universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave sociale … · 2019. 12. 3. · universiteti i...

UNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

DEPARTAMENTI I PUNËS DHE POLITIKËS SOCIALE

DISERTACION

TEMA: “E DREJTA PËR ARSIM E KOMUNITETIT ROM NË KUADRIN E INTEGRIMIT TË REPUBLIKËS

SË SHQIPËRISË NË BASHKIMIN EVROPIAN”

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor” nga Ma. Elisabeta Osmanaj

Udhëhequr nga Prof. Dr. Edmond Dragoti

E drEjta për arsim E komunitEtit rom në kuadrin E intEgrimit të rEpublikës së shqipërisë në bashkimin Evropian”

i

DEKLARATË STATUORE

Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara.

E drejtë e autorit © 2013. Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit.

ii

ElisabEta osmanaj

UNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

DEPARTAMENTI I PUNES DHE POLITIKES SOCIALE

PROGRAM I DOKTORATËS

Tema: “E drejta për arsim e komunitetit rom në kuadrin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian”

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor”

nga Ma. Elisabeta Osmanaj

Udhëhequr nga Prof. Dr. Edmond Dragoti

Juria e mbrojtjes

1.________________________________Kryetar Jurie (oponent)

2.________________________________Anëtar (oponent)

3.________________________________Anëtare

4.________________________________Anëtare

5.________________________________Anëtar

TIRANË, 2013


iii

Tema: “E drejta për arsim e komunitetit rom në kuadrin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian”

Studimi “E drejta për arsim e komunitetit rom në kuadrin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian” synon të dëshmojë se sa i rëndësishëm është arsimimi i komunitetit rom për zhvillimin e qëndrueshëm të vendit dhe në kuadrin e integrimit në BE, ku respektimi i minoriteteve gjuhësore zë një vend të posaçëm në kuadrin e gjithëpërfshirjes së respektimit të të drejtave të njeriut.

Studimi përpiqet të nxjerrë në pah efikasitetin e politikave të ndjekura nga vendi ynë në realizimin e strategjisë për përmirësimin e kushteve të jetesës së komunitetit rom me fokus në fushën e arsimit. Në qendër të këtij studimi janë vendosur prindërit si pjesë shumë e rëndësishme e jetës së fëmijëve dhe si përgjegjësit ligjorë të fëmijëve të tyre. Në këtë studim analizohen faktorët që pengojnë prindërit në ndihmën që mund t’u japin fëmijëve të tyre, por nga ana tjetër edhe pasqyrohen shkaqet dhe arsyet se përse sidomos vajzat vazhdojnë shkollën deri në një moshë të caktuar. Nisur nga këto rrethana janë pasqyruar mendimet e prindërve, nënave e baballarëve në lidhje me punën, rolin e tyre në edukimin e fëmijëve, si dhe pengesat që hasen në këtë proces. Panorama është plotësuar edhe me mendimet e përfaqësuesve të institucioneve për zbatimin e strategjive e politikave në përshtatjen e komunitetit rom në shoqërinë tonë. Rezultatet e këtij studimi evidentojnë pengesat në zbatimin e politikave dhe strategjive apo dhe vështirësitë me të cilat hasen fëmijët, si dhe familjarët romë në edukimin apo shkollimin e fëmijëve.

Për realizimin e këtij studimi është përdorur metoda cilësore për analizimin e të dhënave të mbledhura nga fokus grupet e organizuara me prindër të fëmijëve romë apo dhe nga intervistat me përfaqësues të pushteteve qendrore e lokale, duke u mbështetur edhe në referimin e literaturës apo të studimeve të brendshme e të jashtme të realizuara në këtë fushë. Nga analiza e të dhënave kemi dalë në përfundimin se prindërit luajnë një rol shumë të rëndësishëm në arsimimin e fëmijëve të tyre, kjo dhe negativisht duke i penguar ata për të frekuentuar institucionet arsimore. Situata e rënduar ekonomike i detyron

iv

ElisabEta osmanaj

prindërit romë të përdorin fëmijët e tyre si burim të fitimit të jetesës së përditshme. Është pikërisht pritshmëria e dobët që prindërit kanë nga fëmijët ë tyre ajo që i bën prindërit romë të mendojnë se arsimi nuk u shërben për asgjë fëmijëve të tyre.

Një rol të rëndësishëm luan dhe shkolla (drejtuesit e shkollës dhe mësuesit), e cila mund të krijojë një ambient më stimulues për fëmijët romë, të krijojë kontakte më të shpeshta me komunitetin, të luajë një rol më ndikues në përfshirjen e fëmijëve romë në aktivitete shkollore dhe jashtëshkollore. Edhe politikat shtetërore duhet të jenë më shumë të fokusuara në realizimin e strategjisë, e cila e vë theksin kryesisht te arsimi parauniversitar si një sfidë jo vetëm shqiptare, por edhe evropiane, si dhe në përkrahjen e institucioneve arsimore në infrastrukturë dhe bazë materiale arsimore.


v

Fusha dhe Fjalët kyçe

Fusha: Prindërit e fëmijëve të komunitetit rom dhe roli i tyre në edukimin, shkollimin e fëmijëve, si dhe faktorët e tjerë që ndikojnë në këtë proces në kuadrin e integrimit europian të vendit tonë.

Fjalë kyçe: komunitet rom, fëmijë rom, arsimim, prindër romë, integrim, e drejtë.

vi

ElisabEta osmanaj

the Right FoR education oF Roma community in the FRamewoRk oF euRopean integRation oF the Republic oF albania

The research on “The Right for Education of Roma community in the framework of European Integration of the Republic of Albania” aims to witness the importance of education of Roma community for the sustainable development of the country within the framework of the European integration, based on the respect for language minorities and their special place in the coherencial context of the respect of Human Rights.

The research is an attempt to highlight the eficiency of the policies applied by the Albanian Goverment in implementing the strategy for the improvement of life conditions for Roma community with a special focus on education. The target of this research is focused on Roma parents as an important component of the life of children, as well as for the liability they do have on their children’s life. In this research, the autor attempts to analyse in depth the factors that hinder the assistance that the parents may offer to their children, but from the other side, it reflects the causes and the reasons why particularly girls drop out their education process at a certain age. Based on these circumstances, the research reflects the position of Roma parents, their thoughts and approaches regarding labor issue in Roma community, their role in educating their children, as well as the obstacles faced in this process. The view is complemented with the approaches of the representatives from responsible institutions for the implementation of the strategies regarding the adaption of Roma community in our society. The outcomes of this research highlight the barriers in implementing the policies and strategies or the difficulties that face the children, as well as their Roma familiars in the education process of their juvenilles.

For the fulfillment of the objectives of the research, the author has used the qualitative method in order to analyze the datas collected from the focus groups with Roma parents or from the interviews with the representatives from the executive or local government, as well as by refering to the literature or to other


vii

existing international or national researches in this field. Based on the outcomes of data collection, it has been concluded that Roma parents play an outstanding role in the education process of their children. In some cases, this fact may affect negatively the education process of children, as far as Roma parents themselves prevent their children to attend the school regularly. The deteriorated economic situation of Roma families constrains Roma parents to use their children as a tool to earn their daily living. It is exactly the low expectations that Roma parents have for their children, that makes them thinking that education is worthless for their children’s life.

The school as well plays an important role (headmasters and teachers) in creating the conditions for a more stipuleous environment for Roma children and in intensifying the contacts with Roma community by playing a more influential role in including Roma children in school and extraschool activities. Furthermore, the Governmental policies should be more concentrated in implementing strategies, which emphasize mostly the preuniversity education system as an Albanian and European challenge, as well as in supporting the education institutions in infrastructure and facilities.

Field and Key Words:

Field: Roma parents and their role in the education process of their children and other factors that affect the education process in the framework of the Albanian integration in the European Union.

Key words: Roma parents, Roma community, Roma children, education, integration, right.

viii

ElisabEta osmanaj

miRënjohje

Studimi “E drejta për arsim e komunitetit rom në kuadrin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian” nuk do të ishte i plotë pa falënderuar të gjithë personat që me kontributin e tyre ndihmuan në realizimin e tij. Falënderimi im shkon për të gjithë prindërit e fëmijëve romë, të cilët pranuan të ndanin problemet e jetës së tyre, eksperiencat personale në lidhje me fëmijët, si dhe problematikën që shoqëron jetën e tyre të vështirë.

Gjithashtu dëshiroj të falënderoj në veçanti udhëheqësin shkencor të këtij punimi, Prof. Dr. Edmond DRAGOTI, i cili ka mbështetur dhe inkurajuar në mënyrë të vazhdueshme realizimin e këtij kërkimi. Udhëzimet, rekomandimet dhe sugjerimet e tij e kanë ndjekur hap pas hapi këtë studim në përpjekje për ta bërë atë sa më gjithëpërfshirës dhe për t’ia drejtuar një publiku sa më të gjerë.

Mirënjohja ime personale është dhe për koleget e mia të Fakultetit të Shkencave të Edukimit Elbasan, të cilat kanë dhënë një ndihmë të pakushtëzuar për realizimin e disa hapave profesionalë të këtij punimi dhe më kanë lehtësuar, duke mbështetur punën time në këtë proces.

U jam shumë mirënjohëse dhe të gjithë përfaqësuesve të Drejtorive Arsimore në rrethe, përfaqësuesve të shoqërisë civile, përfaqësuesve të MASH, mësuesve dhe edukatorëve, të cilët dhanë kontributin e tyre, duke u përfshirë në këtë studim dhe duke dhënë informacione të gjera për realizimin e tij në mënyrë sa më të plotë.

Një falënderim i veçantë është për familjen time mamin dhe bashkëshortin, fëmijët e mi, Endin dhe Luenën, të cilët me durimin e një të rrituri kanë tejkaluar mungesën e herëpashershme të vëmendjes, kur prindi i tyre binte në kurthet e shkencës.

Falemnderit!


ix

Kapitulli 1 Hyrje 11.1 Hyrja 11.2. Parashtrimi i problemit 61.3. Qëllimi dhe objektivat e studimit 81.4. Pyetjet kërkimore 81.5. Përkufizimi i termave kyçe dhe përdorimi i tyre 91.6 Struktura e punimit 17

Kapitulli 2 METODOLOGJIA2.1. Hartimi i kërkimit 192.2. Procesi i realizimit të studimit dhe kohëzgjatja e tij 202.3. Metoda kërkimore e përdorur 222.4. Popullata e përfshirë në studim dhe kampioni i përzgjedhur 272.5 Shtrirja në hapësirë e studimit 282.6. Hartimi i instrumenteve të kërkimit 332.7 Pilotimi i instrumenteve të kërkimit dhe feedback-u 372.8. Mbledhja dhe analiza e të dhënave 372.9. Kufizimet e studimit 47

Kapitulli 3 RËNDËSIA E ARSIMIMI T TË KOMuNITETIT ROM. DIvERSITETI I ROMËvE, DINAMIKA E FAMILJES DHE E KOMuNITETIT SI ELEMENTET bAzË TË MbËSHTETJES SOcIALE NË JETËN E FËMIJËvE ROMË 51

3.1. Rëndësia e arsimit dhe pengesat e arsimimit të fëmijëve romë në Europë 513.1.1 Situata e edukimit parashkollor dhe kalimit në shkolla për

fëmijët romë europianë 523.2. Rëndësia e arsimit, pengesat e arsimimit të fëmijëve romë në

Shqipëri 53

tabela e pëRmbajtjes

x

ElisabEta osmanaj

3.3 Politikat arsimore të Këshillit të Europës në lidhje me arsimin e romëve 553.1.2 Politika e edukimit të minoriteteve 593.1.3 Barazi në qasjen për edukim të fëmijëve të kategorive vulnerabël 61

3.4 Roli dhe rëndësia e Strategjisë së Integrimit të romëve në Europë 613.5 Roli që luajnë strategjitë kombëtare për integrimin e romëve dhe

nevoja për zbatimin e tyre 643.6 Roli dhe rëndësia e Strategjisë Kombëtare për Integrimin e Romëve

në Shqipëri 683.7 Dekada Rome dhe Plani Kombëtar i Veprimit 2009-2015,

sfidat e shteteve 703.8 Diversiteti i romëve dhe karakteristika të organizimit të jetës së tyre

në komunitet si elementet kryesore që ndikojnë në arsimimin e tyre 713.8.1 Diversiteti i Romëve 733.8.2 Stile të jetesës 753.8.3 Shtegtimi dhe jeta sedentare 763.8.4 Stereotipe dhe diskriminime 763.8.5 Familja 773.8.9 Gjuha rome 79

Kapitulli 4 ETAPAT E ARSIMIMIT TË FËMIJËvE ROMË 834.1. Edukimi parashkollor. Realizimi i këtij edukimi,

frekuentueshmëria dhe raportet e prindërve me kopshtin. Roli i arsimit parashkollor në ecurinë e mëtejshme të arsimimit të fëmijëve romë 83

4.2 Arsimimi i detyrueshëm (9-vjeçar) 874.3 Marrëdhëniet e fëmijëve me mësuesit dhe marrëdhëniet e

prindërve me mësuesit brenda shkollave 9-vjeçare 904.4 Si ndikon sensibilizimi i mësuesve dhe i shkollës në vendimin

që marrin prindërit për të çuar fëmijët në shkollë 924.5 Pajisja me libra dhe mjetet e tjera shkollore një domosdoshmëri

për komunitetin rom 954.6 Ndikimi i aktiviteteve shkollore dhe jashtëshkollore, element

i rëndësishëm në afrimin e fëmijëve romë me shkollën 964.7 Arsimi i mesëm dhe frekuentimi i tij i ulët nga komuniteti rom 984.8 Analfabetizmi në komunitetin rom dhe politikat

që ndiqen për zhdukjen e tij 1004.9 Bursat dhe programet e tjera mbështetëse për fëmijët romë 101


xi

Kapitulli 5 POLITIKAT qË NDJEKIN INSTITucIONET ARSIMORE PËR ARSIMIMIN E KOMuNITETIT ROM 104

Kapitulli 6 DISKuTIME 114

Kapitulli 7 PËRFuNDIME DHE REKOMANDIME 1217.1. Përfundime 121

bIbLIOGRAFIA 134

SHTOJcA 142


1

1.1 Hyrja

Romët janë shfaqur për herë të parë në një dokument të Organizatës së Kombeve të Bashkuara në vitin 1977, kur Nën-Komisioni për Parandalimin e Diskriminimit dhe Mbrojtjen e Minoriteteve nëpërmjet dokumentit E/CN4/Sub2/399 ka rekomanduar për Komisionin për të Drejtat e Njeriut dhe Këshillin Ekonomik e Social (ECOSOC), që vendet në territorin e së cilëve banojnë romë (individë pa kombësi), ata duhet t’i sigurojnë atyre, nëse nuk e kanë bërë ende, të gjitha të drejtat që gëzon pjesa tjetër e popullatës (Dokumenti E/CN4/Sub2/399, adaptuar më 31 gusht 1977, fq.47).

Në formën e saj si draft, dokumenti kishte përfshirë një paragraf ku shprehej qartë pohimi se ciganët apo romët kanë lidhje historike, kulturore e linguistike të një origjine indiane (Drafti i 26 gushtit 1977, dokument E/CN4/Sub2/L.670). Ky version u hodh poshtë me katër vota kundër dhe me katërmbëdhjetë abstenime. Gjatë sesionit të tij të gushtit 1977, Nën-Komisioni theksoi se njohja e një minoriteti nënkupton mbi të gjitha ruajtjen e identitetit të tij kulturor. Ai vuri në dukje se: “Ciganët mbeten minoriteti më i keqtrajtuar në shumë vende evropiane” dhe se, është e rëndësishme të shqyrtohen rrënjët psikologjike të predispozicionit etnocentrik dhe të paragjykimit kundrejt grupeve të minoriteteve (Dokumenti E/CN4/Sub2/399 10-Rezoluta e miratuar më 31 gusht 1977, dokumenti E/CN4/Ssub2/399,fq. 47).

Në gusht 1991, Nën-Komisioni për Parandalimin e Diskriminimin dhe Mbrojtjen e Minoriteteve, duke rikujtuar Rezolutën e tij të vitit1977, tërhoqi vëmendjen ndaj faktit se ekzistonin pengesa të ndryshme për zbatimin e plotë të saj nga persona që i përkasin komunitetit rom, të drejtave të tyre civile, politike, ekonomike, sociale dhe kulturore, dhe se pengesa të tilla përbënin diskriminim drejtuar specifikisht kundrejt atij komuniteti, duke e bërë atë veçanërisht vulnerabël (Sesioni 33, 23 gusht 1991 /21 Mbrojtja e Minoriteteve).

Ai theksoi edhe se manifestimet e paragjykimeve, diskriminimit, mungesës së tolerancës dhe ksenofobisë prekin komunitetin rom dhe rekomandoi një

Hyrje1Kapitulli

2

ElisabEta osmanaj

projekt-rezolutë për t’u adoptuar nga Komisioni për të Drejtat e Njeriut (Sesioni 33t, 23 gusht 1991/21, Mbrojtja e Minoriteteve).

Në vijim, duke qenë se ishte hera e parë që një organ i OKB-së në këtë nivel adreson situatën e romëve drejtuar Komisionit për të Drejtat e Njeriut, pas diskutimeve dhe një votimi, gjatë Sesionit të tij më 4 mars1992, miratoi Rezolutën 1992/65 “Mbi Mbrojtjen e Romëve” (Resolution 1992/65, “Protection of Roma (gypsies)”, 4 mars 1992). Duke rikujtuar Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut, Komisioni konsideroi se “Organizata e Kombeve të Bashkuara nuk mund të mbetet indiferente ndaj fatit të minoriteteve. Komisioni ngarkoi Raportuesin Special të Nën-Komisionit për Parandalimin e Diskriminimit dhe Mbrojtjen e Minoriteteve për përgatitjen e një studimi mbi rrugët e mundshme dhe mjetet e lehtësimit të zgjidhjeve paqësore e konstruktive për romët (Jean –Pierre Liegeois, “Roma in Europe”, (Council of Europe), fq. 270). Rezoluta kërkonte që romëve t’i kushtohej vëmendje e veçantë e të sigurohej informacion për kushtet specifike në të cilat jetojnë romët (ciganët) dhe ftoi shtetet të miratonin të gjitha masat e duhura për të eliminuar çdo formë diskriminimi ndaj romëve.

Në OKB, ECOSOC ndërmori një hap shumë të rëndësishëm kur në mars 1979 njohu Unionin Ndërkombëtar të Romëve si një OJQ, e cila përfaqësonte romët. Ai vazhdoi punën duke luajtur një rol të rëndësishëm në takimet me Nën-Komisionin për Parandalimin e Diskriminimin dhe Mbrojtjen e Minoriteteve, si dhe një rol informativ dhe ndërgjegjësues në OSBE.

Në mars 1993, OKB rritën klasifikimin për OJQ-të rome në kategorinë II, duke i dhenë një peshë më të madhe kontributeve të tyre (Sandro Costarelli, Children of Minorites: Gypsies, Innocenti ,Insights,(UNICEF, International Children Delopment Center, Firence,1993), fq. 152).

Problemet me të cilat përballeshin romët në shtetet të ndryshme kanë dalë në pah nga raportet speciale të Komisionit për të Drejtat e Njeriut dhe Nën-Komisionit. Ato janë përfshirë edhe në veprimtaritë e kryera nga organet e specializuara të OKB, si: Zyra Ndërkombëtare e Punës (ILO), që ka rritur interesin për çështjet e romëve/ciganëve, Komiteti për Eliminimin e Diskriminimit Racial (CERD) dhe Grupi i Punës për të Drejtat e Personave që u përkasin minoriteteve kombëtare apo etnike, fetare e linguistike.

Sot romët konsiderohen minoritet gjuhësor dhe gëzojnë të drejta të barabarta me qytetarët e vendeve ku ata jetojnë. Kjo shprehet edhe në ligjet themelore të këtyre vendeve, përfshirë këtu dhe vendin tonë.


3

Në territorin e Shqipërisë, krahas shqiptarëve, banojnë edhe disa grupe të tjera etnike si: grekët, maqedonasit, malazezët, vllahët, romët dhe egjiptianët. Në regjistrimin e popullsisë të vitit 1989, të dhënat tregonin se grupet e tjera etnike përfaqësonin rreth 2% të popullsisë (Vjetari statistikor 1990, Tirana 1991). Burime të tjera të pavarura thonë se këto grupe në Shqipëri përfaqësojnë rreth 5% të popullsisë (Arqile Bërxolli, Minorities in Albania, Tirana, 2005, fq. 19-24). Sipas Censusit të vitit 2011, numri i përgjithshëm i komunitetit rom në vend shkon në 8.301 persona ose 0.30% e popullsisë (Censusi i Popullsisë dhe Banesave, INSTAT, 2011).

Ndërkaq, një studim i Bankës Botërore për varfërinë (Hermine De Soto, Peter Gordon, Ilir Gedeshi, Zamira Sinoimeri, Poverty in Albania. A Qualitative Assessment, (The World Bank Washington D.C., 2002), fq. 65) i ndan etnitë në dy grupe të mëdha: ata që jetojnë më mirë se shqiptarët etnikë dhe ata që jetojnë më keq. Romët dhe egjiptianët bëjnë pjesë në grupin e dytë.

Disa familje rome, sipas burimeve kroate, duhet të kenë ardhur në Ballkan rreth shek. XIV (David Crowe, John Kolsti, Albanian Gypsies: The Silent Survivors, in Crowe and Kolsti eds., The Gypsies in Eastern Europe, Armonk, New York: Sharpe, 1991, fq. 124) dhe janë vendosur në territorin shqiptar rreth shek. XV (Maria Koinova, Minorities in Southeast Europe: Roma of Albania, Center for Documentation and Information on Minorities in Europe - Southeast Europe (CEDIME), 2000, fq. 96). Gjatë periudhës së Perandorisë Otomane, romët, ashtu si dhe shumica e popullsisë shqiptare, u konvertuan për arsye ekonomike ose me forcë në fenë islame. Në qoftë se në principatat e Moldavisë dhe Vllahisë, romët tregtoheshin si skllevër, ndërsa në Perandorinë Austriake dhe Mbretërinë Hungareze nxitej asimilimi me forcë i tyre, romët në Ballkanin Perëndimor, megjithëse trajtoheshin si popullsi e “klasës së dytë”, bashkëjetuan në paqe me grupet e tjera etnike dhe mund t’i kalonin lirisht kufijtë. Koinova e shpjegon këtë me faktin se romët ishin vetëm një nga minoritetet e shumta të shtypura në periferi të Perandorisë Otomane (Maria Koinova, Minorities in Southeast Europe:, fq.125).

Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë më 1912 u shoqërua me një trajtim relativisht më të mirë të romëve (ERRC, Një rast i panjohur: Romët në Shqipëri, 1997, fq. 56), megjithëse hendeku social midis popullsisë rome dhe jorome vazhdoi të ekzistonte (Maria Koinova, Minorities in Southeast Europe:, fq.135). Gjatë Luftës së Dytë Botërore, thuajse gjysmë milioni romë nga vende të ndryshme të Europës u ekzekutuan ose u vranë në kampet naziste të përqendrimit (Dena

4

ElisabEta osmanaj

Ringold, Mitchel A. Orenstein, Erika Wilkens, Roma in an Expanding Europe: Breaking the Poverty Cycle, A World Bank Study, Washington D.C., 2003).

Në Shqipëri, trajtimi i romëve ishte relativisht më i mirë dhe nuk ka pasur kampe përqendrimi apo spastrim etnik (Po aty). Ndërkaq, disa romë morën pjesë aktive në Luftën Nacionalçlirimtare përkrah partizanëve. Në periudhën socialiste (1945-1990), romët patën përmirësime të dukshme në strehim, arsimim, kujdesin shëndetësor dhe shërbimet sociale. Ashtu si dhe shqiptarët, romët gëzonin punësimin e plotë, pavarësisht se një pjesë e tyre punonin si punëtorë të pakualifikuar (Isabele Fonseca, Among the Gypsies, The New Yorker, 25 September 1995). Në fshatra, ata punonin në bujqësi dhe blegtori. Ndërsa në qytete, romët punonin në ndërtim, në shërbimet publike dhe artizanat (Bujar Taho, Document on the Situation of Roma in Albania, Tirana, 2002).Veç kësaj, kur aktivitetet ekonomike private sidomos pas Kushtetutës të vitit 1976, dënonin me ligj, shumë romë e vazhduan tregtinë e vogël (Hermine De Soto etj., Roma and Egyptians in Albania), e cila përfshinte shitblerjen e kuajve, të artikujve të artizanatit dhe të produkteve të tjera, që ata i blinin në qytet dhe i shisnin në fshat e anasjelltas, duke luajtur rolin e ndërmjetësit midis zonave urbane dhe rurale (Courthiade M., Duka J., A Social and historical profile of the Rroms in Albania. 1990s. A draft paper provided by the authors). Pjesëmarrja në këto aktivitete informale u siguronte të ardhura suplementare dhe i privilegjonte në krahasim me grupet e tjera. Rrjedhimisht, statusi i tyre relativ kundrejt popullsisë shqiptare erdhi duke u përmirësuar.

Gjatë periudhës së tranzicionit postsocialist, romët, si pasojë e kolapsit dhe mbylljes së ndërmarrjeve shtetërore, karakterit të njëanshëm profesional të tyre, arsimimit të ulët dhe diskriminimit, kaluan nga një mirëqenie relative në një varfëri ekstreme. Ata janë aktualisht grupi etnik më i varfër dhe më i margjinalizuar në Shqipëri (Hermine De Soto, etj, Poverty in Albania). Familjet e varfra dhe shumë të varfra përballen me nivele të larta të përjashtimit shoqëror, për arsye se ato nuk janë në gjendje të përballojnë nevojat e përditshme dhe kanë pak mundësi të jenë pjesëmarrëse në proceset që ndikojnë mbi jetesën e tyre individuale, të tilla si: punësimi dhe arsimimi. Ndonëse historikisht popullsia rome ka qenë më e varfër në Shqipëri, rënia e nivelit të jetesës gjatë tranzicionit postsocialist ishte shumë më e shpejtë se për disa grupe të tjera të popullsisë. Kjo ka krijuar një rreth vicioz, i cili riprodhon analfabetizmin dhe nivelin e ulët arsimor midis romëve, çka e thellon edhe më shumë margjinalizimin e tyre në shoqëri.


5

Nga ana tjetër, tranzicioni postsocialist drejt ekonomisë së tregut dhe demokracisë krijoi mundësi të reja për romët, që të organizohen për të shprehur identitetin dhe për të mbrojtur interesat e tyre. Duke filluar nga viti 1991, një varg OJF janë krijuar në Shqipëri, si Amaro Dives, Amaro Drom, Romani Baxt, Alb Rrom, Romët për Integrim, Romani Kham, Disutni Albania, Gruaja Rome, Romët e Veriut, Zemra e Nënës, Active Albania, etj. Disa prej tyre kanë karakter lokal, janë të fragmentuara dhe të shtrira në grupe ose fise të caktuara romësh. Ndërkaq, disa romë janë zgjedhur edhe si këshilltarë (CRS, Project “Roma Participation in Local Elections, Successful Roma Model of Political Representation, Tirana, May, 2007) në pushtetin vendor (Elbasan, Korçë, Delvinë, etj). Pavarësisht se marrin pjesë në parti të ndryshme politike, romëve u mungon përfaqësimi i drejtpërdrejtë dhe nuk kanë përfaqësues në administratën publike që të mbrojnë interesat dhe nevojat e tyre.

Perceptimi shqiptar për romët: Cilat janë mendimet e studiuesve të tjerë, historianë e antropologë shqiptarë për këtë grup shoqëror? Në veprën “Esnafët Shqiptarë”, Faik Konica flet për formimin e qyteteve shqiptare në Mesjetë dhe shkruan se “përveç komuniteteve jomuhamedane, ishin edhe grupe e jevgjve (ciganët) të ndarë në dy kategori: arixhinj endacakë apo gabelë me origjinë nga India (krahina e Harixhasë, shteti i Katjavarit), dhe jevgjit joshëtitës (magjypët) me origjinë nga Egjipti e Sudani, banues, zakonisht, të periferive të qyteteve. Në veprën “Raca Shqiptare” (Jakov Milaj, Raca Shqiptare, Tiranë, 1944, fq. 127) gjejmë këtë shtjellim: “Evgjitët e gabelët janë pjesëtarë të racës indide. Të parët thirren edhe magjypë ose jevgj. Duket se si në të gjithë Ballkanin, ashtu në Shqipëri janë shpërndarë me anën e turqve. Nuk kalojnë jetë nomade, por janë vendosur nëpër qytete të ndryshme ku zakonisht banojnë në lagje te veçantë të ndarë nga popullsia arbëreshe).” Në revistën shkencore Studime Historike Nr.2, 1975, historiani Andrea Nathanaili citon veprën e studiuesit grek Kosta Ebiri “Romët dhe Evgjitët: etnografia dhe historia e ciganëve” dhe në shënimin e tij me nr.25 shkruan: “egjyptas në origjinal, -shqip evgjitë, Egjipti, kurse ciganët (arixhinjtë) kanë origjinë indiane (Andrea Nathanaili, Studime historike, Nr. 2, Tiranë, 1975).

Në librin e tij “Vitet e vegjëlisë”, autori Enver Hoxha shkruan: “... Ata nuk janë me origjinë egjiptiane, por indiane. Me grupe të mëdha që në kohën e Xhengis Khanit, por edhe më parë, ata kanë emigruar drejt perendimit.” Më tej ai shkruan: “Sipas një historiani francez, fjala evgjit nuk vjen nga Egjipti, por nga greqishtja “iftes” që si duket mund të jetë e lidhur me një lokalitet në Peleponez... Ne në gjirokastër i quajmë “qifto”. Dhe në një nga fjalimet e tij ai shprehet:”... Por kur themi që kanë ardhur nga india veriperëndimore, të

6

ElisabEta osmanaj

kuptohemi: është fjala për këtu e 1500 vjet apo 1600 vjet përpara, pra në kohë të lashta.” (Enver Hoxha: “Vitet e vegjëlisë”, Tiranë, 1983, fq. 291).

Nga sa u parashtrua më lart, del se ka njëfarë pështjellimi në përdorimin e emërtimeve për grupin shoqëror të evgjitëve. Ndërsa tek Sami Frashëri, Jakov Milja, Andrea Nathanaili, Kosta Ebiri përdoren emërtimet evgjit, jevg, rnagjyp si sinonime midis tyre, tek vepra “Esnafët Shqiptarë” e Konicës emërtimi jevgj përdoret si sinonim i emërtimit cigan, dhe kjo fjalë ështe përdorur si sinonim i emërtirneve arixhi dhe gabel. Ky është një përdorim i gabuar, sepse nuk njihet kuptimi i saj. Siç u shpjegua më lart, kjo fjalë është sinonimi i fjalës evgjit. Përdorimi i gabuar i saj vërehet edhe sot në jetën e përditshme nga ana e popullsisë arbëreshe për grupin shoqëror me origjinë indiane janë përdorur këto emërtime: cigan, arixhi, gabel, rom. Për origjinën egjiptiane të evgjitëve shprehen autorët: Sami Frashëri, Faik Konica, Prof. Dr. Aleksandër Xhuvani e Eqrem Çabej, Kosta Ebiri, si dhe Akademia e Shkencave në fjalorin e vitit 1980 dhe 1984, duke u mbështetur në mendimin popullor. Për origjinën indiane shprehet dhe Enver Hoxha, siç u tha më lart.Dy janë shtrembërimet shkencore që vërehen në thëniet e tij: gjuhësore: sipas tij, fjala evgjit nuk ardhka nga Egjipti, por nga greqishtja “iftos”; historike: sipas tij, evgjitët kanë origjinë indiane. Por a nuk u tha më lart se emërtimi magjyp ka ardhur nga emri Egjypt, i cili në gjuhën latine është aegyptius dhe në gjuhën greke. A thua se Enver Hoxha korrigjon dijetarët e mëdhenj të gjuhës shqipe?! Vetë fjala “iftos”, ashtu si gjirokastriçja “qifto”, një shqiptim i së parës, reflektojnë pikërisht emrin Egjipt në shqiptimin e gjuhës greke, dhe jo një lokalitet në Peleponez. Ai është kontradiktor në thëniet e tij në përcaktimin e kohës së shpërnguljes së evgjitëve: herë pohon për kohën e Xhengis Khanit, herë për një kohë më të lashtë, këtu e 1500 apo 1600 vjet përpara. Kjo është dëshmi se politika e regjimit komunist ndaj romëve dhe minoriteteve të tjera gjuhësore nuk ishte e bazuar në informacione të sakta apo e mirorientuar.

1.2. ParasHtrimi i Problemit

Po t’i referohemi studimeve të bëra rreth arsimimit të fëmijëve romë, vihen re studime të cilat i janë referuar shkallës së edukimit të tyre, nevojës së edukimit të këtij komuniteti, por ato nuk i janë referuar rolit të prindërve në këtë proces. Kështu mund të përmendim studimin e kryer nga Banka Botërore: “Romët dhe Egjiptianët në Shqipëri” (Hermine De Soto etj., Roma and Egyptians in Albania), ku jepet një pasqyrë e arsimimit të romëve parë në kontekstin krahasues midis dy sistemeve: arsimimi i romëve në periudhën komuniste dhe pas saj.


7

Studimi paraqet situatën e përgjithshme të arsimit dhe del në konkluzionin se romët kanë qenë më të arsimuar në periudhën e komunizmit. Prekshmëria shoqërore e romëve kryer nga PNUD (PNUD, Prekshmëria shoqërore e romëve, Tiranë, 2006) është një studim, i cili vë theksin në situatën alarmante të arsimit të romëve, duke dalë në përfundimin se gratë janë më pak të arsimuara se burrat, si dhe shpjegon shkaqet se pse situata e tyre arsimore ka arritur në këto nivele. “Situata arsimore e fëmijëve romë”, i kryer nga UNICEF dhe Save the Children, (Adem Tamo, Theodhori Karaj, Situata arsimore e fëmijëve romë, UNICEF,Save the Children, Tiranë, 2007) është studim i përqendruar në frekuentimin e shkollës nga fëmijët romë të arsimit 8-vjeçar, si dhe braktisjen e shkollës. Studimi ”Hartësimi i shërbimeve kundrejt fëmijëve rom” (Ilir Gedeshi, Elira Jorgoni, Hartësimi i shërbimeve kundrejt fëmijëve romë, Tiranë, 2011) përshkruan gjendjen aktuale socio-ekonomike të komuniteteve rome në Shqipëri dhe i kushton një vëmendje dhe aksesit në arsim të këtij komuniteti. Ndërsa punimi “Faktorët afektivë të integrimit të romëve në Shqipëri” vendos në fokus fëmijët romë dhe nivelin e tyre arsimor në Shqipëri.

Në Shqipëri ende nuk janë realizuar studime me fokus nënat dhe baballarët e fëmijëve romë, ndaj dhe punimi ynë paraqet një përpjekje modeste për të sjellë kontribute në këtë fushë. Studimi do të analizojë situatën arsimore të fëmijëve romë, ndikimin e prindërve romë në jetën e fëmijës së tyre dhe rolin që luajnë ata në arsimimin e fëmijëve të tyre.

Nëpërmjet këtij studimi do të shikohet roli që luajnë prindërit romë nëpërmjet përfshirjes në jetën e fëmijëve, bashkëpunimi me institucionet arsimore, pritshmëritë e prindërve, problemet që ata hasin dhe nevojat që kanë, suporti institucional dhe realizimi i strategjisë për përmirësimin e kushteve të jetesës së komunitetit rom (pjesa e strategjisë për arsimin), parë kjo nga këndvështrimi i prindërve romë. Roli i nënës dhe i babait është në fokus të këtij studimi, si dhe sa të interesuar janë prindërit romë për arsimimin e fëmijëve të tyre. Ky informacion do të merret nga nëna dhe baballarë të fëmijëve romë, si dhe nga profesionistë të fushës së arsimit (përfaqësues të Ministrisë së Arsimit dhe përfaqësues të drejtorive arsimore rajonale, drejtorëve të shkollave, mësuesve dhe edukatorëve), si dhe përfaqësuesve të shoqërisë civile të cilët janë marrë në mënyrë të drejtpërdrejtë më arsimimin e komunitetit rom në zonat ku shtrihet studimi.

8

ElisabEta osmanaj

1.3. Qëllimi dHe objektivat e studimit

Qëllimi i këtij studimi është të evidentojë rolin e rëndësishëm që luajnë prindërit romë në arsimimin e fëmijëve të tyre, si dhe vështirësitë që hasen në realizimin e plotësimin e standardeve në integrimin e komunitetit rom në shoqëri.

Studimi si i tillë ka për qëllim:

- Të evidentojë rëndësinë që ka roli i prindërve romë në arsimimin e fëmijëve të tyre, si dhe të eksplorojë aspektet ku ata kërkojnë më shumë ndihmë kur bëhet fjalë në ndihmën që duhet t’u ofrojnë fëmijëve të tyre në lidhje me shkollën.

- Të evidentojë e sqarojë raportin e shkollës me anëtarët e komunitetit rom dhe anasjelltas, si dhe rrugët që ndihmojnë në realizimin e kësaj marrëdhënieje.

- Të analizojë rolin që ka psikologu dhe punonjësi social në shkollë, si dhe ndikimi i tyre në komunitet për zbutjen e situatave.

- Të analizojë bazuar në fakte e të dhëna funksionimin e strategjive në integrimin e fëmijëve romë në shoqëri.

1.4. Pyetjet kërkimore

• Cilat janë aspektet e punës së prindërve romë në lidhje më rëndësinë e arsimimit të fëmijëve të tyre? Cilat janë vështirësitë më të cilat ata ndeshen në këtë proces?

• Cilat janë raportet e shkollës më komunitetin rom e anasjelltas në arritjen e integrimit të fëmijëve në shkolla? Cilat janë rrugët që ndikojnë në realizmin e këtij procesi?

• A ndikojnë faktorët ekonomiko-socialë në arsimimin e fëmijëve romë? Cilat janë pengesat më të mëdha që hasen në këtë drejtim?

• Cili është roli i psikologut dhe punonjësit social në shkollë, komunitet apo më gjerë në zbutjen e situatave për integrimin e komunitet rom në shoqëri?

• Sa funksionale janë strategjitë e krijuara në ndihmë të integrimit të komunitetit rom në shoqëri, veçanërisht strategjinë e arsimit?


9

1.5. Përkufizimi i termave kyçe dHe Përdorimi i tyre

Prindër: Sipas përcaktimit që i bën Konventa e OKB-së për të Drejtat e fëmijëve, (preambula), prindër përcaktohen ata të cilët sjellin në jetë një fëmijë dhe këta janë prindërit biologjikë (Konventa e OKB-së për të drejtat e fëmijëve, (Preambula) Nr.7.1). Ndërsa Kodi ynë i Familjes e përcakton në këtë mënyrë: “Të gjithë fëmijët pa përjashtim kanë një nënë dhe një baba natyror. Kjo gjithmonë shënohet në aktin e lindjes: kur flasim për situata normale ligjore, një fëmijë i lindur nga dy prindër, të lidhur në martesë. Por ndodh dhe që një fëmijë i lindur jashtë martese të ketë të regjistruar në aktin e lindjes amësinë dhe atësinë (Kodi i Familjes 2003, Amësia, Atësia, Neni 1).

Nënë: Amësia e fëmijës vërtetohet me aktin e lindjes. Në më të zakontën e rasteve, ajo është nëna natyrale e fëmijës (Kodi i Familjes 2003, Kreu 2, Amësia).

Baba: Fëmija që ka lindur gjatë martesës prezumohet se ka për atë, bashkëshortin e nënës. Fëmija që ka lindur brenda 300 ditëve nga zgjidhja e martesës ose nga shpallja e pavlefshmërisë së martesës prezumohet se ka për atë ish-bashkëshortin e nënës. Kur fëmija ka lindur gjatë vazhdimit të martesës së dytë të nënës, prezumohet se ka për atë bashkëshortin e nënës me martesë të dytë, edhe sikur fëmija të ketë lindur brenda 300 ditëve nga zgjidhja e martesës së parë ose nga shpallja e pavlefshmërisë së saj (Kodi i Familjes 2003, Kreu 3, Atësia).

Familje: Familja si institucion juridik përbën një bashkim personash të cilët për shkak të martesës, gjinisë ose birësimit janë të lidhur mes veti në marrëdhënie psikologjike, morale, ekonomike dhe juridike, jetojnë në një ekonomi të përbashkët familjare dhe mbajnë përgjegjësi shoqërore për njëri-tjetrin. Kuptimi më i plotë për familjen është: “Familja është grup personash të lidhur në martesë apo në bashkësi jashtëmartesore ose në gjini, të cilët kanë të drejta dhe detyrime ligjore dhe mosrespektimi i tyre do të shkaktonte sanksione juridike” (Mariana Semini, Arjana Fullani, E drejta familjare: Parime të së drejtës familjare).

