile zavis-ne od smjera tržišta. Ipak, ova strategija je podrazumijevala da je fond napravio nedi-versifikovane i visoko leveridžovane opklade na suptilne rizike kao što su kreditni ri-zici, politički rizici, ili tržišni lomovi. Implikacija je da su takve strategije fundamen-talno opasne i mnogo rizičnije od onih koje su izmjerene tradicionalnim sistemima upravljanja rizikom.

Hedž fond Amaranth Advisors, koji je izgradio „solidnu reputaciju” u zajednici fondova, u jednonedjeljnoj trgovini doživio je debakl 2006. Uključen u trgovanje naf-tom, fond je bio u poziciji da privuče velike iznose novca od penzionih fondova. Izla-žući se na fjučers tržištima prirodnog gasa izgubio je 6 milijardi do 9 milijardi dolara neto sadašnje vrijednosti. Fond je koristio multistrategiju i imao značajno podcjenji-vanje magnitude potencijalnih gubitaka tokom ekstremno likvidacionog događaja. Primarna strategija su bili dugi (mart) i kratki (april) ugovori. Njegove pozicije su pos-tale masivne u poređenju sa preovladavajućim otvorenim interesovanjem na fjučers tržištima berzanskog gasa. Pozicije Amaranta su mogle predstavljati 80% derivativnog otvorenog interesovanja za prirodni gas na NYMEX. Procjenjuje se da je fond bio leve-ridžovan 7 puta, što je značilo očekivanje mjesečnog profita od 1 milijarde dolara. Po-zicije nisu bile u skladu sa dostizanjem značajnog VAR. Neke pozicije fonda su bile nekoliko stotina puta veće od prosječnog obima dnevnog trgovanja u nekim ugovori-ma. Rizik likvidnosti je bio posebno prisutan u nekim pozicijama. Kada su inicijalni gubici postali poznati, značajno su se pogoršali uslovi koji su ponuđeni da njegove pozicije budu otpakovane. Gubici fonda su značili i gubtak za penzioni fond koji je in-vestirao u Amaranth. Pad hedž fonda je bio rapidan, a tokom septembra negova vrijed-nost ja pala ispod 3,5 milijardi dolara (9,2 milijarde u avgustu) nakon čega su njegove aktive likvidirane. Pokazalo se i u ovom slučaju da strategija nije bila ni fundamen-talno snažna niti bezopasna i ne-rizična.

ignorisali ogromne rizike koji su se odnosili na investicione strategije Fonda. Stvarni gubitnici aktivnosti Fonda su bile komercijalne banke i firme investicionog bankarstva koje su pozajmile sredstva Fondu. 55 Kao i u ranijim situacijama, odnosno novijim kriznim okolnostima, spašavanje je organizovao Fed (New York).


209

4.3 Uspon industrije hedž fondova – strategijska transformacija

rvim hedž fondom (Jones 1949) kombinovana su dva investiciona oruđa – kratka prodaja i leveridž, koji se smatraju rizičnim kada se primjenju-ju izolovano. Jones-u se pripisuje da je pokazao kako ovi instrumenti

mogu da se kombinuju s ciljem ograničavanja tržišnog rizika. Njegova pronicljivost bila je u tome da postoje dva odvojena izvora rizika u akcijskom investiranju: rizik od individualne selekcije akcija i rizik od pada na tržištu generalno. Džons je nastojao da ih odvoji - držao je basket kratkoročnih akcija da bi se štitio (hedž) od pada na tržištu. Nadzirući tržišni rizik, koristio je leveridž da poveća svoje prinose od skupljanja in-dividualnih akcija. Špekulisao je sa porastom kursa na akcije koje je smatrao „pod-cijenjenim” i padom na one koje su „precijenjene”. Fond je smatran „hedžovanim” do stepena na kojem je portfolio bio podijeljen između akcija koje bi dobijale ukoliko bi se tržište „podizalo”, i kratkih pozicija koje bi izvukle korist ako bi se tržište „spuštalo” („tržišna neutralnost”). Odatle i termin „hedž fondovi”. Neto efekat bio je leveridžing investicije da bi se izvršile velike opklade uz ograničene investicione resurse. Danas su investicione filozofije postavljene daleko od originalne strategije „tržišne neutralnosti”.

Hedž fondovi su doživjeli proliferaciju u tzv. „go-go” godinama 1966-68, kako je snažilo tržište akcija a Jones-ov fond dobio značajan publicitet. Tokom prethodne decenije hedž fondovi su postali „najžešće investiciono oruđe” zaokupljajući pažnju i insti-tucionalnih i individualnih investitora. Početkom 90-ih bilo je svega 530 hedž fondova koji su upravljali sa oko 50 milijardi dolara. Strategijski miks industrije fondova se iz-mijenio od globalne makro strategije uglavnom ka strategiji zasnovanoj na akcijama, poput „dug-kratak akcijski kapital” ili „vođen događajem”. Pošto su fondovi uglavnom nere-gulisani (komanditna društva ili ofšor korporacije), menadžeri imaju značajnu „flek-sibilnost”, ali i poteškoću preciznog mjerenja performansi. Razlikovanje je između prinosa od alfe i bete56. Alfa komponenta je čisto dodata vrijednost, i nije prisutna agregatno u industriji investicionih fondova. Prinos od bete, s druge strane, može se ostvariti investiranjem u investicionog menadžera. Sa visoko ostvarenom alfa (niža korelacija sa drugim klasama aktive) bio je veći interes za industriju, uz odgovarajuće visoke novčane prilive. Značajan dio prinosa mogao se pripisati beta: akcijama, ob-veznicama i novcem (Ibbotson, Peng 2005). Za davanje ocjene efikasnosti industrije značajno je praćenje ponašanja hedž fondova u ekstremnim tržišnim situacijama, počev od 90-ih kada su investitori počeli da se suočavaju sa mnoštvom ekstremnih tržišnih okolnosti. Npr. u prvoj polovini

56 Alfa je prinos koji proističe iz aktivnog upravljanja aktivom. Odnosi se na ne-sistematski ili specifični rizik, suprotno sistemskom ili sveukupnom tržišnom riziku. Beta detaljnije označava volatilnost i prinose koji pro-ističu iz opštih rizika ili rizika šireg tržišta. Mjeri volatilnost u odnosu na sveukupno tržište.

P


210

1994. neočekivani porast kamatnih stopa FED usmjerio je krive prinosa u SAD i Evro-pi na gore za oko 150 bazičnih poena. To je prouzrokovalo glavne gubitke u tradicio-nalnim portfolijima obveznica, a prosječni gubici fonda hedž fondova iznosili su -5,6% jer su tada uglavnom bili izloženi global makro strategijama. Loš odraz je bio i na kon-vertibilnu arbitražu, dok su najznačajnije dobiti ostvaril arbitraža fiksnog dohotka i kratke prodaje (Partners Group)57. Devalvacija mnogih azijskih valuta u drugoj polovini 1997. dovela je do značajnih pozitivnih rezultata svim fondovima. Prosječni prinosi fonda fondova iznosili su +6,2%. Diskutabilna je uloga hedž fondova u pomenutoj kri-zi, mada postoji malo konkretnih dokaza da su kao grupa bili značajnije uključeni u izazivanju ili intenziviranju niza valutnih depresijacija. Brown, Goetzmann i Park (1998) nisu našli empirijski dokaz koji podržava hipotezu da je bilo koji menadžer hedž fon-da bio odgovoran za krizu. Nekoliko hedž fondova zauzelo je umjerene pozicije na malezijski ringit, a inicijalni pritisak na ovu valutu izgleda da je došao od institucio-nalnih investitora zatvaranjem dugih pozicija u akcijama58.

Tržišna kriza usled neizvršenja ruskih obveznica u avgustu 1998. označava se kao kriza hedž fonda. Prosječan gubitak fonda hedž fondova iznosio je -11,6% u trom-jesečnom periodu, što je uglavnom bilo rezultat teškog usmjeravanja na strategije arbi-traže fiksnog dohotka uz gubitak od -13,2%. U ovom periodu, strategija kontrolisanih fjučersa ostvarila je značajnu diversifikaciju pokazavši se dobitnim izborom. Pad trž-šta akcija i slom NASDAQ označili su pucanje tehnološkog mjehura 2000. Kao posle-dica, dolazi do pada S&P 500 u narednih godinu i po, odnosno do ogromnog poveća-nja interesovanja za hedž fondove (Partners Group). Ipak, peformanse (prosječne) fon-da fondova bile su negativne, što je bilo rezultat prekomjernog izlaganja strategiji „dug/kratak akcijski kapital” koja je ostvarila značajne gubitke. Druge, pak, strategije

57 Konvertibilna arbitraža uključuje kupovinu portfolija konvertibilnih hartija i hedžing dijela akcijskog rizika kratkom prodajom postojećih običnih akcija. Global makro strategije obuhvataju leveridžovane investicije u anticipirane promjene cijena tržišta akcija, kamatnih stopa, deviza, i fizičke robe. Pristup makro menadžera je „vrh-dno“. Kratka prodaja označava tehnike prodaje hartije koju prodavac ne posjeduje, kako bi se iskoris-tila prednost anticipiranog pada cijene. Arbitraža fiksnog dohotka je tržišno neutralna hedžing strategija za ostvarivanje profita korišćenjem neefikasnosti određivanja cijena između povezanih hartija s fiksnim do-hotkom, neutrališući izlaganje riziku kamatne stope. Strategije vođene događajem su dvostruke. a) nepouzdane hartije – investiranje (kratka prodaja) u hartije kompanija gdje je cijena hartija pod uticajem nepovoljnih do-gađaja (bankrot, restrukturiranje), b) merdžer/rizik arbitraža – investiranje u situacije vođene događajem, po-put prestrukturiranja (preuzimanja) preduzeća pozajmljenim sredstvima, merdžera i neprijateljskog preu-zimanja. Neutralnost tržišta akcija predstavlja nastojanje da se iskoristi neefikasnost određivanja cijena izme-đu povezanih hartija, neutralisanjem izlaganja tržišnom riziku kombinujući duge i kratke pozicije. 58 Brojne studije ukazuju da su hedž fondovi i visoko leveridžovane institucije bile involvirane u nekoliko epizoda tržišnih nevolja u 90-im, uključujući: ERM krizu 1992-93; turbulenciju na tržištu obveznica SAD 1994; krizu meksičkog pezosa 1994-95; špekulativni napad na tajlandski bat 1997; pad korejskog vona 1997; krizu malezijskog ringita 1997-98; duplu igru na hong-konškim tržištima akcija i deviza 1998; pritisak na australijski dolar u junu i avgustu 1998; rješavanje „špedicije“ u proljeće 1998 i oporavak jena; epizodu ši-renja krize „od Rusije do Brazila“ u proljeće-jesen 1998.


211

su bile uspješne, a pogotovo „kratki prodavci” sa prinosom od +95,6%. Global makro strategije su ponovo bile uspješne. U septembru 2001. godine dogodilo se još jedno re-alno stresno testiranje za hedž fondove. Gubitak fonda fondova u prosjeku je bio ma-nji od -2% (S&P 500 -8,2%). Najviše su izgubile strategije: vođen događajem, arbitraža fiksnog dohotka i dug/kratak akcijski kapital.

Tabela br. 15 : Broj fondova od februara 1997. do avgusta 2007.

Izvor: TASS Hedge Fund Live

Broj TASS fondova: Kate-gorija

Definicija „Živi” „Sahranjeni” Kombin.

1 Konvertibilna arbitraža 75 101 176 2 Dodijeljen kratki smjer 17 20 37 3 Mlada tržišta 175 174 349 4 Neutralnost tržišta akcija 149 182 331 5 Vođen događajem 257 247 504 6 Arbitraža fiksn. dohotka 134 125 259 7 Global makro 111 178 289 8 Dugi/kratki akc. kapital 771 947 1718 9 Kontrolisani fjučersi 173 356 529

10 Multi strategija 135 95 230 11 Fondovi fondova 704 491 1195

Ukupno 2701 2916 5617

Globalna tržišta akcija su oštro pala u ljeto 2002, kada je indeks S&P 500 iz-

gubio u junu i julu 15%, dok su se obveznice oporavile u tom periodu. Najveći dobit-nici su bili kratki prodavci i kontrolisani fjučersi. Od pada kamatnih stopa su se oko-ristili global makro i arbitraža fiksnog dohotka. Prosječni fondovi hedž fondova ost-varili su gubitke od -2%, a najveći gubitak od -7% odnosio se na strategiju dug/kratak akcijski kapital. Hedž industrija je ostvarila značajan rast i strukturne promjene većim učešćem institucionalnih investitora – penzionih fondova, osiguravajućih kompanija i privatnih ulagača. Smanjenje prinosa obveznica i pad tržišta akcija od 2000. do 2003. bili su faktori koji su uticali da investitori traže alternativno investiranje. Smatralo se da su performanse individualnog hedž fonda uglavnom rezultat vještine ili strategije specifičnog menadžera aktivom, uz manji uticaj opštih tržišnih trendova. Najbrže ras-tući segment industrije su postali fondovi hedž fondova dozvoljavajući investitorima da ostvare diversifikovanije izlaganje hedž fonda unutar jednog investicionog proiz-voda. Potenciralo se da hedž fondovi mogu pozitivno doprinijeti funkcionisanju fi-nansijskih tržišta (IMF, GFSR, April 2004). Prihvaćen je stav da hedž fondovi doprinose boljem formiranju informacija, poboljšavaju tržišnu likvidnost i aktivno arbitriraju cjenovne razlike između finan-


212

sijskih aktiva. Shvatalo se da različitost stilova i strategija fondova i ograničenost ras-položivih informacija praksi investicionog menadžmenta i upravljanja rizikom oteža-vaju procjenu uticaja hedž fonda na finansijsku stabilnost. Navodno je rast učešća in-stitucionalnih investitora i razvoj fonda fondova doprinio „znatno većoj tržišnoj disciplini”. Interes za industriju je rezultirao velikim prilivima kapitala. Upravljanje rizikom kont-rastrane od strane banaka i primarnih brokera, kada se to tiče hedž fondova, bilo je navodno poboljšano (IMF, 2004). Ukazivalo se da su hedž fondovi, nakon kolapsa LTCM, razvili bolje razumijevanje leveridža, odnosno da je njihov leveridž na rela-tivno umjerenim nivoima (manje od dva iznosa kapitala). Leveridž je varirao od stra-tegije do strategije, tako da su strategije tipa fiksnog dohotka i različite arbitražne stra-tegije, koje su dominirale hedž fondovima (do 90%), upošljavale veći leveridž. Očigle-dno je bilo da se leveridž usmjeravao ka novim i rizičnijim strategijama, a da je hedž fondovima u uslovima veće konkurencije bilo olakšano da ostvare leveridž. Uticaj hedž fondova je došao do nivoa koji je značio nepostojanje „želje da se pri-

hvate dodatna administrativna i opterećenja izvještavanja”, sa ciljem da se ispoštuju zahtjevi in-vestitora i kontra strane. Prakse izvještavanja su bile ciklične, informacije o vlasništvu nisu objavljivane, a profili rizika portfolija hedž fondova ostali su neprepoznatljivi. Preporuke poput one „Predsjednika radne grupe zafinansijska tržišta” (1999) nijesu unificirale izvještavanje. Hedž fondovi su izbjegavali da omoguće kontra strani (sistemski važne finansijske institucije) uvid u punu traansparentnost strategija trgovanja i investira-nja. „Tržišna dicsiplina” se, ne slučajno, nametala teoretski i praktično kao glavno sredstvo kojim se preuzimanje rizika kontroliše u „tržišno zasnovanoj ekonomiji”. Ti-me je potencijalni, a kasnije i realni sistemski rizik predstavljao odgovor na „nadgle-danje i kontrolu” aktivnosti hedž fondova, primarno zasnovanu na „“efektivnosti” tr-žišne discipline. Jasan je i značaj „najbolje prakse” u skladu sa preporukama Bazela II kada je u pitanju izlaganje hedž fonda u pogledu sistemskog rizika i dominantne trgo-vačke strategije. U SAD, Komisija za hartije od vrijednosti (SEC) usvojila je 2004. „Pravilo 203(b) (3)-2”, kojim se zahtijeva registracija određenih savjetnika hedž fondova prema Zakonu o investicionim savjetnicima iz 1940. Predviđena je obaveza registracije kod SEC za savjetnika „privatnog fonda” koji upravlja sa 30 miliona dolara ili više, za 15 klijenata ili više. Cilj je bio odrediti tačan broj investitora59. U pojedinim zemljama Ev-rope, regulatornim okvirom se nastojalo olakšati razvoj hedž fonda uključujući fond fondova za individualne investitore. U Njemačkoj je Zakon o investicionom osavre-menjivanju (januar, 2004) pružio zakonski okvir za razvoj domaćih (i distribuciju stra-nih) hedž fondova i fondova hedž fondova. Udjeli fondova hedž fondova su se mogli

59 Apelacioni sud je utvrdio da Komisija za hartije od vrijednosti nije imala pravo da reguliše hedž fondove - industriju sa preko 1.1 triliona dolara u aktivama u to vrijeme. Problem je nastao zbog namjere SEC da pro-širi definiciju „klijent“ kako bi uključila investitore hedž fondova. Sud je odbio interpretaciju.


213

distribuirati individualnim investitorima bez zahtjeva za minimalnim investiranjem. Pojedinačni hedž fondovi mogli su izvršiti distribuiranje samo preko privatnih ponu-da ili institucionalnim investitorima. Ipak, priliv sredstava u industriju je bio razoča-ravajući. Regulatorni okvir za hedž fondove u Francuskoj je uveden krajem 2004, do-nošenjem pravila kojima se obezbjeđuje razvoj novih oruđa hedž fondova. Osim ak-tivnosti Ureda za finansijske usluge (FSA), vezane za distribuciju proizvoda hedž fon-dova individualnim investitrorima, uspostavljena je Šema za kvalifikovane investitore (QISs) za pristup prihvatljivim investitorima investicijama tipa hedž fonda. Uprkos tome, izostala je neposredna regulacija, a fleksibilnost apetita za rizikom se povećala. Institucionalna tražnja u nastaloj globalizaciji industrije upravljanja aktivom sve više je počivala na hedž fondovima. Institucionalni investitori su hedž fondove posmatrali kao oruđe za postizanje većih „prinosa prilagođenih riziku” uključujući međunarodna izlaganja. Njihova privlačnost je proistekla iz mogućnosti investiranja apsolutnih pri-nosa i aktivnog dostizanja „alfe” kao velikog prinosa na određenu aktivu. Time je dat podsticaj agresivnijim investicionim strategijama: leveridža preko derivativa, kratke prodaje hartija, izlaganja novim klasama aktive (robama) i manje likvidnim aktivama (privatni kapital za trgovanje kompanijama i nekretnine). Kako bi se poboljšale rizik/ prinos karakteristike portfolija, penzioni fondovi i fondovi hedž fondova su postali značajni investitori u hedž fondove, čiji se broj multiplikovao. Odsustvo direktne re-gulacije olakšalo je relativnu slobodu njihovog pristupa – promišljenog pozicioniranja radi korišćenja prednosti volatilnih ili nestabilnih uslova (IMF, GFSR, 2007). Kako VAR mjere nisu uspjele da adekvatno obuhvate likvidnosni i kreditni rizik vezan za pojedine strategije i pozicije, hedž fondovi su se manje oslanjali na VAR računicu. Kolaps LTCM ih je usmjerio više ka testovima stresnih situacija i analizama scenarija.

Aktuelna kriza je pokazala koliko je diversitet investitora na datom tržištu, klase aktiva ili strategije, značajna determinanta tržišne dinamike. 2008. je bila jedna od najlošijih kada su u pitanju performanse hedž fondova. U praktično svim investi-cionim strategijama finansijski rezultati su bili negativni, što važi i za fondove hedž fondova. Gubici aktiva kojima se upravljalo rezultat su usmjeravanja investitora ka si-gurnijim klasama aktiva. Prinosi na tržištima aktiva su sniženi, a troškovi finansiranja povećani. Veliki uticaj na industriju izvršio je opšti nedostatak likvidnosti i povlačenje investitora iz pozicije prihvatanja rizika. Stoga, ne bi trebalo da čudi što su mnogi fon-dovi („veliki igrači”) zatvoreni. Upravljanje aktivom u hedž fond industriji opalo je za skoro 30% u prethodnoj godini na 1.500 milijardi dolara, uglavnom usljed kombinacije negativnih performansi, zabrinutosti za otkup i likvidacije fondova. Prosječan gubitak hedž fonda je 15,7%, pri čemu je tri četvrine hedž fondova ostvarilo gubitke. U slučaju fondova hedž fondova, 85% je izgubilo novac (IFSL, april 2009). Najveći gubici datiraju na period septembar – novembar 2008, i to usled kolapsa banaka koje su pružale uslu-ge industriji, pada akcijskog tržišta, zabrane kratke prodaje i pritiska za likvidiranje pozicija u slučajevima zahtjeva za dodatnim sredstvima za kredit i otkupa.


214

Upravljanje globalnim aktivama hedž fondova je, nakon decenije snažnog ra-sta, značajno suženo u kontekstu opšteg ekonomskog pada. Prema analizi BIS (2008/09), hedž fondovi nisu imali centralnu ulogu u oblikovanju dinamike krize, ali su perfor-manse njihovih aktiva, kao i uslovi finansiranja, dramatično pogoršani. Ipak, posebno su bila pogođena tržišta na kojima su hedž fondovi obezbjeđivali značajan udio lik-vidnosti tržišnog trgovanja. Usljed pritiska za otplatu od strane nezadovoljnih investi-tora došlo je do prinudne prodaje i zatvaranja pozicija prouzrokujući ciklus daljih gu-bitaka i otkupa. Neki fondovi nisu mogli izaći u susret zahtjevima za povlačenje sred-stava suspendujući otkup iz razloga što bi prodaja nelikvidnih aktiva nanijela štetu preostalim investitorima. Usled gubitaka, nedostatka likvidnosti i usmjeravanja inves-titora ka sigurnijim investicijama, broj hedž fondova u prethodnoj godini manji je za 10% (ukupno 10.000). Analize ponovo ukazuju na vjerovatno ubrzanje trenda u indus-triji ka navodno većoj „institucionalizaciji i transparentnosti”. Mnogi veći fondovi su usmjerili svoj marketing ka institucionalnim investitorima. Uveli su niže rasporede provizija i procesa u cilju zadovoljenja potreba većih institucionalnih klijenata.

4.4 Efektivnost i efikasnost modela hedž fonda u uslovima finansijske krize

rilično niske kamatne stope u SAD u periodu 2000-06. za banke su zna-čile mogućnost većeg zaduživanja, poboljšanje uslova poslovanja i šire-nja obima poslovanja. Banke su finansirale hedž fondove i firme privat-

nog kapitala za finansiranje kupovina ili prodaja kompanija (private equity buyouts) i pakovale vlastite finansijske instrumente povezane sa hipotekom. Takođe, priredile su osiguranje obveznica i odobrile kreditne linije sopstvenim strukturisanim investicio-nim kompanijama (SIVs) i „posrednicima”. Ove transakcije su obično leveridžovane (instrument), što je svakako moglo da znači povećanje očekivanih prinosa po cijenu većeg rizika60. Pojedine institucije, poput investicionih banaka i hedž fondova zadu-živale su se s ciljem kupovine aktiva čija je vrijednost bila jednaka tridesetak iznosa njihovog kapitala. Prekomjeran leveridž je, time, uz mjehur stanogradnje i lošu regula-ciju pospješio krizu. Protagonisti krize su mehanizmom leveridža dospjeli u poziciju međusobnog dugovanja. Pored osiguravajućih i penzionih fondova, hedž fondovi su imali velike akcionarske udjele u bankama, što potencijalno znači velike indirektne gubitke. Poriv za uspon i povećanje leveridža vodio je stvaranju bankarskog sistema u

60 Rizični dug je potencijalno bio daleko profitabilniji od „dobrog duga“ jer je ovaj poslednji skup i ne može biti vredniji od nominalne vrijednosti, dok je vrijednost prvog bila prilično diskontovana. Visoke cijene pre-prodaje bile su rezultat optimizma o izgledima za isplatu i „dovitljivosti strukturisanih finansija“.

P


215

sjenci61 – praktično neregulisanih „banaka” (hedž fondova, grupe privatnog kapitala) koje nisu imale određenu funkcionalnu ulogu. Ove institucije su bile „trgovci – ban-ke” oslobođene bilo koje regulatorne kontrole ili transparentnosti u svojoj špekulati-vnoj arbitraži. SIVs i „posrednici”, kao dio sistema, sličile su bankama, ali bez kapi-tala ili super-vizije. Bankarstvo u sjenci su, osim pomenutih institucija, činile i prakse i proizvodi koji su omogućavali investicionim bankama da povećaju leveridž. U suštini, centralna karakteristika zvanične bankarske aktivnosti bilo je masivno širenje bilansa stanja i leveridža. Vanberzansko tržište kreditnih derivativa dobija značajno mjesto u sistemu bankarstva u sjenci.

Kolateralizovane dužničke obligacije (CDO) i svopovi za preuzimanje kredit-nog rizika (CDS) predstavljali su bankarski mehanizam za preuzimanje rizika. U tra-dicionalnom bankarstvu kolateral omogućuje osiguranje kreditnih operacija. U slučaju CDS proizvoda ne postoji zahtjev za odgovarajućim tranšama kapitala kao kolateral, čime je ponovo olakšan leveridž. Isto se može reći za CDO62, koje su skupa upakovale desetine ili stotine sekjuritizovanih zajmova (obveznicu) prilično različitog kvaliteta. Povećani su bankarski bilansi stanja šireći bazu kapitala, odnosno leveridž banaka63. Visoki rejtinzi (AAA) omogućili su da banke minimiziraju obaveze koje se odnose na akcijski kapital. Proizvodi pakovani u CDO, koji su poticali iz neidentifikovanih iz-vora (kreditne sposobnosti i keš flou kapaciteta), prodati su na OTC tržištu, bez se-kundarnog tržišta (determinisanje cijene). Nosili su izrazito visok rizik za one koji bi ih kupili, tako da su tranše (super-senior debt) unutar CDS bile svedene na junk status.

Banke su iscrpljivale kapital jer je vrijednost njihovih aktiva padala, pogotovo hartija pokrivenih aktivom (ABS) kao što su kolateralizovane dužničke obligacije (CDOs). Stoga, potrebno je bilo da banke otpišu ove vrijednosti i povećaju kapital ka-ko bi održale racija kapitala. Hedž fondovi, koji investiraju u CDOs, predstavljaju pro-dužetak banaka, s kojima su povezani preko pozajmljenog novca za kupovinu pome-nutih hartija. Kako se vrijednost kolaterala smanjila, banke su shvatile da hedž fon-dovi neće moći da vrate pozajmljeni novac. Razlog je nepostojanje aktivnog tržišta za CDOs koje bi hedž fondovi bili spremni da plate kako bi isplatili banke. Nemogućnost hedž fondova da vrate pozajmljene iznose vodila je pogoršanim pozicijama banaka. Ukoliko su hedž fondovi upravljali sa 1,9 triliona dolara vrijednosti novca klijenata, što je akcijski kapital, i ako su se zaduživali u iznosu od 32 dolara za svaki dolar kapitala,

61 U suštini, u pitanju je realni bankarski sistem koji se nalazi u centru tekuće kreditne krize. 62 Kolateralizovane dužničke obligacije (CDOs) su finansijski isntrumenti kojima institucija kreira nove seri-je aktiva prepakovanjem novčanih tokova dobijenih od datog pula osnovnih aktiva (od kojih neke same mo-gu da budu CDOs). Individualne CDOs nisu imale tržišnu cijenu ili mehanizam određivanja cijena i bile su distribuirane institucijama u centru ili okruženju finansijskog sistema. 63 Javna politika bila je uticala takođe na usmjeravanje leveridža. U SAD, tzv. „pravilo neto kapitala“ ograni-čilo je leveridž velikim investicionim bankama. Firmama je bilo efektivno dozvoljeno da odlučuju o sopstve-nom leveridžu na osnovu rizik modela. Posledica je rapidan rast racija leveridža (Gowan, 2009; str. 6).


216

proizilazi da su hedž fondovi dugovali 60,8 triliona dolara bankama. Uz pretpostavku da je 20% aktiva hedž fondova bilo investirano u CDOs, uz zaduživanje od 32 dolara za svaki dolar akcijskog kapitala, značilo bi da su dugovali 12,2 triliona dolara bankama. Ovaj iznos bi bio podržan sa 12,5 triliona vrijednosti CDOs u knjigama hedž fondova. Ako 12,5 triliona dolara CDOs vrijedi, npr. 25% od njihove vrijednosti, što iznosi 3,1 trilion dolara, problem bankama predstavlja gep od 9,1 trilion dolara između vrijednosti kolaterala i iznosa koji su hedž fondovi uzajmili. Problem je, dakle, kako privoljeti hedž fondove da otplate 12,2 triliona dolara. Ukoliko hedž fondovi ne raspolažu novcem, dolazi do kašnjenja u izvršenju obaveza, što znači znatne dodatne otpise bankama. Takođe, otežan je polo-žaj investitora u hedž fondove. Izvještaji prije krize ukazuju da je tipični leveridž hedž fonda u kupovini visoko prinosnih tranši bio 500%. To znači da bi 100 miliona dolara ka-pitala bilo dodato iznosu od 500 miliona dolara uzajmljenih sredstava čineći investiciju od 600 miliona dolara u akcijske ili srednje (mezzanine) tranše subprimarnih CDOs64.

Kolaps dva hedž fonda jednog od najvećih svjetskih finansijskih brendova - investicione banke Bear Stearns egzemplaran je sa aspekta strateškog pristupa i ima-nentnih rizika hedž fond industrije. Na primjeru „Bear Stearns High-Grade Structured Credit

Fund” i „Bear Stearns High-Grade Strucutred Credit Enhanced Leveraged Fund” može se prepoz-nati kompleksnost, agresivnost i rizičnost strategija industrije, s ciljem produkovanja velikih prinosa. Očigledno je i koliko kompenzaciona struktura – 1-2% provizije me-nadžmentu na aktive i 20% od svih profita podstiče pohlepu i preuzimanje rizika radi ostvarenja enormnih provizija. Značajno leveridžovanje pozicija je primarno ubrzalo krah fondova i same banke. Menadžeri fondova nisu uspjeli da precizno predvide ka-ko će se subprimarno tržište obveznica ponašati u ekstremnim okolnostima, ne štiteći se od rizika događaja. Nijesu ni raspolagali dovoljnom likvidnošću kako bi pokrili svoje dužničke obaveze. U suprotnom, ne bi morali da otvore svoje pozicije na opa-dajućem tržištu, bez obzira na niže prinose usled manjeg leveridža. Jednostavna stra-tegija fondova „Bear Stearns” bi se mogla klasifikovati kao leveridžovano kreditno ula-ganje, koje se zasniva na kupovini kolateralizovanih dužničkih obligacija (CDOs) s kamatom iznad cijene zaduživanja Tranše hartija obezbijeđenih hipotekom (subpri-marnih) imale su rejting 'AAA'. Leveridž je iskorišćen za kupovinu CDOs. Uz veći le-veridž očekivao se i veći prinos od trgovine, jer svaka dodatna jedinica leveridža do-prinosi ukupnom očekivanom prihodu. Povećani rizik povećava sveukupno izlaganje riziku pa su primijenjene svop transakcije za preuzimanje kreditnog rizika (CDS). Ovaj instrument je poslužio kao osiguranje od promjena na kreditnom tržištu. Mogao je biti dizajniran sa ciljem ostvarenja profita u periodu kada kreditni problemi dovedu

64 Pretpostavimo da ove subordinirane tranše predstavljaju 20% ukupnih dužničkih obaveza, dok bi ostalih 80% bilo prodato institucionalnim investitorima kao stariji (senior) dug investicionog rejtinga. Tada bi 100 miliona dolara kapitala hedž fonda omogućilo inicijatorima i emitentima (privatnog karaktera) hartija obez-bijeđenih hipotekom da usmjere 3 milijarde preko subprimarnog hipotekarnog tržišta – 2,4 milijarde dolara u hartije investicionog rejtinga i 600 miliona dolara u visoko prinosne rizične (junk) hartije.


217

do pada vrijednosti obveznica. Da su kreditna tržišta ostala relativno stabilna ili se po-boljšala, odnosno da su se ponašala na očekivan način, strategija bi generisala čvrste, pozitivne prinose uz vrlo mala odstupanja. Ipak, ponašanje hartija obezbijeđenih hi-potekom bilo je suprotno onome što su očekivali menadžeri portfolija. Zbog značajnog povećanja zakašnjelog plaćanja kućevlasnika došlo je do oštrog smanjenja tržišne vri-jednosti ovih tipova obveznica. Kreditno osiguranje nije bilo dovoljno za zaštitu od gubitaka zbog loše procjene cjenovnih promjena. S obzirom na znatne pozicije leve-ridža fondovi su počeli da ostvaruju velike gubitke. Kreditori koji su finansirali leveri-džovanu investicionu strategiju su time dovedeni u tešku poziciju, jer su posjedovali kolateral u vidu subprimarnih obveznica. Zbog pada vrijednosti kolaterala kreditori su zahtijevali da „Bear Stearns” obezbijedi dodatni novac, što je ekvivalentno zahtjevu za dodatnim sredstvima za kredit (margin call) individualnom investitoru na računu brokera65. Kako fondovi nisu raspolagali novcem, morali su prodati obveznice čija je cijena padala, što je na kraju dovelo do kompletnog gubitka kapitala. „Bear Stearns”, je-dna od „najkvalitetnijih” investicionih banaka, doživjela je kolaps.

Hedž fondovi, kao privatni pulovi kapitala, uglavnom su neregulisani. Djelu-ju interaktivno sa regulisanim finansijskim institucijama i posrednicima na više načina uključujući odnos primarnog posredovanja (brokerage): inter-medijatori pružaju uslu-ge poput trgovanja i izvršenja obaveza, kliring i depo, pozajmljivanje hartija, tehno-logija i finansiranje preko zajmova za obezbjeđenje i repo aranžmani. Finansijska in-stitucija je izložena kreditnom riziku kontra strane odobravanjem kredita hedž fondu. Sistemski rizik može suštinski nastati zbog uticaja finansijskih tržišta na realnu eko-nomiju. U tom slučaju, hedž fondovi kreiraju sistemski rizik do stepena na kojem mo-gu prekinuti sposobnost finansijskih posrednika (komercijalnih banaka i berzanskih firmi) ili finansijskih tržišta (tržišta kapitala) da efikasno obezbijede kredit. Kao prva linija odbrane između neregulisanih hedž fondova i regulisanih finansijskih institucija preostaju tradicionalni sistemi upravljanja kreditnim rizikom kontra strane (CCRM).

Da bi se smanjio kreditni rizik kontra strane u leveridžovanoj trgovini pruža se zaštita od povećanog izlaganja u formi obezbjeđenja finansiranja preko dilera ili de-rivativnog ugovora. Stoga se kao integralni dio CCRM primjenjuju prakse stavljanja sredstava na kreditni račun i prakse kolaterala. Snažna alternativa– regulisanje hedž fon-

dova - navodno nije adekvatna budući da smanjuje koristi od uticaja hedž fondova na tržišnu likvidnost i proces određivanja cijena instrumenata na tržištu (price discoery). Zabrinutost „zajednice” za direktnu (kompletnu) regulaciju u vidu restrikcija aktivno-sti, zahtjeva za kapitalom ili ograničenja leveridža može se posmatrati u kontekstu že-lje da industrija hedž fondova ostane i dalje neadekvatno regulisana. Pojedinačne pre-

65 Bear Stearns je obezbijedio 1,6 milijardi dolara fondu „High-Grade Structured Credit Fund“, što je trebalo da mu pomogne u situaciji „margin calls“ kod likvidacije pozicija.


218

zentirane krize hedž fondova ili nedavna sistemska, s širim i dubljim posledicama, predstavljaju očigledan dokaz o praktičnoj neefikasnosti gornjeg pristupa.

Tekuća finansijska kriza i globalni ekonomski sunovrat ponovo su usmjerili pažnju na regulisanje hedž fond industrije. Hedž fondovi nijesu imali značajniju ulogu u iniciranju kreditne krize jer su investirali 5% svojih aktiva u hartije obezbijeđene hi-potekom (sept. 2007). Ipak, doprinijeli su volatilnosti u 2008. transakcijama kratke pro-daje i masivne prodaje akcija usled smanjenja leveridža i otplata. Pojedinačni slučajevi prevare su takođe nanijeli veliku „reputacionu štetu”, smanjili povjerenje investitora u in-dustriju, odnosno ponovo ukazali na potrebu adekvatnog regulisanja66. U aprilu 2009. ministri finansija G20 objavili su predloge za prošireno nadgledanje svih finansijskih institucija koje su važne za globalnu finansijsku stabilnost uključujući velike hedž fondove. Industriju bi trebalo da reguliše Odbor za finansijsku stabilnost sastavljen od članica G20 i Evropske komisije. Cilj je ostvarenje „svjetskih najboljih standarda prakse”.

4.5 Dometi funkcionisanja hedž fondova u Novoj finansijskoj arhitekturi

ndustrija hedž fondova privukla je veliku pažnju krajem 90-ih, i to zbog fi-nansijske krize 1998, odnosno rezultirajućih problema nekoliko hedž fon-dova visokog profila. Pogoršanje situacije uslijedilo je zbog „nedostatka ra-

zumijevanja” što u stvari predstavljaju hedž fondovi i koje ciljeve oni žele da ostvare. Ozbiljan razlog za regulaciju hedž fondova radi zaštite investitora „nije bio dovoljno uv-

jerljiv”, i to je navodno glavni razlog što su u prošlosti hedž fondovi bili predmet mini-malne regulacije. Tipično, investitori u hedž fondovima su i „sofisticirani” i bogati, i imaju resurse za monitoring i procjenu rizika. Ipak, događaji su katkad sugerisali da ovo nije uvijek efikasno činjeno. U odsustvu ostalih razmatranja, takvi investitori na-vodno bi trebalo da budu u mogućnosti da upravljaju svojim investicijama bez dr-žavne regulacije67.

Industrija hedž fondova sastavljena je od heterogenih grupa ujedinjenih (po-oled) investicionih posrednika. Iako ne postoji „tipičan” hedž fond, imaju nekoliko ka-rakteristika koje ih odvajaju od tradicionalnih menadžera aktivom. Prije svega, mogu da upošljavaju širok rang finansijskih instrumenata i investicionih strategija uključu-jući korišćenje leveridžovanih pozicija. Posebna investiciona strategija menadžera

66 Misli se prevashodno na najveću prevaru investitora koja se odnosi na pojedinca – 65 milijardi dolara fiktivnih holdinga aktiva. U pitanju je bila gigantska Ponci šema B. Madoff-a, koja je funkcionisala kroz raz-ličite fondove hedž fondova. 67 Ukoliko investitori nisu zadovoljni sa obiljem informacija koje dobijaju, trebalo bi da izvrše pritisak na fond menadžera da obezbijedi bolju informisanost ili, pak, mogu usmjeriti svoje fondove negdje drugo.

I


219

važnija je za izvršenje u odnosu na klasu aktive ili geografski izbor tržišta. Hedž fon-dovi mogu da drže velike kratke pozicije i obično su primjenjivali aktivne trgovinske strategije. Menadžeri hedž fondova primarno su se oslanjali na performansne provi-zije za većinu svojih prihoda. Mnoge strategije fondova limitirali su kapacitet investi-ranja. Bili su, stoga, otvoreni samo za upis u kratkim vremenskim periodima, a ponu-de su se odnosile samo na poznate investitore i fondove hedž fondova. Nudeći stalne upise, hedž fondovi su mogli da zahtijevaju objavu za nove investicije, visoke mini-malne investicione nivoe, ulazne provizije ili prodajne izdatke. Otkup je obično bio teži, tipično kvartalno uz duge objavne periode i izlazne provizije. Ova pitanja ograni-čavala su dostupnost hedž fondovima, posebno manjim investitorima. Visokim provi-zijama menadžerima (godišnjim i performansnim) privlačili su se visoko kvalitetni stručnjaci za investicije u sektor hedž fondova i podsticali menadžeri da stvaraju mak-simalne prinose investitorima. Menadžeri hedž fondova takođe su težili da budu in-vestitori u svojim sopstvenim fondovima. Stepen investiranja menadžera je varirao, mada su se mnogi menadžeri obavezivali na značajan udio sopstvenog bogatstva u njihove fondove, čime su se dalje poklapali njihovi interesi sa interesima investitora.

Hedž fondovi su bili u mogućnosti da iskoriste leveridž da bi povećali prino-se, i to kupovinom hartija na kredit ili zaduživanjem preko banke, a u mogućnosti su bili da kupuju derivativne proizvode. Ovim se izbjegavala obaveza obezbjeđenja pune vrijednosti kapitala u vremenu kupovine, uz dobijanje na izloženosti tržištu. Fondovi su mogli takođe da obezbijede negocirajuće kreditne linije kod banaka, čija je upotreba (zbog skupoće) generalno bila limitirana na finansiranje dodatnih neočekivanih zahtjeva za dodatnim sredstvima za kredit (margin call). Kao privatna investiciona oruđa, hedž fondovi su bili izuzeti iz većine obaveza izvještavanja koje su se odnosile na investi-cione fondove (mutual funds). Iz regulatornih restrikcija za investicione fondove koje se odnose na leveridž, kratke prodaje, nelikvidne hartije, koncentraciju pozicije itd.

Hedž fondovi su se pozicionirali kao institucionalna snaga na finansijskim tr-žištima koja kontroliše trilione dolara aktiva. Na to ukazuje preko 10.000 fondova u 2008, u poređenju s 1998. (3.000 fondova), odnosno rast aktiva od 374 milijardi do gotovo dva triliona dolara. Ipak, tokom 2008. dolazi do obrta kada su dva od tri fonda izgubili novac, uz 18% gubitka u prosjeku (Hedge Fund Research). Tokom prošle godine, oko 482 milijarde USA$ je povučeno iz ove industrije (HedgeFund.net). Gubitak novca industrije hedž fondova bio bi veći da mnogi fondovi nisu nametnuli zabranu isplate blokirajući povraćaj novca investitorima. Gubici hedž fondova u 2008. nisu bili na nivou gubitaka na širem tržištu kapitala, što po nekim autorima predstavlja uspjeh industrije. Najav-ljeni oporavak za 2009. mogao bi se izraziti rastom od 9,43% u prosjeku. Hedž fondovi su bili (i ostali) rapidno rastuća potpora Nove finansijske arhitekture, jedan od „poslednjih preostalih bastiona kapitalizma u SAD”. Njihovo pozicioniranje je logičan slijed privlačenja špekulativnih investitora uz upotrebu najagresivnijih tehnika. Mnogi hedž fondovi su igrali hazardnu igru sa kretanjima (smjerom) na tržištu kladeći se da znaju


220

bolje od tržišta vjerovatan smjer kretanja kamatne stope ili cijene hartije od vrijedno-sti. Činjenica da su njihovi menadžeri sprovodili špekulativna ulaganja ukazuje da su ovi fondovi nosili veći rizik nego cjelokupno tržište. Nametanjem visokog rizika vje-rovatno su podstakli sopstvenu stopu rasta egzistirajući i dalje kao manji udio tržišta institucionalnih investitora. Neadekvatna regulisanost hedž fondova, za razliku od in-vesticionih fondova, proisticala je iz potrebe da se artikulišu nezajažljivi i pohlepni in-teresi „sofisticiranih” investitora.

Ključni savremeni obrt bio je rast nebankarskog finansijskog sektora, bankar-skog sistema u sjenci, koji centralna banka nije regulisala, odnosno finansijska sigur-nosna mreža nije pokrila. Prema nekim autorima (Bordo, Ajhengrin 2008), brzi rast sek-tora bio je posledica ukidanja Glas Stigelovog zakona 1999, kojim je odvojeno komercija-lno od investicionog bankarstva68. Ove institucije su, u odnosu na tradicionalne ko-mercijalne banke, imale mnogo niža racija kapitala čime su bile znatno sklonije riziku. Pojavom krize bile su prinuđene da izvrše smanjenje zaduživanja uključujući nepo-voljnu prodaju aktiva na tržištu koje bilježi pad. Time je snižena vrijednost aktiva ovih institucija i drugih finansijskih firmi. Takve negativne konotacije zabilježene su i to-kom Velike depresije. Nova finansijska arhitektura značajno je povećala ukupni rizik u glo-balnom finansijskom sistemu i istovremeno ga dalje distribuirala. Kritičan faktor u ši-renju rizika bila je „eksplozija sofisticiranog finansijskog inžinjeringa”. Derivativni instrumen-ti su se koristili za špekulisanje umjesto za hedžing. Regulatori su dozvoljavali banka-ma da drže vanbilansno složene hartije uz izbjegavanje obaveza kapitala. Time je sni-žen racio kapital/aktiva i povećan rizik. VAR statistički modeli („savremene statističke teh-

nike”) za mjerenje rizika su bili potencijalno opasni i na nekim tržištima povećali rizik. Pitanje rekonstrukcije procesa stvaranja dohotka (profitabilnosti) dovodi se u vezu s poslovnim modelom. Naime, prema Roubiniju (2008) model „inicirati i držati” nije u potpunosti moguć, dok se model „inicirati i distribuirati” pokazao pogrešnim uz is-krivljene podsticaje, rizike i sistemske lomove.

Kapitalizam „vrijednosti akcionara” je navodno zahtijevao da odnos aktive prema kapitalu bude maksimiziran. Jedno moguće objašnjenje je da višak kapitala smanjuje prinos na sopstvena sredstva ili da djeluje kao smetnja za neto dobit po akciji (EPS). Drugo, pak, odnosi se na maksimalni leveridž: otimanje za tržišni udio i za maksima-lnu moć određivanja cijena u trgovačkim aktivnostima. Velikim finansijskim konglo-

68 Razdvajanje komercijalnog bankarstva i tržišta kapitala bilo je usmjereno ka sprečavanju upotrebe ban-karskih depozita za svrhe finansiranja špekulativnih aktivnosti na tržištu kapitala. To je, inače, bila praksa koja je doprinijela krizi početkom 30-ih godina. U Glas-Stigelovom sistemu komercijalne banke su inicirale i zadržavale potrošačke i komercijalne zajmove. Time su bile motivisane da izbjegnu prekomjerno rizične zaj-move, odnosno obezbijede likvidnost drugim finansijskim institucijama u periodima tržišnih poremećaja. To je bilo omogućeno čvrstim državnim ograničenjima na rizik koje su banke mogle preuzeti. Značajno smanjenje bankarske propasti i eliminisanje sistemske finansijske krize bilo je moguće u sistemu čvrste re-gulacije. „Revolucije“ M. Tacger i R. Reagana značile su odbacivanje tog sistema.


221

meratima bilo je dopušteno da procjenjuju vlastiti rizik (i obaveze kapitala) koriš-ćenjem „savremenih” statističkih tehnika, poput „vrijednost pod rizikom” (VAR). Takođe, ovi konglomerati („isuviše veliki da bi propali”) su bili fleksibilno regulisani. Tržišta su se pokazala nesavršenim, a regulacije još više. Regulatorne agencije su bile kontrolisane od pojedinaca koji su prihvatili koncepciju NFA i tvrdili da bi savremena finansijska tržišta trebalo da budu uglavnom samoregulirajuća. Savremeni kapitalistički odnosi bazirani na teoretskim i praktičnim postulatima kapitalizma slobodnog tržišta ne pre-dstavljaju objektivnu istinu. Po svojoj prirodi i posledicama, suštinske su ekonomske i političke razlike između modela slobodnog tržišta i državnog kapitalizma. Kapitali-zam slobodnog tržišta predstavlja mrežu slobodnih i dobrovoljnih razmjena u kojima proizvođači rade, proizvode i razmjenjuju svoje proizvode za proizvode drugih po ci-jenama koje su hotimično postignute. Državni kapitalizam se sastoji od jedne ili više grupa čije ustrojstvo prinudnog aparata vlade – država – ima za cilj akumuliranje ka-pitala za njih same, eksproprisanjem proizvodnje drugih prisilnim i nasilnim putem. Globalna (a ne međunarodna) finansijska arhitektura kao institucionalizovana špeku-lativna potpora je upravo konstruisana zbog opresivnih monopolskih privilegija.

