UYGUR METİNLERİUYGUR METİNLERİ

Yerleşik hayata geçen ilk Türk Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur.Bu nedenle ilk Türk topluluğudur.Bu nedenle ilk Türk mimarisinin eserlerini onlar vermişlerdir.18 mimarisinin eserlerini onlar vermişlerdir.18 harfli Uygur Alfabesi harfli Uygur Alfabesi kullanmışlardır.Maniheizm ve Budizm kullanmışlardır.Maniheizm ve Budizm inançlarını benimsemişlerdir.inançlarını benimsemişlerdir.Karabagasun ve Şine-uşi yazıtları, Yaratılış Karabagasun ve Şine-uşi yazıtları, Yaratılış ve Göç destanları Uygurlara aittirve Göç destanları Uygurlara aittir

Uygurlara ait metinler, üslûp ve hikâye ediş bakımından Göktürk Uygurlara ait metinler, üslûp ve hikâye ediş bakımından Göktürk Yazıtlarına benzer. Ancak Kül Tigin ve Bilge Kağan Anttı’ndaki Yazıtlarına benzer. Ancak Kül Tigin ve Bilge Kağan Anttı’ndaki yüksek heyecan, millî şuur ve lirizm Uygurlara ait yazıtlarda yüksek heyecan, millî şuur ve lirizm Uygurlara ait yazıtlarda yoktur.yoktur.

Yenisey yazıtlarından hiçbirinin dikiliş tarihi belli değildir. Yenisey yazıtlarından hiçbirinin dikiliş tarihi belli değildir.

Taşlardaki yazının Göktürk Yazıtlarındaki kadar gelişmemiş oluşu; Taşlardaki yazının Göktürk Yazıtlarındaki kadar gelişmemiş oluşu; bazı araştırıcıları, Yenisey Yazıtlarının daha eski olduğu fikrine bazı araştırıcıları, Yenisey Yazıtlarının daha eski olduğu fikrine götürmüştür.götürmüştür.

Uygur yazıtları çoğunlukla mezar taşı olarak dikilmiştir. Uygur yazıtları çoğunlukla mezar taşı olarak dikilmiştir. Bu taşların bazıları birkaç kelimelik, çoğu 5-10 satırlıktır. İçlerinde Bu taşların bazıları birkaç kelimelik, çoğu 5-10 satırlıktır. İçlerinde

10 satırı geçenleri de vardır. Yenisey bengü taşları sade ve 10 satırı geçenleri de vardır. Yenisey bengü taşları sade ve abartısız bir dille yazılmıştır. Çoğunlukla yazıt sahibinin kendi abartısız bir dille yazılmıştır. Çoğunlukla yazıt sahibinin kendi ağzından kısa özgeçmişi ve aile bireylerine, akrabalarına, ağzından kısa özgeçmişi ve aile bireylerine, akrabalarına, arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine doyamadan bu arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine doyamadan bu dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda oldukça içten bir söyleyiş dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda oldukça içten bir söyleyiş vardır.vardır.

Uygurlara ait yazıtlardan ilki, Uygurların ikinci hükümdarı yunc Uygurlara ait yazıtlardan ilki, Uygurların ikinci hükümdarı yunc

adına dikilmiştir. Moğolistan’ın Sine Usu gölü civarında bulunan adına dikilmiştir. Moğolistan’ın Sine Usu gölü civarında bulunan yazıt, Kutlug Bilge Kül ve Moyunçur devirlerinden bahsetmektedir. yazıt, Kutlug Bilge Kül ve Moyunçur devirlerinden bahsetmektedir. Bu kitabe de dil ve yazı bakımından Göktürk Yazıtları’na Bu kitabe de dil ve yazı bakımından Göktürk Yazıtları’na benzemektedir.benzemektedir.