Fëmijë: Derisa fëmijët të fitojnë atë që quhet nga ligji, zotësi për të vepruar (Kodi Civil 2009, Kreu: Zotësia për të vepruar), që sipas legjislacionit shqiptar fitohet në moshën 18 vjeç, prindërit kanë detyrë dhe të drejtë të kujdesen për mirërritjen, zhvillimin, mirëqenien, edukimin dhe arsimimin e fëmijëve të lindur nga martesa ose jashtë martese. Shteti dhe shoqëria duhet t’u ofrojnë familjeve mbështetjen e nevojshme për të mbajtur në gjirin e tyre fëmijët, për të parandaluar keqtrajtimin dhe braktisjen e tyre, si dhe për të ruajtur qëndrueshmërinë e familjes. Por këto detyrime të prindërve të tyre dhe të

10

ElisabEta osmanaj

drejta i gëzojnë dhe fëmijët e lindur jashtë martese, për të cilët ata kanë të njëjtat të drejta dhe detyra si për fëmijët e lindur nga martesa (Kodi i Familjes 2003, Parime themelore të së drejtës së familjes).

Një përcaktim i tillë i bëhet dhe në Konventën e të Drejtave të Fëmijëve të OKB-së (Konventa për të Drejtat e Fëmijëve e OKB, Neni 1, 2 shtator 1990), ku sipas Nenit 1 të saj. me fëmijë kuptohet çdo qenie njerëzore nën moshën 18 vjeç, me përjashtim të rasteve kur mosha madhore arrihet më përpara, në përputhje me legjislacionin të cilit ai i nënshtrohet. .

Përgjegjësi prindërore: Përgjegjësia prindërore u përket dhe ushtrohet së bashku nga të dy prindërit në lidhje me fëmijën e lindur gjatë martesës së tyre ose jashtë martese, nëse është njohur nga të dy prindërit (Kodi i Familjes 2003, Kreu 2: Ushtrimi i përgjegjësisë prindërore, Neni 1). Prindërit e fëmijës mund të humbasin përgjegjësinë prindërore nëpërmjet një vendimi penal që i ka dënuar ata si autorë ose si bashkëpunëtorë për një vepër penale ndaj fëmijës së tyre, si bashkëpunëtorë në një vepër penale të kryer nga fëmija i tyre, ose nëse janë dënuar për ndonjë nga shkaqet e braktisjes së familjes, për sa kohë që ata nuk kanë marrë përsipër detyrimet që kanë ndaj saj. Gjithashtu në Konventën për të Drejtat e Fëmijëve theksohet se shtetet palë përpiqen me të gjitha mundësitë për të siguruar njohjen e parimit, sipas të cilit të dy prindërit kanë përgjegjësi të përbashkët për edukimin dhe zhvillimin e fëmijës. Përgjegjësinë kryesore për edukimin dhe zhvillimin e fëmijës e kanë prindërit, ose sipas rastit, përfaqësuesit e tij ligjorë. Ata duhet të udhëhiqen, në radhë të parë, nga interesi më i lartë i fëmijës (Kodi i Familjes 2003, Kreu 2, Ushtrimi i përgjegjësisë prindërore, Neni 2).

Integrim: Interesimi për konceptin e integrimit, përfshirjen e individëve në rregullin shoqëror e përcolli Durkheim-in gjatë tërë jetës së tij. Integrimi (apo solidariteti shoqëror) është i rëndësishëm për ruajtjen e baraspeshës shoqërore (Emile Durkheim, De la division du travail social, tezë doktorature,1893).

Përgjegjësi sociale: Ideja se njerëzit duhet të ndihmojnë ata që kanë nevojë për ndihmë pa menduar për shkëmbimet e mëvonshme, është normë e përgjegjësisë sociale (Leonard Berkowitz, Advances Experimenta Social Psychology, Academic Press, 1972). Sjellja pro sociale ndikohet nga institucionet e ndryshme të shoqërisë (Edmond Dragoti, Psikologjia Sociale, SHBLU, 1999, fq 311).

Kopsht: Kopshtet janë institucione në varësi të MASH dhe përfshijnë fëmijë të grupmoshës 3 deri 6 vjeç. Arsimi parashkollor nuk është i detyruar. Ka dy lloje kopshtesh, kopshte gjithëditore dhe kopshte gjysmëditore. Kopshtet funksionojnë gjatë gjithë vitit.


11

Procesi mësimor edukativ në arsimin parashkollor zhvillohet mbi bazën e programeve edukative të miratuara nga MASH. Misioni i kopshtit është, që në bashkëpunim me prindërit, të realizojë edukimin dhe zhvillimin e personalitetit të fëmijëve dhe t’i parapërgatitë ata për në shkollë. Në kopshtet që ndodhen në zonat e banuara nga minoritetet, procesi edukativ dhe mësimor zhvillohet në gjuhën amtare (Ligji i azhornuar Nr.7952, datë 21.6.1995, “Për sistemin arsimor parauniversitar”, Neni 17,18, ndryshuar me ligjin Nr.8387,1998).

Shkollë: Sistemi arsimor publik në Republikën e Shqipërisë përbëhet nga rrjeti i institucioneve arsimore publike, që realizojnë tërësinë e planeve dhe programeve mësimore në nivele të ndryshme shkollore e parashkollore. Kërkesat e programeve për institucionet shkollore dhe parashkollore publike përcaktohen nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencës (Po aty).

Komunitet rom Romët u shfaqën për herë të parë në një dokument të Organizatës së Kombeve të Bashkuara në vitin 1977, ku në mënyrë më të gjerë Komisioni për të Drejtat e Njeriut i Këshillit Ekonomik e Social dhe Nën-Komisioni për Parandalimin e Diskriminimit dhe Mbrojtjen e Minoriteteve bëri një apel ndaj atyre vendeve që kishin romë (ciganë) që jetonin brenda kufijve të tyre, t’u siguronin atyre, nëse nuk e kanë bërë ende,të gjitha të drejtat që gëzon pjesa tjetër e popullatës (Dokumenti E/CN4/Sub2/399, fq.47).

Në formën e saj si draft, dokumenti kishte përfshirë një paragraf ku shprehej qartë pohimi se ciganët apo romët kanë lidhje historike, kulturore e linguistike të një origjine indiane’ (Drafti i 26 gushtit 1977, dokument E/CN4/Sub2/L.670). Ky version u hodh poshtë me katër vota kundër, dhe me katërmbëdhjetë abstenime. Gjatë sesionit të tij të gushtit 1977, Nën-Komisioni theksoi se: “Njohja e një minoriteti nënkupton mbi të gjitha ruajtjen e identitetit të tij kulturor”. Ai edhe vuri në dukje se: “Ciganët mbeten minoriteti më i keqtrajtuar në shumë vende evropiane” dhe se është e rëndësishme të shqyrtohen rrënjët psikologjike të predispozicionit etnocentrik dhe të paragjykimit kundrejt grupeve të minoriteteve (Dokumenti E/CN4/Sub2/399 10,miratuar më 31 gusht 1977,fq. 47).

E drejta për arsim: Një e drejtë që përcaktohet qartë në Konventën Ndërkombëtare të të Drejtave të Fëmijës njeh të drejtën e fëmijës për arsimim dhe, me qëllim që të arrihet kjo e drejtë, hap pas hapi dhe mbi bazën e mundësive të barabarta, në mënyrë të veçantë sanksionon që:

(a) Arsimin fillor të detyrueshëm dhe falas për të gjithë.

12

ElisabEta osmanaj

(b) Inkurajojnë zhvillimin e formave të ndryshme të arsimit të mesëm si të përgjithshëm, dhe profesional. I bëjnë ato të hapura e të mundshme për çdo fëmijë dhe marrin masa të përshtatshme, si vendosja e arsimit falas dhe dhënia e një ndihme financiare në rast nevoje.

(c) U sigurojnë të gjithëve arsimin e lartë, sipas aftësive të secilit, me të gjitha mjetet e Përshtatshme.

(d) Bëjnë të mundshëm dhe të arritshëm për çdo fëmijë informacionin dhe orientimin shkollor e profesional.

(e) Marrin masa për të inkurajuar frekuentimin e rregullt të shkollës dhe uljen e përqindjes së braktisjes së shkollës (Konventa për të Drejtat e Fëmijës).

E drejta për arsim është një e drejtë kushtetuese në vendin tonë dhe shteti ofron falas arsimin, duke krijuar lehtësi në ofrimin e këtij shërbimi në të gjithë vendi në të gjitha kategoritë e tij.

Diskriminimi: Është një sjellje negative dhe e papërligjur ndaj një grupi ose anëtarëve që identifikohen në këtë grup. Ka dy rrugë diskriminimi:njëra bazohet në stereotipat dhe tjetra mbështetet në paragjykimet. Ndërkohë që ekzistojnë shumë lidhje dhe ndërvarësi reciproke midis të trija aspekteve të mësipërme. Sjelljet diskriminuese mund të mbështetin stereotipat dhe paragjykimet. Stereotipat mund të jenë shkaktarë që njerëzit të paragjykohen, dhe njerëzit paragjykues mund t’i përdorin stereotipat për t’u përligjur ndjenjat e tyre (Edmond Dragoti, Psikologjia Sociale, Toena, Tiranë, 2004, fq. 231).

1.5.5 Përkufizimi i rolit të prindërve në arsim

Edukimi është një proces i rëndësishëm në edukimin ë fëmijës. Ky proces fillon që në familje. Studimet shkencore gjatë tri dekadave të fundit kanë vërtetuar se përfshirja e prindërve është mjaft e rëndësishme në procesin e të mësuarit të fëmijëve, në mendimin e tyre për shkollën dhe në aspiratat e tyre. Fëmijët janë nxënës më të suksesshëm përgjatë gjithë shkollës nëse prindërit e tyre përfshihen në shkollë dhe inkurajojnë të mësuarit në shtëpi, pavarësisht nga niveli arsimor apo shoqëror i tyre (Epstein, J. (2001). School, family, and community partnerships: Preparing educators and improving schools. Boulder, CO: Westview Press).

Gjithashtu, sipas kërkimeve shkencore, programet e bashkëpunimit dhe partneritetit shkollë-familje-komunitet dhe praktikat e mësuesve në lidhje me


13

përfshirjen e prindërve kanë efekte mjaft pozitive në aftësitë e prindërve për t’i ndihmuar fëmijët e tyre përgjatë viteve të shkollës; në vlerësimin e prindërve për aftësitë e mësuesve dhe cilësinë e mësimdhënies; në opinionin e mësuesve për mundësitë e prindërve për të ndihmuar fëmijët e tyre me detyrat e shkollës në shtëpi dhe në mendimin e nxënësve për shkollën... (Becker H. & Epstein J., Teacher’s Reported Practices of Parent Involvement: Problems and Possibilities, The Elementary School Journal, 1982; fq. 103-113). Partneriteti shkollë-familje-komunitet përmirëson programet shkollore dhe klimën në shkollë, ofron shërbime dhe mbështetje për familjet, rrit aftësitë e prindërve dhe rolin drejtues të tyre, krijon lidhje midis prindërve në shkollë dhe komunitet dhe ndihmon mësuesit në punën e tyre (Rekomandime për një partneritet të suksesshëm Shkollë-Familje-Komunitet, tetor 2011; Rekomandime për rritjen e përfshirjes së prindërve në arsim,Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë). Mbi të gjitha, partneritete të tilla krijohen për të ndihmuar të rinjtë që të kenë sukses në shkollë dhe në jetë.

Në Shqipëri janë ndërmarrë një sërë iniciativash dhe reformash, të cilat janë shoqëruar me dispozita ligjore. Gjithashtu, bashkëpunimi shkollë-familje-komunitet në procesin e vendimmarrjes dhe përmirësimit të arsimit është ndërthurur në Strategjinë Kombëtare për Arsimin Parauniversitar, (SKAP 2009-2013), si një komponent i qenësishëm i procesit të decentralizimit.

Pavarësisht nga zhvillimet pozitive, niveli i përfshirjes së prindërve në jetën e shkollës dhe i bashkëpunimit shkollë-familje-komunitet është ende shumë i dobët. Në SKAP 2009-2013 theksohet ecuria jo e kënaqshme e decentralizimit të përgjegjësive dhe autoritetit vendimmarrës nga niveli qendror në atë lokal, kryesisht si rrjedhojë e mungesës së një lidhjeje të plotë e funksionale midis shkollës dhe komunitetit dhe mungesës së mbështetjes në fuqinë e familjes dhe në karakterin social të komunitetit për suksesin në arsim.

Rezultatet e studimeve të mëparshme tregojnë se, pavarësisht se përfshirja e prindërve në përgjithësi konsiderohet si e rëndësishme, pranohet fakti që shkollat nuk kanë një program efikas bashkëpunimi/partneriteti që siguron përfshirjen e të gjithë prindërve. Prindërit e përfaqësuar në strukturat e shkollës janë më të përfshirë se prindërit e tjerë, ndonëse në një numër dhe spektër të kufizuar aktivitetesh. Ndërsa prindërit e zakonshëm dhe veçanërisht ata romë ftohen rrallë nga shkolla dhe ndihen të paaftë për t’i ndihmuar fëmijët e tyre dhe shkollën (Rekomandime për një partneritet të suksesshëm Shkollë-Familje-

14

ElisabEta osmanaj

Komunitet, tetor 2011; Rekomandime për rritjen e përfshirjes së prindërve në arsim,Fondacioni Shoqëria e hapur për Shqipërinë). Studime të ndryshme shkencore theksojnë se nuk duhet të pritet që prindërit të krijojnë vetë njohuritë e duhura për të ndihmuar fëmijët e tyre si nxënës, ose për të kontaktuar me shkollën/mësuesit, por se duhet të jetë shkolla që informon dhe përfshin prindërit nëpërmjet programeve të partneritetit shkollë-familje-komunitet.

Ndër vite, sipas Epstein, në bazë të kërkimeve shkencore, është krijuar një sistem prej gjashtë rrugësh kryesore të përfshirjes së prindërve në jetën e shkollës. Ato përmbajnë aktivitete që mund të organizohen në shkollë, në shtëpi dhe në komunitet nga mësuesit, nxënësit, prindërit, drejtuesit dhe aktorë të tjerë për përmirësimin e shkollave, forcimin e familjeve dhe rritjen e suksesit të nxënësve.Mësuesit luajnë rol vendimtar në përfshirjen e prindërve në shkollë. Në studimin e tyre, Epstein dhe Douber (Epstein, J, & Dauber, S.L. (1991). School programs and teacher practices of parent involvement in inner-city elementary and middle schools. The Elementary School Journal, 91(3), 289-305) kanë zbuluar se mësuesit që kanë pikëpamje më pozitive ndaj përfshirjes së prindërve, i kushtojnë më tepër rëndësi nga të tjerët praktikave të tilla si: organizimi i takimeve me prindërit e të gjithë nxënësve për programet shkollore dhe shkëmbimi me prindërit si i rezultateve negative, ashtu edhe atyre pozitive të nxënësve të tyre. Forcimi i qëndrimeve pozitive të mësuesve gjithashtu korrelon me rritjen e suksesit në përfshirjen e prindërve “të vështirë për t’u arritur”.

Kur mësuesit e bëjnë përfshirjen e prindërve pjesë të praktikave të përditshme të mësimdhënies, prindërit rritin bashkëveprimin me fëmijët e tyre në shtëpi, kanë ndjesi më pozitive për aftësitë e tyre për t’i ndihmuar fëmijët e tyre, kanë vlerësim më të lartë për mësuesit në përgjithësi dhe nxënësit përmirësojnë qëndrimin dhe arritjet e tyre (Po aty). Prindërit, në ditët e sotme, përballen me një botë sfidash, që nga krijimi i kushteve për të siguruar ruajtjen e shëndetit dhe të mirëqenies së tyre, tek arritja e lumturisë individuale dhe familjare, deri tek sigurimi i një mjedisi të sigurt, që nxit dhe stimulon rritjen fizike, emocionale dhe sociale të fëmijëve të tyre. Ndonjëherë, kërkesat e jetës së përditshme janë më të mëdha se mundësitë dhe burimet ekzistuese dhe familjet përjetojnë ankth, stres, kriza familjare.


15

Fokusi i studimit është i lidhur me rolin e rëndësinë e prindërve romë në edukimin e fëmijëve të tyre. Ky studim do të ndihmojë në përcaktimin e rrugëve e formave se si prindërit duhet të ndikojnë në edukimin e fëmijëve të tyre, si dhe rolet e përgjegjësitë e institucioneve në realizimin e përmbushjen e strategjive për arsimimin e fëmijëve romë. Sot dhe në Europë, familja shikohet si një pikë e fortë nga ku mund të fillojë integrimi në arsim i komunitetit rom, duke mbajtur parasysh dhe tipologjinë e familjes rome dhe rolin e rëndësishëm që luajnë prindërit në jetën e fëmijëve të tyre.

1.5.6. Përkufizimi teorik i së drejtës për arsim

Në Evropë, para periudhës së iluminizmit, arsimi ishte së pari përgjegjësi e prindërve dhe e kishës. Arsimimi filloi të bëhej çështje publike dhe përgjegjësi e shtetit vetëm me shfaqjen e shtetit laik modern. Në fillim të shekujve XVI dhe XVII, filozofët e shquar Xhon Lloku dhe Zhan Zhak Ruso në shkrimet e tyre aludojnë drejt koncepteve moderne të së drejtës individuale për arsimim (Zhan Zhak Ruso,Kontrata sociale, Luarasi, Tiranë, 1998).

Nga kontrasti, instrumente civile klasike siç ishte Karta Britanike e të Drejtave e vitit 1689, Deklarata e Virgjinias për të Drejtat e vitit 1776, Deklarata Amerikane e Pavarësisë e vitit 1776 apo Deklarata Franceze për të Drejtat e Njeriut nuk kanë pasur asnjë të drejtë të ndërlidhur, veçanërisht me të drejtën për arsimim.

Në shek. XIX, shfaqja e socializmit dhe liberalizmit e vendosi arsimimin më fuqishëm në fushën e të drejtave të njeriut. Shkrimet e Marksit dhe Engelsit e perceptonin shtetin si një institucion atëror dhe bamirës. Mendimet liberale dhe antiklerikale të shek. XIX, gjithashtu ndikuan në përcaktimin e të drejtës për arsimim, të cilat u formuluan që të mbrojnë dhe përparojnë idetë e lirisë së shkencës, hulumtimit dhe mësimit kundër ndërhyrjes së kishës dhe shtetit.

Gjatë gjysmës së fundit të shek. XIX u shfaq qartë njohja e të drejtës për arsimim. Më 1871, Kushtetuta e Perandorisë Gjermane përmbante një pjesë të titilluar“Të Drejtat Themelore të Popullit Gjerman”. Në mënyrë të ngjashme edhe Kushtetuta Gjermane e Vajmarit e vitit 1919 përfshiu një pjesë për“ Arsimimin dhe Shkollimin”, e cila qartë njihte detyrën e shtetit që të garantojë arsimimin me anë të shkollimit të detyrueshëm dhe pa pagesë. Nënshkrimi i traktateve të ndryshme pas Luftës së Parë Botërore dhe proklamimi i Deklaratës së Gjenevës më 1924, i prinë njohjes ndërkombëtare të së drejtës për arsimim.

Gjatë shek. XX, pikëpamjet e së drejtës për arsimim u përfshinë në kushtetutat shtetërore dhe në Kartën Ndërkombëtare për të Drejtat, ose u njohën legjislacionet jokushtetuese apo të rëndomta vendore.

16

ElisabEta osmanaj

Asnjë e drejtë për arsimim nuk është e përmendur në Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara. Gjykatat e SHBA-ve në të dyja nivelet: atë federal dhe shtetëror, kanë zhvilluar kapituj të caktuar për arsimim, veçanërisht lidhur me barazinë e mundësive për arsimim.

E drejta për arsimim ka bazë solide në të drejtën ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Ajo ishte e shtruar me kujdes në disa dokumente rajonale dhe universale për të drejtat e njeriut, si: Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut (Neni 26), Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (Neni 13 dhe 14) Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit kundër Gruas (Neni 10) dhe Konventa mbi të Drejtat e Fëmijëve (Neni 28 dhe 29). Në shkallën rajonale janë: Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Fundamentale të Njeriut (Neni 2 i Protokolit të Parë), Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut (Neni 13 i Protokollit Shtesë të Konventës Amerikane për të Drejtat e Njeriut në sferën e të drejtave eknonomike, sociale dhe kulturore) dhe Karta Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe të Popujve (Neni 17).

E drejta themelore për arsimim u jep të drejtë të gjithë individëve që t’i sigurojnë format adekuate të sjelljes nga qeveria përkatëse. Shtetet kanë obligim të respektojnë, mbrojnë dhe t’i përmbushin të drejtat për arsimim.

Obligimi për respektim ia ndalon vetë shtetit që të veprojë në kundërshtim me të drejtat dhe liritë e njohura, ndërhyrjen me apo detyrim të ushtrimit të këtyre të drejtave apo lirive. Shtetet duhet, inter alia, të respektojnë lirinë e prindërve të zgjedhin shkollat private apo publike për fëmijët e tyre dhe të sigurojnë arsimimin moral dhe religjioz për fëmijët e tyre, në përputhje me bindjen e tyre. Nevoja për arsimimin e djemve dhe e vajzave në mënyrë të barabartë duhet të respektohet, sikurse për të gjitha grupet religjioze, etnike dhe gjuhësore. Shembulli më i mirë për këtë është Neni 14 i Paktit Ndërkombëtar mbi të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (PNDESK) sipas të cilit, palët e reja shtetërore të cilat nuk kanë siguruar ende arsimimin e detyruar fillor, obligohen:“të hartojnë dhe të adaptojnë planin e detajuar të veprimit për zbatimin progresiv, brenda një numri të arsyeshëm të viteve…nga parimi i arsimimit të detyrueshëm pa pagesë për të gjithë.”

Arsimimi duhet të drejtohet kah zhvillimit të plotë të personalitetit njerëzor dhe ndjenjave e dinjitetit të tij, dhe do ta forcojë respektin për të drejtat njerëzore dhe liritë themelore. Ata më tej pajtohen se arsimimi do t’u mundësojë të gjithë personave që të marrin pjesë efektivisht në shoqërinë e lirë, përkrah mirëkuptimin, tolerancën dhe miqësisë së të gjitha kombeve dhe të gjitha grupeve racore, etnike apo religjioze; dhe i përparon veprimtaritë e Kombeve


17

të Bashkuara për Ruajtjen e Paqes, Neni 13(1) Pakti Ndërkombëtar për të Drejta Civile dhe Politike (PNDCP).

Në Republikën e Shqipërisë, e drejta për arsim garantohet nga Neni 57 i Kushtetutës ku thuhet se kushdo ka të drejtë për arsimim, si dhe kjo sigurohet falas nga shteti kur flitet për arsimin e detyrueshëm (Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Neni 57(1).

1.5.6.1. Përkufizimi operacional i të drejtës për arsimNë këtë studim është përdorur termi “e drejta për arsim” për komunitetin rom si një e drejtë kushtetuese, e cila duhet të garantohet nga shteti, si dhe si një nga të drejtat themelore të njeriut .Kjo përfshin të gjithë faktorët kryesorë të cilët janë të detyruar t’i garantojnë fëmijëve romë arsim, duke filluar që nga prindërit, nënat dhe baballarët,duke vazhduar më tej te strukturat e arsimit në rrethe, pushteti vendor dhe sigurisht pushteti qendror, i cili duhet të ofrojë angazhimin maksimal në këtë sfidë jo vetëm shqiptare, por edhe evropiane, pasi integrimi i komunitetit rom ka përbërë dhe përbën një nga pikat më delikate të anëtarësimit të Shqipërisë në BE.

1.6 struktura e Punimit

Në kreun e parë të punimit pasqyrohet dinamika e komunitetit rom në shoqëri,perceptimet e shoqërisë për këtë komunitet, si dhe përcaktimi juridik i komunitetit rom nga organizmat ndërkombëtarë. Ky kapitull ndalet gjithashtu në përcaktimin e problematikës që do të trajtohet në studim, situata e studimeve në këtë fushë, parashtrohet problemi që do të trajtohet, qëllimi i kërkimit, i ndarë në objektiva dhe pyetje kërkimore, si dhe tregohet rëndësia e studimit.

Në kreun e dytë përshkruhet metodologjia e përdorur për realizimin e këtij studimi (metoda e rishikimit të literaturës dhe metoda cilësore e intervistave gjysmë të strukturuara dhe e intervistës së fokus grupit për mbledhjen dhe analizën e të dhënave). Në këtë kapitull, prezantohet ndërtimi i pyetjes kërkimore dhe planit të kërkimit, kriteret e përdorura për përzgjedhjen e pjesëmarrësve dhe për mbledhjen dhe analizën e të dhënave, hartimi dhe pilotimi i instrumenteve të kërkimit dhe kufizimet e metodologjisë.

Në krerët III, IV dhe V marrin përgjigje pyetjet kërkimore, nëpërmjet analizës së të dhënave dytësore (studime, artikuj, intervista me persona kyçë etj.), analizës së intervistave individuale dhe intervistës së fokus grupit, të realizuara me prindërit e fëmijëve romë, të ballafaquara me mendimet e përfaqësuesve të

18

ElisabEta osmanaj

institucioneve shtetërore (edukatorë, mësues, drejtues shkollash, përfaqësues dhe drejtues të drejtorive arsimore rajonale, si dhe me përfaqësues të institucioneve qendrore) dhe përfaqësuesve të shoqërisë civile, të angazhuar në këtë problematikë.

Në kreun VI lexuesi njihet me diskutimet rreth çështjeve që janë trajtuar përgjatë studimit. Në kapitullin e shtatë paraqiten përfundimet e studimit, të cilat kanë dalë nga analiza e intervistave individuale dhe intervistës së fokus grupit, të realizuara me prindërit e fëmijëve romë, si dhe nga intervistat me persona kyç. Në këtë kapitull jepen dhe rekomandimet përkatëse.

Punimi mbyllet me listën e referencave dhe shtojcën në fund të punimit.


19

Në këtë kapitull parashtrohet mënyra se si është realizuar studimi “E drejta për arsim e komunitetit rom në kuadrin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian”, hapat e ndjekur për realizimin tij, elementet përbërës dhe mënyrën e kombinimit të tyre për të përftuar rezultatet përfundimtare. Kapitulli paraqet metodën kërkimore të përdorur për realizimin e studimit dhe shpjegon përshtatshmërinë e kësaj metode me qëllimet e kërkimit. Gjithashtu, është prezantuar plani i studimit; janë shpjeguar instrumentet e përdorur për grumbullimin e informacionit të nevojshëm; problematikat që kanë dalë gjatë studimit; procedurat dhe instrumentet e përdorura; kriteret e përzgjedhjes së pjesëmarrësve në studim; procedurat e ndjekura për të siguruar besueshmërinë dhe vlefshmërinë e rezultateve, si dhe kufizimet e vështirësitë e hasura për realizimin e studimit.

2.1. Hartimi i kërkimit

Referuar studimeve të mëparshme të kryera në vendin tonë në lidhje me arsimimin e fëmijëve të komunitetit rom është vënë re se studimet nuk janë përqendruar te roli i prindërve, ndikimi i tyre si një pikë kyçe në nxitjen e arsimimit të fëmijëve. Leximet e të dhënave të studimeve nuk japin apo nuk flasin për analizë të zbatimit të politikave të ndjekura nga institucionet në zbatimin e strategjive, me synim përmirësimin e kushteve të jetesës së komunitetit rom, pa anashkaluar rolin që ka arsimimi i fëmijëve. Arsimimi është parë si një nga aspektet kryesore për integrimin e komunitetit rom në shoqëri, sepse “arsimimi i duhur arrin të aftësojë njeriun” (John Dewey, Shkolla dhe shoqëria, Tiranë, Plejad, 2003, fq. 44). Parë në këtë kontekst, “E drejta për arsim e komunitetit rom në kuadrin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian” është studimi i parë, i cili na njeh me dy elemente shumë të rëndësishëm: së pari, me rolin e drejtpërdrejtë të familjes (kryesisht prindërit) tek fëmijët e komunitetit rom; dhe së dyti, ndikimin e institucioneve politikëzbatuese në vend për edukimin, arsimimin e fëmijëve të komunitetit rom. Studimi është munduar të pasqyrojë një pamje të integruar të problematikave siç janë: frekuentimi, braktisja dhe arsyet që çojnë në largimin

metodoloGjia2Kapitulli

20

ElisabEta osmanaj

nga shkolla të fëmijëve romë në një etapë të caktuar të shkollimit të tyre. Studimi analizon në detaje situatën duke u fokusuar dhe te elemente të cilët krijojnë një pasqyrë më të qartë të ndërthurjes së problemit me faktorët ekonomikë, socialë, kulturorë, por edhe ata institucionalë.

2.2. Procesi i realizimit të studimit dHe koHëzGjatja e tij

Studimi ka nisur në vitin 2009 dhe ka përfunduar në prill të vitit 2013. Pikënisje të tij ka pasur përcaktimin dhe përzgjedhjen e fushës së studimit, (sfidat e arsimimit të romëve në vendin tonë), duke u ndalur kryesisht tek roli i prindërve të këtyre fëmijëve në arsimimin e tyre, edukimin, problemet social-kulturore, si dhe rolin e institucioneve politikëbërëse dhe politikëzbatuese. Përvoja e studiuesve në fushën e edukimit dhe të arsimimit e ka ndihmuar kërkuesen të kuptojë qartë në fillim të studimit disa nga arsyet të cilat pengojnë në arsimimin e fëmijëve romë, si dhe të përcaktojë qartë në studimin e saj, përse ky komunitet nuk ka marrëdhënie të mira me shkollën dhe arsimimin e fëmijëve. Pas krijimit të një pasqyre të qartë të situatës, këndvështrimi i studimit u drejtua te prindërit si një pikë e rëndësishme në jetën e fëmijëve në përgjithësi dhe specifikat që karakterizojnë këtë komunitet. Të dhënat e studimeve të realizuara më parë ndihmuan autoren të shtrinte kërkimin pikërisht tek familja dhe institucionet përgjegjëse për këtë fushë. Procesi i arsimimit të fëmijëve të komunitetit rom rezulton problematik dhe për vende të tjera të Bashkimit Europian, duke mos i anashkaluar këtij fenomeni edhe problemin tjetër, atë të mungesës së të dhënave rreth numrit të saktë të popullsisë për këtë komunitet. Sipas Censusit të vitit 2011, numri i përgjithshëm i komunitetit rom shkon në 8.301 persona ose 0.30% (Censusi i Popullsisë dhe Banesave 2011, INSTAT) e popullsisë. Parë në këtë këndvështrim, ky studim është fokusuar në analizën që i bëhet problematikës nga këndvështrimi familjar (prindërit) dhe nga ai institucional. Ndaj duhet nënvizuar se, prindërit romë duhet të ndërgjegjësohen e të bëjnë përpjekje dhe të kujdesen për edukimin e fëmijëve të tyre.

Studimi “E drejta për arsim e komunitetit rom në kuadrin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian” ka kaluar në disa faza. Në fazën e tij të parë është bërë një rishikim literature për t’u njohur me arritjet në këtë fushë, të cilat njohën kërkuesen me gjetjet e studimeve të tjera brenda e jashtë vendit rreth komunitetit rom. Në këtë fazë, puna është përqendruar në përmbledhjen e gjetjeve kryesore dhe sugjerimeve relevante të kërkimeve ekzistuese, të cilat lidhen drejtpërsëdrejti me pyetjet kërkimore të studimit në fjalë. Rishikimi i literaturës i ka ardhur në ndihmë kërkueses për të analizuar të dhënat cilësore të paraqitura me fjalë “më të majme” se numrat (Matthew


21

B. Miles, A. Michael Huberman, Qualitative Data Analyses: An Expanded Sourcebook, Sage, 1994, botimi II, fq. 152), si dhe për të shqyrtuar kornizat teorike të studimeve të mëparshme, të cilat ofrojnë informacione të përditësuara në lidhje me temën e propozuar të studimit.

Faza e dytë e tij ka konsistuar në përgatitjen e pyetjeve kërkimore, të cilat nxjerrin në pah problematikën mbi fenomenin e studiuar. Gjithashtu është hartuar një platformë pune në lidhje me studimin në vazhdim. Mbledhja dhe klasifikimi i materialit informues mbi problematikën orientoi më pas përzgjedhjen e pyetjeve kyçe, që ndihmuan për të arritur në konstatime, të cilat do të drejtonin studiuesen në analizën cilësore të rezultateve.

Në fazën e tretë të studimit janë përcaktuar metodat e kërkimit. Përcaktimi i metodës cilësore të studimit, e cila do të udhëhiqte në analizën e të dhënave të marra me anë të instrumenteve të ndryshëm si fokus grupeve dhe intervistave gjysmë të strukturuara, ishin ato të cilat do të ndihmonin në mbledhjen e informacionit të nevojshëm për arritjen e qëllimit. Hartimi i pyetjeve për fokus grupe si dhe intervistat me personat kyç pasoi punën pas një konsultimi me specialistë të fushës së kërkimit cilësor. Intervistat gjysmë të strukturuara janë pilotuar fillimisht me një kampion të vogël prindërish për të parë kohën që do të merrte realizimi i tyre dhe qartësia e formulimit të tyre. Në këtë fazë janë përcaktuar gjithashtu popullata dhe kategoritë e tjera që do të ishin në fokus të këtij studimi, pa lënë pas dore dhe zonën e studimit. Fokus grupet u zhvilluan me prindër të komunitetit rom në qytetet: Tiranë ku ky komunitet përbënte sipas Censusit të vitit 2011, 2371 ose 0.32% të totalit të popullsisë rome në vend; në Korçë (1.005 ose 0.46%); Fier (1.640 ose 0.53 %); Berat (202 ose 0.14%) dhe Elbasan (1064 ose 0.36%), qytete ku dhe popullsia e komunitetit rom rezulton më e larta në vend. Pjesëmarrës të fokus grupeve në këto zona ishin nënat dhe baballarët e fëmijëve romë që janë regjistruar në shkollë, vazhdojnë atë, por edhe prindër të fëmijëve që e kanë braktisur shkollën, si dhe prindërit e atyre fëmijëve të cilët nuk e ndjekin shkollën. Po ashtu u menduan e u projektuan edhe aktorët institucionalë kyç si: përfaqësues të Ministrisë së Arsimit dhe Ministrisë së Punës e Çështjeve Sociale, si dhe përfaqësues të DAR-ve në rrethe, pa lënë pas dore edhe mësues që punojnë në klasa me fëmijë të komunitetit rom.

Studimi ka vazhduar me organizimin e fokus grupeve dhe intervistimin e subjekteve në fazën e tij të katërt. Zhvillimi i fokus grupeve dhe intervistat u regjistruan në diktofonë, të cilët ishin të dukshëm për të pranishmit dhe duke pasur parasysh faktin e njohjes së tyre me këtë proces paraprakisht (Richard

22

ElisabEta osmanaj

A. Krueger, Developing Questions for a Focus Group, Sage, Thousand Oaks, CA, 1998, fq. 81), i cili u pasua me procesin e transkriptimit të tyre. Gjithashtu u zbardhën intervistat e dhëna nga personat që ishin në fokus të studimit që nuk pranuan të intervistohen me regjistrim. U mblodhën dhe u analizuan edhe të dhënat e marra në mënyrë elektronike nga përfaqësuesit DAR-ve, sepse vetë të intervistuarit kishin mangësi informacionit apo statistikash në momentin e kryerjes së intervistës.

Faza e pestë: Pas diskutimit të gjetjeve janë nxjerrë konkluzione dhe rekomandime të përgjithshme për institucionet të cilat merren në mënyrë të drejtëpërdrejtë me këto çështje, si dhe rekomandime specifike për të gjithë aktorët, përfshirë këtu institucionet qendrore politikëbërëse e zbatuese, organizatat ndërkombëtare të përfshira drejtpërdrejt, si dhe orientime të drejta për prindërit e të gjithë punonjësit e sistemit arsimor të përfshirë në këtë problem.

2.3. metoda kërkimore e Përdorur

Në këtë studim u pa me vend përdorimi i metodës cilësore, sepse studimi ka të bëjë me të kuptuarit e “përvojave të brendshme të subjekteve” dhe me “format e bashkëveprimit social” midis tyre dhe shoqërisë, të para nëpërmjet syve të pjesëmarrësve përfaqësues dhe të bazuara në “kuptimin kulturor” që ata i japin këtyre përvojave (Joseph Silverman, Marc Hindry, Diophantine Geometry: An Introduction, (Springer-Verlag, GTM201,2000), fq. 89). Kjo metodë është parë si më e përshtatshme për të analizuar përvojën e nënave dhe baballarëve të komunitetit rom në edukimin apo arsimimin e fëmijëve. Metoda e përzgjedhur është e përshtatshme edhe për shkak të natyrës tepër të ndjeshme dhe delikate të çështjeve që përfshihen në këtë studim, duke pasur parasysh se ka pak studime në këtë fushë. Ndër studimet ekzistuese më të rëndësishme mund të përmendim: Romani Children in South East Europe (Romani Children in South East Europe: The challenge of Overcoming Centuries of Distrust and Discrimination; Discussion Paper #7, UNICEF, mars 2007); Roma and Egyptians in Albania: From Social Exclusion to Social Inclusion (Roma and Egyptians in Albania: From Social Exclusion to Social Inclusion, ISSN 17265878, World Bank, 2008), botimi: “Situata Arsimore e Fëmijëve Romë në Shqipëri” (Theodhori Karaj, Adem Tamo, Qendra e Zhvillimeve Humane, “Situata Arsimore e Fëmijëve Romë në Shqipëri”, 2007), Hartësimi i Shërbimeve përkundrejt Fëmijëve Romë në Shqipëri i CESS (Ilir Gedeshi: Center for Economic and Social Studies (CESS) Hartësimi i Shërbimeve përkujdrejt Fëmijëve Romë në Shqipëri, 2011), etj.


23

Gjatë studimit është mbajtur në vëmendje fakti se një element që dallon metodën cilësore nga ajo sasiore, është se, e para është deduktive dhe e dyta, metoda cilësore, është induktive. Një përqasje deduktive është ajo që kalon nga një teori ose hipotezë në vëzhgime empirike në konkluzione. Përqasja induktive ndjek rrugën e anasjellë, pra kur vëzhgimi i paraprin hipotezës, teorisë dhe interpretimit (Jane Ritchie, Jane Lewis, Qualitative Research Practise: A Guide for Social Science Students and Researchers, Sage, 2003, fq. 106). Në këtë kontekst, duke pasur parasysh qëllimin e studimit: për të treguar e nxjerrë në pah rolin e prindërve në edukimin, shkollimin e fëmijëve rom në kuadrin e integrimit të vendit në Bashkimin Evropian, aspektet e përvojave të tyre që janë unike për ta, në një kompleksitet sa më madh të mundshëm, janë përdorur: analiza e të dhënave dytësore dhe metoda cilësore e mbledhjes së të dhënave, nëpërmjet intervistave gjysmë të strukturuara me persona kyç, si dhe fokus grupe me nënat dhe baballarët e fëmijëve romë.

Analiza e të dhënave dytësore, si fazë e dytë e studimit, e fokusuar në rishikimin dhe shqyrtimin e literaturës në kontekstin teorik dhe praktik të saj, ka përfshirë studime, raporte, vlerësime për situatën e arsimimit të romëve jo vetëm në Shqipëri e rajon, por në të gjithë Bashkimin Europian. Kjo etapë ka synuar të identifikojë literaturën përkatëse mbi ekzistencën ose jo të problemeve që vetë prindërit përcjellin tek fëmijët e tyre, duke u bërë në disa raste pengesë për arsimimin e tyre, nëpërmjet diferencimit gjinor.

Në studimet ekzistuese për sa i përket arsmimit të fëmijëve të komunitetit rom, faktet tregojnë se përqindja e fëmijëve romë meshkujt që ndjekin shkollën, është relativisht më e madhe se sa e femrave. Sipas studimeve, 46.5% meshkuj kundrejt 44.5% femra (Theodhori Karaj, Adem Tamo, Situata Arsimore, fq. 45) janë më të arsimuar sesa femrat, ose ndjekin shkollën më gjatë se femrat. Duke iu referuar studimit të Ilir Gedeshit, thuhet se vitet mesatare të shkollimit janë 5.6 vjet për meshkuj dhe 5.3 vjet për femra (Ilir Gedeshi, Hartësimi, fq. 35).