Možda je „pogrešno i opasno” definitivno zaključiti da je anglosaksonski model slobodnog tržišta (pogrešno naimenovan) mrtav, ali je sasvim izvjesno da je ciklus hegemonije došao do tačke kada je relativni (ili apsolutni) pad SAD postao prednost ekonomskih konkurenata. „Reformisanje globalnog kapitalizma” predstavlja suptilan poku-šaj retuširanja Novog (farisejskog) sistema Wall i Main Street-a. Tzv. globalni finansijski sistem je navodno trebalo da bude sistematično podržan svakom od glavnih platformi: „zdra-vih” finansijskih institucija koje „operišu internacionalno”; finansijskih tržišta koja su i „efikasna i stabilna”; snažne finansijske infrastrukture koja uključuje „zakonske i sud-ske procese” skupa s rizikom otpornim sistemima plaćanja i obračuna. Konsekvence tekuće finansijske krize i recesije suštinski ukazuju na iskrivljenost i drastično muti-ranje prezentiranog okvira naučnog i stručnog promišljanja i operacionisanja.

5. REZIME DRUGOG DIJELA Naglo liberalizovana finansijska tržišta su doprinijela stvaranju novih oblika međuna-

rodnih finansijskih tržišta valutnih fjučersa i opcija. Sa slabljenjem državnog regulisanja pojavili su se novi rizični finansijski instrumenti, koji su izazvali velike probleme i mogu se smatrati pretečama aktuelne finansijske i globalne ekonomske krize. Savremena kriza je izazvana igrom „novca bez ra-čuna”, s kasnijim pokrićem države. Opet je srušen „mitski” neoliberalni koncept ekonomske politike, po ko zna koji put. Posledice krize mogu liječiti samo otklanjanjem uzroka koji su do nje doveli.

Najnovija finansijska kriza se pretvorila u svjetsku ekonomsku krizu. Ona je po svom ka-rakteru sistemskog, dužničkog i dugoročnog karaktera, a sigurno je posledica brojnih akumulisanih ekonomskih disproporcija, naslijeđenih problema i neracionalnog ekonomskog ponašanja brojnih ak-


222

tera (manipulativne, a samim tim i nemoralne prirode). Kriza je otkrila još jedan u nizu destruk-tivnih dometa globalizacije (pored njenih brojnih i nespornih konstruktivnih dostignuća).

Korišćenje informacija, znanja, najsavremenije tehnologije i mrežnih tehnologija poslova-nja počelo je da pati od hiperprodukcije inovacija i njihovog kratkog vremenskog životnog ciklusa, koje u realnim privrednim tokovima nije više moglo da prati imaginarne i virtualne finansijske kon-strukcije. Pretjerana potrošnja i višestruko precijenjene hipoteke u dijelu nekretnina, koje su finan-sirane slabo obezbijeđenim kreditima, samo su dolile ulje na vatru i doprinijele dramatičnom puca-nju navedenih virtualnih šavova, odnosno finansijske „kule od karata“, koja se sada po domino siste-mu urušava sama od sebe. Najveće TNK, banke i moćni svjetski finansijski centri su svojom poli-tikom i strategijom virtualnosti dugo obezbjeđivali poslovni kontinuitet i izvlačili velike profite. Sa-da su upali u sopstvenu zamku nelikvidnosti i izazvali krizu od koje su mnogi i sami stradali.

Osnovni uzroci krize generisani su: neopravdana rizična kreditna politika finansijskih ma-gnata zbog mogućnosti ostvarenja visokih profita, hipertrofisana potrošnja, pravljenje finansijskih „mjehura od sapunice” na bazi hipotekarnih, finansijskih, trgovačkih, građevinskih i fondovskih na-duvavanja cijena, do astronomskih visina, rizični finansijski instrumenti, potcjenjivanje realnih ri-zika i potrebe državne kontrole i regulacije i nizak procenat rezervnog obezbjeđenja emitovanog kre-ditnog novca. Opasnost od paralizovanja finansijskog sistema postala je stalna prijetnja. Problem uvijek nastaje kada se finansijski obračun mora sprovesti realnim novcem, a ne akcijskim aktivama. Tada zazvoni tzv. margin call i počne prodaja akcija po drastično padajućim cijenama, uz stvaranje novih i nižih nivoa margin call-a. Kamatne stope počinju brzo da rastu, redukuje se ili čak prestaje kreditiranje banaka i preduzeća.

Sistemske greške su decenijama služile za kreditno bogaćenje jednih i masovno siromašenje drugih. U stilu poznate teorije o dominaciji organizovane manjine nad neorganizovanom većinom. Vjerovatno su ključnu ulogu u razvoju savremene finansijske krize imali asimetrija informacija i mehanizam kreditne sekjuritizacije. Struktura proizvodnih finansijskih instrumenata je postala izu-zetno složena i nejasna. Ona je onemogućavala pravilnu ocjenu realne vrijednosti portfelja finansij-skih kompanija.

Globalna finansijska kriza je Pirova pobjeda spekulativnog nad preduzetničkim menadž-mentom, asimentičnih informacija nad rizik menadžmentom i rejting agencijama, netransparentnog i virtualnog finansijskog sektora nad poreskim obveznicima, neoliberalnog monizma nad institucio-nalnim sinergizmom, kazino ekonomije nad realnom ekonomijom, tržišnog nereda nad državnim ne-marom (selektivnim odsustvom regulacije), stvaranja rizika nad upravljanja njime. Kad nestanu svi oblici institucionalne kontrole, nastaju panika, haos i kriza.

U tekstu se objašnjava Ponci šema, koja funkcioniše kada je priliv novca veći od isplata novca (kamata), a u suprotnom je neizbježan debakl; bankarski krah BCCI, subprimarni bankarski preludijum finansijske krize, njene magnitude i implikacije, teorijski pristup bankarskim krizama i njihovi vodeći indikatori, politika i tehnike rješenja bankarskih kriza, globalna finansijska kriza kao debalans rizičnih profila (derivata) i hedž fondovi kao institucija nove finansijske arhitekture (profil i strategije funkcionisanja).

V. Drašković, S. Lakić, R. Jovović, Ž. Rutović i M. Drašković

223

III dio : GLOBALIZACIJA U OGLEDALU MEDIJA

„Razumijevanje medija je uslov za razumijevanje svijeta”.

T. Bauer

ediji su jedan od najvažnijih instituta savremenog društva, koji ima-ju mnoge funkcije, od informisanja stanovništva o događajima, pre-ko obrazovanja, socijalizacije, reklame i zabave, pa sve do naučnog i

kulturnog prosvjećivanja. Oni utiču na sve oblasti društva i doprinose stvaranju maso-vne kulture preko evolucije društvenog saznanja i formiranja javnog mnenja. Oni per se nijesu instrumenat društvenog urušavanja ili progresa, ali je njihova pozitivna ili negativna uloga u navedenim procesima uvijek uslovljena karakterom socijalnih sila i ciljevima za koje se upotrebljavaju mediji kao sredstvo društvenog uticaja. U tom smi-slu, posmatrajući medije kroz prizmu izjave poznatog engleskog istoričara J. Treveljana, prema kojoj je „politika rezultat, a ne uzrok uzrok socijalnih promjena“, proizilazi da su mediji sa-mo jedan od instrumenata i dopunskih faktora uticaja na društvene promjene, koji djeluju u skladu sa zadacima i potrebama društveno-istorijske situacije. Oni se tako i tretiraju u ovom tekstu, s aspekta složenog, dugoročnog, heterogenog i protivurječnog procesa globalizacije.

Izabrana tema je previše široka i može se posmatrati iz raznih uglova, pa da se čak ni tada ne osvijetle svi njeni segmenti. Ponuđeni rukopis ne pretenduje da pruži kompletne informacije i obuhvati sve značajne elemente ove složene teme. Detaljna analiza brojnih uzroka, posledica, karakteristika, oblika ispoljavanja, dometa, izazova i perspektiva globalizacije, koje mediji obrađuju na svojeobrazan i često interesno obo-jen način, takođe prevazilazi okvire ovog rada. Istraživanje predmetne teme obavljeno je u nadi da se ne radi o „kraju istorije” (F. Fukujama) nego o njenom novom racionalni-jem i humanijem nastavku, s uvjerenjem da će „susret civilizacija" (A. Toynbee) nadvladati nad „sukobom civilizacija" (S. Huntington), da će ekonomski način obezbjeđivanja dobara odnijeti prevagu nad političkom pljačkom (kako je to smatrao F. Oppenheimer u knjizi „System der Soziologie”), da se može izgraditi adaptibilna razvojna strategija, koja će us-pješno balansirati između eksternih (interesi, moć, svemoć i prinuda) i internih krite-rijuma (uspostavljanje mira, dobrosusjedskih odnosa, tolerantne saradnje, političke stabilnosti, pravne države, efikasnog institucionalnog sistema, ekonomske stabilnosti, otvorene tržišne ekonomije mješovitog tipa, stimulativnih motivacionih i institucio-nalnih mehanizama), čemu će i mediji konstruktivno doprinositi - umjesto dosadaš-njeg tendencioznog podržavanja neoliberalno-monopolsko-imperijalističkih tržišnih manira i prozapadnog bihejviorizma, koji ukidaju smisao za solidarnost među ljudi-ma, umjesto globalizacije jednih i istovremene marginalizacije drugih. Hibridni proce-

M

Globalizacija u ogledalu medija

224

si univerzalizacije ekonomskih, tehnoloških, medijskih i drugih tokova u literaturi se naziva kosmopolitizacija, vesternizacija, mondijalizacija, a najčešće globalizacija. Radi o čitavom spektru različitih određenja. Raznim metodama (u kojima su mediji najakti-vnije uključeni) se uklanjaju mnoge granice zbog navodnog uspostavljanja međusobne strategijske zavisnosti, povezanosti, kooperacije i integracije regiona, država, firmi, na-roda, kultura i sl. Mnogi od tih metoda se zasnivaju na principima „nesavršene utakmice,

koja je uobičajena u realnom svijetu“ (P. Drucker), a prelamaju se uglavnom kroz prizmu in-teresa kao integratora ekonomskog i svakog drugog ponašanja. Prevazilaženje nave-denih granica u praksi stvara nove granice, polarizacije i probleme.

Savremena globalizacija je izuzetno složen i protivurječan fenomen, jer ima svoje lice i naličje. Ona je dominantna karakterna osobina savremenog svjetskog raz-voja, koji teži da bude „globalan, integralan i endogen” (F. Peru), jer obuhvata regulisanje glavnih svjetskih ekonomskih, političkih, tehnoloških, geopolitičkih, medijskih i dru-gih tokova.

Inovacije u oblasti informacionih tehnologija, kompjuterskih mreža, telekomu-nikacionih i transportnih sistema doprinijele su povezivanju tržišta i regiona, kao i ne-viđenom bumu internacionalnog kretanja resursa (kapitala, roba, usluga i ljudi). Pos-tepeno se tehnološki mijenjala globalna slika svijeta, „smanjivalo” se rastojanje i „skra-ćivalo” vrijeme, uz aktivnu i dominantnu posredničku ulogu medija. Preko globaliza-cije društveno-ekonomskih procesa u praksi s ostvaruje sve veća povezanost i zavis-nost raznih regiona, država, naroda, privreda, kultura i civilizacija. Nacionalni i regio-nalni instituti koordinacije u praksi su se pokazali manje efikasnim u odnosu na nad-nacionalne institute, organizacije, transnacionalne korporacije, banke i medije. Mnogi autori smatraju da se redukuje izbor „malih“ država i naroda, kao i medijske publike, što razotkriva suštinu i veo kompletne globalističke retorike, koju čini, kako mnogi smatraju, geopolitika kao najreakcionarniji pravac geografskog determinizma, koji opravdava imperijalizam, svih oblika, vrsta i boja.

Medijsku svakodnevicu ispunjavaju šaroliki i agresivni izvještaji o pritiscima, ratovima, uništavanjima, prijetnjama, ucjenama, međunarodnim blokadama, krizama i sankcijama, širenju uticajnih sfera, propagandi, korupcijskim aferama, državnim i političkim prevratima, uslovljavanjima da se primijene programi UN, WTO, IMF, World bank itd. Svi raniji kriterijumi podjele (politički, ideološki, nacionalni, klasni, rasni, vje-rski i sl.) danas se medijski zamagljuju, marginalizuju i potčinjavaju osnovnim (global-nim) ekonomskim i geopolitičkim kriterijumima, koji vode dominaciji i moći onih koji imaju kapital, preko kojeg se sve ostalo rješava. Tom cilju, koji ne bira sredstva i me-tode realizacije, sve je podređeno, a najviše medijska industrija, pri čemu se koriste svi ljudski izumi i dostignuća, ali i mnoge naizgled prevaziđene dogme. Računi domi-niraju nad emocijama, i to na svim poljima. Obilata uloga medija pomaže ekonomskoj, političkoj i drugim konkurentnostima i kompetentnostima da dominantno određuju kurs globalne politike.


225

Savremeno medijsko „civilizacijsko pakovanje“ relativno uspješno transfor-miše poznatu šemu vladari-sluge u kompleksno oblikovanu priču o globalnoj podjeli na super-razvijene bogataše (lidere) i super-nerazvijene siromahe (koji se uslovno mogu nazivati periferija). Postoji realna mogućnost (opasnost) da se, uz veliku i oči-gledno nekritičku pomoć medija, koji često forsiraju socijalnu patologiju i kvazi-vri-jednosti, naša budućnost iz zone neizvjesnosti i neodređenosti premjesti u zonu opa-sne predvidljivosti i predodređenosti. Prema onome što se svakodnevno može vidjeti, čuti i pročitati u sredstvima masovnog informisanja, novi globalni „poredak“ na mno-gim mjestima i teritorijama donosi nered, diktaturu, autoritarizam, totalitarizam, neo-fašizam, diktat i sl. Mediji ni najmanje nijesu imuni od raznih vrsta pomoći najjačima da se njihova moć transformiše od zaštitne funkcije, preko sfera uticaja do domina-cije, super-moći i svemoći.

Istorija uči da su se sve imperije urušile, jer im salto mortale nastupi prije ili ka-snije, pa se gasi ta prokleta „iluzija besmrtnosti” (izraz A. Toynbee-a). Medijima to nije važno, jer su tamo profit i različiti interesi iznad svega. Oni opstaju na jasno izraženoj antinomičnosti: njihovo stvaralaštvo često predstavlja rušilački mehanizam za neke, a nadzor nad njima je u stvari nadzor nad publikom. Stvaranjem privida i indoktri-nacijom ostvaruju se privilegije, liderstvo, dobit, kontrola, uticaj i moć, a preko njih sve ostalo što treba. Pa ipak, ne mogu se zanemariti pozitivni efekat koji pružaju Inter-net, kompjuterizacija, bolje i jeftinije komunikacione i veze i mnogo veća dostupnost znanja širokim slojevima stanovništva. Da li to znači, ipak, da je ključ svega u znanju (svih, pa i medijske publike) kao jedinom neograničenom ljudskom resursu?

Ni borba protiv globalnih problema, ni globalizacija u najširem kontekstu, nijesu homogenizovali svijet koliko najnovija svjetska finansijska kriza. Velika zasluga u tome pripada medijima, koji su (iako s velikim kašnjenjem) doprinijeli razobličava-nju mitova o pojedinim ekonomskim institutima. Sloboda ekonomskog izbora je pot-rebna, poželjna i nesporna, ali se ne smije postovjećivati s kockanjem tuđim novcem i sudbinama! Zbog svog specifičnog položaja u društvu, mediji su postali svetionik sa-vremene krize. Ni taj svetionik nije zaštićen, jer je u mnogim segmentima izložen uda-ru velikih kriznih finansijskih talasa. Medijski izvještaji revnosno svjedoče o svim as-pektima finansijske krize, što stimuliše globalnu spiralu „ekonomije straha”. Ali, s druge strane, mediji konstruktivno forsiraju „ekonomiju znanja”, bez koje nema izlas-ka iz krize. Treba stalno učiti i usavršavati se, a ne nikako istrajavati na reprodukciji dokazanih grešaka (umjesto učenja na njima). Bez obzira na karakter i domete krize, medijska funkcija informisanja se neće bitnije mijenjti niti redukovati, jer bi to bilo besmisleno i kontra produktivno.


226

1. UZROCI I POSLEDICE GLOBALIZACIJE MEDIJA

„Medijska globalizacija kao dio složenih globalizacijskih procesa najlakše je vidljiva, jer su onima koji imaju internetsku vezu dostupni svi svjetski internetski mediji“.

Đ. Obradović

članku „Obratna strana globalizacije: o čemu ćute masovni mediji“1 J. Mander, stariji član Društvenog medija centra u San Francisku i jedan od osnivača Međunarodnog foruma o globalizaciji, kritikuje njene fundamentalne princi-

pe, polazeći od uvjerenja da se radi o „kolosalnom korporativnom dogovoru malog broja super-

bogataša“. On optužuje političare, akademske institucije i masovne medije da ne ulažu ozbiljne napore u opisivanju stvarnih događaja, objašnjenju suštine i istraživanju više-slojnih posledica. Pojedinačne medijske analize svode se na subjekte koji izvlače korist od globalizacije, ali su slike budućnosti utopijske, jer se globalizacija predstavlja kao panaceja za sve bolesti. Smatra da je globalizacija nova više po formi i obimima, nego po suštini, kao što je nov izostanak svake državne i internacionalne kontrole nad mno-gim procesima u realnoj stvarnosti.

Njemački filozof i ekolog V. Sachs je u knjizi „Rečnik razvoja“ napisao da je „jedina

stvar koja može biti gora od propasti globalnog eksperimenta – njegov uspjeh“. Čak u najboljem slu-čaju, od globalizacije se može okoristiti samo zanemarljiva manjina, koja se nalazi u centru procesa, kao i lobisti i saradnici te manjine, među kojima nije teško prepoznati razne medijske satelite. Svi ostali će da stradaju, na ovaj ili onaj način, u manjoj ili ve-ćoj mjeri. Ovo pesimističko shvatanje svakako liči na proročanstvo M. Buharina iz 30-ih godina prošlog vijeka. Da li i u kojoj mjeri liči na našu stvarnost – treba čitaoci i anali-tičari da ocijene i uporede. Rijetko koji medijski sadržaj objašnjava suštinske proble-me, uzroke krize, posledice globalizacije i sl. Dok čitamo i gledamo o ozonskim ru-pama, zagađenju prirodnog okruženja, globalnom otopljavanju i borbi za resurse, ma-lo ko prikazuje i analizira direktnu povezanost s imperativima globalne ekonomske ekspanzije, koja se nameće preko medijskih sadržaja i reklama, a predstavlja najčešće obične dezinformacije. Nove tehnologije su u funkciji održavanja stalnog kontakta s publikom na svim meridijanima, ali su rijetke reportaže o pravima čovjeka, ekološkim problemima, siromaštvu i dr. Posebno nema podataka o globalnim super-korporaci-jama R. Merdoka i T. Ternera, koji programirano i kontinuirano plasiraju diktirane i sele-ktivno odabrane medijske „vrijednosti“ u mozak cca 75% svjetske medijske publike.

1 Navedeni članak je objavljen u listu „The Nation” 8.11.2005. kao izvod iz knjige istoimenog autora “The Ca-se Against the Global Economy“.

U


227

Slika br. 33 : Globalizacija mas medija Izvor: http://moreintelligentweb.net/post/200?replytocom=407

Globalizacija masovnih medija predstavlja vjerovatno najefikasniji način potis-

kivanja različitih kultura, njihovog preobražaja i modeliranja prema kalupima i zahtje-vima zapadnog korporacijskog sistema. Zaslijepljeni profitom, lobiranjem i raznim us-kim interesima svojih vlasnika, mediji zanemaruju mnoga važna pitanja i probleme, među njima npr. i nemogućnost beskonačnog ekonomskog rasta na špekulativnim prin-cipima „kazino ekonomije“, nejednake razmjene, neokolonijalizma, tehnološkog liderstva i dr. Kao da ne postoji rastuća opasnost od neumitne činjenice koja se zove ograničeni resursi. Mediji ničim ne pomažu, čak naprotiv, da se shvati da svi savremeni globalni problemi potiču od nekonzistentnih politika. U intervjuu G. Chiese listu „Megapolis” (N0 53) pod naslovom „Globalizacija i diktatura mas medijskih korporacija“, ističe se zabrinjavajuća situacija u oblasti informacija i komunikacija. Pomenuti autor smatra da je pluralizam informacija samo retorika, a to što svakodnevno slušaju, čitaju i gledaju milioni ljudi determinisano je od strane uskog kruga ljudi (grupa) koji odlučuju i doziraju šta treba a šta ne treba da zna široka publika. Medijska „četvrta vlast“ je tijesno isprepletena s po-litičkom vlašću i u ogromnoj mjeri je zavisna od privatnih interesa, vlasnika i kont-rolora medija, tako da je već praktično izgubila skoro svaku kontrolnu i kritičku funk-ciju, ističe G. Chiesa. Savremenu medijsku oligarhiju predvode moćni konglomerati ti-pa „America on Line-Time Warner“, „Vivendi International“, „Sky News“, „Bertellsman“ i dr. Indi-kativan je podatak da je kapitalizacija industrije komunikacija i medija već premašila nivo ukupne svjetske automobilske industrije.

Polarizacija je zastrušuća: medijski moćnici aktivno kreiraju programe, emisi-je, poruke, novosti, ideje i što god zažele, a šira medijska publika se zadovoljava kraj-nje pasivnom ulogom posmatrača i prijemnika nametnutog načina mišljenja i života. Razvija se proces standardizacije informacija, zabave, reklama i poruka, koji na speci-fičan i destruktivan (prema jeziku, vjeri, kulturi) način standardizuje i publiku, što i jeste krajnji cilj. Informacija i medijska zabava su postali u suštini banalna roba (eko-


228

nomsko dobro) i na taj način sredstvo za ostvarivanje profita, istovremeno i metod „vaspitanja“ konzumenata (publike), ali i organizacijski instrumenat vlasti u najširem smislu zavisnosti. Filtrirana, kanalizovana i kontrolisano usmjerena informacija posta-la je instrumenat određenih uskih interesa, tako da se skoro ne može ni govoriti o njenoj slobodi i poštenju. Šta tek reći o neizmjerljivom nivou virtualizacije u ravni in-formacija, gdje upravo sloboda operatora komunikacije potpuno odsustvuje. U citira-nom radu G. Chesa ističe da publika dobija mistifikacije, „infotainment” (informacija plus zabava) i „soft news“ (lake novosti), koji se kao trojanski konji ubacuju u medijski pros-tor da bi redukovali njegov ionako organičeni suštinski dio. Problemi ljudi, društvene suprotnosti i građanske vrijednosti su ili izopšteni iz medija, ili svedeni na najmanju mjeru. Medijski se obescjenjuje društveni život i spektkularno se forsirju pivatni živo-ti. Dolazi do zamjene teza, prava i obaveze mijenjaju mjesta, vrline i mane takođe. Tvr-di se da publika baš to želi, sve te namontirane falš emocije, miksiranje zabave, infor-macija i reklama, uklopljeno u loguku šou biznisa. Mediji fabrikuju misli i želje mili-onske publike, ljudi se podsjećaju da treba stalno nešto da glasaju, rijetki dobiju neku nagradu, uticaj je opterećujući, ali i determiniući na nivo informacija društva i njegovu kolektivnu kulturu, svakako i na emocije i etiku. Moć komunikacije je super-domi-nantna. Oni koji kontrolišu medije, a posebno televiziju kao savremenu „agoru“ podr-ške, u stanju su da kontrolišu i doziraju nivo i kvalitet demokratije u društvu, samim tim i da naruše njene fundamentalne principe.

U pogledu prednjih konstatacija mogu se postaviti mnoga pitanja: Može li se i kako odgovoriti na sve te izazove i probleme? Može li ojačati nezavisna informacija, koja nije namijenjena isključivo prodaji? Može li se nezavisna informacija takmičiti i uopšte opstati u savremenom sistemu medijske kulture, jer je ona uslov formiranja i širenja toliko neophodnog kritičkog duha? Kako širiti demokratski prostor u oblasti informacija i komunikacija? Kako ostvariti istinitu, nezavisnu i sinergističku informa-ciju, odnosno u žargonu G. Shiese „sliti hiljade kapi u opšte iskustvo“ i iz toga napraviti vijest sposobnu da dobije povjerenje masovne publike, političara i institucija vlasti?

1.1 Novi mediji i globalizacija

„Vrijednost svijeta leži u našoj interpretaciji“.

F. Niče

vijet preživljava globalizaciju u svim oblastima života. U navedenom he-terogenom procesu važnu ulogu ima Internet, čiji se značaj i uticaj ocje-njuju krajnje protivurječno, iako je ustvari nedovoljno izučen problem S


229

funkcionanisanje ove komunikacione mreže. Jer, globalna informatizacija društva se razvija eksponencijalno, a teorijske analize nijesu u stanju da pravovremeno prate raz-ne njene posledice. Internet mreža obezbjeđuje rastuće komunikacione mogućnosti i predaju informacija na ogromnim rastojanjima, u režimu realnog vremena i virtualne stvarnosti. On kao inovaciono sredstvo i tehničko-socijalna osnova globalizacije realno utiče na mnoge djelatnosti, među njima i na medije, stvarajući povoljne uslove za od-ređene oblike individualne slobode izbora (kreiranje i realizacija ideja s istomišljenici-ma, korišćenje izvora, virtualno druženje i udruživanje, mogućnost učenja i sl.), ali i brojne negativne posledice. Teza M. McLuhana „medij je poruka“ upućuje na shvatanje da je pravilno razumijevanje medija moguće samo pri stavljanju tih objekata u neki drugi kontekst i sistem koji ima simboličke koordinate. Filozofija medija obrađuje dvije os-novne teme: u kojoj stvarnosti niču određeni mediji i kakvu realnost proizvode. On is-tiče da je potrebno shvatiti kako dati sociokulturni sistem proizvodi medije i kako oni po sistemu obratne veze mijenjaju navedeni sistem.

Razni autori predlažu razne definicije i kriterijume za klasifikaciju: M. McLu-han shvata medije kao spoljno širenje čovjeka, F. Kittler kao nešto što određuje položaj čovjeka a N. Luman kao pojačivač neizvjesnosti sistema. Očigledne su težnje da se de-finicije zasnuju na opštoj funkciji medija u odnosu prema publici. Dalje, teoretičari medija predlažu različite nizove predmeta ili medijske mehanizme: McLuhan navodi kao elemente medija jezik, novac, odjeću, stan, sat, fotografiju, mašinu za štampanje, telegraf, automobil, telefon, radio, televiziju i dr. Hoerish ističe istorijske ikone medija, koji su ujedinjavali i mijenjali ljude, a imali okrugli oblik: gramofonska ploča, filmska i magnetofonska traka i kompakt disk. Kittler kao simboličke mehanizme navodi gra-mofon, film i štamparsku mašinu, polazeći od osnovnih funkcija medija: zapisivanje (snimanje), čuvanje i reprodukcija informacija.

Zahvaljujući Internetu, moguće je u kratkom vremenu dobiti on-line bilo koju informaciju o bilo kojem događaju. Znanje je na određeni način zapisano u arhivima, tako da arhiviranje informacija predstavlja ne samo gnoseološki, nego i ontološki pro-ces, pošto „biti, znači biti snimljen“ (Featherstone 2006, p. 595). Novi mediji su doprinijeli stvaranju novih karakteristika medijske kulture i prostora: nestabilnost, promjenjivost, mobilnost i otvorenost. Ali i protivurječnost, jer, iako medijski subjekti imaju neogra-ničeni pristup informacijama, oni „ne znaju ništa što bi htjeli znati“ (Poster 1990, p. 46). Novi mediji ne supstituišu u potpunosti stare, ali ih značajno dopunjuju. Sve informacije iz stvarnosti daju se posredno, preko medija, tako da subjekti ne primjećuju događaje, nego medijske percepcije. Sjetimo se F. Ničea, koji je napisao da „vrijednost svijeta leži u našoj interpretaciji“.

Interaktivnost je postala ključni faktor ideologije novih medija, a rezultirala je iz nevjerovatno brzog rasta pristupnih tačaka Internetu, digitalizacije medija i medijske kon-vergencije (različitih medijskih aspekata i sadržaja). Novi mediji su 1984. definisani kao komunikacione tehnologije, koje obezbjeđuju interaktivnost između korisnika (među-


230

sobno) i korisnika i informacija. Danas se sa modela „jedan mnogima“ prešlo na model „mnogi mnogima“, pri čemu svaki subjekt može stvarati sopstvena medijska izdanja u sva-kom obliku: tekst, audio, video, kreacije i dr. Na taj način, novi mediji su bitno promije-nili komunikacione modele. V. Crosbie u radu „Šta su novi mediji“ navodi tri tipa komu-nikacija u medijima: međupersonalni mediji predstavljaju tip „jedan jednome“, mas mediji su tip „jedan mnogima“ i novi mediji su tip „mnogi mnogima“ (http://www. russia-today.ru/2008/no_11/11_ union.htm, preuzeto 15.11.2009).

1.2 Razlika između globalizacije medija i globalizacije kulture medija

„Naš posao je da damo ljudima ne ono što oni žele, već što mi odlučimo da bi oni trebalo da dobiju”.

R. Salant

isoki tempo rasta tehnološkog progresa (informacionog, komunikacio-nog, transportnog i dr.) presudno je doprinio razvoju globalizacionih procesa. Među njima je i globalizacija medijske industrije. Interesno-

profitni motivi su osnovni pokretači ekonomske globalizacije, koja se suštinski nalazi i u osnovi globalizacije medija, koju takođe karakterišu ekonomije vremena, prostora i novca, kao i dominacija transnacionalnog krupnog kapitala. Finansijska globalizacija, virtualizacija i transnacionalizacija ekonomskih i integracionih procesa su osnovne manifestacije i zajednički elementi ekonomske i medijske globalizacije. Oni značajno doprinose idejnom stvaranju modela tzv. „civilizacijske identičnosti“, kojoj se institucio-nalno prilagođava većina medijskih industrija u skoro svim državama. U oblasti kul-ture medija takođe dolazi do posledica primjene informacionih tehnologija. M. Castells je u svom kapitalnom djelu „The Information Age: Economy, Society and Culture” (1996-1998) najavio porast značaja medijski posredujuće slike stvarnosti i rastući uticaj kulture vir-tualne stvarnosti, uslovljen inputima jeftinih informacija.

Većina autora se slaže da je globalizacija bitna karakteristika savremene svjet-ske privrede, a nama se čini i medijske industrije. Riječ je o realnom istorijskom pro-cesu univerzalizacije, homogenizacije i unifikacije medijskih subjekata i medijskih sa-držaja po nekim značajnim principima, odrednicama i normama ponašanja, kao i afir-macija rastuće uzajamne povezanosti i uslovljenosti između pojedinih medijskih sub-jekata. Mnogi autori pri tome smatraju da dolazi do potcjenjivanja tuđih kultura, isto-rijskih tradicija, običaja i nasleđa, i da se mnogima na ovaj ili onaj način nameće zapa-dni obrazac medijske kulture. Prednja konstatacija ozbiljno narušava kredibilitet uni-verzalnosti pravila i principa koji se proklamuju pod parolom globalizacije uopšte i globalizacije medija posebno. Samim tim se obezvređuju svi pokušaji stvaranja glo-

V


231

balne razvojne paradigme, u svim oblastima, pa i u medijskoj sferi. Jer, ako globaliza-cija teži svjetskoj univerzalizaciji i unifikaciji, svijetu međupovezanosti i međuzavis-nosti, to bi onda trebalo da važi za sve oblasti i sve subjekte, pod jednakim uslovima, pa se ne bi smjeli u praksi događati, odobravati i široko afirmisati nametnuti dualizmi, polarizmi, principi dvojnih aršina, nejednaka razmjena, brojne neravnomjernosti i dis-proporcije. To aktualizuje značajno pitanje: da li se i globalizacija medija odvija po neoliberalnom modelu o kojem govori i piše Nobelovac J. Stiglitz (u knjizi „Making Globali-

zation Work”), kao i mnogi drugi poznati autori? Ali, na žalost, „u multicivilizacijskom svetu, konstruktivan pristup je odustati od univerza-

lizma, prihvatiti raznovrsnost i težiti sličnostima” (Huntington 1998, s. 355). Univerzalno jedin-stvo bilo čega, a posebno kada ima nadnacionalni karakter, uvijek je predstavljalo plo-dnu osnovu za totalitarizam, koji se realizovao nasiljem. Ideal globalizacije uopšte i medijske globalizacije posebno u svojoj težnji prema univerzalnom vjerovatno ima nekih dodirnih tačaka i s totalitarizmom. Sjećanja ne blijede tako brzo i lako, a i sadaš-njost ukazuje da ni globalizacija medija pati od istih ili sličnih nedostataka. Globali-zacija kulture medija, onako kako je mi razmatramo i tumačimo, vjerovatno bi imala mnogo više dodirnih tačaka s totalitarizmom. Ako je to zaista tako, onda ona objek-tivno nije ni poželjna. Prilikom pisanja ovog teksta autori su imali u vidu tri teorijska pristupa odno-su medija i globalizacije, kao i njihove kritike, i to: developmentalizam (V. Šramm i dr.), kulturni imperijalizam (H. Shiller, A. Smith i dr.) i koncepciju informacionog društva (M. McLuhan, M. Castels i dr.). Pored toga, globalizacija medija je posmatrana i kroz prizmu razvijanja (makar virtualnih) kolektivnih sistema drugačijih mišljenja i predstava o događajima o kojima interesne grupe putem medijskih imaginacija pokušavaju da kontrolišu i disci-plinuju građane i utiču na njihove stavove.

Privid je da skoro sve što je povezano s globalizacijom uopšte i globalizaci-jom medija posebno počiva, počinje i završava se na tržištu kao regulatoru ekonom-skog ponašanja i konkurenciji kao njegovoj osnovnoj poluzi. Suštinski se sve radi da se tržište monopolski kontroliše i da se top kompetencijama medijskih magnata re-dukuje konkurencija, da se afirmiše vlast nadnacionalnih medijskih elita, koje posta-vljaju nove orijentire razvoja svjetske medijske industrije. Ekonomsku i medijsku glo-balizaciju programiraju i usmjeravaju najrazvijenije države, najveće transnacionalne korporacije i najmoćniji svjetski finansijski centri, u cilju obezbjeđenja poslovnog kon-tinuiteta, širenja i izvlačenja što većih profita. Globalizacija medija stvalja pred druš-tvo probleme vlasništva i kontrole djelatnosti svjetskih mega-medijskih kompanija.

Realnost globalizacije medija je danas nesporno pitanje, jer ga implicira proces opšte globalizacije u privredne, političke, kulturne, ekoloske, institucionalne, naučne, informa-cione i drugih djelatnosti, kao i razvoj medusobne globalne povezanosti društva. Između opšte globalizacije i njenih ključnih segmenata (ekonomske, političke i dr.), s jedne, i globalizacije me-dija, kao specifičnog segmenta koji medijski obuhvata sve ostale segmente, postoji tijesna uzro-


232

čno-posledična povezanost i kontinuirana povratna sprega. Postoji, naravno, i zajednički propul-zivni zajednički imenilac, kojeg čine najsavremenije informaciono-komunikacione tehnolo-gije, koje omogućuju istovremenost navedenog međusobnog uticaja i interakcije izme-đu bilo kojih lokacija Zemljine kugle.

Mnogi autori naglašavaju značaj globalizacije medija i ukazuju na razne aspe-kte navedenog fenomena, iako pri tome navode različita mišljenja, hipoteze i argume-nte. Interesantno je mišljenje Appaduraia da je globalizacija medija jedan od faktora koji je doprinio raskidu s epohom modernizma i ulasku u postelektronski svijet, u kojem djeluje imaginacija kao kolektivni fenomen. Ona je vezana za stvaranje transna-cionalnih simboličkih univerzuma kao što su zajedničke sklonosti, ukusi, zadovolj-stva, poistovjećivanja i dr. Pri tome se svi ti simboli posredstvom medija globalno predstavljaju elektronski, nezavisno od stepena njihove realnosti i moralnosti, bez ri-zika da će doći do stvarnog kontakta između simboličkog idola i idolopoklonika.

Nekadašnji kriterijumi podjele (politički, ideološki, nacionalni, klasni, rasni i vjerski) danas se posredstvom medija zamagljuju, marginalizuju i potčinjavaju osnov-nim ekonomskim i geopolitičkim kriterijumima, koji kao globalni putokazi vode do-minaciji i moći onih koji imaju kapital, preko kojeg se sve ostalo rješava. Taj cilj ne bira sredstva i metode realizacije, njemu je sve podređeno, a čini se najviše medijska industrija. Pri tome se koriste svi najsavremeniji ljudski izumi i dostignuća, ali i mno-ge naizgled prevaziđene dogme. Veliki uticaj i uloga medija pomaže ekonomskoj, po-litičkoj i drugim konkurentnostima i kompetentnostima da dominantno i često nekri-tički slijede ključne magistrale globalne politike (V. Drašković 2009, s. 121 ).

Globalni mediji, u kojima dominiraju „novi" mediji, imaju stroga i nametnuta pravila ponašanja, u kojima nema mjesta za naivnu idilu i altruizam. Oni su visoko interesni i profitabilni, imaju složenu fenomenologiju, koja nije u dovoljnoj mjeri istra-žena i objašnjena. Ali, oni su jedan od glavnih promotera globalizacije, jer joj služe svojom prefinjenom i agresivnom glokalističkom strategijom (Ibid., s. 127).

Brzo napreduje globalizacija tematike (globalization of the subject matter), pod ko-jom se podrazumijeva transgranično objavljivanje standardizovanih medijskih sižea i zabavnih programa po globalizovanim i umreženim kanalima sredstava masovnih in-formacija („MTV“, „CNN“, „Fox News“, „BBC“, „Sky News“ i dr.). Uporedo se razvija kon-cepcija „globalizacije audirotija“, koja se odnosi na ukuse i pristrasnosti publike. Takođe napreduju i procesi monopolizacije informacionih resursa u globalnim razmjerama. U zapadnoj komunikavistici se upotrebljava i pojam globalnog jezika (global language).

Ne može se osporavati postojanje pojedinih globalnih medija, niti određenih (veoma značajnih) medijskih aspekata globalizacije (npr. jeftini i brzi medijski protok, transfer i transport informacija, „CNN“, „Sky News“ i druge globalne televizijske mreže, Inter-net kao globalna komunikaciona mreža i dr.). Ali, mnogo je složenije i neizvjesnije zagova-rati postojanje globalizacije kulture medija, što će biti razmatrano u nastavku. Otvore-na su zato mnoga pitanja, među kojima su vjerovatno najznačajnija sledeća dva: da li


233

je tehnologija dovoljna za proces globalizacije kulture medija i da li je izuzetno snažan uticaj medija na globalizaciju isto što i globalizacija medijske kulture?

U treći milenijum smo ušli s novom civilizacijskom paradigmom globalnog društvenog razvoja, ističe M. Drašković (2008, s. 80), potencirajući „komunikacijsko umre-žavanje na svim nivoima i u skoro svim oblastima, koje omogućuje i često stvara virtualnu stvarnost”. On s pravom navodi da je globalni civilizacijski preobražaj po svojoj pri-rodi i značaju revolucionaran, i da u njemo medijima pripada jedno od centralnih mje-sta, zbog čega neki autori upotrebljavaju izraz „medijsko društvo”, imajući u vidu glo-balnu masovnost informacija. Pored toga, on uočava da je „globalizacija doprinijela sve ve-ćem društvenom organizovanju i sporazumijevanju preko medija, s kojima se i u kojima se ostvaruje kul-tura komunikacija” (Ibid.).

Globalizaciji medija doprinijele su vodeće tehnologije, a globalizovani mediji, s druge strane, čine široko dostupnim sva globalna zbivanja i trendove. Širenje globa-lizacije medija, u kojem tržišno i globalno postaju glavne odrednice (Ibid., s. 88) ima svoje brojne i ogromne posledice, o kojima pišu mnogi autori. Isti autor u citiranom radu „Primjena menadžmenta u medijima” tretira uticaj globalizacije na medije i tako na od-ređeni način idejno inicira veoma značajnu i kompleksnu temu ovog naučnog skupa. On ispravno primjećuje da „globalizacija medija znači brisanje lokalnih medijskih granica”, uz nesagledivost prednosti i nedostataka iz sadašnje perspektive (Ibid., s. 94). Ali, ne mo-žemo se složiti s konstatacijom u nastavku citirane rečenice – „i sve veću unifikaciju

medijske kulture”, o čemu će se raspravljati u nastavku. Isti autor ispravno ukazuje i na glavne promotere medijske globalizacije, kao i na presudan uticaj krupnog kapitala, odnosno interesnog principa u medijskoj industriji. Na globalizaciju medija, naravno, utiče i primjena globalnih menadžment strategija.

Direktna i bliska komunikacija s bilo kojim medijom, kako ističe F. Inglis (1997, s. 106) ostvaruje se uz mjerodavan (veći ili manji) uticaj i posredništvo široke publicis-tičke industrije, od izdavača preko prodavca, kritičara, oglašivača, i proizvođača, do distributera. U tom lancu postoji čitava lepeza složenih i strukturiranih interesa2, čiji je motivacioni okvir globalizacija proširila i produbila do neslućenih razmjera. Na koji način? Prvenstveno preko tehnoloških inovacija, čak sve veće hiperprodukcije u dijelu medijskih sadržaja: gramfonske ploče, kasete, CD, TV u boji, satelitske vijesti, elek-tronska štampa, novi mediji, banke podataka i dr. Stari mediji opstaju na ovaj ili onaj način, uz vidne modifikacije i smanjenu profitabilnost, ali nadiranje novih medija i medijskih sadržaja vidno reflektuje međusoban uticaj, odnosno povratnu vezu izme-đu globalizacije i medija, pri čemu je interesna komponenta dominantna i determi-nišuća. A okrenutost publici je logična, podrazumijevajuća neminovnost, kao usputna.

2 Mediji su biznis, bez obzira na „više ideale“, konstatuje S. Malović (2008, s. 16), citirajući R. Weinera, koji tvrdi da medijima „treba upravljati efikasno i profitabilno“.


234

Orijentisanost na vrijednosti (kulturne, moralne, umjetničke i dr.) nije pretjerano oba-vezujuća, čak naprotiv.

Medijsko tržište je specifično, ali je, ipak, samo tržište u suštini. Puni se me-dijskim proizvodima, pa šta prođe kod globalizovane publike. A prolazi dosta toga što ne bi trebalo. Globalizacija tu mnogo pomaže, posebno u dijelu globalizovanih ino-vacija. Kriterijumi su uvijek isti: masovno i selektivno širenje tržišta, savremene tehno-logije, besprekorna menadžment funkcija organizacije i maksimizacija profita uz mak-simalno moguće tiražiranje originalnih matrica (ekonomija obima) i brzu distribuciju. To je osnova uspjeha i njegov uzrok. O posledicama brinu rijetki.

Globalizacioni sateliti, koji se nazivaju centralizacija i monopolizacija, lebde medijskim nebom kao planetarne metafore moći, koja je u tijesnom i aktivnom part-nerstvu s vladama. Isto kao i u nekim prethodnim vremenima, samo jačim intenzi-tetom. Informaciono društvo sa skraćivanjem vremena i sužavanjem prostora je, čini se, idealna podloga za to. Komunikaciona konkurencija medijskih multinacionalnih magnata odvija se na globalnom terenu, koji je često nagnut na jednu stranu – krupnog kapitala i snažnih lobističkih interesa. Plijen je ogroman, globalni konkurenti ga dijele, a kulturne posledice su stravične (M. Drašković, Ibid., s. 125). U svemu tome, može se postaviti pitanje rijetkih kreacija i bezgraničnih imitacija, posebno kroz pri-zmu Pikasove izjave da su „kompjuteri beskorisni, jer, sve što nam mogu dati jesu odgovori na naša

pitanja”. Globalizovani mediji nam pružaju mnogo više, čak i ono što mnogima ne tre-ba, niti to žele. Dvosmisleno je to rečeno, ali je tačno. Savremena globalnost i eksponencijalnost promjena u telekomunikacionim teh-nologijama mnogo više nego ranije najavljuje nemogućnost blokiranja. Samim tim se na-zire ugroženost tradicionalnih medija, ali, to je život, to je naša stvarnost. Mediji su bili i ostali okosnica demokratije, a stepen njihove slobode njen suštinski pokazatelj. Ako savremena globalna publika zaista bude prepuštena blogovima i postovima na Tvite-ru, pita se Tirk (2010, s. 15), kako će građani s „informacijama bez odgovarajućih instrukcija”?

Globalizacija medija i doprinos medija globalizaciji su prilično protivurječni procesi, svaki za sebe, jer globalna koncentracija moći, neminovno, sadrži u sebi ima-nentnu prijetnju, koliko slobodi medija, isto toliko i slobodnom izboru medijske publi-ke. Prijetnja medijima se istorijski reprodukuje, kako izgleda, a talasi globalizacije je ne smanjuju niti otupljuju. Eho te prijetnje posebno odzvanja u svim većim globalnim krizama, kao što je ova savremena. On je, ipak, samo refleksija jedne druge prijetnje, koju komunikacione tehnilogije, veliki i brzi protok informacija stvaraju svim moćni-cima i monopilistima. Besplatno elektronsko povezivanje i komuniciranje kao najefi-kasniji mogući oblik društvene organizacije je činjenica, jednima prijetnja a drugima plamena nada u postojanje demokratskih oaza, alternativa svemoći monopolista. To liči na ostvarenje proročanstva B. Gatesa iz 1990. da će u ovom vijeku „lideri biti oni koji drugima daju moć”.


235

Može li se u „carstvu” informacionih tehnologija i tzv. informacionog društva (znanja) govoriti i o „medijskom carstvu” kao njihovom posledicom? Posebno kroz prizmu izuzetnog povećanja sistemske interaktivnosti, programskih standardizacija pripreme medijskih sadržaja, super-brze analize podataka, integracije informacionih i telekomunikacionih tehnologija i mogućnosti kvalitetnih i realnih kućnih medijskih kreacija. Druckerova „informaciona revolucija” kao četvrta po redu (poslije pronalazaka pi-sma, knjige i štamparske mašine), koliko god bila heterogena (informaciona i komuni-kaciona revolucija), proizvela je brojne pozitivne i negativne posledice, a verifikacija postojanja „medijskog carstva” imala bi negativan predsznak, s obzirom na gore napi-sano. Globalizacija tržišta je kćerka komunikacione revolucije, a njena blizankinja je svakako elektronska trgovina. Za medije je karakteristična prva odrednica. Razvijena regionalna i globalna medijska tržišta su jedan od boljih pokazatelja dometa i granica opšte globalizacije.

1.2.1 Je li moguća globalizacija kulture medija

„Mediji u modernim i organizovanim društvima sve više određuju glavni put civilizacije društva“.

T. Bauer

istoj mjeri u kojoj je nesporno postojanje globalizacije medija, kao po-sebne i specifične ravni globalizacije, sporno je i diskutabilno postoja-nje i/ili formiranje globalizacije kulture medija kao jedinstvenog i uni-

kalnog obrasca. Globalizaciji medija doprinosi spontanost, monopolizacija i determini-sanost interesima krupnog kapitala u medijskoj industriji. Prisutni su, naravno, poku-šaji da se takav jedan globalni medijski obrazac nametne i formira pod uticajem do-minirajućih snaga na medijskom tržištu. Pa ipak, ogromne razlike u a) razvijenosti i profitabilnosti medijske industrije od države do države, od regiona do regiona i sl, b) brojnosti publike i c) brojnim kulturološkim, socijalnim, ekonomskim, institucional-nim, ideološkim, političkim, sistemskim i drugim nepremostivim specifičnostima ne pogoduju stvaranju takvog jednog globalnog medijskog obrasca, niti se s današnjih pozicija on može naslutiti. Tu je i čitav konglomerat heterogenih načina života, obra-zaca ponašanja, organizacionih kultura, tradicija, životnih stilova, vjerovanja, vrijed-nosnih sistema, civilizacijskih karakteristika i nivoa primijenjenih tehnologija. Više-slojnost kulture medija proizilazi iz mnogobrojnosti i složenosti njenih sastavnih dje-lova (slika br. 33).