Uygurların ikinci devresinde ortaya konan eserlerde, Uygurların ikinci devresinde ortaya konan eserlerde, önemli değişiklikler görülür. Her şeyden önce Göktürk yazısı önemli değişiklikler görülür. Her şeyden önce Göktürk yazısı bırakılmış, Soğd alfabesiyle eserler verilmiştir. Bunun bırakılmış, Soğd alfabesiyle eserler verilmiştir. Bunun sebebi dindir. Manihaizm’in kabulüyle Maniheist olan sebebi dindir. Manihaizm’in kabulüyle Maniheist olan Soğdların yazısı alınmış, fakat Göktürk yazısı az da olsa Soğdların yazısı alınmış, fakat Göktürk yazısı az da olsa kullanılmıştır. kullanılmıştır.

İkinci bir sebep, 840 yılından sonra Uygurlar, yerleşik bir İkinci bir sebep, 840 yılından sonra Uygurlar, yerleşik bir medeniyete geçmişlerdir Bu dönemde dile yabancı medeniyete geçmişlerdir Bu dönemde dile yabancı kelimeler girmiş ve dil yalınlığını kaybetmiştir. Bu devirde kelimeler girmiş ve dil yalınlığını kaybetmiştir. Bu devirde daha çok Budizm ve Manihaizm dinlerine ait eserler ağır daha çok Budizm ve Manihaizm dinlerine ait eserler ağır basmaktadır.basmaktadır.

Bunlardan başka Aitun Yaruk ile İki Kardeş Hikâyesi, özel Bunlardan başka Aitun Yaruk ile İki Kardeş Hikâyesi, özel

bir değere sahiptir. Altun Yaruk’ta Budizm İnancının temel bir değere sahiptir. Altun Yaruk’ta Budizm İnancının temel kurallarından söz edilmektedir.kurallarından söz edilmektedir.

Turfan Türk Metinleri adlı eserin bunlar içinde ayrı bir yeri Turfan Türk Metinleri adlı eserin bunlar içinde ayrı bir yeri vardır. Bilhassa 8. cüzde yer alan Sekiz Yükmek adını vardır. Bilhassa 8. cüzde yer alan Sekiz Yükmek adını taşıyan metin, kelime zenginliği bakımından dikkati taşıyan metin, kelime zenginliği bakımından dikkati çekmektedir. Metinde açık bir ifade hâkimdir.çekmektedir. Metinde açık bir ifade hâkimdir.

İslâmiyet’ten önceki Türk Edebiyatının örneklerini veren İslâmiyet’ten önceki Türk Edebiyatının örneklerini veren

Göktürk ve Uygur Yazıtları, şüphesiz sadece bunlar değildir. Göktürk ve Uygur Yazıtları, şüphesiz sadece bunlar değildir. Kullanılan dilin bir hayli işlenmiş edebî bir dil olması, çok Kullanılan dilin bir hayli işlenmiş edebî bir dil olması, çok öncelerde Türk diliyle yazılmış eserlerin bulunması öncelerde Türk diliyle yazılmış eserlerin bulunması gerektiğini düşündürmektedir.gerektiğini düşündürmektedir.

Türeyiş Destanı:Türeyiş Destanı: Bir Uygur destanıdır. Büyük Türk imparatorluğunun Bir Uygur destanıdır. Büyük Türk imparatorluğunun

Göktürkler'den sonraki halkası olan Uygur Türkleri, Türeyiş Göktürkler'den sonraki halkası olan Uygur Türkleri, Türeyiş Destanı ile soylannın yeryüzünde ilk görünüşlerini Destanı ile soylannın yeryüzünde ilk görünüşlerini anlatırken aynı zamanda da, bütün Türk boylarında yaygın anlatırken aynı zamanda da, bütün Türk boylarında yaygın bir inanış olarak beliren, soyun ilâhî bir kaynağa bir inanış olarak beliren, soyun ilâhî bir kaynağa bağlanması fikrini bir kere daha belirtmiş olmaktadırlar.bağlanması fikrini bir kere daha belirtmiş olmaktadırlar.