Duke u nisur nga përkufizimi i konceptit, me fëmijë kuptohet çdo qenie njerëzore nën moshën 18 vjeç (Konventa e të Drejtave të Fëmijëve e OKB, 1989; ratifikuar nga vendi ynë në vitin 1993). Po t’i referohemi legjislacionit për Sistemin Arsimor Parauniversitar në Republikën e Shqipërisë, në Nenin 62 të tij, Për të Drejtat e Detyrat e Prindërve thuhet se “Prindi ka për detyrë që fëmija e tij të ndjekë rregullisht institucionin arsimor dhe të mësojë rregullisht” (Ligji për Sistemin Arsimor Parauniversitar, Nr.69, 21.06.2012). Edhe në Kodin e Familjes, në kapitullin e Përgjegjësive Prindërore thuhet se fëmija ndodhet nën përgjegjësinë e prindërve deri në arritjen e moshës madhore (Kodi i Familjes,

24

ElisabEta osmanaj

LIGJ Nr.9062, datë 8.5.2003). Kjo na bën të mendojmë se, këto luhatje të shifrave lidhen drejtpërdrejt me rolin e prindërve, të cilët stimulojnë më tepër arsimimin e meshkujve se të femrave.

Përdorimi i metodës cilësore ka ndihmuar në krijimin e një perspektive teorike, e cila ka drejtuar pyetjet kërkimore të studimit, për të adresuar deri diku pyetjen e parë kërkimore për situatën aktuale të fëmijëve të komunitetit rom në lidhje me frekuentimin, pritshmëritë e prindërve, situatën e arsimit parashkollor si një hallkë shumë e rëndësishme në vazhdimësinë e arsimimit të fëmijëve, etj.

Gjithashtu informacioni rreth situatës së arsimimit parashkollor për fëmijët romë në nivel kombëtar ku 62% nuk ndjekin arsimin parashkollor (Theodhori Karaj, Adem Tamo, Situata Arsimore, fq.15) dhe sipas të dhënave empirike ku në Berat 29.9% e fëmijëve romë frekuentojnë kopshtin, Elbasan 39.1%, Fier 23.8%, Tiranë 18.5% dhe Korçë 46.7% (Ilir Gedeshi, Hartësimi, fq. 34-35), është shtuar e thelluar më tej përmes intervistave me persona kyç, ku dhe jemi njohur edhe me një numër të madh faktorësh të jashtëm që ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë me problemin. Analiza e të dhënave nga intervistat si dhe të studimit në tërësi evidenton faktorë të cilët jo vetëm pengojnë frekuentimin dhe nxitin braktisjen, por bëhen pengesë për realizimin e reformave, siç është ajo e arsimimit parashkollor.

Në këtë kontekst, jemi përpjekur të adresojmë në mënyrë të përshtatshme edhe pyetjet:

• Cili është raporti i shkollës me komunitetin rom e anasjelltas?

• A njihet, ndihet roli i punonjësit psiko-social në shkollë e komunitet për zbutjen e situatës?

• Ç’punë bëjnë dhe çfarë masash kanë marrë institucionet zbatuese të strategjive?

• Bazuar në gjetjet e studimit, sa funksionale duket strategjia?

Për aspekte të tjera kërkimore të studimit, si dhe për të mësuar më shumë mbi përvojat e prindërve, për të kuptuar më mirë kontekstin brenda të cilit këto përvoja zhvillohen, janë realizuar intervista gjysmë të strukturuara me nëna dhe baballarë të fëmijëve romë.

Duke pasur parasysh faktin se fokus grupet janë një mënyrë fondamentale e të dëgjuarit të njerëzve dhe e të mësuarit prej tyre (David L Morgan, Focus Groups as Qualitative Research, Sage, 1997, fq 9) si dhe natyrën e tematikën


25

për diskutim, domosdoshmërinë e përfshirjes së prindërve romë në procesin e arsimimit, u zgjodhën pesë fokus grupe të organizuara me prindër nga komuniteti rom, të cilët sollën dhe krahasuan idetë e tyre (David L. Morgan, Focus Groups, fq 5). Këto fokus grupe me prindër romë u krijuan në qytetet: Tiranë, Fier, Berat, Korçë dhe Elbasan si një mënyrë për të kuptuar më mirë specifikat, ngjashmëritë, të përbashkëtat e dallimet në lidhje me fenomenin në diskutim. Pyetjet e diskutimet në fokus grup krijojnë mundësi që pjesëmarrësit të japin përgjigje të zgjeruara dhe me shumë detaje. Mënyra e organizimit të fokus grupeve dhe natyra e pyetjeve ndihmon pjesëmarrësit të kujtojnë përvojat e tyre, si dhe të krahasojnë përvojat e tyre me njëri-tjetrin (Richard A. Krueger, Developing Questions for Focus Groups, kit 3, Sage, 1997, fq 38). Ajo u jep mundësi pjesëmarrësve të ndihen të lirë e të kuptohet më mirë qëndrimi i prindërve, si dhe të jenë më të më qartë në përgjigjet e tyre.

Metoda cilësore e përdorur në studim ndihmon për të kuptuar në thellësi shkaqet e vërteta dhe rolin që luajnë prindërit e fëmijëve romë në këtë drejtim. Me anë të kësaj metode është shpjeguar si dhe pse reagojnë negativisht prindërit e fëmijëve romë në lidhje me arsimimin e fëmijëve të tyre. Po ashtu, kjo metodë ka ndihmuar për nxjerrjen në pah të pritshmërive të prindërve të fëmijëve romë, të cilët ndjekin arsimin parashkollor e më pas dhe ciklet më të larta të edukimit.

Avantazhi kryesor i kërkimeve cilësore është se, ato na ofrojnë mundësinë për të kuptuar më thellë popullatën nën studim. Në kërkimin cilësor, çdo rast është i vlefshëm për t’u studiuar. Çdo rast është përfaqësues i eksperiencave specifike të jetës së një personi dhe interpretimit të këtyre eksperiencave, pra përfaqëson të vërtetën dhe realitetin për atë person (Jane Ritchie, Jane Lewis, Qualitative Research Practise, fq. 54).

Pse u përdor metoda cilësore në këtë studim?

• Metoda cilësore përdoret për t’u thelluar në çështje që na interesojnë, sepse të jep mundësi të shikosh problemin në këndvështrime të ndryshme: në rastin tonë të lidhjes së shkollimit të fëmijëve romë dhe familjeve të tyre.

• Metoda cilësore përdoret kur duam të kërkojmë në thellësi. Në rastin tonë të kuptojmë ”pse” ekziston kaq shumë indiferencë nga prindërit për arsimimin e fëmijëve romë? Pse kaq neglizhencë ndoshta edhe nga anëtarët e familjes?

• Kur nevojitet të dimë përjetimet personale, subjektive rreth një fenomeni, na vjen në ndihmë metoda cilësore. Ky studim mund të na lejojë të

26

ElisabEta osmanaj

kuptojmë se ç’ndodh me përjetimet personale të prindërve në lidhje me problematikat e shkollimit të fëmijëve të tyre.

• Metoda cilësore ndihmon kur studiohet një çështje delikate. E tillë, shqetësuese dhe e mprehtë, është çështja e arsimimit të fëmijëve të komunitetit rom, jo vetëm për institucionet në nivel kombëtar, por edhe për ato ndërkombëtare, pasi akoma nuk është gjetur çelësi i zgjidhjes së këtij problemi.

• Për të eksploruar një fenomen që nuk është studiuar më parë (dhe që mund të zhvillohet në mënyrë kuantitative më vonë), si në rastin tonë, është kyç roli dhe rëndësia e familjes në arsimimin e fëmijëve të komunitetit rom.

• Kur konsiderimi i kontekstit natyror të një çështjeje është i rëndësishëm, përdoret metoda cilësore. Në rastin tonë, e drejta për arsimim është e drejtë natyrore për këdo, pa dallime gjinie, race dhe feje apo etnie.

• Metoda cilësore kontribuon për të “kuptuar” më mirë fenomenet sociale nga perspektivat e aktorëve të përfshirë, se sa ato mund të shpjegohen së jashtmi. Në rastin tonë janë prindërit ata që do japin shpjegimet e arsyet e tyre në qëndrimin që ata mbajnë për edukimin e fëmijëve të tyre, përjetimet e tyre.

• Për të kuptuar fenomene komplekse që janë të vështira ose të pamundura të kapen në mënyrë sasiore, vjen në ndihmë metoda cilësore, sepse të dhënat statistikore nuk do të mund të shpjegonin në thellësi qëndrimet e arsyet e qëndrimeve të prindërve në raport me edukimin e fëmijëve të tyre (Scot W. Vanderstoep, Deirdre D. Johnston, Research Methods for Real Life: Blending Qualitative and Quantitative Approaches, Jossey Bass, San Francisco, 2009, fq. 142).

Metoda cilësore e mbledhjes së të dhënave në këtë studim ka ndihmuar në shpjegimin e arsyes pse fëmijët romë janë më pak të arsimuar se pjesa tjetër e fëmijëve, duke e përshkruar situatën aktuale në mënyrë të natyrshme. Përdorimi i kësaj metode studimi ka lehtësuar procesin e të kuptuarit të realitetit në të cilin jetojnë fëmijët romë dhe ka adresuar përgjigjet e pyetjeve lidhur me mënyrat e sjelljeve dhe të qëndrimeve të prindërve të fëmijëve romë, që nuk frekuentojnë shkollën ose detyrohen ta braktisin atë. Analiza cilësore e të dhënave ka bërë të mundur sigurimin e një informacioni të pasur dhe mjaft të gjerë rreth problematikës që shfaqet në familjet rome, edhe pse modelet e jetës


27

familjare të këtij komuniteti kontribuojnë negativisht në zgjidhjen e problemit. Ndikimi i roleve dhe stereotipave gjinorë të nënave dhe baballarëve, vlerat dhe kultura e shoqërisë në të cilën ata jetojnë, sfidat me të cilat përballen prindërit dhe roli i institucioneve dhe organizatave janë disa aspekte që shqyrtohen në këtë studim.

2.4. PoPullata e PërfsHirë në studim dHe kamPioni i PërzGjedHur

Në fokus të këtij studimi kanë qenë prindërit e fëmijëve rom (nënat dhe baballarët e tyre), të cilët në disa raste u shfaqën edhe si gjyshër, pavarësisht moshës së tyre të re. Numri i personave të përfshirë në fokus grupe ishte 39 pjesëmarrës, ku prej tyre 21 pjesëmarrës ishin femra. Për të krijuar një panoramë të qartë e të plotë për kërkuesen sa i përket situatës së arsimimit dhe shkallës së arsimimit të fëmijëve romë, si dhe për t’u njohur me perceptimin e institucioneve në lidhje me situatën në fjalë, u realizuan intervista me personat kyç. Persona kyç konsiderohen individë të cilët me njohuritë e tyre, kreativitetin, si dhe reputacionin dhe aftësitë që kanë, janë kritikë për realitetin e rritjes së fëmijëve të komunitetit rom dhe janë përfaqësues të ndryshëm të institucioneve politikëbërëse, edukative dhe arsimore. Informacionet me të intervistuarit kyç janë pjesë e intervistave cilësore të personave, të cilët dinë se çfarë ndodh në këtë/atë komunitet. Qëllimi i intervistimit të tyre është të mblidhet informacion nga një rang i gjerë i njerëzve, sepse personat kyç janë hartues e zbatues të politikave e strategjive në komunitet. Këta ekpsertë, me njohuritë e tyre specifike (http://healthpolicy.ucla.edu), mund të ofrojnë informacione rreth natyrës së problemit dhe të japin rekomandime për zgjidhje. Intervistimi me përfaqësues të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, përfaqësues të DAR-ve në rrethet e marra në studim, përfaqësues të Ministrisë së Punës Sociale e Shanseve të Barabarta; përfaqësues të organizatave jofitimprurëse që operojnë në këto zona e kanë në fokus të punës së tyre problematikat e komunitetit rom, pa lënë mënjanë edhe arsimimin e këtij komuniteti; mësues dhe edukatorë të cilët punonin në shkolla e kopshte ku ishte e dukshme prania e fëmijëve romë solli mbledhjen e një informacioni të larmishëm prej tyre, i cili krijoi një tablo më të qartë të përvojave të punës së tyre në lidhje më komunitetin rom, të shërbimeve dhe ndihmave që targetojnë në mënyrë specifike nënat dhe baballarët e këtij komuniteti. Intervistat e zhvilluara me përfaqësues të shoqërisë civile dhe grupeve të interesit, të cilët lobojnë dhe advokojnë për zbatimin e së drejtës për arsim dhe nevojës që ky komunitet shfaq në lidhje me problemetikën, ofruan

28

ElisabEta osmanaj

infromacione rreth natyrës së problemit duke na orientuar për të qenë më të qartë në adresimin e rekomandimeve për zgjidhje.

2.5 sHtrirja në HaPësirë e studimit

Studimi u krye në pesë qytete të Shqipqrisë. Rrethet e përzgjedhura janë: Tirana, Fieri, Elbasani, Korça dhe Berati. Arsyeja kryesore e përzgjedhjes së këtyre qyteteve ka të bëjë me përqindjen e lartë të popullsisë rome në këto zona, pa lënë mënjanë edhe faktin se komuniteti rom është më i organizuar në këto zona, si dhe së fundmi bazuar në pozicionin gjeografik të këtyre zonave, çka na jep mundësi për zgjerimin gjografikisht të studimit (Cencus, Instat, 2011). Vlen të theksohet se, komuniteti rom në këto zona ka formuar shoqatat e tyre. Fieri konsiderohet si “kryeqyteti” i komunitetit rom në Shqipëri. Tirana, metropoli i vendit, si nga numri i popullsisë, ashtu dhe nga problematikat konsiderohet dhe si burim më i madh informacioni. Po ashtu Berati, Korça dhe Elbasani konsiderohen qytete shumë të rëndësishme, pasi numri i romëve këtu është i konsiderueshëm në raport me qytetet e tjera.

Të dhëna të përgjithshme për pjesëmarrësit në studim

Në Tabelën 1 tregohet shpërndarja e prindërve të përfshirë në studim sipas rretheve:

Nr. Rrethi Total pjesëmarrës Pjesëmarrëse nëna në FG

Pjesëmarrës baballarë në FG

1. Korçë 5 3 2

2. Fier 9 5 4

3. Tiranë 6 6 0

4. Elbasan 12 3 9

5. Berat 6 4 2

Total 37 20 17

Tabela 1: Pjesëmarrësit në fokus grupe

Mosha e nënave të përfshira në studim varion nga 20 vjeç deri në 53 vjeç, ndërsa mosha e baballarëve fillon nga 22 vjeç deri 63 vjeç.

• Gjithsej baballarët pjesëmarrës ishin 17 persona.

• Nënat pjesëmarrëse ishin 20 persona.


29

kriteret e PërzGjedHjes së të intervistuarve

Informuesit kyç

Në fazën e parë të kërkimit përfshirja e shtatë informuesve kyç ndihmoi për marrjen e informacionit në lidhje me politikat që ndiqen për arsimimin e fëmijëve romë, si dhe puna e bërë për zbatimin e strategjisë për përmirësimin e kushteve të jetesës së këtij komuniteti. Gjithashtu dy informuesit kyç si përfaqësues të dy nga institucionet që merren në mënyrë të drejtpërdrejtë me politikat dhe strategjitë që janë hartuar e zbatohen në lidhje me përmirësimin e situatës së komunitetit rom, na njohën dhe me gjendjen e punën e bërë gjatë tre viteve të fundit, duke na ofruar dhe statistika në lidhje me fenomenin në studim.

Studimit “E drejta për arsim e komunitetit rom në kuadrin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian” iu bashkëngjit në këtë fazë edhe informacioni i marrë nga përfaqësuesit e pesë Drejtorive Arsimore në rrethet Elbasan, Tiranë, Korçë, Berat dhe Fier. Numri i përfaqësuesve të përfshirë në këtë etapë ishte gjashtë, sepse në DAR të Korçës, krahas intervistës me specialistin e DAR që merrej me problemet e komunitetit rom, iu bashkëngjit studimit me idetë e tij edhe Drejtori i Drejtorisë Rajonale të Arsimit të këtij rrethi.

Pjesë e intervistimeve kyçe ishin edhe një edukatore në fshatin Baltëz të rrethit të Fierit, e cila ushtronte profesionin e saj në një kopsht, i cili frekuentohej 99% nga fëmijë romë. Në rrethet e tjera u intervistuan mësues në klasat e të cilave numri i fëmijëve romë ishte i lartë. Numri i mësuesve të intervistuar gjithsej të ciklit fillor dhe atij 9–vjeçar në zonat e studimit ishte pesë.

Pjesë e informuesve kyç ishin edhe përfaqësuesit e organizatave ndërkombëtare në këto rrethe të cilët ishin përfshirë në ndihmë të komunitetit rom në projekte të ndryshme. Përfaqësuesit e PNUD, si dhe përfaqësuesi i ROMANI BAXT (Fier), përfaqësuesi i Romano Sezit (Elbasan), përfaqësuesi i NPF (Berat), përfaqësuesja e FBSH (Tiranë).

Realizimi i intervistave me të gjithë të intervistuarit na njohu me sfidat që institucionet kanë në lidhje me zbatimin e politikave në realizimin e strategjive; me fakte e statistika të braktisjes në masë të shkollës nga ana e fëmijëve romë; me punën e vazhdueshme për sensibilizimin e këtij komuniteti për rëndësinë e edukimit të fëmijëve të tyre në nivel parashkollor, e cila rezulton si një nga sfidat e strategjisë për të cilët institucionet shtetërore akoma punojnë. Intervistat me personat kyç ndihmuan studiuesen që në fazën e parë të krijonte një ide më të

30

ElisabEta osmanaj

qartë rreth situatës së romëve në shkolla dhe kopshte, gjithashtu e familjarizoi atë me politikat apo nismat që ndërmerrnin vetë drejtoritë arsimore në lidhje me sensibilizimin, nxitjen dhe mbështetjen ndaj këtij komuniteti. Të dhënat e marra në drejtoritë arsimore krijuan një tablo më të qartë rreth asaj që studiuesja do të ndiqte në vijim të studimit të saj. Nga përfaqësuesit e organizatave ndërkombëtare që ushtronin veprimtarinë e tyre në këto rrethe dhe që kishin kontakte të vazhdueshme me komunitetin rom, u pa se çfarë kishin arritur të realizonin vetë organizatat në rritje të frekuentuentimit të shkollës nga fëmijët romë dhe ndihmat e ofruara prej tyre, çka shpesh rezultonte si e drejtpërdrejtë: në infrastrukturë dhe në ngritje kapacitetesh. Intervistat me përfaqësues të shoqatave rome në komunitetet në studim na njohën me punën e tyre në mbrojtje të të drejtave të këtij komuniteti, veçanërisht të drejtën për arsim apo shkollim të fëmijëve romë, por edhe të përpjekjeve të tyre lobuese për të drejtat e përfshirjes së tyre, integrimit në jetën e gjerë sociale. Me anë të të dhënave të grumbulluara gjatë intervistave të kryera me mësuesit e fëmijëve romë, studiuesja krijoi një pasqyrë të qartë rreth nivelit apo shkallës së interesimit të prindërve me shkollën, marrëdhënies që fëmijët kishin krijuar me shkollën nga perceptimi i prindërve e mësuesve, aftësive të veçanta në fusha të ndryshme që fëmijët romë shfaqnin, si dhe arritjet dhe vështirësitë e tyre në shkolla. Në analizën e intervistave, studiuesja u ndesh me një sërë problematikash sociale me të cilat ndesheshin fëmijët dhe familjarët e tyre në frekuentimin e shkollës, si dhe arsyet e braktisjes së saj.

Vështirësitë e studimit

Gjatë intervistimit u hasën disa vështirësi, ndër të cilat përmendim:

• Mungesë gatishmërie për t’u intervistuar nga specialistët e DAR në rrethe.

• Vështirësi të karakterit burokratik. Intervistuesit kyç, specialistët e drejtorive arsimore në rrethe nuk jepnin intervistë pa u pajisur më parë me leje nga titullarët e tyre përkatës.

• Kryetarët e shoqatave nuk ishin dashamirës dhe neglizhonin, sepse e krahasonin qëllimin tonë me takimet e tjera dhe informacionin e dhënë më parë. Ata e kishin humbur besimin.

• Mosbesim në regjistrimin e intervistave. Kryesisht mësuesit dhe edukatorët nuk pranonin të regjistroheshin gjatë zhvillimit të fokus grupit. Edhe pas informimit rreth arsyes së përdorimit të regjistrimit


31

nga studiuesja, në dy raste u krye intervista duke mbajtur shënime me shkrim.

• Mungesa e informacionit statistikor e dukshme në disa raste për të dhëna rreth frekuentimit të shkollës dhe kopshtit nga fëmijët romë.

Kampionimi

Kampionimi ka qenë i tillë që të mund t’u japë përgjigje pyetjeve kërkimore të ngritura nga studiuesja. Kampioni është një nëngrup i popullatës së studiuar për t’i dhënë përgjigje pyetjeve kërkimore. Zakonisht kampioni në kërkimet cilësore është më i vogël se ai në kërkimet sasiore (Luis Cohen, Lawrence Manion, Keith Morrison, Research Methods in Education, Routledge, 2007, fq. 143). Studiuesit në kërkimet cilësore të bazuara tek intervistat propozojnë kampionimin e qëllimshëm, (kampionimin pa probabilitet). Ky lloj kampionimi është përdorur edhe në studimin “E drejta për arsim e komunitetit rom në kuadrin e integrimit të Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian”, pasi është parë si i përshtatshëm për të siguruar larmi informacioni dhe për t’iu përgjigjur pyetjeve kërkimore. Kampioni në këtë studim prezanton karakteristikat e kërkuara, prandaj dhe është një kampionim i qëllimshëm. Në këtë lloj kampionimi presupozohet se kampioni i përzgjedhur nuk përfaqëson plotësisht popullatën e gjerë, ai thjesht përfaqëson vetveten (Cohen et al., Research, fq. 56). Kjo metodë gjithashtu bën të mundur që studiuesit të zgjedhin me dëshirë individët që do të marrin pjesë në studim dhe ata që mendojnë se mund t’u përgjigjen pyetjeve kërkimore. Kjo metodë bën të mundur zgjedhjen e kampionit për studim duke pasur parasysh përgjigjet e të intervistuarve që do të adresojnë çështjet kryesore të kërkimit. Qëllimi i kampionimit pa probabilitet është të marrë informacion të pasur nga pjesëmarrësit. Ky studim ka për qëllim të përshkruajë dhe të eksplorojë arsyet që i çojnë prindërit romë të mos e shohin arsimimin e fëmijëve të tyre si prioritar për jetën e këtyre fëmijëve.

Kampionimi teorik e ndërton teorinë nga të dhëna që analizohen dhe përzgjedh intervistues të rinj për të shqyrtuar dhe analizuar këtë teori (Joan Joseph Castillo, Systematic Sampling, 2009). Kampionimi teorik i referohet procesit të përzgjedhjes së pistave të reja të kërkimit ose të rasteve të reja, për t’i krahasuar me ato që tashmë janë studiuar. Kjo është një nga mjetet e kërkimit cilësor (Glaser, Barney G & Strauss, Anselm L., The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Aldine Publishing Company, Chicago, 1967, fq. 85). Prindërit pjesëmarrës në fokus grupe u bënë pjesë e një gjykimi personal duke pasur parasysh qëllimet e studimit (Theodhori Karaj, Adem

32

ElisabEta osmanaj

Tamo, Situata Arsimore e Fëmijëve Romë në Shqipëri, Qendra e Zhvillimeve Humane, UNICEF dhe Save the Children, Tiranë, 2007, fq.22). Përzgjedhja e mësuesve të intervistuar që punonin me fëmijë të komunitetit rom u bazua mbi gjykimin personal fokusuar në shkallën e njohjes dhe aftësive të mësimdhënies së tyre, vjetërsisë në punë etj.

Në këtë studim, pjesë e rëndësishme është edhe organizimi i fokus grupeve me nëna dhe baballarë romë, që kanë fëmijë ose dhe nipër e mbesa të cilët janë në moshë për të ndjekur arsimin parashkollor deri tek arsimi i lartë në rrethet e përzgjedhura në studim (Fier, Korçë, Tiranë, Elbasan, Berat). Prindërit e përzgjedhur i përkasin moshave të ndryshme për të parë pikërisht ndonjë diferencë të mundshme në perceptimin e problemit nisur edhe nga brezat, kush janë me të predispozuar për arsimimin e fëmijëve të tyre. Për të marrë sa më shumë informacion, prindërit janë zgjedhur nga zona të caktuara të qyteteve p.sh. në Fier, në fokus të studimit u vendosën prindërit romë të fshatit Baltëz, duke qenë se është një zonë me numër të lartë popullsie rome, por ku dhe janë të mirintergruar në komunitet dhe idetë e tyre mund të ishin edhe krahasuese me zonat e tjera. Studimi në Berat u fokusua tek periferia e qytetit, sepse numri i romëve është më i lartë; ndërsa në Elbasan lagjja 5 Maji, një zonë e së cilës është e jetuar kryesisht nga popullsi rome. Në Tiranë zona e studimit u fokusua në Yzberisht, pasi nuk përmendet as në studimet e mëparshme, por në fakt është një zonë me përqindje të konsiderueshme të popullsisë rome. Korça shquhet për numër të lartë të komunitetit rom në periferi të saj, atje ku u fokusua edhe studimi ynë.

Analiza e të dhënave të këtyre intervistave ka bërë që të lindin pyetje të tjera tek kërkuesja rreth shqetësimeve të prindërve për të ardhmen e fëmijëve të tyre, perceptimeve të prindërve për dobishmërinë e sistemeve të mbështetjes, perceptimeve për problemet që burojnë nga stigmatizimi dhe paragjykimi i popullsisë mazhoritare për komunitetin rom dhe në veçanti, paragjykimi që fëmijët romë hasin në shkolla. Në këto kushte u organizuan pesë fokus grupe sipas rretheve përkatëse. Intervista e fokus grupit si një instrument që përdoret në kërkimet cilësore dhe lejon pjesëmarrësit të pyeten për perceptimet, mendimet, besimet dhe qëndrimet e tyre për një shërbim, për një temë, për situata të caktuara u hartua duke pasur parasysh si më lart qëllimin e studimit. Këto intervista kanë një shkallë të lartë vlefshmërie. Rezultatet janë të besueshme dhe kanë kosto të ulët. Rezultatet mund të përftohen më shpejt dhe madhësia e kampionit mund të rritet, pasi intervistohen disa individë njëherazi (Catherine Marshall, Gretchen B. Rossman, Designing Qualitative Research, Copyrighted Material, 1999, fq. 39).


33

Numri i intervistave

Janë realizuar gjithsej 12 intervista me persona përfaqësues të Ministrisë së Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta, Ministrisë së Arsimit, përfaqësues të DAR në rrethe dhe përfaqësues të shoqatave kombëtare e ndërkombëtare, të cilat operonin në këto zona në ndihmë të këtij komuniteti. Po ashtu fokus i intervistave kanë qenë edhe kryetarët e shoqatave rome në këto zona. Janë zhvilluar gjithashtu edhe pesë fokus grupe me prindër të fëmijëve (nëna e baballarë) në rrethet ne studim.

2.6. Hartimi i instrumenteve të kërkimit

Rruga e ndjekur dhe metodologjia e përdorur për të mbledhur të dhënat kushtëzohej shumë nga qëllimi i studimit. Pa dyshim, metoda më e përdorur për të mbledhur të dhënat në kërkimet cilësore është intervista (një proces pyetje–përgjigje i realizuar përballë me personin në intervistim). Intervistat janë mjete fleksibël për mbledhjen e të dhënave, që përdoren për të portretizuar ngjarje të caktuara në lidhje me një temë, në një kontekst të veçantë, duke e paraqitur realitetin në perceptimet dhe qëndrimet e pjesëmarrësve (Cohen et al., Research Methods, fq. 147). Ka tre lloje intervistash komplementare, nga të cilat duhet të zgjidhen ato që do të përdoren për të mbledhur të dhënat:

Intervistat e strukturuara, që disa herë mund të quhen dhe intervista të standardizuara, përdorin një skemë interviste që përmban pyetje specifike.

Intervistat e pastrukturuara, të quajtura ndryshe intervista të hapura të mbyllura, konsiderohen në përgjithësi si rruga më e mirë për të kuptuar perceptimet e njerëzve. Ndërmjet dy ekstremeve të intervistës së pastrukturuar dhe asaj të strukturuar qëndron intervista gjysmë e strukturuar, e quajtur ndryshe dhe intervista udhërrëfyese. Kjo lloj interviste përdoret kur studiuesi ka informacion rreth fenomeneve apo dukurive për të cilat do të marrë të dhëna. Në rastin konkret të studimit, intervistuesja, në përvojën e saj ka pasur informacion të përgjithshëm për gjendjen e nivelit arsimor të fëmijëve të komunitetit rom në vendin tonë, informacion i mbledhur si nga konsultimet me studimet e mëparshme të kryera në vendin tonë si: “Situata Arsimore e fëmijëve Romë në Shqipëri” (Theodhori Karaj, Adem Tamo, Situata Arsimore, 2007); “Hartësimi i Shërbimeve përkundrejt Fëmijëve Romë në Shqipëri” (Ilir Gedeshi, Hartësimi, 2011), ashtu edhe nga të dhëna statistikore të marra në faqen e Ministrisë së Arsimit, Censusi i vitit 2011. Intervista gjysmë e strukturuar si element i mbledhjes së informacionit në këtë studim i adreson pyetjet duke respektuar

34

ElisabEta osmanaj

probleme të caktuara, i shtron pyetjet në një mënyrë më të hapur sesa intervistat e tjera. Këto intervista përdoren kur duhet të merret informacion për shumë njerëz dhe kur duhet të mësojmë rreth përvojave të tyre. Përmbajtja dhe procedura e intervistës kanë qenë të organizuara paraprakisht para se të mblidheshin të dhënat. Gjithashtu ndërtimi i intervistave është orientuar nga intervista në studime të tjera, rreth problemeve që hasin romët në arsmimin e tyre dhe duke u bazuar orientimet e Planit të Veprimit të Strategjisë për Arsimin të vitit 2003 “Për përmirësimin e jetesës së komunitetit rom” ku një vend të rëndësishëm zë arsimimi i tyre. Parë në këtë kontekst, intervistat do të ndihmojnë studiuesen gjithashtu për të parë se si dhe sa është realizuar kjo strategji në vendin tonë.

Pyetjet në fokus grupe me nënat dhe baballarët janë organizuar për të mbledhur informacione të ndara në tre seksione: 1. arsimimi parashkollor, frekuentimi dhe perceptimi i prindërve për këtë stad arsimi; 2. arsimi i detyruar (9-vjeçar) dhe ai i mesëm, interesi i prindërve në këtë kontekst dhe përgjegjësitë e tyre në lidhje me fëmijët e tyre, dhe 3) politikat sensibilizuese që ndjekin institucionet arsimore në rrethe, kontaktet me prindërit dhe pritshmëritë e prindërve romë nga arsimimi i fëmijëve të tyre. Ndarja e pyetjeve sipas kësaj mënyre ka ndihmuar në qartësimin e situatës, vështirësive që hasin prindërit romë në arsimimin e fëmijëve të tyre, nevojat që lindin në familjet rome të cilat pengojnë në realizimin e politikave arsimore për fëmijët romë, si dhe përpjekjet familjare, institucionale në këtë drejtim. Marrja e informacioneve sipas këtyre seksioneve ka ndihmuar në krijimin e një tabloje të qartë të situatës, si dhe ka nxjerrë në pah një sërë faktorësh të pandeshur më parë në studimet e kryera, të cilat bëhen pengesë në arsimimin e fëmijëve romë.

Në seksionin e parë të pyetjeve kërkohej informacion rreth frekuentimit të arsimit parashkollor si një nga pikat kyç të strategjisë dhe për vështirësitë që hasen në realizimin e arsimit parashkollor, si dhe ndikimi i këtij niveli arsimor në vazhdueshmërinë e arsimimit të fëmijës: çfarë ndikimi ka ky nivel arsimor i cili nuk konsiderohet vetëm në strategjinë tonë kombëtare si pikë kyçe, por konsiderohet i tillë dhe në Bashkimin Europian.

Pyetjet e seksionit të dytë kërkonin të qartësohej situata arsimore e fëmijëve romë dhe frekuenca e arsimit të detyruar nga ky komunitet; roli i drejtorisë arsimore dhe i shkollës, e në veçanti roli sensibilizues i vetë mësuesve në rritjen e numrit të nxënësve që frekuentonin arsimin e detyrueshëm.

Në seksionin e tretë, pyetjet kanë synuar të marrin informacion rreth perceptimeve të nënave dhe baballarëve për ndikimin që ka arsimimi i fëmijëve


35

të tyre në jetën e tyre, si dhe kush janë disa nga politikat arsimore që ndiqen. Gjithashtu merret informacioni për ecurinë në vazhdimësi të arsimimit të romëve në stadet e tjera arsimore: nëse u kanë ardhur në ndihmë politikat që ka ndërmarrë shteti në lidhje me këtë fenomen.

Hartimi i intervistës së fokus grupit

Intervista në fokus grup mund të inkurajojë më shumë “hapjen” e të intervistuarëve dhe të sigurojë informacion më të lirë dhe kompleks. Hartimi i një guide është një listë esenciale e çështjeve apo temave që diskutohen dhe që studiuesja i përdor si udhërrëfyes të diskutimeve në fokus grupe (Richard A. Krueger, D. L., Morgan, The focus Group Kit. Thousand Oaks, Sage, California, 1998, fq. 51). Përmes saj, të intervistuarit stimulojnë njëri-tjetrin me ide dhe mendime. Fokus grupi ofron të dhëna të ndryshme, sepse të pranishmit inkurajojnë komunikimin dhe nxitin idetë se si të mendojmë e të flasim (Morgan, D. L., The Focus Group Guidebook, Sage, London,1998, fq. 65). Me anë të këtij instrumenti arrihet të mblidhen të dhëna cilësore. Ato të japin të detajuara atë çka njerëzit mendojnë, përvojën krahasuar me të dhëna apo shifra. Fokus grupi është më efiçent sesa intervista e detajuar, sepse ato shmangin mbivendosjen dhe përsëritjet (Morgan, D. L., Focus Groups as Qualitative Research, Sage, London, 1997, fq. 42). Me anë të kësaj metode gjenerohen e fitohen ide, eksplorohen opinione nisur nga përdorimi i fleksibilitetit në mënyrën se si pyesim pjesëmarrësit. Stimulimi dhe inkurajimi janë elementet më të rëndësishëm në këtë aspekt, pasi ajo ka ndihmuar në stimulimin e diskutimeve rreth jetës personale dhe familjare dhe problematikave të prindërve të fëmijëve romë në raport me edukimin e fëmijëve të tyre. Kjo është një formë relativisht e shpejtë dhe e përshtatshme për të mbledhur të dhëna nga disa individë njëkohësisht. Intervistat në grupe të vogla mund të jenë të dobishme, kur: qëllimi i studimit është të marrë të dhëna nga disa njerëz, të cilët shpesh janë së bashku në situata apo detyra të përbashkëta (nënat dhe baballarët në studim janë pjesë shumë e rëndësishme e një familjeje ku fëmija merr nxitjen për vazhdimësinë e jetës së tij arsimore dhe jo vetëm (Richard A. Krueger, Focus Groups: A Practical Guide for Applied Research, Sage, 1994, fq. 128).

Çdo fokus grup kishte deri në tetë persona pjesëmarrës, sepse grupi me këtë përbërje gjeneron më shumë ide (Edward F. Fern, The Use of Focus Groups for Idea Generation: The Effects of Group Size, Acquaintanceship, and Moderator on Response Quantity and Quality”, Journal of Marketing Research, February, 1982, fq. 3). Prindërit pjesëmarrës në fokus grupe ishin nëna dhe baballarë

36

ElisabEta osmanaj

të fëmijëve romë. Përzgjedhja e prindërve të fëmijëve romë u realizua në bashkëpunim me shoqatat rome e organizatat e tjera që operonin në zonat e marra në studim. Kriteret bazë të përzgjedhjes janë vendosur nisur si nga numri i fëmijëve që ata kishin, ashtu edhe shkalla e aftësive komunikuese të tyre.

Në realizimin e fokus grupeve, kërkuesja mbajti parasysh atë që Wells (William D. Wells, Group Interviewing, Handbook of Marketing Research, 1974, fq. 254) thotë rreth ideales së madhësisë së grupit, si dhe mënyrën se si ulen pjesëmarrësit, stilin dhe personalitetin e lehtësuesit të takimit në respektimin e pjesëmarrësve. Duke pasur parasysh se një element të rëndësishëm të suksesit të fokus grupit e ka moderatori (Edward F. Fern, The Use of Focus Groups for Idea Generation, fq. 2), iu kushtua më shumë rëndësi kësaj pjese. Për këtë ishte e nevojshme të kontaktohej një specialist i fushës. Gjithashtu, kërkuesja është përpjekur të ruajë ekuilibrat në fokus grup në zbatim të parimit se, të shkuarit mirë e një fokus grupi është i rëndësishëm, sepse është si një laborator për bashkëveprim social (Frank I. Luntz, The Makings a Good Focus Group, Voice of Victory Pjesa II, 16 maj dhe 30 maj, 1994, The Polling Report, SHBA), fq. 159).

Krahas avantazheve të diskutimeve në fokus grupe u punua për shmangien e disa prej disavantazheve që karakterizojnë atë, ndër të cilat mund të përmendim:

• Hezitimin e anëtarëve për të marrë pjesë ose të komunikojnë në mënyra të përshtatshme me njëri-tjetrin.

• Prania e të tjerëve mund t’i pengojë disa individë të flasin e shprehen lirshëm, të tregojnë arsyet e vërteta që pengojnë fëmijët e tyre të frekuentojnë shkollën.

• Heshtja e ndonjë pjesëmarrësi mund të influencojë tek të tjerët ose mund të shkaktojë pakënaqësi te pjesa tjetër, duke marrë parasysh dhe kompleksitetin e çështjes.

• Regjistrimi i intervistave të fokus grupeve nuk është një proces i lehtë dhe kërkon shumë kohë dhe aftësi profesionale në drejtimin apo edhe analizën e të dhënave të mbledhura.

• Regjistrimi i bisedës e cila mund të shkaktonte impakt bllokues të pjesëmarrësve pasi ndoshta nuk ndjeheshin “komodë” kur regjistrohen me diktofon.

• Të qenit në grup mund të krijojë paragjykime të veçanta që kufizojnë potencialin e pjesëmarrësve për të dhënë informacionin e kërkuar, duke pasur parasysh faktin që janë pjesëtarë të një komuniteti.


37

Intervista dhe fokus grupet kishin karakterin e një bisede normale. Fillimisht të intervistuarit apo dhe të pranishmit në fokus grupe u falënderuan për pjesëmarrjen vullnetare të tyre, për kohën dhe për dëshirën e mirë të ndanin mendimet e idetë e tyre rreth problemit të diskutimit, rolit të tyre e rëndësisë në arsimimin e fëmijëve. Më pas iu prezantua qëllimi i studimit dhe mënyra si do të përdoreshin të dhënat e marra nga diskutimet e intervistat me to. Të pranishmëve iu premtua konsidencialiteti i diskutimeve; iu premtua që do ruhej anonimiteti i tyre; që të dhënat e tyre do të trajtoheshim me konfidencë, dhe për këtë qëllim edhe emra të përfaqësuesve të shoqatave apo DAR-ve, e Ministrive apo dhe prindërve e fëmijëve të mësuesve, që mund të përmendeshin apo t’i referoheshin nuk do të bëheshin të ditura. Asnjë emër nuk do të bëhej publik, por do të përmendeshin si p.sh., i/e intervistuari/a; e pranishmja; që çdo informacion privat që nuk kishte lidhje me studimin nuk do të mbahej shënim; që ata ishin të lirë të largoheshin në çdo moment të intervistimit apo në kohën e organizimit të fokus grupit. Pasi të pranishmit panë se trajtoheshin me respekt dhe se opinioni i tyre ishte i rëndësishëm për studiuesen, ata reflektuan të ishin më shumë të interesuar të ndanin mendimet dhe opinionet e tyre (Richard A. Krueger, M. A. Casey, Focus Groups: A Practical Guide for Applied Research, botimi IV, Sage, San Francisco, 2009, fq. 243). Si përfundim, asgjë nga ato që të intervistuarit thanë nuk u ndryshua ose u interpretua në ndonjë mënyrë tjetër.

2.7 Pilotimi i instrumenteve të kërkimit dHe feedback-u

Udhërrëfyesi i intervistës gjysmë të strukturuar u pilotua tek dy persona, të cilët nuk ishin pjesë e subjekteve të përzgjedhur për të realizuar intervistat. Këto intervista nuk u koduan dhe të dhënat e tyre nuk u përfshinë në analizën e të dhënave të intervistave të tjera. Pas pilotimit të intervistës u saktësua udhëzuesi me pyetjet e intervistës individuale dhe atë të fokus grupit, duke i konsultuar me profesionistë të fushës së kërkimit cilësor.