U


236

Slika br. 33 : Sadržaji kulture medija (prema: M. Drašković Ibid., s. 85)

Pored toga, mora se imati u vidu a) heterogenost određenja kulture medija,

termina koji ima višeznačan karakter i unikalne manifestacije, a predstavlja izdanak savremene kulturološke teorije, b) služi za označavanje posebnog tipa kulture infor-macionog društva, koji se pojavljuje kao posrednik između društva i države (vlasti) i c) obuhvata informaciono-komunikciona sredstva, intelektualne i materijalne vrijed-nosti čovječanstva formirane u procesu kulturno-istorijskog razvoja društva, koje do-prinose formiranju društvene svijest i socijalizaciji ličnosti (Kirillova 2006, s. 8). Kultura medija je svjedok i učesnik procesa formiranja (bolje reći: nametanja) globalnog mišlje-nja, koje se instrumentalizuje i operacionalizuje preko medija, čiji je stepen realizacije teško mjerljiv. U istoj mjeri su nemjerljivi efekti i uloga kulture medija u društvu, kao i njen uticaj na socijalne, intelektualne, umjetničke, psihološke, potrošačke i druge aspe-kte. Šta tek reći o nepoznanici koja se naziva praktična realizacija dovoljno apstrakt-nog projekta „dijaloga nacionalnih medijskih kultura“. Koje kriterijume tu uzeti kao mjeroda-vne i koje pokazatelje definisati kao objektivno mjerljive i funkcionalno kvalitetne za potrebe komparativne analize? Nije to konačan spisak ozbiljnih pitanja koja su, čini se, još uvijek otvorena, bez čijeg odgovora nije moguća valjana analiza i diskusija na temu globalizacija kulture medija – mogućnosti, dometi, ograničenja, izazovi itd.

Aspiracije velikih (u obliku neokolonijalizma, imperijalizma, nadnacionalnog i dr.) su jedno, a stvarnost (sa zaista univerzalnim problemima i masovnoj primjeni teh-noloških dostignuća na sužavanju prostora i vremena, ali i s rastom svakojakih polari-zacija) nešto sasvim drugo. Na to utiče i postojanje prilično surove i visoko interesne globalističke ideologije, koju jedni (obično tehnološki i ekonomski razvijeni) nameću drugima (obično nerazvijenima). Kroz tu prizmu, proces globalizacije izgleda sasvim drugačije, jer se jasnije ocrtavaju sve njegove prednosti, nedostaci, dometi, izazovi i neumitnosti, koje svakodnevno djeluju (ponekad veoma razorno, kao talasi globalne finansijske krize, koja se pretvorila u globalnu ekonomsku krizu). Takođe se jasnije ocrtavaju i različite ravni u kojima globalizacija djeluje pozitivno (kao npr. „ekonomi-


237

ja znanja”) ili negativno efektima (npr. neoliberalna ekonomija, socijalno raslojavanje i dr.). Navedena pitanja potenciraju diskutabilnost mjere u kojoj globalizacija može ho-mogenizovati prostor kulture medija. Posebno kad se ima u vidu ugroženost specifič-nih obilježja lokalnih i nacionalnih kultura, ali i činjenica na koju su ukazali Robertson i Khondker (1998) da globalizacija stvara raznovrsnost, a ne samo homogenizaciju

Globalizacija mas medija predstavlja vjerovatno najefikasniji način potiskiva-nja različitih kultura, njihovog preobražaja i modeliranja prema kalupima i zahtjevima zapadnog korporacijskog sistema. Zaslijepljeni profitom, lobiranjem i raznim uskim interesima svojih vlanika, mediji zanemaruju mnoga važna pitanja i probleme, među njima npr. i nemogućnost beskonačnog ekonomskog rasta na špekulativnim prin-cipima „kazino ekonomije", nejednake razmjene, neokolonijalizma, tehnološkog liderstva i dr. Kao da ne postoji rastuća opasnost od neumitne činjenice koja se zove ograničeni resursi. Mediji ničim ne pomažu, čak naprotiv, da se shvati da svi savremeni globalni problemi potiču od nekonzistentnih politika (V. Drašković Ibid., s. 122).

Homogenizacija i konvergencija osnovnih simbola kulture medija odvija se re-alno i nezadrživo, u manjoj ili većoj mjeri u raznim regionima, državama i lokalnim zajednicama, pod dominantnim uticajem komunikaciono-informacionih tehnoloških inovacija. Ali, ona još uvijek ne znači unifikaciju medijskih standarda (razvojnih, orga-nizacionih, dizajnerskih, stručnih, sadržajnih i drugih), niti isuviše brojnih, raznovr-snih i fragmentarnih identiteta medijske kulture. Globalna sinteza u navedenom smi-slu je prosto nemoguća i iluzorna, makar s današnjih pozicija saznanja. Širi se uticaj globalnih trendova, medijski glokalizam i globalna medijska interakcija (posredovana Internetom, satelitskom i kablovskom televizijom i najsavremenijim tehnološkim izu-mima). A. Kloskowska (1985, s. 182) je davno pravilno potencirala da su sredstva masov-nih komunikacija bila snažan faktor unifikacije, bez obzira što njihovi sadržaji nikada nijesu vrijednosno neutralni. Međutim, objektivno, to je još isuviše daleko od stvaranja unifikovanih i univerzalnih identiteta u oblasti kulture medija. Navedeno ukazuje da postoji diferencia specifica između mogućnost prihvatanja kovanice „globalizacija me-dija” i nemogućnosti prihvatanja izraza „globalizacija kulture medija”, odnosno poj-ma globalne medijske standardizacije. Globalni „idelni medijski obrazac” još ne postoji, ni-je usvojen, niti se očekuje u skoroj budućnosti. Zašto?

Istorijska sjećanja i tehnološki umreženi medijsko-informacioni prostor nas podsjećaju na kolonijalizam, neokolonijalizam, ratove, krize, globalne probleme, suko-be, senzacije i razne ljudske traume. Ali, to su samo tehnološki i iskonstruisani aspe-kti, koji ne doprinose stvaranju i realizaciji homogenih standarda kulture medija u he-terogenom svijetu medijskih industrija, niti nekog univerzalnog i globalnog identiteta kulture medija. Kao što se ne mogu ujediniti i globalizovati kategorije ljudskosti, pravde, demokratije, pa i sami kolektivni medijski identitet, tako se ne može stvoriti globalna kultura medija. Regionalna, glokalistička i parcijalna može. Problemi ljudi,


238

društvene suprotnosti i građanske vrijednosti su, na žalost, izopšteni iz medija ili sve-deni na najmanju mjeru.

Kad se govori o globalizaciji kulture medija, mora se biti oprezan i imati u vi-du da je tu više riječ o nečijem optimističkom i retoričkom determinizmu i/ili teorij-skoj konstrukciji koja može biti dopadljiva i popularna (u istoj mjeri koliko i neopre-zna), nego o nekoj objektivnoj šansi za postojanje i stvaranje globalne kulture medija u pravom smislu te riječi. Nesporno je da postoje izolovane i snažne globalističke ten-dencije, virtualna povezanost i neopoziva tehnološko-mrežna interekcija, ali ne vjeru-jemo da postoje realni uslovi za tako nešto. Brojne nejednakosti i protivurječni lokalni (nacionalni, razvojni i drugi) interesi, specifični faktori uticaja i lokalistički paradoksi su osnovna barijera navedenim teorijskim konstrukcijama, koje su zaslijepljene bu-mom transkontinentalnih komunikacija. Zaboravlja se i na moguću (da li i nemino-vnu?) dijalektičku suprotnost procesa centralizacije i decentralizacije, globalizacije i lo-kalizacije, na iluzornost svih totalitarizama i univerzalizama, pa i totalitarizma glo-balizacije. Samim tim se zaboravlja i na diskutabilnost univerzalne i sistemske među-povezanosti i međuzavisnosti u kulturi medija.

Bez obzira a) što se smatra se da je opšti pojam globalizacija značajno obli-kovan pod uticajem ideje M McLuhana o „globalnom selu”, koju je prvi put obrazložio u svojoj monografiji „Istraživanje komunikacije” (1960), b) što je razvoj elektronskih medija, koji su u fokusu njegovog istraživanja u navedenom djelu, snažno uticao na globalnu svijest i ideju globalne zajednice, tj. na „jačanje svijesti o svijetu kao cjelini” (Robertson 1999, s. 36) i c) što nove forme informacione i komunikacione tehnologije kreiraju fenomen "ciber-space"-a, nijesmo sigurni da je sve to, kao i mnogo drugih segmenata i simbola prodiranja globalizacije u ravan medija, dovoljno da se govori o globalizaciji kulture medija.

Trend stvaranja tzv. „globalne kulture”, ako se uopšte može govoriti i o takvoj te-orijskoj konstrukciji, putem masovnih medija i masifikacije publike, predstavlja poku-šaj homogenizacije i standardizacije kulturnih vrijednosti, artefakata i univerzalnih simbola raznih naroda, nacija i civilizacija. Neki autori (npr. Ritzer 1995) to tumače kao pokušaj vesternizacije, ili, čak uže – amerikanizacije „malih” kultura i nacionalnih identiteta, koja objektivno može vremenom dovesti do njihovog poništavanja. S tog aspekta, još su manji izgledi za stvaranje neke „koalicije nacionalnih medijskih kultura”, koje, za sada, imaju ekskluzivno pravo glasa na svojim geografskim područjima i ne pomiš-ljaju da naprave racionalan okvir za globalnu sliku. Pojava nekih unificiranih oblika kulture medija, koje je A. Appadurai (1990) nazvao „medijskim i idejnim pejzažima“, a L. Sklair (1991) „idelogijom potrošačke kulture“, ne znači dominaciju i/ili pobjedu transnacio-nalnog kulturnog imperijalizma. Jer, ti medijski pejzaži se nijesu ukorijenili ni u jednoj nacionalnoj kulturi medija, bez obzira na njihove napadne pokušaje i uticaje i hibridne forme koje egzistiraju, ali se i brzo mijenjaju, s narastajuim promjenama stilova, mode i potrošnje medijskih proizvoda.


239

Koliko god je kultura društveni proces koji se razvija u ravnotežnim tačkama univerzalnog i partikularnog, I. Wallerstein (Ibid., p. 187) je u pravu kad postavlja pitanje definisanja granica toga ukrštanja, koje su prilično udaljene od ideala slobode, jedna-kosti i pravde, bez kojih nije moguća bilo kakva globalna kultura. Navedeno shvatanje je istog predznaka i nalazi se u istoj ravni s Appaduraijevim (1997, p. 12) shvatanjem kul-ture kao „poprišta suprotnosti, razlika i poređenja“. Druga je stvar što se pod maskom kul-turne globalizacije uopšte i globalizacijekulture medija pokušavaju sprovoditi projekti političke, geopolitičke, ideološke, ekonomske, institucionalne i drugih oblika domi-nacije i imperijalizma.

2. EKONOMSKA FENOMENOLOGIJA GLOBALIZACIJE MEDIJA

„Danas su najveći globalizatori mašine i mediji“.

B. Jovanović

lobalizacija medija zaslužuje izolovano posmatranje i tumačenje, iz više razloga. Prvo, zbog svojih dometa, posledica i perspektiva, drugo, zbog činjenice da je pojam globalizacije u dovoljnoj mjeri oblikovan

pod uticajem paradigmatične ideje M. McLuhana o tzv. „globalnom selu“ i treće, zbog njene složene i dominantne ekonomske fenomenologije. Razvoj elektronskih medija, kojima je McLuhan posvetio glavnu pažnju u navedenoj knjizi, snažno je uticao na već nave-deno „smanjivanje” vremena i prostora. Samim tim je uticao i na globalnu svijest, glo-balne procese i multidisciplinaran razvoj ideje o globalnoj zajednici uopšte i global-nom medijskom prostoru pojedinačno posmatrano. Uostalom, sjetimo se da A. Apan-durai (prema: Nash 2000, p. 88) razlikuje pet globalnih sfera (aspekata, prizora ili pejzaža – „Global scapes”), među kojima se nalazi i medijska: „etno-sfera", „tehno-sfera", „fi-nanso-sfera", „media-sfera" i „ideo-sfera". Pravilan i opravdan izbor razmatranja teme „globalizacija medija” garantuje i nesporno prisustvo ekonomije, tehnologije i global-ne kulture kao njenih gradivnih elemenata.

Globalizacija medija može se posmatrati najmanje s dva različita aspekta: je-dan je da se radi o procesu razmjene i usklađivanja vrijednosti između naroda i drža-va (ideoloških, kulturnih, političkih, ekonomskih, institucionalnih i drugih), a drugi je da se radi o procesu nametanja tih vrijednosti i kriterijuma, posredstvom medija jedne države ili više razvijenih država, svim ostalim državama i narodima. Naravno, pos-matrano i valorizovano kroz prizmu interesa, radi se o dvije potpuno različite i među-sobno protivurječne ravni. Teško se oduprijeti mišljenju da mediji preko svog „soft-powera” predstavljaju idealno sredstvo za meku i plišanu indoktrinaciju, „koloniza-

G


240

ciju” mišljenja i načina ponašanja, uticaj, nametanje sopstvenih vrijednosti, interesa, kriterijuma i namjera. Dakle, kod globalizacije medija se radi o specifičnoj, dubinskoj i izuzetno kompleksnoj antinomičnosti između praktične jednopolarnosti interesa (kru-pnog kapitala, političkih elita i sl.) i dvopolarnosti teorijskih shvatanja i tumačenja glo-balizacije uopšte i u tom dijelu identično i/ili slično – globalizacije medija.

Takođe se u istoj mjeri teško oduprijeti vjerovanju da svaka univerzalizacija, na određeni način, u manjoj ili većoj mjeri, vodi u višestruko opasni totalitarizam, na-metanje nečije volje (obično apsolutističke) drugima, što je sigurno slučaj kada je riječ i o globalizaciji medija. I univerzalizacija, naravno, može imati dvije strane, odnosno polja u kojima se uspješno reprodukuje i polja u kojima se teško prihvata. U ovom drugom smislu se može postaviti opštije pitanje: da li je i u kojoj mjeri uopšte moguća realizacija projekta univerzalne medijske kulture, u kojoj mediji, po logici stvari, treba aktivno da učestvuju, bez obzira koliko u njoj samoj postojalo dominantno tehnološ-kih elemenata univerzalnosti, odnosno globalnosti.

Čini se da kulturni medijski univerzum svakako podrazumijeva mnogo više od navedenih interesnih i tehnoloških predznaka. Uostalom, „glokalizacija” medija je najdalje otišla upravo u tim interesnim i tehnološkim (mrežnim, sadržajnim i drugim) elementima. Ali geopolitička medijska indoktrinacija u oblasti kulture medija svakako se realizuje i razvija (ako se uopšte razvija) mnogo sporije od same globalizacije me-dija kao njene komponente. Ona će vjerovatno uvijek nailaziti na kulturne, civilizacij-ske, nacionalne, patriotske i druge lokalne barijere, koje će onemogućavati djelovanje nekih važnih poluga fenomena koji se uslovno pominje kao globalizacija medijske kulture. Navedene barijere će neminovno i uvijek postojati, prvenstveno zbog realnog shvatanja opasnosti od realnog djelovanja opasne totalitarističke relacije medijska kontrola - dominacija, koja može djelovati na svim nivoima, geopolitičkim i ekonom-skim, globalnim i lokalnim.

Posmatrajući globalizaciju medija kroz prizmu navedenih stavova, jasno je da se mediji mogu pojavljivati u ulozi veoma moćnog oružja, koje u svojim razornim dej-stvima ima mogućnost i sposobnost zaobilaženja, tj. ciljnog rušenja formalnih barijera kao što su suverenitet, nezavisnost, nacionalne specifičnosti i sl. Suština djelovanja medijske globalizacije može u pojedinim segmentima da bude indirektno pretvaranje subjekata u objekte. Ovdje se problem samo hipotetički postavlja kao mogućnost i kao fenomen koji neki nazivaju „informatički rat”, a koji se može voditi na svim nivoima, a najvažniji cilj mu je uticaj na javno mnenje. Istraživanja treba da pokažu i dokažu navedene pretpostavke i stepen njihovih eventualnih efekata.


241

2.1 Globalizacija medija kao realnost

„Ako smo svi danas svjesni da živimo u ’jednom svijetu’, to je u velikoj mjeri rezultat međunarodnog obima medija masovnih komunikacija ...

međunarodne produkcije, distribucije i potrošnje informacija“

E. Gidens

lobalni informaciono-komunikacioni sistem je realnost. On predstavlja embrion globalizacije medija, čije će strukturiranje i razvoj u buduć-nosti zavisiti od konkurentske sposobnosti glavnih učesnika na medij-

skim tržištu. Tu postoje brojni i raznovrsni segmenti, na kojima će se navedeni procesi kvalitativno i kvantitativno drugačije manifestovati i realizovati, negdje brže a negdje sporije. Ali, nema sumnje da je uvijek i svuda važilo pravilo da „jači kvači” (Tukidid), a najviše tamo gdje se osjeća tehnološka i finansijska nadmoć, kao dominantni temelji konkurentskih prednosti i kompetencija kao njihovog najvišeg nivoa.

Čini se da su mediji idealan teren za savremene izazove navedene interesne, tehnološke i finansijske instrumentalizacije i operacionalizacije. Vjerovatno će se u bu-dućnosti formirati neka hibridna, selektivna, multislojna i heterogena globalna medij-ska kultura, pretežno virtualnog tipa. Ona će nastajati u težnji da bude što više glo-balna, a bivstvovati ipak u svojoj segmentiranosti visokog stepena i realnoj nedoreče-nosti, sigurno u vječitoj i žestokoj borbi između suprotstavljenih strategija: globalnih i lokalnih, agresivnih i odbrambenih, dominirajućih i prilagođavajućih, nešto slično kao u teoriji igara. Svaki izazov traži odgovarajuće odgovore, poput akcije i reakcije. U ekonomiji je sve to mnogo jednostavnije, lakše i transparentnije, jer su interesni motivi vječni, apsolutni i jednoznačni. U medijskoj kulturi je sve to mnogo suptilnije, mag-lovitije, višeznačnije i složenije. U teorijskoj ravni će se po navedenim pitanjima sigu-rno još dugo voditi diskusije između pristalica i kritičara medijske globalizacije, pose-bno s aspekta razlika između globalizacije medija i globalizacije medijske kulture. O globalizaciji medija se može govoriti, pored interesno motivisane medijske industrije, prvenstveno s aspekta stvaranja globalnih medijskih proizvoda. Bez nam-jere da pravim bilo kakve vrijednosne paralele i poređenja, polazeći isključivo od kri-terijuma globalne funkcionalnosti, danas postoje mnogi proizvodi koji se mogu naz-vati globalnim, nezavisno od njihovog pozitivnog ili negativnog predznaka: infor-macije, droga, terorizam, imperijalizam, mnogi medijski sadržaji, sportske igre, nauka, itd. Stvaranje globalnih medijskih proizvoda (sadržaja) je jedna od osnovnih tenden-cija savremenih mas medija. Razvojem satelitskih i drugih tehnoloških sredstava veze i komunikacije za prenos informacionih signala, stvoreni su uslovi za širenje nadnaci-onalnih, transnacionalnih i globalnih informacionih organizacija i institucija, a u sve-

G


242

mu tome i medijskih organizacionih, tehnoloških i interesno umreženih struktura. U pogledu selektivne globalizacije medija upotrebljava se pojam globalizacija medijske tematike (globalization of the subject matter), pod kojim se podrazumijeva transgranično rasprostiranje po medijskim kanalima standardizovanih novosti i zabavnih programa (muzički kanal „MTV”, „CNN” novosti, „Fox News”, „Sky News“, „BBC” i dr.). Radi se o monopolisanim informacionim resursima u globalnim razmjerama, koji pokušavaju stvoriti jedinstveno mišljenje o važnim problemima i događajima, tj. globalizovati me-dijsku tematiku i ukuse najširih auditorijuma.

Globalizacija medija se može posmatrati i kao realni proces prelaska mas me-dija u ruke najvećih međunarodnih medijskih kompanija. To je samo jedna od domi-nantnih tendencija u globalnom razvoju mas medija, pored konvergencije (tehnološkog i ekonomskog spajanja raznih vrsta medija), koncentracije (horizontalne, nekoliko me-dija kod jednog vlasnika, i vertikalne – nekoliko firmi u jednoj kategoriji kompanije), komercijalizacije (spajanja reklame i novosti), uticaja vlasnika i davaoca reklame na re-dakcijsku politiku, liberalizacije medijskog tržišta i vulgarizacije medijskih sadržaja (po-rast sadržaja koji uključuju nasilje, seks, formalizacije i sl.).

Globalizacija i mediji ne žive i ne mogu živjeti jedno bez drugog, niti se mogu razmatrati odvojeno. Suština globalizacije medija je možda u ubrzavanju mogućnosti istraživanja, prikupljanja, obrade, širenja i prihvatanja informacija po svim svjetskim meridijanima, plus tehnološko-komunikacioni i komercijalni aspekti navedene osno-vne ciljne funkcije. Naravno, pri tome se apstrahuju odgovori na izuzetno važna, teška i složena pitanja kao što su sledeća: Da li sve to čini ljude srećnijim, slobodnijim, bo-ljim, civilizovanijim i bogatijim, a društvo demokratičnijim, pravednijim i manje pola-rizovanim? Koliko je u svemu tome istine, a koliko manipulacije, falsifikata, cinizma, dirigovanosti i realizacije raznih interesa? Koliko u globalizovanom komunikativnom procesu ima dijaloga kultura i informacione konkurencije, a koliko monologa centrali-zovanih monopolista na istinu, bogatstvo i moć? Koliki je stepen mogućeg medijskog uticaja na emocije, motive i ponašanja inostranih vlada, organizacija i stanovnika? Do kakvih će rezultata i posledica dovesti prelaz prema globalnom informacionom društ-vu? Koliki je uticaj globalizacije medija na globalizaciju ljudskog saznanja (individual-nog i društvenog)? Hoće li globalizacija medija dovesti do povećanja zahtjeva prema njima i njihove veće moralne odgovornosti? Može li se globalizacija medija poistovje-titi s medijskim imperijalizmom i medijskim neokolonijalizmom (što je slično)? Ug-rožava li monopolsko vlasništvo nad medijima pluralizam u društvu, s obzirom da se mediji uvijek nalaze između političkog sistema i stanovništva, kako je pravilno uočio J. Habermas? Na koji način i u kojem stepenu globalizacija medija ujedinjuje svijet i u kojim segmentima se to najviše ispoljava? Širi li se tzv. „komunikacioni jaz“ između diri-govane informacione matrice i propagiranog demokratskog cirkulisanja informacija? Utiče li globalizacija medija na porast radikalizacija i konfrontacija u svijetu?


243

Ima još mnogo pitanja koja se mogu dodati navedenom spisku. Budućnost će sigurno dati odgovore na većinu postavljenih pitanja. Od tih odgovora će zavisiti sud-bina projekta „globalnog sela“ uopšte i u medijima posebno. Jasno, svi ti odgovori će zavisiti od jednog odgovora na ključno pitanje: da li će se globalizacija medija odvijati i u budućnosti kao i do sada? Misli se da se do sada odvijala pod uticajem moćnika (medijskih monopolista i oligopolista), orijentisanih na ostvarivanje što većih profita i interesnih zona širokog motivacionog spektra. Jer, globalizacija medija se mora pos-matrati obektivno, u kontekstu važećih društvenih procesa, pojava, politika, ideolo-gija, događaja i karaktera okruženja u kojem djeluju (međunarodnog, regionalnog i lokalnog). Savremeno globalizovano medijsko okruženje, koje je McLuhan opisao kao „elektronsko globalno selo", zahvaljujući brzom razvoju elektronskih medija, digitalizaciji, satelitskom prenosu informacija i drugim tehnološkim dostignućima, omogućuje isto-vremeni dostup najrazličitijim naučnim, stručnim, kulturnim i drugim informacijama i vrijednostima širom svijeta. Ono determiniše naša saznanja, percepcije i predstave o događajima u prostoru i vremenu, a samim tim i bihejviorističku motivaciju u mno-gim slučajevima.

Krajem XX i početkom XXI vijeka, masovni mediji (radio, televizija, film, novine, časopisi, video, CD, DVD, Internet) su postali zamajac i centralni dio našeg života, kul-ture, globalne politike i ekonomije, pa i mnogih značajnih društvenih promjena. Pove-ćana je izloženost pojedinaca i društva djelovanju medija u opštim globalizovanim us-lovima. Globalizacija medija je sveprisutni dio šireg procesa svjetske univerzalizacije, koji presudno utiče na promjene postojećih socio-kulturnih matrica i društveno-politi-čkih uslova. Ona dovodi do komercijalizacije kulture, međunarodne centralizacije i monopolizacije medijskog tržišta, šablonizacije medijskih sadržaja, segmentske prom-jene kulturnih identiteta, društvenih i ideoloških vrijednosti, pojave i razvoja novih medija i medijske konvergencije. Zbog svega toga, globalizacija medija se na određeni način može posmatrati kao generator svih ostalih procesa globalizacije (privrednih, društvenih, nacionalnih, institucionalnih, finansijskih, tehnoloških i drugih oblika me-đusobne povezanosti i zavisnosti).

Globalizacija medija dovodi pojedine medijske kuće često u položaj meta-

medija, u smislu saopštavanja univerzalnih istina i prezentacije nekih opštih vrijedno-sti, projektovanih u centrima medijske moći, ali i nadmoći (vladavine) nad javnim mnenjem, odnosno publikom. To se, naravno, ne može reći za globalnu svjetsku mre-žu (World Wide Web), koja podsjeća na umreženo globalno civilno društvo, u kojem je Internet omogućio bezgranični protok informacija, vrijednosti, znanja, ideja, slika, to-na i mnogih drugih multimedijalnih sadržaja, kao i određeno pretvaranje starih me-dija u nove medije. Na taj način, globalnim medijskim oligarsima i njihovim „velikim strategijama” se paradoksalno suprotstavlja Internet kao novi globalni medij, koji horizontalno i kapilarno preko „informatičkih magistrala” dezintegriše monopolisane medijske prostore. Putem masovnih medija se pokušava stvarti virtualna i apstraktna


244

globalna kultura (u kojoj je npr. konzumerizam značajan segment), jer dovodi do ma-sifikacije same publike, a dalje do homogenizacije, relativizacije i standardizacije goto-vo svih vrijednosti (osim religijskih). Ti pokušaji imaju globalnu motivaciju i orijenta-ciju, pa im se zato i posvećuje značajna pažnja u akademskim člancima i raspravama.

Globalna politika medija (ako se uopšte može uslovno uopštavati taj fenomen na takav način) se idealno uklapa u glavni princip savremene poslovne politike Wall

Streeta i korporacijske Amerike: „show-me-the-money-now“. Riječ je o kratkoročnoj maksi-mizaciji profita, koju ističe J. Garten („The Newsweek“, 05.03.2007). Da se radi o širem (globalnom), a ne samo američkom fenomenu, potvrđuje J. Stiglitz, koji je godinu dana ranije u knjizi „Making Globalization Work” (2006) istakao imperativ kratkoročne maksi-mizacije profita, odnosno kratak vremenski horizont na kojem se zasnivaju poslovne odluke. Možda je to, ipak, kad su u pitanju mediji, samo prilagođeni recept njihovog preživljavanja, ali ne nikako dugoročnog i održivog razvoja medijske industrije. U svakom slučaju, za medije važi isti okvir koji Stiglitz predlaže za globalizaciju uopšte: moć partikularnih interesa može se ograničiti samo djelovanjem demokratske države i uvođenjem etičkih mjerila u ekonomsku sferu, uz institucionalizaciju okvirnih uslova i propisa globalnog poslovanja. Posebno je pitanje koliko se mali i nerazvijeni mogu oduprijeti uticaju krupnih i razvijenih medijskih magnata.


„Medij je poruka“.

M. McLuhan

XV vijeku pojavila prva knjiga, u XVI vijeku prve novine, u XVII vi-jeku prvi časopis, a početkom XX vijeka prvi radio. Onda je uslijedilo eksponencijalno ubrzanje predaje informacija. Sredinom XX vijeka

počinje široka upotreba televizije. Komunikacioni kanali su poslednjih decenija (slično poslovnim organizacijama) evoluirali u mrežni oblik, koji dominantno utiče na kom-pletan sistem medija (tržište, tehnologije, organizacione strukture). Pronalaskom mre-žnih tehnologija zasnovanih na digitalnom načinu predaje podataka formirano je no-vo Internet okruženje i neiscrpni resurs za distribuciju informacionih tokova. Riječ je o globalnom mediju, globalnom medijskom okruženju, u određenoj mjeri i o globalnoj medijskoj kulturi, i najzad - globalnom medijskom resursu i načinu komunikacije, koji je vremenski razvijan i usavršavan paralelno s plimom opštih globalizacionih talasa.

U sistemskoj medijskoj hijerarhiji pojavila se globalna mrežna medijska struk-tura (odnosno sredstvo) kao alternativa štampanim i audiovizuelnim medijskim teh-

U


245

nologijama. I ne samo to: ona se pojavila kao alternativna verzija i u profesionalnim (tradicionalnim) novinama, časopisima i drugim informacionim sadržajima, u obliku elektronskih on-line izdanja. Zanemarujući probleme medijske konkurencije na lokal-nim i globalnim nivoima, nema sumnje da i globalne i lokalne medijske perspektive pripadaju novom mrežnom nosiocu informacija – globalnom po karakteru, dostup-nosti i značaju, a posebno dominantnom po stepenu raznovrsnosti, otvorenosti, mo-bilnosti, fleksibilnosti servisa, brzine prenosa informacija i mogućnosti mrežnog, sadr-žajnog, funkcionalnog i komunikacionog širenja.

Smatra se da je medijska industrija jedna od najprofitabilnijih u periodu savre-menog talasa globalizacije, zahvaljujući prvenstveno razvoju tehnologije, komercija-lizaciji i ukrupnjavanju medijskog kapitala i naglom povećanju broja medijskih kom-panija. Globalna medijska industrija je u 2007. ostvarila godišnji rast od 3,7% i promet od skoro 928 mlrd USA$ (Milošević 2008, s. 7), najviše zahvaljujući oglašivačkom medij-skom tržištu. Zbog visokog učešća fiksnih troškova u ukupnim troškovima medijskih industrija (preko 80% - prema: Mickelethcait 1989, p. 3), koji determinišu koordinate održivog ekonomskog rasta, globalna tržišta medija postaju sve više koncentrisana. Logika koncentracije medijske industrije je jasna: prvo, ekonomija obima smanjuje pos-lovne rizike i drugo, povećavaju se inače visoke prepreke ulaska na, relativno posmat-rano, veoma defektno medijsko tržište (ograničena konkurencija sa uglavnom domi-nantnim oligopolskim i monopolskim tržišnim strukturama, brojni i snažni spoljni efekti, efekat javnog dobra, asimetričnost informacija i dr.).

Porast globalnosti medija briše mnoge granice i ograničenja, skraćuje vre-menske i prostorne dimenzije i stimuliše razvoj široke lepeze globalne informacione (medijske) infrastrukture do neslućenih razmjera, ali i formiranje novih oblika komu-nikacionog ponašanja (individualnog i grupnog). Navedeni porast sve više znači do-bijanje epiteta neiscpnosti, neograničenosti, virtualnosti, masovnosti, tehnološke sav-remenosti, raznovrsnosti, interaktivno-arhivarskih mogućnosti i usavršenosti, i to po mnogim kriterijumima i parametrima. Komunikacije se šire i razvijaju do neslućenih razmjera. U tome prednjače: elektronska pošta (e-mail) kao sistem individualne komu-nikacije, USENET (telekonferencije) kao kolektivni komunikacijski sistem, spiskovi slanja tematskih informacija svim zainteresovanim (maillists), razgovor preko Inter-neta (Internet Real Chat) kao interaktivni sistem kolektivne komunikacije, služba ICQ („I seek you“, u prevodu „Ja te tražim”), koja omogućuje korisnicima mreže da razmjenjuju informacije u realnom vremenu, služba FTP (File Transfer Protocol – protokol predaje faj-lova), koja omogućuje kopiranje fajlova u režimu realnog vremena s udaljenih kom-pjutera, WWW kao služba globalnog spajanja („World Wide Web“, u prevodu „svjetska pa-

učina“), koja omogućuje objedinjavanje u jednom strukturiranom dokumentu (Web stranici) informacione elemente različitog porijekla (tekst, slika, zvuk) itd. Stvaranje jedinstvenog međunarodnog diskursa u medijskoj sferi kao podsis-temu globalnog komunikacionog prostora proizvodi različite efekte, od kojih su vje-


246

rovatno najznačajniji ekonomski. Navedena unifikacija istovremeno proizvodi razli-čite probleme i posledice: moralne, socijalne, psihološke, nacionalne, kulturne, ideolo-ške, razvojne i druge, koji su predmet brojnih stručnih i naučnih istraživanja. Među-tim, sigurno je da globalizacija medija dovodi do pomjeranja, brisanja i miješanja tra-dicionalnih granica između raznih vrsta medija.

U svjetskom komunikacionom i medijskom prostoru jača složeni proces glo-balizacije masovnih medija i medijskih kanala (informacionih super-magistrala), para-lelno s jačanjem pozicije medijskih konglomerata (transnacionalnih korporacija), na tehnološki novom digitalnom nivou. Formiranje globalnog medijskog poretka ostva-ruje se (makar prividno) na bazi tržišnih principa i mehanizama, iako će se poslije veće istorijske distance vjerovatno otkriti i određene političke, geopolitičke i druge po-zadine. Stvaranje novih oblika medijskih usluga odvija se na fonu spajanja industrije zabave i informacija sa industrijom telekomunikacione opreme.

U literaturi se izdvajaju četiri paralelna procesa koji karakterišu razvoj savre-menih medija: globalizacija, demasovizacija, konglomeracija i konvergencija. Čini se da njihova složena i višeznačna uzajamna međusobna zavisnost i uslovljenost govori u prilog razmišljanju da se svi navedeni procesi, makar u uslovnom smislu, mogu po-dvesti pod zajednički imenitelj koji se zove globalizacija medija. Tu se postavlja ana-litičko i metodološko pitanje ko je koga više uslovio i ko je čemu prethodio.

Globalizacija medija se mora shvatiti uslovno, kao kompleksan skup savre-menih promjena kulturoloških, ekonomskih, komunikacionih i drugih fenomenološ-kih okruženja medijske industrije. Ona ima svoje brojne specifičnosti, koje su deter-minisane promjenama karaktera informacione razmjene od monologičnosti prema interaktivnosti, preko hiper-digitalnih dijaloga na neograničenim udaljenostima u ok-viru globalnog medijskog spektra.

Kada cijelu priču vratimo na čovjeka kao individuu od koje je sve počelo, postavljaju se mnoga pitanja, među kojima bi izdvojili sledeća: prvo, u kojoj mjeri je danas moguće izbjeći podređivanje svojih misli i intelekta uticaju globalnih medija, i drugo: kako izbjeći postati moderno medijsko ropstvo? A ako i postoji način da se pre-dnje izbjegne, šta je „napolju” i kako znati „hoće li sloboda umjeti da pjeva / kao što su sužni pjevali o njoj?” (B. Miljković).

2.3 Biznis aspekti industrije masovnih medija

ticaj tehnoloških promjena je sveobuhvatan, kako na makro, tako i na mikro nivou. On se odražava na organizaciju, način rada i na mena-džment. Posebno je taj uticaj sveobuhvatan u industiji masovnih me-

dija, gdje su se desile radikalne promjene, koje su privukle pažnju na medije ne samo U


247

kao informacione resurse, već kao ekonomske entitete. Procesi globalizacije medija donose nove momente važne za biznis aspekte industrije masovnih medija. Iako su mediji uvijek bili ekonomski entiteti, tek s navedenim promjenama i globalizacijom, ekonomsko njihovo ponašanje postaje ključ njihovog uspjeha i opstanka. Mnogi potro-šači vide masovne medije kao izvor za dobijanje informacija i zabave. Prosječan potro-šač vjerovatno ne misli o troškovima koji su potrebni da se te informacije i zabavni sa-držaji proizvedu. Ali za ljude koji stvaraju medijske sadržaje, ekonomija je neumo-ljiva: ona traži od njih da posluju po njenim zakonitostima i prosto rečeno „mediji su

biznis”. Svakako, tržište proizvoda masovnih medija su važan dio toga biznisa. Pot-rošači i njihova vrijednostna ocjena kroz transakciju kupovine. U većini slučajeva je na tržišta medija neophodno privući potrošače. Perspektiva kupaca danas bitno utiče na sadržaj koji se proizvodi u kompanijama za potrebe medija. Dakle, sadržaj medija je u svakom slučaju tijesno povezan s tržištem.

Biznis interes igra bitnu ulogu u medijima. To seže duboko u prošlost. Biznis logika ukazuje da što je veće tržište, veći je i profit medijske industrije. Da bi dobili ve-ću publiku (tržište), pored obezbjeđenja informacija, mediji koriste različita sredstva. Čak im nije stran senzacionalizam i manipulisanje informacijama. To takođe potvrđu-je da su mediji itekako „čvrsto povezani” s biznis aktivnostima. Jer, uz malo izuzeta-ka, masovni mediji moraju da ostvare profit da bi opstali u biznisu. Osim knjiga, ton-skih zapisa i filma, većinom se prihod medija ostvaruje preko raznih vrsta reklama i oglašavanja. Da bi razumjeli ekonomske aktivnosti medijske industrije, moramo bolje razumjeti ulogu, funkcionisanje i svrhu medija u društvu.

Sistemski prilaz omogućuje da se razumiju različiti aspekti medija i izvede holistička slika, informacije i saznanje o problemu istraživanja. Tržište medija se odno-si na brojne kompanije koje teže da ostvare ekonomski interes poštujući tržišne prin-cipe. Zato je bitno da su ljudi, koji su uključeni na ovaj ili onaj način u ovaj biznis, upo-znati s tim principima, s ciljem da izvršavaju aktivnosti kao što su vođenje, menadž-ment, prodaja i, konačno, uspješan rad u medijskom biznisu. Zašto ljudi koji su u biz-nisu medija treba da razumiju kako funkcionišu ekonomske i finansijske sile, koje uti-ču na rad i razvoj medija? Oni treba da su ozbiljno finansijski obrazovani, da posjedu-ju finansijsku inteligenciju, što podrazumijeva unapređenje njihovog ekonomskog znanja. Na taj način, oni se mogu bolje boriti sa sve kompleksnijim okruženjem medij-skih kompanija. Treba da razumiju zašto menadžeri donose određene odluke i da oci-jene alternativne strategije i pravce djelovanja. Treba da znaju kako da ispitaju eko-nomsku strukturu i organizaciju različitih komunikacionih industrija. Treba da razu-miju kako struktura tržišta utiče na aktivnosti različitih medijskih kompanija, kao i različite uticaje okruženja, posebno teholoških promjena.

Globalni mediji ruše mnoge barijere. Globalizacija medija rezultira i pojavom novih medija koji omogućavaju višedimenzijalno smanjenje barijera između država. Smanjenje barijera čini globalizaciju tržišta i proizvodnje teorijski mogućom. Tehnolo-


248

ške promjene čine globazaciju stvarnom. Od drugog svjetskog rata, svijet je doživio velike napretke u komnikaciji, obradi podataka i transportnim tehnologijama, uključu-jući i eksplozivni nastanak Interneta i World Wide Weba. Telekomunikacije kreiraju globalnu publiku. Transprtne tehnologija stvaraju „globalno selo”. Od Buenos Airesa do Bostona i od Birminghema do Deijnga, obični ljudi gledaju „MTV“, nose farmerke i slušaju iPods kada putuju na posao.

Posebno je značajna uloga novih telekomunikacionih tehnologija u globali-zaciji medija. Možda jedna najvažnija tehnoloških inovacija je razvoj mikropocesora koji omougćava eksplozivni rast kompjuterizacije velike moći i niskih troškova, a koja je neslućeno povećavala količinu informacija koje se mogu obraditi od strane pojedi-naca i firmi. Mikroprocesor je, takođe, u osnovi mnogih nedavnih napredaka u tehle-komunikacionoj tehnologiji. Zadnjih 30 godina, globalne komunikacije su revolucio-narne s otkrićem satelita, optičkog kabla i bežične tehnologije, a potom Interneta i World Wide Weba. Te tehnologije se oslanjaju na mikroprocesore, kodiranje, transmisiju i dekodiranje ogromne količine informacija koje teku između tih elektronksih kapija. Cijena mikroprocesora nastavlja da opada, dok se njihova snaga povećava (fenomen potnat kao Moorov zakon, koji predviđa da snaga će se tehnnologije mikro-procesora duplirati a njihova cijena će se smanjuje upola svakih 18 mjeseci). Pošto se to događa, troškovi globalnih komunikacija padaju, što smanjuje troškove komunikacija i kont-role globalnih organizacija. Npr. između 1930. i 1990. cijena telefonskog poziva od tri minute između New Yorka i Londona je pala s 244,65 na 3,34 USA$.

Rapidan rast Interneta i odgovarajućeg Word Wide Weba (koji koristi Internet za komunikaciju između mjesta) je najnovija ekspanizija toga razvoja. 1990. je manje od milion korisnika bilo priključeno na Internet, 1995. ta cifra je porasla na 50 miliona a 2004. na 945 miliona korisnika. Već 1997. to je cifra koja prelazi 1.500 biliona koris-nika, ili oko 26% svjetske populacije. U julu 1993, samo 1.8 miliona host kompjutera je bilo povezano na Internet (ti kompjuteri host Web stranice lokalnim korisnicima). U januaru 2005, broj host kompjutera je porastao na 317 miliona, a nastavlja se rast i da-lje. U SAD, gdje je korišćenje Interneta najviše zastupljeno, gotovo 62% populacije je koristilo Internet u 2003. U ostalom dijelu svijeta taj procenat je 15% i raste dalje. Inter-net i World Wide Web se razviju u informacioni backbone globalne ekonomije.

Prema istraživanju Forestera, vrijednost Transakcija preko Weba je dostigla 657 biliona USA$ 2000. sa gotovo nijedne u 1994, a već više od 6.8 triliona USA$ 2004, na osnovu kalkulacije UN za 47% transakcija baziranih na Webu. Mnoge od tih transakcija nijesu business to consumer (e-trgovina) već business to business (e-biznis) transakcije. Najveći sadašnji potencijal na Web-u izgleda da je u busines to business areni. U okviru povećanog obima Web transakcija, sve više je transakcija za među tr-govinu. Gledano globalno, Web se pojavljuje kao equalizer. Web omogućava lakše po-vezivanje podavaca i kupaca, bez obzira gdje su locirani i bez obzira na njihovu veli-


249

činu. Web omogućuje biznisima, kako velikim tako i malim, da prošire njihovo glo-balno prisustvo po nižim troškovima nego ikada.

2.4 Globalizacija, stuktura tržišta medija i konkurentnost

ndustrija masovnih medija ima svoje proizvode i usluge koje prodaje na tržištu. Tržište masovnih medija ima svoje karakteristike, posebno je va-žna njegova geografska dimenzija. Proces globalizacije bitno utiče na trži-

šte masovnih medija, na stukturu tržišta i konkurentnost. Za analizu profita masovnih medija posebno se nameće struktura tržišta koju možemo podijeliti na: perfektnu kon-kurenciju, monopolističku konkurenciju, oligopol i monopol. Mnoge kompanije proiz-vode više poizvoda koje prodaju na različitim tržištima. Npr. časopisi prodaju infor-macije i zabavne sadržaje preko tekst oglasa, ali prodaju i prostor za reklamu.

Tabela br. 16: Tržišna stuktura industije medija (Albarran 2002, p. 37)

Monopolistička konkurencija Oligopol Monopol

knjige novine radio

tv mreže film

muzički mediji

kablovska televizija novine (na većini tržišta)

Tehnološke inovacije su omogućile stvaranje velikih kompanija u industriji

medija. Kompanije su takđe rasle da bi smanjile ekonomski rizik, da bi ostvarile geo-grafsku diversifikaciju i ublažile efekte ekonomskih ciklusa i pada ekonomije u pojedi-nim regionima. Druge kompanije su rasle da bi diversifikovale njihove operacije rea-lizovanjem strategija multimedija s ciljem da smanje zavisnost od jedne određene vr-ste medija ili da ostvare veći udio na tržištu i ostvare profit. Ali, možemo reći da veli-čina nije garancija za uspjeh. Ona ima prednosti i nedostataka. Da bi bila konkurentna medijska kompanija treba da ima sposobnost da preživi, da se razvija. To znači da je sposobna da odgovori na prilike i prijetnje na tržištu. To zahtijeva i sposobnot efek-tivnosti. U poređenju s drugim granama privrede, stepen konkurencije među proizvo-dima medija nije tako visok zbog ograničenog izbora. U mnogim slučajevima, konku-rencija je vrlo niska. Postoje neke konkurentske prednosti koje su karakteristične za industriju medija, a to su: niži troškovi, efikasna produkcija, brzi razvoj proizvoda, inovativnost, nivo ličnih vještina itd.

Konkurencija između medija i medijskih kompanija je drugi ekonomski faktor koji utiče na uspjeh medijskih kompanija. Kada ima više kompanija i konkurencija je veća, niko ne kontroliše tržište, a svaka kompanija će naći svoje mjesto pod suncem.

I


250

Veći stepen konkurentnosti u medijskoj privredi, a i u biznisu uopšte, znači veći priti-sak na druge i ujednačenije uslove za poslovanje. I obrnuto. U skladu s tržišim stuk-turama i njihovim karakteristikama, medijske kompanije postavljaju svoje strategije. Kod formulacije tih strategija, u kontekstu medija, postavlja se pitanje: globalizacija, lokalizacija ili nešto drugo? Značenje pojma globalizacija je još ostalo nepotpuno, ali pojmovi „globalizacija medija” ili „globalni mediji” su vrlo brzo postali clichés u proučavanju komunikacija. Dva pitanja se postavljaju kad upotrebljavamo takve termine. Prvo, šta znači globalizacija komunikacijske industrije, i drugo, možemo li pretpostaviti da je stvarna globalizacija industije već ostvarena? Preciznije, koji je pravac promjena koje možemo tretirati kao ne-globalizacija, lokalizacija ili nekako drugačije?

Globalna industija ima više dimenzija, kojima se nećemo baviti u ovom radu. Ali aspekt dinamike tržišta, načina proizvodnje, sadržaja proizvoda, se tijesno odnosi na percepciju uloge i funkcije komunikacija u globalnom procesu: pravacu promjena u industiji i, konačno, na kulturnu sliku globalizacije. Ne može se poreći da je cjenovna konkurentnost glavni razlog raspoloživosti nekih televizijskih programa svuda u svi-jetu. Međutim, ako su cijene najvažniji faktor, kompanije koje proizvode najjeftinije i imaju najatraktivnije proizvode, s najekstenzivnijim globalnim distribucijskim mreža-ma i najboljim sposobnostima promocije će postati samostalni dobavljači za globalno tržište, ostavljajući veoma malo malim, manje konkurentnim i lokalnim igračima.