Uygur Türeyiş Destanının, Göktürk-Bozkurt Destanı ile Uygur Türeyiş Destanının, Göktürk-Bozkurt Destanı ile olan çok yakın benzerlikleri, ilk okuyuşta anlaşılacak kadar olan çok yakın benzerlikleri, ilk okuyuşta anlaşılacak kadar açıktır. Hemen bütün Türk Destanlarının birinci derecedeki açıktır. Hemen bütün Türk Destanlarının birinci derecedeki unsuru olan kurt süsü, gerek Türeyiş ve gerekse Bozkurt unsuru olan kurt süsü, gerek Türeyiş ve gerekse Bozkurt Destanlarında özellikle ilâhileştirilmekle, neslin başlangıcı Destanlarında özellikle ilâhileştirilmekle, neslin başlangıcı ve sürekliliği bu ilâhî süse bağlanmaktadır. ve sürekliliği bu ilâhî süse bağlanmaktadır.

Türeyiş Destanı, aslında bir büyük destanın başlangıç Türeyiş Destanı, aslında bir büyük destanın başlangıç kısmına benzemektedir. Büyük bir ihtimâlle, Göktürk-kısmına benzemektedir. Büyük bir ihtimâlle, Göktürk-Bozkurt destanı gibi Uygur Türeyiş Destanı da, ilk büyük Bozkurt destanı gibi Uygur Türeyiş Destanı da, ilk büyük Türk Destanı olan Yaradılış Destanının etkisi altında gelişip Türk Destanı olan Yaradılış Destanının etkisi altında gelişip meydana getirilmiş, daha dar bir çevrenin küçük çapta bir meydana getirilmiş, daha dar bir çevrenin küçük çapta bir yaradılış destanıdır.yaradılış destanıdır.

Destan:Destan:

Büyük Hun Hakanlarından birinin iki kızı vardı. Kızlarının Büyük Hun Hakanlarından birinin iki kızı vardı. Kızlarının ikisi de bir birinden güzeldi. Öyle güzeldi ki, Hunlar, bu iki ikisi de bir birinden güzeldi. Öyle güzeldi ki, Hunlar, bu iki kızın da, ancak ilahlarla evlenebileceğine inanıyor ve bu kızın da, ancak ilahlarla evlenebileceğine inanıyor ve bu kızların insanlar için yaratıldığını söylüyorlardı.kızların insanlar için yaratıldığını söylüyorlardı.Hakan da aynı şekilde düşündüğü için kızlarını insanlardan Hakan da aynı şekilde düşündüğü için kızlarını insanlardan uzak tutmanın yollanın aradı, ülkesinin en kuzey ucunda, uzak tutmanın yollanın aradı, ülkesinin en kuzey ucunda, insan ayağı az basan veya insan ayağı hiç görmeyen bir insan ayağı az basan veya insan ayağı hiç görmeyen bir yerinde, çok yüksek bir kule yaptırdı. yerinde, çok yüksek bir kule yaptırdı.

Kızların ikisini de bu kuleye kapattı. Ondan sonra da Kızların ikisini de bu kuleye kapattı. Ondan sonra da aklınca inandığı ilaha yalvarmağa, gelip kızlarıyla aklınca inandığı ilaha yalvarmağa, gelip kızlarıyla evlenmesi için yakarmağa başladı. Öyle yalvarıyor, öyle evlenmesi için yakarmağa başladı. Öyle yalvarıyor, öyle yakarıyordu ki sonunda bir gün. Hakanın kendi aklınca yakarıyordu ki sonunda bir gün. Hakanın kendi aklınca inandığı İlâh dayanamadı ve bir Bozkurt şekline girip geldi. inandığı İlâh dayanamadı ve bir Bozkurt şekline girip geldi. Hun Hakanının kızlarıyla evlendi.Hun Hakanının kızlarıyla evlendi.

Bu evlenmeden bir çok çocuklar doğdu; bunlara Dokuz Bu evlenmeden bir çok çocuklar doğdu; bunlara Dokuz Oğuz-On Uygur denildi. Çocukların hepsinin sesi Bozkurt Oğuz-On Uygur denildi. Çocukların hepsinin sesi Bozkurt sesine benzedi. Yine bu çocuklar, birer Bozkurt ruhu sesine benzedi. Yine bu çocuklar, birer Bozkurt ruhu taşıyarak çoğaldılar.taşıyarak çoğaldılar.