2.8. mbledHja dHe analiza e të dHënave

Qëllimi i analizës së gjetjeve nga intervistat dhe fokus grupet e realizuara për këtë studim kanë të bëjnë me identifikimin e problemeve që hasin prindërit e fëmijëve romë në arsimimin e fëmijëve të tyre; dallimet që karakterizojnë familjen rome në zona të ndryshme të vendit rreth qëndrimit të tyre ndaj arsimimit të fëmijëve, si dhe faktorë të tjerë ndikues në këtë proces; arsyet e mosarsimimit të fëmijëve

38

ElisabEta osmanaj

romë sipas perceptimit të këtij problemi nga ana e prindërve; moszbatim të strategjisë së arsimit për nivelin parashkollor; vështirësitë ekonomike që detyrojnë prindërit të mos dërgojnë fëmijët në shkollë; diskriminim në trajtimin e fëmijëve në ambientet shkollore; problematikat gjuhësore që hasin fëmijët; mungesa e modeleve të suksesshme brenda komunitetit rom; diskriminim gjinor brenda këtij komuniteti.

Duhet theksuar se regjistrimi audio i intervistave apo dhe fokus grupeve, edhe pse fillimisht hasi në rezistencën e të intervistuarve, rezultoi e suksesshme në shumicën e rasteve. Aprovimi nga ana e pjesëmarrësve erdhi edhe si pasojë e shpjegimeve të nevojshme që iu dha atyre rreth rëndësisë së përdorimit të kësaj mënyre për realizimin e studimit dhe respektimin e ruajtjen e të dhënave, si dhe sqarimeve për të gjitha çështjet e karakterit etik.

Përdorimi i kësaj mënyre regjistrimi ka bërë të mundur që të ruhet përqendrimi i pjesëmarrësve dhe të mbahet e fokusuar vëmendja e tyre në çdo fazë të intervistës. Në rastin e intervistës së fokus grupit, moderatori ndihmës ka qenë i përfshirë në procesin e vëzhgimit të dinamikës së zhvillimit të intervistës (cili prej pjesëmarrësve ka diskutuar më shumë, si është shprehur, çfarë ka thënë), ndërsa moderatori si një nga komponentët më të sukseshëm të fokus grupit ka drejtuar intervistën (Edward F. Fern, The Use of Focus Groups for Idea Generation, fq. 2). Në përfundim të çdo interviste është bërë një përmbledhje e kujdesshme e gjithë asaj që është thënë gjatë zhvillimit të intervistës. Intervistuesja i është referuar edhe shënimeve të saj, të cilat kanë pasqyruar reflektimet e saj personale për zhvillimin e çdo interviste.

Sipas studiueses, dy shtylla të rëndësishme duhet ta drejtojnë procesin e mbledhjes së të dhënave:

Së pari, shkalla e besueshmërisë ose përpikërisë në riprodhimin e të dhënave. Përpikëria ka të bëjë me pastërtinë e ruajtjes së të dhënave, të cilat u transkriptuan nga studiuesja në mënyrë të përpiktë, duke pasqyruar edhe diskutime të bëra në fokus grupe, por që shkëputeshin në raste të caktuara nga pyetja për të qenë sa më korrekt dhe të saktë, pasi edhe në këto diskutime dolën në pah problmetika mjaft interesante në lidhje me studimin. Kjo për studiuesen nxori në pah një anë tjetër të këtij lloj studimi, atë të elementit rastësor në studim.

E dyta ka të bëjë me shkallën e strukturimit në mbledhjen e të dhënave. Strukturimi ka të bëjë me shkallën e fleksibilitetit të përshtatjes së metodave të përdorura gjatë mbledhjes së të dhënave. Në kërkimet cilësore preferohet


39

një strukturim i ulët. Në vlerësimin e procedurave të mbledhjes së të dhënave, pyetja drejtohet nëse metodat ofrojnë mundësi për të ndryshuar pyetjet,

për të ruajtur përmbajtjet e tyre ndërsa mblidhen, si dhe për të shkuar në të dhënat e mëparshme, për të krahasuar dhe përcaktuar drejtimin e mbledhjes së të dhënave në vijim (Guba, E.G. & Lincoln,Y.S., Effective Evaluation, Jossey-Bass Publishers, San Francisco, CA, 1981, fq. 26).

Të dhënat cilësore që janë mbledhur gjatë studimit paraqiten në formën e fjalëve. Fjalët përmbajnë si përshkrimin e pasur të situatave, ashtu edhe kuptimin e nëntekstit të tyre. Fjalët janë “më të pasura” se numrat dhe kanë kuptime shumëfishe, duke e bërë analizën e të dhënave një sfidë të vërtetë.

Fokus grupet me nënat dhe baballarët, por edhe intervistat me persona kyç, janë zhvilluar në mjedise të përshtatshme, që siguronin qetësinë në bisedim dhe lirshmërinë e tyre për të mbledhur një informacion sa më të gjërë. Intervistat kanë zgjatur nga 20 minuta deri në 40 minuta, ndërsa fokus grupet deri 120 minuta, në varësi jo vetëm të numrit të pjesëmarrësve, por dhe të aktivizimit të pjesëmarrësve në to.

Fokus grupet me prindërit janë zhvilluar në ambiente të përshtatshme për to që të krijojnë idenë e mesazheve e bisedave sa më të rehatshme dhe të zakonshme (Richard A, Krueger & Casey, M. A., Focus Groups, fq. 159). Takimi me prindër romë të rrethit të Fierit është zhvilluar pranë ambienteve të kopshtit të fëmijëve Baltëz, kopsht ku numri i fëmijëve romë arrinte në 99% të totalit të gjithë fëmijëve. Në rrethin e Beratit takimi me prindërit e fokus grupit është zhvilluar në ambientet e NPF (organizatë joqeveritare që operon në këtë zonë). Në Elbasan u shfrytëzuan ambientet e shoqatës rome “Romano Sezi”, ambient i kërkuar nga vetë pjesëmarrësit për të tregruar se ishin të organizuar dhe kishin edhe ambientet e tyre. Ambientet e një shkolle 9-vjeçare u përdorën në rrethin e Korçës, ndërsa në Tiranë ambientet e shkollës 9-vjeçare Yzberisht. Në këto shkolla ishin të regjistruar një numër i lartë i fëmijëve romë.

Çdo pjesëmarrësi i është kërkuar të përshkruajë situatën arsimore të fëmijëve të tij ose të nipërve dhe mbesave, pasi janë njohur me qëllimin e studimit nga studiuesja. Në disa raste pjesë e fokus grupeve kanë qenë edhe persona në statusin jo vetëm të prindit, por edhe të gjyshit ose të gjyshes. Sigurimi i konfidencialitetit të informacioneve të dhëna ka qenë fjala e parë e premtuar që siguronte privatësinë e të dhënave që identifikonin emrat e fëmijëve, si dhe mbiemrat e prindërve që mund të përdoreshin gjatë bisedës, të cilat studiuesja i ka lënë jashtë studimit.

40

ElisabEta osmanaj

Intervistat për shkak dhe të temës që kanë pasur në fokus, kanë qenë të shoqëruara herë pas here dhe me tension në debat; me konflikt mendimesh midis të pranishmëve, të cilët nuk binin dakord me njëri-tjetrin dhe ndërhynin herë pas here, çka e bënte të vështirë deshifrimin e mendimeve të gjithsecilit. Në këtë situatë, moderatorja ndërhynte herë pas here duke e orientuar debatin tek përgjigjja e pyetjes, duke ndjekur një radhë në pjesëmarrjen në diskutim për dhënien e mendimeve, sipas parimit që çdonjëri është i mirëpritur të japë mendimin e tij (Richard A. Krueger, Focus Group Kit 4, Moderating FG, fq. 60).

Temperamenti i prindërve romë që shfaqej në momente të caktuara të diskutimeve dhe që lidhet dhe me situatën e komplikur të jetesës së tyre, bënë të kujdesshme intervistuesen që të mos lejonte që diskutimi të dilte jashtë temës së studimit. Shpesh diskutimet dilnin jashtë fokusit të studimit si pasojë e mosnjohjes mirë të situatës dhe politikave shtetërore nga ana e prindërve, duke e lidhur diskutimin me përjetime edhe kontradiktore nga ana e tyre. Herë pas here intervistuesja ka ndaluar për të sqaruar edhe njëherë rëndësinë e marrjes së informacioneve të qarta, që burojnë nga përvojat individuale të çdo të pranishmi. Diskutimet shumë herë janë shoqëruar me shpërthime emocionale nga ana e prindërve, të cilët mendonin se ishin lënë në harresë nga shteti për gjëra që ata i konsideronin të rëndësishme, përfshirë edhe arsyet e mosarsimimit të fëmijëve të tyre. Gjatë gjithë procesit të mbledhjes së të dhënave, intervistuesja ka reflektuar dhe ka analizuar në një bllok shënimesh të veçantë reagimet e pjesëmarrësve, impresionet rreth çështjeve të ndryshme, paragjykimet që ajo ka pasur, idetë e saj. Moderatori dhe mbajtësi i shënimeve (kanë qenë persona të ndryshëm) kanë rishikuar shënimet pas çdo interviste e fokus grupi të zhvilluar. Rishikimi i ka lejuar ato, apo u ka dhënë mundësinë të shprehin perceptimet, çështjet që ato kanë survejuar, si dhe të mbajnë shënim rreth observimeve (komunikimin joverbal e gjuhën e trupit), të cilat i japin kuptim fjalëve dhe shprehjeve që pjesëmarrësit përdorin (Richard A. Krueger, Casey, M. A., Focus Groups, fq. 185).

Pavarësisht se pyetjet e para të intervistës kanë qenë të fokusuara në marrjen e informacioneve rreth frekuentimit të arsimit parashkollor, i cili konsiderohet i rëndësishëm jo vetëm në vendin tonë, por edhe në Europë, intervistat zakonisht kanë fillur me një bisedë të përgjithshme për përbërjen familjare, numrin e fëmijëve dhe perceptimit rreth shkollës nga prindërit romë. Kjo ka ndikuar në mosndjekjen në mënyrë rigoroze të radhës së pyetjeve gjatë intervistës, duke nxitur të pranishmit të flasin rreth përvojave të tyre, duke rrëfyer përjetimet e tyre ku natyrshëm i jepeshin përgjigje pyetjeve të intervistës në faza të ndryshme të saj. Pavarësisht kësaj është ndjekur e gjithë dinamika e procesit të intervistimit


41

duke bërë që çdo pyetje të marrë përgjigje nga të intervistuarit. Zhvillimi i intervistave është ndërprerë kur është parë “ngopja” e informacioneve që kanë qenë në fokus të studimit dhe marrja e të dhënave të nevojshme. Bashkëbisedimi i natyrshëm rreth problematikave që hasin prindërit në jetën e përditshme, ka vazhduar më pas. Edhe pse kjo situatë nuk ka qenë në qendër të intervistimit ka ndihmuar shumë studiuesen të kuptojë botëkuptimin e prindërve romë, mënyrën e organizimit të jetesës së tyre, vëshirësitë që hasin në integrimin e tyre në jetën sociale, ta njohë më nga afër kulturën, traditën, doket, zakonet dhe në përgjithësi mënyrën e jetesës së këtij komuniteti. Prandaj edhe kjo pjesë jo e regjistruar ka luajtur një rol të rëndësishëm në studim dhe është vlerësuar mjaft nga studiuesja, e cila ka kuptuar se sa të lirshëm janë prindërit kur flasin për problematikat e tyre.

Analiza e të dhënaveNdërsa në kërkimet sasiore analiza e të dhënave është një proces që kryhet pas mbledhjes së të dhënave, në kërkimet cilësore procesi vijon në mënyrë ciklike. Kështu, analiza e të dhënave duhet të kryhet pasi të dhënat e para janë mbledhur dhe kur analiza fillestare duhet të përcaktojë fokusin dhe strategjitë e përdorura në mbledhjen vijuese të të dhënave. Në këtë mënyrë, gabimet në mbledhjen e të dhënave mund të identifikohen dhe ndreqen që herët në procesin e kërkimit. Për më tepër edhe instrumentet, pyetjet dhe deri diku edhe metodat e përdorura mund të ndryshohen e përshtaten gjatë procesit të mbledhjes së të dhënave. Në këtë mënyrë janë rezultatet ato që përcaktojnë metodën që do të përdoret.

Ndryshe nga analiza sasiore në analizën e të dhënave cilësore nuk ka rregulla dhe procedura të pranuara botërisht në analizën e të dhënave. Ka përqasje dhe tradita të ndryshme për analizën e të dhënave cilësore që ndryshojnë bazuar në presupozimet lidhur me natyrën e kërkimit cilësor, statusin e vlerësimeve të kërkuesit dhe fokusin dhe qëllimet e procesit analitik.

Qëllimi kryesor i analizës së të dhënave ishte shqyrtimi dhe organizimi i sasisë së informacionit të marrë nga realizimi i intervistave në mënyrë që temat dhe interpretimet që do të dilnin nga ky proces të adresojnë pyetjet e ngritura në fillim të studimit. Pas dëgjimit dhe familjarizimit me materialet e regjistruara, të dhënat u transkriptuan (duke i shndërruar në material të shkruar). U shënuan në një fletë temat dhe konceptet e rëndësishme që dolën nga dëgjimi i intervistave. Në disa raste të veçanta intervistat janë koduar e analizuar gjatë kohës së mbledhjes së tyre, por në shumicën e rasteve analiza dhe transkriptimi i tyre ka filluar pasi janë përfunduar intervistat.

42

ElisabEta osmanaj

Transkriptimet janë shoqëruar edhe me shenjat apo gjuhën e trupit të pjesëmarrësve që reflektojnë ndërveprime joverbale, si dhe pauzat, debatet jashtë temës së studimit, si dhe ndërprerjet momentale për shkak të interferencave nga jashtë (Richard A. Krueger, Moderating Focus Group Kit 4, fq. 70). Në disa raste ka qenë e nevojshme që transkriptet të prodhohen fjalë për fjalë për t’i dhënë sa më shumë kuptim kontekstit të bisedës.

Transkriptet janë formatuar në mënyrë të tillë që të jenë lehtësisht të lexueshme dhe të krijojnë hapësirë të mjaftueshme për të shkruar komentet e nevojshme. Është hartuar një listë me terma dhe koncepte të cilat janë koduar. Kjo është bërë duke identifikuar lidhjet ndërmjet kategorive, grupimit të tyre sipas temave dhe klasifikimit sipas niveleve të përgjithësimit, në mënyrë që kodimi të kishte një hierarki të temave kryesore dhe nëntemave. Çdo temë është shkruar në një letër të verdhë dhe është ngjitur në tekst. Kjo sepse temat ndonjëherë janë riklasifikuar disa herë. Pasi kërkuesja është familjarizuar me të gjitha të dhënat e mbledhura, i ka klasifikuar ato në njësi me kuptim. Në këtë mënyrë është vazhduar me identifikimin e atyre pjesëve të informacionit, të cilat përshtaten njëra me tjetrën në një mënyrë të kuptimshme dhe më pas është vazhduar me kodimin e tyre. Pasi janë transkriptuar të gjitha të dhënat e nevojshme dhe pasi ato janë përmbledhur në mënyrë paraprake, është vazhduar me kodimin e nivelit të parë (duke kombinuar njësitë që janë identifikuar si njësi kuptimi, duke i përshtatur ato në kategori dhe duke shënuar kode për kategoritë). Përmes kodimit të nivelit të parë është bërë identifikimi i njësive të kuptimit, u janë vënë emra kategorive të grupeve të njësive me kuptim të njëjtë, janë caktuar kodet për kategoritë. Në këtë mënyrë janë klasifikuar dhe mbledhur të dhënat në njësi me kuptim. Menaxhimi i të dhënave është bërë në mënyrë manuale.

Pasi janë mbledhur informacionet e nevojshme nga të gjitha intervistat, kërkuesja ka identifikuar njësitë e kuptimit duke koduar dhe interpretuar të dhënat në mënyrë të vazhdueshme. Kodimi i nivelit të parë ka kaluar në 4 faza: 1. janë identifikuar njësitë e kuptimit; 2. u janë vënë emra kategorive dhe grupeve të njësive që kanë pasur të njëjtin kuptim; 3. janë caktuar kodet ndaj kategorive; 4. janë përpunuar dhe riorganizuar kodimet.

Me të përfunduar plotësisht faza e kodimit fillestar, është vazhduar me kodimin e nivelit të dytë, i cili ka të bëjë me interpretimin e asaj çfarë thonë kategoritë e nivelit të parë. Gjatë këtij procesi janë vendosur bashkë ose janë korrigjuar njësitë e kuptimit që përshtaten brenda çdo kategorie. Në këtë mënyrë, fokusi i analizës ndahet nga konteksti i të intervistuarit tek konteksti i kategorisë.


43

Kështu është bërë e mundur që të identifikohen dallimet dhe ngjashmëritë ndërmjet kategorive. Janë rregulluar njësitë e kuptimit në kategori dhe janë krahasuar kategoritë në mënyrë që të zbulohen marrëdhëniet midis tyre. Kategoritë, bazuar në përmbajtjen e tyre, janë integruar në tema dhe nëntema. Çdo temë e identifikuar është koduar në të njëjtën mënyrë sikurse u koduan dhe kategoritë.

Kodimi i intervistave është bërë sipas këtyre temave:

Arsimi parashkollor në komunitetin rom:

• Perceptime jopozitive për arsimin në përgjithësi e për atë parashkollor në veçanti; mënyra jo të përshtatshme frekuentimi; zgjidhje momentale; modele jofunksionale të ndërveprimit familjar dhe shoqëror të kalimit të kohës; problematika lokale në lidhje me arsimin parashkollor; mungesë informacioni; nevoja të paadresuara; ambientim i fëmijës me nivelet e tjera arsimore; qëndrime skeptike të komunitetit; burime të pamjaftueshme ndihme dhe mbështetjeje; mungesë infrastrukture; mungesë besimi dhe shprese; probleme ekonomike; mungesë planifikimi për të ardhmen.

Interesi për arsimin sipas këndvështrimit të kryetarëve të shoqatave:

• Perceptimi që prindërit kanë për arsimin; mosndërgjegjësimi i prindërve për mundësitë e arsimimit të fëmijëve; nivel i ulët arsimor tek prindërit romë; mosinformin i duhur nga ana e organeve kompetente; ndikimi i karakteristikave të roleve gjinore në rolet prindërore; besime të gabuara të prindërve për progresin e fëmijëve të tye; mungesë konsideratash për politikat arsimore; marrëdhënie të vështira ekonomike; vështirësitë institucionale që hasen në regjistrimin e fëmijëve emigrantë të rikthyer në atdhe.

Këndvështrimet e prindërve për rolin e shkollës në jetët e fëmijëve të tyre:

• Diskriminimi në shkollë; niveli shumë i ulët arsimor e kulturor i prindërve; diskriminimi brenda vetë komunitetit rom; dallime gjinore në arsimimin brenda familjes rome; familje shtegtuese (lëvizëse); vështirësi ekonomike; puna që në moshë të hershme e fëmijëve romë; politika jofavorizuese për arsimimin e fëmijëve të tyre; pasojat negative të pasuara nga prindërit te fëmijët; mungesë modeli të suksesshëm në komunitet; probleme higjene; diskriminim social jashtë shkolle; papunësi e lartë brenda komunitetit e për pasojë brenda familjes; mungesë stabiliteti;

44

ElisabEta osmanaj

mirëqenie e ulët në komunitet; trashëgimi profesionesh artizanale në familje.

Kodimi i intervistave të fokus grupit u bë sipas këtyre temave:

Rëndësia e arsimit parashkollor dhe frekuentimi i tij:

• Rëndësia e sistemit parashkollor, domosdoshmëria e këtij sistemi në jetën e fëmijëve, mungesa e kopshteve në zona me popullsi të lartë rome; probleme ekonomike për mosfrekuentimin e tij; pamjaftueshmëria e informacionit tek prindërit; vështirësi institucionale në frekuentim; mungesa e moderatorit në kopshte me numër të lartë fëmijësh romë; distanca e largët e qendrave edukative të sistemit parashkollor; numri shumë i lartë i fëmijëve në klasa; pamjaftueshmëria e sensibilizimit nga ana e institucioneve përkatëse në lidhje me sistemin parashkollor; vështirësi në regjistrimin e fëmijëve romë të kthyer nga emigrimi; lëvizja në mënyrë të pakontrolluar e familjeve rome për shkaqe ekonomike; mungesa e përdorimit të gjuhës rome në sistemin parashkollor.

Probleme të ecurisë arsimore të nxënësve romë:

• Vështirësi në gjuhë shqipe; mungesa e një ndihmësi në klasa; mungesa e kontakteve të prindërve me shkollën; kushtet jo të mira në shkolla; mungesë interesi nga prindërit për mbarëvajtjen e arsimimit të fëmijëve të tyre; braktisje shkolle të herëpashershme; vështirësi në zbatimin e ligjit për arsimin parauniversitar; moskoordinim i politikave ndërmjet pushtetit lokal e atij qendror; kushtet e vështira ekonomike të familjes; politika jofavorizuese nga institucionet qendrore dhe lokale në lidhje me arsimimin e romëve; përfshirja në punë në moshë shumë të re e fëmijëve romë; diskriminimi brenda komunitetit në rastet e arsimimit; pabarazi gjinore; mungesë të dhënash në lidhje me rëndësinë e arsimimit; vështirësitë në përshtatje që hasin fëmijët romë të kthyer nga emigrimi.

Marrëdhëniet e prindërve romë me institucionet arsimore:

• Takimet e prindërve me mësuesit; marrëdhëniet e mësuesve me fëmijët romë në klasë; komunikimi i mësuesve me prindërit; fushata sensibilizuese për prindërit në lidhje me nevojën e arsimimit të tyre; mungesë informacioni në lidhje me politikat shtetërore për arsimin e fëmijëve romë; diskriminimi i fëmijëve romë në shkolla; niveli i ulët arsimor i prindërve romë.


45

Problemet familjare:

• Kushtet e këqija ekonomike në familjen rome; mungesa e modelit të suksesshëm; ndikimi i komunitetit; përfshirja në problemet ekonomike familjare të fëmijëve që në moshë të mitur; mungesë informacioni për arsimin; mosregjistrimi i fëmijëve në lindje dhe mosregjistrimi i fëmijëve të kthyer nga emigrimi; braktisja e fëmijëve nga prindërit dhe kujdesi i të afërmve për to; prania e prindërve analfabetë; lëvizjet e herëpashershme të familjes për një jetë më të mirë; mungesë politikash lehtësuese; mungesë politikash nxitëse për shkollim të fëmijëve të këtij komuniteti.

Pjesëmarrja në aktivitete shkollore dhe jashtëshkollore:

• Zhvillohen aktivitete gjatë vitit e ku fëmijët romë janë pjesëmarrës; mungesë aktivitetesh jashtëshkollore; mungesa e shkollave verore; të ardhura ekonomike të pamjaftueshme për pjesëmarrje në to; punësimi sezonal i fëmijëve romë.

Roli i psikologut dhe i punonjësit social në shkolla:

• Mungesa e punonjësit social në shkolla; roli i cunguar i psikologut; mosnjohja e pranisë dhe rolit të tij nga prindërit; numri shumë i lartë i fëmijëve për psikolog; mungesa e shërbimit social në komunitet; probleme diskriminuese në shkolla; mospërshtatje e fëmijëve në shkolla; moskrijimi i një fryme të ngrohtë në shkollë; mësuesit zakonisht janë në rolin e psikologut dhe punonjësit social.

Bursa dhe programe mbështetëse për fëmijët romë:

• Frekuentimi i arsimit të lartë; politika shtetërore lidhur me këtë fenomen; bursat e ofruara nga shteti; pamjaftueshmëri informacioni në lidhje me këtë të drejtë; diskriminim në lidhje me këtë të drejtë; probleme gjinore; martesa në moshë të hershme, veçanërisht e vajzave; martesat herët e djemve; probleme të mëdha ekonomike në familje.

Nga analiza e intervistave të fokus grupeve janë identifikuar këto kategori:

1. Mungesë shërbimesh të përshtatshme. 2. Nevojë për rishikim të kuadrit ligjor (Ligji për Arsimit Parauniversitar). 3. Mungesë bashkëpunimi ndërsektorial.

46

ElisabEta osmanaj

4. Barriera sociale që burojnë nga qëndrimet stigmatizuese të komunitetit. 5. Mungesa e politikave nxitëse. 6. Mungesa e interesit të prindërve për arsimimin e fëmijëve të tyre. 7. Mungesa e modelit të suksesshëm. 8. Mungesa e politikave ekonomike nxitëse. 9. Nevoja për koordinimin e politikave shtetërore me ato të pushtetit

vendor dhe OJF-ve.

1. Modelet e përfshirjes. 2. Perceptimet për ndikimin e shkollës në jetën e fëmijës. 3. Mosbesimi në institucionet shtetërore. 4. Zemërim, pakënaqësi ndaj zbatuesve të ligjit.

Gjatë procesit të analizës së të dhënave, kategoritë kryesore u ndanë në kategori të tjera, të cilat plotësuan më mirë profilin e nënave dhe baballarëve romë në lidhje me arsimimin e fëmijëve të tyre. Janë identifikuar gjithsej 24 kategori:

1. a) Mënyra të ndryshme reagimi.b) Indiferencë.c) Analfabetizëm.d) Pasiguri.e) Mohim.f) Zemërim.g) Vështirësi ekonomike.h) Perceptim i pashpresë.i) Nevoja të ndryshme.

2.j) Pabarazia gjinore.k) Nënat më të gatshme për arsimin e fëmijëve.l) Punësimi në moshë të hershme. m) Mungesë trashëgimie profesionesh joartizanale. n) Ndikimi i karakteristikave të komunitetit. o) Mungesa e modelit/modeleve të suksesshme.

3.p) Niveli i ulët arsimor i prindërve.


47

q) Niveli i ulët arsimor i gjithë komunitetit.r) Martesa në moshë të hershme. s) Lëvizjet e familjeve për një jetë më të mirë. t) Mungesa e politikave institucionale efikase.u) Mungesë e arsimit profesional. v) Mosfunksionimi i shansit të dytë. w) Diskriminimi brenda komunitetit.x) Diskriminimi në shkolla.

2.8. kufizimet e studimit

Kërkimi cilësor në vetvete ka disa kufizime ku më të rëndësishmet të hasura në këtë studim janë:

Së pari, numri i vogël i pjesëmarrësve në studim, si i prindërve në fokus grupe 37, në raport me komunitetin e gjerë që ato përfaqësojnë. Në këto raste, ky përfaqësim nuk lejon përgjithësimin e rezultateve të tij për të gjithë prindërit e fëmijëve romë. Por pavarësisht kësaj, numri i nënave dhe baballarëve pjesëmarrës ka qenë i mjaftueshëm për të na dhënë një pasqyrë të qartë të situatës arsimore dhe arsyeve kryesore të cilat pengojnë arsimimin e fëmijëve romë.

Kufizimi i dytë ka të bëjë me mënyrën e rekrutimit të pjesëmarrësve në studim. Një pjesë e zgjedhjes së kampionit u bë mbi bazën e gjykimit personal të përfaqësuesve të shoqatave rome, të cilat janë krijuar e votuar nga vetë komuniteti në zonat e studimit apo edhe të përfaqësuesve të OJF-ve të ndryshme që bashkëvepronin më këtë komunitet. Për përzgjedhjen e pjesëmarrësve në studim u vendosën disa kritere të veçanta si: numri i fëmijëve; numri i fëmijëve që ndiqnin shkollën apo ishin në moshë shkollore; situata e tyre social-ekonomike; gjinia; shkalla e arsimimit të tyre; prania e gjyshërve apo gjysheve të fëmijeve u pa e arsyeshme të përfshiheshin në studim, pasi ata kanë një rol të rëndësishëm në komunitet dhe në jetën e fëmijëve dhe nipërve të tyre, si dhe bazuar në faktin e moshës së re që romët bëhen prindër.

Po ashtu, subjektive ishte edhe përzgjedhja e mësuesve bazuar në përvojën e punës së tyre.

Kjo lidhje e drejtpërdrejtë ose e tërthortë me problematikën në studim mund të ketë ndikuar në perceptimin e prindërve për qëndrimin në diskutime, si dhe mund të ketë influencuar në korrektësinë e përgjigjeve.

48

ElisabEta osmanaj

Pjesëmarrësit kanë qenë të ndryshëm për sa i përket variableve demografike të tilla si: të ardhurat e familjes, niveli arsimor, numri i fëmijëve në shtëpi, mosha e prindërve, kushtet e punësimit etj. Edhe pse u bënë përpjekje për të përfshirë në mënyrë të barabartë numrin e nënave dhe baballarëve, u vu re se përfshirja e nënave ishte më e madhe se ajo e baballarëve. Nënat ishin më aktive, më të hapura dhe më të interesuara për fëmijët e tyre në raport me baballarët e të njëjtëve fëmijë.

Përgjigjet shpeshherë mund të jenë ndikuar dhe nga përbërja heterogjene e grupit si në moshë edhe në gjini, apo niveli arsimor çka ka ndikuar në reagimet që prindërit paraqitnin gjatë diskutimeve, të cilat shpesh devijonin në debate të panevojshme, duke dalë jashtë kontekstit të studimit.

Prindërit e rinj ishin të heshtur e të vakët në dhënien e informacionit e jo shumë aktivë në diskutime. Për të shmangur këtë, studiuesja herë pas here u drejtohej në mënyrë të veçantë për të kuptuar më mirë dhe mendimet e tyre e për t’i bërë ato pjesë të diskutimeve.

Një tjetër kufizim kishte të bënte me rekrutimin e përfaqësuesve të komunitetit në fokus grupe. Sqarimet e vazhdueshme e takimet me kryetarët e shoqatave rome në zonat e studimit për të bindur prindërit për t’u bërë pjesë e studimit ishin të shpeshta. Prindërit nuk paraqitnin asnjë interes për t’u përfshirë në studim dhe e shikonin si diçka pa vlerë bisedën e ndikimin që mund të kishte studimi për arsimimin apo ndryshimin e jetës së fëmijëve të tyre. Studiueses i është dashur një punë intensive të sqarojë prindërit për rolin vendimtar të tyre në këtë studim, si dhe për ndikimin që studimi mund të ketë në adresimin e problematikave për zbatimin e legjislacionit.

Përqendrimi në përgjigje të gjata për të thënë atë çka ata dëshironin pa i ndërprerë, krijonte shpesh situata të cilat shoqëroheshin me “humor” ose “vëmendje” jo të madhe nga të pranishmit. Ky kufizim ka çuar në rritjen e kohëzgjatjes së fokus grupeve, duke u dhënë mundësi prindërve të kishin mundesi të flitnin lirshëm dhe pa iu ndërprerë mendimet, edhe pse në shumë raste përgjigja e të intervistuarve dilte jashtë kontekstit të studimit. Kjo lidhet edhe me shkallën e nivelit arsimor të vetë prindërve.

Për të shmangur efektet që sjell gjinia e kundërt e intervistueses me pjesëmarrësit në një studim, duke qenë se kanë qenë të përfshirë të dyja gjinitë, jemi fokusuar në aftësitë ndërvepruese të intervistuesit me të intervistuarit, i cili varet shumë nga stili i tij i komunikimit, dhe jo nga gjinia (Deirdre McCloskey, The Rhetoric of the Human Sciences: Language and Argument in Scholarship and Public


49

Affairs, 1987, fq. 214). Kërkuesja ka filluar të zhvillojë intervistat, pasi është krijuar më parë një klimë pranuese dhe mbështetëse me nënat dhe baballarët e fëmijëve romë, si dhe me gjyshërit e tyre.

Shumë e rëndësishme është të kihet parasysh se, megjithëse pjesëmarrësit në fokus grupe apo dhe të intervistuarit kishin mosha të ndryshme, nivele të ndryshme arsimimi, status të ndryshëm, përvoja të ndryshme nuk ka asnjë pretendim që pjesëmarrësit në këtë kampion janë përfaqësues të të gjithë kategorive të institucioneve që merren më edukimin e fëmijëve të komunitetit rom në Elbasan, Korçë, Berat, Fier dhe në Tiranë. Pra kampioni nuk mund të përdoret si kampion përfaqësimi, edhe pse kemi të tillë të përfshirë. Megjithatë duhet thënë se disa nga problemet që pjesëmarrësit ngrenë gjatë procesit të intervistimit apo fokus grupeve, janë të vërteta.

Nëna Mosha Numri i fëmijëve Arsimimi A punoni Profesioni Vitet në punë

1. 20 2 3 klasë jo asnjë asnjë


3. 28 3 4 klasë shet në treg jo prej 5 vitesh

4. 29 3 8 klasë vazhdon kurs kuzhine

asnjë asnjë

5. 30 3 3 klasë pa punë pa punë s’ka punuar

6. 30 3 asnjë pa punë asnjë asnjë

7. 32 3 5 klasë pa punë asnjë asnjë

8. 33 2 8 klasë asnjë asnjë disa vite

9. 33 3 8 klasë asnjë asnjë nuk ka punuar

10. 33 3 8 klasë asnjë asnjë asnjë

11. 35 2 8 klasë asnjë aasnjë nuk ka punaur

12. 39 3 asnjë klasë asnjë asnjë s’ka punuar

13. 39 4 8 klasë shet në treg asnjë asnjë



16. 49 6 fëmijë e mbesa asnjë klasë pastruese asnjë 12 vitesh


18. 51 3 2 klasë tregti asnjë 7 vite

19. 51 3 8 klasë asnjë pa punë asnjë

20. 53 12 asnjë asnjë asnjë asnjëherë

Tabela 2. Mosha, numri i fëmijëve, arsimimi e të dhëna të tjera për nënat pjesëmarrëse

50

ElisabEta osmanaj

Baballarë Mosha Numri i fëmijëve Arsimimi A punoni Profesioni Vitet në punë

1. 22 1 i mesëm instruktor gjuhe rome

disa

2. 23 1 asnjë jo invalid disa vite

3. 28 3 asnjë klasë ndihmë ek asnjë asnjë

4. 31 3 asnjë shet në treg asnjë asnjë

5. 31 3 vazhdon të lartën

jo muzikant asnjë

6. 33 3 asnjë shet në treg asnjë asnjë

7. 34 2 8 klasë shet në treg prej 8 vitesh

8. 35 2 8 klasë po berber 4 vite

9. 37 3 I lartë po jurist

10. 38 6 5 klasë shet në treg asnjë asnjë



13. 53 3 5 klasë tregti 10 vite

14. 56 3 klasën e I jo bujqësi 20 vite

15. 60 5 7 klasë punëtor ndërtimi

20 vjet

16. 61 5 8 klasë asnjë disa

17. 63 9 asnjë jo asnjë 25 vite

Tabela 3. Mosha, numri i fëmijëve, arsimimi e të dhëna të tjera për baballarët pjesëmarrës


51

3.1. rëndësia e arsimit dHe PenGesat e arsimimit të fëmijëve romë në euroPë

Europa është kontinenti me numrin më të madh të komunitetit rom, një nga grupet më vulnerabël të shoqërisë ( Raporti i monitorimit “Përmirësimi i Qasjes në Edukim për Romët”, Open Society Institute, EU Monitoring and Advokacy Program, 2010). Margjinalizimi i vazhdueshëm i romëve dëmton potencialet e Evropës si një bashkësi shtetesh ku mbizotëron paqa, toleranca dhe mundësitë për të gjithë banorët e saj. Arsimi është çelësi për përfshirjen e romëve si qytetarë të barabartë dhe aktivë. Edhe pse ka pasur ndryshime thelbësore dhe pozitive, megjithatë ato kanë qenë të ngadalshme.

Në mbarë botën, 72 milionë fëmijë të moshës shkollore elementare nuk shkojnë fare në shkollë dhe shumë nxënës të tjerë e braktisin shkollën pa e përmbushur ciklin e tyre edukimit elementar dhe më tej (Raporti mbi Zhvillimet Njerëzore, PNUD, 2002). Gjysma e romëve në Europë është në moshë shkollore, por 1/2 e kësaj grupmoshe nuk është shkolluar asnjëherë. Shkalla e analfabetizmit të të rriturve zë mbi 50 % të popullsisë rome. Në pjesën më të madhe të rajoneve europiane, fëmijët romë nuk kanë akses në edukimin cilësor që u ofrohet fëmijëve të tjerë joromë. Mungesa e frekuentimit të rregullt dhe braktisja e shkollës janë në nivele shumë të larta. Varfëria dhe traditat, në shumicën e grupeve rome krijojnë pengesa për edukimin e femijëve romë (Raporti përfundimtar i UNESCO-s dhe KiE-s nga Takimi i Ekspertëve: “Drejt Edukimit Cilësor për Fëmijët Romë: Tranzicioni nga Fëmijëria e Hershme drejt Edukimit Elementar”, Strasburg, 2007).

rëndësia e arsimimit të komunitetit rom. diversiteti i romëve, dinamika e familjes dHe e komunitetit si elementet bazë të mbësHtetjes sociale në jetën e fëmijëve romë

3Kapitulli

52

ElisabEta osmanaj

Diskriminimi dhe paragjykimi janë shkaktar shumë domethënës i këtij ndryshimi thelbësor në aksesin ndaj edukimit. Disa fëmijë romë nuk mund ta ndjekin shkollën, sepse jetojnë shumë larg saj. Fëmijët e tjerë romë janë të regjistruar në shkollat e izoluara dhe shumë të largët, ose në klasa speciale ku ofrohen programe edukimi për fëmijë me nevoja të veçanta, pa asnjëlloj vlerësimi psikologjik ose pedagogjik. Sistemi i edukimit i shumë vendeve përjashton nga shoqëria fëmijët romë në moshë të hershme dhe bëhet pengesë për marrëdhëniet mes fëmijëve romë dhe atyre joromë. KiE lançoi në vitin 2001 një projekt për edukimin e fëmijëve romë, duke inkurajuar praktikat e mira për përfshirjen e fëmijëve romë në shkolla të përgjithshme dhe jo duke ngritur për ta klasa apo shkolla speciale.

Ndërmarrja e veprimeve për përmirësimin e arsimit në mënyrë që të përfitojnë fëmijët romë, do t’i ndihmojë nxënësit romë të bëhen anëtarë produktivë dhe të respektuar nga komunitetet e tyre, vendet e tyre dhe nga komuniteti i madh evropian dhe shoqëritë e mëdha në të cilat ata jetojnë (Raporti i monitorimit: “Përmirësimi i Qasjes në Edukim për Romët”, Open Society Institute, EU Monitoring and Advokacy Program, 2010). Pavarësisht përpjekjeve për të zgjeruar dhe përmirësuar edukimin e fëmijëve romë, më shumë se 50 % e fëmijëve romë në mbarë Europën nuk e kanë përfunduar dot arsimin elementar (Raporti i monitorimit: “Përmirësimi i Qasjes në Edukim për Romët”, Open Society Institute, EU Monitoring and Advokacy Program, 2010). Aksesi për shkollat elemenatare për fëmijët romë mund të lehtësohet nëpërmjet parimeve dhe vlerave për të drejtat njerëzore, që janë mosdiskriminimi, jo dhunimi, paqja, toleranca etj.

3.1.1 Situata e edukimit parashkollor dhe kalimit në shkolla për fëmijët romë europianë

Nga studime të ndryshme vërehet se, në të gjitha shkollat europiane aksesi në edukimin parashkollor nuk është i njëjtë për çdo fëmijë. Faji i mospërfshirjes së fëmijëve romë në edukimin parashkollor nuk duhet t’i vihet në asnjë mënyrë romëve, por politikave dhe programeve të dobëta të sistemeve të edukimit. Edukimi parashkollor ka rëndësi për të ardhmen prej adulti të çdo individi rom dhe pranimin e faktit se, nëse nuk edukohen që në parashkollor, fëmijët romë do të kenë probleme në shkollë. Aksesi ndaj edukimit parashkollor varet nga faktorë personalë, por edhe nga faktorë të tjerë socio-kulturorë. Prandaj duhet që edhe në sistemin parashkollor të ketë trajnim të vazhdueshëm të mësuesve ose edukatorëve për të punuar jo vetëm në klasë, por edhe jashtë klase me këtë kontigjent. Ndërkohë, ekzistojnë veprime pozitive për një edukim më të mirë


53

dhe më gjithëpërfshirës parashkollor dhe të edukimit fillor për fëmijët romë, por përsëri nuk janë të mjaftueshme. Në lidhje me regjistrimin në arsimin parashkollor, ndërkohë që ai është përmirësuar në një numër vendesh, shumë fëmijëve të tjerë u është mohuar afrimi me programet cilësore të fëmijërisë së hershme (Raporti final i UNESCO-s dhe i KiE-s nga Takimi i Ekspertëve: “Drejt Edukimit Cilësor për Fëmijët Romë: Tranzicioni nga Fëmijëria e Hershme drejt Edukimit Elementar”, Strasburg, 2007). Edhe nëse këta fëmijë marrin pjesë në arsimimin parashkollor, ata sërish nuk arrijnë rezultate si fëmijët e tjerë joromë. Kjo ka të bëjë me mësimdhënien, suportin e tyre emocional, social etj.