Prema mišljenju nekih poznatih teoretičara, komunikacioni mediji se mogu po-smatrati kao industije koje komercijalizuju i standardizuju proizvodnju kulture (Kel-lner 1989). Ta definicija osvjetljava važnu osobinu medija: biznis koji proizvodi, distri-buira i prodaje tržišne proizvode. Ali, prepoznavanje te osobine ne znači previđanje ostalih osobina medija: njihovog kulturnog uticaja. Proizvodi kulture, više nego bilo koji drugi, odražavaju kulturne vrijednosti proizvođača i društvenu relanost u kojoj su proizvedeni. Gledanje televizijskog programa ili slušanje radija, dakle, ne može biti samo akt potrošnje, te aktivnosti obuhvataju prilično kompleksne aktivnosti dekodi-ranja kulturnih značenja. Iako konkurentna cijena može doprinijeti širokoj raspoloži-vosti određenih kulturnih proizvoda, kupovina proizvoda kulture se razlikuje od kupovine tipičnih potrošnih dobara u takvim razmatranjima kao što su kvalitet pro-izvoda može nositi malo značaja u odluci da se gleda, ili ne gleda, televizijski prog-ram. Ali, to ne znači da to tržište proizvoda kulture ne funkcioniše na ekonomskim pravilima. Slijedeći sličnu logiku, komunikacione tehnologije, drugi jednako bitan po-državalac globalizacije, takođe imaju mjesto u objašnjavanju svih promjena – zaklju-čke koji možemo izvesti, bez mnogo teškoća, i diskusije o važnosti „mjesta” i „lokalne kulture” u literaturi o globalizaciji.

Neki neo-marksisti vide globalizaciju kao process gdje osjećanje pripadnosti nije više vezano za različita mjesta; oni tvrde da se pod globalizacijom stvara ljutski osjećaj pripadanja jednom jedinom globalnom društvu. Dakle, da li je fer da kažemo da lokalna kultura i lokalna „mjesta” su još uvijek važna za većinu ljudi nego globa-


251

lna. Dakle, mnogi naučnici danas vide globalizaciju u povezanosti s lokalizacijom. I pored toga, ostaje mnogo nejasnoća kako su ta dva koncepta povezana. Viundal opi-suje te veze s korišćenjem analogije drveta.

U kontekstu tržišta globalnih medija, globalizacija donosi jedan novi prostor, to je globalno tržište. U medijskom biznisu, sve to znači brži prenos informacija, lakše dolaženje do najnovijih podataka, članaka, knjiga, časopisa, razbija lokalni pristup i lo-kalne standarde u biznisu. To sve donosi pojačanu konkurenciju. Razumijevanje eko-nomske globalizacije zahtijeva i razumijevanje ukupnih razvojnih trendova, trajek-torija budućnosti koji su već počeli. Svaki mega-trend razvoja, u svakoj oblasti, ima direktan ili indirektan uticaj na ekonomsko ponašanje. Znači, menadžer mora da ima i tu širu, apstraktnu sliku, nešto što naši menadžeri zovu – nepraktična teorija. Globali-zacija medija je zasnovana prije svega na ekonomskom interesu, koji je osnova biznis aspekta industije masovnih medija. Prosto, globalizacija najupečatljivije govori o do-minantnoj ulozi ekonomske logike u razvoju o održavanju industije masovnih medija. Ne potcjenjujemo ni druge aspekte i pitanja koja otvara globalizacija, ali ističemo da je globalizacija podgrijava na ekonomskom interesu, pri čemu je taj interes prisutan i u razvoju globalnih komunikacija i medija.

Uticaj globalizacije u oblasti industije masovnih medija očigledno ima sve zna-čajniju ulogu u njihovoj produktivnost i kompetitivnost. V. Drašković u monografiji „Konrasti globalizacije” (2002) ističe: „sve kombinovane poluge moći razvijenih zemalja (državne, transnacionalne, ekonomske, političke, vojne, institucionalne, kulturne, medijske, vjerske i dr.), kao ni-kada ranije, direktno su stavljene u funkciju ostvarenja što većeg dometa globalizacije, jer im ona otvara i širi nove horizonte za reprodukovanje biznisa i ostvarenje profita i razvoja“. Pri tome se čini da me-dijske poluge moći na specifičan način istupaju kao zajednički imenilac svih ostalih poluga moći. Globalni mediji, u kojima dominiraju “novi“ mediji, imaju stroga i na-metnuta pravila ponašanja, u kojima nema mjesta za naivnu idilu i altruizam. Oni su visoko interesni i profitabilni, imaju složenu fenomenologiju, koja nije u dovoljnoj mjeri istražena i objašnjena. Ali, oni su jedan od glavnih promotera globalizacije, jer joj služe svojom prefinjenom i agresivnom glokalističkom strategijom.

Globalizacija otvara i širi nove horizonte za reprodukovanje biznisa i ostvare-nje profita i razvoja. Globalizacija medija je intenzivan process i usmjeren je na podr-šku ukupnih globalnih kretanja. Sve su prisutniji globalni mediji, u kojima dominiraju “novi“. Glavana dimenzija globalizacije medija je ekonomska, to jest, globalni procesi podržani globalnim medijima, su visoko intresni i usmjereni logikom profitabilnosti, imaju složenu fenomenologiju, koja nije u dovoljnoj mjeri istražena i objašnjena. Glo-balni mediji su glavni promoteri globalizacije. Globalizacija medija je zasnovana prije svega na ekonomskom interesu, koji je osnova motivacion snaga razvoja globalne in-dustije masovnih medija. Ne potcjenjujemo ni druge aspekte i pitanja koja se otvaraju kod procesa globalizacije medija, ali ističemo da se globalizacija medija podgrijava prvenstveno na ekonomskom interesu.


252

2.4.1 Medijsko tržište, konkurencija i hiper-konkurencija

rva decenija XXI vijeka je period istorijskih poremećaja za tradicionalne mas medijske industrije i preduzeća. Velike promjene na globalnom, političkom i regulatornom polju 80-ih i 90-ih godina prošlog vijeka, u

kombinaciji s podjednako značajnim razvojem računarstva, mrežnih tehnologija i mo-bilnih komunikacija, doveli su do preokreta u sferi medija na početku novog mileni-juma. Razvoj globalnih medijskih kuća i mnoge tehnološke inovacije, koje su omogu-ćile brži prenos i distribuciju medijskih sadržaja putem velikog broja kanala i jeftinije tehnologije proizvodnje tih sadržaja, eksponencijalno su podstaknute ekspanzijom medijskih provajdera - konkurenata na medijskim tržištima širom svijeta. Razne stu-dije su pokazale da su, suočavajući se s hiper-konkurencijom, mnogi mediji u grčevitoj borbi za opstanak na tržištu usvojili zajedničku strategiju, koja negativno utiče na kva-litet njihovih proizvoda, šteti ugledu novinarstva kao profesije i stvara uslove za sve češće kršenje novinarske etike na organizacionom i individualnom nivou. U zemljama u tranziciji, preobražaj iz državnih medija u privatne komerci-jalne medijske sisteme proizveo je pojavu velikog broja medijskih kuća, čime su stvo-reni osnovni uslovi za pojavu hiper-konkurencije na medijskim tržištima. Broj tradi-cionalnih medijskih kompanija, koje se bore za proširenje potrošačkog auditorijuma, i prihodi od oglašavanja dostigli su nivo koji nije zapamćen ni u razvijenim zemljama (posmatrano u odnosu na brojnost populacije). Jasno je da su globalizacija, Internet i hiper-konkurencija dali potpuno novi oblik tržištima i poslovanju na njima. Ovo se posebno odnosi na medijska tržišta, na kojima, zbog specifičnosti medijskih proizvoda i usluga, ovi i mnogi drugi procesi i fenomeni imaju često neočekivane efekte. U ovom radu će biti prezentovana osnovna razmišljanja i zaključci o konkurenciji na medij-skom tržištu, njenim ključnim aspektima i hiper-konkurenciji medija kao savremenom fenomenu čije je razumijevanje od velikog značaja i za Crnu Goru kao jednu od ze-malja u tranziciji koja afirmiše slobodu medija i zdravu medijsku konkurenciju.

Hiper-konkurencija medija, koja se kao izazov stavlja pred ekonomiste, je re-zultat nepredvidivo brzog razvoja medijskih tržišta, posebno zemalja u tranziciji. Če-sto se na tim tržištima, previše medija bori za ograničena (obično nedovoljna) finan-sijska sredstva, jer se mnogi mediji osnivaju zbog ličnih (socijalnih, finansijskih, poli-tičkih, lobističkih) interesa i motiva medijskih vlasnika. Kada ne postoji dovoljno re-sursa za podršku medijima, hiperkonkurencija utiče na stvaranje specifičnog ambijen-ta u kojem novinari postaju korumpirani, senzacionalizam u izvještavanju dominan-tan, a medijska pokrivenost pati od raznih neusklađenosti. Tradicionalna ekonomska teorija tvrdi da visok nivo konkurencije na tržištu kao rezultat ima više inovacija, veći izbor proizvoda uz, naravno, niže cijene, što sve skupa doprinosi maksimiziranju osjećaja zadovoljstva kod potrošača. U skladu s

P


253

ovom teorijom, neki medijski kritičari su primijetili da je industrijska konsolidacija redukovala broj nezavisnih medijskih organizacija koje se takmiče na lokalnim tržiš-tima. Oni tvrde da navedeno smanjenje konkurencije ima negativan uticaj na kvalitet medijskog izvještavanja i na ukupno društveno blagostanje. Jedni smatraju da je konkurencija dobra za medije i da se medijsko tržište karakteriše niskim do umjerenim nivoom konkurencije (Lacy & Blanchard, 2003), a drugi medijski kritičari su mišljenja da je pojačana konkurencija na pojedinim medijskim tržištima dovela do homogenizacije sadržaja i pada kvaliteta medija (Bourdieu 1998, p. 124). Dok se vlasništvo nad medijskom industrijom u razvijenim zdržavama sve više centralizuje, u nerazvijenim državama imamo suprotan fenomen, jer broj medijskih kompanija ubrzano raste kao posledica ekonomskih, političkih i regulatornih uslova (Gross 2002, p. 213). Nagli porast medijske konkurencije u zemljama u tranziciji dodatno je ohrabren od strane Zapadnih vlada i nevladinih organizacija (NVO) kroz razne inicijative pomoći medijima, a sve s ciljem da se podrži i podstakne razvoj demokratije i civilnog društva. Kao rezultat, međutim, u mnogim zemljama imamo pojavu hiper-konkurentskih medijskih tržišta na kojima masovnost često ugrožava kvalitet. Hiper-konkurencija predstavlja tržište na kojem ponuda uveliko premašuje traž-nju (suficit), tako da značajan procenat proizvođača posluje s gubitkom i njihov ops-tanak na tržištu zavisi od raznih oblika subvencija. Primjenjeno na medije, hiper-konkurentsko tržište je ono na kojem je za mnoge kompanije prihod od reklama i pret-plate nedovoljan da pokrije operativne troškove (Becker 2007). Prema nekim procje-nama, oko 1/3 od ukupnog broja medija u nekim zemljama u tranziciji svoje operati-vne troškove pokriva iz spoljašnjih izvora, a ne iz sopstvenih prihoda. Šta više, neki mediji u zemljama Centralne Evrope se subvencionišu već godinama, što jasno poka-zuje da hiper-konkurencija među medijima nije samo kratkoročna tržišna neurav-noteženost, već fenomen s mogućim nesagledivim negativnim posledicama, koje treba evidentirati, razumjeti i istražiti. Serija intervjua s medijskim rukovodiocima u tranzi-cijskim zemljama pokazala je da se većina obuhvaćenih komercijalnih medijskih kom-panija suočava sa gubitkom novca, posebno u sektoru štampanih medija (Hollifield, Becker & Vlad, 2006). Mnogi od rukovodilaca su priznali da opstanak njihovih organiza-cija zavisi od spoljnih subvencija, koje dobijaju pretežno od „smjelih preduzetnika, nevladi-nih organizacija, vlasnika nemedijskih kompanija ili drugih izvora.”(Ibid.). Navedena definicija se sadržajno razlikuje od one D’ Aveni-jeve (1994, pp. 123-4), koju često sretamo: „hiper-konkurentsko tržište karakteriše intenzivnim i brzim potezima konku-

rencije u borbi u kojoj konkurenti moraju da u što kraćem roku steknu prednost i unazade svoje rivale”, ili od one koja hiper-konkurenciju posmatra kao „proces kontinuiranog generisanja nove kon-

kurentske prednosti”. Njegovo određenje hiper-konkurencije je rezultat strategijskog po-našanja kompanija koje posluju na dinamičnom tržištu, dok se u ovom radu akcenat stavlja na hiper-konkurenciju koja reflektuje probleme u strukturi medijskog tržišta,


254

za koje se pretpostavlja (u skladu s parktičnim pokazateljima) da je ono prilično sta-tično (dinamički ograničeno). Istraživanja međunarodnih medijskih udruženja pokazuju da u mnogim ze-mljama broj štampanih medija i televizijskih kanala prisutnih na tržištima nastavlja da se povećava, čak i u situaciji kada ukupan promet i broj korisnika stagnira ili opada. Poslije proučavanja stanja u medijima Jugoistočne Evrope, organizacija SEEMO (South

East Europe Media Organization) je zaključila da gotovo 20 godina poslije liberalizacije me-dija u tom regionu nivo konkurencije u mnogim zemljama nastavlja da premašuje sva-ki rezon tržišne ekonomije (2005, p. 21). Studija Evropske federacije novinara došla je do slič-nog zaključka, utvrdivši da je u nekim zemljama Srednje i Istočne Evrope povećanje konkurencije i inteziviranje stranih ulaganja i vlasništva nad medijima uticalo na pad kvaliteta novinarstva. Hiper-konkurencija na medijskom tržištu se i dalje nastavlja, uprkos zakonu ponude i potražnje, suprotstavljajući se svim apstraktnim teorijskim (i poželjnim prak-tičnim) tržišnim ravnotežama, jer društveni, politički i ekonomski značaj vlasništva nad medijima čini vrijednim truda subvencioniranje čak i neprofitnih medijskih orga-nizacija. Kao što se navodi u izvještaju SEEMO „neki mediji se osnivaju isključivo radi propa-gande i specijalnih interesa svojih vlasnika, tako da i ne teže novinarskom profesionalizmu“ (Ibid, 2005, p. 61). Interesantna je činjenica da zemlje u tranziciji nijesu jedine koje se suočavaju s hiper-konkurencijom medija. Iako vlasništvo nad medijskim korporacijama teži ukru-pnjavanju u razvijenim zemljama, ponuda medijskih sadržaja, nadmetanje za pažnju publike i reklamiranje je eksponencijalno poraslo od 1980. do danas. Ubrzan razvoj novih tehnologija doprinio je povećanju raspoloživog broja medija (posebno elekt-ronskih) i transformisao pojedince u medijske proizvođače, putem globalnih distribu-tivnih mreža, preko blogova i specijalnih društvenih mrežnih sajtova, kao što su npr. You Tube ili najnoviji virtualni društveni fenomen Facebook. Bez obzira na stav mnogih naučnika, koji tvrde da je povećana konkurencija pozitivna, poželjna i korisna, medijska stvarnost nas upozorava da ona često negati-vno utiče na društveno blagostanje uopšte i blagostanje medijskih potrošača posebno. Ekonomsko modeliranje ukazuje da povećana konkurencija može da smanji firmine troškove pojedinačnih medijskih sadržaja, kada je udio na tržištu determinisan pros-ječnim troškovima sadržaja (Waterman, 1990). Proizvođači prestaju da investiraju u kvalitet kada jedna jedinica investiranja rezultira samo jednom jedinicom dodatnog profita. Ovi ekonomski modeli takođe pretpostavljaju da će se oni koji stvaraju medij-ske proizvode i pruzaju medijske usluge ponašati racionalno, što bi značilo da će izaći sa tržišta kada proizvodnja postane neprofitabilna (Ibid). Ipak, ošigledno je da, pone-kad, na ponašanje medijskih kompanija veći uticaj od ekonomskih imaju društveni i politički faktori, koji nerijetko (zbog specijalnih interesa), rezultiraju forsiranim i/ili iz-nuđenim (determinisanim) neracionalnim ekonomskim ponašanjem medijskih subje-kata. To znači da, suprotno teorijskim ekonomskim modelima, neka medijska predu-


255

zeća opstaju na tržištu uprkos neostvarivanju profita, pa čak i uprkos konstantnim du-gogodišnjim gubicima. Istraživanja takođe pokazuju da se medijska preduzeća u vi-soko konkurentnim tržišnim uslovima mogu odlučiti za smanjenje svojih finansijskih izdataka povezanih s proizvodnjom sadržaja i na taj način se opredijeliti za niži kva-litet (kao posledica nižih ulaganja) medijskih sadržaja (Hollifield, Becker & Vlad Ibid.). To dokazuje pretpostavku da umjerena konkurencija na medijskom tržištu dovodi do po-većanja kvaliteta medijskih sadržaja, a da hiper-konkurencija vodi kreiranju medijskih proizvoda nižeg kvaliteta, koji negativno utiču na opšti društveni osjećaj blagostanja.

U klasičnoj ekonomskoj teoriji, konkurencija se posmatra kao pozitivan odgo-vor na potrošačku tražnju i mehanizam za maksimiziranje potrošačevog blagostanja, pri čemu se to blagostanje posmatra kao izbor širokog spektra proizvoda po što je mo-guće nižim cijenama. O konkurenciji se govori kada su potrošačima dostupni supsti-tuti sličnih karakteristika po sličnoj cijeni. Međutim, na medijskom tržištu, standardne ekonomske pretpostavke mogu biti diskutabilne, pa čak ponekad i problematične, zbog specifičnih ekonomskih karakteristika informacija kao osnovnog medijskog proizvoda. Tako npr., supstitucija između medijskih proizvoda je veoma teško mjer-ljiva, a još teže ostvarljiva, jer publika traži široki spektar praktičnih i psiholoških ko-risnosti iz medijskih sadržaja, a razni pojedinci mogu izvući veoma različite korisnosti iz jednog istog sadržaja (Lacy 2004 ). Pored toga, nezavisni medijski proizvodi i usluge visokog kvaliteta imaju značajnu društveno-ekonomsku korist u smislu podsticanja demokratije, razvoja građanskog društva, ekonomskog razvoja, promovisanja trans-parentnosti rada državnih organa i obeshrabrivanja korupcije (prema: Brunetti & Weder 1998). Prednje sugeriše zaključak da istinski značaj medija obuhvata pružanje kvalitet-nih informacija koje služe potrebama društva i da definicija potrošačkog blagostanja i korisnost medijskih tržišta to treba da odražava (Stiglitz 2002). Teorija monopolske konkurencije pretpostavlja da će na konkurentnom tržištu kompanije pokušati da ostvare konkurentsku prednost nad konkurentima kreiranjem proizvoda s jedinstvenim karakteristikama, kako bi osvojili i što je moguće duže zadr-žali lojalnost potrošača. Na tržištu medijskih proizvoda, međutim, teško je sprovesti diferencijaciju, jer „udarne novosti” (breaking news), kao i ostale novosti koje „nose” veliku težinu, imaju u stvari svojstvo robe, tako da će većina medijskih organizacija na određenom tržištu svakog dana plasirati pretežno iste ili slične „udarne” priče. To po-sledično dovodi do problema diferencijacije proizvoda, koja je na veoma specifičnom medijskom tržištu takođe – specifična. Diferencijacija proizvoda između medijskih organizacija javlja se, obično, u je-dnom od sledeća dva oblika: kao horizontalna i vertikalna diferencijacija. Horizon-talno diferenciranje se fokusira na stvaranje malo drugačije verzije proizvoda, u cilju smanjenja supstitutivnosti kod potrošača. Npr., jedan učesnik na medijskom tržištu se može, poslije udarnih vijesti, više od svojih konkurenata fokusirati na medicinske, političke ili poslovne vijesti i tako na karakterističan način pokriti slobodan prostor.


256

Takođe, može se odlučiti i za veće dodjeljivanje prostora vijestima iz sporta, svijeta slavnih ličnosti i skandala i na taj način izbjeći tzv. “teške vijesti” koje, možda, u tom trenutku nijesu neophodne medijskim konzumentima (Bae, 2000). Još jedan potencijalni pristup horizontalnoj diferencijaciji između medijskih organizacija je plasiranje vijesti s određenog političkog, vjerskog, kulturnog ili ideološkog stanovišta, jer je medijsko tržište, u svojoj suštini, tržište na kojem se društvene, političke i ekonomske ideje „bo-re” za pažnju građana. Sve ovo, u kombinaciji sa psihološkim faktorima, upućuje na zaključak da ljudi nastoje da traže informacije koje su u skladu s njihovim ubjeđenjima i vjerovanjima, tako da ideološka diferencijacija medijskih sadržaja može biti veoma uspješna strategija za ostvarivanje konkurentske prednosti na tržištu. Vertikalna diferencijacija podrazumijeva razlikovanje proizvoda, tj. njihovih varijacija na bazi njihovog kvaliteta. Među medijskim stručnjacima i naučnicima kvali-tet u vijestima je obično definisan time što uključuje pojave kao što su: izbalansiranost, pravičnost, nizak nivo senzacionalizma, snažna lokalna medijska pokrivenost, tačnost, relevantnost, visok nivo istraživačkog rada, sklonost ka izvještavanju o različitim dru-štvenim grupama, kao i raznolikost sadržaja, koja pomaže korisnicima da razviju os-jećaj zajedničkih vrijednosti i zajedništva uopšte (Van Der Wurff & Van Cuilenburg 2001). Podrazumijeva se da će povećanje finansijskog ulaganja medijski proizvod učiniti ko-risnijim za potrošače, naravno, ulaganje treba da donese koristi za preduzeće u vidu povećanog rejtinga, prihoda od reklama i konačno – dobiti. Većina dosadašnjih istraživanja o uticaju konkurencije na medije su sprovede-na na tržištima s niskom i/ili umjerenom konkurencijom, ali i ona su pokazala da je odnos između medijske konkurencije i medijskih rezultata veoma kompleksan. Lacy i Riffe (1994, p. 96) smatraju da sposobnost medijskih organizacija da na konkurenciju odgovore povećanjem finansijskih ulaganja zavisi od njihove profitabilnosti. Pošto konkurencija raste, opada profit i mogućnost ulaganja, što rezultira smanjenjem kvali-teta medijskih proizvoda. Dihotomija između vertikalne i horizontalne diferencijacije na tržištu medij-skih proizvoda ponekad može biti nejasna. Npr. ako medijska kuća odluči da poveća nivo finansijskog ulaganja (za povećanje kvaliteta proizvoda ili usluge), to bi, uz zadr-žavanje konstantnog nivoa konkurencije, trebalo da dovede do većeg učešća na trži-štu. Međutim, ono što predstavlja kvalitetno izveštavanje u očima jednog gledaoca, može se smatrati lošim, t.j. nisko kvalitetnim izveštavanjem od strane nekog drugog gledaoca. Dakle, strategija vertikalne diferencijacije (npr. ulaganje u mnogo kvalitet-nije i objektivnije izveštavanje), može se, iz neke političke ili religijske dimenzije, tu-mačiti kao horizontalna strategija, tako da je sasvim jasno da je na medijskom tržištu, čini se više nego na bilo kojem drugom, kvalitet veoma relativna kategorija i u veli-kom procentu zavisi od preferencija samih gledalaca. Konkurencija na medijskom tržištu se može posmatrati i s aspekta ponude, i u tom slučaju se primjećuje da se u ekonomskoj literaturi, koja se bavi medijima, kon-


257

kurencija razmatra kao borba medijskih organizacija za resurse (Dimmick 2005), koji podrazumijevaju: a) zadovoljenje potrošačevih potreba preko korisnosti proizvoda (da bi korisnici medijskih sadržaja imali mogućnost pristupa sadržajima gdje i kada im je potrebno), b) same sadržaje, c) potrošačevo vrijeme, d) potrošačev novac i e) talento-vane profesionalne ljudske potencijale (Ibid.).

Za razliku od pristupa s aspekta tražnje, pogled na konkurenciju s aspekta ponude govori da na medijski rezultat direktno utiče konkurencija i borba medijskih firmi za prethodno navedene resurse, a ne samo potreba da se odgovori na zahtjev publike za određenim sadržajima. Vezano za pristup medijskoj konkurenciji s aspekta ponude, značajno je i pitanje kako konkurencija u borbi za resurse utiče na neza-visnost medija. Besley i Prat (2001, p. 86) su razvili ekonomski model koji predviđa da će medijske organizacije koje posluju na visoko konkurentnim medijskim tržištima biti osjetljivije na državni uticaj. Polazeći od pretpostavke da vlasti žele da izvrše uticaj na medije i da moraju da plate određenu sumu mnogim medijskim kućama da bi ih ot-kupile, oni smatraju da konkurencija čini troškove „otkupa” previsokim da bi bili svr-sishodni (Ibid, p. 89.). Nasuprot ovom modelu, bračni par Jacobsson ukazuju da je pu-no skuplje i isplativije otkupiti finansijski jake medijske kuće od onih koji su finan-sijski slabi (Jacobsson, A. & Jacobsson, E. M. 2003, p. 53). Sinteza ova dva modela sugeriše da bi trebalo da postoji optimalan nivo konkurencije u odnosu na resurse koji su dos-tupni na tržištu, kako bi medijska industrija bila nepristupačna za negativne spoljne uticaje. Mediji kao veoma moćno oružje danačnjice predstavljaju važno polje sukob-ljavanja široke lepeze interesa, kako pojedinaca i društvenih interesnih grupa (orga-nizovanih i neorganizovanih), tako i lokalnih, nacionalnih i multinacionalnih komp-anija. Na medijskim tržištima, zbog mnogih specifičnosti medijskih proizvoda i uslu-ga, često ne važe uobičajena ekonomska pravila i principi. Takav je slučaj s efektima koje povećan nivo konkurencije ima na razne ekonomske i društvene parametre me-dijskih tržišta. Fenomen hiper-konkurencije, kao jedna od posledica globalizacije i br-zih promjena koje poslednjih godina karakterišu medijski ambijent, može negativno da utiče na kvalitet medijskog izvještavanja, a samim tim i na potrebe korisnika me-dijskih proizvoda i usluga, koje svakog dana postaju sve veće i prefinjenije. Zbog toga je od ključnog značaja da zaposleni u medijima, ali i društvo u cjelini, shvate neop-hodnost uvažavanja i razumijevanja fenomena hiper-konkurencije, tako da afirmisa-njem profesionalizma i društvene odgovornosti doprinesu eliminisanju ili bar ublaža-vanju njegovih negativnih efekata. To se posebno odnosi na tranzicijske zemlje, čiji su mediji i dalje veoma ranjivi na raznovrsne (pretežno finansijske) uticaje pojedinih (če-sto dominantnih) interesnih grupa.


258

2.5 Uloga oglašavanja i reklame u medijskoj industriji

a medijske kompanije je važno analizirati prihode i rashode koji su po-trebni da se ti prihodi ostvare. Generisanje prihoda je omogućeno pro-dajom različitih medijskih proizvoda. Medijske kompanije mogu gene-

risati profitabilni rast prighoda sa produbljivanjem odnosa s postojećim kupcima i sti-canjem novih kupaca. To im omogućuje da prodaju više njihovih proizvoda i usluga ili da razvijaju nove. Kompanije mogu generisati profitabilne prihode prodavanjem potpuno novih proizvoda ili usluga. One takođe mogu povećati prihode prodavanjem kupcima u potpuno novim segmentima. Poboljšavanjem produktivnosti, smanjuje in-direktne i direktne troškove. Takvo smanjenje troškova omogućuje kompanijama da proizvode istu količinu izlaza sa manjim troškovima radne snage, materijala, energije. Pored toga, kompanije, korišćenjem finansijskih i materijalinih sredstave efikasnije smanjuju obrtni i fiksni kapital potreban da se ostvari dati nivo biznisa.

Iako medijski biznis ima u osnovi biznis logiku, on ima svoje specifičnosti. Posebno je značajno sagledati profitabilnost pojedinih medijskih proizvoda i njihovo pozicioniranje u okviru marketing strategije. U industiji masovnih medija, posebno važan izvor prihoda je reklama i oglašavanje u mnogim segmentima medijske in-dustrije i jedno je od najprisutnijih sredstava komunikacionog miksa. Oni koji se rekla-miraju plaćaju masovne medije da bi došli do potencijalnih kupaca. U štampanim me-dijima, oglašivači plaćaju prostor, a u emisionim medijima plaćaju vrijeme. Mediji se bore za publiku. Oni služe kao most između oglašivača i publike. Taj most se izgra-đuje preko sadržaja medijske poruke koji privlači publiku. Neki mediji, npr. komer-cijalni radio i TV ili izdavači slobodne novine, dobijaju 100 % prihoda od oglašavanja. Neki mediji kombinuju reklamu i oglase, dok tradicionalno samo izdavači knjiga i filmova prodaju eksluzivno potrošačima. Predhodno rečeno pokazuje da se u medijskoj indus-tiji mogu identifikovati glavni generatori prihoda, ali to nije dovoljno. Potrebno je da se ti prihodi ostvare s što nižim troškovima, što se postiže jačanjem konkurentnosti.

Prema navedenim saznanjima, činjenica je da većina novina i radio stanica ni-jesu u biznisu zbog ideala, već su one u biznisu zbog zarade profita za njihove vlas-nike i akcionare. To znači da troškove treba držati na minimumu, praviti proizvode koji se mogu prodati, te ostvarivati priode i povećavati udio na tržištu. Kao rezultat toga, važno je da se mediji vode, upravljaju i rade po biznis pravilima. Biznis aspekt utiče na medijsku industiju, kako na njen sadržaj, tako i na njenu organizaciju. On je osnova na kojoj stoji i opstaje svaka medijska kompanija.

U razmatranju biznis aspekata industrije medija, javlja se sledeća dilema: Kako je moguće ostvarivati profit i djelovati u isto vrijeme društveno odgovorno? S jedne strane treba realizovati profit, a s druge strena realizovati društvenu odgovor-nost. Ekonomski profit kao osnovni problem poslovne etike nije unaprijed negativna

Z


259

kategorija. Ali istina je da ostvarivanje profita nije moralno neutralno. Ne mislimo da je ostvarivanje profita jedini ili osnovni cilj. Naprotiv, dijelimo mišljenje da nije prikla-dno ostvarivati profit koji zanemaruje zadovoljstvo kupaca, okruženja i zaposlenih. To je prisutno i kod drugih vrsta biznisa. S etičkim vođenjem organizacije je tijesno pove-zana njena društvena odgovornost. Korporativna društvena odgovornost je o tome kako kompanije upavljaju biznis procesima da bi proizvele ukupni pozitivan uticaj na društvo. To podrazumijeva da je bilo koja društvena institucija, od male institucije kao što je pordica, do velikih organizacija, odgovorna za ponašanje njenih članova, zato što je bilo koja aktivnost kompanije takođe predmet kontrole javnosti, koja se izvodi preko medija, koji predstavljaju, prije svega, stvari koje su „društveno odgovorne“. Ta kontrolna funkcija medija je potrebna za efikasnu i javnu kontrolu aktivnosti kompa-nija, konačno doprinoseći visokom nivou demokratije u državi. Takva uloga medija za društvenu odgovornost kompanija su činjenice koje se ne mogu zaobići. Ali, kompa-nije mogu iskoristiti prednosti od medija, kroz predstavljanja sebe na najbolji način. Zbog toga, korektni i dobri odnosi s medijima veoma važni. Međutim, takva uloga medija nije u suprotnosti s njihovim biznis aspektima. Naprotiv, profitabilne kompa-nije će omogućiti izvršavanje društvene uloge bolje i kvalitetnije.

Cilj svih kompanija je da maksimiziraju profit. Da bi se profit maksimizirao, ukupni troškovi proizvodnje moraju biti minimizirani. Kratko rečeno, proizvodnja i proces pružanja usluga moraju biti ekonomski efikasni. Ukupni troškovi zavise od brojnih resursa koji se koriste i njihove cijene. Da bi pokrili troškove, masovni mediji prodaju svoju proizvodnju na dva načina. Prvi način je prodaja proizvoda direktno masovnoj audijenciji, kao što je to slučaj u industriji filma i knjiga. Drugi način je pro-daja prostora za oglašavanje, kao što je to slučaj u novinama, časopisima, radio i tele-viziji. Novine i časopisi kombinuju oba načina. Izdavači časopisa npr. imaju prednosti u proizvodnji i distribuciji, koja smanjuje troškove po jedinici i tako kreiraju efikasnost u proizvodnji u poređenju s kompanijama koje izdavaju nekoliko naslova. Kompanije se bave online medijima izgleda da imaju prednost u odnosu na kompanije s tradicio-nalnim medijima zato što one imaju poslovnu kulturu i strukturu kompanije koje im omogućava da se brzo prilagođavaju promjenama i na taj način one bolje koriste mo-gućnosti tržišta. Neke kompanije imaju prednosti zato što imaju bolju lokaciju, bolji infrastrukturu ili finansijsku stabilnost. Konkurentnost se zasniva na tome koliko će kompanije koristiti prednosti koje imaju da bi ostvarile više profita nego konkurenti.

U komercijalnim medijskim kompanijama, profit daje novac za plaćanje njiho-vim vlasnicima ili investitorima, za širenje biznisa kroz nova ulaganja i za plaćanje du-gova. Za nekomercijalna medija, vlasnici-investitori ne primaju profit, ali profit je i kod njih ključan za obezbjeđenje sredstava koja će omogućiti razvoj kompanije i pla-ćanje dugova. Profit je bitan svim medijskim kompanijama zato što on omogućava da se proivode svoje vlastite finansijske resurse i da poboljšavaju svoje poslovanje.


260

Neke medijske kompanije koriste ekonomiju obima, udružuju se s drugim kompanijama, kao npr. u proizvodnji filmova i televizijskih programa. Biznis kompo-nenta je suštinska komponenta industrije masovnih medija. Profitabilnost omogućuje medijskim kompanijama da proizvode njihove vlastite finansijske resurse, što ih čini atraktivnijim za investitore, banke, i druge izvore kapitala kada im treba dodatno fi-nansiranje, koje treba da podrži njihovu strategiju i aktivnosti. Čak nekomercijalni i neprofitni mediji trebaju da proizvode pofit koji može da se koristi za razvoj njihove organizacije i drugih sadržaja. Ako medijske kompanije nijesu sposobne da rade pro-fitabilno one smanjuju sposobnost da proizvode ili nabave kvalitetne resurse, da ulože u kadrove, da obnavljaju opremu i ulažu u marketing, da bi privukli audijenciju i og-lašivače. Nasuprot tome, profitabilna medija su sposobna da reinvestiraju u njihove operacije kako bi poboljšali sadržaje i učinili ih atraktivnijim za tržište, što stvara mo-gućnost za povećanje profita.

Društvena odgovornost i ekonomski uspjeh se većinom shvataju kao suprot-nosti, koje nijesu u pozitivnoj korelaciji. Naša hipoteza je suprotna, a zasniva se na tedencijama koje se manifestuju u kontekstu globalizacije. Te tedencije su u davanju važne uloge etici u kompanijama (sve više kompanije i njihovi menadžeri traže rje-šenja koja su etički prihvatljiva), razvoju ljudskih prava i pokreta koji tome doprinose, narastanje uticaja javnosti itd. Svaka kompanija i njene aktivnosti su do izvjesne mjere izloženi javnosti. Mediji u tom dijelu igraju glavnu ulogu. Ona im daje dimenziju društvene odgovornosti, koja je u korelaciji s biznis komponentom.

3. GLOBALIZACIJA MEDIJA KAO IZAZOV KVALITATIVNOM PLURALIZMU MEDIJA

„Svet izgleda toliko prepun informacija da manjka ljudske sposobnosti da im pridaju bilo kakav smisao“.

J. Kin

ediji u savremenim društvima igraju značajnu i nezamjenjivu politi-čku ulogu, koja se, pored ostalog, sastoji iz interpretacije političko – ekonomskih odnosa, komunikacionog povezivanja društvenih pod-

sistema vlasti, političara i građana, predstavljanja ideja, interesa i statusa društvenih grupa, pokretanja i vođenja javnih rasprava, itd. Danas su mediji jedna od najvećih industrijskih grana u svijetu, pa se u kontinuitetu otvaraju pitanja njihove prave uloge u javnom životu. Civilno društvo uvijek karakteriše mnoštvo institucija, nezavisnih od države i vlasti, posredstvom kojih se izražavaju prvenstveno interesi građana, pa je

M


261

logično da građanska priroda medija, treba da bude nesporna. Ona prvenstveno mora da proizilazi iz jedne od osnovnih medijskih funkcija – potpunog i blagovremenog in-formisanja građana o događajima i procesima u datom društvu i njegovom okruženju. Mediji moraju biti jednako dostupni svim subjektima i biti svjedok svih društvenih događaja. Savremena globalizacija, pored ostalog, karakteristična je i po intenzivnoj razmjeni informacija i širenju informatičkih mreža prepoznatih po kontinuiranom usavršavanju medijskih tehnologija, televizije, radija, interneta i interfejsa. Globaliza-cija medija na vrlo efikasan i brz način sve više potiskuje različite kulture, modelira-jući ih prema konfekcijskim vrijednostima korporativnog poretka. U suštini umjesto prednosti globalne strategijske povezanosti, kooperacije i integracije država, naroda i kultura, na sceni je čitav aspekt protivurječnih negativnih fenomena, koji ima svoje obilježje - uticaj potiranjem istinskog i suštinskog pluralizma imaju u medijima. Do-minantna postmodernistička uloga medija iz domena javnog interesa se gubi, modi-fikuje se uloga publike kao kritičara i komentatora, a sve skupa ogoljenim profitom, tj. logikom novca po svaku cijenu, slabi demokratski potencijal jednog društva.

Šta je to postmoderni programski medijski sadržaj? Predominacija interesa političkih i ekonomskih, tj. dominacija moći kao globalna vertikala medija, praćena nemaštovitom propagandom i podsticanjem straha od raznih oblika kriza su opšta mjesta medijske industrije. Kurs globalne medijske produkcije, naravno, zaokružen je trivijalnim formatima rijaliti šoua, spektakla, čudovišnog voajerizma, drastičnog naru-šavanja privatnosti, raznih oblika nasilja i drugih elemenata, koji pogubno utiču na medijsku (ne)pismenost. Forsiranjem ovih kvazi–vrijednosti, koje podupiru globalne sfere uticaja, prevrednovalo je današnju ulogu medija, a samim tim i izvornost pojma pluralizam medija. Realnost globalizacije medija kao reakcija na ovakvu medijsku po-nudu je avantura virtuelnog socijalnog agregata, tj. sajber–prostora. Izvjesnost je da se brišu granice između realnosti, televizije i igara. Izvjesno je takođe da televizija iz mnogo razloga, a prvensveno komercijalnih, nije uspjela da postane savremeni anti-čko–grčki trg ili agora, ili rimski forum kao javni prostor, tj. paradigma demokratskog dijaloga o najširim temama po interes čovjeka.

Sve navedeno, bez dileme, dovodi u izazov novinarsku profesiju (njenu bu-dućnost, obuku, etički kodeks i sl.), slobodu prenošenja informacija, povjerenje u no-vinare i svakako, razvoj informativno – političkih pisanih medija od opšteg interesa. Postmoderni žurnalizam povećanjem broja medija ne uvećava porast slobode izraža-vanja i slobode informisanja.


262

3.1 Korporativno novinarstvo i javni interes

„Neki nevidljivi ljudi iza ekrana profilišu model javnog mnjenja. Određuju ko će i koliko biti medijski prisutan, šta je aktuelno a šta ne, šta je in i šta je out“

D. Aćimović

lobalne medijske korporacije zavladale su svijetom osvajajući u trci za profitom i najmanja tržišta. U postmodernom svijetu korporacije u svom vlasničkom portfelju imaju različite oblike biznisa, te one svoj

višak kapitala iz više razloga usmjeravaju na medijsko tržište. Plasman informacija iz ovih sistema primarno nije u funkciji javnog interesa već, definitivno, ekonomskog i političkog. Danas je glavni i najveći problem pluralizmu i raznolikosti medija nega-tivni fenomen medijske koncentracije i konglocentracije medijskih industrija. Ovaj fe-nomen se ubrzano širi na cijeli svijet, i kao takav postaje prepreka principima slo-bodnog izražavanja i demokratskog razvoja. Širenje medijskih kompanija istovremeno kroz nove vlasničke odnose uspostavlja i nove vrijednosne poretke tj. sadržaj kulturo-loških obrazaca programskih sadržaja uglavnom američkih proizvoda (serije, filmovi, muzika). Za male države i njihove kulture opasnost od medijske koncentracije je veo-ma velika. Nemogućnost uspostavljanja pluralističke i tržišno konkurentske indust-rije, uz nedovoljno jak normativno – regulatorni oblik, dovodi do posve novog oblika medijskog neokolonijalizma.

Pluralizam ideja i uređivački pluralizam pod jakim pritiskom koncentracije vlasništva bukvalno se potire, jer koncentracija tj. vlsništvo od jedne grupe predo-minira uniformnost programskih sadržaja. Dodatno opterećenje je i u činjenici da vlas-nici takvih medija posjeduju i nove medije, tako da je prostor za pluralnost slobode izražavanja ozbiljno dovedena u iskušenje. Da li zaista inovacije moderne masovne komunikacije povećavaju raznovrsnost izbora?

Globalizacija medija utiče direktno i multiplikativno na kvalitativni plurali-zam medija. Planetarna distribucija medijskog korporacijskog sistema neposredno ut-če na potiskivanje različitih kultura i njihovog modeliranja shodno zahtjevima i potre-bama konzumerističkog društva. Vođeni profitom (i to isključivo) i raznim oblicima preraspodjele moći vlasničke grupacije medija preoblikuju pojam javnog interesa iz oblasti slobode informisanja. Znači dolazimo do apsurdne situacije po kojoj se interes kapitala želi predstaviti i medijski obojiti navodnim „javnim interesom“. U ovoj ravni su temeljna pitanja vezana za kvalitativni pluralizam medija. Naime, obim kvantita-tivnog broja globalnih medija nije upravo srazmjeran potrebnom pluralizmu prog-ramskih sadržaja. Koncentrovani medijski kapital teško pronalazi balans između zaht-jeva tržišta, profita, regula koje propisuje država na jednoj i potrebe za istinski plural-

G


263

nom informacijom na drugoj strani. Obavezne programske kvote, učešće evropskih djela, regulatorni okviri, antimonopolsko zakonodavstvo, praksa govori, nijesu dovo-ljna brana moćnim medijskim grupacijama, tj. nametanju uniformne informacije.

S obzirom da pluralizam informacija i programskih sadržaja postaje sve više samo retorika, zaključak je da od uskog kruga ljudi (grupa) zavisi najšira publika koja ostaje uskraćena za kontrolnu i kritičku funkciju medija. Globalnu medijsku imperija danas inače predvode moćni konglomerati tipa America on line – Time Warner, Vivendi In-

ternational, Sky News, Bertelsman i drugi, koji sistemski zatvaraju lanac proizvodnje, re-klame i distribucije svojih proizvoda. Takav globalno organizovani mehanizam kreira standardizovani sistem poruka, programa i ideja, što standardizuje i publiku, formati-rajući je opet prema projektovanim globalnim ciljevima moći. Publika se time dovodi u isključivi pasivni status potrošača banalne medijske robe (rialiti šou, kviz, sapunske opere). Kako primjećuje D. Aćimović, „taj neosetni manipulativni manir postaje novi izvor opas-nosti i nekontrolisane medijske moći. Na tom profesionalnom polju „neki nevidljivi ljudi iza ekrana“ pro-filišu model javnog mnjenja. Određuju ko će i koliko biti medijski prisutan, šta je aktuelno a šta ne, šta je in i šta je out“ (2008, s. 164).

Strogo filtrirana i kondenzovana informacija u kvantitativnom opsegu je plu-ralna, ali je u svom osnovnom značenjskom okviru iz prizme slobode izražavanja i in-formisanja, njene pluralnosti ograničenog dometa i virtuelnog karaktera. Ono što nes-taje jeste lokalna realnost koja se gubi u poplavi dosadnih realiti TV programa u sla-dunjavo – trivijalnim programima koji odvlače pažnju. U rutini kontrole raznih lobija koji promovišu sopstvene interese informativni programi rijetko se bave istraživa-njem. Sve veći dio informativnog programa na najvećim globalnim televizijama čine kratki intervjui koji obično vode prezenteri vijesti ili živa uključenja novinara. Iz pro-grama se sve više gube prilozi i izvještaji koji bi mogli iz više izvora da omoguće du-blje i smislenije sagledavanje problema ili događaja. Ovo nedvosmisleno govori da je ozbiljno ugrožena ključna društvena funkcija medija – izvještavanje i istraživanje. Ide-al tržišta kao idol i božanstvo porazilo je pluralnost i to jeftinim tiradama instant no-vinara koji zahvaljujući tehnološkoj revoluciji koriste produkciono najjeftinije forme iluzije izvještavanja umjesto ozbiljnog ali i najzahtjevnijeg žanra istraživanja i argu-mentovanog komentarisanja događaja. Danas se u globalizacionim procesima mijenja i definicija novinara. Do skoro to su bili ljudi koji su za taj posao bili obučeni. Danas uz pomoć bloga, „novinar“ može biti svako. U SAD recimo mnogi blogeri dobijaju akreditacije za konvenciju demokrata, akreditaciju za sudske izvještače i sl. Dodatno kao paradigma smanjenja troškova i posledica novih tehničkih platformi na globalnoj sceni je sve prisutnije konvergentno novinarstvo tj. situacija u kojoj jedan novinar iz-vještava istovremeno za više medija u vlasništvu jedne kompanije. Takvim pristupom današnje novinarstvo gubi izvornu svrhu postajući sve više dio globalne zabavne in-dustrije. Broj tema koje svaki dan „pokriva“ toliko malo izvjestitelja, bio bi „pravo ču-do“ da nije riječ o standardizovanoj rutini, smatra Lippmann (1999, p. 215).


264

3.2 Medijski profit iznad profesionalizma

„Javnost svakodnevno zapljuskuje reka informacija i krajnji efekat je katastrofalan“.

M. Ote

meričke familije-nekadašnji vlasnici uglednih štampanih dnevnika podstaknute plemenitim shvatanjem da su njihove novine sluga opš-teg dobra, a ne samo mašine za stvaranje profita, štitili su ih od naj-

upornijih zahtjeva Volstrita, dozvoljavajući im da se bave izuzetno kvalitetnim i izu-zetno skupim novinarstvom. No, vremenom emotivna veza se gubila, da bi danas jače nego ikad u istoriji civilizacije profit postao jedino mjerilo „uspjeha i kvaliteta“ medij-ske industrije. Za nekadašnje porodične vlasnike sposobnost medija da donose profit je bila samo dio njihove vrijednosti, dok je danas profit sve, jedina i vrhovna vrijed-nost za koju brinu novi vlasnici. Teoretičari medija tim povodom sugerišu da postoji veoma velika razlika između ljudi koji se obogate na poslu sa novinama i onih koji se obogate pa kupe novine.

Zato danas umjesto pluralnog karaktera profesionalne informacije imamo tab-loidnu kulturu kao tržišni virus koji sve brže ubija štampu. Efekte deprofesionalizacije informisanja vođene ovakvim ukusom doživljavamo u postmodernom informativ-nom spektaklu u kojem i najgora i najprimitivnija parodija medijskom obradom pos-taje realnost. Zahvaljujući takvom trendu, sve se više množe društva tabloidnih isto-mišljenika, prividno podijeljenih na dvije ili tri grupe interesenata skandal – cere-monijala (politički spektakl, šou – spektakl i sl.). Kako u ovom kontekstu primjećuje M. Ote (2010) : „Poduzetnici, poslovni ljudi, njihova udruženja, političari i takozvani ekonomski eksperti – svi oni dakle javnosti prodaju svoju „istinu“ a iza tih brojnih „istina“ ne krije se ništa drugo već skriveni interesi određenih privrednih krugova... Javnost svakodnevno zapljuskuje reka informacija i krajnji efekat je katastrofalan. Čovek se pita da li nisu možda srećniji bili građani iz onih prošlih vremena, koji nisu pri-mali nikakve informacije“.