Göç DestanıGöç Destanı Uygurların yurdunda "Hulkun" isimli bir dağ vardı. Bu dağdan Uygurların yurdunda "Hulkun" isimli bir dağ vardı. Bu dağdan

Tuşla ve Selenge isimli iki ırmak çıkardı. Bir gece oradaki bir Tuşla ve Selenge isimli iki ırmak çıkardı. Bir gece oradaki bir ağacın üzerine gökten ilâhi bir ışık indi. iki ırmak arasında yaşayan ağacın üzerine gökten ilâhi bir ışık indi. iki ırmak arasında yaşayan halkhalk bunu dikkkatle izlediler. Ağacın gövdesinde şişkinlik oluştu, bunu dikkkatle izlediler. Ağacın gövdesinde şişkinlik oluştu, ilâhi ışık dokuz ay on gün şişkinlik üzerinde durdu. Ağacın gövdesi ilâhi ışık dokuz ay on gün şişkinlik üzerinde durdu. Ağacın gövdesi yarıldı ve içinden beş çocuk göründü. Bu ülkenin halkı bu çocukları yarıldı ve içinden beş çocuk göründü. Bu ülkenin halkı bu çocukları büyüttü. En küçükleri olan Buğu Han büyüyünce hükümdar oldu. büyüttü. En küçükleri olan Buğu Han büyüyünce hükümdar oldu. ÜlkeÜlke zengin halk mutlu oldu. zengin halk mutlu oldu.

Çok zaman geçti. Yulug Tigin isimli bir prens hükümdar oldu. Çok zaman geçti. Yulug Tigin isimli bir prens hükümdar oldu. Çinlilerle çok savaştı. Bu savaşlara son vermek için oğlu Gali Tigini Çinlilerle çok savaştı. Bu savaşlara son vermek için oğlu Gali Tigini bir Çin prensesi ile evlendirmeğe karar verdi. Çinliler , prensese bir Çin prensesi ile evlendirmeğe karar verdi. Çinliler , prensese karşılık hükümdardan Tanrı dağının eteğindeki Kutlu Dağ adını karşılık hükümdardan Tanrı dağının eteğindeki Kutlu Dağ adını taşıyan dağı istediler. Gali Tigin dağı verdi. Çinliler dağı götürmek taşıyan dağı istediler. Gali Tigin dağı verdi. Çinliler dağı götürmek için dağın etrafında ateş yaktılar, dağ kızınca üzerine için dağın etrafında ateş yaktılar, dağ kızınca üzerine sirkesirke döktüler. Ufak parçalara ayrılan dağı arabalara koyarak Çin'e döktüler. Ufak parçalara ayrılan dağı arabalara koyarak Çin'e taşıdılar. Memleketteki bütün kuşlar, hayvanlar kendi dilleriyle bu taşıdılar. Memleketteki bütün kuşlar, hayvanlar kendi dilleriyle bu dağın gidişine ağladılar. Bundan yedi gün sonra da Gali Tigin öldü. dağın gidişine ağladılar. Bundan yedi gün sonra da Gali Tigin öldü. Kıtlık ve kuraklık oldu. Yurtlarını bırakarak göç etmek zorunda Kıtlık ve kuraklık oldu. Yurtlarını bırakarak göç etmek zorunda kaldılar.Artık kuşlar bile uçarken "Göç Göç" diye ötüyorlardı.kaldılar.Artık kuşlar bile uçarken "Göç Göç" diye ötüyorlardı.

Yenisey YazıtlarıYenisey Yazıtları

Uygurların matbaada kulandığı ilk aletUygurların matbaada kulandığı ilk alet

Uygurların kullandığı 12 hayvanlı takvimUygurların kullandığı 12 hayvanlı takvim..

Kazım KORGANCIKazım KORGANCI10-F 43710-F 437