Nga raportet monitoruese të KiE-s mbi situatën e romëve në vendet e ndryshme në vitin 2006, sidomos për çështjet që lidhen me arsimimin e romëve, u evidentuan problematika të ndryshme që varionin sipas shteteve.

3.2. rëndësia e arsimit, PenGesat e arsimimit të fëmijëve romë në sHQiPëri

Historikisht, në Shqipëri, ashtu si dhe në vendet e tjera të Europës, romët kanë pasur nivel shumë të ulët arsimor. Traditat nomade dhe mënyra e veçantë e jetesës, varfëria dhe diskriminimi janë disa nga faktorët kryesorë që shpjegojnë këtë gjendje. Në vitet ‘30 të shekullit të kaluar, duke përshkruar nomadizmin e romëve, Hasluck vërente se, ata nganjëherë: “vendoseshin në një qytet për disa muaj”, por pastaj i riktheheshin përsëri “jetës së çadrës” (Hasluck M., The Gypsies of Albania, Journal of the Gypsy Lore Society, 17 (2): 49-61, 1938). Në këto kushte, arsimimi i fëmijëve ishte diçka e vështirë.

Niveli arsimor i romëve u përmirësua dukshëm gjatë periudhës së regjimit socialist si pasojë e masave që u morën për t’i integruar ata në shoqëri. Vendosja e romëve në vendbanime të qëndrueshme gjatë viteve ‘60, punësimi i plotë dhe i garantuar, strehimi dhe përmirësimi i standardeve të jetesës u pasqyruan edhe në rritjen e nivelit arsimor të tyre. Të dhënat empirike tregojnë se niveli i analfabetizmit për individët romë që kanë sot moshën 35-45 vjeç, domethënë që u futën në institucionet arsimore gjatë viteve 1973-1983, u ul në 30,6 %. Kurse vitet mesatare të shkollimit, për ata që vazhduan shkollën, ishin 6,6 vjet. 25,1 për qind e romëve të kësaj grupmoshe kanë arsim fillor, 33,5 % arsimin 8-vjeçar, 3,5 % të mesëm dhe 0,3 % të lartë (Gedeshi I. Jorgoni E., Mapping Roma Children Albania, CESS, Tirana, november 2011).

Gjatë tranzicionit postsocialist, niveli arsimor i romëve ashtu si në vendet e tjera të Europës Lindore e Qendrore u përkeqësua (Ringold D., Orenstein A.

54

ElisabEta osmanaj

M., Wilkens E., Roma in an Expanding Europe: Breaking the Poverty Cycle, A World Bank Study, Washington D.C., 2003). Papunësia e lartë dhe varfëria, diskriminimi dhe përjashtimi social u pasqyruan në uljen e nivelit arsimor. Popullsia karakterizohet nga analfabetizmi (40.3 %), arsimi fillor i përfunduar (25,9 %) dhe i papërfunduar (14,9 %), ndërsa shumë pak kanë përfunduar arsimin 8-vjeçar (16,1 %) dhe të mesëm (2,1 %). Vitet mesatare të shkollimit janë 5.6 vite për meshkujt dhe 5.3 për femrat (Llogaritja është bërë vetëm për ata që kanë frekuentuar (ose frekuentojnë) shkollën sipas raportit të Bankës Botërore, 2005). Ndërkaq, një krahasim me popullsinë mazhoritare tregon se hendeku është shumë i madh. Në mungesë të arsimit, popullsia e ka të vështirë të integrohet në tregun e punës dhe aftësia e saj, në krahasim me popullsinë mazhoritare, do të vijë duke u ulur.

Ndërkaq, gjatë 2-3 viteve të ardhshme, rreth 350-400 fëmijë në vit do të mbushin moshën për të hyrë në sistemin shkollor. Arsimimi i fëmijëve lidhet me të ardhmen e tyre ekonomike, sociale e kulturore dhe është hallka kryesore për nxjerrjen e këtij komuniteti nga varfëria. Shumë prindër janë sot të vetëdijshëm për rolin e arsimimit. Nga pikëpamja ekonomike, kjo sjell përfitime edhe për sektorin publik, sepse kostoja e arsimimit të fëmijëve sot do të jetë dukshëm më e ulët se kostoja e “ndihmës ekonomike” nesër.

Pavarësisht se ka një përmirësim të nivelit arsimor të romëve gjatë viteve 2000, në krahasim me dekadën e parë të tranzicionit, analfabetizmi vazhdon të mbetet shumë i lartë . Në disa rrethe të Shqipërisë si: Shkodër, Peshkopi, Kukës, Milot, etj., niveli i analfabetizmit për grupmoshën 7 deri 18 vjeç ndoshta është përkeqësuar në krahasim me fillimin e viteve 2000.

Ky nivel i lartë analfabetizmi që do të vazhdojë të riprodhojë varfëri edhe në të ardhmen, po përhapet nëpërmjet migrimit të brendshëm në zona të tjera të vendit, ku romët kanë krijuar xhepa krejtësisht të izoluar nga pjesa tjetër e popullsisë ( Gedeshi I., Jorgoni E., Mapping Roma Children Albania, CESS, Tirana, november 2011).


55

3.3 Politikat arsimore të kësHillit të euroPës në lidHje me arsimin e romëve

3.3.1 Politika në lidhje me edukimin e popullatës rome

KiE si një organizatë me një eksperiencë të gjerë në fushën e edukimit, ofron një platformë për përpunimin e politikave, të standardeve dhe mjeteve të specializuara dhe ndarjen e praktikave të mira edukative. Për më tepër, organizata i jep ndihmë 49 shteteve firmëtare të Konventës Kulturore Europiane përmes ndjekjes së politikave, të mënyrave të organizimit dhe të përmbajtjeve të adaptuara në fushën e edukimit, si dhe ndihmë për të rinovuar legjislacionin e tyre në këtë fushë.

Politika arsimore është konsideruar si një element kyç i të gjitha politikave sociale. KiE është i përfshirë në mënyrë aktive në zhvillimin e politikave dhe praktikave të mira në lidhje me arsimimin e pakicave dhe vë theksin në mundësitë e barabarta për akses në edukimin cilësor (Arsimi i Fëmijëve Romë në Evropë, tekstet zyrtare dhe aktivitete të KiE qe lidhen me arsimin, Strasburg, 2006). Aktivitetet e para për arsimimin e romëve fillojnë që në vitin 1969 dhe më pas në vitin 1983, ku janë organizuar programe specifike për trajnimin e mësuesve.

KiE i jep vendeve anëtare disa udhëzime drejtuese për një politikë edukimi për fëmijët romë në vendet e BE-së, duke vendosur prioritete mbi disa struktura, kurrikula dhe materiale pedagogjike, rekrutimin dhe trajnimin e mësuesve, informimin, kërkimin dhe vlerësimin konsultimin dhe koordinimin (Rekomandimi Nr. 4 (2000), Mbi edukimin e fëmijëve romë në Europë, Miratuar nga Komiteti i Ministrave në 3 shkurt 2000; (Shiko dhe rekomandimet në aneks); Arsimimi i fëmijëve romë në Evropë, www.coe.int/roma). Sipas KiE është e nevojshme të ndërtohet zhvillimi i strategjive edukuese për romët dhe sigurimin e barazisë mes fëmijëve romë dhe atyre joromë në fushën e edukimit, si dhe në fusha të tjera kulturore, sociale, ekonomike, etj. Po kështu, lufta ndaj racizmit dhe diskriminimit të tyre duhet të jetë shumë e fuqishme, sidomos në këto ambiente shkollore edukuese.

Gjithashtu duhet trajtim i njëjtë për minoritetin rom në fushën e edukimit, siç i ofrohet çdo “minoriteti tjetër...” duke i dhënë një rëndësi të veçantë, pikërisht edukimit të tyre (Rekomandimi Nr. 1557 (2002), Mbi situatën ligjore të romëve në Europë, miratuar nga Asambleja Parlamentare, Strasburg, në 25 prill 2002: Pika 15, c.).

56

ElisabEta osmanaj

Përmirësimi i situatës ekonomike të romëve kërkon trajnim dhe edukim. Qeveritë duhet të prezantojnë stimuj dhe nxitje pozitive, si p.sh. dhënie grantesh, mbështetje për të inkurajuar të rinjtë romë për të kryer arsimin 9-vjeçar, të mesëm dhe atë të lartë. Po kështu, këto qeveri duhet të përmirësojnë nivelet e ulëta të kualifikimit të romëve dhe pjesëmarrjen e tyre në nivelin e lartë të edukimit (Rekomandimi Nr. 17 (2001), Mbi përmirësimin e situatës ekonomike dhe të punësuarit e romëve/gipsy/ shtegtarëve në Europë, Pika 33, miratuar nga Komiteti i Ministrave, Strasburg, në 27 nëntor 2001).

Vendet anëtare të KiE-s duhet të luftojnë çdolloj forme racizmi, deri dhe ndarjen e romëve në klasa speciale. Ato gjithashtu duhet të japin dhe ofrojnë një akses të njëjtë për të gjithë fëmijët minoritarë në sistemin edukativ. Po kështu theksohet nevoja e prezantimit të kurrikulave shkollore me më shumë informacion të shtuar rreth romëve, historisë dhe kulturës së tyre (Rekomandimi Nr.3: Lufta ndaj racizmit dhe intolerancës kundrejt romëve, miratuar nga KiE, 6 mars 1998). Asambleja Parlamentare ka kërkuar që vetë autoritetet përfaqësuese rome të promovojnë dhe të ndërmarrin një fushatë kundër racizmit, ksenofobisë dhe intolerancës, duke përmendur të gjitha masat që mund të ndërmerren për integrimin social të popullatës rome (Rezoluta Nr. 1123 (1997), në 24 prill 1997).

Gjithashtu, organet e KiE-s kanë kërkuar dhënien e mundësive komuniteteve rome për të ushtruar të drejtën e tyre thelbësore për t’u edukuar, aksesin ndaj edukimit në të gjitha nivelet, pjesëmarrje të plotë në procesin e edukimit dhe respektimin e nevojave të tyre speciale ( Rezoluta Nr. 16 (1995), Mbi kontributin e romëve për ndërtimin e një Europe tolerante, miratuar nga Kongresi i Autoriteteve Rajonale dhe Lokale të KiE, Pika 7, 31 maj 1995). Nga shtetet anëtare është synuar përfshirja e përqasjes kulturore, e përmendur në nxitjen e kulturës rome, gjuhës dhe historisë dhe zhvillimit të sistemit edukativ (Rezoluta Nr. 16 (1995), Mbi kontributin e romëve për ndërtimin e një Europe tolerante, miratuar nga Kongresi i Autoriteteve Rajonale dhe Lokale të KiE , Pika 8, 31 maj 1995). Vetë Rezoluta për “Afrimin drejt një Europe tolerante edhe nëpërmjet kontributit të romëve” nxit Kongresin të rritë perceptimin për romët në disa vende, duke përmirësuar procesin e dëgjimit mbi këto kultura. Përqasja ndaj kulturës është një nga tre përqasjet ku bazohet puna. Ajo synon të promovojë gjuhën rome, kulturën dhe historinë rome, si dhe të zhvillojë edukimin mbi këto tema (Punët e rrjetit orientohen rreth tre përqasjeve: sociale, kulturore dhe “të të drejtave të njeriut, qytetërimit dhe demokracise”).

KiE ftoi qeveritë e vendeve anëtare që nuk e kishin ratifikuar ende Kartën Europiane për Gjuhët Minoritare ta ndërmarrin këtë hap. Ajo i kushton vëmendje


57

të veçantë në këtë kontekst, njohjes dhe promovimit të romëve (Rekomandimi Nr 11 (1995), Mbi kontributin e romëve në ndërtimin e një Europe tolerante, miratuar nga Kongresi i Autoriteteve Lokale dhe Rajonale të KiE, maj 1995).

Gjithashtu, qeveritë e vendeve anëtare u ftuan të zbatonin politikat e stabilizimit të popullsisë rome, duke u akorduar atyre të drejtën për qëndrim të vazhdueshëm në mënyrë që t’u jepej mundësia për të rregulluar problemet e tyre të banimit, të shëndetit, të edukimit dhe formimit profesional. KiE ofroi mbështetje të plotë për zbatimin urgjent të aksionit Këshillit të Bashkëpunimit Kulturor për një “ intenerar kulturor rom”, ashtu si dhe aktivitete të tjera në fushën e edukimit shkollor, të formimit dhe të informimit ( Rekomandimi Nr. 11 (1995), Mbi kontributin e romëve në ndërtimin e një Europe tolerante, miratuar nga Kongresi i Autoriteteve Lokale dhe Rajonale të KiE, maj 1995).

CDCC ftoi vazhdimin e interesimit në kuadër të aktiviteteve mbi edukimin interkulturor dhe edukimin e minoriteteve, në zhvillimin e metodave efikase të mësimdhënies për romët dhe në promovimin e njohjes dhe zhvillimin e kulturës rome (Ciganët (egjiptianët) në Europë, Përgjigjja e Komitetit të Ministrave ndaj Rekomandimit Nr. 1203 (1993) mbi Ciganët në Europë, Komiteti i Ministrave, 17 tetor 1995). Kështu, CDCC filloi të organizojë në kuadër të sistemit të saj bursa për mësuesit, si dhe një seri trajnimesh dhe kursesh për mësuesit dhe seminare për edukimin e fëmijëve ciganë dhe shtegtarë (Përgjigjja e Komitetit të Ministrave ndaj Rekomandimit Nr. 1203(1993), Mbi ciganet në Europë, përgatitur nga Drejtoria për Punët dhe Çëshjtet Social-Ekonomike, 21 mars 1994, Paragrafi 4).

Në fushën e edukimit nga Asambleja Parlamentare për “ Romët në Europë” u propozua që programet trajnuese për mësimdhënien duhet të zgjerohen dhe t’i jepet një vëmendje e veçantë edhe edukimit të grave. Po kështu u propozua dhe nxitja e të rinjve romë për të luajtur rolin e ndërmjetësve kulturorë për popullin e tyre. Ky rekomandim është një etapë e rëndësishme për aktivitetin KiE lidhur me romët, sepse ajo nxiti instancat e tjera të organizatës të organizojnë aktivitete ose për të vazhduar punën në këtë drejtim ( Rekomandimi Nr. 1203 (1993), Mbi Gypsy-t në Europë).

Në konferencën e vitit 1993 u ftuan autoritetet lokale dhe rajonale (sipas Rezolutës Nr. 249 (1993) mbi Ciganët në Europë: Roli dhe përgjegjësia e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale; Konferenca e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale të Europës, 18 mars 1993) të marrin masat e duhura për ndërtimin e strategjive gjithëpërfshirëse për lehtësimin e integrimit të romëve në komunitetet lokale,

58

ElisabEta osmanaj

në fushën e strehimit dhe shëndetësisë, edukimit dhe ofrimit të mbështetjes ndaj romëve për të shprehur identitetin dhe kulturën e tyre.

Ideja e një intinerari europian të romëve tashmë është lançuar. Kongresi e ka zbatuar në një rrjet qytetesh për të lejuar qarkullimin e informimit në fushën kulturore, të strehimit, të edukimit dhe për favorizimin e realizimin e disa projekteve të ndryshme të përbashkëta (Rezoluta Nr. 249 (1993), Mbi Ciganët ne Europë: Roli dhe Përgjegjësia e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale. Konferenca e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale, 18 mars 1993).

Në Konferencën Europiane të Autoriteteve Rajonale dhe Lokale iu kërkua CDCC që:

- Të përgatitë, si pjesë të punës së tij për edukim ndërkulturor, informim me dosje për mësuesit mbi historinë, kulturën, jetën familjare të komuniteteve me origjinë shtegtare dhe migruese (Rezoluta Nr.125 (1981), Mbi rolin dhe përgjegjësinë e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale për problemet kulturore dhe sociale të popullatave me origjinë nomade (shtegtare/ të ardhur, Konferenca Europiane e Autoriteteve Rajonale dhe Lokale, 29 tetor 1981, Pika 18).

- Të studiojë mundësinë e bashkëpunimit me organizata të fuqishme (p.sh. UNICEF) për zhvillimin e programeve të veçanta për mësuesit në mënyrë që ata të japin mësim në komunitetet rome në gjuhën rome. Kjo është hera e parë që përmendet nga KiE mundësia e edukimit në gjuhën rome ( Rezoluta Nr. 125 (1981), Mbi rolin dhe përgjegjësinë e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale për problemet kulturore dhe sociale të popullatave me origjine nomade (shtegtare/të ardhur), Konferenca Europiane e Autoriteteve Rajonale dhe Lokale, 29 tetor 1981, Pika 18).

Sipas Komitetit të Ministrave, shtetet anëtare duhet të ndërgjegjësohen se përqindja e ulët e shkollimit të fëmijëve romë dhe nomadë kompromenton rëndë mundësitë e tyre për promovimin social dhe profesional të popullsisë rome; shkakton rreziqe serioze në shanset që ata kanë për punësim apo përmirësim të situatave të tyre sociale ( Rezoluta Nr.13 (1975) mban rekomandime mbi situatën sociale të grupeve nomade (shtegtare) në Europë, Komiteti i Ministrave, 22 maj 1975).

Ndërsa për sa i përket vendosjes dhe strehimit, si rregull i përgjithshëm, duhet të lejohet vendosja e romëve pranë qendrave të banimit, në mënyrë që romët të kenë më shumë lehtësi dhe akses në të gjitha shërbimet lokale për shkol-


59

lim, shëndetësi, punë e komunikim ( Rezoluta Nr.13 (1975), Pika 2 përmban rekomandime mbi situatën sociale të grupeve nomade (shtegtare) në Europë, Komiteti i Ministrave, 22 maj 1975).

Për sa i përket edukimit, orientimit dhe formimit profesional:

- Shkollimi i fëmijëve romë dhe nomadë duhet të inkurajohet nga me-todat më të përshtatshme për integrimin e këtyre fëmijëve në sistemin shkollor normal.

- Paralelisht duhet të favorizohet edukimi i përgjithshëm, nëse është e nevojshme.

- Romët dhe fëmijët e tyre duhet të përfitojnë mundësi të ndryshme orientimi, formimi profesional.

- Në fushën e orientimit dhe formimit profesional duhet të mbahen parasysh zakonet dhe mundësitë e kësaj popullsie (Rezoluta Nr. 13 (1975), Pika B mban rekomandime mbi situatën sociale të grupeve nomade (shtegtare) në Europë, Komiteti i Ministrave, 22 maj 1975).

Në shtator të vitit 1969, në tekstin e parë zyrtar lidhur me romët që flet veçanërisht për edukimin e fëmijeve romë, Asambleja Këshillimore rekomandoi Komitetin e Ministrave (Rekomandimi Nr.563, 1969 i Asamblesë Këshillimore “Mbi situatën e romëve dhe grupeve të tjera shtegtare në Europë, sesioni i datës 30 shtator 1969):

- Që të nxitë frekuentimin e shkollave ekzistuese dhe në qoftë se nuk është e mundur, të ngrenë klasa speciale pranë terreneve të kampingut ose në vende të tjera ku romët mblidhen rregullisht, në mënyrë që fëmi-jëve të tyre t’u lehtësohej integrimi në shkollat publike dhe të vendosë një lidhje të kënaqshme midis programeve shkollore të fëmijëve dhe të programeve shkollore sekondare dhe formave të tjera të instruktimit më të avancuara.

3.1.2 Politika e edukimit të minoriteteve

Karta Sociale Europiane formulon një sërë të drejtash dhe lirish dhe siguron një sistem monitorimi që garanton respektimin e tyre nga shtetet anëtare (Karta Sociale Europiane 1969; Arsimi i fëmijëve romë në Evropë, Tekstet zyrtare dhe aktivitete të KiE që lidhen me arsimin, Strasburg, 2006). Të drejtat e garantuara

60

ElisabEta osmanaj

janë të drejtat për strehim, shëndet dhe edukim, punësim të ligjshëm, mbrojtje ligjore dhe sociale, liri për të lëvizur dhe mosdiskriminim.

Efekti i zbatimit të kësaj Karte në shtetet anëtare: Procedura monitoruese detyron shtetet të bëjnë ndryshime në praktikat e tyre apo ligjet, dhe për t’i përmirësuar ato sipas kërkesave dhe garantimeve të Kartës Sociale Europiane. Disa detaje të këtyre rezultateve për impaktin pozitiv që ka zbatimi i Kartës botohet në faqen zyrtare jo vetëm nga KiE, por edhe nga qeveritë e vendeve anëtare.

Për edukim bazë dhe të mesëm falas, Karta Sociale Europiane sjell një të drejtë të përgjithshme për edukimin. Në disa shtete zbatohet sistemi edukativ falas. Megjithatë një nga nenet nuk implikon një obligim për të siguruar shkollim të detyrueshëm deri në moshën 18 vjeç (Neni 17, paragrafi 2 i KSE: Arsimimi i fëmijëve romë në Evropë, www.coe.int/roma). Por CEDS konsideron që shkolla duhet të jetë e detyrueshme për një kohëzgjatje të arsyeshme, përgjithësisht deri në moshën minimale për të hyrë në punë (Artikulli 17 i KSE, Arsimimi i fëmijëve romë në Evropë, www.coe.int/roma).

Për edukim lehtësisht të aksesueshëm dhe efektiv

Sistemi edukativ duhet të jetë njëkohësisht i hapur dhe efektiv. Për t’u prononcuar mbi efikasitetin e sistemit, CEDS përcakton se ekzistojnë struktura operacionale të shkollimit bazë dhe të mesëm që duhet të interesohen për numrin e fëmijëve të shkolluar, për numrin e godinave shkollore, madhësinë e klasave, për raportin numerik të mësuesve dhe të nxënësve, si dhe për formimin e mësuesve. Ai gjithashtu ekzaminon dështimet shkollore, si dhe numrin e nxënësve që ndjekin shkollën e detyrueshme dhe vazhdojnë studimet e mesme. Numri i fëmijëve që e lënë shkollën apo që nuk përfundojnë arsimin e detyrueshëm është i rëndësishëm, në mënyrë që të merren masa për të ndërhyrë në kohë (Situata e Rumanisë u gjykua jo konform kësaj dispozite, për sa i përket nivelit të nxënësve dhe mungesave gjatë arsimimit të detyruar në vitin 2003).

Për të qenë sa më efikas, sistemi arsimor gjithashtu supozon ekzistencën e një mekanizmi verifikimi për nivelin dhe cilësinë pedagogjike të arsimit. Sa për aksesin, ajo kërkonte para së gjithash një ndarje gjeografike dhe rajonale të barabartë të institucioneve shkollore (veçanërisht midis zonave urbane dhe rurale). Arsimi bazë duhet të jetë falas dhe për kostot e fshehura të tilla si: tekstet shkollore, uniforma duhet të ndimohen në mënyrë që të kufizohen ndikimet në grupet më të rrezikuara. Së fundi, barazia në qasjen për arsimim duhet të garantohet për të gjithë fëmijët.


61

Karta Sociale Europiane garanton gjithashtu të drejtën për orientim profesional falas në sistemin edukativ dhe në botën e punës. Kjo e drejtë është e vlefshme edhe për jo-shtetasit (Neni 9 i KSE, Arsimimi i fëmijëve romë në Evropë, www.coe.int/roma). Shtetet anëtare duhet të favorizojnë formimin teknik dhe profesional për të gjithë pas shkollimit të detyrueshëm. Nocioni i formimit profesional përfshin: formimin fillestar; shkollën e mesme të përgjithshme dhe profesionale; studimet universitare, studimet e larta jouniversitare; formimin profesional dhe formimin e vazhdueshëm. Barazia për sa i përket formimit profesional duhet t’u garantohet edhe jo-shtetasve (Konkluzionet e KiE-s lidhur me Slloveninë, 2003).

Qasja në studimet teknike të larta dhe mësimi në universitet duhet të bazohet në kriterin e vetëm të aftësive individuale. Të gjitha detyrimet duhet të reduktohen ose të hiqen, si dhe të ndihmohen me ndihmë ekonomike në rast dështimi.

3.1.3 Barazi në qasjen për edukim të fëmijëve të kategorive vulnerabël

Rëndësi e veçantë duhet t’i kushtohet atyre që quhen kategori vulnerabël (ku përfshihen dhe romët). Ata duhet përfitojnë nga e drejta për edukim dhe nga gëzimi i qasjes së barabartë në këtë fushë. Megjithatë, masat e marra veçanërisht për fëmijët romë nuk duhet të çojnë në ndarje apo dallime në strukturat e shkollës (Konkluzionet e KiE-s lidhur me Slloveninë, 2003).

Karta europiane për gjuhët rajonale dhe minoritare siguron mbrojtje dhe promovim të gjuhëve historike dhe minoritare, ku hyn dhe gjuha rome, sidomos në edukimin e fëmijëve romë (Karta Europiane për Gjuhët Rajonale dhe Minoritare, miratuar në vitin 1992, por nisi të zbatohej në vitin 1998, u firmos nga 32 shtete dhe është ratifikuar nga 20 të tjerë). Karta nis duke përcaktuar objektivat dhe parimet, sipas të cilave shtetet duhet të sigurojnë respekt për të gjitha gjuhët minoritare, si dhe të nxitin inkurajimin dhe promovimin e tyre si pasuri dhe jo si mangësi.

3.4 roli dHe rëndësia e strateGjisë së inteGrimit të romëve në euroPë

Ndërmjet romëve që jetojnë në Europë, të cilët përfaqësojnë 10 deri në 12 milion individë, sipas vlerësimeve të ndryshme shumë prej tyre janë përballur me paragjykimet, intolerancën, me diskriminimet dhe përjashtimin social

62

ElisabEta osmanaj

në jetën e tyre të përditëshme (Termi «romët» është përdorur këtu, ashtu siç është përdorur dhe në dokumentet e tjera politike të Parlamentit Europian dhe në Këshillin Europian, si term i përgjithshëm duke mbuluar popullsi të ndryshme që përfaqësohen pak a shumë me të njëjtat karakteristike, siç janë sintis (manouches), njerëz që udhëtojnë, kalé, etj., që janë sedentarë ose jo. Sipas vlerësimeve, rreth 80 % e romëve janë sedentarë [SEC(2010)400]). Ata janë margjinalizuar dhe jetojnë në kushte social-ekonomike jashtëzakonisht të pafavorshme. Kjo situatë është konsideruar e papranueshme në Bashkimin Europian në fillimin e shek. XXI (KE, “Strategjitë kombëtare të integrimit të romëve për periudhën deri në vitin 2020).

Strategjia europiane deri në vitin 2020 e BE-së nuk lë asnjë vend për margjinalizimin social- ekonomik të vazhdueshëm të minoritetit më të madh të Europës. Sipas saj, është e nevojshme të reagohet me vendosmëri, duke pasur një dialog aktiv me romët, si në nivel kombëtar ashtu edhe në nivelin e BE-së. Megjithëse përgjegjësia kryesore e këtij aksioni bie mbi autoritetet publike, ajo nuk qëndron më pak si sfidë, pasi integrimi social dhe ekonomik i romëve është një proces me dy drejtime që ka nevojë për një ndryshim të mentalitetit të popullsive mazhoritare, si dhe të anëtarëve të komunitetit rom (COM(2010) 133, fq.7).

Shtetet anëtare duhet para së gjithash të sigurojnë që romët të mos pësojnë diskriminim dhe të trajtohen si gjithë qytetarët e tjerë të Europës, me një qasje identike, me tërë të drejtat themelore të përshkruara në Kartën e të Drejtave Themelore të Bashkimit Europian. Nga ana tjetër është i nevojshëm një aksion që t’i japë fund rrethit vicioz të varfërisë që transmetohet nga një brez në tjetrin (KE, “Strategjitë Kombëtare të Integrimit të Romëve për periudhën deri në vitin 2020”).

Në shumë shtete anëtare, romët përfaqësojnë një pjesë të rëndësishme dhe në rritje të popullsisë në moshë shkollore, pra të krahut të punës për të ardhmen. Popullsia rome është e re, pasi 35,7 % midis tyre janë nën 15 vjeç. Kjo shifër është veçse 15,7 % e tërë popullsisë të BE-së. Mosha mesatare e romëve është 25 vjeç, përkundrejt 40 vjeç ,osha e popullsisë jorome në BE (Fondacioni Secretariado Gitano, «Health and the Roma community, analysis of the situation in Europe» 2009; Studimi përqendrohet në Bullgari, Republiken Çeke, Greqi, Portugali, Rumani, Sllovaki dhe Spanjë. Banka Botërore «Roma Inclusion: An Economic Opportunity for Bulgaria,Czech Republic, Romania and Serbia» , shtator 2010). Pjesa më e madhe e romëve në moshë për të punuar nuk ka arsimin e nevojshëm për të zënë punë cilësore. Pra është me rëndësi të madhe të investohet në


63

edukimin e fëmijëve romë, me qëllim që të integrohen më vonë me sukses në tregun e punës. Në shtetet anëtare që kanë një numër të rëndësishëm romësh, impakti ekonomik është ndjerë. Sipas vlerësimeve, në Bullgari, rreth 23% e të ardhurve të rinj në tregun e punës janë romë. Kjo shifër është rreth 21% në Rumani (Banka botërore, «Roma Inclusion: An Economic Opportunity for Bulgaria, Czech Republic, Romania and Serbia», shtator 2010).

Një numër i rëndësishëm i romëve që jetojnë në Bashkimin Europian, janë shtetas nga vende të treta me qëndrim të ligjshëm. Ata ndajnë kushtet e jetës së vështirë dhe me vështirësitë e emigrantëve të ardhur nga jashtë Europës. Këto vështirësi janë trajtuar në kuadrin politik. Integrimi i romëve do të sjellë jo vetëm përfitime në planin social, por do të ketë njëkohësisht përfitime ekonomike pozitive për romët dhe komunitetin ku ata bëjnë pjesë. Sipas një studimi të Bashkimit Europian, është bërë me qëllim favorizimi i integrimit të shtetasve nga vende të treta, duke mbajtur parasysh nevojat e grupeve veçanërisht vulnerabël.

Studimet e fundit të Bankës Botërore thonë se, integrimi i plotë i romëve në tregun e punës mund të gjenerojë përfitime ekonomike të vlerësuara rreth 0,5 miliardë euro në një vit, për disa vende. Edukimi i romëve do të sillte për vendet e punës një përmirësim të produktivitetit ekonomik, një reduktim të shpenzimeve publike që përdoren për përkrahjen sociale dhe rritje të të ardhurave që vijnë nga taksat/tatimet mbi të ardhurat. Të gjitha këto pasoja të rëndësishme ekonomike dhe financiare për integrimin e romëve mund të favorizojnë një klimë më të hapur në lidhje me këtë popullsi në gjirin e shoqërisë, duke kontribuar kështu në integrimin progresiv në brendësi të komunitetit ku ato bëjnë pjesë. Edukimi i romëve do të përmirësonte respektimin e të drejtave themelore, përfshirë këtu dhe të drejtat e personave që i përkasin minoriteteve, si dhe do të kontribuonte për të ndaluar diskriminimin në bazë të racës, ngjyrës, origjinës etnike ose sociale, apo përkatësisë së një minoriteti (Projektligji i Bashkimit Europian, Neni 2; Charte des droits fondamentaux de l’Union européenne, Neni 21).

Bashkimi Europian ka paraqitur shumë propozime në mënyrë që shtetet anëtare të BE-së të favorizojnë integrimin social-ekonomik të romëve, ndërmjet të cilave më i fundit ka qenë komunikimi në prill të vitit 2010 (COM(2010)133, Integrimi social-ekonomik i romëve në Europë). Shtetet anëtare kanë tashmë obligimin t’u japin romëve (ashtu si dhe qytetarëve të tjerë të BE-së) një akses mosdiskriminues në edukim, në punësim, në formim profesional, në shërbimet shëndetësore, në mbrojtjen sociale dhe në strehim. Ndjekja me rigorozitet e zbatimit të kësaj direktive mund të jetë një instrument i nevojshëm për të matur

64

ElisabEta osmanaj

shkallën e integrimit të romëve (Udhëzimi 2000/43/CE i Këshillit Evropian, 29 qershor 2000, relative me zbatimin e parimit të barazisë për trajtimin midis personave pa ndarje race apo origjine etnike (JO L 180 du 19.7.2009).

Pavarësisht disa progreseve të realizuara në shtetet anëtare të Bashkimit Europian (COM(2010) 133, seksioni 2), gjatë viteve të fundit, pak gjëra kanë ndryshuar në situatën e përditshme të shumicës së romëve. Sipas përfundimeve të KE nuk disponohen akoma masa të qëndrueshme dhe të përpjestuara mirë për të arritur tek problemet socio-ekonomike, që njohin një pjesë e madhe e popullsisë rome në BE (Task-forca e Komisionit mbi romët është ngritur në 7 shtator 2010, me qëllimin për të ristrukturuar, vlerësuar dhe matur përdorimin (përfshirë efikasitetin) nga shtetet anëtare të fondeve europiane, të destinuara për integrimin e romëve, si dhe për të zbuluar dështimet në themel).

Për të përmbushur këtë sfidë dhe meqënëse mosdiskriminimi nuk mjafton për të luftuar përjashtimin social të romëve, Komisioni Evropian i kërkon institucioneve europiane të aprovojnë kuadrin aktual europian për strategjitë kombëtare të integrimit të romëve. Ai përfaqëson një mjet për të kompletuar dhe përforcuar legjislacionin dhe politikat e BE-së, për sa i përket barazisë, duke iu përgjigjur në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal, nevojave specifike të romëve për punësimin, edukimin, strehimin dhe shërbimet shëndetësore nëpërmjet vendosjes së një dialogu me romët (KE, “Strategjitë kombëtare të integrimit të romëve për periudhën deri në vitin 2020”).

Kuadri i tanishëm i BE-së synon përmirësimin konkret të jetesës së popullsisë rome. Ai përfaqëson përgjigjen e dhënë nga BE-ja përballë situatës aktuale dhe nuk zëvendëson përgjegjësinë kryesore të shteteve anëtare për këtë çështje. Në kuadër të BE-së, Këshilli i Europës inkurajon shtetet anëtare të miratojnë ose të zgjerojnë, në funksion të madhësisë së popullsisë rome që jeton në territoret e tyre, masat që duhen marrë ndaj këtij komuniteti (Vlerësimet e KiE: www.coe.int/t/dg3/romatravellers/default_EN.asp) dhe pikënisjet e tyre përkatëse, si dhe thekson nevojën për një afrim global të integrimit të romëve dhe përmbushjen e disa objektivave.

3.5 roli Që luajnë strateGjitë kombëtare Për inteGrimin e romëve dHe nevoja Për zbatimin e tyre

Për të realizuar progres më të ndjeshëm për sa i përket edukimit të romëve është e nevojshme të kalohet me shpejtësi në sigurimin e politikave kombëtare, rajonale dhe lokale, që të jenë të qarta dhe të përqendruara në mënyrë specifike mbi


65

romët. Këto pilitika duhet t’i përgjigjen nevojave të tyre për arsimim nëpërmjet masave të qarta më qëllim parandalimin dhe kompensimin e pabarazive me të cilat ky komunitet është përballur (KE, “Strategjitë kombëtare të integrimit të romëve për periudhën deri në vitin 2020”). Si një përqasje e synuar, regjistrimi në një strategji më të gjerë për luftën kundër varfërisë dhe përjashtimit, por që nuk përjashton ndihmën për grupet e tjera të personave vulnerabël dhe të pafavorizuar, është i pajtueshëm me parimin e mosdiskriminimit, si në nivelin e BE-së, ashtu dhe në nivel kombëtar. Parimi i trajtimit të barabartë nuk i ndalon shtetet anëtare të mbajnë ose të miratojnë masa specifike të destinuara për të parandaluar ose kompensuar pabarazitë e lidhura me origjinën e racës ose etnisë (Udhëzimi 2000/43/CE).

Disa shtete anëtare kanë aplikuar tashmë me sukses aksione pozitive për edukim të romëve, sepse ata vlerësojnë se masat tradicionale të integrimit social nuk janë të mjaftueshme për t’iu përgjigjur nevojave të tyre specifike. Për shembull, shërbimet lokale britanike «Traveller Education Support Services», janë shërbime të miratuara që synojnë përfshirjen e aksesit në edukim dhe arritjet shkollore për fëmijët e prindërve që udhëtojnë dhe të romëve. Një shembull tjetër është projekti «Punësimi për Romët» në Bullgari, që u vjen në ndihmë romëve të papunë dhe një mbështetje për përgjegjësit e ndërmarrjeve. Shembuj të tjerë mund të gjejmë në Raportin e Komisionit: «Përmirësimi i mekanizmave për përfshirjen sociale dhe mosdiskriminimin e romëve në BE, 2010», apo dhe «Perspektivat ndërkombëtare mbi masat e aksioneve pozitive», Komisioni Europian, 2009. Për zbatimin e politikave efikase qoftë edhe në shtetet anëtare, Komisioni propozon të hartohen ose të adaptohen nëse ato nuk ekzistojnë tashmë, strategji kombëtare për integrimin e romëve, me qëllim arritjen e objektivave të BE-së për integrimin e romëve nëpërmjet ndihmës së angazhuar dhe të financimeve të mjaftueshme (kombëtare, europiane dhe të tjera) për të parandaluar përkeqësimet e situatave. Ajo paraqet zgjidhje për të kaluar nga pengesat aktuale në një përdorim më efikas të fondeve europiane, si dhe hedh bazat e një mekanizmi të qëndrueshëm, duke garantuar rezultate konkrete për romët.

Analiza vjetore e rritjes së KE tregoi që shtetet anëtare të Bashkimit Evropian kanë shumë punë për të bërë për zbatimin e Strategjisë Europiane 2020 dhe arritjen e objektivave kryesorë në ndihmë të platformës europiane (Lidhur me këtë iniciativë, më e përshtatshme në këtë kontekst është “Platforma europiane kundër varfërisë dhe përjashtimit social”, “Një strategji për aftësitë e reja dhe punësimet e reja”, si dhe “Bashkim për ndryshim”). Për një numër të caktuar shtetesh anëtare të BE-së, përmirësimi i situatës së romëve, për sa i përket

66

ElisabEta osmanaj

edukimit do të kontribuojë në arritjen e objektivave të strategjisë europiane 2020 në fushën e punësimit, integrimit social (COM(2011) 11, Analiza vjetore e rritjes: Avancimi i përgjigjes globale nga “Bashkimi Europian në krizë”).

Objektivat e BE-së për integrimin e romëve në funksion të madhësisë së popullsisë rome, duhet të mbulojnë katër fusha kryesore: edukimin, punësimin, kujdesin shëndetësor dhe strehimin. Kushtet minimale duhet të mbështeten në indikatorët e zakonshëm, të krahasueshëm dhe të sigurt. E rëndësishme është të realizohen këto objektiva më qëllimin për të ndihmuar shtetet anëtare të arrijnë objektivat e përgjithshëm të Strategjisë Europiane 2020.

3.5.1 Qasja në edukim: kujdesi që çdo fëmijë rom të përfundojë të paktën arsimin fillor

Niveli i arsimimit të popullsisë rome është shumë më i ulët se i banorëve të tjerë të Bashkimit Europian, megjithëse situatat variojnë nga një shtet në tjetrin (Për sa i përket arsimit të mesëm, ai ndiqet nga 10% e romeve, sipas një raporti të vitit 2008 nga Open Society Institute, të dhëna të disponueshme për shtetet anëtare).

Meqënëse arsimi fillor është i detyrueshëm në shtetet anëtare të Bashkimit Europian, këta të fundit, kanë për detyrë të kujdesen që ky edukim t’u ofrohet të gjithë fëmijëve që kanë moshën e duhur. Sipas elementeve provë të ofruar nga anketimi i vitit 2009 mbi fuqinë punëtore, 97,5 % e fëmijëve zakonisht e përfundojnë arsimimin e tyre fillor brenda BE-së (Kërkim për forcat e punës, 2009).

Anketimet tregojnë se në disa shtete anëtare, vetëm një numër i limituar i fëmijëve romë përfundojnë shkollën fillore (Open Society Institute, «International Comparative Data Set on Roma Education» 2008. Të dhënat relative për edukimin fillor janë të disponueshme për 6 shtete anëtare: Bullgarinë, Hungarinë, Lituaninë, Letoninë, Rumaninë dhe Sllovakinë). Fëmijët romë kanë tendencën të riparaqiten në ndërtesat e edukimit të specializuar, duke u bërë objekt i veçimit të tyre. E rëndësishme është të forcohen lidhjet me komunitetin falë mediatorëve kulturorë/shkollorë, kishave, shoqatave, komuniteteve fetare dhe nga një pjesëmarrje aktive e prindërve romë, më qëllim përmirësimin e aftësive interkulturore të mësuesve, reduktimin e izolimit të këtyre fëmijëve dhe respektimin e edukimit fillor të detyrueshëm. Komisioni parashikon një aksion të përbashkët me KiE, për përgatitjen e 1000 mediatorëve në dy vjet. Këta të fundit mund t’u ofrojnë informacione dhe këshilla prindërve për sa


67

i përket funksionimit të sistemit shkollor lokal dhe të sigurojnë një kalim të fëmijëve midis etapave të ndryshme të shkollimit të tyre.