3.2.1 Televizija ili – „više znači manje“

iječ televizija je prvi put upotrijebljena 1904. u okviru ankete leksi-kografa „Kolinsovog“ rječnika engleskog jezika krajem prošlog vijeka, prepoznata i izabrana kao riječ koja na najbolji način karakteriše i obja-

šnjava 20. vijek. Primjera radi, poslije televizije na listi su se našle riječi: tehnologija, komunikacije, silikonski čip, kompjuter, mediji, mikročip, internet... Spoljni svijet očito

A

R


265

je danas za postmodernog čovjeka postao apstrakcija filtrirana kroz televiziju te je kao takva s razlogom predmet kritičkih razmatranja vezanih za njenu ulogu u socijalnom životu čovjeka.

Da li televizija danas njeguje opštu kulturu, da li njeguje etičke principe, kulturu manirizma i umjerenosti. Da li je ovaj medij danas u službi društvenog nap-retka ili korporativnog napretka. Da li televizija doprinosi smanjenju socijalnih nape-tosti ili proizvodi nove vještački otvorene i televizijom stimulisane! Da li danas ovaj globalni fenomen tj. TV informiše, podučava, proširuje horizonte, ili vas, pak, samo jeftino zabavlja. Da li ova razonoda vijeka kojoj se građanin svijeta predaje u nevje-rovatnom prosjeku tri sata dnevno nudi pluralni karakter informacija. Da li vijek u ko-jem živimo dovodi do globalnog paradoksa u kojem „više znači manje“. Radio – talasi u postmodernom dobu nikad ne miruju, a građanin, izuzmemo li ratove i vanredne si-tuacije, prima realno mali broj kvalitetnih informacija iz više izvora. No, da ne zabora-vimo, građaninu je u ponudi široka lepeza od rijaliti šoua, kvizova i petparačkih tele-novela. Da li interesi vlasnika medijskih korporacija, koji su vlasnici i drugih moćnih grana svjetske industrije ili kriza profesije?

Otuda informacija iz tog okrilja seže dokle seže i interes takvih grupa. Zato, televizija jeste zabava. Suprotno poimanje sa uvjerenjem da veliki broj TV programa nudi veliki broj mogućnosti informisanja samo je zamka globalnog sela, u kome su svi odnosi preobraženi u robu tj. profit. Suština tog odnosa determinisana je činjenicom da uski krug ljudi odlučuje šta treba a šta ne da zna najšira medijska publika. Filtri-rana i kontolisano plasirani programski sadržaj u vidu lakih novosti i banalizovane in-formacije doveo je do stvarnosnog poretka globalizacije vrijednosti u kojem su kolate-ralna šteta različitost, pluralnost i kritička percepcija društvenih odnosa. Forsiranjem informacije kao šou – biznisa potire se karakter same informacije, dovodeći je do para-doksa, što je kvantitativno imate više vi je realno imate manje. Korporacijski medijski sistem ne opstaje i ne profitira na javnom TV forumu zaštite životne sredine, unap-ređenja obrazovnog sistema, brige o djeci i sl. Naprotiv, pasiviziranje publike se posti-že selekcijom poruka, novosti i ideja kao prethodnice drugih društvenih relacija, i kre-iranjem života kao spektakl terena u kojem caruje voajerizam, trač i niski nagoni po-pularne kulture kao idealni formati za suštinsko skretanje pažnje društvenih protivu-rječnosti i globalnih poruka.


266

3.2.2 Štampa – profit ispred kvaliteta

„Novosti koje kruže Internetom često su lažne i čitaoci postaju nepoverljivi, osim ako ne dolaze od medija za koji se veruje da je pouzdan“.

E. Klinenberg

erzanski orjentisani koncerni danas su vodeći ideolozi programskog sadržaja štampanih medija. Dok veliki broj dnevnih novina pod priti-skom finansijske krize odustaju od dopisnika iz inostranstva, „Vashing-

ton Post“ i „New York Times“ strahuju od preuzimanja od strane investicionih fondova i koncerna i njihovih neprimjerenih predstava o profitima. Očito je da uloga tradicional-ne štampe više ne ispunjava svoju glavnu misiju – kvalitetnu informaciju i obrazova-nje. Nagon za profitom ide na račun kvaliteta. „Smiju li novine osporavati pod krinkom ’kvalitete’ slobodu izbora svojih čitatelja? Smiju li se čitatelji siliti na hladan izvještaj umjesto infota-inmenta, na stručne komentare i obzirne argumente umjesto susretljivih inscenacija događaja i ličnosti, pita J. Habermas (2007, p. VI).

Ima li javnog dijaloga na istinske javne teme i istinski javni interes (!) Profit i digitalna revolucija promijenili su iz korijena način na koji čitamo novine. Profit ne ide na ruku pravoj (!) informaciji a zahvaljujući digitalizaciji ne morate kupovati novine. Šta više, digitalna revolucija je dovela u pitanje i samu profesiju novinara, posebno u štampanim medijima. U virtualnom svijetu danas svaki čovjek može da bude „novi-nar“, dovoljno je da „okači“ neko svoje razmišljanje i tako isprovocira prosječnost. „Novosti koje kruže internetom često su lažne i čitaoci postaju nepoverljivi, osim ako ne dolaze od medija

za koji se veruje da je pouzdan“, konstatuje E. Klinenberg u tekstu „Korisnici čuda Interneta“ (2007, p. 9). Prevedeno, značaj i uloga pisanog novinarstva rapidnom brzinom opada, gubi se moć pisanog novinarstva na razvoj društvenih zbivanja. Dolazeće generacije primarno će biti orijentisane ka internetu, elektronskoj pošti i mobilnim telefonima, što govori o novoj kulturološkoj paradigmi virtualnog mobilnog svijeta budućnosti u kojem se dokida uloga i mjesto štampanih medija. Ovome u prilog ide i činjenica da se internet nije pokazao kao izlaz za pisane medije (kako se ranije smatralo) jer skoro 80% od ukupnog prihoda od oglasa na internetu prikupljaju dva najveća svjetska In-ternet pretraživača dok za tradicionalne informativne medije ostaje tek manji dio.

U tržišno usmjerenom novinarstvu nestaje prava uloga novinarskog pitanja. Danas preovladava profitni model minimalnog aktivnog istraživačkog novinarstva. Novinarski tekstovi proizilaze iz saopštenja za javnost, konferencija za štampu, komu-nikacije sa predstavnicima odnosa s javnošću, pa sve do nepopularnih sintagmi tipa dobro obaviješteni izvori, ili neformalnih događaja „brifinzi“ i sl. Iako se količina in-formacija neprestano uvećava mediji su sve manje samostalni u njihovom obliko-

B


267

vanju, što za posledicu ima negativnu selekciju promocije javnog interesa u izboru događaja i činjenica, te oblikovanju novinarskih poruka.

3.2.3 Internet – pluralizam medija ili delfijski prorok

"Internet je djelimično inspirisao vjerovanje da s tehnološkim napredkom dolazi i novo doba demokratskih komunikacija''.

E. Herman

onoseći revolucionarne promjene u svim oblicima kulture (televizija, muzika, izdavaštvo, bioskop), Internet nije poštedio ni oblast komu-nikacija. I. Ramonet (2007, p. 1) u tekstu „Prijetnje informisanju“ („Le mon-

de diplomatique“), a u kontekstu interneta zaključuje: „Kada se kao i uvijek u istoriji komunika-cija pojavi neki novi medij – od Gazeta iz 18. vijeka do „slobodnog radija“ iz 70-tih godina i Interneta danas – on prvo ostavlja utisak velikog povećanja obima slobode izražavanja, a onda pada u ruke onih koji imaju novac“. Znanje koje donosi Internet jeste sve obimnija, isto tako i sve pliće. Cijena dezorijentisanosti postaje sve veća. Ovo pitanje je i centralna teza provokativnog eseja Nikolasa Kara objavljenog u američkom mjesečniku „The Atlantic“ (http://www.theatlantic. com/doc/200807/google/), čiji naslov glasi „Da li nas Google zaglupljuje?“

Fenomen Interneta kao „medija svih medija“ danas oblikuje glavni posrednik u njihovom pribavljanju – Google. Ova korporacija milijarde dolara zarađuje na taj na-čin što korisnike prodaje oglašivačima. Interes je u otvaranju što više stranica, što re-zultira činjenicom da se „on line“ ne čita na tradicionalan način, koncentracijom vida i uma – već brzim „prelaskom“ kroz tekstove. U značajnom broju stručnih krugova internet se doživljava i kao oruđe za „ubijanje“ informacija i „ubijanje novina“, koje prestaju da izlaze čak i poslije 200 godina trajanja. Pomognut svjetskom ekonomskom krizom, Internet danas porazno utiče na medije na više načina. Prvo, na „klasičan na-čin“, slično ili zašto ne identično kao kad su stradale mašine u pokretu poznatom kao ludizam – današnja analogija je za gašenje novina. Drugi način gušenja novina ili plu-ralne informacije u njemu je manifestovan kroz odsustvo traganja za informacijama, ili preciznije kroz novinarsko prepisivanje interneta, što je u društvima nerazvijene in-formatike samo jeftina iluzija od novinarstva. Posledica je pad tiraža, što prouzrokuje nizak nivo oglasnih prihoda, a u rezultatu bitku za opstanak medija, što se u ne malom broju primjera završilo i gašenjem medija. J. Herbert (2001, p. 12) smatra u ovom kontekstu da istraživanje uz pomoć kompjutera predstavlja kraj žurnalizma što je tekst činilo onoliko istinitim koliko je ta osoba bila spremna ili sposobna da saopšti. „Biti on–line olakšava novinarima traženje izvora, osoba za intervju na globalnom planu“.

D


268

Predmetno pitanje ove teme t,. slobode izražavanja i pluralne informacije, u kontekstu upotrebe Interneta mora uzeti u obzir pitanja tačnosti podataka, tj. njihove primjene, zatim objektivnosti i ažuriranja. U svakom slučaju, u korist pluralizma in-formacije, treba izbjegavati situacije i praksu po kojoj novinari „prepuštaju kompjuterima da umjesto njih nalaze podatke pa prestaje potreba da sami sporo prevrću po bibliotekama i isječcima iz štampe“ (Ibid., p. 14). Sadržaj koji se nudi na netu, ako je veći obimom, što se tiče aktu-elnosti i tehničke složenosti, postaje mrtvačnica depeša, sadržaja iz druge ruke i recik-liranih članaka od ostataka dnevnih i jutarnjih novina (http://www.stoteofthemedia.org/ 2005/narrative.online_intro.asp?cat=1&media=3). U kontekstu potrebe za pluralnom infor-macijom i kontekstu širenja interneta kao meta–medija, valja podsjetiti na stvari koje istoričari medija govore već generacijama: tehnološki izumi ne umanjuju potrebu za stvaranjem zakona koji će spriječiti da mali broj moćnih preduzeća vlada tržištem.

3.2.3 Reklamokratija medija

edijska kultura globalnog društva sve više postaje kultura reklami-ranja, koja suptilnim tehnikama manipuliše iskonstruisanim čovje-kovim potrebama. Na mala vrata, pod navodnim drugim interesi-

ma, TV reklama više nego ikada u istoriji civilizacije upravlja i medijima i čovjekom. Naravno, osnovni razlog je profit.

Doba medija sve se više prepoznaje kao doba reklamnog manipulisanja čovjekovim potrebama. Za medijsku industriju svi smo mi potrošači. Upravo zbog to-ga svakodnevno smo od strane medija zatrpani stotinama poruka oglašivača i propa-gandista. RTV reklame, novinski oglasi, reklame na Internetu i drugi oblici multi-medijalnog izražavanja jednostavno nose prevagu nad istinskom pluralnom informa-cijom. Oblikuje se medijska ontologija, po kojoj je informacija dobra ako je isplativa tj. ako je reklamno unosna. Ovaj medijski proces odvija se svakog dana, svakog sata i svake minute. Otuda postaje jasno da tradicionalna uloga medija koji informišu i ob-razuju postaje daleka prošlost. Demistifikacija uloge reklamne industrije u najširem smislu riječi otkriće nam prirodu i karakter manipulativne uloge medija – bezrezervno i egzistencijalno vezanih za profit od strane krupnih oglašivača. Današnji mediji kod svojih konzumenata izazivaju opsesivnu potrebu za svakim proizvodom a ne potrebu za pluralnom informacijom javnog interesa. Danas velike kompanije na ovaj način (ne)posredno kontrolišu medije, vjerujući da ova sintagma jasno označava prirodu i karakter globalnih komercijalnih medija. Otuda pitanje, primjećujete li „napadno od-sustvo“ kritike od strane medija na račun velikih oglašivača? Šta je sa istraživačkim novinarstvom u ovom domenu itd... Samo postavljanje ovih pitanja dovodi u pitanje stvarni pluralitet medija.

M


269

Činjenica je da masovni mediji svoju strategiju i biznis planove sve više vežu za reklamno tržište, strategije u marketingu i kulturu brendinga. Naravno, da je takav pristup i svojevrsna konfliktna zona po karakter pluralne informacije. Šta više, u bu-dućnosti u medijima imaćemo sve više marketinga i raznih isprepletenih formata skri-venog oglašavanja, usmjerenog na čovjekovo polje nesvjesnih želja i poriva, koga će velike kompanije „ubijediti“ pomoću straha i nesigurnosti u sebe da je isti nesavršen te da mu za cijenu savršenosti upravo nedostaje njihov proizvod. Današnji i mediji i kompanije su toga dobro svjesni, pa se u ovom interesnom braku medijima pripisuje gotovo vjersko značenje s ciljem neupitane odanosti reklamnom proizvodu. Brendi-ranje stvari dovelo je postmodernog čovjeka u situaciju da iste percipira vrednijom od informacije i u značajnoj mjeri potrebnijim za život. Na kraju, u medijima se sve uvijek svede na prodaju. Na nama je kao konzumentima da odlučimo po kojoj cijeni plaćamo određenu vjernost informaciji ili reklami.

Alternativa talasu reklama u medijima jeste svakako bolje razumijevanje sa-mih medija i njihove uloge u društvu profita i spektakla; bolje razumijevanje uloge marketinških eksperata i velikih korporacija kojima je stalo isključivo do osvajanja tr-žišta i uvećanja profita. Alternativa je kontinuirano traženja odgovora na pitanja šta to mediji zaista jesu i šta to hoće. Alternativa je naravno, i istinski na načelima pluralnog karaktera informacije za sve socijalne grupe i slojeve, utemeljenog i podsticanog jav-nog radio-difuznog servisa. Uprkos sve izraženijim tendencijama urušavanja ovog medija, i svim pritiscima kojima je podjednako i od kapitala i od političkih elita izlo-žen, ovaj medij može biti racionalan i profesionalan odgovor na urušavanje kvalitativ-nog karaktera pluralne informacije u današnjem globalnom poretku interesa i moći. Javna komunikacija, bez dotoka i pristupa kvalitetnim objektivnim informacijama gu-bi na svojoj diskursivnoj vitalnosti, te kao takva potpomognuta lakim medijskim sa-držajima i reklamnim kampanjama vrlo je pristupačna populističkim tendencijama, a samim tim i raznim oblicima društvenih konflikata.

3.2.4 Rijaliti šou vs. autoritarni vrijednosni poredak

globalnoj trci za profitom, medijska industrija orijentisana ka druš-tvu spektakla, uspostavila je fenomen rijaliti šou kao post-moderni globalni TV sadržaj najšireg auditorijuma. Nezavisno od mnogo lica

ovog programa (skandal, brisanje granica javnog i privatnog, identifikacija i sl.) a pos-matranih kroz poredak globalizovanih vrijednosti, nameće se zaključak da Orve-lovska projekcija autoritarnosti i koncepta zatvorenog društva dodatno ovim forma-tom postaje medijski osnažena. Doduše, sve na nivou medijske pojavnosti, spektakla i nagradnog fonda. Složićemo se na nivou podteksta dovoljno za analizu i posledice tj.

U


270

krizu vrijednosnog socijalnog sistema. Kontrolisani i spolja nametnuti uslovi življenja, sprečavanje komunikacije sa spoljašnjim svijetom, uz situaciju gdje se sve životne ak-tivnosti odigravaju na jednom mjestu, gdje svi imaju isti tretman, i sve se odvija u pri-sustvu jednog autoriteta „odozgo“ sa nametnutim pravilima, upućuje na poređenja sa autoritarnim poretkom organizacije života i rada. Takvi modeli ponašanja sami po se-bi implicite u široj ravni upućuju na analizu novo definisanih i uspostavljenih global-nih centara moći (korporacije, grupe u sjenci) kao kontrolora načina života i rada „os-tatka svijeta“. Upuštanje u izazov jasno kontrolisanog eksperimenta i prilagođavanje na nove uslove u kojem učesnici mijenjaju ustaljene obrasce ponašanja u želji da os-voje nagradu, govori da vladavina novca u globalnom poretku vrijednosti poništava sve druge i uspostavlja obrazac kulture novca koji potire etičke, estetičke i društvene sveto-nazore. Ovaj sveprisutni globalni TV format kroz dehumanizaciju čovjeka kao psihosocijalnog bića, vrlo jasno upućuje da se i ovim putem dokida pluralnost čovje-kovog izbora u oblasti slobode izražavanja. Urušavanje slobode kao osnovnog čovje-kovog prava, ovim programom tj. njegovom globalizacijom otvara i druga socijalna pitanja čovjekove mjere slobode u globalnom poretku nametnutih vrijednosti.

Dalekosežne posledice na nivou sadašnjosti ukazuju šta znači sveupitanost tj. odsustvo kritičke percepcije na razne modele nametnute ili dobrovoljne izolacije. Ve-lika gledanost ovog šoua govori da se ovaj svojevrsni psihološki eksperiment upotreb-ljava i u širem kontekstu manipulacije masa putem medija. Gubljenje privatnosti, os-jećaj nesigurnosti i ugroženosti od grupe ili skrivenih centara moći samo su opšta mje-ta pozicione uloge profita u medijalizovanom poretku stvarnosti. Globalno nametnuti obrasci kontrole grupe razvijaju se preko prilagođavanja na nemoguće sve do reakcije snishodljivosti koja govori da model preživjeti – „pobijediti“ u globalnom svijetu ne znači istovremeno i misiju načela biti slobodan. Ovaj TV format nas upućuje na javni diskurs po kojem savremeno medijsko „postmoderno pismo“ relativno uspješno tran-sformiše poznati obrazac nadređenosti i potčinjenosti u kompleksno oblikovanu priču o globalnoj podjeli na razvijene i nerazvijene, na socijalni in i aut, na elite moći i so-cijalne margine društva. Zato i jeste realna opasnost da se usled nekritičke uloge me-dija koji napadno forsiraju pseudovrijednost i socijalnu patologiju sve više inauguriše (i prihvata!) sveopšti poredak dominacije i supermat elita što tradicionalno renesansni doživljaj i smisao slobode dovodi u potčinjen položaj u odnosu na kulturu konzume-rističkog poretka.

U kontekstu značaja upravljanja medijima govori primjer nekadašnjeg Blairo-vog medijskog savjetnika A. Kembela, koji, zalažući se za „internacionalizaciju komunikacije“ a kroz primjer u periodu kosovske krize kaže u „Fajnenšel Tajmsu“: „Dogovorili smo se da ni jedna značajna novinska priča neće biti lansirana bez saglasnosti malog medijskog tima koji se o svemu dogovarao dva puta dnevno. Vojni lideri su kasnije pričali da su mogli potpuno da se usresrede na vojnu misiju tek kada je aktiviran taj međunarodni sistem upravljanja medijima“ („NIN“, 4.02.2010, 61-62).


271

3.3 Izazovi medijske regulacije

ehnološke inovacije i brzi napredak radio-difuzne industrije, prirodnim će nametnuti i potrebu novih kompetencija, funkcija i nadležnosti regu-latornih organa, te pratećeg okvira i ukupnog instrumentarija kao svo-

jevrsnog odgovora na razvoj digitalnih tehnologija. Imajući pluralizam medija, s jedne strane u vidu, a s druge ekonomski značaj radio-difuznog sistema koji se potpuno in-tegriše sa telekomunikacijama i informatikom, očekivana je i potrebna kontinuirana stručna, civilna i javna aktivnost koje će na ukupan način promovisati visoke stan-darde prijeko potrebnog pluralizma medija. Kad je riječ o futurologiji slobode izra-žavanja, odnosno medijskog pluralizma, većina argumenata o mobilnim komunika-cijama u ovom trenutku ima veze s tehnologijom ili (samo)regulacijom – frekvencija, spektra, standarda i etičkih normi.

Šira tehnološka budućnost je prilično jasna: postojaće brže mobilne mreže i mnogo bežičnih platformi za prenos slike i zvuka. U svakom slučaju bežična tehnolo-gija svakako nije samo telefon kojim je lakše rukovati. Mobilna TV povezanost i pro-dukcione mogućnosti otvaraju nužno pitanja karaktera informacije i njenog stvarnog izvora kao generatora moći. Medijska regulacija objektivno je pred izazovima novih tehnologija, te otuda je nužnost uspostavljanja balansa obima regulacije i zaštite prava na informaciju, zaštita privatnosti i stimulativnog odnosa prema pluralnosti informa-cija, jer kako primjećuju R. Denton i G. Woodward (prema: Tomić 2008, s. 70) „masovni mediji svoju robu rutinski prodaju širokoj javnosti“. Na principima (samo)regulacije) afirmisaće se opšti interes javnosti i odgovor-nost prema njoj. Upravo kodifikovanje širokog spektra profesionalnih obaveza koje podrazumijeva pluralni karakter informacije afirmisaće interes građanina kako u od-nosu na medijski sistem tako isto i u sklopu političkog komuniciranja u demokrat-skom društvu. Zbog uticaja medija, posebno elektronskih, u ostvarivanju ljudskih, građanskih i političkih prava građana i potrošača medijska privredna aktivnost pred-met je specifičnog sistema regulacije. Taj sistem treba da obezbijedi ravnotežu između zahtjeva koji se tiču slobode i pluralizma medija, slobode izražavanja i čitavog niza kulturno–obrazovnih ciljeva, i zahtjeva da se obezbijedi tržišna konkurencija i ravno-pravni uslovi poslovanja. Dosledna i adekvatna regulacija jedan je od glavnih mehani-zama za obezbjeđenje pluralizma medija, kulture i jezičke raznolikosti i racionalnog korišćenja frekventnog spektra. Izazovi su veliki, digitalizacija, održivost javne radio-difuzije, posebno na lokalnom nivou, razvoj ponude audio-vizuelnih usluga, što uz sve postojeće izazove može za pluralizam medija da bude krajnje nepovoljno.

Pod uticajem procesa globalizacije je prirodno preispitivanje pojmova medij-ski pluralizam i sloboda izražavanja. Medijska globalizacija, apstrahujući njene poziti-vne efekte, (distribucija informacija, pristup mrežama i sl.) inauguriše novi (ne)skri-

T


272

veni oblik diskriminacije pluralnog karaktera informacije. Medijska manipulacija, medijska koncentracija tj. vlasništvo nad medijima od strane neke grupe, uticaj me-dijskog nasilja, i tabloidna kultura su rodno mjesto nove ideološke osnove politeko-nomskog fenomena globalizovanih medija. Multinacionalna medijska industrija, mul-tinacionalne kompanije i svjetske finansijske institucije snagom svoje moći i raspolo-živih resursa inaugurišu medijsku superiornost svoje informacije a u službi i korist svojih interesa. Takvim pristupom uspostavljanja globalnog tržišta i kontrole plas-mana programskog sadržaja informacija umjesto pluralnog karaktera dobija manipu-lativni. Ovdje treba imati na umu da gledaoci i čitaoci nijesu samo potrošači medijskih proizvoda nego istovremeno i građani tj. neposredni akteri u procesu razmjene po-litičkih ideja, stavova i vrijednosnih nivoa bitnih po održivost jednog društva. U borbi za humanizovanje medija i promociju javnog interesa u oblasti slobode izražavanja nužno je podsticati sve vidove medijskog opismenjavanja kao prirodne, obrazovne i racionalne reakcije - otpora raznim oblicima medijske manipulacije. Poznavanje eko-nomskih osnova funkcionisanja medija prioritet je medijske pismenosti postmodernog društva. To je angažman u korist humane pluralističke ideje slobodnog novinarstva. Preoblikovanje medijskog vrijednosnog pisma u korist opštedruštvenog napretka je podsticaj snaženja kvalitativnih ljudskih dostignuća, kao i snaženja civilizacijske pot-rebe za kulturom dijaloga i tolerancije.

4. MEDIJSKI PROPAGANDIZAM NOVOG SVJETSKOG PORETKA

„Tajnovitost je neophodna da bi diskusija bila stimulativnija“.

(zaključak Bilderberg grupe)

rupa 20 je 2009. promovisala Novi svjetski poredak (NSP). Vodeći me-diji širom planete su potvrdili njegovo stupanje na scenu, naglaša-vajući manju ulogu SAD i manje slobode, tj. odgovarajuću veću ulogu

„tiranske vlade“ Kine i globalnog ekonomskog upravljanja međunarodnih institucija. Prema „Radio Free Europe“, „novi svjetski poredak je izbio u prvi plan na Samitu G-20. u Pitcburgu

odlukom grupe da postane najvažnije koordinirajuće tijelo za ekonomska pitanja“. „Telegraph“ je izvijestio da će G-20. upravljati NSP. „Komunističke“ nacije i druge zemlje u razvoju dobiće veću glasačku moć u MMF-u, tipu planetarne centralne banke koja je imala značajnu ulogu u uvođenju NSP. Grupa 20, prema izvještajima „Bloomberg news“ i „Re-

tuers“, stvara NSP s manjom ulogom tržišta SAD, odnosno većom ulogom međuna-rodnih institucija i zemalja u razvoju. „Fox News“ i „NBC“ prenose stav B. Obame o ši-

G


273

roj ulozi Grupe u NSP. Promijenjena struktura moći oblikuje NSP („Toronto Star“), uz novi odbor direktora globalne ekonomije („Associated Press“).

Indikativan je govor premijera G. Brauna („CBI“, 15.05.2007) o NSP kao najve-ćem (ikad viđenom) restrukturiranju u svijetu. Po njegovom mišljenju, nije u pitanju samo restrukturiranje globalne ekonomije. Globalizacija donosi novi politički poredak. „Demokratska“ svjetska vlada je neophodna za „globalnu pravdu“. Podrška medijima u stvaranju „Velike ideje“ je stigla od H. Klinton: „U svijetu NSP izvještači su lideri, s obzirom

da oni ne izvještavaju već oblikuju i kreiraju javno mišljenje“. Prema magazinu Time (1993) NSP bi predstavljao rođenje globalne nacije: „Nacionalnost kakvom je znamo biće prevaziđena: sve države će priznati jedinstvenu, globalnu vlast“. U medijima „CNN“, TG1, „TechTV“, „CBS“, „SKY News“, „ABC“, „C-SPAN2“, vodeće ličnosti političkog establišmenta bogatih zemalja upoznali su javnost sa idejama NSP, ključnog za nove generacije, koji predstavlja „značajan i radi-

kalan novi izazov“ („Nova Amerika“, „CNN“): G. Bush stariji i mlađi, J. Hauard, B. Klinton, N. Sarkozi, Đ. Napolitano i dr.

Opisujući fenomen „globalnog političkog osvješćenja (buđenja)“, M. Gorbačov (1990, jun) je sugerisao da svako mora da se promijeni, kako bi novi tip progresa širom svi-jeta postao realnost. Tolerancija je, po njegovom mišljenju, alfa i omega novog svjet-skog poretka, dok je ideja demokratizacije cjelokupnog NSP postala moćna društveno-politička snaga. Naučna i tehnološka revolucija je preusmjerila mnoge nacionalne i regionalne probleme (ekonomske, informacione, energetske, probleme okruženja, ish-rane, populacije) u globalne probleme. „Zahvaljujući prednostima masovnih medija i sredstava

transporta, izgleda da je svijet postao održiviji i očevidniji“. Široko zasnovane i učestalo turbu-lentne popularne promjene pružile su na multidimenzionalan i kontradiktoran način izražaj žudnje za nezavisnošću, demokratijom i društvenom pravdom. Glavna poruka koja proističe iz Gorbačovljevog govora je da se NSP zasniva na pluralizmu, toleranciji i saradnji. Nobelova nagrada je ekvivalent za njegovo zdušno zalaganje za NSP.

J. Kennedy (1961, april) je govorom o tajnim društvima upozorio na opasnost „monolitske i nemilosrdne zavjere ... usmjerene na zastrašivanje umjesto na slobodu govora ... subverziju umjesto izbora“. Tražio je pomoć za informisanje (uzbunjivanje) građanstva SAD zbog prijetnji koje predstavlja „umreženi, visoko djelotvorni stroj“. „Vječni plamen“ je kao eli-tistički simbol zapaljen na grobu Kennedy-ja, i gori i danas na Arlingtonu. P. Gudmen je primijetio: „U Americi možete reći što god želite, sve dok to ne stvori neki efekat“. Zaista, kad se stvori neki efekat, ne možete više ništa reći.


274

4.1 Arhitektura zavjereničkog globalizacionog poretka – pozicioniranje medija

„Strategija sila Novog svjetskog poretka: ako hoćeš nešto da sakriješ, stavi to ljudima ispred nosa“.

(D. Starbuck)

rganizaciju („tajni satanski red“) Iluminati3 osnovao je A. Vajshaupt 1776. u Ingolštatu u Bavarskoj. Djelatnost organizacije je bila tijesno povezana sa moćnom francuskom masonskom ložom Grand Orient.

Službeni simbol iluminata – piramida moći – je preuzeta od masona. Njihovi globalni ciljevi su svjetska dominacija, transcedentalna iluminacija, besmrtnost, apsolutno zna-nje i moć. „Prosvijetljeni“ su uveli termin novi svjetski poredak nagovještavajući svjet-sku vladu. U ostvarenju tog cilja, red je djelovao podsticanjem Francuske revolucije i osnivanjem Lige naroda. Cilj iluminata je bio da „izvršavaju planove visoke masonerije u uspostavljanju novog svjetskog poretka“. Prema J. Robinsonu, Vajshaupt je 1798. sublimi-rao iluminatske ideje: „Moramo dati sve od sebe, govorio je on, da omogućimo postavljanje iluminata

na sve važne državne položaje4. Pomoću tog plana, mi ćemo upravljati cijelim čovječanstvom“. Uočavajući negativan uticaj iluminističke masonerije, jedan od osnivača masonskog pokreta u SAD – J. Vashington je upozorio američki narod na opasnost od uticaja „subverzivnih sila i stranih uticaja“. Američka novčanica od jednog dolara obiluje ma-sonskim5 simbolima: piramida sa okom („treće oko“ i oko koje sve vidi), orao raši-renih krila (najznačajnija svjetska loža Scottish Rite of Freemasoney) kao simbol Nimroda, dominirajući mistični - Judin i farisejski broj 13 (npr. E Pluribus Unum, Annuit Coeptis) s posebnim značenjem za elite, lik Dž. Vašingtona („oca nacije“). Dolazak novog seku-larnog reda najavljen je riječima ispod piramide: Novus Ordo Seclorum. Izgleda da su bila proročka i grafička rješenja na dolarskim novčanicama izdatim 1996.

Vodeće elitne organizacije u svom sastavu imaju i Vitezove Malte, organiza-ciju sa hiljadugodišnjim vojnim i političkim uticajem u svijetu, pored humanitarnih aktivnosti. Eksponirani Vitezovi Malte su bili J. Kennedy, njemački kancelar A. Kejsi (CIA),

3 Iluminatus – prosvijetljeni, koji vlada pomoću razuma. 4 Članovi Iluminata su J. Astor, A. Carnegie, A. Harriman, W. Freeman, T. Kennedy, J. Rockefeller Sr, D. Rockfeller, N. Rockfeller, L. Rockfeller, J. D. III Rockfeller, W. Rockfeller, L. Teng-Hui, Baron G. de Rot-hscield, H. Clinton, A. Pike (osnovač Kju Kluks Klana), Lord J. Rothschield, B. Russell, Otto of Habsburg, G. W. Bush Jr, I. du Pont, J. Broz. 5 Kao „slobodni zidari“, uglavnom 33. stepena, pominju se: S. Hussein, Kralj Husein, T. Blair, G. Schroeder, B. Netanyahu, Y. Arafat, R. Reagan, M. Gorbačov, S. Peres, F. Mitterand, Y. Rabin, G. Ford, F. D. Roosevelt, Sir W. Churchill, H. J. Truman, H. Kissinger, J. E. Hoover, C. Rhodes, W. Disney, A. Gore, R. McNamara, R. Holbrooke, Princ Phillip, Princ Bertil i dr.

O


275

A. Moro, Blair, V. Hejg, P. Ešdaun. Majstorstvo Velikog majstora prepoznatljivo je i iz njegovog imena (ili titule): Dei Gratia Sacrae Domus Hospitalis Saneti Johhanis Hierosolumitani et Militaris Ordinis Saneti Sepulchre Dominici Magister hummilis pauperumljue Jesu Christi Gusos.

Sastanak koji je, po svemu sudeći, bio od izuzetnog značaja za događaje u XX

vijeku održao se 1891. u Londonu. Prisustvovali su C. Rhodes, najbogatiji čovjek tog vremena, W. Stead, vodeći svjetski novinar i R. Brett (Lord Esher), savjetnik kraljevske fa-milije. Plan organizacije za tajno društvo („Društvo odabranih“) bio je ujedinjenje svijeta pod kontrolom Britanije. Iz društva je proizašao „Okrugli sto“ sa članovima iz sedam država engleskog govornog područja. Formirani su Kraljevski i Kanadski instituti za spoljne poslove, odnosno Savjet u SAD (CFR). Rhodes je tvrdio: „Englezi su superiorna rasa na svijetu i što više Planete naseljavamo, tim bolje po ljudsku rasu. Zašto mi ne bismo osnovali tajnu organizaciju, kojoj bi bio za cilj dovođenje cijelog necivilizovanog svijeta pod vladavinu Britanije i Sje-dinjenih država i time stvaranja jedne Anglo-Saksonske imperije“ (C. Rhodes, „Confession of Faith“, 1877). Rhodes je bio na čelu kompanija koje su bezobzirno pljačkale jug Afrike. Svjet-ska vlada s centrom u Britaniji nametala se kao logičan cilj. Današnjim svijetom domi-niraju totalitarističke ideje i prakticizam iz tog perioda.

„Postoje snage koje djeluju u ovoj zemlji o kojima mi nemamo spoznaja“ (Kraljica Elizabeta II, Daily Mirror). Ipak, vrh piramide planetarne vlasti („Rojal tribunal“) okuplja britansku krunu (trenutno Kraljicu Elizabetu), familije Rotšild (Jakob) i Rokfeler (Dejvid). D. Rokfeler je na zasjedanju Trilateralne komisije jasno prenio poruku: „Savremeni svijet će biti savršeniji i uravnoteženiji ako uspostavimo svjetsku vladu. Nadnacionalna vlast svjetskih bankara i intelektualnih elita ima prvenstvo nad pravom naroda na samoopredjeljenje, a to je načelo koje smo i slijedili tokom vje-kova“. Suština šeme Bilderberg–Rokfeler je u predstavljanju njihovih pogleda toliko „pri-mamljivim“ (kamufliranjem), čime oni postaju javna politika kojom se može izvršiti pritisak na svjetske lidere da se pokore „potrebama Gospodara Univerzuma“. Instrument za širenje „utanačene propagande“ je „slobodna svjetska štampa“. Rokfeleri, prema Salantu, vrše veliki uticaj na medije, čime vladaju javnim mišljenjem. Uz impuls javnog miš-ljenja, ostvaruju značajan uticaj na politiku. Uz istančanu korupciju u politici slijedi i kontrola nad nacijom i svjetska dominacija kao krajnji cilj.


276

Slika br. 34 : Piramida moći na zemlji

„Lista želja“ Bilderberg grupe obuhvata: jedan međunarodni identitet jednog

skupa univerzalnih vrijednosti; centralizovana kontrola svjetske populacije „pamet-nom kontrolom“, tj. kontrolisanje svjetskog javnog mišljenja; NSP bez srednje klase („gospodari i sluge“) i, svakako, demokratije; nametanje univerzalnog pravnog siste-ma; korišćenje UN kao de fakto svjetske vlade koja nameće UN porez „svjetskim gra-đanima“; apsolutna kontrola edukacije da bi se programiralo javno mišljenje i obučili izabrani za različite uloge. Pored toga, ciljevi Bilderberga su: globalna ekspanzija NAFTA i WTO; proizvođenje kriza i stalnih ratova; ustrojstvo NATO-a kao svjetske vojske; „društvo nultog rasta“ bez prosperiteta i progresa, uz veće bogatstvo i moć gospodarima; globalna „država blagostanja“, u kojoj će pokorni robovi biti nagrađeni, a nekonformisti određeni za eksterminaciju. „CBS“, „CNN“, „NBC“, „BBC“ i drugi medij-ski divovi kontrolišu sve što se vidi, čuje i pročita – preko televizije, radija, novina, maga-zina, knjiga, filmova i značajnog dijela Interneta (R. Salant, raniji predsjednik „CBS News“).

Visok položaj u SAD podrazumijeva članstvo u američkom Savjetu za spoljne poslove, privatne nevladine organizacije, koju su 1919. osnovali Rokfeler, Morgan i pu-kovnik Hans. Državni sekretari svoje programe prvo predstavljaju Savjetu. „Savjet je do-


277

nosio odluke o ulasku SAD u II svjetski rat, bacanju atomske bombe na Hirošimu, svrgavanju (npr. Alje-nde, 1973) i ubistvima predsjednika (npr. Lumumba, 1960)“. Cilj grupe je svemoćna svjetska vlada, spajanje valuta u jednu, odnosno funkcionisanje sistema bankarstva i proiz-vodnje i upravljanja prirodnim resursima kao cjeline.

Osim regularnih tajnih sastanaka, uz strogo izabrane goste, CFR održava javne sastanke. Cilj je stvoriti bizaran utisak da organizacija, kao grupa privatnih gra-đana, razmjenjujući ideje organizuje socijalne aktivnosti. Ideje i ciljeve Savjeta je teško sprovoditi bez „aktivnosti“ masovnih medija. Članovima je striktno zabranjena komu-nikacija sa medijima, osim uz dozvolu, mada nije ni primijećena zainteresovanost me-dija za operacionisanje Savjeta. Prećutkivanje medija, skrupuloznim stavom prema or-ganizaciji, predstavlja svojevrstan vid propagande. Savjet je zatvorena grupa za bilo kakvu diskusiju i praktično vladar SAD6. Vjeruje se da je Savjet ogranak Okruglog sto-la (sinonim za Iluminate), čiji je cilj kontrola javnog mnjenja raznim psihološkim ope-racijama. „Non-atribution“ predstavlja uobičajen termin u Statutu CFR-a, što bi se moglo prokomentarisati: „Ne pričaj drugima što mi radimo i govorimo“. „Kada vodeći članovi CFR od-luče da bi američka Vlada trebala usvojiti određenu politiku, pokreće se ogromna energija njihove infra-strukture, kako bi razvila argumente za podršku njihovoj politici“ (admiral C. Ward).

Savjet za spoljne poslove i Bilderberg grupa su prethodnice Trilateralne komi-sije, osnovane 1972. Cilj TK je okupljanje elitističkih krugova iz Sjeverne Amerike, Ev-rope i Japana radi zaštite krupnog kapitala. Ideja je globalizacija proizvodnje i finan-sija i izgradnja planetarnog modela jedinstvenog ekonomskog i društvenog sistema. „Akcije“ se osmišljavaju u sferi ekonomije, politike i bezbijednosti. Organizacija kont-roliše oko 50 banaka i 100 najvećih TNK, vrši veliki uticaj na poznate univerzitete u SAD i pisane i elektronske medije. Organizacija utiče na: izbor predsjednika (npr. Kar-tera, kao njenog člana) i administracije (takođe članovi), održavanje konferencija še-fova država ili vlada članova (proistekla je G7), međunarodne organizacije (UN, MMF, Svjetska banka) i njene čelne ljude koji su članovi TK7 (J. Akaši, S. Ogata). Kao dostignuća TK pominju se raspad Istočnog bloka i Jugoslavije, a postoje posebni naumi prema Rusiji i Kini. „Mi nijesmo nezavisna nacija niti ćemo biti dok našom zemljom upravlja Trilateralna ko-

misija“. Ovo je izjavio nekadašnji prominentni obavještajac J. Coleman. Prilikom osnivanja masonske Trilaterale, u komisiju su primljeni: glavni ured-

nik lista „Chicago Sun Times“, glavni izdavač lista „Times“, direktori agencija „Los Angeles

6 Članovi ove tajne organizacije su bili: predsjednici SAD, ambasadori, svi ministri spoljnih poslova, in-vestitori sa Wall Street-a, vojni lideri Pentagona i NATO-a, bogati industrijalci i korporacijski lideri, vlasnici medija i glavni urednici, bankari, predsjednici univerziteta i vodeći profesori, izabrani senatori i kongres-meni, sudije Vrhovnog i Ustavnog suda. 7 Na Internetu se mogu naći spiskovi njenih članova i materijali sa godišnjih skupova. Cilj je da se prikaže kao „dobrotvorna“, a ne i „konspiracijska organizacija“. Raniji i sadašnji članovi reflektuju njenu moć: skoro svi predsjednički kandidati obje partije; vodeći senatori i kongresmeni; vodeći službenici FBI, CIA, NSA, odbrane, državnih agencija i tako dalje.


278

Times“, „New York Times“ i „Wall Street Journal“. Logika nalaže da onaj ko vlada medijima, vlada i javnim mnjenjem. Stoga, samo nekoliko elitnih pojedinaca pod svojim okriljem direktno ili inirektno protežira medijsku industriju. Istraživačko i nezavisno novinar-stvo ne predstavljaju realnu opciju, a udarne vijesti su u funkciji manipulacije. Aktuel-nošću udarnih vijesti i saopštenja za javnost, istina mora biti suptilno prikrivena.

Unosne poslove sa naftom, osiguranjem kompanija, proizvodnjom i prodajom oružja i drugo, kontrolišu najuticajniji ljudi na Planeti, okupljeni u nekoj vrsti Parla-menta za Evropu i Ameriku – Komitetu 300. U pitanju su navodno potomci britanskih i holandskih plemića, koji su se obogatili trgovinom opijumom sa Kinom i prodajom robova iz Afrike. Uz potporu sopstvene masonske lože (Xaspers), nastoji se obezbi-jediti dominacija skrivenih upravljača s vrha piramide. Neposlušnost se plaća ratovi-ma, terorizmom, zemljotresima, bolestima.

U uvodu filma „The Skulls“ (Lobanja, 2000), koji je asocijacija na društvo Kosti i lobanja s univerziteta Yale, ukazuje se da su tajna društva tradicija na elitnim američ-kim univerzitetima. Scenarista filma J. Pogue je bio student Yale University. „Ova udru-ženja postoje već skoro 200 godina i predstavljaju izvor za sve buduće predsjednike, senatore i vlasnike korporacija. Svake godine, manje od 1% najbogatijih i najuspješnijih studenata postaju članovi ovih eks-kluzivnih društava, čime im se garantuje uspjeh u budućnosti i pomoć ostalih članova. Jednom član, zau-vijek član“. Vodeći kritičari medijskog establišmenta SAD dijele mišljenje da je u pitanju „kontradiktoran, apsurdan, nepreporučljiv, loš triler s temama o moći, spletkama, ubistvima, ljubavima“ itd. Očito da američkim medijima nije prijemčiva priča o društvu „The Skull and Bones

Society“, koje se okuplja i na drugim univerzitetima: Princeton, Harvard, Cornell, Brown, Penn. Iz društva se regrutuju kadrovi za grupu Bilderberg, Trilateralnu komisiju i Sa-vjet za spoljne odnose. Kadrovi s Jela su bili Davenport („The Fortune“), Luce („Time“), uz Buša, Rokfelera, Gejtsa, Stenlija ili Dejvisona.

Svjetski ekonomski forum u Davosu i sastanci G8 brižljivo su praćeni u svim medijima zauzimanjem naslovnih strana, uz prisustvo nekoliko hiljada novinara. Sas-tanci Bilderberg grupe, kojima prisustvuju predsjednici MMF, Svjetske banke, Fede-ralnih rezervi, predsjedavajući 100 najmoćnijih korporacija na svijetu, direktori CIA i FBI, generalni sekretari NATO, američki senatori i kongresmeni, evropski premijeri i lideri opozicionih partija, vodeći izdavači i direktori vodećih pisanih medija u svijetu, izgleda da ne produkuju zaključke koje bi javnosti trebalo staviti na uvid. Prema raz-nim relevantnim tumačenjima, konspirativno odlučivanje o upravljanju svijetom ideo-loški je fundirano premisama Talmuda. Tora prenosi vjerske stavove i propagira „mir i toleranciju”. Smatra se da je Talmud - fundament „Protokola” - radikalan i vjerova-tno najfundamentalniji oblik učenja. Najumniji učitelji tvrde da svako ko nije Jevrej je-ste Goja (stoka), a načini ophođenja prema stoki su šablonizovani. Prisutna konstantna opasnost od zoofobije prouzrokuje zakulisan manir, a prominencija i proskripcija se doživljavaju kao elitistički principi u komunikaciji.


279

4.2 Teorijski senzacionalizam i preventivni pragmatizam NSP

„Pojedinac je hendikepiran kada se susrijeće s teorijom zavjere jer je ona toliko monstruozna da ne može da povjeruje da je istina“.

(J. E. Hoover)

eorija zavjere, u kontekstu globalne medijske provokacije, predstavlja vješto podmetanje manijakalnog vizionarstva konspiratora. Cilj je javno minorizovanje ključnih latentnih „teoretskih postavki“ prosvijetljenih:

teorije sile, teorije zlatne milijarde, eugenike, teorije efikasnih tržišta itd. Svakako, ne može biti govora o ozbiljnim naučno zasnovanim teoretskim postavkama već kontro-verznim koncepcijama „supersenzibilne“ bjelosvjetske političke i poslovne kamarile. Ukoliko prakticizam konspiracije posjeduje teoretski fundament, legitimnost teorije je faktičnost. Stvarne zavjere, kakvih nije bilo malo u istoriji čovječanstva, ne mogu se posmatrati u teoretskom kontekstu. Teorija zavjere ima sistemski karakter sa precizno utvrđenim zadacima političkog establišmenta, policije, tajnih službi, mafije, korpora-cijskih, medijskih i bankarskih magnata. Cilj je obmanuti javnost izvještajima koji su daleko od istine, filmovima koji obiluju kontroverzom, uz nestanak svjedoka. Metod konspirativnog djelovanja zasniva se na obznanijvanju teorije zavjere, izlaganju nega-tivnoj medijskoj kampanji i sprečavanju otkrivanja istine raspoloživim sredstvima.

Godine operacionisanja izgradile su savršen mehanizam koji počiva na strik-tno utvrđenim pravilima djelovanja, pobuni većine protiv onog koji se pokaže nedisci-plinovanim, izolaciji i eliminisanju. Ekskluzivna žurnalistička priča o konspiraciji obi-čno ne djeluje uvjerljivo, izvrgava se podruzi okruženja, bez podrške savjesnog ured-ništva, uz mogućnost gubitka pozicije istraživača. Puk na bilo kom nivou društva „demokratski“ profilisanog, sklon posmatranju i prihvatanju senzacionalnosti iz ugla medijskog establišmenta, nezaobilazan je objekt za proglašenje zavjere teorijom.

U masovnim medijima dominira, kao najrelevantnija, teorija zavjere. Izgleda da publika lakše prihvata i vjeruje u bilo što što je praktično nevjerovatno. Ono što je vje-rovatnije je, po svemu sudeći, van logičkog i intelektualnog promišljanja i rasuđivanja prosječnog posmatrača. Rat na medijskom – psihološkom planu (rat za „duše ljudi“) usmjeren je na kreiranje ambijenta konfuzije i apatije, obesmišljavanja uloge pojedinca, obezvređivanja individue i porodice. Jednostavno rečeno – socijalni i duhovni inžinje-ring kao uslov ideološke hegemonije. Ukidanje svih ograničenja za slobodno kretanje ljudi i kapitala, slobodu tržišta, razmjenu ideja, informacija, stvaralaštva, tehnologije i naučnih i kulturnih dostignuća, trebalo bi posmatrati u kontekstu teorije (koncepcije) savremenog svijeta kao globalnog sela – svijet je postao veliko selo (globalizacija). G. Rosi („La Republica“, 18/3/2000) konstatuje: „Globalizacija je zadala prvi ozbiljan udarac pravu kao pro-

T


280

izvodu države, odnosno kao instrumentu vladavine. Trgovina globalnog sela više se ne može kontrolisati jedinstvenim državnim propisima i nacionalne države postaju nemoćne“.