Të gjithë e dinë që fëmijët e pashkolluar, që i bashkohen arsimimit me vonesë ose që e braktisin shumë shpejt sistemin shkollor, do të hasin në vazhdim vështirësi të mëdha, duke shkuar drejt analfabetizmit dhe problemeve gjuhësore e deri në përjashtim dhe papërshtatshmëri. Në këtë mënyrë do të jetë më e vështirë për ta për të kompletuar shkollimin e tyre, të hyjnë në universitet apo të gjejnë një punë të mirë. Si rrjedhojë, janë inkurajuar iniciativat e mbështetura në programe që i japin një (shans) mundësi të dytë të rinjve të pashkolluar dhe që përfshijnë gjithashtu programe specifike për fëmijët romë. Mbështetje duhet të jepet edhe për modifikimin e formimit të mësuesve dhe të krijohen metoda inovative mësimdhënieje. Duke njohur vështirësitë e shumta, pjesëmarrja e fëmijëve kërkon një bashkëpunim midis sektorëve të ndryshëm dhe miratimin e programeve mbështetëse. Grupi i nivelit të lartë në luftën kundër anafalbetizmit dhe fushata me të njëjtën temë parashikuar \nga Komisioni në kuadër të iniciativës Europa 2020, fasha “Një strategji për aftësitë e reja dhe punësimet e reja” do të nxjerrë në pah një luftë të rëndësishme kundër analfabetizmit midis fëmijëve dhe të rriturve romë (KE, “Strategjitë kombëtare të integrimit të romëve për periudhën deri në vitin 2020”).

Komisioni Evropian ka miratuar një komunikim mbi edukimin dhe mirëpritjen e fëmijërisë, duke nënvizuar se përqindja e pjësëmarrjes së fëmijëve romë në këto struktura është përgjithësisht më e vogël se sa ajo e fëmijëve të tjerë, kështu që ata kanë nevojë për më tepër ndihmë (COM(2011) 66). Përhapja e shërbimeve shkollore cilësore dhe mosdiskriminuese për fëmijërinë mund të ndihmojë në mënyrë vendimtare fëmijët romë për të plotësuar boshllëkun në edukimin shkollor, si dhe të vendosin në evidencë aksionet pilot mbi integrimin e romëve që po realizohen aktualisht në disa shtete anëtare, me kontribut nga buxheti i Bashkimit Europian (Projekti pilot: «A Good Start: scaling-up access to quality services for young Roma children»).

Për këtë arsye, shtetet anëtare duhet të kujdesen që të gjithë fëmijët romë të kenë akses në një shkollim cilësor dhe të mos bëhen objekt diskriminimi apo veçimi, qofshin ata sedentarë apo jo (KE, “Strategjitë kombëtare të integrimit të romëve për periudhën deri në vitin 2020”). Shtetet anëtare duhet të kujdesen që të paktën këta fëmijë të mbarojnë arsimin fillor. Ata gjithashtu duhet të zgjerojnë mundësitë për një edukim dhe pritje cilësore për fëmijët dhe të reduktojnë shkëputjen e parakohshme nga arsimi i mesëm sipas Strategjisë Europa 2020. Të rinjtë romë duhet të inkurajohen të ndjekin gjithashtu arsimin e mesëm

68

ElisabEta osmanaj

dhe atë të lartë (Në këtë kontekst është e përshtatshme të studiohet në mënyrë aktive mundësia për të përdorur rrugë të reja për mësimin dhe përvehtësimin e aftësive bazuar mbi teknologjinë e informacionit).

3.6 roli dHe rëndësia e strateGjisë kombëtare Për inteGrimin e romëve në sHQiPëri

Historikisht, në Shqipëri, ashtu si dhe në vendet e tjera të Europës, romët kanë pasur nivel shumë të ulët arsimor. Traditat nomade dhe mënyra e veçantë e jetesës, varfëria dhe diskriminimi janë disa nga faktorët kryesorë që shpjegojnë këtë gjendje. Në vitet ‘30 të shekullit të kaluar, duke përshkruar nomadizmin e romëve, Hasluck vërente se ata nganjëherë “vendoseshin në një qytet për disa muaj”, por pastaj i riktheheshin përsëri “jetës së çadrës” (Vep e cit.). Në këto kushte, arsimimi i fëmijëve ishte diçka e vështirë.

Niveli arsimor i romëve u përmirësua dukshëm gjatë periudhës socialiste, si pasojë e masave që u morën për t’i integruar ata në shoqëri. Vendosja e romëve në vendbanimet e qëndrueshme gjatë viteve‘60, punësimi i plotë dhe i garantuar, strehimi dhe përmirësimi i standardeve të jetesës u pasqyruan edhe në rritjen e nivelit arsimor të tyre. Të dhënat empirike të studimeve të sipërpërmendura tregojnë se niveli i analfabetizmit për individet romë që kanë sot moshën 35-45 vjeç, domethënë që u futën në institucionet arsimore gjatë viteve 1973-1983, u ul në 30,6 %. Kurse vitet mesatare të shkollimit, për ata që vazhduan shkollën, ishin 6,6 vjet. 25,1% e romëve të kësaj grupmoshe kanë arsim fillor, 33,5 % arsimin 8-vjeçar, 3,5 % të mesëm dhe 0,3 % të lartë.

Gjatë tranzicionit postsocialist, niveli arsimor i romëve, ashtu si në vendet e tjera të Europës Lindore e Qendrore, u përkeqësua. Papunësia e lartë dhe varfëria, diskriminimi dhe përjashtimi social u pasqyruan në uljen e nivelit arsimor. Popullsia karakterizohet nga analfabetizmi (40.3 %), arsimi fillor i përfunduar (25,9 %) dhe i papërfunduar (14,9 %), ndërsa shumë pak kanë përfunduar arsimin 8-vjeçar (16,1 %) dhe të mesëm (2,1%). Vitet mesatare të shkollimit janë 5.6 vite për meshkujt dhe 5.3 për femrat. Ndërkaq, një krahasim me popullsinë mazhoritare tregon se hendeku është shumë i madh (Estevan Ikonomi, Bardhyl Musai, dhe Kseanela Sotirofski, Mapping Policies and Practices for the Preparation of Teachers for Inclusive Education in Contexts of Social and Cultural Diversity: Albania Country Report, Torino: European Training Foundation, 2010).


69

Në vitin 2003 u miratua nga Qeveria shqiptare “Strategjia kombëtare për përmirësimin e kushteve të jetesës së minoritetit rom”, që përfshin periudhën 2003-2015. Në këtë dokument ambicioz, krahas aspekteve të tjera sociale, kulturore dhe ekonomike janë shprehur në një seksion të veçantë edhe politikat për arsimimin e minoritetit rom. Hartimi i strategjisë bazohet në analizën kritike dhe vlerësimin e problemeve të komunitetit rom, të cilat kanë të bëjnë me gjendjen e tyre social-ekonomike. Hartimi i Strategjisë është mbështetur në njohjen e situatës social-ekonomike dhe vlerësimin sasior e cilësor të nevojave të grupeve vulnerabël, në përpunimin e të dhënave statistikore të siguruara nga burime zyrtare dhe jozyrtare për shkallën e vulnerabilitetit dhe përjashtimit social, shpërndarjen dhe shpeshtësinë e grupeve të rrezikuara.

Por disa formulime në këtë Strategji janë problematike, si p.sh. propozimi për të studiuar “mënyrën e jetesës së romëve” me objektivin për “ta ndryshuar” atë. Në “Strategjinë kombëtare për përmirësimin e kushteve të jetesës së minoritetit rom” është përfshirë edhe një plan i detajuar me institucionet përgjegjëse dhe me buxhetin e parashikuar për realizimin e këtyre objektivave për çdo vit, duke filluar që nga viti 2003 e në vazhdim (Estevan Ikonomi, Bardhyl Musai dhe Kseanela Sotirofski, Mapping Policies and Practices for the Preparation of Teachers for Inclusive Education in Contexts of Social and Cultural Diversity: Albania Country Report, Torino: European Training Foundation, 2010). Nga krahasimi i aktiviteteve të kryera me objektivat e vëna për arsimimin e fëmijëve romë duket se këto objektiva janë realizuar në mënyrë të pjesshme. Kjo lidhet me faktorë instucionalë, burime njerezore dhe financiare.

Është e dukshme kontradikta mes objektivave mjaft ambiciozë të strategjisë kombëtare për përmirësimin e kushteve të minoritetit rom dhe kapaciteteve institucionale njerëzore dhe financiare mjaft të kufizuara që janë vënë në dispozicion për realizimin e objektivave (Raporti studimor “Situata Arsimore e Fëmijëve Romë në Shqipëri”, Adem Tamo, Theodhori Karaj,Tiranë, 2007).

Struktura përgjegjëse për ndjekjen e realizimit të strategjisë për romët në të gjitha aspektet (arsimi, trashëgimia kulturore, familja, ekonomia, punësimi, ulja e varfërisë, mbrojtja sociale, shëndetësia, infrastruktura, drejtësia, rendi publik dhe administrata publike) është Sektori i Monitorimit pranë Shërbimit Social Shtetëror në MPÇSSHB. Ky sektor ka pasur për funksion të koordinojë punën me ministritë që janë të përfshira në zbatimin e strategjisë (10 ministri: MASH, MSHSH, MBSH, MPPPTTSH, MFSH, MJSH, MTKRSSH, MESH, MDSH); të ndërgjegjësojë strukturat e pushtetit vendor për t’u përfshirë në zbatimin e strategjisë për romët; të bashkëpunojë me përfaqësuesit e komunitetit rom dhe

70

ElisabEta osmanaj

organizatat joqeveritare rome për të kontribuar në realizimin dhe monitorimin e strategjisë, si dhe të bashkëpunojë me donatorët dhe organizatat joqeveritare lokale dhe ndërkombëtare për realizimin e strategjisë. Përballë këtyre funksioneve të shumta, Sektori i Monitorimit pranë Shërbimit Social Shtetëror duket se e ka të vështirë përmbushjen e misionit të tij, për arsye të vetë statusit administrativ që është më i ulët sesa statusi i institucioneve të tjera, me të cilët duhet të bashkërendojë punën. Shpesh ministritë partnere dhe zbatuese të strategjisë neglizhojnë t’i përgjigjen kërkesave të Sektorit të Monitorimit pranë SHSSH. Duket po ashtu se edhe funksionet e dyfishta (edhe monitoruese edhe koordinuese e zbatuese) e vështirësojnë dukshëm punën e tij. Më problematike paraqitet gjendja në bashkëpunimin e këtij sektori me institucionet rajonale dhe lokale. Sa më larg institucioneve qendrore, aq më i zbehtë është informacioni për strategjinë dhe aq më i vogël është aktivizimi per realizimin e saj.

Në vitin 2007, një raport progres i përgatitur nga MPÇSSHB me mbështetjen e UNDP-së tregoi shumë pak progres në zbatimin e Strategjisë dhe bëri thirrje për rishikimin e saj (Rajmonda Duka, Raport Progresi mbi Strategjinë Kombëtare për Përmirësimin e Kushteve të Jetesës së Minoritetit Rom, Tiranë: Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta, 2007). Dy vjet më vonë, Komisioni Evropian kundër Racizmit dhe Intolerancës (ECRI) i kërkoi Qeverisë shqiptare të rritë shpërndarjen e burimeve si për monitorimin në nivelin qendror, ashtu dhe për zbatimin e Strategjisë në nivelin lokal. Gjithashtu i kërkoi shtetit që të përfshijë më mirë MB, autoritet lokale dhe komunitetin rom (European Commission against Racism and Intolerance, ECRI Report on Albania, Fourth Monitoring Cycle, Strasburg: Council of Europe, 2010, fq. 29). Edhe pse romët janë të përfaqësuar në Komitetin Shtetëror për Minoritetet në Këshillin e Ministrave, i cili shërben si një organ këshillimor pranë zyrës së kryeministrit, deri më sot ky organ nuk ka pasur shumë influencë mbi politikat.

3.7 dekada rome dHe Plani kombëtar i vePrimit 2009-2015, sfidat e sHteteve

Dekada e Përfshirjes së Romëve është një iniciativë e 12 vendeve të Evropës Qendrore e Juglindore për të përmirësuar statusin social ekonomik dhe përfshirjen sociale të minoritetit rom në rajon (Dekada e Përfshirjes së Romëve 2005-2015, “Kushtet e Referencës”, Dekada e Përfshirjes së Romëve 2005-2015, <http://www.romadecade.org). Dekada është angazhim politik i vendeve pjesëmarrëse për të reduktuar pabarazitë në spektrin e zhvillimit njerëzor dhe ekonomik të romëve, nëpërmjet zbatimit të reformave dhe programeve


71

politike të hartuara për të “thyer” rrethin vicioz të varfërisë dhe përjashtimit të tyre. Dekada e Përfshirjes së Romëve 2005- 2015, që është iniciativa më e plotë për përmirësimin e jetës së romëve, vë një theks të veëantë në arsimimin e fëmijëve romë si një nga rrugët kryesore të integrimit të tyre të suksesshëm në shoqëri. Iniciativa e Dekadës përfshin periudhën nga viti 2005- 2015 (Raport i veçantë Nr.4, Për mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave të komunitetit rom në Shqipëri, Avokati i Popullit, Tiranë 2009).

Në korrik 2008, Shqipëria iu bashkua Dekadës së Përfshirjes së Romëve. Një komitet ndërministror i drejtuar nga zëvëndësministri i MPÇSSHB bashkëpunoi me UNDP-në për të përgatitur Planin Veprues të Dekadës, të cilin e paraqiti si një plan operativ që plotëson Strategjinë. Në fakt, Plani Veprues rishikonte dhe përditësonte Strategjinë dhe merr parasysh studime të ndryshme sociale dhe ekonomike, duke ofruar informacion bazë për çdo fushë prioritare të Dekadës. Bashkë me arsimin, punësimin, shëndetin dhe strehimin, Plani Veprues i Dekadës në Shqipëri ka edhe dy fusha të tjera: trashëgiminë kulturore dhe administratën publike. Objektivat janë rishikuar nga çdo ministri e linjës duke u këshilluar me OJQ-të rome dhe me përfaqësues të qeverisë lokale. Çdo veprim ndiqet nga indikatorë të qartë. Përmirësime të rëndësishme në Strategji përfshijnë ndarjen e përgjegjësive për zbatim dhe monitorim, si dhe përfshirjen e informacionit mbi kohëzgjatjen, koston dhe burimeve financiare. Gjithashtu, një ndihmesë për zbatimin e Planit Veprues në nivelin lokal është dhe krijimi i komiteteve rajonale për shërbimet sociale në prill 2010. Plani kombëtar i veprimit është ndërtuar në çdo shtet në mënyrë që të nxitë iniciativat, legjislacionin, politikën dhe veprimtarinë në arritjen e qëllimeve në çdo fushë prioriteti (Dekada e Përfshirjes Rome, Plani Kombëtar i Veprimit 2009-2015, Tiranë, korrik 2009).

3.8 diversiteti i romëve dHe karakteristika të orGanizimit të jetës së tyre në komunitet si elementet kryesore Që ndikojnë në arsimimin e tyre

Romët jetojnë në Shqipëri për më tepër se 600 vjet ( Fonseca I., Among the Gypsies, The New Yorker, 25 September 1995). Ata kanë arritur në Shqipëri para pushtimit otoman. Nga studimet e bëra supozohet se kanë ardhur nga India, pastaj nëpërmjet Ballkanit në Europë. Origjina e tyre njihet jo për shkak të dëshmive të sakta historike, por kryesisht nga analizat gjuhësore. Në kohën e pushtimit otoman për arsye sigurie, romët kanë ndryshuar besimin e tyre fetar duke e konvertuar në besim mysliman. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, romët e Shqipërisë nuk u persekutuan në kampet e vdekjes siç ndodhi në shumë vende

72

ElisabEta osmanaj

të Europës Lindore. Mbas LIIB, shteti shqiptar ndoqi politikën e asimilimit dhe të homogjenizimit të kombit shqiptar, duke e konsideruar këtë komunitet si pjesë e popullsisë shqiptare.

Në periudhën e regjimit socialist (1945-1990), romët patën përmirësime të dukshme në strehim, arsimim, kujdesin shëndetësor dhe shërbimet sociale. Ashtu si dhe shqiptarët, romët gëzonin punësimin e plotë, pavarësisht se një pjesë e tyre punonin si punëtorë të pakualifikuar ( Fonseca I., Among the Gypsies, The New Yorker, 25 September 1995). Në fshatra, ata punonin në bujqësi dhe blegtori. Ndërsa në qytete, romët punonin në ndërtim, në shërbimet publike dhe artizanat (Taho B., Document on the Situation of Roma in Albania, 2002).

Veç kësaj, kur aktivitetet ekonomike private, sidomos pas Kushtetutës të vitit 1976 dënoheshin me ligj, shumë romë e vazhduan tregtinë e vogël, e cila përfshinte shitblerjen e kuajve, të artikujve të artizanatit dhe të produkteve të tjera që ata i blinin në qytet dhe i shisnin në fshat e anasjelltas, duke luajtur rolin e ndërmjetësit midis zonave urbane dhe rurale (Courthiade M., Duka J., A Social and historical profile of the Rroms in Albania. 1990s. A draft paper provided by the authors). Pjesëmarrja në këto aktivitete informale u siguronte të ardhura suplementare dhe i privilegjonte në krahasim me grupet e tjera. Rrjedhimisht, statusi i tyre relativ kundrejt popullsisë shqiptare erdhi duke u përmirësuar.

Gjatë periudhës së tranzicionit postsocialist, romët, si pasojë e kolapsit dhe mbylljes së ndërmarrjeve shtetërore, arsimimit të ulët dhe diskriminimit kaluan nga një mirëqenie relative në një varfëri ekstreme. Ata janë aktualisht grupi etnik më i varfër dhe më i margjinalizuar në Shqipëri (De Soto H., Gordon P., Gedeshi I., Sinoimeri Z., Poverty in Albania. A Qualitative Assessment, The World Bank, Washington D.C., 2002). Studimet kanë treguar se niveli i varfërisë së tyre është thuajse dy herë më i lartë se te shqiptarët dhe kjo gjendje ka ardhur duke u përkeqësuar (Sipas studimeve, rreth 75% e familjeve rome janë “shumë të varfëra”, ndërsa për popullsinë shqiptare kjo shifër është 28.8%. Komuniteti rom dallohet nga dy ekstreme: 80% e familjeve cilësohen si të varfra e shumë të varfëra, ndërsa një pakicë prej 5% gëzon një gjendje relativisht të mirë ekonomike). Ndonëse historikisht popullsia rome ka qenë më e varfër në Shqipëri, rënia e nivelit të jetesës gjatë tranzicionit passocialist ishte shumë më e shpejtë se për disa grupe të tjera të popullsisë. Kjo ka krijuar një rreth vicioz, i cili riprodhon analfabetizmin dhe nivelin e ulët arsimor midis romëve, çka e thellon edhe më shumë margjinalizimin e tyre në shoqëri.


73

Si rezultat i varfërisë së krijuar, me përjashtime të vogla, gjenerata e re e fëmijëve romë, për të qenë krahë pune për familjet e tyre, nuk janë në gjendje të ndjekin shkollën. Fëmijët romë janë shndërruar në lypsa dhe viktima të trafiqeve të ndryshme dhe të prostitucionit. Aktualisht, situata ekonomike e romëve të Shqipërisë dhe kushtet e jetesës janë në nivele shumë të ulëta për shkak të papunësisë që është në shifra disa herë më të mëdha se pjesa tjetër e popullsisë jorome. Kushtet e shëndetit dhe të strehimit janë shumë të këqija. Sot vlerësohet që ritmi i shtimit të popullsisë rome është 3%, i cili paraqitet më i lartë se ai i shqiptarëve (Dekada e Përfshirjes Rome, Plani Kombëtar i Veprimit 2009-2015, Tiranë, 2009). Romët jetojnë pothuajse në të gjithë zonat e vendit. Megjithatë, numri më i madh i romëve është përqendruar kryesisht në Shqipërinë Qendrore dhe Juglindore: Tiranë, Durrës, Elbasan, Fier, Berat, Korçë, Pogradec, Bilisht, Gjirokastër, Delvinë, Krujë, Shkodër etj. Romët jetojnë ose në qytetet e mëdha, kryesisht në lagje të ndara ose në fshatrat pranë qyteteve.

3.8.1 Diversiteti i Romëve

Shqiptarët, nga ana e tyre, i kanë identifikuar romët dhe egjiptianët si grupe të varfra dhe kjo karakteristikë shpesh ka zbehur diferencat midis tyre. Mann shkruante se romët dhe egjiptianët jetojnë si komunitete në lagje të varfra dhe të veçuar nga shqiptarë (Dekada e Përfshirjes Rome, Plani Kombëtar i Veprimit 2009-2015, Tiranë, 2009). Ndërsa Courthiades dhe Duka theksojnë se shumë shqiptarë i futin romët dhe egjiptianët në kategorinë “dorë e zezë”, për t’i dalluar nga “dora e bardhë ”, që përdoret për të karakterizuar shqiptarët dhe grupet e tjera etnike (Courthiade M., Duka J., A Social and historical profile of the Rroms in Albania. 1990s. A draft paper provided by the authors). Historikisht, marrëdhëniet midis shqiptarëve dhe romëve kanë qenë të ftohta, por në ndryshim nga shumë vende të tjera të Europës, midis tyre nuk ka pasur konflikte dhe persekutime raciale.

Romët në Shqipëri njihen me emra të ndryshëm. Në veri të vendit, ata njihen me emrin gabelë, në jug si arixhinj dhe në juglindje (Korçë, etj) si kurbatë (Marsel Courthiade, fjalës gabel i jep kuptimin “i huaj”, ndërsa emërtimin “kurbat” e lidh me fjalën turke kurbet, d.m.th. emigrim). Pavarësisht nga emërtimet, romët kanë luajtur një rol jo pak të rëndësishëm në shoqërinë shqiptare.

Romët janë të organizuar në grupe ose fise që mund të dallohen nga njëri-tjetri nga koha dhe rruga e ardhjes së tyre në Shqipëri, nga profesionet socio-ekonomike, nga mënyra e jetesës dhe zakonet, nga dialëktët gjuhësorë, etj.

74

ElisabEta osmanaj

Ato janë mëçkarët, karbuxhinjtë, cërgarët (rupanë dhë skodrara), bamillët dhe kurtofët (Courthiade M., Duka J., A Social and historical profile of the Rroms in Albania; De Soto H., Gedeshi I., Dimensions of Romani Poverty in Albania, Roma Rights, Number 1, 2002, Qurterly Journal of the European Roma Rights Center, Budapest, Hungary; Barjaba K., Recent Implications of Inter-Ethnic Relations in Albania, Anthropological Journal on European Cultures, Vol. 4, Number 1, 1995), të cilët formojnë, sipas shprehjes së Liegeois-it, një mozaik grupesh të diversifikuara (Liegeois J-P., Tsiganes, La Decouverte, Paris 1983).

Meçkarët janë fisi i dytë më i madh rom, më i integruari dhe i vendosur prej shekujsh në Shqipëri. Ata përfaqësojnë rreth 32 për qind të romëve dhe ishin vendosur kryesisht në fushën e Myzeqesë. Aktualisht, ata gjenden në rrethet Fier, Lushnjë, Vlorë, Berat, Tiranë dhe Durrës. Mëçkarët janë marrë tradicionalisht me bujqësi e blegtori (Milaj J., Raca shqiptare, Tiranë 1943), një profesion që ndeshet rrallë te romët në Ballkan. Courthiade dhe Duka vërëjnë se në gjuhën e tyre ka huazime të shumta të fjalëve dhe dialekteve të ndryshme të gjuhës shqipe, çka tregon së ata janë endur për një kohë të gjatë nëpër Shqipëri, para së të nguliteshin në vendbanimet aktuale (Courthiade M., Duka J., A Social and historical profile of the Rroms in Albania. 1990s. A draft paper provided by the authors).

Karbuxhinjtë (të vetëquajtur erli) janë fisi më i madh dhe përfaqësojnë rreth 51 përqind të romëve. Fjala “erli” vjen nga turqishtja dhe do të thotë “banor vendas” ose “jonomad”. Ata migruan nga Turqia dhe Greqia në Shqipëri gjatë shkëmbimit të popullsive në vitet ‘20 të shekullit të kaluar midis Turqisë dhe Greqisë ( Hasluck M., The Gypsies of Albania, Journal of the Gypsy Lore Society, 17 (2): 49-61, 1938). Courthiade dhe Duka vërejnë se gjuha e tyre është arkaike dhe ka më shumë huazime të turqishtes se sa të shqipes. Të vendosur kryesisht në rrethin e Korçës, më pas ata migruan në drejtimin Pogradec, Elbasan, Tiranë, Durrës dhe Fushë-Krujë. Profesionet e tyre tradicionale kanë qenë shitblerja e kuajve, punimet e artizanatit dhe kryesisht punimet e thuprës.

Cergarët migruan nga Mali i Zi dhe Serbia dhe u vendosën në Shkodër gjatë viteve ’20 për t’u shpëtuar sulmeve të jugosllavëve ( Kolsti J., Albanian Gypsies: The Silent Survivors, in Croëe and Kolsti eds., The Gypsies in Eastern Europe, Armonk, Neë York: Sharpe, 1991). Burrat merreshin kryesisht me shitblerjen e kuajve, kurse gratë me hedhje falli ( Taho B., Document on the Situation of Roma in Albania, 2002; A.T., Magjypët e Shkodrës, Revista Leka, N. 7, 1943). Aktualisht ata gjenden në Tiranë dhe Durrës.


75

Bamillët janë një grup i vogël romësh, të cilët erdhën nga Janina (Greqi) në vitet 1945-1946, bashkë me refugjatët çamë dhe janë vendosur kryesisht në Zinxhiraj të Gjirokastrës dhe në Levan të Fierit. Ata ishin teneqepunues dhe bënin qebapë, kusi dhe kazanë rakie, profesion që e kanë ruajtur deri në ditët tona. Ndërsa kurtofët erdhën në vitet 30’ të shekullit të kaluar nga Manastiri i Maqedonisë dhe u vendosen në rrethin e Fierit. Disa prej tyre vazhduan të ishin gjysmë nomadë edhe gjatë periudhës socialiste.

Në mungesë të të dhënave nga regjistrimet e popullsisë, vlerësimet për numrin e popullsisë rome në Shqipëri janë të ndryshme dhe shpesh subjektive. Ato shkojnë nga 10.000 në 120.000 vetë (ERRC., Një rast i panjohur, Romët në Shqipëri, Tiranë 1997). Krahasuar me disa vende të tjera të Europës Lindore dhe Qendrore, si: Maqedonia, Rumania, Bullgaria, Republika Sllovake, Serbia dhe Mali i Zi, Hungaria dhe Republika Çeke, përqindja e romëve ndaj popullsisë totale në Shqipëri është më e vogël.

3.8.2 Stile të jetesës

Komunitete të ndryshme rome përgjatë migrimit të tyre kanë pësuar shumë ndryshime kulturore edhe për shkak të kulturave me të cilat janë hasur. Në fakt, identiteti i tyre është ndërtuar mbi konceptin e diversitetit dhe për këtë duhet të njihen si një nga popullatat që përfaqëson më mirë shpirtin europian. Që nga Mesjeta e deri më sot, kanë ruajtur mjaft mirë marrëdhëniet e ngushta midis grupeve familjare, edhe në rast se këto grupe janë vendosur shumë larg njëri-tjetrit. Duke parë se popullatat rome kanë shumë ndryshime midis njëri-tjetrit, atëherë nuk mund të flasim për një kulturë unike rome. Disa nga aspektet e ngjashme kulturore mes grupeve të ndryshme rome janë: rëndësia e modelit të familjes pë r organizimin kulturor dhe ekonomik të grupeve rome, krenaria dhe këmbë ngulja e romëve për të ruajtur diversitetin e tyre, pavarësia që kanë për ushtrimin e zanatit të tyre, mungesa e rrënjëve territoriale dhe edukimi që marrin nga familjet (Këshilli i Evropës, Mbrojta e të drejtave të romëve, www.romagenocide.org).

Disa veëanti që janë edhe pika të forta për romët janë: stili komunitar i jetesës, kapaciteti për t’u angazhuar shumë persona në hapësira të vogla të ekomomisë (p.sh. shitja në grupe), të jetuarit e ditës pa menduar shumë për të nesërmen, lëvizshmëria e kollajtë, solidariteti mes tyre, etj. Megjithatë, shpesh këto pika të forta mund të bëhen edhe pengesë për popullatat rome që jetojnë në shoqëri që dominohen nga individualizmi, grumbullimi i kapitaleve, të qenit njësoj, konkurrenca, etj. Globalizimi duke synuar unifikimin e kulturave, ndikon

76

ElisabEta osmanaj

negativisht në kulturën rome, duke qenë se kjo kulturë synon të ndikohet se sa të ndikojë mbi kulturat e tjera lokale (Këshillit i Evropës, Mbrojta e të drejtave të romëve, www.coe.int/roma ).

3.8.3 Shtegtimi dhe jeta sedentare

Shtegtimi nuk ka qenë kurrë faktori i veçantë dhe karakterizues i romëve; kanë qenë spostimet e shpeshta të tyre për shkak të diskriminimeve, persekutimeve dhe debimeve ato që kanë ndikuar në rritjen e këtij tipari të këtij grupi. Spostimet e romëve shihen më shumë si tipar i të lëvizurit të shpeshtë dhe jo si një instikt i romëve për të shtegtuar gjithmonë. Kjo ka bërë që romët të pozicionohen në tregun e punës si punëtorë sezonalë. Në fakt, udhëtimi është bërë për ta një lloj aktiviteti shpirtëror edhe pse shpeshherë ata e ndërmarrin udhëtimin për arsye ekonomike. Po kështu, gjatë qëndrimit të tyre për një kohë të gjatë në një vend dhe zënies së një pune stabël, romët mbeten “ udhëtarë ” apo “ shtegtarë ” në shpirt. Është e vërtetë që kohët e fundit romët po qëndrojnë gjithmonë e më shumë në një vend, por kjo lidhet edhe me tiparin e të përshtaturit dhe dembe lizmit të tyre për të nisur sërish një tjetër rrugëtim. Romët e konsiderojnë veten si një komb, por pa territor kompakt dhe në fakt ata nuk kanë asnjë pretendim për të patur një territor të tyre . Në përgjithësi ata janë qytetarë të vendeve ku janë ve ndosur, nuk kërkojnë një ndarje mes tyre dhe qytetarëve të tjerë, por kërkojnë thjesht të njëjtat të drejta që kanë dhe joromët në shtetin ku ata jetojnë.

Kongresi i Parë Botëror i Romëve u zhvillua në Londër në vitin 1971. Ky kongres theksoi të drejtën e romëve për t’u njohur si një popull me të dre jta të plota dhe për këtë miratoi një flamur, një himn dhe një ditë të vitit si ditën botërore të romëve. Flamuri rom shërben për të prezantuar një popull dhe jo një shtet me kufinj të përcaktuar fizikë e territorialë.

3.8.4 Stereotipe dhe diskriminime

Romët përfaqësojnë minoritetin më të përndjekur në Europë. Popujt mazhoritarë ushqejnë kundrejt romëve një sërë paragjykimesh dhe stereotipesh që lidhen me paragjykimin e stilit të tyre shtegtar të jetesës, njohjen e tyre si të pisët, josocialë, etj. (Shih studimet e Bashkimit Evropian mbi minoritetet dhe diskriminimin te kryera nga Agjensia për të Drejtat Themelore, e cila studioi opinionet e grupeve të emigrantëve dhe minoriteve etnike (romëve në veçanti), në lidhje me përvojat e tyre me diskriminimin dhe sulmet kriminale në jetën e përditshme, www.ec.europa.eu/roma). Situata e tillë është mjaft e rrezikshme sidomos tashmë që


77

në kushtet e një krizë botërore ekonomike, ka shumë më pak pritshmëri për të punësuar romë si dhe për të ushtruar ndihma apo programe sociale karshi romë ve. Shumë autoritete apo agjensi lokale nuk u lejojnë romëve të pozicionohen në tokën apo banesat e tyre dhe të detyruar nga kjo për të qëndruar poshtë urave ose në baraka, romët konsiderohen si të pistë. Këshilli I Europës e lufton paragjykimin ndaj romëve nëpërmjet një fushate sensibilizimi që quhet “Dosta!” që në gjuhën rome do të thotë “ Mjaft ”. Kjo fushatë ka nisur në 2006 dhe është e shpërndarë në 12 shtete anëtare. Po kështu është ngritur një faqe web ndërvepruese ku shfaqen spote televizivë, projekte shkollore, informacione mediatike, etj dhe të gjitha këto janë nisma për të nxitur komunitetet lokalë të kenë më shumë respekt për të drejtat e romëv. E orientuar drejt mbrojtjes së viktimave të trafikimit, në shpëtimin e tyre dhe veprimeve penale ndaj shfrytëzuesve Konventa për mbrojtjen e fëmijëve kundër shfrytëzimit dhe abuzimeve seksuale (2010) është traktati i parë ndërkombëtar që penalizon abuzimin seksual ndaj të miturve.

Lëvizja politike e romëve u has në fillim të viteve ‘60, në sajë të institucioneve të organizuara rome, fushatave sensibilizuese në nivel ndërkombëtar, bashkëpunimeve me organizata të fuqishme ndërkombëtar, etj. Ngjarjet e vitit 2010, të cilat sollën dëbimin e romëve nga vendet e Evropës Perëndimore, e detyruan ish Sekretarin e Përgjithshëm të Këshillit të Evropës, Thorbjørn Jagland, që të marrë iniciativën në mënyrë më të fokusuar, më të bashkërenduar në një qasje multi-dimensionale (Deklarata e Strasburgut, www.coe.int/roma). Ai u bëri thirrje përfaqësuesve të 47 shteteve anëtare të Këshilli të Evropës, Bashkimit Evropian dhe komunitetit rom të takohen në Strasburg për të dënuar diskriminimin e përhapur dhe të punojnë për të përmirësuar situatën. “Deklarata e Strasburgut”, e cila u miratua me këtë rast, inkurajon vazhdimin e një serie iniciativash të reja në favor të romëve. Gjithashtu u caktua një Përfaqësues Special i Sekretarit të Përgjithshëm për çështjet lidhur me romët, Jeroen Schokkenbroek.

3.8.5 Familja

Në jetën e romëve/ciganëve dhe shtegtarëve gjithçka sillet rrotull familjes. Ajo është njësia bazë strukturës sociale që përbën grupet e familjes; është njësia ekonomike në të cilën bëhet puna dhe në gjendje solidariteti që lidhet me punën; si dhe është njësia edukative që siguron faktin që shoqëria riprodhon veten dhe jep siguri e mbrojtie për individin (Jean –Pierre Liegeois “Romët në Europë”, Strasburg, 2007, fq. 77). Në një botë ndryshimi, situatash të paparashkuara, familja është tipar i qëndrueshëm, sinonim i stabilitetit. Familja nuk është

78

ElisabEta osmanaj

thjesht mbledhja e individëve brenda saj, është një e tërë, me të drejtat e veta, një organ i përbërë nga pjesëtarë e familjes, në solidaritet, krahas familjeve të tjera e të huaja. Konflikti përjetohet së bashku dhe marrëdhëniet sipas individëve janë marrëdhëniet midis grupeve të tyre të familjeve. Individët veprojnë në konceptin e tyre si pjesëtarë të familjes, një veprim që vlerësohet, përforcon prestigjin e familjes. Një fëmijë i rritur mirë nderon familjen dhe kur martohet. Nëse hyn në një grup të ri familjar, do të vazhdojë brenda atij grupi të përfaqësojë familjen e tij të lindjes. Nëse të dy grupet do të hyjnë në konflikt me njëri-tjetrin, atij mund t’i duhet të kthehet tek njerëzit e tij. Qëndrimi i tij në të gjitha rrethanat përcaktohet nga familja e tij e origjinës, me të cilën mbetet pjesë e pandarë. Solidariteti shoqëror i mban të gjithë pjesëtarët e familjes të bashkuar. Ata pak të rritur që nuk martohen, mbeten tek prindërit e tyre. Jetimët mbahen nga të afërmit ose të moshuarit për të cilët kujdesen dhe i respektojnë, duke mos i lënë kurrë vetëm. Dërgimi i një të moshuari në azile është më i paperceptueshëm se sa dërgimi i një fëmije në shkollë me konvikt. Të sëmurët nuk braktisen; nëse kërkohet qëndrimi në spital, pjesëtarët e familjes do të ndjekin vazhdimisht të sëmurin. As të vdekurin nuk e lënë asnjëherë vetëm. Derisa të bëhet funerali, ai ruhet gjatë gjithë natës nga të afërmit. Kjo na bën të kuptojmë shkallën e rëndësisë për personin.

Solidariteti shoqëror është gjithashtu një formë e sigurisë shoqërore e psikolo-gjike. Në përgjithësi, njësia e familjes është familja e zgjeruar që përbëhet nga disa çifte dhe fëmijët e tyre, si dhe disa breza. Shtegtimi dhe mendja për të jetuar për të tashmen militon kundrejt adhurimit deri në kultin e familjes. Nga njëra anë, nëse familja bëhet shumë e madhe, funksioni i saj i identifikimit shoqëror dhe si mjedis për sigurimin e individit me qëndrime të qarta, dëmtohen. Edhe lidhjet midis individëve mund të dobësohetn në këtë pikë. Një familje tejet e madhe duhet të ndahet në grupe. Një ndarje e tillë kërkon që individët të pozicionohen. Një nënë duhet të kultivojë një kujtesë fenomenale për çështjet farefisnore. Në qarqet e ngushta, çdo përpjekje për të theksuar rëndësinë e një trashëgimie financiare apo kulturore duke përforcuar të mirat ose privilegjet, sjell qëndrimin fleksibël me qëllim që pjesëtarë/anëtarët të përshtaten, si dhe rrit mosmarrëveshjet në një sistem që duhet të qëndrojë i ekulibruar mirë. Brenda familjes, rolet e burrave dhe të grave janë dukshëm të ndryshëm dhe komplementarë. Shumë gra luajnë një rol shumë të komplimentueshëm, sipas të cilit ato janë plotësisht të pavarura dhe përmbushin nevojat e përditshme të familjes. Ky model mbetet i vërtetë gjerësisht. Janë zakonisht gratë që merren me çështjet që kanë të bëjnë me autoritetet administrative veçanërisht shërbimet sociale. Burrat janë ata që mbrojnë dhe mbartin prestigjin e familjes përballë


79

botës së jashtme. Branda familjes ata kanë përgjegjësinë dhe autoritetin dhe kompetencën e vendimmarrjes. Burrat janë shpesh larg shtëpisë për të kërkuar punësim apo për të diskutuar me miqtë për të bërë marrëveshje biznesi. Familja fillon të ekzistojë me lindjen e fëmijës së parë (Jean–Pierre Liegeois “Romët në Europë”, 2007, fq. 79 ). Kjo do të ndiqet nga lindje të tjera, shpesh shumë të tjera. Rritja e një fëmije është veprimtari që përfshin të gjithë familjen. Familjet jetojnë së bashku midis tre apo katër brezash. Nuk ka kontradita midis brezash. Ata formojnë një grup dhe nuk ka ndarje midis brezave të fëmijëve apo brezave të të rriturve.

Fëmijët mësojnë shpesh të qenit në famije dhe shpejt avancojnë duke kapur menjëherë marrëdhëniet shoqërore. Ata janë të aftë të veprojnë tërësisht me iniciativën e tyre. Ata respektojnë dhe respektohen nga të rriturit. Sjellja e fëmijëve kanalizohet drejt zhvillimit të autonomisë së tyre. Familja në të cilën rriten, është e një rëndësie primare dhe merr përparësi të aleancave të mëvonshme, që lidhen dhe martesat dhe nga shoqëritë e jashtë saj.

3.8.9 Gjuha rome

Romët dallohen edhe për gjuhën e tyre. Por a duhet të hyjë kjo gjuhë në shkolla apo jo? Kjo çështje që qëndron hapur që prej më shumë se 10 vjetësh, duket se ka gjetur një zgjidhje, por vetëm si ide. Është vendosur që gjuha rome të mësohet në kurse parashkollore. Ndërsa në shkolla nuk ka arsye që të ketë klasa të veçanta për romët, e ky fakt do të thotë ndarje dhe jo integrim të kësaj klase shoqërore. Janë disa abetare që qarkullojnë për fëmijët romë. Ende nuk është vendosur se cila prej tyre do të jetë abetarja përfundimtare. Pavarësisht se gjatë këtyre viteve gjuha rome nuk është shkruar, ata kanë arritur ta ruajnë atë me fanatizëm dhe ta flasin dendur në ambientet familjare apo sa herë që duan të diskutojnë tema të sikletshme, për të cilën nuk duan që ta kuptojnë të tjerët përreth.

Gjuha përbën një element të rëndësishëm në identifikimin e një populli dhe ky fakt është veçanërisht i vlefshëm në rastin e romëve. Ky popull i shpërndarë në të gjithë botën në të vërtetë bashkohet vetëm nga origjina e njëjtë, ku gjuha është një dëshmi përcaktuese. Ndahet në dialekte aq të shumtë në numër sa janë edhe familjet rome të shpërndarë në pesë kontinentet. Gjuha është një dëshmi e gjallë e pelegrinazheve të tyre të shumtë dhe në të njëjtën kohë një urë lidhëse me tokën e origjinës: Indinë.

Mjaft studiues si Grellmann, Rudiger, Adelung, Miklosich e Pott i mëshojnë

80

ElisabEta osmanaj

faktit se gramatika e gjuhës rome është e ngjashme me gjuhët indoevropiane moderne të Indisë dhe leksiku i saj, me disa ndryshime fonetike, ngjan me gjuhën hindi, panxhabi e gjuhët dardike (Edelman, D.I., ‘The Dardic and Nuristani Language’, Moskë,1983).

Me rëndësi është edhe fakti kur, mijëra vite më parë grupe nomadësh, të cilët më pas do të quheshin romët e sotëm, ndërmorën udhëtimin e tyre të gjatë drejt Lindjes, ndalonin herë pas here, në toka të banuara nga njerëz me gjuhë e zakone të ndryshëm, duke asimiluar trashëgimi të tjera kulturore e gjuhësore (Franzese, S., ‘Il dialetto dei sinti piemontesi, note grammaticali e glossario’, Torino, 1985). Por fakti se ata nuk ndalonin gjatë në një vend, nuk i lejonte që të humbisnin krejtësisht identitetin e tyre.

Disa nga pjesëtarët e kësaj popullsie mbetën me origjinë nomade, pavarësisht këtyre lëvizjeve. Në Lindjen e Mesme gjejmë grupe të quajtur me emra të ndryshëm nga vendasit (Nawar në Palestinë, p.sh.), por veten e tyre ata e quajnë Dom. Në Armeni, grupe të tillë e ndryshuan emrin e tyre në Lom, ndërsa në Greqi, dhjetëra vite më pas u quajtën romë, duke humbur në këtë mënyrë nocionin e origjinës së tyre.

Në Indi hasen popuj nomadë të cilët na kujtojnë atë çka duhet të ishin romët evropianë. Ndërmjet tyre grupet Banjarat apo Lamant janë më të njohurit. Këto grupe flasin një gjuhë të ndryshme nga vëllezërit e tyre evropianë, që afrohet më shumë me gjuhën e hindive.

Procesi për romët evropianë qe i ngadalshëm dhe erdhi gradualisht, por qe i pakthyeshëm. Nëse qëndrimi përgjatë vendeve aziatike nuk la gjurmë të mëdha në gjuhë, duke parë edhe ngjashmërinë ndërmjet gjuhëve indiane e atyre iranike, megjithatë ekzistojnë dëshmi të padiskutueshme mbi huazimet iranike të prejardhura nga gjuha rome.

Por qëndrimi i tyre në Greqi i dha prirjen përfundimtare drejt grupit të gjuhëve lindore. Në këto vende, romët u ndaluan për një kohë më të gjatë dhe kjo ndalesë bëri të mundur që të futeshin në gjuhën e tyre leksema e forma gramatikore, të cilat do t’i hasim gjithandej në dialektet edhe pse të ndryshëm të romëve evropianë.

Në vendet evropiane të ‘vizituara’ prej grupeve rome në fillimin e shek. XIV, gjuha modifikohet në një shkallë të lartë. Është një gjuhë e pasur, ku lakimet e emrave dhe zgjedhimet foljore japin mundësi të shumta komunikuese. Për sa i përket leksikut hasen huazime nga gjuhët sllave, hungareze, rumanishtja,


81

gjermanishtja, italishtja, si dhe nga të gjitha gjuhët e tjera evropiane. Dyzimi i gjuhës shprehet edhe nga aftësia për të krijuar forma të reja, ardhur ndonjëherë nga përzierja e rrënjëve etimologjike të ndryshme. Në një dialekt sint gjejmë për shembull švigardaj “vjehërr”, nga daj “nënë”, fjalë me origjinë indiane ndjekur nga përshtatja nga gjermanishtja Schëieger (Schëiergemutter”vjehërr”). Ose në dialektin ksoraksan të Bosnjës hasim për pjata “talari”, që vjen nga gjermanishtja “Teller”, por shoqërohet me një mbaresë tipike të gjuhës rome (Franci, G.R., ‘Una madre lontana: l’India e gli Zingari’, LD, 27/2 (1991), fq. 27-37).

Gjuha e tyre duke qenë e hapur ndaj këtyre ndryshimeve, ashtu si edhe mjaft gjuhë të tjera, që pasurojnë fjalorin sipas nevojave të tyre, përshtatet ndaj ndryshimeve të kushteve jetësore, periudhave e ambientit natyrisht. Por, është i vërtetë fakti se, shtohen vështirësitë për t’u kuptuar nga grupe të veçantë, pasi që dialektet në kohë ndryshojnë gjithnjë e më shumë (Finck, F. N., ‘Die Sprache der Armenischen Zigeuner’, St. Pétersburg, 1907).

Nëse supozojmë se romët nëpër botë nuk janë më pak se tre milionë, dimë që të paktën dy e treta tyre flasin në dilekt danubian, ku dallohen lehtësisht prurjet dialektore nga rumanishtja. Disa grupe, e kanë përshtatur gjuhën e tyre me atë të banorëve pranë të cilëve vendoseshin (rudarët p.sh., rumanishten).

Sipas teorive të Turner, origjina e romëve, nëpërmjet gjuhës, duhet të kërkohet në Indinë qendrore. Të tjerë studiues pohojnë se, ashtu si për gjuhën indiane rishi, duhet të kërkohen rrënjët në zonat veriore lindore. Fakti se Panxhabi është ose jo toka e tyre e origjinës, mbetet çështje mjaft e hapur për diskutim (Franci, G.R., ‘Una madre lontana: l’India e gli Zingari’, LD, 27/2 (1991), fq. 27-37).

Nga origjina e romëve deri më sot kanë kaluar mijëra vjet dhe vetë romët kanë dialekte që jo detyrimisht kuptohen nga të gjithë ata.

Prej vitesh vërehet kërkesa për bashkim nga romët nëpër vende të ndryshme të botës, bashkim ky jo në politikë ose në territore, por më shumë nga ana kulturore. Një parim i tillë ushqehet nga origjina e përbashkët dhe përfshirja në kërkimin e atyre vlerave që romët ndajnë në të gjithë botën.

Problemi i gjuhës ka qenë në rend të ditës në kongrese të shumtë të mbajtur në Paris, Londër, Göttingen. Bëhet fjalë për një aspiratë mjaft të drejtë, por të vështirë për t’u zgjidhur: një gjuhë e përbashkët nuk planifikohet teorikisht, edhe pse konsiderohet si është një element i rëndësishëm që shpie drejt planifikimit (Berberski, S., ‘La coscienza dei Rom del proprio nome’, LD , 10/3-4 (1974): fq. 6-12).

82

ElisabEta osmanaj

Kohët e sotme vërehet tendenca për përdorimin e dialekteve rome në shkrim, kur deri më sot gjuha ka qenë vetëm e folur. Shkruhen jo vetëm këngë të mbledhura apo përralla, por edhe letra “private”, si dhe letërsia e folklori e vjetër.

Një letërsi rome dhe përhapja e gjuhës së shkruar, edhe pse sot për sot në dialekt, mund të jetë për momentin hapi i parë i rëndësishëm drejt një gjuhe të përbashkët dhe një përgjegjshmërie të re për këtë popull përgjatë kërkimit të vetvetes (Berlingeri, P.L., ‘Un romanzo antico’, LD, 21/4, 1985, fq. 11).

Në të njëjtën kohë, kjo lëvizje kontribuon në krijimin e një imazhi të ri tradicional, por sigurisht jo gjithnjë pozitiv ndaj romëve për të krijuar një rom, domethënë një njeri protagonist, aktiv të shoqërisë moderne me prurjen e kulturës së tij dhe aftësinë për të komunikuar nëpërmjet gjuhës së vet (Edelman, D.I., “The Dardic and Nuristani Language”, Moskë, 1983). Gjuha rome mbrohet nga Karta Europiane e Gjuhëve Minoritare në BE.


83

4.1. edukimi ParasHkollor. realizimi i këtij edukimi, frekuentuesHmëria dHe raPortet e Prindërve me koPsHtin. roli i arsimit ParasHkollor në ecurinë e mëtejsHme të arsimimit të fëmijëve romë

Reagimet e prindërve, interesi i fëmijëve për kopshtin dhe marrëdhëniet që fëmijët ndërtojnë në ambientet e arsimit parashkollor, frekuentueshmëria e këtij niveli arsimor janë një sfidë jo vetëm e Shqipërisë, por dhe e Bashkimit Europian. Sot arsimi parashkollor për komunitetin rom konsiderohet nga Bashkimi Europian si një çelës për zgjidhjen e problemit të arsimimit të romëve, ndaj dhe strategjia për përmirësimin e kushteve të jetesës për romët në pjesën e arsimimit të tyre e konsideron si shumë të rëndësishëm këtë nivel arsimor dhe si një sfidë për realizimin me sukses të kësaj strategjie. Në këtë kontekst vlen të theksohet se strategjia e BE për romët është pasqyruar dhe në strategjinë e Shqipërisë për arsimimin parashkollor e më tej të fëmijëve romë. Për këtë arsye, në studim është parë si një pikë shumë e rëndësishme dhe mënyra sesi po zbatohet sot kjo strategji në vend.

Prindërit e intervistuar përshkruajnë situatën e kopshteve në zonat përkatëse, e cila varion nga zona në zone, ku ata jetojnë. Shkaqet dhe arsyet se pse një pjesë e konsiderueshme e fëmijëve romë në zona të ndryshme nuk e ndjekin këtë nivel arsimor, i konsideruar si sfidë dhe si çelësi i problemit të arsmimit të fëmijëve romë, reflektohet edhe nga zona ku ata banojnë. Gjithashtu, ndikimi i vendbanimit nxjerr në pah ndër të tjera dhe se sa të interesuar janë prindërit që fëmijët e tyre të frekuentojnë kopshtin dhe vështirësitë me të cilat ata dhe fëmijët e tyre ndeshen për realizimin me sukses të nivelit parashkollor.

Në zonat ku ofrohet arsimi parashkollor, prindërit tregojnë një interes më të lartë për të çuar fëmijët e tyre në kopshte sesa në zonat ku ky shërbim nuk ofrohet. Prindërit janë të kënaqur kur fëmijët e tyre frekuenton këtë nivel arsimor dhe tregojnë dhe interesin e fëmijëve dhe kënaqësinë që u jep ky ndjekja e sistemit parashkollor.

etaPat e arsimimit të fëmijëve romë4Kapitulli

84

ElisabEta osmanaj

“Ne jemi shumë të kënaqur në zonën tonë: ka kopësht dhe fëmijët shkojnë me qejf, kënaqen shumë. Të gjithë fëmijët e komunitetit rom e ndjekin sistemin e arsimit parashkollor në Kuçovë.” Nënë, Berat

Arsimi parashkollor në zonat ku ofrohet si shërbim është i strukturuar në dy klasa dhe fëmijët romë e kryejnë këtë nivel arsimor së bashku më fëmijët joromë:

“Tek ne ka dy klasa parashkollore, quhet “28 Nëntori” kopshti, i cili ka 22 fëmijë dhe “Dëshmorët e Kombit”, që ka 23 fëmijë, ku 8 fëmijë janë romë, pjesa tjetër e mazhorancës. Baba, Berat

Problematikat e hasura nga prindërit janë shqetësuese, sepse interesi për të çuar fëmijët ka qenë i lartë, ndërkohë që shërbimi nuk ofrohej i plotë për mungesë fondesh. Numri i lartë i fëmijëve nuk mund të përballohej, prandaj shumë prindër nuk kanë mundur t’i çojnë fëmijët e tyre në kopsht. Kjo dhe për arsyen se shumica e kopshteve ishin kopshte të financuar nga organizatat ndërkombëtare si: Fondacioni Zviceran dhe NPF.

“Unë kam hasur vështirësi, pasi drejtoresha kishte dhënë urdhër që të mos mblidhen shumë fëmijë te parashkollori dhe te shoqata, sepse duhej një mbështetje, pasi çdo gjë është falas, baza materiale etj. Duke parë që gjithçka ishte falas, njerëzit filluan t’i sillnin të gjithë te këto kopshte dhe ata nuk pranonin më shumë, sepse dhe një edukatore sipas atyre të kopshtit nuk mund të mbajë më shumë se 29 fëmijë. Ky është kopsht i ngritur nga fondacioni zviceran dhe nga Ministria e Arsimit, prandaj dhe është çdo gjë falas. Është i mirë.” Nënë, Berat

Në studimin tonë, perceptimi i prindërve për arsimin parashkollor dhe frekuentimin e tij nuk ishte i njëjtë. Kjo varionte nga zonat ku banonin romët.

Në rrethin e Fierit, në zonën e Baltëzës, ku u krye studimi mungesa e kopshteve shtetërore ishte një problem shumë i madh për komunitetin rom, pasi ky shërbim edhe në këtë rreth nuk ofrohej nga shteti, por nga organizatat ndërkombëtare që operonin këtu. Numri i fëmijëve edhe në këtë rreth është i lartë në krahasim me numrin e vendeve në kopsht dhe kjo bën që shumë fëmijë romë të mbeten pa kryer këtë cikël shkollor, jo për mungesë dëshire por për mungesë infrastrukture. Një nënë rome nga Baltëza që ka dy fëmijët në kopsht, shprehet në këtë mënyrë:

“Por Baltëza nuk është se ka kopsht publik, vetëm sa operojnë këto organizatat .Në fakt tani vetëm dy kopshte janë, se njëra është organizatë. Ka pasur kopsht, po s’ka më dhe kanë ngelur dy: kopshti te shkolla 9-vjeçare


85

dhe ky. Kopshtin e shkollës e frekuentojnë, por nuk është se ka ambient të bollshëm atje, se janë 5 fshatra në një vend. Ai kopshti kaq është, sa ky këtu, dhe është numri i fëmijëve shumë i madh dhe nuk e përballojnë.” Baba, Baltës, Fier

Prindërit që i çonin fëmijët në kopsht, ishin të kënaqur me shërbimin, pasi fëmijëve u ofrohej dhe ushqim në njërin prej kopshteve të mbështetur nga PNUD. Gjithashtu fëmijët që frekuentojnë kopshtin janë të kënaqur dhe trajtohen mirë në kopsht. Kjo i bën ata më të aftë në sistemin e detyruar arsimor dhe më të përgatitur. Prindërit në Baltëz shprehen:

“Të gjithë i çojmë fëmijët në klasë, vetëm një vajzë nuk është dora jonë. Deri tani mirë. Nuk kemi ndonjë ankesë, ndonjë gjë. Ka drekë, i japin dhe kalamajve ndonjë gjë. Për lodra dhe në aktivitete të tjera mblidhen të tërë. Nuk kemi ndonjë ankesë deri tani. E dhe në shkollë këta janë më mirë së ata të tjerët që nuk venë” Nënë, Baltës, Fier

Në rrethin e Korçës, situata ndryshon sepse kopshte ka, po nuk janë kopshte që të ofrojnë ushqim për fëmijët dhe kjo është një pengesë për prindërit romë, të cilët mendojnë se një vakt ushqim për fëmijët e tyre është më se i nevojshëm, pasi ata vetë kanë vështirësi të mëdha ekonomike dhe kjo shpesh herë bëhet pengesë për mosçuarjen e fëmijëve në kopshte. Sipas prindërve romë, nëse kopshtet do të ofronin dhe ushqim, do të ishte shumë mirë për fëmijët e tyre. Një nënë e cila ka fëmijën në kopsht në rrethin e Korçës, shprehet:

“Në zonën tonë ka kopsht dhe ne i çojmë fëmijët, vetëm se nuk ka drekë dhe nuk jemi shumë të kënaqur se fëmijët i merr uria, e nuk kanë çfarë të hanë. Po kopsht ka, dhe ne i çojmë fëmijët të gjithë. I çojmë se fëmijët kënaqen dhe vetë kur shkojnë.” “Do ishte mirë të hanin një vakt se janë të vegjël e ne në shtëpi nuk kemi çfarë t’ju japim për të ngrënë kur i çojmë në kopsht, prandaj dhe nganjëherë nuk i çojmë, se janë pa ngrenë.” Nënë, Korçë.

Një arsye tjetër pse është rritur frekuentimi në kopshte ishte dhe fakti se arsimi parashkollor është i detyrueshëm për fëmijët që shkojnë në shkollë. Të ndodhur përpara një situate të tillë, prindërit detyrohen t’i çojnë fëmijët në kopsht, edhe pse vështirësitë janë shumë të mëdha, sidomos në infrastrukturë, pasi largësia e kopshteve nga qendrat e banuara e bën shumë të vështirë frekuentimin e tyre, sidomos në periudhën e dimrit. Një nënë rome e cila ka një fëmijë në kopsht në rrethin e Korçës tregon për këto vështirësi:

86

ElisabEta osmanaj

“Na kanë thënë t’i çojmë se si qasin në shkollë, prandaj e kam çuar çunin. Por e kam shtëpinë larg dhe nganjëherë mungon, se bie shi e është ftohtë. Po, mirë kalon në kopsht, luan me lodra, me shokë, kënaqet ai.” Nënë, Korçë.

Në rrethin e Elbasanit, në zonën e Rrapishtës, ku u zhvilluan intervistat më prindërit romë, një zonë e populluar kryesisht nga komuniteti rom, situata paraqitet komplet e ndryshme. Në këtë zonë nuk ka asnjë kopsht. Edhe kur është ofruar ky shërbim, ai është ofruar nga organizatat ndërkombëtare për një periudhë të caktuar e më pas kopshtet janë mbyllur. Kopshtet e hapura nga Bashkia janë shumë larg qendrave ku banojnë romët, e ata e kanë të pamundur t’i çojnë fëmijët.

“Në zonën tonë nuk ka kopsht për fëmijët tanë. Ka pasur një kopsht për romët, por kanë mbaruar fondet se të huajt e kishin hapur edhe atë dhe është mbyllur. Në 2009 u hap dhe në shtator të 2010 u mbyll. Tani është kopshti i shtetit, po është shumë larg, s’i çojmë dot deri atje. Do gjysmë ore të vesh, pastaj atje ka 50 fëmijë në klasë. S’ka më as vende, as për të ngrënë nuk ka. I çojmë kot, sa t’i çojmë, t’i marrim.”Baba , Rrapishtë, Elbasan.

Mungesa e kopshteve në këtë zonë është shoqëruar me një fenomen shumë negativ: atë të rritjes së numrit të nxënësve që braktisin shkollën, pasi fëmijët që shkojnë në kopsht, kanë jo vetëm rezultate më të larta, por edhe interes më të madh për të vazhduar shkollën. Vështirësitë që hasin fëmijët romë kur shkojnë në kopshte sipas përfaqësuesit të komunitetit rom, është dhe vështirësia gjuhësore me të cilën ndeshen jo vetëm edukatoret, por edhe përballja me fëmijët e tjerë joromë. Kështu përfaqësuesi i komunitetit rom në rrethin e Elbasanit shprehet:

“Fëmijët që të shkojnë në kopsht, duhet të jenë jo shumë larg ambientit të këtij komuniteti, sepse ato ikin dhe nuk e kuptojnë gjuhën mirë. Ne jemi dakord që në moshën 6 vjeç, 6 e gjysmë fëmijët të shkojnë në shkollë publike. Nga viti që ne kemi pasur afër kopshtin parashkollor, ne kemi pasur rezultate të shkëlqyera në frekuentimin e shkollës nga fëmijët, kurse tani kemi një braktisje të shkollës nga 24 fëmijë” Baba,

Unë kam mendimin që nuk kemi qendër komunitare dhe që të zhvillohet qendra, Bashkia dhe Ministria e Arsimit ka mundësi të sjellë dy edukatore dhe një shoqëruese nga ana e komunitetit dhe kjo të zhvillohet. Pse të mos vazhdohet parashkollori, për çfarë arsyeje?” Baba, Rrapishtë, Elbasan përfaqësues i komunitetit rom.

Për sa i përket marrëdhënies së fëmijëve me edukatoret dhe mendimet e prindërve për punonjësit në sistemin parashkollor, mendimet e tyre janë


87

pozitive. Nënat dhe baballarët shprehen që, fëmijët i duan dhe që edukatoret sillen shumë mirë me ta, pavarësisht se në shumë raste kanë dhe vështirësi komunikimi, pasi edukatoret nuk flasin gjuhën rome dhe fëmijët në familje komunikojnë vetëm në këtë gjuhë. Prindërit shprehen se janë të kënaqur nga puna e edukatoreve.

“Jemi të kënaqur nga puna e edukatores. Po, i mban afër dhe i sjell vetë në shtëpi, kur nuk është nevoja që t’i marrim ne. Kur nuk i marrim ne, i sjellin ato.” Nënë, Baltës, Fier

Një nënë në Berat po ashtu është shumë e kënaqur me punën e edukatores:

“Edukatoret janë të mira, nuk i shajnë fëmijët, u mësojnë vjersha, këngë, i mësojnë të vizatojnë.” Nënë, Berat.

Një problem që konstatojnë prindërit e fëmijëve romë të intervistuar në pothuajse të gjitha rrethet, është problemi i komunikimit të fëmijëve me edukatoret të cilat nuk kuptojnë gjuhën rome që fëmijët flasin në shtëpi. Prandaj vështirësitë e fillimit janë të mëdha për fëmijët të cilët kanë vështirësi dhe në komunikim me fëmijët joromë. Një nënë në Korçë shprehet kështu për këtë problem:

“Edukatoret të mira janë, po çfarë të bëjnë dhe ato: në fillim kur fëmijët shkojnë në kopsht, nuk i kuptojnë se ne në shtëpi flasim gjuhën tonë dhe fëmijët e vegjël nuk flasin gjuhën e mazhorancës. Po ja ashtu i marrin vesh, me vështirësi, sa mësojnë pak nga pak fëmijët.” Nënë, Korçë.

Situata e marrëdhënieve të edukatorëve me prindërit dhe me fëmijët romë nuk është e njëjtë në të të gjitha rrethet ku është kryer studimi, pasi në rrethin e Tiranës, në zonën e Yzberishtit, edukatoret e kopshtit shtetëror jo vetëm nuk i ndihmojnë fëmijët romë, por mënyra se si komunikojnë me ta, në disa raste është shumë diskriminuese. Ja çfarë thotë një gjyshe rome e cila ka nipër dhe mbesa në moshën për të shkuar në kopsht:

“Çfarë edukatore, ne mezi i çojmë në kopsht dhe kur shkon ndonjë, edukatorja i thotë të lahet. Se ne nuk kemi shtëpi, e kemi me llamarina dhe fëmijët në dimër, s’i lajmë dot se sëmuren.” Gjushe, Yzberisht, Tiranë.

4.2 arsimimi i detyruesHëm (9-vjeçar)

Për sa i përket vazhdimësisë së arsimit atij 9-vjeçar, prindërit shprehin interesin e tyre për arsimimin e fëmijëve, të paktën në këtë nivel. Ata në të njëjtën kohë

88

ElisabEta osmanaj

tregojnë dhe pamundësitë ekonomike, problematikën sociale që i shoqëron gjatë jetës së tyre. Këto mungesa bëhen pengesë për arsimimin e fëmijëve të tyre.

Nënat janë më aktive në jetën shkollore të fëmijëve të tyre dhe më të interesuara që fëmijët e tyre të arsimohen dhe pse shpjegojnë diskriminimin brenda grupit, për sa i përket arsimit të vajzave. Prindërit për këtë çështje shpjegojnë me qartësi situatën arsimore të fëmijëve dhe gjendjen reale të arsimimit të tyre.

Situata për arsimin e detyruar 9-vjeçar në këndvështrimin prindëror është ndryshe nga ajo në arsimin parashkollor. Edhe pse prindërit romë janë të interesuar që fëmijët e tyre të vazhdojnë shkollën, vështirësitë ekonomike janë shumë të mëdha dhe sipas tyre janë pengesa kryesore. Kjo situatë është pothuajse në të gjitha rrethet ku është shtrirë studimi ynë. Prindërit në disa zona shprehen se i çojnë fëmijët në shkolla, por vështirësitë janë të mëdha duke filluar që nga mungesa në infrastrukturë, e cila vështirëson procesin e arsimimit.

“Ne i çojmë fëmijët në shkollë. Vuajnë kalamajt, s’ka ngrohje dhe ato kërkojnë nga kalamajtë lekë: nga 1mijë lekë thonë ato, që të paguajnë që të fshijnë, të pastrojnë.” “Edhe për rojën, edhe për pastrimin na kërkojnë fëmijët çdo muaj lekë. Dhe për rrogën e rojës dhe shumë herë nuk kam t’i paguaj. Unë jam pa punë, gruaja pa punë, punojmë vetëm atë tokën që na ka dhënë shteti. Po nuk na del as për bukë, jo për të paguar dhe lekë në shkollë”.Baba, Baltës, Fier.

Në rrethin e Elbasanit, një fenomen tjetër bëhet pengesë për arsimimin e fëmijëve romë lidhur me arsimimin e detyrueshëm 9-vjeçar dhe është punësimi i fëmijëve. Një pjesë e frekuentojnë shkollën, një pjesë tjetër jo, por lëvizin në rrethe të ndryshme të vendit për të siguruar një punë. Një nënë në Elbasan e cila ka dy djem në moshë për të shkuar në arsimin 9-vjeçar, thotë :

“Një pjesë shkojnë dhe një pjesë nuk shkojnë në shkollë. Arsyeja është kjo: Ju siç e dini, tek romët varfëria është më e madhe dhe këta largohen për të punuar dhe për të siguruar një jetesë më të mirë, nga një qytet në një qytet tjetër. Kjo bën që të largohet fëmija nga shkolla. E gjejnë rrugën më të shkurtër për të siguruar një punë.” Nënë, Elbasan.

Papunësia e lartë që karakterizon gjithë komunitetin rom, prindërit romë, bën që ata të detyruar nga kushtet e vështira ekonomike të heqin fëmijët e tyre nga shkolla dhe t’i përdorin si një krah pune për të mbajtur familjen. Një nënë në


89

Korçë shprehet kështu për djalin, i cili ka braktisur shkollën në klasë të V:

Në qoftë se unë nuk do të isha vetëm me një krah pune, pse do ta largoja fëmijën nga shkolla?” Nënë, Korçë.

Një arsye tjetër pse fëmijët romë braktisin shkollën në moshë të herët, është edhe gjinia. Vajzat e komunitetit rom e braktisin shkollën në moshë shumë të re dhe më herët se djemtë, pasi ato martohen nga familja e tyre në moshë shumë të re. Kjo bën që vajzat rome në moshën 12-13 vjeç të mos lejohen më nga prindërit të shkojnë në shkollë, pasi konsiderohet turp që në këtë moshë të mos martohesh, por të vazhdosh shkollën. Nënat rome janë ato të cilat ndjejnë më shumë këtë fenomen, pasi ato vetë tregojnë pakënaqësitë e martesave në moshë të re dhe nuk duan që vajzat e tyre të kenë fatin e tyre. Kështu një nënë në Berat, e cila ka dy vajza në moshë të re: njëra e martuar dhe ka lënë shkollën, ndërsa tjetra në klasë të V.

“Vetë jam pa shkollë, po fëmijën nuk do ta lija. Le të vente në shkollë se si dihet. Vajza e vazhdoi shkollën, por u martua pastaj dhe e la. Te ne po s’u martove e vogël quhesh e mbetur e nuk të merr më njeri!” Nënë,Berat.

Ndërsa një nënë në Korçë shprehet kështu për këtë fenomen: “I çoj dhe djalin dhe vajzat, por vajzën e madhe e kam fejuar e sa të mbarojë viti nuk e çoj më, se e kam fejuar me një djalë dora jonë në lagje, e burri nuk do. Unë nuk doja ta linte shkollën, po çfarë t’i bësh! Ne gratë rome bëjmë çfarë thonë burrat.”

Një tjetër problem me të cilin ndeshen prindërit romë sot është dhe regjistrimi i fëmijëve romë të kthyer nga emigrimi e që nuk figurojnë të regjistruar në zyrat e gjendjeve civile. Kostoja e lartë e pajisjes me dokumentacionin e nevojshëm për të regjistruar fëmijët i detyron ata të mos e bëjnë asnjëherë këtë regjistrim, e rrjedhimisht u heqin fëmijëve mundësinë për të frekuentuar shkollën, edhe pse janë të interesuar që fëmijët e tyre të arsimohen.

“Po, vetëm t’i plotësonim kushtet fëmijëve donim dhe ne, po nuk mundemi. Pastaj vëllai im ishte refugjat në Greqi. U kthye se nuk kishte punë dhe donte t’i çonte fëmijët në shkollë. Por donte shumë lekë t’i regjistronte që t’i dërgonte në shkollë e kështu që s’i ka çuar fare, se nuk ka lekë të paguajë”.Nënë,Berat.

Situata e vështirë ekonomike është gati e njëjtë në të gjitha zonat në studim. Në të gjitha këto zona problemi i parë që ngrinin prindërit romë ishte pikërisht situata e vështirë ekonomike, ku jetonin ata dhe familjet e tyre. Vështirësitë e konomike detyrojnë fëmijët romë të mos frekuentojnë shkollën, pasi nuk kanë

90

ElisabEta osmanaj

rezistencë për të përballuar orën e mësimit. Kjo si rrjedhojë e mosngrënies. Mungesa e veshmbathjeve të përshtatshme për stinët e ftohta kryesisht është një tjetër fenomen që i shoqëron fëmijët romë dhe detyron prindërit të mos i lejojnë të shkojnë në shkollë. Një nënë në Yzberisht në Tiranë, në intervistën e zhvilluar, e ngre kështu këtë problem:

“I kemi regjistruar kur arrijnë moshën. Po nuk është se i çojmë rregullisht. Shtëpia ime është 3 km larg shkollës e në dimër është shumë vështirë që fëmija të vijë në shkollë. Rruga është e shtruar, po unë nuk kam as me çfarë ta vesh në verë, jo më në dimër. Mezi shtyjmë muajin me bukë. Merrnim një përkrahje sociale. Tani dhe ate s’e marrim. Vetë jam pa punë, burri është me ilaçe, është i sëmurë. Ja shikoji recetat, i mbaj me vete, se ndoshta më ndihmon ndonjë t’i blej.” Nënë, Yzberisht,Tiranë.

Ndërkohë dhe një baba në Korçë shpreh të njëjtat shqetësime në lidhje me situatën e vështirë ekonomike me të cilën përballen:

*Prindërit romë ndjehen të pashpresë për fëmijët e tyre. Kur flitet për arsimin, atyre u mungon një model i suksesshëm të cilit t’i referohen në jetën e tyre dhe ta përdorin si shtysë për shkollimin e fëmijëve të tyre. Kjo pothuaj ndodh në të gjithë komunitetin rom, i cili nuk ndihet i motivuar për t’u arsimuar dhe shpresën e jetës së vet nuk e gjen tek arsimimi i fëmijëve. Kështu prindërit shprehen me pesimizëm për këtë problem.

“I çojmë, po kot. Edhe ata si ne do bëhen. O do shesin në treg, o do mbledhin kanaçe rrugëve! Për çfarë ju duhet shkolla atyre?! Ne nuk kemi as shtëpi. Unë me fëmijët kam qenë në kurbet, në Greqi. Jemi kthyer para dy vjetësh se nuk na eci fare andej, e tani nuk kemi as një kasolle ku të fusim kokën: t’i thua të mendojmë për arsimin e fëmijëve. Fëmijët duan bukë njëherë. Në radhë të pare, me barkun bosh, pa shtëpi, për çfarë e duan shkollën?!” Nënë,Elbasan.

4.3 marrëdHëniet e fëmijëve me mësuesit dHe marrëdHëniet e Prindërve me mësuesit brenda sHkollave 9-vjeçare

Për sa i përket raportit që krijojnë fëmijët dhe prindërit romë me mësuesit e shkollave 9-vjeçare, prindërit shprehen të kënaqur. Ata nuk kanë ankesa dhe konstatojnë se me kalimin e viteve, diskriminimi nuk është më pjesë e jetës së fëmijëve të tyre në shkolla nga ana e mësuesve. Marrëdhëniet që ata kanë krijuar me mësuesit, janë të mira.


91

Prindërit romë nuk kanë ankesa nga mësuesit apo dhe nga drejtuesit e shkollave ku kanë fëmijët e tyre. Madje në disa raste, ata flasin me superlativa për mësuesit të cilët i konsiderojnë dhe miq e shokë. Diskriminimi nuk përbën më një problem për prindërit, pasi është sheshuar me kalimin e viteve. Nuk është se mësuesit i diskriminojnë fëmijët romë dhe kjo të përbëjë një arsye pse këta fëmijë nuk frekuentojnë shkollën, përkundrazi. Prindërit në të gjitha rrethet shprehen të kënaqur nga marrëdhëniet që kanë me mësuesit.

“Unë që kam vajzën në klasë të tetë tek “Qemal Haxhihasani”, deri më sot, unë nuk kam pas asnjë lloj problemi. Dhe me vajzën e vogël që është te “Abdyl Paralloi”, sillen mirë. Deri tani nuk i kanë diskriminuar. Madje vajzën e vogël që është në klasë të katërt, e kam nxënëse të dalluar.” Nënë, Elbasan.

Një nënë në Berat shprehet: “Shumë mirë jemi me mësuesit. Kur kemi ndonjë problem, i takojmë. Janë të kuptueshme, me fëmijët sillen mirë, nuk i diskriminojnë.”

Nëna e një vajze rome që vazhdon klasën e V thotë:”Nga mësuesit jemi të kënaqur, mua më kanë ardhur në shtëpi mësuesit, kanë pirë kafe, kanë bërë muhabet. Kur e kam pasur çupën pa qejf, e kam pasur në Tiranë, ka ardhur në shtëpi, më ka pyetur për çupën dhe është larguar.” Nënë, Yzberisht,Tiranë.

Për sa i përket kontaktit që prindërit romë kanë me shkollën, ky nuk është i shpeshtë. Prindërit shkojnë në shkollë vetëm kur thirren nga drejtuesit e shkollës ose nga mësuesit kujdestarë, kur fëmijët kanë ndonjë problem. Por me iniciativën e tyre të lirë apo në takime me prindër rezulton që takimet mos të jenë të shpeshta. Janë mësuesit ose drejtuesit ata që kërkojnë takime me prindërit të cilët pranojnë që nuk shkojnë gjithmonë, por kur ata kanë kohë dhe mundësi. Ka dhe prindër të cilët kontaktojnë me mësuesit më shpesh, por në fokus të interesit të tyre nuk janë shumë rezultatet në mësime, por sjellja e fëmijës. Një baba nga Elbasani që ka dy fëmijë në shkollë, shprehet kështu për këtë problem:

“Në rast se na lajmërojnë për mbledhje në drejtorinë e shkollës, unë jam i detyruar si prind të shkoj, të dëgjoj se çfarë gabimi ka bërë fëmija im. Më presin jashtë mase mirë, me respekt, lexojnë ecurinë e fëmijës. Më pyesin mua si prind rom nëse kam ankesa. Jam i kënaqur.”Baba,Elbasan.

Një baba nga Berati shprehet kështu për këtë problem:

“Kur na thërrasin, shkojmë në takime: kur ka ndonjë problem ose kur ka mbledhje me prindër. Me mësuesit s’kemi asnjë problem dhe drejtori është njeri i mirë, sillet mirë me ne, sa herë kemi ndonjë problem, na takon, na sqaron.” Baba, Berat.

92

ElisabEta osmanaj

Nënat dhe baballarët e fëmijëve romë gjatë intervistimit në lidhje me raportin që krijojnë me mësuesit e fëmijëve, nxorën në pah një fenomen tjetër që ndodh: atë të frekuentimit fiktiv të fëmijëve romë të shkollës. Mësuesit, edhe pse fëmijët romë mund të frekuentojnë shkollën për një periudhë shumë të shkurtër nuk i deklarojnë shkëputjet e tyre të gjata kohore apo në disa raste dhe braktisjen fare të shkollës, duke i kaluar fëmijët romë në vitin pasardhës të ciklit shkollor. Kjo sipas prindërve ishte diçka e mirë që mësuesit u bënin këtyre fëmijëve (parë në këndvështrimin e tyre). Kështu sipas një babai në Korçë ndodh dhe kështu:

“Dëgjo këtu, mësuesit edhe kur nuk venë fëmijët, ia japin klasën se nuk i shkruajnë që nuk venë. Ja, djali im nuk ka vajtur fare vjet në shkollë dhe e kaluan në klasën tjetër. Ai nuk di, është në klasën e pestë, as të shkruajë, as të lexojë. S’e ka fajin mësuesja, po as unë, se ai punon, lyp, çfarë të bëj.” Baba, Korçë.

Ndërsa një nënë në Tiranë e shpreh në këtë mënyrë këtë problem:”Mësuesja është shumë e mirë. Ajo s’ia heq emrin çupës nga regjistri, e ka aty. Më thotë sa herë më shikon ta çoj, po çupa ime ka një vit e gjysmë që nuk shkon. Del me mua për të lypur në qendër.”

Për sa u përket rasteve të diskriminimit në shkolla, prindërit thonë se kjo gjë tashmë nuk përbën më problem si vite më parë, pasi jo vetëm mësuesit, por edhe fëmijët romë janë më të ndjeshëm kundrejt këtyre fenomeneve dhe reagojnë në mënyrë të menjehershme në rast se ndjejnë diskriminime të çfarçdolloji nga ana e mësuesve. Kështu një baba rom në Baltëz tregon një ngjarje të tillë:

“Nuk ka dallime raciale, i mbajnë afër fëmijët dhe neve na respektojnë. Ka qenë një mësuese para ca kohësh, po tani e kanë nxjerrë. Po vetë fëmijët e kanë nxjerrë, e kanë hequr nga shkolla, i diskriminonte, i thoshte harrixhi e lloj lloj. Vetë fëmijët shkuan te drejtori bashkë me ne dhe e pushuan nga puna. Drejtori na përkrahu ne dhe fëmijët dhe ia dimë për faleminderit.”Baba, Baltëz, Fier.

4.4 si ndikon sensibilizimi i mësuesve dHe i sHkollës në vendimin Që marrin Prindërit Për të çuar fëmijët në sHkollë

Prindërit romë, të pyetur se kur kontaktohen nga përfaqësuesit e drejtorisë arsimore ose dhe mësuesit e shkollave, përgjigjen në mënyrë të ndryshme, dhe kjo në varësi të zonave. Një fakt i rëndësishëm është dhe ai se,


93

ky sensibilizim që drejtoritë arsimore kryejnë me prindërit romë, nuk është se ndikon tepër në rritjen e frekuentimit të shkollës nga ana e fëmijëve të tyre, pasi siç del dhe në intervistat e mëposhtme, prindërit në njëfarë mënyre dhe janë të vetësensibilizuar për arsimimin e fëmijëve të tyre.

Prindërit romë shprehen në intervistim se nuk kanë nevojë t’u shkojë njeri për t’u thënë që t’i çojnë fëmijët në shkolla, por t’i ndihmojnë për t’i çuar fëmijët në shkolla. Për prindërit romë, mësuesit janë ata që kryejnë sensibilizimin, kryesisht në periudhën e parafillimit të shkollës gjatë stinës së verës. Ndërsa për përfaqësuesit e drejtorisë arsimore, as nuk e dinë fare se çfarë janë. Në rrethin e Fierit kontaktet dhe sensibilizimi nuk mungon, por prindërit shprehen se ata janë vetë të interesuar për të arsimuar fëmijët e tyre.