Teorija glokalizacije se zasniva na procesu integrisanja „lokalnog“ u „globalno“, što navodno rezultira heterogenizacijom kultura. Ipak, lokalna kultura u svjetskom poretku koristi se prije kao pretpostavka homogenizacije, a ne heterogenizacije. Kul-turni koncepti, ideologije, prakse na globalnom nivou ne predstavljaju ozbiljnu pot-vrdu glokalizacionih teoretskih postavki. Plutokratski kulturni klišei u uslovima opšte dekadencije i hipokrizije konstituisali su globalističku svijest, kao odraz opšte predo-minacije globalnog nad lokalnim. Suprotno teoriji glokalizacije, G. Ritzer je izradio teoriju grobalizacije kako bi identifikovao globalizaciju s kulturnom homogenizacijom8. Proizvodnja kulturnih umotvorina je izvršena da bi se obuhvatila homogenizacija tak-vih umotvorina, tako da bi bila prikladna za upotrebu mnogim konzumentima širom svijeta. U postojećem poretku postoji globalna dominacija kulturnih vrijednosti uz prepoznatu homogenizaciju. Appaduari je proponent teorije hibridizacije – ukupna he-terogenizacija kultura i stvaranje novih kultura koje navodno nastaju sudaranjem raz-ličitih pogleda. Suverenitet naroda i država je u skladu sa mondijalističkim idejama prevaziđen, suvišan, što znači da predstavlja prepreku ostvarivanju svjetskih ciljeva. Neravnopravnost i različiti životni uslovi potvrđuju relevantnost praktične implemen-tacije teorije o vladanju jakih i moćnih9. Tragovi bogatih i moćnih (Iluminata) prepoznaju se iza glavnih procesa na Planeti bez obzira da li su u pitanju Federalne rezerve, akcije konspirativnih privatnih grupa ili atentati. S druge strane, „vlada svijeta ne smije biti u rukama gladne nacije jer bi tada uvijek postojala opasnost“ (W. Churchill).

Nasuprot proklamovanoj ideji manje razvijenih zemalja o novom svjetskom informativnom poretku s ciljem uspostavljanja ravnopravnosti u komunikacionim to-kovima, kreiran je predlog – teorija10 o „slobodnom protoku“ informacija i kulturnih doba-ra“. Zapažena „opasnost“ od ograničavanja slobode informacija i kulturne komunika-cije ima osnovu u sveopštim interesima bogatih zemalja. Uprkos nemogućnosti ospo-ravanja deklarativnih postavki pomenute teorije, „slobodni protok informacija je, u stvari, jed-

nosmjerni protok, prije nego istinska razmjena informacija“. Teorija pravednog rata kamuflira prirodu spoljne politike SAD obezbjeđujući

human spoljni izgled zavojevaču (Chossudovsky). Po ovoj teoriji, rat je „humanitarna ope-

racija“ koja poziva na vojnu intervenciju na etičkoj i moralnoj osnovi protiv „pobunje-nika“, „terorista“, „prevaranata“ i „banditskih država“. Savremena verzija ove teorije ugrađena je u vojnu doktrinu SAD – „rat protiv terorizma“, odnosno pravo na „samo-odbranu“. Teorija da „rat postaje mir“ sastavni je dio ratne propagande i medijskih

8 Globalno znači „dobro“ (npr. širenje medicinske tehnologije). 9 Izjava M. Olbrajt - državnog sekretara SAD, povodom slučaja Kosovo, potvrda je praktičnog sprovođenja pomenutih „teoretskih” postavki: „SAD više ne priznaju poglavlje Povelje Ujedinjenih nacija o poštovanju suvere-niteta država”. 10 Vidjeti detaljnije: Mićović, 2001; str. 82-83.


281

dezinformacija, namijenjenih dobijanju javne podrške za ratno djelovanje. Konačan cilj je, prema Chossudovskom, „potpuna depolitizacija društvenog života u Americi, sprečavanje ljudi da razmišljaju i konceptualizuju, analiziraju činjenice i prkose legitimnosti rata koji u ime SAD vodi NATO“. Prema B. Obami, laureatu Nobelove nagrade za mir, pravedan rat postaje uni-verzalno prihvaćen, koji je tzv. međunarodna zajednica podržala. Osmog oktobra, dan prije odluke Nobelovog komiteta, Kongres SAD je odobrio B. Obami iznos od 680 mi-lijardi USA$ „za odbranu“, što je pokriće za finansiranje procesa vojne eskalacije.

Da li je moguće smanjenje cjelokupne svjetske populacije na milijardu? U skla-du sa teorijom zlatne milijarde nije u pitanju opcija, već potreba drastičnog redukovanja svjetskog stanovništva. Očigledno je da su identifikovani prekobrojni – neproduktivni („nesofisticirani“) slojevi, što ukazuje na rasističku zasnovanost „analize“. Tobožnja opasnost proističe iz oskudnosti resursa, a navodna očigledna prenaseljenost predsta-vlja najveću ekološku, socijalnu i industrijsku prijetnju. Razmatraju se moguća rješenja nezavisno od vlada „koje nisu u stanju da spriječe katastrofu“!? Jedno od rješenja nudi euge-nika (eu i genos, dobri geni) – sprečavanje razmnožavanja pogrešnih ljudi i stvaranje „galaksije genija“, odnosno rase super intelektualaca. U tom naumu („višem cilju“) se kreiraju banke genetičkog materijala za stvaranje super rase. Teorija je, prije svega, na-šla praktičnu primjenu u nacističkim eutanazijama manje vrijednih: sterilizacija i gas-ne komore. Jasno je da se radi o rasističkoj nauci o prirodnom odabiru elite Iluminata – aristrokate vode svijet. Rasistički karakter olimpizma djelo je pristalica rasne čistote (Iluminata). Moćni Rimski klub, kao skup ljudi mondijalističke orijentacije: naučnika, ekonomista, članova vlada i međunarodnih organizacija, industrijalaca, izgleda da ima specifično rješenje za svjetski mir. Model podrazumijeva unapređenje svjetske vlade. Klub raspravlja o „ekonomskoj kontroli, nestašici hrane i životnoj sredini i o načinu njegovog

rješavanja“. Jedan od bitnih ciljeva (teorija) Rimskog kluba - postindustrijski nulti stepen rasta ima osnovu u Maltusovoj teoriji nultog rasta. Implementacija teorije podrazu-mijeva izazivanje globalne ekonomske krize.

Ekonomska i politička teorija nobelovca M. Friedmana promovisala je gledi-šte: „Bitnija uloga jeste postojanje slobodnog izbora sve dok okolnosti ne učine promjenu neophodnom. Ogromna je inercija – tiranija statusa quo – u ličnim, a naročito državnim stvarima. Jedino kriza – stva-rna ili opažena – donosi istinsku promjenu. Kad se ta kriza pojavi, preduzete akcije zavise od postojećih ideja. To je, po mome shvatanju, naša osnovna funkcija: stvoriti alternative postojećoj politici, čuvati ih u životu i dostupnim dok ono što je politički nemoguće postane politički neizbježno“11 (1962, p. 82). Uprkos (ili ne) teoretskim naglabanjima M. Fridmana i drugih nobelovaca Čikaške škole o kapitalizmu, slobodi, demokratiji ili diktaturi, kritička svijest, individualna i totalitarna snaga, osjećaj potrebe ka eventualnom društvenom otporu totalitarizmu,

11 U pogovoru knjige M. Friedmana, M. Prokopijević podvlači da „ako se Bogatstvo naroda A. Smitha može smatrati Starim zavetom u ekonomiji, onda se Sloboda izbora može smatrati delom Novog zaveta. Sa kapitalizmom i slobodom dobijamo još jedan deo Novog zaveta... Najveća opasnost ličnoj slobodi danas preti – i to ne samo u diktaturi nego i u demokratiji – od široko rasprostranjene težnje pojedinaca da steknu ekonomsku i društvenu sigurnost“.


282

kao produkt amorfnosti masa, ne predstavljaju realnu opciju. Političko – ekonomska elita izgradila je svoju praktičnu paradoksiju i paradigmu: „Daj mi kontrolu nad novcem na-

cije i neće me biti briga ko donosi njene zakone“ (A. Rothschild). Konfučije nije bio u pravu tvr-deći: „Ako ti sam ne voliš novac, daj ga lopovima i oni ti ga neće uzeti“.

4.3 Finansijski magazini kao protektori nove finansijske arhitekture

„Ljudi, vlade i ekonomije svih nacija moraju služiti potrebama međunarodnih banaka i korporacija“.

(Z. Brzezinski)

ova finansijska arhitektura je preventivna finansijska paradigma NSP. Krhkost finansijalizirajuće arhitekture uz neodrživost teorije efikas-nih tržišta kapitala korespondira efektima tekuće finansijske krize i

uopšte ekonomske recesije. Ekonomski uslovi su bili uglavnom determinisani agresiv-nim globalizacionim strategijama. Globalna tržišta kapitala i svjetska ekonomija pos-tali su čvrsto povezan sistem. Sprovodilo se aktivno finansijsko preusmjeravanje od hedžing finansija ka neodrživim (manipulativnim) ponzi finansijama. Vodeći svjetski ekonomski mediji „Economist“, „Banker“, „Financial Times“, „Institutional Investor“, „Euromo-

ney“ – nijesu razobličavali postulate (stubove) ovakvog „kapitalističkog“ načina promi-šljanja i operacionisanja. Medijski je glorifikovan globalno integrisani sistem ogromnih bankarskih konglomerata i tzv. bankarskog sistema u sjenci: investicionih banaka, hedž fondova i specijalnih investicionih institucija. „Iza scene“ su donošene mnoge privatne odluke kreirajući sistem koji je institucionalno i produktno bio osjetljiv na bankarsku paniku (kreditnu krizu), kao sistemski događaj.

Detaljne svakodnevne medijske analize i prognoze bile su kamuflaža za pro-ces konstruisanja velikog, novog bankarskog sistema „u sjenci“ u Londonu, koji je po-stao realno bankarstvo. Novim sistemom Wall Street-a je dominiralo nekoliko banaka s aktivama u trilionima dolara, pod familijarnom kontrolom12. Fiksirana kontrola medi-ja od strane „sofisticiranih“ pojedinaca doprinijela je procesu „finansijalizacije“. Krah bankarskog sistema značio je prebacivanje odgovornosti na građane - poreske obvez-nike. Vodeće banke i, svakako, vodeći mediji idu suštinski i dalje ruku pod ruku bes-krupuloznim manirom.

12 Wall Street i City vodi elitni dio finansijske formacije: porodice Rothscield, Rockfeller, Harrimann, Schiff, kraljice i kraljevi.

N


283

Posledica: Državno sponzorisane kompanije („Fannie Mae and Freddie Mac“) su bile usmjerene od strane države da gube novac. Prema „Wall Street Journal“-u: “Granice gubitka su pomjerene jer je država usmjerila obje kompanije da sprovode strategije kojima se gubi novac, modifikovanjem hipotekarnih zajmova radi sprečavanja prodaje nekretnina”. Praktično, transferiše se imovina od poreskih obveznika ka prezaduženim dužnicima i upropašćenim pre-duzećima. Građani su prisiljeni (od strane države) da investiraju u kompanije koje su usmjerene (od strane države) da gube novac.

Dominantna finansijska teoretska postavka NSP je hipoteza (teorija) o efikas-nom tržištu. U medijima, kao uostalom u literaturi, bila je zastupljena relativno jed-nostavna tvrdnja da tekuća cijena hartija u potpunosti reflektuje sve javno raspoložive informacije. Drugim riječima, ne postoji neiskorišćena javno raspoloživa informacija koja bi dovela do izuzetnog investicionog rezultata. Mediji poput „Wall Street Journal“-a, „Financial Times“-a i kompletna finansijska javnost ukazivali su eksplicitno ili implici-tno da se finansijska tržišta približavaju nivou koji se smatra efikasnim.

Vodeći mediji su bili i ostali propagatori Globalnog finansijskog sistema, koji je navodno podržan svakom od glavnih platformi. Osnovu sistema čine „zdrave“ finan-sijske institucije koje „operišu internacionalno“, što zaslužuje posebnu medijsku pažnju. Takođe, finansijska tržišta su „efikasna i stabilna“, što je jedna od ključnih postavki objektivne istine iz ugla medija. „Zakonski i sudski procesi“ i sistemi plaćanja i obračuna otporni na rizik dio su snažne finansijske infrastrukture, a finansijski mediji predstav-ljaju očigledno njen neodvojiv segment. „Neregulisanost“ tržišta kapitala, koja su „efi-kasna“, ima znak jednakosti s njihovom kontrolom od strane finansijske oligarhije. Tek sada se fantomska regulacija NFA posmatra kao neefikasna. Naučni doprinos NFA je „zaprepašćujuće slab, a njegova slavljenička narativnost potpuno uzdrmana“13. Problemi inicirani u SAD proširili su se globalno (sistemska kriza) kanalima konstruisanim procesima sekjuritizacije i finansiranja preko globalnih tržišta kapitala. Globalna medijska scena bila je nijemi posmatrač transmisije poručujući: Mi nijesmo krivi, vi ste idioti.

Sistem čvrste regulacije - ograničenja na preuzeti rizik, u smislu smanjenja bankarskih propasti i eliminisanja sistemske finansijske krize odbačen je „revolucija-ma“ M. Tacher i R. Reagana. Regulatorne agencije, čiji su sateliti vodeći masovni mediji, bile su kontrolisane od strane elitnih pojedinaca koji su prihvatili koncepciju NFA. U osnovi problema je otimanje za tržišni udio i za maksimalnu moć određivanja cijena u trgovačkim aktivnostima. „Lucidni“ finansijski magnati (korumpirane regulatorne agencije) mas mediji predstavljaju kompatibilan trijumvirat opskurnog manevrisanja. Kreiran je sistem akcionarskog kapitalizma čija je pretpostavka ekonomsko - politička moć pod kontrolom velikih korporacija, kojom se određuju cijene i (pre)raspodjela

13 U postojećem finansijskom i monetarnom sistemu imperijalnog karaktera teško je povjerovati da će teorija o efikasnim tržištima (kao podrška NFA) ustupiti mjesto realističnijim teorijama o finansijskim tržištima. Pritom, apostrofira se prije svega teoretski pristup Kejnesa i Minskog.


284

dohotka na svjetskom nivou. Uspostavljen je korporatizam, sintezom krupnog kapita-la i državne moći. Do sada, Novi finansijski poredak prožima globalno funkcionisa-nje (dominaciju) kompanija iz SAD14: „Levis“, „Coca-Cola“, „McDonalds“, „Disney“, „Gillete“, „Pepsi“, „IBM“, „Apple“, „Nike“, „Microsoft“, „Dell“, „Intel“, „UPS“, „Starbucks“, „Amazon“, „Go-ogle“, „Heinz“, „eBay“, „Harley-Davidson“, „GE“, „Budweiser“, „FedEx“, „Wal-Mart“, „The Gap“ ...

U intervjuu njemačkom nedjeljniku „Zeit“ (septembar, 2000), N. Shomsky je ista-kao: „Korporacija predstavlja tiraniju, ona je takoreći identična sa totalitarističkim modelom bilo koje

ljudske institucije“. Pravo države je prenešeno na korporacije, koje zamjenjuju suverenitet države. To iziskuje kontrolu i protekcionističke mjere u zemljama arhitektama novog poretka, odnosno deregulaciju i liberalizaciju u državama sa tektonskim poremećaji-ma. Međunarodni finansijski kapital i mreže multinacionalnih kompanija oruđe su globalne kontrole.

4.4 Bankarstvo podzemlja: „BCCI“, tajne službe i javna korupcija

„Iza svakog velikog uspjeha (bogatstva) leži veliko zlodjelo“.

(O. de Balsaque)

akistanac A. H. Abedi, predsjednik „Bank of Credit and Commerce Internatio-

nal“ (BCCI), zvanično je osnovao međunarodnu banku 1972. Navodno je zamislio banku kao mašinu sa dva vodeća mehanizma: rast aktive i

vjera („poštenje“). Ključna komponenta strategije rasta aktive bila je podmićivanje. Do 1990. BCCI je imala poslovnice u 69 zemalja, sa 15 milijardi USA$ depozita i 20 mili-jardi USA$ aktiva. Banka je bila jedan od 25 najvećih finansijskih giganata na svijetu, ali i jedno od najvećih kriminalnih preduzeća u svjetskoj istoriji. Slučaj BCCI je ilustra-tivan primjer povezanosti organizovanog kriminala (mafije), globalne korupcije, poli-tičkog establišmenta, revizorskih kuća, sudstva i obavještajnih službi. Banka je bila uk-ljučena u šeme pranja novca u svjetskim razmjerama15. U periodu od gotovo dvije de-cenije, institucija nije privukla pozornost masovnih pisanih i elektronskih medija, sve dok posledice propasti i zatvaranja banke (1991) nisu postale evidentne. Prvi „posmat-rači“ (najvjerovatnije) bili su novinari P. Truell i L. Gurwin (BCCI kao „Najkorumpiranije

14 Kompanije iz SAD nisu ostvarile konkurentsku prednost na tržištu, na koje se konstantno pozivaju, već pravilima Vašingtonskog konsenzusa i preko kontrolisanih institucija Bretnvudsa: MMF-a, Svjetske banke itd. 15 Negativna neto vrijednost je procijenjena na 7 milijardi funti sterling, a gubici na 12 milijardi. Manje šte-diše (1,25 miliona) izgubile su svoj novac. BCCI je na bila prevarantska šema, koja je propala 1991. zasno-vana na pljačkanju ušteđevine deponenata širom Trećeg svijeta.

P


285

svjetsko finansijsko carstvo“). Slučaj BCCI je početkom 90-ih je predmet izvještavanja me-dija: „Washington Monthly“, „Time“, „Wall Street Journal“, „London Evening Standard“, „Guardi-an“, „BBC“, „Washington Post“, „Los Angeles Times“, „NBC News“, „New York Times“, „Financial Times“, globalne mreže „Associated Press“. Aktiviranje slučaja 2000-ih i sudskog postupka 2004. privuklo je pažnju medija: „Detroit News“, „London Times“, „Times of India“, „Indepen-dent“, „Khaleey Times“, „ABC News“, „Los Angeles Times“, „Time“, „Washington Post“, „Guardian“, agencije „United Press International“ i kanadskog nacionalnog emitera „CBC“.

Prema časopisu „Guardian“ (26/7/1991), CIA je imala na platnom spisku oko 500 Britanaca, uključujući i priličan broj onih iz medija, koje je plaćala koristeći račune kri-minalne banke BCCI16. Potpuno čista slika oko funkcionisanja banke (1984) – poveza-nost s teroristima, trgovanje oružjem, manipulacija finansijskim tržištima – nije bila dovoljna da CIA i Savjet za nacionalnu bezbijednost (NSC), čija je specijalnost nadgledanje terorizma slijedeći finansije, preduzmu bilo kakvu akciju protiv banke. Departmani u SAD (državni, pravde, finansija) bili su nijemi posmatrači slučaja. Banka vjerovatno nikada nije bila solventna, nikada nije imala značajnu bazu kapitala. Koristila je novac od depozita za finansiranje operativnih troškova i otplatu ranijih deponenata. Banka je zbog duge istorije prevara i nezakonitog poslovanja postala poznata kao „Banka kokaina

i međunarodnog kriminala“17. Isplate Agencije Noriegi, koji je bio šef panamske vojne tajne službe, diler drogama i agent CIA (saradnik G. Busha), na račun kod BCCI, poslije iz-vjesnog vremenskog protoka nastavljene su 80-ih kad je R. Reagan učvrstio poziciju.

Službenik BCCI je tvrdio da je bilo poznato da ova banka ni najmanje nije bila pakistanska već da je CIA (direktor R. Helms) pokrenula banku. BCCI je bila dostupna gangsterskim vladama, kartelima, peračima novca, trgovcima oružjem ili drogama. Banku su zvali sredstvom za pranje novca Agencije i „majkom i ocem“ finansirajućih operacija terorista. BCCI je olakšavala mnoge tajne operacije CIA, a posebno nasto-janja G. Busha da dostavi oružje Iraku S. Husseina ili, pak, E. Wilsona da „neovlašćeno“ naoružava Libiju18. Saudijski obavještajac K. Adham je dobio super tajan zadatak: „sa zvaničnim blagoslovom G. Busha kao šefa CIA, Adham je transformisao malu pakistansku investicionu banku u mašinu za pranje novca širom svijeta kupujući banke po svijetu, kako bi stvorio najveću tajnu mrežu novca u istoriji“ (J. Trento, novinar, 2005). Još dok je bio direktor CIA, Bush je imao ra-čun u ogranku BCCI u Parizu. Banka je dobila zadatak da podstiče poslove svakog glavnog teroriste, pobunjenika i organizacija podzemlja u svijetu. „Plan isuviše dobar da bi

bio istinit“!? U potpunosti.

16 Među „informatorima“ je bilo 124 ljudi iz vlade ili politike, 53 iz trgovine, industrije i bankarstva, 75 iz akademije, 24 naučnika, 14 iz oblasti komunikacija i 90 pojedinaca iz medija. 17 U pozadini najvećeg bankarskog skandala, u djelokrugu poslova vezanog za pranje novca bilo je krijum-čarenje oružjem, terorističke aktivnosti, prodaja nuklearne tehnologije, nezakonita kupovina banaka i nekre-tnina, poreska evazija, multimilionska dolarska korupcija, zastrašivanje svjedoka ubistvom, a u nekim slu-čajevima cjelokupna slika nikada neće biti prikazana. 18 M. Zepezauer (žurnalista i izdavač): „The CIA's Greatest Hits“.


286

„Time magazin“ (7/22/1991) je post festum opisao BCCI ne kao banku već „glo-balnu obavještajnu operaciju i, poput mafije, odjeljenje za prisilna nametanja. Crna mreža zaposlenih je koristila sofisticiranu špijunsku opremu i tehnike, skupa sa podmićivanjem, iznuđivanjem, kidnapova-njem i ubistvima“. CIA i druge obavještajne služe su koristile BCCI za kontrolu i manipu-lisanje bjelosvjetskim kriminalcima i teroristima. Britanska služba MI5 otkrila je da je u Londonu, u ogranku BCCI, teroristička grupa Abu Nidal19 imala račune u Sloane Street-u. Globalna strategija je uključivala i globalno podmićivanje. Među poznatim ličnos-tima koje su imale značajne kontakte s BCCI pominju se predsjednik SAD J. Carter, di-rektor Budžeta B. Lance, J. Jackson, britanski premijer J. Callahan, Generalni sekretar UN P. de Kueller, porodica I. Ghandi, Mugabe, predsjednici, premijeri i zvaničnici centralnih banaka više zemalja20. Takođe, kartel iz Medelina. O. B. Laden je bio među onima s računima u banci, a njegova finansijska mreža je slična mreži koju je BCCI izgradio 80-ih21.

„Time“ je predočio da je „CIA držala neke račune u ’First American Bank’, kraku BCC’ u

Vašingtonu. Ova banka je, u stvari, bila najvažniji bankar CIA“. Preko banke su naoružavani i finansirani afganistanski mudžahedini tokom rata sa Sovjetima, oprani prihodi od kri-jumčarenja heroina, olakšavan priliv narkotika na tržišta u Evropi i SAD. Poznat je i slučaj C-Chase (Tampa, Florida) s pranjem novca od droge. Izvještaj Sandstrom iz 1991. („Sunday Times“) naglasio je nemogućnost rekonstruisanja finansijske istorije BCCI, za-snovane na „širokoj prevari i manipulaciji“.

Novinari J. Beaty i S. C. Gwynne su komentarisali banku: „Isuviše je ljudi znalo pre-

više o BCCI, a njihova saznanja sežu mnogo prije bankrotiranja banke i skandala“. Izgleda da je teško pronaći nekog sa realnom moći ko nije imao saznanja o banci. Direktori banke su omogućili da bilo kakva istraga protiv visokih političara SAD iz obje partije bude bezvrijedna. Takođe, lobisti koji su bili povezani sa Agencijom bili su angažovani na miniranju bilo kakvog istraživanja. „Što dublje kopaš, manje će ti se svidjeti ono što nađeš“. BCCI je 80-ih godina pozicionirana kao najveća islamska banka na svijetu, odnosno sedma najveća banka na svijetu. Izgleda da je logična propast mega institucije zasno-vane na globalnoj Ponci šemi proizvela olakšanje među političarima, bankarima, biz-nismenima, obavještajcima, regulatorima, mas medijima. Banka je dvodecenijskim globalnim operacionisanjem doprinijela uspostavljanju novih ekonomsko-političkih i obavještajnih relacija, barem u jednom dijelu svijeta. U međuvremenu, G. Bush („Kosti i lobanja“) izabrao je sebe za predsjednika USA („Show must go on“).

19 A. Nidal je u to vrijeme bio „najtraženiji čovjek na svijetu“. To važi sada za O. B. Ladena. 20 Tokom 80-ih BCCI je, u sklopu svoje Fondacije trećem svijetu, dodjeljivala nagrade predsjednicima i premijerima, ministrima, ekonomistima i drugima, a dobitnici novčanih nagrada su bili: J. Njerere, Z. Zi-jang, A. Pardo, B. Betankur, V. Brant, P. de Kueljar, N. i V. Mendela, B. Geldof, R. Mugabe itd. 21 Izgleda da je finansijska mreža B. Ladena rasla zahvaljujući i činjenici da je preuzela ulogu BCCI u finan-siranju „islamističkih militanata“. Prema izvještaju Francuske obavještajne službe, Ladenova mreža izgra-đena je na ruinama BCCI mreže, korišćenjem ranijih službenika banke („Washington Post“, 17/2/2002). Nekoliko mjeseci nakon prestanka rada banke, B. Laden i manji tim finansijskih eksperata radili su na planu zamjene funkcija BCCI.


287

4.5 Karakterna maska i praktikabilnost NSP

„Kad jednom ubijete ljude jer vam se ne sviđa što govore, mijenjate pravila rata“.

(R. Fisk)

rutalna medijska ratno-huškačka propaganda na prostorima države ko-ja se urušavala i raspadala predstavljala je voljnu ili nevoljnu koheren-ciju sa minucioznim organizatorima višegodišnjeg krvavog pira. Odsu-

stvo istraživačkog novinarstva o uzrocima montiranog raspada, kontrolorima među-nacionalnog i vjerskog uništavanja i „spasiocima” napaćenog stanovništva predstav-lja samo jedan segment psihološkog rata, decidirane kontrole i usmjeravanja uma, kao kupljena licenca imanentna „gojskim” zemljama i narodima. Farisejsko učešće „mirov-njaka” uoči, tokom i nakon rata u SFRJ analizirano je (S. Osmanović) članstvom u „tajnim” organizacijama: Bilderberg grupa (BG), Trilateralna komisija (TK), Komitet 300 (K3), britanski Kraljevski Institut za međunarodne poslove (KIMP), američki Savjet za međunarodne poslove (SMP), Kisindžer udruženje (KU). Prvi mirovni pregovarač je bio lord Karington22, lider BG, predsjednik KIMP, član K3 i osnivač KU. Uloga lorda se sastojala u posredovanju bez rezultata. Zamijenili su ga lord D. Oven (BG, TK) i T. Stoltenberg (BK, TK).

Kao nezavisan pregovarač pojavljivao se J. Karter (svojevremeno predsjednik TK, član SMP). Stradanje nekoliko stotina hiljada ljudi „primoralo“ je aktiviranje R. Holbruka kao mirovnog pregovarača (SMP, TK, BG), odnosno V. Kristofera (SMP, TK) i V. Perija (BG). Vojni dio operacija kontrolisao je admiral L. Smith (SMP), a civilni K. Bilt (BG). Američki ambasador u Beogradu bio je V. Cimerman (SMP). Svakako, uputstva su morala biti dobijena i ispoštovana od lidera BG, TK i SMP – D. Rochfellera i H. Kissin-gera23. Novinar istraživač J. Tucker (Spotlighgt) zaključio je da je NATO-ov napad na Ju-goslaviju radi zaustavljanja masakra nad Albancima na Kosovu bio dio mnogo šireg plana. Izjava službenika američkog Ministarstva spoljnih poslova predstavlja potvrdu paklenog plana: „Bilo je važno za Bilderbergov cilj - stvaranje NSP - da NATO izađe iz svojih vlas-titih limita. Od odbrambenog karaktera, sa bombardovanjem Kosova i Srbije, stvoren je presedan. NATO sada može ići bilo gdje i tako postati svjetska armija”. Na drugom kraju Planete, izgleda da je

22 Lord Karington je član Stalnog Komiteta Bilderberg grupe, bivši britanski ministar, bivši čelnik NATO-a i sadašnji čelnik Kraljevskog instituta za spoljnu politiku, brakom rodbinski vezan za familiju Rotshild. Tvrdi se da je jedan od onih koji su sprovodili u plan smjenu M. Tacher, koja se odupirala strategiji ujedinjene Ev-rope. 23 H. Kissinger je dobitnik Nobelove nagrade za mir. Pojedini izvori tvrde da je preko Kissinger udruženja vodio inžinjering balkanskih ratova. Igrao je ključnu ulogu u spoljnopolitičkim odlukama američkih pred-sjednika o ratnim sukobima od Vijetnama i Laosa do Bosne i Iraka (dva puta). Mediji su ga predstavljali u sasvim drugačijem svijetlu.

B


288

potplaćeni gradonačelnik Denvera na aerodromu omogućio instaliranje „morbidnih ma-

sonskih simbola“: „New World Airport Commission“; kovčeg s mrtvom jevrejskom djevojči-com, indijankom i crnkinjom, sa spaljenim gradom i šumom u pozadini i djevojčicom koja nosi proročanstvo Maja o uništenju civilizacije; mural na kojem ratnik mačem uništava grad, a djeca svijeta predaju oružje u ruke njemačkog dječaka. To najvjero-vatnije predstavlja „simboliku njemačkog tajnog masonskog reda“. Denver je očito Zapadni centar NSP. Na denverskom aerodromu je uočljiv mural posvećen krvoproliću na Bal-kanu. Razdragana djeca nose mačeve i automate, zamotane u nacionalne zastave, koji su usmjereni ka djeci Azije i Afrike. Možda je istinita tvrdnja da je u pitanju strategija masonske elite: širenje užasa, poput balkanskog, na azijski i afrički kontinent. Mason-ski moto Ordo Ab Chaos (poredak iz haosa) upućuje jasnu poruku: Kreirati problem, podstaći reakciju i ponuditi rješenje. To je, logično, magistrala NSP javnosti otvoreno prezentirana. „Konstantno nas hrane propagandom, lošim vijestima, mišljenjima, lažima, a postoje to-ne nerečenih tajni. Većina ovih laži dolazi kroz medije čiji su vlasnici nekolicina ljudi na vrhu piramide moći. Sve se podređuje ciljevima tih grupa na vrhu" (D. Icke). Bivši predsjednik „CBS News" R. Salant objasnio je glavnu ulogu medija: „Naš posao je da damo ljudima ne ono što oni žele, već što mi odlučimo da bi oni trebalo da dobiju”. Manipulisanje medijima je profilisano kao zvanična ideo-logija NSP („Military media manipulation”).

B. Čislom, direktor Svjetske organizacije UN tvrdi: „Da bi se uspostavila svjetska vlada, potrebno je iz umova ljudi ukloniti individualizam, lično dostojanstvo, odanost porodičnim tradicijama, nacionalni patriotizam, vjerske dogme“. Svako ko želi nezavisnost smatraće se otpadnikom u novoj svjetskoj civilizaciji. Čosudovski je opisao globalizaciju kao završni marš do NSP kojim dominiraju Wall Street i vojno-industrijski kompleks SAD. Korporativni mediji ignorisali su, između ostalog, „zlikovačku (bankarsku) scenu”. „Prosvijetljena avangarda” se pobrinula da čovječanstvo ostane neobaviješteno kontrolom svega što se uči u škola-ma i na univerzitetima, institucijama „nauke” i medijima. Čovječanstvo provodi svoj život gledajući film vjerujući da je to stvarnost, dok stvarni svijet ostaje skriven (D. Icke). Filmom Equilibrium gledalištu je dočaran ambijent budućeg kontrolisanog totali-tarnog društva: „ljudska osjećanja su proglašena za neprijatelja broj jedan ljudske vrste i glavnog kri-vca za sve vrste nesreće i ratove koji su unesrećivali čovječanstvo tokom istorije“.

Svrha filmova poput Assassination bureau („Bajke") je skrivanje istine o postoja-nju takvih organizacija i to u daleko „većim razmjerama nego što i najplodniji holivudski tvorci ideja mogu zamisliti. Ipak, ovo je potpuno istinit film. On postoji i u Evropi i u SAD i isključivo po na-logu Komiteta 300 sprovodi ’eliminacije’ ljudi na visokim položajima, pošto sve druge metode propadnu”. Epizodom kultne filmske serije „Usamljeni revolveraši” (Dosije X) iz marta 2001. najav-ljen je napad na tornjeve blizance, a kao organizator “terorističkog napada” 11/09/01 pojav-ljuje se vlada SAD. Pojedini nezavisni novinari ukazuju da je odluka o rušenju Svjet-skog trgovinskog centra donešena na 48. sjednici grupe Bilderberg 2000. u Briselu. Žurna-listi, koji su o sastanku saznali nakon završetka, obaviješteni su da su teme bile izbori u SAD, proširenje Evrope, nova ekonomija, Balkan, Rusija. Sastanku je prisustvovao i M. Nass, vlasnik liberalnog lista „Die Zeit“. U njemačkom magazinu „Hören und Se-


289

hen“ (01/09/09, H. Wellmann), kao operativci rušenja WTC-a na osnovu odluke Bilder-berga iz Brisela, pominju se: Bušova vlada, D. Čejni i CIA24.

Diskusija o novom položaju SAD u globalnom okruženju bila je „isprovo-cirana“ dominacijom (na polju vojne industrije) atomskih sila Rusije i Kine. Radni do-kument objavljen 2000, odmah nakon konferencije Bilderberg, koji se odnosi na „Pro-

jekat za novi američki vijek“ (PNAC), predstavlja smjer buduće spoljne politike SAD. Eks-plicitno je istaknuto da će proces transformacije trajati dugo ukoliko se ne desi kata-strofičan događaj – poznata praksa iz I i II svjetskog rata (Perl Harbur). To je podrazu-mijevalo militarističko uključivanje SAD u „uspostavljanju demokratije“ vani25.

4.6 Bilderberg grupa u/van opsega medijske percepcije

„Imaćemo jednu svjetsku vladu, htjeli to ili ne. Jedino pitanje je hoće li ona biti ostvarena milom ili silom“.

(P. Warburg)

ilderberg grupa je vjerovatno najuticajnija organizacija na svijetu. Gru-pa je donedavno funkcionisala kao dobro čuvana tajna, za koju su se ši-rile tek „neprovjerene“ glasine, čije je postojanje demantovano s vrha.

Medijska promocija je rezultat ukazivanja na značaj i moć organizacije, sve veću vjero-vatnoću stvaranja NSP, uključivanje elite iz raznih demokratskih zemalja, što bi treba-lo da predstavlja ozbiljnost i dobronamjernost. Grupa nema Internet prezentaciju, a nezvanično predstavlja supranacionalnu svjetsku vladu26.

Grupa je osnovana 1954. u istoimenom hotelu u Osterbeku u Holandiji, gdje je i današnje sjedište u Lajdenu. Predsjednik od osnivanja do 1972. bio je holandski princ Bernhardt, bivši nacistički SS oficir. Pokretač grupe je J. Ratinger, čija prošlost ne odiše senzibilitetom27. Evropski manipulant (prevarant) V. Rothscield, „rukovodilac evropskih

24 Vidjeti detaljnije: E. Kriještorac, Rušenje World Trade centra je plan Bilderberg grupe. 25 U američkom listu Istina u medijima (novembar 2001) objavljeno je da su se, prema podacima američkog ministarstva odbrane, američke vojne baze nalazile na teritorijama 141 zemlje na svih šest kontinenata sa oko 250.000 vojnika. 26 Bil ili Bel je drevno feničansko božanstvo – Sunce. Sunce je primarni simbol svih elitističkih grupa, što znači da ime Bilderberg nije slučajno izabrano. 27 Prema dostupnim podacima, Bernard je jedan od rukovodilaca njemačkog trusta „I. G. Farben“, pro-zvođača gasa ciklon-b koji se koristio za ubijanje ljudi u koncentracionim logorima. P. Varberg, poslovni partner Rokfelera, je bio direktor američke filijale ovog koncerna. S druge strane, Ratinger je poljski mason i jezuita – jedan od glavnih organizatora tzv. Pacovskih kanala kojim su nacisti bježali iz Evrope posle rata.

B


290

poslova“, bio je zadužen za pripremanje Princa. Cilj osnivanja je zadržavanje globalne kontrole SAD, Kanade i Zapadne Evrope nad preostalim dijelom svijeta. U pitanju je globalna politička ekonomija. Bilderberg grupa (ne)formalno funkcioniše kao svjetska vlada, čija bi ekonomija, politika i religija bile jednodimenzionalne, što upućuje na cio-nizam. Uspostavljanje zakona u raznim zemljama obezbijeđeno je korišćenjem cionis-tičke društvene i zakonodavne snage, sprečavanjem stremljenja koja su protivna pro-jektovanim ciljevima. Bilderberg predstavlja ideološki izvor supremacije „prosvijetlje-nih“. Pojedinci koji se nalaze na čelu velikih medijskih kuća, a služe Bilderbergovcima, praktično ništa ne preduzimaju da skrivenu organizaciju učine razotkrivenom (otvo-renom). U stvaranju Grupe Bilderberg učestvovao je i K. D. Džekson, izdavač „Life“-a, „specijalni savjetnik za psihološki rat“ u administraciji Ajzenhauera. Informacije o pos-tojanju Bilderberg grupe u javnost su prvi plasirali 1996. kanadski novinari magazina „Toronto star“. Prema istraživanju novinara Takera, lista medija koji su prisustvovali sastancima je duga: „ABC News“, „World News Tonight“, „NBC“, „National Review“, „Firing

Line“, „US News“, „World Report“, „New York Daily News“, „Atlantic Monthly“, „Wall Street

Journal“, „Los Angeles Times“, „New York Times“, „Washington Post“. Propulzivna Bilderberg (Think Tanks) grupa, kao najviše tajna i operativno uticajna, je konstituisana kao bogom dani propilej „elitističkih“ tajnih i polutajnih organizacija i pojedinaca koji u arhitek-turi moći i ugleda zauzimaju visoke hijerarhijske pozicije, neotuđive po principu „spo-sobnosti i porijekla“.

U stvarnosti, koristeći svoju moć u Svjetskoj banci i međunarodnim poslov-nim organizacijama, manipulišu cijenama medija poput zlata i nafte, kao osnov globa-lne zloupotrebe28. U upravljanju svjetskim tokovima koriste izdašne finansijske izvore i, svakako, pompeznost masovnih medija. Korisne informacije o članovima Bilderber-ga29 prikupili su novinari istraživači J. Tucker, nakon 35 godina praćenja elite, A. Jones i D. Estulin30. Estulin je, polazeći od informacija sa sastanka, „predvidio” cijenu nafte

28 Uže jezgro koje donosi odluke – Stalni Komitet – sastoji se od 39 osoba, koje se ne biraju već postavljaju. Oni prenose ideje osobama koje su prisutne na godišnjim sastancima. Članovi su lord Karington, Đ. Anjeli, Š. P. Rokfeler, H. Kisindžer, Jankovič, vodeći ljudi korporacija „ABB“, „United Steel“, „Deutsche Bank“, „World Bank“, ministri, ambasadori, profesori itd. Kao član se pominje i njemački industrijalac Oto Volf fon Amerongen, između ostalog bivši nacistički špijun u Portugalu i predstavnik njemačkog konzorcijuma koji je obuhvatao „I. G. Farben“ (aktivnost u Aušvicu). 29 Kao članovi Bilderberg grupe pominju se: D. Čejni, D. Rokfeler, B. Klinton, P. Volfovic, P. Volker, R. Zelik, D. Ramsfeld, Đ. i U. Anjeli, V. Disenberg, J. Volfenson, A. Grinspen, D. Hejli, R. Holbruk, R. Prodi, A.F on Rasmusen, Š. P. Rockfeller, E. de Rotšild, P. Rijkens, J. Sejnzburi, P. Jankovič, Kralj K. XVI Gustaf, K. Bilt, O. Palme, T. Bler, H. Kisindžer, V. Hejg, P. Ešdaun, V. Brant, V. Ž. D'Esten, španska Kraljica Sofija, Z. Brže-žinski, Dž. Soroš, Lord Karington. 30 U intrevjuu u hrvatskom izdanju časopisa „Nexus“ Estulin je ukazao: „Svi misle da znaju kakav se užas do-gađa u Africi. Barem tako misle. No, ovako izgleda stvarna slika. Novinari prate događaje. Novac slijedi vijesti, a ne-vladine udruge slijede novac. Katastrofe su dobre za posao. Uvijek je bilo tako. Bez patnje ne bi bilo ni humanitarnih akcija. Bez humanitarne pomoći ne bi bilo ni mjesta za tajne obavještajne operacije. To je dio zapadnog imperativa geo-političke kontrole”.


291

od 150 USA$ po barelu, što je dostupno u raznim arhivama na Internetu, koje datiraju prije skoka cijene nafte. Otkrio je i izbor A. Merkel kao budućeg kancelara. Prisutni predstavnici vodećih medija nijesu našli za shodno da se oglase. Novinar „Financial Ti-

mes“-a G. Tether je otpušten zbog nekoliko pitanja o sastanku Bilderberga 1974. Članovi Bilderberga su direktori kompanija „Nokia“, „Coca Cola“, „Microsoft“, „Pe-

psi“ i sl, odnosno medija „Lu Figero“, „Economist“, „Times“, „Herald Times“ i dr. Estulin je pot-vrdio da je na sastanku u Kanadi 2006. raspravljano o uništenju tržišta nekretnina u SAD i Španiji. Na sastanku 2008. u Virdžiniji, sa specijalnim gostima B. Obamom i H. Klinton, prisustvovali su direktori uglednih časopisa i magazina: „Washington Post“, „New York Times“, „Wall Street Journal“, „Time“, „Financial Times“, „Economist“, „Le Monde, „El Pais“, „Le Figaro“, „Die Zeit“, „Jyllands Posten“. Kontrolisanje informacija je obezbijeđeno prisustvovanjem sastancima novinara odabranih časopisa (npr. „The Economist“). Logič-nim se nameće pitanje zašto bi od javnosti zazirao bilo ko čije su namjere altruističke: humanost i dobrobit čovječanstva. Nameće se logičan „odgovor”: „strah od javnosti” je prouzrokovan opasnošću od egzaltacije, dodatnim “zahtjevima” za novim super-senzibilnim idejama i konstruktivnim metodama elitne grupe, pretjeranim „blago-stanjem” svih naroda, koje ne bi bilo održivo, što bi skupa moglo da dovede do „de-stabilizacije” uravnoteženih svjetskih tokova.

Slika br. 35 : Sa prvog sastanka Bilderberg grupe 1954.

Intervju na „CNN“-u s jednim od poznavalaca tematike zavjere imao je za cilj:

umanjenje stvarnog političko-ekonomskog značaja (posledica) globalne uloge Bilder-berg grupe; nipodaštavanje poznavalaca i istraživača operacionisanja „vlade u sjenci“; svođenje problema konspiracije na puki nivo teoretskog rasuđivanja i promišljanja; upućivanje na koncipiranost „teorija zavjere“ od strane „isfrustriranih“ marginalaca; protektivnost - apostrofiranjem serioznosti misije spiritus movens grupe s ciljevima koji korespondiraju planiranom prosperitetu čovječanstva. Grupa je naglasila tajnovitost: „Ono što se saopšti na Bilderberg konferenciji ostaje na Bilderberg koferenciji“. Pominjanje Bilder-


292

berga od strane pojedinih medija, poput „BBC“-a, bilo je u afirmativnom kontekstu. Guardian je ironično izvještavao o sastanku 2009. pokrivajući sesiju i relativizujući zna-čaj teme o kojoj se diskutovalo – finansijska kriza. Na najvažnijem skupu na svijetu prisustvovali su kreatori krize i oni koji treba da je „riješe“. D. Rockfeller je 1991. na sa-stanku u Baden-Badenu izrazio zahvalnost medijskim mogulima za konstruktivnu ulogu u funkcionisanju organizacije: „Zahvalni smo „Washington Post“-u, „New York Times“-u, „Time“-u i ostalim velikim publikacijama i medijima, čiji su vlasnici učestvovali na našim sastancima tokom proteklih 40. godina, i očuvali obećanja o diskreciji. Bez toga bi nam bilo gotovo nemoguće raditi na našem Planu za svijet“. Američki pisani medij „Spotlight“ je jedini uspijevao da prenosi re-zultate tajnih sastanaka. Tvrdili su da su „jedine preostale ozbiljne američke novine”. „Spot-

light” je prestao da postoji 2003. Uobičajenim finansijskim manipulacijama nezavisne redakcije se prisiljavaju da se gase, a mediji na bankrotstvo.

4.7 Konstruktivna funkcija medija u analizi propulzije globalizacionog prototipa

„Najnasiliniji element društva je neznanje“.

(E. Goldman)

ao međunarodna mreža, (polu)tajne organizacije imaju za cilj kontrolu svijeta, očigledna su iluzija slobode (uništiti bilo koga ko je neprila-godljiv) i svjetska diktatura kojom dominira finansijska „elita“. Globa-

lizacija je time profilisana kao geopolitička super-kontrola. Globalni vojni industrijski kompleks (globalni pirati) doprinio je ustanovljavanju globalnog korporatizma. Glo-balna kontrola, sa elitom na vrhu piramide, počiva na četiri stuba: političari, bankari, biznismeni i medijski moguli. Sastanci iza zatvorenih vrata, bez medijskog izvješta-vanja, u funkciji su globalizacije!? Globalizacija nije fenomen koji prožima funkcioni-sanje globalne polit-ekonomske realistične ambijentalnosti već perfidno konstruisan dugoročan globalni provizorijum. Beskrajna surovost, bahata nakaradnost, sveobuh-vatna prevara, konstantna laž, patološka monstruoznost, predstavljaju smisao degene-risane vodilje nosilaca „globalizacionih“ stremljenja i konstitucije monolateralne stvar-nosti. NSP se u planetarnom neredu nudi kao spasonosno rješenje. Mediji kao „pred-radnik“ ili „izvještač“ su nezaobilazna karika u tumačenju trivijalne paradigme: Što više gledaš, manje znaš.

K


293

“Istine se mogu skrivati, ali ništa nije vječno. Prije ili kasnije informacije počinju curiti”.

Kontinuirano pritiču informacije o: bestijalnosti i hedoniji barona i primusa komisija, savjeta, instituta, službi – „gospodarima univerzuma” po njihovom skromnom uvjere-nju; beskompromisnosti i autoteizmu „carske elite” i diskriminaciji gojskih država i „ne-prosvijetljenih” naroda; beskrupuloznosti „odabranih” i onih drugih, infantilnih i sterilnih, koji predstavljaju prekomjernost podložnu minoraciji. Protektivni gabariti političkog, kulturnog i društvenog uticaja medija za te svrhe su respektabilni. Bazična karakteristika (starog) NSP jeste manipulativnost u funkcionisanju diktatorskih (pred) političkih sistema država, korumpiranih i kontrolisanih međunarodnih (globalnih) in-stitucija, projektovanih destabilizujućih ekonomskih tokova, korišćenjem medija za užasavajuću propagandu i kreiranje javnog mišljenja u skladu s militarističkim kon-cepcijama. Medijske izmišljotine i protežiranja postali su moćno psihološko-propa-gandno oruđe unutar medijske hijerarhije dominacije. Piramida globalne moći sa prosvijetljenima na vrhu nije moguća bez „prosvjetiteljske“ misije medija.

5. GLOBALNA FINANSIJSKA KRIZA I MEDIJI

„Danas se sve može kupiti, pa i ‘sloboda’ medija”.

J. Körbler

ok planiramo budućnost, život i dalje teče, ovakav ili onakav. Ovog puta nam se događa život čiji je saputnik globalna finansijska kriza. Savremena krizna zbivanja na svjetskim finansijskim berzama su po-

stala izuzetno nepredvidiva, kao igra na ruletu. A kad se to dogodi, ne pomaže mno-go ni volšebna državna intervencija, koja se mjeri milijardama USA$ i/ili eura. Tehni-čke skokove povremenih berzanskih indeksa nagore niko ne shvata ozbiljno, posebno ne kao prelomnu tačku postojeće situacije. Fondovska tržišta su u ogromnom minusu, cijena nafta naglo i konstantno pada zbog pada potrošačke tražnje, jedino zlato raste (po decenijskoj logici obratne zavisnosti na relacijie nafta-zlato). Svjetski mediji naj-češće koriste riječ panika da objasne novonastalu situaciju (vidi npr. Fabris 2008, s. 25).

D


294

Postoji ozbiljna opasnost od paralizovanja finansijskog sistema. Uvijek prob-lem nastaje kad se finansijski obračun mora sprovesti realnim novcem, a ne akcijskim aktivama. Tada zazvoni tzv. margin call i počne prodaja akcija po drastično padajućim cijenama, uz stvaranje novih i nižih nivoa margin call. Kamatne stope počinju brzo da rastu, redukuje se ili čak prestaje kreditiranje banaka i preduzeća. Totalna rasprodaja nelikvidnih banaka se produžava. Samo se uzroci ne objašnjavaju, ili se to veoma po-vršno radi. Naravno, niko neće da otkriva sosptvene sistemske greške, odnosno pote-ze koji su decenijama služili za bogaćenje jednih (rijetkih, povlašćenih) i masovno siro-mašenje drugih. U stilu poznate teorije o dominaciji organizovane manjine nad neor-ganizovanom manjinom. Drastični pad cijena akcija i uzlet obligacija jasno svjedoči o velikom nedostatku živog (realnog) novca u finansijskom svijetu.

Rast svjetske trgovine i zamasi projektovane globlizacije omogućili su SAD pokrivanje ogromnog budžetskog deficita, kojeg su uglavnom finansirali stranci, ku-pujući dolare i američke dugovne obaveze. Kina je npr. masovno kupovala dolare da bi održavala niskim kurs svoje valute i tako stimulisala svoju izvoznu tražnju. Prema zvaničnim podacima, valutne rezerve Kine krajem juna o.g. bile su 1,8 triliona USA$, od čega je 922 mlrd USA$ bilo investirano u obligacije koje je emitovala Vlada SAD („PKB daili” N0 197/ 513, s. 3). Kina je izuzetno zainteresovana za plasman svojih roba na tržište SAD i spremna je da dodatno finansira plan Polsona. Šta tek reći o ogromnim to-kovima kineskih investicija, ili činjenici da Rusija čuva u SAD veliki dio svojih rezervi, što se procjenjuje na stotine milijardi dolara („Russkij Newswek” N0 42 / 214, s. 27).

Neoliberali su se, uglavnom, prićutali. Samo se rijetki oglašavaju, ali bez valja-nih ekonomskih argumenata, više retorički. Ali, ideološki dosledno. Da nije smiješno, bilo bi žalosno. Ostali su, valjda, bez teksta, pod naletom radikalne i otvorene državne intervencije, nezapamćene do danas, čije se količinske granice i vremenski horizonti takođe još ne naslućuju. Očigledno je u razmatranoj situaciji državna intervencija ne samo najbolja od najgorih varijanti, nego neminovnost, koja čak i ne garantuje uspjeh. Neoliberalni mesijanski recepti se još ne predlažu, ne vjerujemo ni da će ih biti, ali se zato u lokalnim medijima pojavljuju neoprezne izjave kojima se pokušava negirati po-vezanost neoliberalizma sa finansijskom krizom svjetskih razmjera. Kao da su sad bit-na retorička opravdanja, koja nemaju objektivnu zasnovanost. Sigurno je ispravnije re-ći da nije jedini krivac neoliberalizam, iako se državnom intervencijom upravo njego-va iluzionistička koncepcija i vulgarizovana primjena sasijeca u korijenu.

Nećemo dublje analizirati izjave vodećih zvaničnika evropskih država u me-dijima, vezane za krizu na Woll strite-u, ali se kao zajednički imenilac nameće, pored pojedinih zluradosti, kritika neoliberalizma. S. Berluskoni je tako preko medija okrivio američki „spekulativni kapitalizam” i njegovu „biznis etiku”. G. Brown je rekao da „krize

uvijek dolaze iza okeana”. N. Sarkozi je proglasio „bezumnom i opasnom jednostavnu ideju o isprav-

nosti slobodnih tržišta”. Ministar finansija Njemačke Štejnbrjuk je poručio da „Amerika prestaje

da igra ulogu finansijske super-države”. Ali, on je već sjutradan potpisao pomoć od 51 mlrd €


295

za spas „Hypo Real Estate”, drugoj po veličini njemačkoj banci u u oblasti zajmova za ne-kretnine. Naravno, ne smijemo zaboraviti da u zapadnim bankama i na fondovskim tržištima nije sve zapadnog porijekla – ima tu dosta najvećih ruskih metalurga i pro-izvođača nafte, kao i drugih proizvođača i investitora iz nezapadnih zemalja, čije se strategijske aktive tope u pomenutim bankarskim bankrotstvima.

Imajući u vidu da je američki dolar počeo da raste u sred krize, iako je u SAD sve loše u finansijskom sektoru, postavlja se pitanje: da li se spas nalazi sa iste strane okeana odakle stiže kriza? Profesor ekonomije Univerziteta Harvard K. Rogoff je izjavio medijima tim povodom: „Kakva ironija, upravo sada kada je sve pomućeno u našoj privredi, stranci

investiraju u nas. Stvar je u tome da se nemaju kuda drugo uputiti” („Izvestija” N0 190, s. 11). Ame-rički Federalni sistem rezervi je ne samo učvrstio dolar, nego je izgradila mrežu valut-nih zaliha s učešćem Evropske centralne banke, Japanske banke i Engleske banke, tako da je rezervoar „spasilačkih aktiva” porastak sa 333 na 620 mlrd USA$. „Djed Sem” pred-laže drugima mnoge recepte, među njima i neoliberalne, ali u svojoj kući (državi) se zna ko je ko i šta je šta! Iako će jaki dolar poskupiti američke robe na svjetskom tržištu i djelimično zakočiti pokretačke snage američke privrede, sada je očigledno mnogo va-žnije da se sačuva simbolika dolara kao faktički rezervne svjetske valute, predstavnika ekonomskog i političkog sistema SAD.

Fenomenalni američki budžetski deficit će sigurno biti uvećan za dodatnih 700 mlrd USA$, „finansijski cunami” će sigurno proći, dolar će ponovo oslabiti – ali to je rezon postojanja američke privrede i potrošačkog društva koji odavno traje, iako je su-šta suprotnost neoliberalnim receptima. A ovi poslednji recepti su namijenjeni mali-ma, nerazvijenima, zavisnima i poslušnima, koji treba da snose glavni teret posledice navedenog deficita. Njima su dati na upotrebu brojni ekonomski udžbenici, ali lekcija, ipak, još nije naučena. Neće ni biti, jer su uticaju velikih na male svemoćni, a u svim boljim udžbenicima piše da politika dominira nad ekonomijom, u manjoj ili većoj mje-ri. Uvijek je (a danas posebno) idealistička priča o neoliberalizmu više ličila na bajku za mase. Koliki su i koji interesi onih koji dosledno pričaju tu bajku i da li stvarno vje-ruju u nju – ne znamo. Ali su činjenice tvrdoglave i praksa često pokazuje snagu drža-vne intervencije. Naravno, nema relnih posledica od pričanja bajki, nego od njihove primjene u praksi.

Prema mišljenju mnogih autora, do Velike svjetske ekonomske krize 1929-1933. došlo je zbog masovnih zloupotreba na fondovskom tržištu i pretjeranih speku-lacija na tržištu akcija, što je dovelo do kolosalnog razbuktavanja fiktivnog kapitala i vještačkog raskoraka između kursne vrijednosti akcija i njihove rečunovodstveno-bi-lansne vrijednosti. Epicentar krize kao i danas, bile su SAD, koje su imale najrazvi-jenije fondovsko tržište. Savremena berzanska kriza je po nekim pokazateljima čak premašila Veliku svjetsku krizu. Kretanje fiktivnog kapitala prije krize uvećavalo je jaz s realnim sektorom privrede, a kada je taj raskorak postao previše veliki, taj „nadu-vani mjehur” fiktivnog kapitala, u obliku virtualnih finansijskih piramida, naglo je


296

pukao. Zamagljene iluzije su se pretvorile u jasnu, katastrofalnu i prijeteću kriznu stvarnost. Nezavisno od svoje spekulativne prirode, produktivnosti i sekundarnosti u odnosu na realni sektor privređivanja, sfera obrta fiktivnog kapitala može (a to se naj-češće događa) imati povratno dejstvo na proizvodnju. Jedan od primjera takvog bu-meranga je kada se veliki broj ugovora potpiše u vrijeme kada su cijene na tržištu vi-soke, a fondovske vrijednosti služe kao orijentaciona garancija posla. Nagla redukcija fiktivnog kapitala automatski uslovljava neplaćanja, koja za sobom povlače nova ne-plaćanja i rezultiraju masovnim bankrotstvima.

Tržište vrijednosnih papira (akcija i obligacija) ispunjava svoju osnovnu mak-roekonomsku funkciju predaje novčanih resursa od štediša prema korisnicima. In-ternalizacija fondovskih tržišta, koja je počela 70-ih godina prošlog vijeka, omogućila je bezgranično premještanje kapitala, pa je prije 15-tak godina njegov obim vezan za kupovinu akcija iznosio 188 mlrd USA$, a obim emisije obligacija razmještenih na ino-stranim tržištima 481 mlrd USA$, dok je opšti obim fondovskih tržišta u svijetu iz-nosio cca 39 triliona USA$ (misli se samo na dugoročne hartije od vrijednosti, tj. akcije i obligacije). Ako se tome dodaju kratkoročni platežni dokumenti (čekovi i mjenice) i proizvodne hartije od vrijednosti (derivati – opcije i fjučesi), onda se ne mogu čak ni zamisliti njihovi statistički parametri.

Uzroci krize se mnogo ne elaboriraju u medijima, iako je vjerovatno svima ja-sno da se osnovni uzrok mora tražiti u neopravdano rizičnoj kreditnoj politici finan-sijskih magnata zbog mogućnosti ostvarenja visokih profita. Ali, to je samo jedna stra-na medalje. Druga je kompaktibilna s prvom, a riječ je o hipertrofisanoj potrošnji i pra-vljenju „mjehura od sapunice”, na bazi hipotekarnih, finansijskih, trgovačkih, građe-vinskih i fondovskih naduvavanja cijena, do astronomskih visina. U svemu tome, me-diji su svoju reklamnu i informacionu ulogu odigrali gotovo besprekorno. Finansijska kriza je kao lakmus papir jasno ocrtala sva ta ranjiva mjesta i najavila bolni proces ozdravljenja (da li i otrežnjenja od nezajažljive potrošačke groznice?). Fondovsko trži-šte se godinama naduvavalo lažnim novcem do veličine gigantskog vještačkog balona, koji je bio odvojen od sfere realne ekonomije, a koji sada eksplodira od obične slamke.

Recept naduvavanja finansijskog balona napravljen je u SAD, kad je u periodu 2003-2004. počela politika jeftinog novca i dostupnih kredita radi stimuisanja privred-nih aktivnosti. Potrošači su uzimali jeftine kredite i trošili ih na nekretnine, skupe au-tomobile i jahte itd. , čije su cijene vrtoglavo rasle. Spirala krediti-potrošnja-novi kre-diti se brzo širila. Naduvane cijene nekretnina i luksuznih stvari stvarale su privid o vrijednosti zaloga. Tako je npr. 2005. godine u SAD izdato cca 750 mlrd USA$ kredita, od kojih je, kako se smatra, 75% usmjereno na potrošnju („Izvestija” N0 190, s. 10). On-da su banke davale sve više i više kredita pod većim kamatnim stopama - sve manje sigurnim klijentima. Profiti su rasli i zaslepljivali učesnike navedenog lanca. Paralelno je naduvavan još jedan opasni finansijski „mjehur od sapunice”: banke su davale kre-dite, emitovale hipotekarne vrijednosne papire s nerealno visokim rejtingom i pro-


297

davale ih investitorima, kojima su oni bili primamljivi zbog visokih kamatnih stopa koje su ostvarivali kao nestandardni zajmodavaoci. A finansijski balon je kao i svaki drugi balon: prije ili poslije pukne i pokaže svu svoju iluzornost. Posebno kada počne kriza likvidnosti i širenje opšteg nepovjerenja. Ovoga puta se kao pukotina pokazala inflacija, koja je uslovila da vlasti naglo povećaju kamatne stope. Pošto su kamatne stope za kredite nestandardnih zajmodavalaca plivajuće, isplate su se automatski po-većale za nekoliko puta. Tako je balon puknuo, a s njim se i spiralna pumpa, koja je korišćena za njegovo naduvavanje, odmah slomila i pokazala svu svoju virtualnost. Tražnja za nekretninama je opala, posledično i cijene, a nestandardni zajmodavaoci (investicione kompanije koje su se bavile nestandardnim kreditima) su doživjeli ko-laps. Otvorila se nova spirala, koju karakterišu dvije potpuno suprotne karakteristike: realnost i obratni (opadjući) smjer koji vodi u snažnu privrednu recesiju.

Krizni proces je počeo i vjerovatno će se razvijati, sve dotle dok neko ne plati za fiktivne finansijske piramide i odgovarajuću nepokrivenu potrošnju. Za one koji će sada platiti nije bitno da li su oni koji su uzimali i trošili to radili svjesni ili nesvjesni posledica. Može se samo postaviti pitanje krivice onih koji su trebali (i morali) da kon-trolišu razmatran proces. Jer, očigledno je da je institut kontrole zakazao. U medijima su se često mogla pročitati i takva upozorenja, na koje niko nije obraćao pažnju. Ne-izvjesno je koliko će najnovija kriza vremenski trajati i koje će razmjere poprimiti, o nesagledivim posledicama da i ne govorimo. Lakše će ga podnijeti oni koji imaju aku-mulirane rezerve. Poslovni ljudi uvijek moraju računati na rizik i plašiti se još goreg i većeg zla. Prvo što im se nameće u takvoj situaciji je smanjenje troškova, i to po ubr-zanom režimu. Najprostiji i najbrži način za to je da se smanji broj zaposlenih. Upravo to se danas i događa.

5.1 Uloga medija u finansijskoj krizi

„Iako su svi sve znali, iako je kriza počela već potkraj 2007. nitko o tome nije pisao... Sada se vidjelo i zašto. Gotovo svi najsnažniji američki mediji oslonjeni su na Wall Street,

tamo je ipak utvrda novca, od tamo dolaze skupi oglasi. Radi slobode novca novine su zažmurile na slobodu medija. Sve redom, bez obzira na to koje političke opcije podržavale.

Novac je bio jači od svega. Ponajviše od točne informacije”

J. Körbler

rancuski publicista T. Gotje je davno rekao: „Obraćam pažnju na okruženje sa-

mo onda kada metak slomi prozor mog kabineta”. Krizni metak globalnih finan-sija je ispaljen, a „medijski kabinet” je pogođen, makar profesionalno. F


298

Kakve će biti finansijske, produkcijske i ostale posledice - vrijeme će pokazati. Po logici stvari, iako se očekuje pojačana i konstruktivna uloga medija u finansijskoj krizi, ni jedna oblast djelatnosti nije osigurana od tržišnih potresa, pa ni mediji. Za početak, štampani mediji obiluju tekstovima, a televizija raznim prilozima o globalnoj finan-sijskoj krizi, tako da je izvjesno povećanje tiraža novina i gledanosti TV. Psihoza krizi se širi, mediji su preokupirani informisanjem o krizi. Povećanje kamatnih stopa i/ili odsustvo kreditiranja će gušiti proizvođače, investicije će se smanjiti, tražnja će opa-dati za pojedinim dobrima standardno kreditnog karaktera (automobila, nekretnina i sl.). Privredna recesija i opterećenost sopstvenim preživljavanjem u firmama će se, vjerovatno, višestruko negativno odraziti na medijsku produkciju, posebno npr. u di-jelu sponzorstava za naučna izdanja.

Prema najnovijim podacima, Zapadne medijske kompanije preduzimaju razne mjere smanjenja troškova poslovanja. Među navedenim mjerama dominira smanjenje potrebnog kadra, odustajanje od neprofitnih projekata i prodaja dijela aktiva. Pojedine medijske kuće već su ispostavili državi zahtjev za dotacijama po raznim osnovama. „Reuters” je saopštavao da filmska kompanija „Paramount” planira da u 2009. smanji broj proizvedenih filmova na 20 a troškove za cca 50 miliona USA$ (“PBK daili” N0 197, s. 14). Vjerovatno će i druge filmske kompanije slijediti za mjerama „Paramount”, posebno one kojima opada vrijednost akcija (kao npr. krupnih kompanija „Time War-

ner”, „Nevs Corporation” i njen vlasnik „Century Fox"). Kompanija „Playboy Enterprises” je ot-pustila 55 radnika u svojoj čukaškoj filijali, a odustala je od proizvodnje DVD, što će dovesti do otpuštanja još 80 saradnika, pisao je “Chikago Tribune”. Sve je to trebalo da smanji troškove za cca 12 miliona USA$.

Ekonomska kriza i njena refleksija na investicionu i opštu privrednu djelat-nost moraće se na ovaj ili onaj način, u većoj ili manjoj mjeri odraziti i na tržište maso-vnih medija, posebno u dijelu reklame. Vjeruje se da će sve medijske kuće ili „zamr-znuti” pojedine svoje projekte, ili pribjeći smanjenju svojih budžeta. Ali, u pogledu reklamnog biznisa, stvari mogu biti sasvim drugačije. Reklamni biznis je zajednička karika i promoter raznih biznisa: medijskog i privrednog. Reklama na određeni način predstavalja drajver za bilo koji biznis. Krizna situacija, u kojoj se očekuje, makar kratkoročno, pad finansijskog, investicionog, automobilskog, građevinskog i mnogih drugih oblika biznisa, zbog smanjenja obima prodaje, kreditiranja i sl., mogla bi po-godovati rastućem značaju reklame i drugih marketing instrumenata. Kriza će, po lo-gici stvari, zaoštriti tržišnu konkurenciju, što bi trebalo da pozitivno utiče na značaj reklamnog biznisa u okviru ukupne kulture medija i medijskog biznisa posebno. Pod-razumijeva se poboljšanje kvaliteta reklame u svim domicilnim medijima, a poželjna je diversifikacija medija u inostranstvu, jer globalni informacioni resurs ima velike pred-nosti u odnosu na lokalne (kod interneta je navedena tendencija uvijek prisutna). Transnacionalizacija medija nije nova pojava, ali je broj „igrača” zanemarljivo mali u odnosu na ogroman broj lokalnih medija.


299

Primijetno je da se u medijima finansijska kriza razmatra ne samo zbog svoje aktuelnosti i opasnosti po čovječanstvo, nego i zbog „objašnjenja” vječne ekonomske dileme i diskusije o odnosu i primatu državnog regulisanja i tržišnog regulisanja kao ekonomskih instituta. Iako se stepen tačnosti i apologetike „naučnih” opservacija ne mjeri i ne dokazuje u medijima, nego u naučnoj publicistici, početkom novembra o.g. publikovan je jedan lokalni časopis u kojem se orkestrirano (u desetak članaka) isklju-čivo država optužuje za krizu i opravdava neoliberalna ekonomija. Nije lako biti neut-ralan, ali se mora konstatovati da je praksa dokazala primat mješovite ekonomije, in-stitucionalnog pluralizma i civilizacijskog razvoja nad svim oblicima monizama, jed-noumlja i formacijskih poredaka. Forsiranje samo jedne institucionalne ekonomske ka-rike uvijek je u istoriji bilo pogubno, jer se stvarao kočioni mehanizam i ekonomski klokotrizam (prodavanje magle, najblaže rečeno), uz mnoge pogubne društvene pos-ledice. Slično je bilo i sa nekritičkim kopiranjem tuđih uzornih modela, bez prilago-đavanja i uvažavanja sopstvenih razvojnih specifičnosti.

Prva strana medalje je informisanje u medijima o krizi, njenim uzrocima, pos-ledicama, razmjerama i perspektivama. Drugu stranu medalje mediji takođe osvjetlja--vaju, a to je činjenica da kriza uvijek predstavlja najprofitniji period za advokatske kancelarije. U traženju dokaza za krivicu bankrotstava (nastalog vjerovatno zbog vješ-tačkog podizanja cijena aktiva) uveliko učestvuju i novinari. Zato makar ne treba oče-kivati smanjenje zaposlenosti u medijskim kućama, niti recesiju medijskog biznisa, kao što je to već slučaj u bankama i raznim preduzećima realnog sektora privrede. Zbog svega navedenog, biće sve veći značaj medija u nastupajućem periodu borbe s razmatranom krizom. Ne samo zbog funkcije informisanja, u čiju istinitost (ponekad) može i da se posumnja. Nego i zbog konkretnih optužbi protiv medija, kao npr. od one koju je izrekao bivši generalni direktor „Lehman Brothers”-a R. Fuld u američkom Kongresu, koji je u spisak krivaca za bankrotstvo ove čuvene investicione banke sa 158. godišnjom tradicijom, uvrstio čak i pronicljive novina-re, koji su navodno „širili negativne vijesti” („Smart Money” N0 38/128 od 13.10.2008, s. 20).

Zar su novinari krivi i kada štite interese poreskih obveznika, koji treba da plaćaju za rizična ulaganja onih koji su dugo vremena zarađivali veliki novac? Zar su novinari krivi i za posledični domino efekat duplog povećanja uloga na međuban-karskim tržištima, koji se dogodio sjutradan od bankrotstva „Lehman Brothers”-a, zatim izdvajanje 85 mlrd USA$ za spasavanje američke osiguravajuće kompanije „AIG” od strane Federalnih rezervi? To je bio samo početak bankrotstava (da li bez granica?), koje je „nastavila” američka banka „Washington Mutual”, čiji su depoziti obima 136 mlrd USA$ prodani „JP Morgan-Chaise” za manje od 2 mlrd USA$ (akcije pojeftinile za više od 95%). Uslijedili su gubici američke banke „Washovia” od cca 300 mlrd USA$, pa on-da britanske banke „Bradford&Bingley” sa 50 mlrd funti sterlinga duga itd. Da dalje ne nabrajamo sve gubitke sa dugog i nedovršenog spisaka investitora, koji su u nekim slučajevima dostigli i do 90% („Kommersant Dengi” N0 39/696, s. 24).


300

Mediji svakodnevno i konstruktivno prenose da u savremenoj globalnoj finan-sijskoj krizi mesijansku ulogu ima državni intervencionizam i da su zakazali „mudri“ recepti neoliberalnih ekonomskih „gurua“. Mnogi ekonomisti (kojima pripadamo) su decenijama upozoravali da je teorija o nezavisnim (samoregulišućim) i savršenim tr-žištima samo interesno orijentisani mit koji dovodi do kriza, širenja jaza u razvijenosti i nejednakosti i mnogih drugih problema. Uravnoteženi institucionalni pluralizam ne-ma alternativu u ekonomskom razvoju. Mediji su, ipak, s velikim zakašnjenjem počeli obavještavati o pregrijanoj konjunktura na tržištu nekretnina, kraju podizanja njihovih cijena i nekontrolisanom rasplamsavanju kreditnog tržišta s precijenjenim vrijednos-tima hipoteka i stimulativnom cijenom kapitala. Kad se nagomilani problemi više ni-jesu mogli sakriti, zamajac krize je, ipak, dodatno aktivirao medijsku djelatnost, čija se redukcija ne očekuje, čak ni u dijelu reklama.

Drastični pad cijena akcija i nekretnina, poskupljenje kredita i uzlet obligacija svjedoče o velikom nedostatku živog novca u finansijskom svijetu. Počelo je dejstvo “finansijskog oružja masovnog uništavanja” (W. Baffet). Ali, i on se “preračunao” i u nevri-jeme povjerovao da je vrijednost akcija dodirnula dno. Nekontrolisana pohlepa, koju je toliko kritikovao („Budi plašljiv kad su drugi pohlepni”), proradila je i kod njega, pa je po-čeo da investira (dosledan svojoj izjavi: „Budi pohlepan kad su drugi plašljivi”) u posrnule kompanije koje su se bavile deravatima, što ga je za nekoliko nedjelja koštalo dvije milijadre USA$. Pretjerana neoliberalna vjera u slobodno tržište i finansijski perpetum mobile brzo mu se vratila kao bolni i otrežnjujući bumerang. To je svakako dobar i po-učan primjer djelovanja neoliberalnih recepata u domicilnoj zemlji.

Ne treba biti ekonomista da bi se shvatili uzroci finansijske krize. Dovoljno je pratiti medije, u kojima je sve detaljno (često pogrešno) objašnjeno. Najkompleksniji je internet, na kojem se mogu naći skoro svi važniji tekstovi, pa čak i davna upozora-vajuća „proročanstva” američkih (nobelovci J. Stiglitz i P. Krugman) i ruskih ekonomista (M. Hazin), ili lamentiranja nad krizom, među kojima su, opet, najparadoksalnija neo-liberalna. Ni televizija ne zaostaje sa izvještajima i intervjuima, pri čemu se može uoči-ti još jedna gotovo nevjerovatna i poražavajuća paradoksalnost: pojedini državni zva-ničnici i predstavnici ekonomske politike javno veličaju neoliberalizam i za sve krive državu! Tako se u kriznim uslovima najvećeg poraza neoliberalnih recepata ekonom-ske politike (poslije ranijih poraza na primjeru Latinske Amerike, azijske krize, „refor-misanih” postsocijalističkih država i dr.) volšebno vaskrsava promašena „ekonomska mudrost” koja je prouzrokovala mnogo zala, kao što su drastično širenje socijalnih ne-jednakosti, širenje jaza u ekonomskoj razvijenosti, „konkurisanje” privilegovanim oli-garsima, itd. Može se zamisliti do kakvih bi nas tek „novih pobjeda” odveli zastupnici takvih paradoksalnih misli ako jednoga dana uzmu u svoje ruke reformatorsku diri-gentsku palicu!

Iz brojnih medijskih i stručnih elaboracija izdvojili smo one za koje vjerujemo da su generatori kriznog uzročnog kruga, a to su: rizični finansijski instrumenti (ko-


301

rišćeni zbog mogućnosti ostvarenja visokih i brzih profita, koji su zaslepljivali učesni-ke), potcjenjivanje realnih rizika i potrebe državne kontrole i regulacije, jeftini krediti za hipertrofisanu potrošnju i pravljenje „mjehura od sapunice”, na bazi hipotekarnih, fi-nansijskih, trgovačkih, građevinskih i fondovskih naduvavanja cijena prilikom kupo-vine nekretnina i raznih drugih luksuznih i skupih dobara, finansiranje precijenjenih hipoteka od strane investicionih i komercijalnih banaka, penzionih fondova i drugih nestandardnih zajmodavaoca, beskonačni rast reosiguranja kredita i tržišta svopova, pretjerane samovolje berzanskih spekulanata na fondovskim tržištima, kolosalno raz-buktavanje fiktivnog (virtualnog i spekulativnog) kapitala, osamostaljenje finansijskih tržišta u odnosu na realna tržišta i enorman raskorak sa realnom sferom privrede, ni-zak procenat rezervnog obezbjeđenja emitovanog kreditnog novca, naduvavanja fina-nsijskog balona preko relativno prostih „šema” kao što je npr. „credit default swap” (ban-ka osigurava kredit koji daje) i brzo širenje spirale krediti-potrošnja-novi krediti.

Mediji su s velikim zakašnjenjem počeli da revnosno bilježe, istražuju i pre-nose publici informacije o finansijskoj krizi. Može se sa sigurnošću pretpostaviti da je do kažnjenja došlo zbog zapanjujućih efekata koje postižu takve informacije i uticaja na potrošački izbor. Ali, to suštinski govori o uticaju finansijske krize na slobodu me-dija, koji je izvanredno analizirao J. Körbler („Vjesnik” 19.11.2008, s. 9), koji primjećuje „blamažu američkih medija vezanu za galopirajuću svjetsku financijsku krizu : iako su svi sve znali, iako je kriza počela već potkraj 2007. nitko o tome nije pisao... Sada se vidjelo i zašto. Gotovo svi najsnažniji američki mediji oslonjeni su na Wall Street, tamo je ipak utvrda novca, od tamo dolaze skupi oglasi. Radi slobode novca novine su zažmurile na slobodu medija. Sve redom, bez obzira na to koje političke opcije podržavale. Novac je bio jači od svega. Ponajviše od točne informacije” (Ibid.). Zaključak autora da se „danas sve može kupiti, pa i ‘sloboda’ medija”upečatljivo odslikava i aktuelizuje kruci-jalno pitanje slobode medija, kao univerzalnijeg problema u odnosu na aktuelnu fi-nansijsku krizu. Jer, taj problem zadire u najopštija pitanja demokratije, slobode izra-žavanja, slobode uopšte i kulture medija posebno. Sloboda medija je jedan od stubova kulture medija. Ona je uslov za oslobađanje od apologetike, lažnih predstava o posto-jećem svijetu i njegovom funkcionisanju, nekritičkog duha i ćutanja o problemima. Kultura medija se mora što prije osloboditi senzacionalizma, žute štampe, dvojnih ar-šina, nedostatka kritičkog duha, lažnih vrijednosnih standarda i kriterijuma.

Prilika je da se pitanjem apostrofira navedeni ironični paradoks: kakvi su to mediji koji ćute o tako trusnim, vidljivim i zastrašujućim problemima problemima, ne-girajući slobodu medija za koju se navodno bore, i sve to još u prvoj zemlji slobode i demokratije? Bez obzira na navedeno medijsko kašnjenje, karakter i domete krize, funkcija informisanja se vjerovaatno neće bitnije mijenjti ni redukovati, jer bi to u pos-tojećim uslovima bilo besmisleno i kontra produktivno.

Nezavisno od stepena tačnosti (koji se mnogo teže mjeri i dokazuje u medi-jima, nego u naučnoj publicistici) i apologetike (koji je lako prepoznatljiv), pohvalni su svi tekstovi u medijima koji razmatraju savremene i značajne ekonomske probleme.


302

Jasno je da problem globalne finansijske krize nije samo aktuelan po svojoj esencijalnoj prirodi i opasnosti koju ima po čovječanstvo, nego i po aktuelizaciji vječne ekonomske dileme i diskusije o odnosu i primatu dva ekonomska instituta: državnog regulisanja i tržišnog regulisanja. Nije nam cilj da se u ovom radu uključujemo u predmetnu disku-siju, jer podržavamo ekonomsku i životnu logiku i praksu koja se zove mješovita eko-nomija, institucionalni pluralizam (koji je davno zamijenio institucionalni monizam) i civilizacijski razvoj (koji je naslijedio iscrpljeni formacijski poredak). Naprotiv, cilj nam je da sasvim neutralno, koliko je to moguće, ukažemo na korisnu ulogu i veliki značaj medija u nastavljanju tih diskusija, kojima se, forsiranjem jedne opcije, želi obli-kovati javno mnenje i opravdati primjena određenih razvojnih recepata, bez obzira na njihove rezultate. U cilju pomenute neutralnosti, samo ćemo suprotstaviti razna miš-ljenja objavljena u raznim medijima, bez navođenja imena medija i bez sopstvenog ko-mentara o ispravnosti navedenih mišljenja. Bilo bi bolje da su u istim medijima nave-dena različita shvatanja, jer je dijalog korisniji i bolji od monologa, posebno kada pos-lednji napadno, nekritički i isključivo prerastaju u orkestriranu medijsku odbranu jed-nog mišljenja (dakle - u jednoumlje). Nezavisno od toga, dobro je kad mediji prenose sve te stavove, da publika i nosioci ekonomske politike mogu sagledati njihovu ispravnost i/ili jednostranost, njihovu konzistentnost i/ili paradoksalnost.

Početkom novembra 2008. pojavilo se u štampi mnogo časopisa u kojima se analiziraju uzroci globalne finansijske krize. Izdvojili smo dva karakteristična prim-jera, jer se u jednom orkestrirano (u desetak članaka) država optužuje za krizu, dok se u drugom časopisu (kao i većini svjetskih medija) optužuju ograničeni dometi meoli-beralne ekonomske politike. U jednom se kao krivci označavaju protekcionisti (koji ubijaju konkurentnost i preduzetničku logiku); sažaljevaju se poreski oveznici, čiji no-vac država otima da bi pokrila gubitke banaka; vjeruje se u nemogućnost regulative da ograniči finansijske inovacije;, ističe se da je država svojim činjenjem (vršila pritisak na banke da daju kredite rizičnim klijentima i garantovala za hipotekarne kredite) i nečinjenjem (izostala je dozvoljena kontrola države) dovela do ove krize; držvni ljudi su kreirali nove i nedovoljno razumljive finansijske instrumente; države negiraju bilo koji vid odgovornosti, ali svojim protekcionističkim akcijama prećutno to priznaju; vlada je neopravdano mijenjala pravila igre u toku same igre; itd.

U drugom se predstavlja nova knjiga, koju su kao redaktori objavili N. Serra i J. Stiglitz The Washington Consensus Reconsidered (Razmatranje Vašingtonskog konsenzusa). Prika-zivač M. Jakšić (2008, s. 58) ističe se da je 20 godina poslije ideološko-političke i ekonom-ske dominacije ova teorijska i praktična koncepcija iscrpila svoje mogućnosti, tako da državno regulisanje kao manje zlo spasava finansijski sistem. Kriza je potvrdila da regulacija, jača uloga instituta i vladavina prava moraju biti koncepcijski okvir za eko-nomsku politiku u svijetu, jer su se pokazali nedovoljnim (blago rečeno) spontano for-mirani tržišni instituti, metod proba i grešaka i razne „šok terapije”. Rodonačelnik Vašin-gtonskog konsenzusa J. Williamson priznaje da je to bio odgovor na vodeću ulogu države


303

u stimulisanju industrijalizacije kao supstitucije uvoza, koji se svodio na liberalizaciju (spoljne i unutrašnje trgovine, a kasnije bankarskog i finansijskog tržišta), privatiza-ciju i obuzdavanje inflacije kao usko shvaćenu makroekonomsku stabilnost, zatim na deregulaciju (uklanjanje barijera), punu zaštitu i specifikaciju svojinskih prava i fiskal-nu disciplinu. To su recepti koje je J. Stiglitz (i mnogi drugi) nazvao „tržišnim funda-

mentalizmom”, zbog predrasuda o svemogućoj tržišnoj samoregulaciji. Isti autor kon-statuje da danas po pitanju Vašingtonskog konsenzusa postoji saglasnost samo u dvije stvari: da nije riješio savremene ekonomske probleme u svijetu i da nepovjerenje u dr-žavno regulisanje nije produktivno niti primjereno rastućoj informatičkoj, proiz-vodnoj, finansijskoj i civilizacijskoj integraciji u XXI vijeku.

Zahvaljujući medijima, možemo da razmotrimo sve suprotstavljene koncep-cije, ali i da saznamo bolne istine o ne(u)savršenim ekonomskim institutima, asimet-ričnim informacijama, produbljivanju jaza između bogatih i siromašnih pojedinaca, razvijenih i nerazvijenih država. To je možda najbolji dokaz da ne treba glorifikovati ni jedan oblik ekonomskih instituta, da je potreban institucionalni pluralizam i nada-sve kontrola svih instituta. Forsiranje bilo koje od institucionalnih ekonomskih karika uvijek je u istoriji bilo pogubno. Za efikasnost institucionalnog lanca potrebna je ak-tivnost svih njegovih karika, uz napomenu da se tuđa uspješnost nikad ne može kopi-rati, nego se može samo koristiti kao uzorni model koji će se prilagođavati sopstvenim specifičnostima. Treba stalno učiti i usavršavati se, a ne istrajavati na reprodukciji do-kazanih grešaka (umjesto da se uči i na greškama). Jer, „sve znaju i sve shvataju samo budale

i šarlatani” (A. P. Čehov). A oni su idealni za stvaranje kočionog mehanizma, kvadrature kruga, ekonomskog klokotrizma i sl.

5.2 Mediji u funkciji analize i evaluacije finansijske krize

inansijska tržišta najbolje funkcionišu uz izvjesne kontrole i balansira-nja kako bi se obezbijedila jasnoća, poštenje i laka pristupačnost. Ovo se može ostvariti preko „vidljivih” tržišta uz visoke standarde integriteta.

Od posebne važnosti u tim serijama kontrola i balansiranja je uloga medija u širenju fi-nansijskih vijesti publici (bona fide). Oni bi trebalo da odigraju ulogu „psa čuvara” za pu-bliku zajedno s regulatornim tijelima. Mediji bi trebalo da obezbijede izbalansirano iz-vještavanje o pozitivnim i negativnim pogledima na konkretnu situaciju. Uz komple-tne i nepristrasne informacije (optima fide) medija i uz „saradničke” informacije listira-nih kompanija, berze i finansijske industrije, publika raspolaže informacijama koje de-terminišu donošenje investicionih odluka. Uloga pojedinih medija u tekućim okolnos-tima u skrivljavanju realne slike bila je impresivna, praćena proskriptivnim manirom.

F


304

Kriza je pokazala da tržišta nijesu savršena teoretski ni praktično, „bankarstvo u sjenci” predstavlja realno bankarstvo, svrsishodnost tzv. nove finansijske arhitekture nema fundament u averziji ka riziku. Agresivnim medijskim (formalističkim) eksponi-ranjem dodatno je zamagljena suština relevantnih ekonomskih kontroverzi uzročno – posledičnog galimatijasa: manipulativnosti ili špekulativnosti operacionisanja, eks-panzivnosti ili restriktivnosti monetarne politike, sektorskog izvora krize, načina opo-ravka ekonomije, i slično. Popularizacija kamufliranih i konfuznih elaboracija nameće se kao neophodan i korektan manir, imanentna kritika.


a početku krize u jesen 2008. mediji su konstatovali da je kriza „sada

globalna”, što znači da „vlade moraju da rade zajedno”. „The Economist” je primijetio da su vlade obično najbolje mjesto za pokretanje tržišta

kad ono doživi slom, a to predstavlja pragmatizam (ne socijalizam). Konstatuje se da će bogate ekonomije usporiti. Main Streetu je potreban Wall Street, a jednima i drugima je potreban Washington. Spasenje se traži u mr. B. Obami! Zaključuje se da je kriza naprav-ljena u Americi i da sada pripada svima. Tekst u nastavku je posvećen padu muzičke industrije, smanjenju prodaje CD.

„Remarks” predstavljaju medijski (elektronski) podsticaj analizi i vrednovanju raznoraznih ekonomskih tematika od strane prominentnih protagonista i proklama-tora. Evidentan cilj je podsticanje javnosti na prihvatanje svrsishodnosti nametnutih rješenja, relevantnosti funkcionisanja i logičnosti ishoda. Finansijska kriza ubrzano je počela da djeluje kao staro vino u novoj ambalaži – „diskretna” distribucija bogatstva nije prekinuta. Analize teoretičara krize („asimetrične informacije”), poput Mishkina ili Bernankija, nisu primijećene kao predisponirane (neljubopitljivoj publici). Npr. vodeći američki ekonomisti (Bernanki 2007), navodno su smatrali da će uz fundamentalne faktore postojati tražnja za stanogradnjom. Problemi u subprimarnom sektoru kada je u pitanju šire tržište stanova vjerovatno bi bili ograničeni. Zvanično nijesu očekivali značajnija prelivanja sa subprimarnog tržišta na ostatak ekonomije ili na finansijski si-stem. Po njihovim analizama, ogromna većina hipoteka uključujući i subprimarne, na-stavljala je da pokazuje dobre performanse. Konstatujmo - mogli su se prezentirati indikatori kao kontra argumenti ovakvih projekcija.

Takođe, proklamovano je da će tržišne zakonitosti obuzdati sve prekomjer-nosti, u alociranju kredita tržišta su bolja od regulatora. Svakako, FED preduzima sve da spriječi prevaru i zloupotrebe (nepravilnosti) kreditiranja. To će doprinijeti da kreditori sprovode snažnu praksu garantovanja, a potrošačima obezbijediti efektivno informisanje. Konačno, uz pomoć regulatora i Kongresa moguće je ostvariti finansij-

N


305

sko blagostanje, pristup kreditu i mogućnosti posjedovanja stanova od strane američ-kih građana. Primijetimo, nije moguće pronaći potvrdu izloženog provizornog promi-šljanja. Mediji su poslije mogli da konstatuju stanje - kreiranje „bum-bankrot” ciklusa ko-ji nije svojstven slobodnom tržištu. Euforija leveridža zahvatila je tzv. sofisticirane i pametne ljude. Tržišta su postala takođe euforična. Otvoren je kazino uz kockanje s pzajmljenim novcem. Finansijski sistem je postao velika igra provizija i špekulacija.

„Sekjuritizovana” pakovanja su bila sve drugo samo ne obezbjeđenje. Preds-tavljala su nepoznat stepen rizika između pouzdanih i nepouzdanih uzajmljivača. Pad vrijednosti je značio da je leveridž postao omča. Većina kredita je odobrena za finan-siranje složenih portfolija aktiva. Ovi su držani u institucijama skrivenog bankarskog sistema. Neregulisani skriveni sistem je zavisio od triliona derivativa i drugih visoko inžinjerizovanih finansijskih hartija. Nepoznanica su postale adrese dužnika i onog koga treba spašavati, kao i sadržina duga. Posledično, finansijski sistem je zamrznut, nemoćan da kanališe sredstva od štediša ka investitorima. Finansijsko potapanje je bi-lo proizvod manje održivog sistema, tzv. državnog kapitalizma31. Samim tim i protekti-vne propagande medijskim mehanizmima. „Svijet na ivici” („The Economist”, 04/10/08) pri-kazuje tamnu figuru čovjeka na crnoj litici, čiji sledeći korak predstavlja pad u ambis. Isti nedjeljnik u sledećem broju (11/10/08) na naslovnoj strani nudi rješenje: „Spasavanje

sistema”, ukazujući na paniku, spašavanje i „specijalni izvještaj” o svjetskoj ekonomiji. Ma-gazin ne nudi odgovor na pitanje: da li je spašavanje ‘sistema’ u interesu Svijeta, koji se po-vremeno, ali sve češće i duže nalazi na ivici ambisa, kreiranog radi projekta 'pax americana' – hegemonije američkog 'akcionarskog kapitalizma' i tzv. „Nove finansijske arhitekture”.

5.2.2 Finansijski tokovi u kontekstu medijskog intoniranja

vjetski priznati mediji su svojevremeno participirali u stručnim analiza-ma opservirajući opseg pojedinih suštinskih ekonomskih problema. Ter-min „pranje novca” (kriminal vijeka) prvi put je upotrijebljen u toku me-

dijskog izvještavanja („The Fortune”) o skandalu „Watergate”, uz kasnije gotovo svako-dnevno diskutovanje u finansijskim časopisima. Istina, ne do kraja indikativnim opho-đenjem, što je postalo praksa u kasnijim apologetskim raščlanjivanjima. Svakako, moć-nije oruđe od medija je politička moć. Kombinacija pruža često nepobjediv mehani-zam paradirajuće manipulacije. Za svrhu boljeg razumijevanja (dugoročnog) determi-

31 "Vlasnici kapitala i biznisa će kod radnika podsticati i stimulisati potrebu da kupuju njihovu skupu robu: stanove, kuće i tehnologiju, obavezujući ih pritom da ulaze u skupe hipotekarne kredite do nivoa neizdrživosti. I na kraju, ti neplaćeni dugovi će izazvati bankrot banaka, koje će morati biti nacionalizovane, pa će država onda krenuti putem koji vodi u komunizam..." (K. Marx, Das Kapital).

S


306

nisanja deviznih kurseva paritetom kupovnih snaga, „The Economist” je svojevremeno dao praktično tumačenje problema – cijenom Big Meka u MekDonaldsovim restoranima. Računica deviznog kursa prilagođenog Big Mekom se zasniva na odnosu cijene Big Me-ka u posmatranoj zemlji i u SAD. Time se može dobiti impresija o potcijenjenosti ili precijenjenosti valute. Ipak, objektivna istina nije predstavljala uvijek vodeću paradi-gmu uglednog ekonomskog časopisa.

Vodeći časopis za bankarstvo „The Banker” prezentovao je neprofesionalan (neodgovoran) pristup uzrocima i posledicama svjetske finansijske krize tokom 2008. U periodu širenja bankarske krize, propasti bankarskih giganata, drastičnom padu na berzi i sl, u renomiranom časopisu dominirale su teme iz bankarskog menadžmenta koje nisu bile familijarne sa aktuelnim dešavanjima. U martu 2008. je analizirano 500 najvećih bankarskih brendova - listing je urađen s londonskim „Brand Finance”. Magni-tuda aktuelnog propadanja nije bila predmet iole značajnijeg zapažanja. Npr., krah „Bear Stearns”-a je bio poslednji i najalarmantniji indikator nastupajuće bankarske krize. Po standardima „The Fortune” proglašena je za najcjenjeniju kompaniju koja operiše sa hartijama od vrijednosti, odnosno jednu od “najkvalitetnijih” investicionih banaka - uz dodijeljeni rejting brenda A. Među karakteristikama su se naglašavali vrhunski me-nadžment, inovativna poslovna praksa i specifična personalizovana usluga. Promi-nentni žurnal „Institutional Investor” je prepoznao ovog giganta kao sedmu najveću fir-mu, prema ukupnom kapacitetu iz 2005. Problematika (ne)solventnosti i (ne)likvid-nosti, bankarskih principa - osnovnih uzroka bankarskih kriza (iz samog sektora ili pojedinačne banke), implicira opseg neadekvatnog teoretskog i praktičnog pristupa u medijima. Konstantno je naglašavana kriza nelikvidnosti, koja u stvari predstavlja po-sledicu suštine problema – nesolventnosti (gubitaka). Napad na glavnu investicionu banku „Bear Stearns” desio se ugla zbog ogromnih kvartalnih gubitaka i „glasina i nago-

vještaja bez osnove“. Ukazano je da je efektivno upravljanje brendom postalo vrlo bitno za banke.

Navodno su banke shvatile koliko su banke važne kao brendovi za klijente koji su sve više „sofisticirani”. Uspješno upravljanje vrijednošću brenda povećava akcijski kapital. Dobro upravljanje brendom je suštinsko za uključivanje svih stejkholdera kompanije u stvaranju vrijednosti. Najveći brendovi su u međuvremenu ispoljavali velike propuste u poslovanju, aktive su postajale toksične, a akcionarski kapital se topio. Finansijski kolaps je uslijedio i zbog likvidnosnih problema (uprkos 18 milijardi USA$ keša).

Problemi likvidnosti i solventnosti su međupovezani i mogu prouzrokovati jedni druge. Bankari su imali isuviše gubitaka (na hipotekarne zajmove) i suočili su se sa tolikom neizvjesnošću koja im ne dozvoljava da pozajmljuju. Loši zajmovi su „ubi-jali” njihove banke. Kriza solventnosti eksplodirala je sredinom septembra 2008. ozna-čavajući i sveopštu finansijsku krizu. Uslijedilo je pogoršavanje pozicije banaka veza-ne za finansiranje likvidnosti (rizik likvidnosti). Znači, problem se ispoljio primarno u pogoršanju kvaliteta subprimarnih zajmova u SAD, a ne likvidnosnih problema.


307

5.2.3 Smjer monetarne politike, inflacije i ekonomske aktivnosti

a tekući mjehur stanogradnje i nastupajuću finansijsku krizu uglav-nom je optuživan bivši predsjedavajući Federalnih rezervi A. Greenspan Mediji su horski prenosili i/ili ukazivali da je „labava” (ekspanzivna)

monetarna politika prouzrokovala ili značajno doprinijela tekućim ekonomskim teš-koćama („The Economist”). Ipak, ispravna analiza bi pokazala da je politika Greenspana bila daleko od savršenog, ali da je u stvari bila „čvrsta” (restriktivna). Greška proističe iz nedovoljno jasnog ili argumentovanog (tačnog) tumačenja uloge kamatnih stopa u sprovođenju monetarne politike u SAD. Sadašnji „konsenzus” (iz 90-ih) je da je Velika kriza (kontrakcija) 1929. bila prouzrokovana monetarnim pritiscima u SAD. Blanchard je sugerisao, suprotno Friedmanu i Švarcu, da FED nije bio direktno odgovoran za sma-njenje nominalne ponude novca. Greška je u nedovoljnom povećanju primarnog nov-ca kako bi se kompenzovalo smanjenje monetarnog multiplikatora. Po mišljenju Frie-dmana, FED se neodgovorno kreću „čas naprijed čas natrag puštajući u opticaj previše novca i izazivajući inflaciju, a zatim iznenada smanjujući opticaj novca, što guši ekonomiju i uzrokuje recesiju”.

Osnovno rezonovanje u medijima i uopšte, kada je u pitanju monetarna politi-ka u susret tekućoj krizi, je da su niske kamatne stope ukazivale na ekspanzivnost mo-netarne politike. Time je učinjena klasična greška o korišćenju kamatnih stopa u vred-novanju monetarne politike. Pomenute kritike upućene Grinspenu pronalaze osnovu u pretjerano ekspanzivnoj monetarnoj politici. Naime, nakon recesije početkom dece-nije, što je prouzrokovalo “ekspanzivan” smjer, niske kamatne stope su stvorile pros-tor za sveopšti rast cijena, odnosno prostor da kriza stanogradnje evoluira u finansij-sku krizu. Naime, FED su početkom 1928. otpočele sa čvršćom (restriktivnom) mone-tarnom politikom s ciljem obuzdavanja buma na berzi, koji je počeo 1926. Doktrina se zasnivala na zabrani bankarskog kreditiranja za svrhe finansiranja špekulativnih ak-tivnosti. Restriktivna politika je ubrzala recesiju i slom na berziv 1929. Prevođenje oz-biljne recesije u Veliku krizu generalno se pripisuje serijama bankarskih panika u ok-tobru 1930, koje nijesu bile praćene ekspanzivnom monetarnom politikom.

Greška se sastoji u prisutnoj nekonzistentnosti u evaluaciji monetarne politike: niske kamatne stope produkuju ekspanzivnu monetarnu politiku. Preuveličava se uti-caj Fed-a, a zanemaruje odnos ponude i tražnje koji u krajnjem determiniše kamatne stope. Takođe, promjene eskontne stope su često bile posledica prilagođavanja prom-jenama nastalim kod tržišnih kamatnih stopa (na međubankarskim tržištima). Uprkos djelimičnoj mogućnosti pomjeranja kamatnih stopa centralne banke na više ili niže, fi-nansijski sistem je značajno umanjio uticaj stopa Federalnih rezervi. U medijima su se iskristalisala dva, očito pogrešna, tumačenja funkcionisanja monetarnog i likvidnos-nog menadžmenta monetarnih vlasti. Jedan od njih je da je monetarna politika manje efikasna u kriznim situacijama, što važi i za fiskalnu politiku, („jaki stabilizatori ekono-

Z


308

mije”). Dosadašnje analize vezane za tekuću krizu ne mogu dati potvrdan odgovor za ovakvu konstataciju kada se to tiče relativnog značaja monetarnog menadžmenta. Ta-kođe, funkcija kreditora krajnje instance (upravljanje likvidnošću) ne može biti infe-riorna u odnosu na mehanizam osiguranja depozita.

Previše pojednostavljen komentar dileme inflacija-deflacija u medijima i vode-ćih finansijskih eksperata, „favorizovanjem” inflacije („Tući inflaciju sada”), može se obja-sniti takođe medijskom konstatacijom: „Oni su zauzeli položaj da tuku pogrešnog neprijatelja”. Nepodudaranje u bitnim pitanjima je vjerovatno rezultat divergentnog pristupa pojmovima inflacije (deflacije), novca (kredita), efekata cijena na inflaciju (deflaciju) ili primarnim preduslovima za deflaciju. Po Vebsteru, inflacija je porast obima novca i kredita u odnosu na raspoložive robe, a deflacija suprotno. Trenutno, uprkos sniženji-ma kamatnih stopa i upumpanim trilionima dolara u SAD, tražnja za i raspoloživost kreditom pada. Sredstva otplate duga (preko rasta poslovanja) iščezavaju, što impli-cira dalji deflatorni pritisak unutar bankarskog sistema.

Restrikcije kredita u poslednjih 15 mjeseci značajno su smanjile cjelokupnu ponudu kredita u SAD. Glavni izvori prihoda banaka, poput potrošačkog kredita, padaju budući da građani optiraju plaćanje duga. Uz još neke pokazatelje kretanja kredita, izgleda da preovladavaju mnogi znaci deflacije. Propulzijom krize, u mediji-ma se često naglašavala kriva V u ekonomskom oporavku, što kao nerealna pretposta-vka nije potvrđeno u mjesecima koji su uslijedili. Trenutno je dilema u medijima i me-đu vodećim ekonomistima oko U i W oblika krive oporavka, što bi u poslednjem slu-čaju (predviđao Stiglitz) značilo duplu recesiju. U medijima prednjače ekonomisti (Ru-bini) koji ukazuju na U oporavak ekonomije. Ipak, uzimajući u obzir probleme u eko-nomiji vezane za ključne varijable (npr. zaposlenost), izlazak iz recesije (ne i krize), ne bi trebalo isključiti mogućnost oblika krive W. Izvjesno je da ekonomija, pogotovo u SAD, ne može da se vrati na nivo prije kraha. Takav nivo ekonomije vjerovatno nije održiv. U-kriva znači postepen oporavak (nekoliko godina). Mogućnost zaduživanja radi potrošnje ne predstavlja realnost.

Nezaposlenost je visoka, uz opadanje broja radnih časova. Optimistički scena-rio za investiranje preduzeća nije prisutan. Da li je moguća nova ekonomija koja je održivija i bliže orijentisana novom globalnom okruženju? U tom slučaju oporavak bi se odvijao, recimo, u skladu sa nekom krivom X.


309

5.2.4 Deregulacija, liberalizam i globalizacija kao krizni lajt motiv – medijska hipoteza

ediji su isticali da je paraliza na kreditnom tržištu (u SAD) prois-tekla slomom onoga što predstavlja fundamentalno načelo bankar-stva: povjerenje. Ponovno uspostavljanje povjerenja koje su investi-

tori imali u vodeće bankarske centre time ne bi bilo ni malo jednostavno. Ključna eks-presija tog povjerenja pronađena je u „procjenama” kreditnih rejting agencija. Rejting agencije su, skupa sa medijima, relaksirano komentarisale bazični kreditni rizik kom-panija, akcija i obveznica. Kontrolisane rejting agencije, pojedine vodeće banke i me-dijski kanali praktično su ostali nedodirljivi. Investitori širom svijeta su kupovali har-tije „obezbijeđene” hipotekom polazeći i od datih visokih rejtinga kreditnih rejting agencija. Tržište je ubrzo bilo zapljusnuto problematičnim investicijama. Finansijski sistem se suočio sa problemima (rizikom).

Najveće investicione banke, koje su imale izvanredne rejtinge, propale su, prodate su jačim bankama ili su se jednostavno preobratile u komercijalne banke. Rejting agencije, čije su procjene protežirane od strane medija, bile su potpora glo-balnog finansijskog sistema i, time, pouzdani destruktor lakovjernih investitora širom svijeta. Da li je deregulacija ili neregulisanost, kako to medijska ujdurma pompezno deklamira, izrazito bitan segment kriznog mehanizma? Gotovo sigurno da nije, po-lazeći od činjenice da je, recimo, bankarstvo najregulisaniji segment finansijskog sistema. Hedž fondovi formalno da, mada su minimalni nivoi upisa, mogućnosti pov-lačenja sredstava iz fondova, strateški izbori i slično sami po sebi determinisali kon-kretnu regulisanost. Entiteti za posebne namjene – produžena ruka bankarstva bili su takođe zvanično neregulisani, ali je reduciranjem vrijednosti njihovih aktiva dug vraćan u knjige banke.

Neregulisanost „skrivenih” institucija jeste značila povećanje moralnog hazar-da, ne dopuštajući istovremeno prihvatanje generalizovanog stava zastupljenog u me-dijima. Regulativni mehanizam anglosaksonskog kapitalizma predstavljao je kombi-naciju stroge višeslojne regulacije, pojedinačnih deregulativnih „podsticaja”, neadek-vatnog regulativnog instrumentarijuma i/ili potpune deregulisanosti pojedinih krup-nih, brzo rastućih segmenata tržišta. Krizni mehanizam je time na suptilan način mo-gao da prenese silinu katastrofičnog udara na finansijski i realni sektor. Nasuprot medijskom notiranju, pažljivim skeniranjem funkcionisanja finansijskih institucija, tr-žišta i instrumenata, u uslovima koji su prethodili krizi i samog kriznog ambijenta, za-ključuje se da su povremene finansijske liberalizacije donekle povećale mogućnost rizika, ali i da najnoviji debakli u bankarskim sistemima sugerišu da je problem (uz-rok) krize i panike mnogo dublji. Problemi subprimarnog hipotekarnog tržišta pojavili su se u kontekstu priličnog usporavanja realnog ekonomskog rasta (realnog BDP).

M


310

Procesi finansijske liberalizacije generalno nisu bili uzrok kriza, već samo je-dan od faktora u pojedinim zemljama ili kod pojedinih institucija. Liberalizam, neo-liberalizam, libertarijanstvo i sl. sami po sebi nijesu više uzrok finansijskih kriza. Libe-ralni kapitalizam doživio je krah Velikom ekonomskom krizom, a libertarijanizam je danas odstranjen iz razvijenih ekonomskih sistema. Postojeći ekonomski uslovi često su determinisani agresivnim globalizacionim strategijama. Globalna (a ne međuna-rodna) finansijska arhitektura konstruisana je zbog opresivnih monopolskih privile-gija. Po svojoj prirodi i posledicama, suštinske su ekonomske i političke razlike izme-đu modela slobodnog tržišta i državnog kapitalizma. Kapitalizam slobodnog tržišta predstavlja mrežu slobodnih i dobrovoljnih razmjena u kojima proizvođači rade, pro-izvode i razmjenjuju svoje proizvode za proizvode drugih po cijenama koje su hoti-mično postignute. Državni kapitalizam se sastoji od jedne ili više grupa, čije ustroj-stvo prinudnog aparata vlade ima za cilj akumuliranje kapitala za njih same, ekspro-prisanjem proizvodnje drugih prisilnim i nasilnim putem. Akademski ekonomisti su opisivali finansijska tržišta kao efikasna i racionalna. Wall Street je, po njima, vršio us-pješnu alokaciju resursa polazeći od teorije cijena na aukciji (zakon ponude i tražnje). Uspješnu alokaciju mnoštva (dez)informacija omogućili su odabrani mediji. Liberalni kapitalizam je možda i dopuštao autonomnu decidiranost medijskih uzusa. Pretencio-nistički državni kapitalizam polaže pravo na vješto udešenu scenu (lavirint), prepo-tentnim uspostavljanjem ultimativnog mehanizma informisanja i rasuđivanja i „kurto-aznim” obesmišljavanjem reaktivnog (protivnog) i cjelishodnog.

5.2.5 Teorija zavjere ili zavjerenički prakticizam

redsjednik SAD T. Roosevelt je upozorio građanstvo na opasnost slijeda događaja. „The New York Times” je 27. marta 1922. revnosno prenio Ruzvel-tovu zabrinutost: „Ovi međunarodni bankari i Rockfellerov ‘Standard Oil’ kontro-

lišu veći dio štampe i čine sve da pokore ili otjeraju zvaničnike vlasti koji odbijaju naredbe moćnih pod-mićenih klika koji čine nevidljivu Vladu”. Takođe, u magazinu „New York Times” gradonačel-nik New Yorka J. Hylan prozvao je one za koje je smatrao da preuzimaju kontrolu nad Amerikom, kontrolu nad njenom politikom i štampom: „Upozorenje Teodora Ruzvelta je da-to u pravo vrijeme, jer prava prijetnja našoj republici dolazi od ove nevidljive Vlade koja kao džinovski oktopod pruža svoje sluzave krake nad našim gradovima, državom i nacijom. On grabi svojim moćnim kracima naše izvršne organe, pravosuđe, škole, sudove, štampu i svaku drugu instituciju koja radi u interesu naroda. Da bi bio što konkretniji, dopustite da vam kažem da je glava ovog oktopoda Rokfelerov ‘Standard Oil’ i mala grupa moćnih banaka koje obično zovemo međunarodni bankari. Ova mala klika moćnih međunarodnih bankara praktično vodi američku Vladu zbog svojih sebičnih potreba. Oni prak-tično kontrolišu obje partije, pišu političke platforme, biraju partijske lidere, kontrolišu vodeće ljude pri-vatnih firmi, koriste sva moguća sredstva da bi imenovali samo one ljude na visoka mjesta koji su po-

P


311

vodljivi korupciji krupnog biznisa. Ovi međunarodni bankari i Rokfelerov ‘Standard Oil’ kontrolišu veći dio štampe i časopisa u ovoj zemlji”. Komentar očigledno ni sada ne bi bio bitnije izmijenjen - perpetuum mobile je principijelno fiksiran.

Svojom eksplicitnošću i sveobuhvatnim predskazanjem, bez obzira na autor-stvo, „Protokol Sionskih mudraca” nametao se kao proročko (elektronski široko dostupno) štivo. „Kako je jasna i očigledna stupidnost čisto životinjskih gojskih mozgova, koja se ispoljava u tome što nisu ni mislili, uzimajući od nas novac pod interes, da će sav taj novac, pa još sa interesom na njega, oni morati da crpe iz svojih državnih džepova radi obračuna sa nama. Što je lakše i jednostavnije nego uzeti potreban novac od svojih građana! To dokazuje genijalnost našeg izabranog uma u tome što smo mi umjeli tako da im predstavimo stvar zajmova da su oni vidjeli u njima i svoju korist. Naši računi, koje ćemo mi predstaviti kada nastupi vrijeme, utvrđeni vjekovnim eksperimentima koje smo vršili nad goj-skim državama, odlikovaće se jasnošću i preciznošću i očigledno će pokazati svima koristi od naših novo-tarija. Oni će učiniti kraj onim zloupotrebama, blagodareći kojima smo mi upravljali Gojima, ali koje neće biti dopuštene u našem carstvu. Mi ćemo tako podesiti računski sistem da ni vladar, ni najmanji či-novnik, neće biti u stanju da izvuku ni najmanju sumu neprimjetno od njene namjene ili da je upute dru-gim pravcem sem onog koji je već jednom označen u određenom pravcu dejstva”.

Da li se aktuelna kriza pojavila i proširila slučajno ili namjerno (story behind the

story)? Da li se izrazito nepovoljni događaji uopšte odvijaju slučajno ili je slučajnost zasnovana na preciznom podudaranju učesnika, institucija, datuma, uzroka, posle-dica, principijelnog izbavljenja institucija „velikih da bi propale”? Velike ekonomske (fi-nansijske) krize pružaju logičan odgovor. Inicijalni prasak prve velike finansijske krize se desio 24. oktobra 1929. (Crni četvrtak). Inicijalni slom tekuće finansijske krize dogodio se 24. oktobra 2008. (Crni petak).

Bitan segment finansijskog poslovanja („sistema”) vrlo oskudno je zastupljen u medijskim analizama. Ipak, konačni efekti destruktivnog karaktera ogolili su suš-tinu sistema „u sjenci”, koji je stvarnost bez sjenke, i vjerovatnu sofisticiranu prevaru, prihvaćenu kao istinu i normu. D. Healey je konstatovao: „Svjetski događaji se ne dešavaju slučajno. Prouzrokovani su nacionalnim ili ekonomskim pitanjima. Većinom se dešavaju u etapama, dok njima upravljaju oni koji u rukama drže konce novčanih tokova”32. Teško se argumentovano sup-rotstaviti ovoj dignitetnoj konstataciji.

32 Kao dio američkog establišmenta (i rođak Al Goraa), Vidal je prije desetak godina brilijantnim tekstom ilustrativno ukazao na magnitudu problema. “… Republikanski senator Vanderberg je rekao Trumanu da može postići militarizovanu ekonomiju samo ako prvo 'na smrt prepadne narod' da Rusi dolaze. Truman je poslušao… Da-nas, sa pobunom pretorijanske garde u Pentagonu, mi ulazimo u novu i opasnu fazu. Iako mi nazivamo druga društva banditskim (rogue state) državama, mi smo postali najveća banditska država. Mi ne poštujemo međunarodne ugovore. Mi ne poštujemo međunarodne sudove. Mi jednostrano napadamo kad god nam se prohtije. Mi naređujemo Uje-dinjenim nacijama, ali ne plaćamo naše obaveze. Mi se žalimo na terorizam, a naše carstvo je najveći terorista. Mi bombardujemo, napadamo i vodimo specijalni rat protiv drugih država. Mi - narod SAD - jedini izvor legitimnosti u državi, nemamo predstavnika u Kongresu. Naš Kongres je otet od korporacija i njihovog utjerivača imperijalne vojne mašine”. Dodajmo logično, i globalne manipulativne finansijske oligarhije.


312

5.2.6 Besprincipijelnost i beskrupuloznost medijske paradigme

rethodno saopštene tendencije i posledice otvorile su prostor za stručna i naučna promišljanja, ali i špekulacije, U literaturi o najnovijoj finansij-skoj i bankarskoj krizi iskristalisali su se katkad različiti stavovi (mišlje-

nja i sugestije) oko krucijalnih tematskih cjelina, poput: bilansnih strukturnih pomjera-nja; uzročno-posledičnih finansijskih isprepletanosti (domino efekat); regulative, dere-gulative i finansijske liberalizacije; bazičnih i konsekventnih faktora krize; uloge mo-netarne politike i kontrole; potrebe spašavanja finansijskih i nefinansijskih institucija i sl. Značajne omaške (slučajne ili namjerne) i ektropijum u tumačenju uzroka i posledi-ca, odnosno realne (ne)mogućnosti izlaska iz krize, prezentiranog u medijima uključu-jući i globalno priznate žurnale, posledica su: a) impresivnog trivijalnog sufliranja medijima od strane naučnih i stručnih eksperata, biznismena, ministara i uopšte svih „preeminentnih” poznavalaca ekonomske tematike i problematike – neobjektivnosti, b) loše namjere da se široj javnosti pruži iskrivljena (uljepšana) slika sumorne krizne svakodnevice, pod uticajem (ili bez njega) usmjeravajućih interesnih kreatora (uzroka i rješenja) i centara moći – neprofesionalnosti, c) dominantnog koruptivnog - profiter-skog pristupa novinarskoj profesiji – nezajažljivosti, d) ekonomski (i logički) nepisme-ne novinarske struke, čiji je opseg promišljanja i analiziranja u rangu od kulture i sporta do ekologije i ekonomije – neznavenosti i e) nedovoljnog ličnog angažmana na personalnom planu usavršavanja i sticanja znanja u domenu uže specijalizacije (žur-nalistike) – neodgovornosti.

Mediji često ne predstavljaju pouzdan transmisioni kanal za donošenje pozi-tivnog suda. Drugim riječima, medijski prenosni mehanizam (sticanja finansijske pismenosti) u najboljem slučaju može se označiti kao „crna kutija“. Rast cijena akcija na Wall Streetu u jeku (tekuće) depresije (krize) predstavlja rezultat djelovanja psiho-loškog faktora bez značajnije konzistentnosti s ekonomskim fundamentalnostima. Dnevne publikacije, elektronski mediji, nedjeljni magazini i slično kreirali su okvir koji je mogao obesmisliti realnu prognozu i validan zaključak.

5.3 Doprinos medija berzanskim efektima

inansijska tržišta danas funkcionišu u priličnoj mjeri kao regulisan, nadziran ili kontrolisan segment ekonomije. Pitanje je samo da li su ove funkcije u domenu (pravne) države, što bi bila povoljnija varijanta, ili

špekulanata i prevaranata (manipulanata), uz vrlo moguće katastrofične posledice po mnoge investitore i, uopšte, ekonomiju. Ukoliko se tome pridoda svakodnevna me-

P

F


313

dijska kampanja ili senzibilna i pikantna šutnja, uspjeh je zagarantovan. Bizarnost podvale stremi prikazivanju nivoa tržišta koji se praktično izjednačava s efikasnim. Veliki rast i pad cijena na našoj berzi je nastao i kao rezultat kupovanja akcija - često po relativno visokim cijenama, uz očekivanje daljeg rasta najavljivanog raznoraznim „solomonskim“ izvještajima i eskpertskim analizama o privatizaciji i tržištu kapitala (kao pedantnom procesu) u pojedinim favorizovanim medijima. U krajnjem, ovap-loćeni slom berze pogoršao je portfolio puka, učvrstio bogatstvo plejade plejboja i konkvistadora i promovisao nesigurnost/sigurnost budućih ekonomskih i socijalnih tokova i okova. Zahvaljujući, pored ostalog, dobrovoljnoj dekadenciji i hipokriziji me-dijske scene.

Socio–psihološki apekt problema, dopunjujući ekonomski, predstavljao je po-sebnu dimenziju kreirajući suptilno – bizaran produkt koji je poznat u ekonomskoj te-oriji i praksi kao efekat stampeda, prisutan na finansijskim tržištima u okolnostima koje ne bi trebalo da se poistovjete sa racionalnim ponašanjem. Efekat stampeda (blaže - pobjedničke strane, preciznije - krda) dijelom ima osnovu u Festindžerovoj Teoriji društ-venog poređenja (1954), čija je postavka da pojedinci uče o sebi i da procjenjuju (odmje-ravaju) sebe poređenjem s drugima.

Socijalno psihološko istraživanje pokazuje da pojedinci nastoje da se više ok-reću društvenom poređenju u situacijama koje su nejasne (dvosmislene, neodređene), što je tipičan slučaj u našim berzanskim i vanberzanskim dešavanjima. Smatralo se izvjesnim ostvarenje profita špekulišući uzlaznim rizikom rasta cijena. S druge strane, perfidna medijska potpora za prevaru u vidu svakodnevne sofističke kampanje („ob-jektivne istine“), kao i „berzanski“ (vlasnički) lukrativno orijentisano uredništvo pred-stavljali su transparentno prikrivanje netransparentno sprovedene „privatizacije“. Ta-kođe, pomenuta teorija pruža objašnjenje zašto ljudi čeznu (žude) da revnosno imiti-raju modele koje zapaze u medijima, što predstavlja uzlazno društveno poređenje s onima koji se smatraju društveno boljima (reperi ili čak fetiši) od njih na bilo koji na-čin. U dezorijentisanim ili iskrivljeno orijentisanim opresivnim društvima, bilo razvi-jenim ili u razvoju, često je izgrađen elementaran osjećaj- strahopoštovanje prema bes-prizornima, bez obzira koje pozicije u društvu oni zauzimaju. Stoga, filozofija funkcio-nisanja tržišta može biti jednostavna za shvatanje i implementaciju.

Manipulativne transakcije zasnovane na mjehuru koji na kraju puca generalno izazivaju haotično stanje. U slučaju naše „berze“ to se desilo samo naizgled. U stvari, bilo je precizno usmjereno („posibilizam“) od strane nekoliko „velikih igrača“. Dakle, cijene akcija u potpunosti nisu reprezentovale tržišne zakonitosti, niti su bili smjernica za postojeću vrijednost firme. Umjesto toga, reflektovale su akcije nekoliko investitora, odnosno efekat stampeda kada su se svi pridruživali određenom kretanju („Kupovina

bez promašaja jer sve akcije rastu“). U pitanju su uglavnom bile akcije rasta na koje se ne is-plaćuje dividenda, a ne akcije koje ostvaruju prihod (sa dividendom).


314

Filozofija berzanske destrukcije podrazumijevala je prije svega kreiranje efekta kornera, odnosno potpunu kontrolu ponude i tražnje akcija tako da se njihovom cije-nom moglo manipulisati. Ova danas generalno zabranjena praksa kod nas je bila ini-cijalna kapisla za dalju otvorenu prevaru. Pojedini mediji su na ovom nivou procesa pompezno, znalački i deklamatorski odradili zadatak koji im je reskripcijski povjeren. Uslijedio je pomenuti efekat stampeda (u dva navrata), baziran na kretanju cijena akcija nekoliko najvećih kompanija. Polisintezom, bez ikakvih poteškoća, rezultirao je treći berzanski efekat – efekat veće budale. Teorija veće budale ukazuje da je moguće zaraditi novac kupovinom problematičnih hartija, bez obzira da li su precijenjene ili ne, a potom ih prodati uz profit jer će se uvijek naći neki investitor (veća budala s is-tom logikom) koji je spreman da plati veću cijenu. Manipulanti se na vrijeme povlače dok mjehur još raste. Tržišni optimizam završava neizbježnim pucanjem mjehura uz značajnu depresijaciju cijena akcija. Cjelokupan fatalan proces podsjećao je na meha-nizam kompresora – prvo podmuklo tromo naduvavanje, a potom bezobzirno naglo izduvavanje berzanskog mjehura.

Analitičnijim čitaocima nije moglo promaći da izbori aktuelnih tema, naslovi tekstova u pisanim medijima, položaj teksta na strani, sugestija iznad naslova teksta, uokvirena napomena, komentar drugog sagovornika, fotografija - veća ili manja, jas-nija ili manje jasna, kao i sam izbor fotografije, i slično, predstavljaju sofisticiranu i kvalitetno osmišljenu podmuklu sugestivnu poruku javnosti (od strane dobronam-jernih medija) o tome što valja činiti: zašto „privatizovati“; kako na brzinu „zaraditi“; koga neizostavno poslušati, a koga ne; kako i gdje dalje usmjeriti zarađeno; kome biti neizmjerno zahvalan; zašto je navodno sve na kraju pošlo naopako.

U zavisnosti od namjere usmjeravanja medijske poruke, u nadnaslovu su upo-trebljavane raznolike „instrukcije“. Za potvrdu medijskog artefakta najčešće: tvrdi, oc-jenjuje, saopštava, kaže, smatra, promoviše, poziva, objašnjava, predstavlja, poručuje, a za suprotan („odiozan“) stav: optužuje, kritikuje, napada. Npr. „... tvrdi da dolazak rus-kog kapitala nije opasnost za Crnu Goru“; „Na crnogorskom tržištu kapitala otvaraju se nove moguć-nosti nakon ’aktiviranja’ propalih štednih uloga“; „Zakon o sprečavanju novca na snazi je već deset mjeseci, li još nema dokaza da se u Crnoj Gori peru pare“; „... objašnjava da se na tr-

žištu kapitala ne može ’prati’ novac jer dolazi iz legalnih tokova“. U istom berzanski i privatiza-ciono zahuktalom pisanom mediju (tokom 2004), naslovi (i podnaslovi) predstavljaju stepen sugerisanja, poput: „Rusi su završili tranziciju, mi se natežemo deset godina“; „Telekom prodati što prije dok nisu krenuli Srbi i Albanci“; „Ko neće da čeka 2017. može odmah na berzu“; „Spre-čavaće zloupotrebe na tržištu“; „Berze niko neće moći da iskoristi za pranje novca“; „Kontrolisaće i veza-ne transakcije“. Poslije prezentiranih konstrukcija slijedila bi opširna stručna „elabora-cija“ u tekstu: „Ovoliki obim investicija je dokaz povjerenja u naše tržište, kao i finansijske i regula-torne institucije ...“.

Zakonodavna regulativa pružila je mogućnost privatizacionim investicionim fondovima „da ulažu novac u sve vrste hartija od vrijednosti, nekretnine i novčane depozite, a ne samo


315

u akcije preduzeća koje su učestvovale u masovnoj vaučerskoj privatizaciji“. Time su stvorene „mno-

go veće mogućnosti za ostvarivanje profita za akcionare“. Naglašavanjem 2005. i 2006. kao ključ-nih godina za privatizacione fondove, očekivanja (medijski notirana) su se kretala u pravcu „raznih investicionih alternativa i unapređivanja finansijskog tržišta u zemlji“.

Dobrodošla inostrana ekspertiza međunarodnih institucija i pojedinaca u po-jedinim slučajevima privatizacije, poput KAP-a („Pažljivo motrimo prodaju KAP-a“), značila je „da je do sada proces privatizacije KAP-a bio u redu“ i da „na tenderu mora da pobijedi najbolji“, što znači „vrijednost, kao i održivost projekta“. Učestvujući u prestrukturiranju dugova KAP-a, američki ekspert je štiteći interese Crne Gore vizionarski primijetio: „Džaba fantaziranje,

KAP duguje i sigurno propada bez investicija“. On je upozorio da „Crna Gora nije centar svijeta i da

se u prodaji Kombinata alumunijuma mora poći od realnosti“. Ipak, po domaćem biznismenu, koji se obilno okoristio od KAP-a, nije se prodala „zlatna koka nego zastarjela fabrika“. Kon-statacija za naslov u mediju.

Medijski sugestivni entuzijazam u kontekstu naslova je bio prisutan i nešto kasnije (tokom 2006), kada su i stručnjaci i biznismeni navodno očekivali bolje dane za ekonomiju, „uz mnogo energije i oštar nastup novih igrača“: „Akcije su kao vino“; „Crna Gora ga-

rantuje sigurnost investitorima“; „Najteže je prošlo“. Ovdašnji Zaratustra i ekonomski guru je, pri tome, bio siguran da je „2006. zatišje pred ekonomskom burom koja će se dešavati već od 2007. u

Crnoj Gori“. Poslije prvog kvartala 2007. započeo je sunovrat na berzi, što nije značilo da se neće „domaća preduzetnička klasa još brže razvijati i osnivati nove biznise“.

Špekulativni mjehuri su uglavnom rezultat efekta stampeda. Investitori, pos-matrajući uzlazni trend cijena, brzo zauzimaju dugu poziciju u pokušaju da partici-piraju u profitabilnosti akcija. Tipično, ove mjehure slijedi čak brža rasprodaja čim ci-jena počne da pada, stampedo se kreće samo u drugom smjeru (nizbrdo), što svakako nije bio slučaj kod nas. Građani su špekulisali na berzi, a finansijski izvještaji kompa-nija i malobrojni dobronamjerni savjeti, minorno plasirani (ili ne) u medijima, nisu shvatani i/ili prihvatani kao relevantni („Bolje je da uspješni ostanu u inostranstvu“). Špeku-lanti su se izlagali riziku gubitka upijajući ekspertizu medija, što nije bio slučaj sa manipulantima koji su raspolagali svim relevantnim informacijama, s izvjesnim ili če-šće garantovanim ishodom. Manipulantsko (prevarantsko) ponašanje je bila suština igre na domaćem tržištu kapitala gdje su veliki igrači određivali snobistička pravila igre, a investitori (građani) pothranjivali taj tok dajući zamajac efektu stampeda. Berza je tako konstituisana (i doživjela smišljeni fijasko) kao ekstremno manipulativni cen-tar, zahvaljujući u priličnoj mjeri „slobodnim“ medijima. Ponukani palijativnim medij-skim analizama, pojedinci su često prodavali (naslijeđenu) imovinu u periodu „rasta“ tržišta nekretnina i/ili uzimali kredite radi investiranja na tržištu kapitala. Njihova potencijalna zarada (ili gubitak) na berzi značilo je multiplikovanje zarade za dotične velike igrače. Špekulativni investitori su se povremeno javljali i iz inostranstva napuš-tajući, poslije ostvarene kapitalne dobiti ili (na kraju) kapitalnog gubitka, vrlo brzo


316

rizičnu scenu. Mnogi finansijski ulagači nisu razmišljali racionalno, ali su bili prisutni i oni (takođe optimisti) koji su se ponašali prilično racionalno dok je mjehur rastao.

Efekat stampeda itekako je bio prisutan kod nas i u politici – glasači su se često opredjeljivali za kandidate ili partije koje će vjerovatno uspjeti, ili su tako proglašeni od medija, čime su se povećavale njihove šanse da na kraju, makar najnedostojanstve-nije, budu na pobjedničkoj strani. Rezultat ovog socio-psihološkog fenomena je spe-cifičan proizvof crnogorskog ambijenta - mentalitet „slijediti masu (svjetinu)“, odno-sno bliže lokalnom žargonu – „samo s narodom“. Postavljajući, između ostalog, tri-vijalnu dilemu u datim okolnostima o jednoj ili dvije berze, uticaj benevolentnih me-dija na berzanska kretanja, kao paravan, i onih koji usmjeravaju te medije bio je dra-gocjen. Možda bi trebalo da se postavi sledeće pitanje: Ko je kriv za stanje i posledice s tržišta kapitala? Pojedine nadležne institucije svakako jesu, profilisane na prethodno saopšten način, uprežući raspoložive mehanizme u mrežni proces. Sklono ili nesklono riziku građanstvo takođe, smatrajući da im prosperitetna država daje priliku za laku zaradu, i (ne) shvatajući da im je, u ogromnoj većini, namijenjena uloga gubitnika u kockarskoj igri. Prevaranti ponajmanje, pošto je berza i skrojena po njihovoj mjeri, ukusu i potrebama. Protežei u formi izvjesnih medija možda odlučujuće. Stoičkim ko-rišćenjem „tržišta“ za sopstvene profiterske interese, resekcijskom promocijom nepot-rebnih ili neefikasnih prodaja/rasprodaja firmi, namjernim ili nenamjernim prikriva-njem (ne-razotkrivanjem) vlasničkih struktura uticajnijih tržišnih učesnika, „pouzda-nim“ sugestivnim informacijama iz prve ruke, zaobilaženjem analize konflikta inte-resa članova pojedinih tijela uključenih u proces, bezobzirnim atakom (odijumom) na malobrojne („anti-socijalne“) pojedince koji su ukazivali na suštinu problema, i logi-čno (post festum) neadresiranjem suvišnih pitanja o odgovornosti bezbrižnih kreatora i implementatora cjelokupnog procesa. Uopšteno govoreći, na berzi se kocka s nepoznatim. Vrijednost akcija se može promijeniti bilo kada zbog tržišnih uslova, zapažanja investitora i drugih faktora po-put manipulacije. Klađenje na berzi ne može se generalno poistovjetiti s klađenjem na konjskim trkama. Može se dogoditi da pobijedi dugoprugaš, iako su se svi kladili na favorita. Mediji mogu pružiti manjim učesnicima igre nesebičnu pomoć, na način da se donese zaključak o kockanju (investiranju) suprotan onome koji oni (mediji) name-ću. Na našoj berzi se kockalo s poznatim kockarom uz izvjestan ishod, što je ostalo neprepoznato u medijima.


317

6. REZIME TREĆEG DIJELA U trećem dijelu se istražuje globalizacija medija kao jednog od najvažnijih instituta

savremenog društva. Mediji imaju mnoge funkcije, od informisanja stanovništva o događajima, preko obrazovanja, socijalizacije, reklame i zabave, do naučnog i kulturnog prosvjećivanja. Oni utiču na sve oblasti društva i doprinose stvaranju masovne kulture preko evolucije društvenog saznanja i formiranja javnog mnenja. Kroz prizmu složenog, dugoročnog, heterogenog i proti-vurječnog procesa globalizacije, mediji se u ovom tekstu tretiraju kao jedan od instrumenata i dopunskih faktora uticaja na društvene promjene, koji djeluju u skladu sa zadacima i potre-bama društveno-istorijske situacije.

Svi raniji kriterijumi podjele (politički, ideološki, nacionalni, klasni, rasni, vjerski i sl.) danas se medijski zamagljuju, marginalizuju i potčinjavaju osnovnim (globalnim) ekonomskim i geopolitičkim kriterijumima, koji vode dominaciji i moći onih koji imaju kapital, preko kojeg se sve ostalo rješava.

Savremeno medijsko „civilizacijsko pakovanje“ uspješno transformiše šemu vladari-sluge u kompleksno oblikovanu priču o globalnoj podjeli na super-razvijene (lidere) i super-nenerazvijene (periferija). Postoji realna opasnost da se, uz nekritičku pomoć medija, koji često forsiraju socijalnu patologiju i kvazi-vrijednosti, naša budućnost iz zone neizvjesnosti i neod-ređenosti premjesti u zonu opasne predvidljivosti i predodređenosti. Novi globalni „poredak“ na mnogim mjestima i teritorijama donosi nered, diktaturu, autoritarizam, totalitarizam, neo-fašizam, diktat i sl. Mediji ni najmanje nijesu imuni od raznih vrsta pomoći najjačima da se njihova moć transformiše od zaštitne funkcije, preko sfera uticaja do dominacije i svemoći.

Mediji u globalizaciji ostvaruju dvostruku funkciju: profit, različite interese i nadzor nad publikom, koji su iznad svega, s jedne, dostupnost znanja i informacija širokim slojevima stanovništva. Oni su (iako s kašnjenjem) doprinijeli razobličavanju mitova o pojedinim eko-nomskim institutima. Zbog svog specifičnog položaja u društvu, mediji su svetionik savremene krize. Ni taj svetionik nije zaštićen, nego je u mnogim segmentima izložen udaru kriznih fi-nansijskih talasa.

Globalizacija masovnih medija je vjerovatno najefikasniji način potiskivanja različitih kultura, njihovog preobražaja i modeliranja prema kalupima i zahtjevima zapadnog korporacij-skog sistema. Zaslijepljeni profitom, lobiranjem i raznim uskim interesima svojih vlasnika, me-diji zanemaruju mnoga važna pitanja i probleme. Moć komunikacije je postala super-dominan-tna. Internet mreža obezbjeđuje rastuće komunikacione mogućnosti i predaju informacija na ogromnim rastojanjima, u režimu realnog vremena i virtualne stvarnosti. On kao inovaciono sredstvo i tehničko-socijalna osnova globalizacije realno utiče na mnoge djelatnosti, pa i na me-dije, stvarajući povoljne uslove i za određene oblike individualne slobode izbora. Novi mediji su doprinijeli stvaranju novih karakteristika medijske kulture i prostora: nestabilnost, promjenji-vost, mobilnost i otvorenost. Interaktivnost je postala ključni faktor ideologije novih medija, a


318

rezultirala je iz nevjerovatno brzog rasta pristupnih tačaka Internetu, digitalizacije medija i medijske konvergencije (različitih medijskih aspekata i sadržaja).

U tekstu se razmara razlika između globalizacije medija i globalizacije kulture medija, ekonomska fenomenologija globalizacije medija, globalni mediji kao globalna sredina, sredstvo i način komunikacije, biznis aspekti industrije masovnih medija, medijsko tržište, konkurencija i hiper-konkurencija u periodu globalizacije, globalizacija medija kao izazov kvalitativnom plura-lizmu medija, medijski propagandizam novog svjetskog poretka i uloga medija u globalnoj fi-nansijskoj krizi.

Savremenu globalizaciju, pored ostalog, karakteriše intenzivna razmjena informacija i širenje informatičkih mreža koje se prepoznavaju po kontinuiranom usavršavanju medijskih tehnologija, televizije, radija, interneta i interfejsa. Globalizacija medija efikasno i brzo potisku-je različite kulture i modelira ih prema konfekcijskim vrijednostima korporativnog poretka. U suštini umjesto prednosti globalne strategijske povezanosti, kooperacije i integracije država, naroda i kultura na sceni je čitav spektar protivurječnih negativnih fenomena, koji medijski po-tiru istinski pluralizam. Ogoljenom logikom profita gubi se dominantna postmodernistička uloga medija iz domena javnog interesa, modifikuje se uloga publike kao kritičara i komenta-tora, slabi demokratski potencijal jednog društva.

Predominacija političkih i ekonomskih interesa i moći kao globalna vertikala medija, praćena nemaštovitom propagandom i podsticanjem straha od raznih oblika kriza, opšte je mje-sto medijske industrije. Kurs globalne medijske produkcije obavijen je trivijalnim formatima rijaliti šoua, spektakla, čudovišnog voajerizma, drastičnog narušavanja privatnosti, raznih ob-lika nasilja i drugih elemenata koji pogubno utiču na medijsku (ne)pismenost. Forsiranjem ovih kvazi–vrijednosti, koje podupiru globalne sfere uticaja, prevrednovalo je današnju ulogu medija, a samim tim i izvornost pojma pluralizam medija. Realnost globalizacije medija kao reakcija na ovakvu medijsku ponudu je avantura virtualnog socijalnog agregata, tzv. sajber prostora. Sve navedeno je izazov za novinarsku profesiju (budućnost, obuku, etički kodeks), slo-bodu prenošenja informacija, povjerenje u novinare, i svakako razvoj informativno – političkih pisanih medija od opšteg interesa. Postmoderni žurnalizam svakako povećanjem broja medija ne uvećava porast slobode izražavanja i slobode informisanja.


223

III dio : GLOBALIZACIJA U OGLEDALU MEDIJA

„Razumijevanje medija je uslov za razumijevanje svijeta”.

T. Bauer

ediji su jedan od najvažnijih instituta savremenog društva, koji ima-ju mnoge funkcije, od informisanja stanovništva o događajima, pre-ko obrazovanja, socijalizacije, reklame i zabave, pa sve do naučnog i

kulturnog prosvjećivanja. Oni utiču na sve oblasti društva i doprinose stvaranju maso-vne kulture preko evolucije društvenog saznanja i formiranja javnog mnenja. Oni per se nijesu instrumenat društvenog urušavanja ili progresa, ali je njihova pozitivna ili negativna uloga u navedenim procesima uvijek uslovljena karakterom socijalnih sila i ciljevima za koje se upotrebljavaju mediji kao sredstvo društvenog uticaja. U tom smi-slu, posmatrajući medije kroz prizmu izjave poznatog engleskog istoričara J. Treveljana, prema kojoj je „politika rezultat, a ne uzrok uzrok socijalnih promjena“, proizilazi da su mediji sa-mo jedan od instrumenata i dopunskih faktora uticaja na društvene promjene, koji djeluju u skladu sa zadacima i potrebama društveno-istorijske situacije. Oni se tako i tretiraju u ovom tekstu, s aspekta složenog, dugoročnog, heterogenog i protivurječnog procesa globalizacije.

Izabrana tema je previše široka i može se posmatrati iz raznih uglova, pa da se čak ni tada ne osvijetle svi njeni segmenti. Ponuđeni rukopis ne pretenduje da pruži kompletne informacije i obuhvati sve značajne elemente ove složene teme. Detaljna analiza brojnih uzroka, posledica, karakteristika, oblika ispoljavanja, dometa, izazova i perspektiva globalizacije, koje mediji obrađuju na svojeobrazan i često interesno obo-jen način, takođe prevazilazi okvire ovog rada. Istraživanje predmetne teme obavljeno je u nadi da se ne radi o „kraju istorije” (F. Fukujama) nego o njenom novom racionalni-jem i humanijem nastavku, s uvjerenjem da će „susret civilizacija" (A. Toynbee) nadvladati nad „sukobom civilizacija" (S. Huntington), da će ekonomski način obezbjeđivanja dobara odnijeti prevagu nad političkom pljačkom (kako je to smatrao F. Oppenheimer u knjizi „System der Soziologie”), da se može izgraditi adaptibilna razvojna strategija, koja će us-pješno balansirati između eksternih (interesi, moć, svemoć i prinuda) i internih krite-rijuma (uspostavljanje mira, dobrosusjedskih odnosa, tolerantne saradnje, političke stabilnosti, pravne države, efikasnog institucionalnog sistema, ekonomske stabilnosti, otvorene tržišne ekonomije mješovitog tipa, stimulativnih motivacionih i institucio-nalnih mehanizama), čemu će i mediji konstruktivno doprinositi - umjesto dosadaš-njeg tendencioznog podržavanja neoliberalno-monopolsko-imperijalističkih tržišnih manira i prozapadnog bihejviorizma, koji ukidaju smisao za solidarnost među ljudi-ma, umjesto globalizacije jednih i istovremene marginalizacije drugih. Hibridni proce-

M


224

si univerzalizacije ekonomskih, tehnoloških, medijskih i drugih tokova u literaturi se naziva kosmopolitizacija, vesternizacija, mondijalizacija, a najčešće globalizacija. Radi o čitavom spektru različitih određenja. Raznim metodama (u kojima su mediji najakti-vnije uključeni) se uklanjaju mnoge granice zbog navodnog uspostavljanja međusobne strategijske zavisnosti, povezanosti, kooperacije i integracije regiona, država, firmi, na-roda, kultura i sl. Mnogi od tih metoda se zasnivaju na principima „nesavršene utakmice,

koja je uobičajena u realnom svijetu“ (P. Drucker), a prelamaju se uglavnom kroz prizmu in-teresa kao integratora ekonomskog i svakog drugog ponašanja. Prevazilaženje nave-denih granica u praksi stvara nove granice, polarizacije i probleme.

Savremena globalizacija je izuzetno složen i protivurječan fenomen, jer ima svoje lice i naličje. Ona je dominantna karakterna osobina savremenog svjetskog raz-voja, koji teži da bude „globalan, integralan i endogen” (F. Peru), jer obuhvata regulisanje glavnih svjetskih ekonomskih, političkih, tehnoloških, geopolitičkih, medijskih i dru-gih tokova.

Inovacije u oblasti informacionih tehnologija, kompjuterskih mreža, telekomu-nikacionih i transportnih sistema doprinijele su povezivanju tržišta i regiona, kao i ne-viđenom bumu internacionalnog kretanja resursa (kapitala, roba, usluga i ljudi). Pos-tepeno se tehnološki mijenjala globalna slika svijeta, „smanjivalo” se rastojanje i „skra-ćivalo” vrijeme, uz aktivnu i dominantnu posredničku ulogu medija. Preko globaliza-cije društveno-ekonomskih procesa u praksi s ostvaruje sve veća povezanost i zavis-nost raznih regiona, država, naroda, privreda, kultura i civilizacija. Nacionalni i regio-nalni instituti koordinacije u praksi su se pokazali manje efikasnim u odnosu na nad-nacionalne institute, organizacije, transnacionalne korporacije, banke i medije. Mnogi autori smatraju da se redukuje izbor „malih“ država i naroda, kao i medijske publike, što razotkriva suštinu i veo kompletne globalističke retorike, koju čini, kako mnogi smatraju, geopolitika kao najreakcionarniji pravac geografskog determinizma, koji opravdava imperijalizam, svih oblika, vrsta i boja.

Medijsku svakodnevicu ispunjavaju šaroliki i agresivni izvještaji o pritiscima, ratovima, uništavanjima, prijetnjama, ucjenama, međunarodnim blokadama, krizama i sankcijama, širenju uticajnih sfera, propagandi, korupcijskim aferama, državnim i političkim prevratima, uslovljavanjima da se primijene programi UN, WTO, IMF, World bank itd. Svi raniji kriterijumi podjele (politički, ideološki, nacionalni, klasni, rasni, vje-rski i sl.) danas se medijski zamagljuju, marginalizuju i potčinjavaju osnovnim (global-nim) ekonomskim i geopolitičkim kriterijumima, koji vode dominaciji i moći onih koji imaju kapital, preko kojeg se sve ostalo rješava. Tom cilju, koji ne bira sredstva i me-tode realizacije, sve je podređeno, a najviše medijska industrija, pri čemu se koriste svi ljudski izumi i dostignuća, ali i mnoge naizgled prevaziđene dogme. Računi domi-niraju nad emocijama, i to na svim poljima. Obilata uloga medija pomaže ekonomskoj, političkoj i drugim konkurentnostima i kompetentnostima da dominantno određuju kurs globalne politike.