“Mësuesit nuk kanë nevojë të vijnë se ata e dinë kush janë fëmijët që do të shkojnë në shkollë nga kopshti dhe kur ne shkojmë për fëmijët e tjerë më të mëdhenj të interesohemi, na thonë të mos harrojmë të regjistrojmë fëmijët në gusht ose në shtator, s’e mbaj mend mire. Po nuk është se vijnë nëpër shtëpira, nuk ka fare nevojë. Ne e dimë vet kur fillon shkolla, nuk i lëmë fëmijët pa shkollë.” Nënë, Baltëz, Fier.

Në rrethe të ndryshme qëndrimet janë të ndryshme: jo vetëm të prindërve kundrejt arsimimit të fëmijëve të tyre, por edhe të institucioneve shtetërore dhe ne këtë rast të DAR-eve. Për shembull në disa rrethe sensibilizimi i drejtorive arsimore është inekzistent, sidomos për arsimin parashkollor. Vetëm mësuesit e shkollave në një periudhë të caktuar të vitit dalin dhe pyesin për fëmijët që do të shkojnë në shkollë, por nuk ekziston asnjë lloj sensibilizimi për fëmijët që kanë braktisur shkollën, ose për fëmijët që frekuentojnë në mënyrë të çrregullt shkollën. Një nënë në Korçë shprehet kështu për sensibilizimin që bëjnë shkollat dhe drejtoria arsimore:

“Unë për vete s’e di fare çfarë është kjo DAR që më thua. Po shteti s’do t’ia dijë fare për ne, s’na pyet njëherë a kemi të hamë apo jo. Dhe një shkollë që ka vetëm fëmijë romë: më përpara u jepnin diçka për të ngrënë, tani ua kanë hequr fare. Kjo ishte mirë, se dhe ne i çonim fëmijët me qejf, se hanin një vakt buke,. Dhe njëherë që pata problem me çunin, nuk i takova dot as mësuesit. Ata na flasin neve të shkojmë në shkollë, po vetë nuk kanë ardhur ndonjëherë. Na thërrasin në fund të shkollës që të na pyesin, a kemi fëmijë për shkollë, po vetëm kaq.”Nënë, Korçë.

“Shiko, ne na njoftojnë mësuesit e shkollës që të shkojmë në shkollë, kur mbaron shkolla që të regjistrojmë fëmijët e vegjël në klasën e parë dhe kur nuk vemi vetë, ndonjëherë vijnë në shtëpi, po vijnë mësuesit, jo ata

94

ElisabEta osmanaj

të drejtorisë. Ne mësuesit njohim, nuk njohim njeri tjetër. Dhe këta të qendrës sonë interesohen më shumë, ata na pyesin ne për fëmijët, dhe kur na duhet ndonjë gjë, atyre ua kërkojmë se, mësuesit as nuk na ndihmojnë me regjistrimin, as me çanta, as me mjete, as me rroba. Për ça vijnë kot, sikur s’e dimë ne që fëmijët duhet t’i çojmë në shkollë.” Baba, Berat.

Prindërit shprehen shumë të zhgënjyer nga institucionet shtetërore dhe nuk e shikojnë si të frytshëm as sensibilizimin e bërë nga shkolla, as nga DAR, sepse këto janë gjëra fiktive, formale të cilat nuk i ndihmojnë për asgjë. Prindërit tashmë e kanë kuptuar se duhet që fëmijët e tyre të vazhdojnë shkollën dhe nuk presin vetëm sensibilizim nga institucionet, por dhe ndihmë konkrete, e cila nuk u jepet as në raste elementare, siç është ajo e regjistrimit të fëmijëve në gjendjen civile, çka i pengon shumë fëmijët të vazhdojnë shkollën sepse nuk figurojnë të regjistruar në asnjë dokument. Kështu prindërit shprehin më shumë besim te shoqatat e tyre të cilat u kanë dhënë zgjidhje në momente të caktuara duke i mbështetur dhe financiarisht. Një gjyshe nga Berati shprehet kështu për këtë problem:

“ Vetëm vjet kanë ardhur dy mësuese këtu tek qendra jonë. Edhe atë listën që kanë marrë, unë kam pasur problem me vajzën e vajzës time. Ajo nuk ka qenë në kopësht dhe nuk ka qenë e regjistruar. Nuk ma pranonin në shkollë se nuk kisha asnjë letër, për ta regjistruar duheshin lekë dhe unë nuk kisha. Erdha këtu te qendra jonë te CEFA dhe ma regjistruan. Këtu m’i dhanë këto lekat, se po të ishte për mësueset që erdhën, do më mbetej pa shkolle fare.” Nënë, Berat.

Një gjyshe rome në Tiranë shprehet pa interes për punën e mësuesve dhe për faktin se nuk ka asnjëlloj pune me drejtorinë arsimore. Sipas saj nuk kanë lidhje takimet me përfaqësuesit e shkollës ose dhe të drejtorisë arsimore:

“Të thotë Rabija ty, mos dëgjo të tjerët se unë jam e para e romëve, jam 65 vjeç dhe kam 10 nipër e mbesa që lypin. Për çfarë do vijnë ata të drejtorisë arsimore?! Ja na vijnë mësuesit çdo vit, na thonë t’i çojmë, ne i regjistrojmë, u themi mësueseve që vijnë, po pastaj ne s’i çojmë më në shkollë. Të dhjetë nipërit dhe mbesat e mija nuk venë në shkollë, janë regjistruar, po nuk venë fare..” Gjyshe,Yzberisht,Tiranë.

Prindërit romë nuk kanë besim tek institucionet dhe mendojnë se takimet me ta nuk janë produktive, pasi nuk u japin zgjidhje problemeve të tyre më imediate. Prindërit romë besojnë më shumë te shoqatat e tyre dhe mbështetja që ato japin, sepse sipas tyre ndihma që marrin nga shoqatat rome


95

është konkrete. Kështu ata nuk mbeten vetëm te fjalët të cilat nuk mjaftojnë për zgjidhjen e problemeve:

“Në verë mua më erdhi një mësuese e shkollës dhe më tha të çoja djalin e vogël në shkollë të paktën, po i thashë që po të më jepte 100000 mijë lekë do ta çoja se djali im mbledh kanaçe, na mban me bukë. Burrin e kam të sëmurë. Ata të tjerët të drejtorisë nuk i njohim fare: ne kur kemi ndonjë hall, shkojmë te shoqata jonë. Ata më blejnë ilaçet e burrit dhe të gocës së vogël, pa këta të shkollave vijnë kot.” Nënë,Yzberisht,Tiranë.

4.5 Pajisja me libra dHe mjetet e tjera sHkollore një domosdosHmëri Për komunitetin rom

Vitet e fundit bazuar te realizimi i një strategjie për përmirësimin e kushteve të jetesës, Ministria e Arsimit shpërndan falas librat për komunitetin rom nëpërmjet Drejtorive Arsimore Rajonale, të cilat duhet të kujdesen nëpërmjet shkollave për pajisjen me libra të fëmijëve romë. Si ka ndikuar kjo politikë e parë në këndvështrimin e vetë prindërve rom?

Prindërit romë pranojnë se vitet e fundit shkollat u japin fëmijëve romë librat falas, por kjo në disa raste nuk ka rezultuar e plotë, pasi ka pasur jo pak herë mungesa në plotësimin e plotë me libra. Sipas prindërve nuk kanë munguar edhe rastet kur marrja e librave nuk ka qenë e lehtë. Përsëri nisma e ndërmarrë për marrjen e librave falas nuk konsiderohet zgjidhje për prindërit romë. Një nënë rome në Tiranë që ka vajzën në klasën e VI, shprehet:

“I mora unë për gocën e madhe dhe ca duhet t’i blija se nuk i kishin. Është në klasën e VI. Po pse pak duhet t’i blejmë ne?!” Nënë,Yzberisht,Tiranë.

Një nënë tjetër në Fier pohon mangësinë në dhënien e librave për fëmijën e saj, të cilët kishin ardhur mangut dhe familja nuk pati mundësi t’ia plotësonte ciklin e librave. Ajo thotë:

“Po i kanë marrë. Nuk është se i kanë marrë të gjitha, kishin mungesa, po ato që erdhën, i morën. Nuk i mbaj mend se kush i mungonte tani, po ca s’i kishin dhe ne nuk ia blemë dot.” Nënë, Baltëz,Fier.

Prindërit romë pranojnë se ndihma që shteti jep duke i pajisur fëmijët me libra është e pamjaftueshme, pasi fëmijëve për të shkuar në shkollë nuk u mjaftojnë vetëm librat, por kanë nevojë dhe për mjete te tjera si: fletore, lapsa, stilolapsa, etj. Dhënia e librave e pashoqëruar me mjetet e nevojshme ndihmëse

96

ElisabEta osmanaj

është e kotë, sepse ato asnjëherë nuk plotësohen nga familja. Një nënë në Fier pranon se ndihma e dhënë është e pamjaftueshme:

“I marrim falas librat ne, po vetëm librat ama, të tjerat i blejmë. Për çdo lëndë blejmë fletore, lapsa, stilolapsa, çanta. Ndonjëherë fëmijët kanë probleme se ne nuk u blejmë mjetet e tjera, s’kemi lekë, jo se nuk duam.” Nënë, Baltëz, Fier.

Një tjetër problem që hasin romët me marrjen e librave falas, është dhe për romët që vazhdojnë shkollën e mesme. Shteti nuk parashikon dhënien falas të librave për këta nxënës, të cilët janë shumë të paktë në numër dhe nuk kanë as këtë mbështetje nga ana e shtetit për të vazhduar këtë cikël të arsimimit të tyre. Një baba në Baltëz shprehet se ndihmë në këtë drejtim kanë dhënë organizatat ndërkombëtare që veprojnë në këto zona duke i pajisur nxënësit romë me librat e duhur. Ai thotë:

“Po i kanë marrë falas të vegjlit në 9-vjeçare. Këtu është ndarë dhe nga PNUD-i, që është për shkollat e mesme, për tre katër nxënës, sa ishin se për ata nuk kishte.”

Një problem që kanë ndeshur fëmijët romë në pajisjen me libra falas, ka qenë dhe fakti se njëri nga prindërit ka qenë rom dhe tjetri egjiptian. Kështu që është dashur që prindërit të pajiseshin me vërtetime nga organet lokale për të vërtetuar këtë fakt, çka e bënte më të vështirë situatën për t’u pajisur me libra. Gjithashtu, lëvizjet e fëmijëve romë nga një shkollë në tjetrën dhe mosfigurimi në regjistrat e shkollës së re nuk lejonte pajisjen e tyre me libra, sepse shkollat i përcillnin duke kërkuar marrjen e librave nga prindërit në shkollat ku mund të figuronin fëmijët e tyre një vit më parë. Një nënë në Berat flet për këtë problem kështu:

“Falas i kemi marrë librat sivjet po ka pasur të tjerë të dorës sonë që kishin problem. U thoshin: jo shko merri në një shkollë që ke emrin se fëmija kishte lëvizur nga shkolla, ose na thoshin që egjiptianët nuk i marrin, ose kur je i martuar me të dorës tjetër duhet të çojë vërtetime nga lagjja.”

4.6 ndikimi i aktiviteteve sHkollore dHe jasHtësHkollore, element i rëndësisHëm në afrimin e fëmijëve romë me sHkollën

Sot aktivitetet shkollore dhe jashtëshkollore konsiderohen shumë të rëndësishme për afrimin e fëmijëve romë me shkollën dhe me pjesën tjetër të


97

fëmijëve të popullsisë mazhoritare. Por këto aktivitete nuk janë të shpeshta dhe shumë herë prindërit nuk i shohin si të frytshme. Ata shprehen se fëmijët e tyre asnjëherë nuk janë protagonistë, po thjesht pjesëmarrës. Ata thonë mendimet e tyre në lidhje me këtë element shumë të rëndësishëm që shkolla ofron për të gjithë fëmijët. Prindërit i lejojnë fëmijët të marrin pjesë në aktivitet jashtëshkollore, duke qenë se fëmijët i pëlqejnë shumë dhe aktivizohen. Por kur flitet për ekskursione jashtë rrethit, nuk kanë mundësi t’i çojnë:

“I lëmë fëmijët të marrin pjesë në aktivitete, nuk i ndalojmë. Po kur ikin në ekskursione nuk i çojmë se nuk mund të paguajmë tranportin. Edhe ndonjë gjë e duan fëmijët të hanë me vete e nuk kemi. Po, ato që bëhen në shkollë, sigurisht që i dërgojmë se kanë qejf dhe vetë,”Baba,Baltëz,Fier.

Një nënë në Berat tregon për djalin e saj: “Fëmijët i dërgojmë në festat që bën shkolla patjetër. Edhe ata vetë kanë shumë qejf. Asnjëherë nuk e kanë venë djalin tim të parin në rresht, ose të këndojë me ndonjë shok tjetër, po vetëm me grupin. Ai këndon shumë mirë, i pëlqen shumë.”

Edhe pse fëmijët romë janë të talentuar në muzikë, në këngë dhe prindërit pohojnë se ata kënaqen në këto aktivitete, ata pranojnë se fëmijët e tyre nuk janë asnjëherë të parët në këto festa. Ata gjithashtu thonë se këto festa organizohen kryesisht nga organizatat ndërkombëtare që operojnë në këto zona dhe shumë pak ose fare nga shkollat. Kështu në rrethin e Fierit, organizata si: PNUD, UNICEF organizojnë festa në të cilat fëmijët romë marrin dhe dhurata dhe mund të jenë vetë protagonistë të këndojnë, t’u bien veglave muzikore.

Një nënë në Berat tregon për aktivitetet jashtëshkollore që organizohen në rrethin e tyre: “Koncertet janë organizuar te pallati i kulturës dhe une e kam çuar djalin, gocën jo. Nuk donte burri.”

Edhe në aktivitete jashtëshkollore, vajzat përsëri janë të përjashtuara nga vetë prindërit e tyre. Ato edhe pse në moshë shumë të vogël, nuk lejohen të marrin pjesë në festa të ndryshme që organizojnë shkollat apo organizatat e ndryshme.

Prindërit pranojnë se janë të interesuar që fëmijët e tyre të frekuentojnë shkollat verore, pasi në to fëmijëve u jepen dhe dy vakte ushqim. Por ata pohojnë se këto shkolla tani nuk funksionojnë më. Sipas një babai, në rrethin e Elbasanit këto shkolla kanë kohë që nuk funksionojnë më dhe se ata do të ishin të kënaqur në rast se ato do të aktivizoheshin sërish. Vihet re një interesim që kanë prindërit sidomos për aktivitetet që zhvillohen në stinën e verës nga shkollat në bashkëpunim me organizatat.

98

ElisabEta osmanaj

“I lëmë ne fëmijët të venë në aktivitete. Më përpara vinin shoqatat dhe na i merrnin fëmijët në verë që në mëngjes dhe i sillnin në shtëpi në mbrëmje. Ato hapnin shkolla verore dhe fëmijët kënaqeshin. Tani s’po i bëjnë më.” Nënë, Elbasan.

4.7 arsimi i mesëm dHe frekuentimi i tij i ulët nGa komuniteti rom

Prindërit romë, të pyetur se sa e frekuentojnë fëmijët e tyre arsimin e mesëm, përgjigjen në pjesën më të madhe të tyre “jo” dhe ka nga ata prindër të cilët shprehin çudi me mimikën e fytyrës për pyetjen e drejtuar. Ky nivel arsimor për ta konsiderohet si i pamundur dhe në ato raste kur ka fëmijë që e frekuentojnë, vështirësitë janë shumë të mëdha dhe këto ekonomike. Mungesa e shkollave të mesme në zonat me popullsi të lartë rome, mungesa e politikave lehtësuese në këtë drejtim nga shteti bëjnë që të konsiderohet e pamundur realizimi i këtij niveli arsimimi nga anëtarët e komunitetit rom. Të pyetur se sa e frekuentojnë këtë nivel arsimor, një nënë rome nga Baltëza shprehet:

“Këtu nuk ka shkollë të mesme. E kemi ne qytet, në Fier.” Nënë, Baltëz, Fier

Kur flitet për arsimin e mesëm prindërit janë kategorikë në lidhje me vajzat gati në të gjitha zonat ku është kryer studimi. Për prindërit romë, vajtja e vajzave në gjimnaz është e pamundur, pasi ato maksimumi mund të mbarojnë klasën e nëntë e më pas duhet të martohen. Ato nuk mund të shkojnë në shkollë. Çuarja e vajzave në shkollë konsiderohet turp nga vetë komuniteti dhe vajza quhet e mbetur. Kështu që të gjendur përballë një mentaliteti të tillë, është e pamundur dhe për vajzat që janë më mirë me mësime të vazhdojnë shkollën e mesme. Diskriminimi gjinor brenda komunitetit rom është shumë i madh dhe këtë e vuajnë më shumë nënat, të cilat nuk dëshirojnë që vajzat e tyre të kenë të njëjtin fat me to. Por ato ndihen të pafuqishme për ta ndryshuar këtë realitet, edhe pse shprehen se do të donin që vajzat e tyre të vazhdonin të arsimoheshin më tej. Ky diskriminim vazhdon me breza, sepse dhe vetë nënat rome rezultojnë më pak të arsimuara se sa baballarët romë.

“Unë për vete jam me katër klasë shkollë dhe dua që vajzat e mia të vazhdojnë shkollën, të mos mbeten si unë injorante. Ç’u duhet të martohen?! Pashë unë ndonjë të mirë që më martuan 13 vjeç .” Nënë, Elbasan.

“Gocën e madhe e fejoi burri vjet. Është 14 vjeç e tani s’e çoj më në shkollë, del punon me mua në treg. Më vjen keq se mësonte. Po s’e lë burri se thotë: Na e lë burri pastaj.” Nënë, Elbasan


99

Një baba rom në Korçë e përcakton shkurt situatën e vajzave rome:”Të qeshin romët e tjerë po i çove vajzat në shkollë. Thonë, është e përdalë.”Baba, Korçë.

Prindërit romë preferojnë që kryesisht vajzat të frekuentojnë kurse profesionale e të marrin zanate që i konsiderojnë profesione femrash, në mënyrë të tillë që të sigurojnë jetën dhe të mos u duhet të shkojnë për vite me radhë në shkollë.

“E kam çuar gocën në kurs parukerie. E papunë është prapë. Të gjejë një burrë e t’i hapë një dyqan, se unë nuk kam. Po kështu dhe nuk ka nevojë të bëjë shkollë, kot ta marrin nëpër gojë.” Nënë, Berat.

Shpresa për prindërit romë se, vajzat e tyre po të shkollohen mund të punësohen më kollaj, nuk ekziston. Disa prej tyre nuk mendojnë fare se vajzat mund të kenë një të ardhme më të mirë, pasi destini i tyre është të krijojnë familje, të bëjnë fëmijë dhe të mbajnë familjen. E shkolla nuk u vjen në ndihmë për këtë.

“Unë kam djem e janë pa shkollë. Ç’u duhet vajzave gjimnazi, sikur do bëhen mësuese?! Kush do t’i marrë në punë?!” Nënë, Yzberisht,Tiranë.

Shpresa se shkolla mund t’u ndryshojë jetën, nuk ekziston për prindërit romë.

Por edhe për ata pak djem që vazhdojnë shkollën e mesme, kushtet familjare janë shumë të vështira. Prindërit shprehin pasiguri për vazhdimin e shkollës, pasi kushtet ekonomike, familjare janë të tilla që nuk mund t’u lejojnë vetes një barrë ekonomike, ashtu sikurse shprehen dhe ata për përballimin e shkollës së fëmijëve.

“ Po ja, e çova unë. Më ndihmuan këto si të llafosem për librat. Po nuk kam se më kërkojnë ato, jo dritare, jo rruga, nuk kam. Ngeli çuni aty, ka një muaj pa vajtur në shkollë. se nuk kemi që t’i paguajmë furgonin,” Nënë, Baltëz, Fier.

Prindërit pranojnë dhe prirjen që kanë fëmijët e tyre për veglat muzikore dhe dëshirën që mund të kenë për këtë lloj arsimi fëmijët e tyre. Megjithatë, përsëri janë vështirësitë finanziare që e pengojnë këtë gjë. Prindërit e kanë të pamundur dhe t’u blejnë një vegël muzikore dhe për ta është një barrë e madhe të mbajturit në shkollë të mesme një fëmijë. Kështu një nënë në Baltëz pranon pamundësinë për të ndihmuar djalin, i cili shkon në shkollë muzike, por që ajo nuk e di edhe për sa, sepse s’e përballon dot.

“Ai studion për kitare dhe thotë që duhet ta blejnë vetë”. “Kur e çova në shkollë, i pagova ato lekët unë. Thanë ato do paguaja 100 mijë lekë. I dhashë, i pagova sa futa çunin në shkollë për regjistrim. Po tani s’kemi për këto të tjerat. Nuk e di nëse do shkojë më, se shkolla është në Fier e nuk ia paguajmë

100

ElisabEta osmanaj

dot rrugën. Na vjen keq se e ka me qejf, por çfarë t’i bëjmë kushteve.”Baba, Baltëz, Fier.

4.8 analfabetizmi në komunitetin rom dHe Politikat Që ndiQen Për zHdukjen e tij

Romët pohojnë se vitet e tranzicionit kanë qenë vitet kur arsimimi i tyre ka kapur nivelin më të ulët. Shumë prindër të rinj janë analfabetë, pasi nuk kanë ndjekur asnjë klasë shkollë. Gjithashtu shumë fëmijë të cilët figurojnë të regjistruar në shkolla, nuk dinë të shkruajnë dhe të lexojnë. Pavarësisht asaj çka strategjia për përmirësimin e kushteve të jetesës ofron për zgjidhjen e këtij problemi, ata thonë se, ky fenomen vazhdon të mbetet një problem shumë i madh. Një baba rom në Baltëz shprehet kështu në lidhje me këtë fenomen:

“ Ka plot fëmijë të tillë analfabetë dhe në moshën 20 vjeç. Dhe pothuajse 60% e të rinjve janë analfabetë. Ka dhe prindër të tillë.” Baba, Baltëz, Fier

Prindërit romë shprehin interesin e tyre në lidhje me zhdukjen e këtij fenomeni, duke qenë se shumica e tyre në moshë shumë të re nuk dinë shkrim e këndim dhe duke qenë se ata duan ta rikuperojnë këtë handikap në jetën e tyre dhe të mësojnë të paktën të shkruajnë dhe të lexojnë. Por mundësitë që u jep strategjia e arsimit të romëve siç janë “Shansi i Dytë” apo klasat ndihmëse, nuk ekzistojnë fare dhe se kur kanë kanë filluar të aplikohen në zonat e tyre, kanë pasur jetëgjatësi të shkurtër. Ndërkohë që klasat ndihmëse pothuajse nuk janë hapur fare. Ata shprehin interesin e tyre si një domosdoshmëri dhe për probleme të tjera që lidhen me këtë fakt, sikurse për shembull shprehet një baba rom në Baltëz:

“Po romët të interesuar janë të mësojnë të shkruajnë dhe të lexojnë, pasi në rast se do t’u duhet një patentë, do t’u duhet të mësojnë të lexojnë e të shkruajnë. Ato duan të marrin diplomën e 9-vjeçares, por nuk kanë mundësi.” Baba, Baltëz, Fier.

Për zhdukjen e analfabetizmit nuk ofrohet asnjë mundësi që të mund t’i ndihmojë romët të mësojnë të shkruajnë dhe të lexojnë. Disa prindër romë kanë informacion se çfarë është “Shansi i Dytë”, por ka edhe të tjerë që nuk e dinë fare ekzistencën e kësaj mundësie që duhet t’u afrohet romëve.

“Nuk ka korrespodencë. Dhe “Shansi i Dytë” nuk është i përfshirë.” Nënë, Berat.


101

Në rrethin e Tiranës, në Yzberisht, nënat e intervistuara nuk e dinin fare se çfarë ishte “Shansi i Dytë” apo shkollat kundër analfabetizmit. Ato gjithashtu nuk iu përgjigjën kësaj pyetjeje, vetëm ngrinin supet duke parë njëra-tjetrën: “Çfarë është kjo, s’e dimë” dhe pothuajse të gjitha nënat e reja rezultonin analfabete. Romët pranojnë një fakt tjetër tronditës kryesisht në rrethin e Fierit në Baltëz, ku përfaqësuesi i komunitetit rom pohon se edhe romët që kanë qenë të regjistruar në shkollë vite përpara, nuk figurojnë fare të kenë numra amze. Kjo është konstatuar nga vetë romët kur u janë drejtuar shkollave për të marrë një vërtetim me të cilin mund të bënin librezat shëndetësore. Drejtuesi i komunitetit rom pohon se:

“Nga një studim që është bërë në Drizë, është katastrofë, pasi regjistrohen në regjistrin e shkollës. Por është një regjistrim fiktiv. Ata regjistrohen tek mjeku i familjes. Kur do bëja librezat shëndetësore dhe për këtë duhej numri i amzës, numri i kartelës që të nxjerrësh librin e shëndetit. Por një pjesë e mirë, thuajse 90% e tyre nuk kanë numër amze.”Baba,Baltëz,Fier.

Kategori analfabete, siç pohohet dhe nga vetë prindërit, është dhe ajo e fëmijëve romë që kthehen nga emigrimi. Ata në moshën 14-15 vjeç nuk kanë kryer asnjë klasë shkollë. Dhe në shkollë nuk mund të shkojnë dot dhe të regjistrohen në klasë të parë, sepse janë shumë të mëdhenj. Për këta fëmijë që në shumtën e rasteve nuk dinë as të flasin shqip, nuk ofrohet asnjë lloj shkollimi alternativ.

“Jo, në zonën tonë asnjë shkollë të tillë. Dhe nga mosha 15- 16 vjeç e lartë janë të paarsimuar. Janë shumë djem të rinj, që ndodhen jashtë vendit dhe nuk dinë as të shkruajnë, as të lexojnë. Ka qenë njëherë “Shansi i Dytë”. Tani nuk ndihen më.” Baba, Elbasan.

4.9 bursat dHe ProGramet e tjera mbësHtetëse Për fëmijët romë

Të pyetur për marrëdhëniet që fëmijët romë krijojnë me punonjësit socialë të shkollave dhe për kontaktet që fëmijët dhe prindërit romë kishin me to vetë, prindërit romë në zona të ndryshme kishin mendime të ndryshme. Në Baltëz, në Fier, shërbimi social nuk ofrohej fare. Shkolla nuk kishte as punonjës social dhe as psikolog. Prindërit as nuk kishin dijeni se çfarë ishte punonjësi social dhe kishte momente kur e ngatërronin me mësuesin ose e konsideronin një shërbim të cilin duhet ta paguanin si paguanin rojën e shkollës.

“Nuk e di fare çfarë është. S’e kam dëgjuar çunin të më flasë për këtë që thoni ju. Djali im vazhdon në klasë të katërt këtu te shkolla e fshatit tonë.”Baba, Baltëz, Fier.

102

ElisabEta osmanaj

Ndërsa një nënë në Baltëz shprehet: “Psikologë në shkollën tonë nuk ka. Madje fëmija mua më kërkon thuajse çdo dy ditë 1000 lekë për të paguar rojën, për një derë, për një xham.”

Në zonën e Yzberishtit, shërbimi social nuk ofrohej fare dhe prindërit romë nuk e dinin çfarë ishte punonjësja sociale. Ndërsa në Berat dhe në Korçë, prindërit u shprehën se nuk kishte punonjëse sociale, por psikologe, e cila shkonte në disa shkolla. Ata gjithashtu thanë se, kontaktet me të ishin të rralla, edhe pse prindërit mendonin se ajo nuk u zgjidhte asnjë problem fëmijëve, pasi nuk i njeh fare. Problemet që fëmijët e tyre mund të kenë, prindërit thonë se ata i zgjidhin vetë, pa ndihmën e psikologes. Kështu edhe konfliktet që shkaktohen në shkollë ndërmjet fëmijëve romë dhe joromë, prindërit mendojnë se i zgjidhin më mirë midis tyre, pa ndërhyrjen e psikologëve. Prindërit romë kanë paqartësi të theksuar për funksionin si të punonjësit social, ashtu dhe të psikologut.

“Po kemi pasur dy raste, dy nxënëse të klasës së 7-të. Me thënë të drejtën fajtorë janë fëmijët tanë dhe drejtoresha kishte vendosur t’i dënonte me 15 ditë. Unë vajta bashkë me psikologen e shkollës dhe bashkë me stafin e shkollës. I thashë që ka të drejtë, por jo ta dënosh, pasi nuk ke të drejtë dhe ligj për ta ndaluar nga shkolla. Prandaj ju lutem shumë që nxënësi të vijë në shkollë dhe ne si prind t’i edukojmë të që mos zihen me fëmijët e tjerë dhe u zgjidh çështja.” Nënë, Yzberisht,Tiranë.

“Ça punonjëse sociale! Këtu s’ka fare! Po ja, janë mësueset. Ç’i duam të tjerët, janë shumë të mira. Po ça t’i bëjmë ne, nuk i sjellim fare fëmijët. Po këto të shkollës, të mirë janë të gjithë. S’na prishin punë këta, ne s’kemi lekë, se të tjerat moj!” Nënë, Berat.

Të pyetur nëse ka nxënës romë që marrin bursa, prindërit romë nuk iu përgjigjën fare, pasi nuk e kuptonin dot pyetjen. Dhe pas shpjegimeve të dhëna se çfarë ishin bursat, ata nuk dhanë asnjë përgjigje, por shprehnin çudi, sepse vetë fëmijët e tyre nuk kishin përfituar asnjë bursë. Por po ashtu, ata pohuan se fëmijët e komunitetit të tyre nuk kishin përfituar bursa në asnjë nga ciklet e arsimit.

Pyetjes se, a kishin fëmijë në shkollën e lartë dhe në çfarë fushash studiojnë, prindërit në përgjithësi i përgjigjeshin për persona joprezent nga komuniteti i tyre, duke i konsideruar ato si raste të veçanta, të numëruara me gishta. Dhe në disa raste, romët i kryenin studimet e larta në universitete private pranë zonave ku jetonin.

“Po është djali im, inxhinieri-informatikë në Universitetin e Vlorës. Por


103

ne sakrifikojmë shumë, sepse do djali për ditë 10 mijë lekë për të shkuar në shkollë. Nuk rri në konvikt. Jo nuk kemi mundësi.” Nënë, Baltëz,Fier.

“Është dhe një tjetër për juridik në Universitetin UFO në Tiranë. Është dhe një tjetër tek Kristal, po për juridik.” Baba,Baltëz,Fier.

Në rrethin e Korçës dhe të Tiranës, prindërit romë as nuk kishin fëmijë dhe të afërm që vazhdonin universitetin, as nuk kishin dëgjuar për romë të tjerë që vazhdonin studimet e larta. Madje në Tiranë një nënë u shpreh:

“Ne s’po i sjellim në fillore, e dëgjon çfarë po të them?! Pse doktorë e mësues do t’i bëjmë?! Edhe po të mësojnë, kush i bën?!” Nënë, Yzberisht,Tiranë.

Ndërsa për sa i përket arsimimit në shkolla dhe specialitete që destinohen kryesisht në shërbime dhe administratën publike, Akademia e Rendit, Akademia Ushtarake, sektori i ekonomisë, mësuesi etj., prindërit romë nuk japin asnjë lloj informacioni. Në disa raste kanë dhe vështirësi në të kuptuarit e pyetjes dhe nuk kthejnë asnjëlloj përgjigjeje, por shprehin habi nëpërmjet mimikës, edhe pse përgjigjja e kësaj pyetje kuptohet nga të dhënat e mësipërme, kur u diskutua për shkollat e larta.

104

ElisabEta osmanaj

Politikat Që ndjekin institucionet arsimore Për arsimimin e komunitetit rom5

Kapitulli

Përfaqësuesit e drejtorive arsimore shprehen pozitivisht kur flitet për arsimin parashkollor, duke e krahasuar atë me vite më parë dhe flasin për arritjet e institucioneve të tyre në lidhje me këtë shkallë të rëndësishme të shkollimit të fëmijëve romë. Të pyetur në lidhje frekuentimin e arsimit parashkollor, ata shprehen se arsimi parashkollor frekuentohet nga fëmijët romë. Por askush nuk shprehet për frekuentim 100% dhe nuk jepen të dhëna të sakta në numër. Të gjithë pranojnë se ka edhe fëmijë romë, të cilët nuk frekuentojnë për shkaqe kryesisht ekonomike. Gjithashtu, përfaqësuesit shprehen se të gjitha zonat e banuara nga romët kanë kopshte ku fëmijët romë mund të kryejnë arsimin parashkollor. Informacioni i dhënë nga përfaqësuesit e DAR-eve në të gjitha rrethet është kontradiktor me atë të dhënë nga vetë prindërit.

“Në fakt, ne jemi me tradita të mëdha në arsim, por edhe komuniteti rom shpreh dëshirën për të frekuentuar shkollën. Kam kënaqësinë të shpreh se kemi kopshte, në të cilat ekziston pranija e tyre. Po ka edhe kopshte me një numër shumë të madh falas, për kopshte që janë institucione arsimore publike. Por në qytetin e Korçës kemi dhe institucione arsimore jopublike, të cilat funksionojnë nga donatorë të huaj.”A.B DAR Korçë

Përfaqësuesit e DAR-eve të tjera pranojnë që kopshtet frekuentohen dhe se kopshte ka. Por kur japin të dhëna për numrin e fëmijëve që i frekuentojnë, ato janë shumë të ulëta. Për shembull, në Elbasan sipas përfaqësueses së DAR: “Po frekuentojnë, aktualisht janë 16 fëmijë.”A.Z DAR Elbasan

Ndërsa në Berat, ky numër shkon në 25 në qytet dhe një numër i papërcaktuar në zonën e Moravës, e cila jetohet nga romë joshëtitës, siç i quajnë romët përfaqësuesit e DAR. Këto janë të vetmet shifra që arritëm të merrnim në lidhje më frekuentimin e kopshtit nga fëmijët romë. DAR në rrethe nuk kishin një numër të qartë të fëmijëve romë që frekuentojnë kopshtin dhe kjo e bënte dhe më të vështirë evidentimin e fëmijëve për t’i regjistruar në klasën e parë.

Ajo që pranonin vetë drejtuesit e drejtorive arsimore edhe brenda një rrethi të caktuar, ishte fakti se jo në të gjitha zonat ku jetonin romët, situata ishte e njëjtë, por kjo varionte. Kishte zona sipas tyre që ishin më të zhvilluara dhe fëmijëve


105

romë u sigurohej arsimi parashkollor. Por kishte zona të tjera brenda të njëjtit rreth ku zhvillimi i komunitetit ishte shumë i ulët dhe fëmijët romë nuk kishin mundësi të frekuentonin arsimin parashkollor. Kështu përfaqësuesja e DAR Fier shpjegon:

“Komuniteti rom shtrihet në disa zona, ku dhe këto institucione parashkollore janë ndërtuar pranë këtyre zonave. Në disa zona frekuentohet më shumë dhe në disa zona të tjera ka më shumë vështirësi. Gjithsesi frekuentohet në pjesën më të madhe. Zonat ku frekuentohen më shumë, janë: Levani, Hamili. Dhe ku ka më shumë vështirësi është zona e Drizës, ku dhe fëmijët romë kanë më shumë akses.”M.E DAR Fier

Një tjetër problem në lidhje me arsimin parashkollor dhe frekuentimin e tij nga fëmijët romë ishte dhe largësia e institucioneve parashkollore nga qendrat e banimit të romëve. Pranohet nga vetë përfaqësuesit e DAR-eve mungesa e kopshteve afër zonave të banuara nga romët, por edhe pamundësia që kanë prindërit për të çuar fëmijët në kopshtet shtetërore, që nuk janë afër qendrave të tyre të banimit. Ky ishte vërtet një problem shumë i madh, pasi krijonte vështirësi të mëtejshme dhe në evidentimin e fëmijëve romë. Kështu përfaqësuesja e DAR Berat e ngre këtë si një shqetësim në këtë mënyrë:

“Përfshirja e komunitetit rom është e vështirë, pasi largësia e kopshtit nga shtëpia i bën ata të mos e frekuentojnë atë. Se ndryshe është një fëmijë i komunitetit të bardhë dhe ndryshe një fëmijë i komunitetit rom. Kjo na vështirëson dhe ne punën për regjistrimin më vonë në klasën e parë.”M.DH DAR Berat

Në lidhje me politikat që kanë ndërmarrë DAR-et në rrethe për evidentimin e fëmijëve romë dhe për sensibilizimin e komunitetit për të frekuentuar arsimin parashkollor, vërehet se nuk ka një strategji të saktë në lidhje me këtë fenomen. Kjo sepse në rrethe të ndryshme kryhet në mënyra të ndryshme dhe kryesisht bëhet me ndihmën e organizatave të huaja, si: UNICEF, PNUD, Save the Children, NFP, si dhe nga vetë shoqatat e komunitetit rom. Drejtoritë arsimore nuk kanë një plan të cilin e ndjekin çdo vit. Kjo edhe për mungesë kapacitetesh njerëzore në strukturat e tyre.

Drejtoritë arsimore pranojnë se ato vetë luajnë rolin e ndihmësit në këtë proces dhe jo të protagonistit, sepse politikat që ndjekin, nuk e qartësojnë këtë pikë shumë të rëndësishme të strategjisë për arsimimin e romëve. E dyta, ato nuk kanë kapacitetet e nevojshme për kryerjen e kësaj pune në terren, por thjesht përpiqen të jenë ndihmës në këtë proces.

106

ElisabEta osmanaj

“Në këtë drejtim ka ndikim nga shoqata tek ne. Ne japim viston, krijojmë kushtet, njoftojmë shkollat dhe kopshtet, që x shoqatë do vijë dhe do të bëjë një propagandë apo aktivitet, në lidhje me tërheqjen e fëmijëve apo komunitetin. Kjo është e vetmja gjë që bëjmë ne. Sepse dhe kapaciteti si drejtori arsimore nuk na e mundëson. Që në momentet që u shkri inspektimi, numri i inspektorëve është i pakët, dhe është e pamundur të dalësh të punosh në terren. Thjesht ne jemi bashkëpunëtorë të frytshëm të pushtetit lokal dhe të organizatave që këtu tek ne punojnë shumë.”A.Z DAR Elbasan

Ka zona në studim ku vërehet se, politikat e sensibilizimit dhe të evidentimit janë më të qarta nga drejtoritë arsimore, të cilat edhe në këto raste mbështeten te shoqatat e romëve dhe te organizatat ndërkombëtare. Për shembull, në rrethin e Beratit ndjekin një politikë më të qartë në lidhje me këtë problem. Në rrethe të tjera, nga mospasja e një panorame të qartë për problemin, përgjigjet e marra në studim nuk kishin lidhje fare me pyetjen.

“Evidentimi i fëmijëve romë ka sfida. Megjithatë Drejtoria Arsimore ka filluar identifikimin pranë familjeve dhe ka qenë një nismë para 2-3 vitesh. Shqipëria është mbështetur nga UNICEF dhe me suport nga Save the Children, prej së cilës është ofruar ushqim për 136 fëmijë, janë identifikuar fëmijë që ishin në nevojë. Njëkohësisht edhe rastet e fëmijëve romë që ishin të paidentifikuar, pa certifikata dhe një pjesë e tyre duke u ofruar ushqim, janë tërhequr. Tërheqja e fëmijëve romë është sfidë.”M.DH DAR Berat

Përfaqësuesit e drejtorive arsimore në rrethe pranojnë se kategoria më problematike në lidhje me evidentimin e fëmijëve për sistemin parashkollor është kategoria e romëve lëvizës. Për këtë kategori të gjithë ngrenë supet dhe pranojnë që nuk mund të bëjnë asnjë gjë.

“Problem kemi numrin e fëmijëve që nuk janë regjistruar në gjendjen civile dhe nuk janë në sistemin parashkollor. Nuk mund të bëjmë gjë për to, se zakonisht këta fëmijë vijnë nga familjet lëvizëse, shëtitëse dhe ne nuk kemi akses tek këta fëmijë.”M.E DAR Fier

Një problem tjetër që ngrenë përfaqësuesit e DAR në rrethe, pothuajse në të gjitha zonat në fokus të studimit tonë, është regjistrimi i fëmijëve romë në gjendjen civile. Shumë fëmijë romë nuk janë të regjistruar në gjendjen civile nga prindërit e tyre dhe kjo jo vetëm vështirëson punën e DAR për evidentimin e tyre, por bëhet një pengesë shumë e madhe kur afrohet koha e shkollës, sepse këta fëmijë nuk ekzistojnë as për pushtetin lokal dhe as për drejtoritë arsimore. Prandaj vetë përfaqësuesit e arsimit kërkojnë që pushteti lokal të marrë masa


107

dhe t’i regjistrojë pa asnjë lloj tarife, përfshirë këtu edhe fëmijët e kthyer nga emigrimi. Kjo do të ndihmonte dhe punën e tyre në evidentimin e fëmijëve për kopsht, e më pas për shkollë.

“Vetëm se është pak problem nga pushteti lokal këtu në Elbasan. Problemi i regjistrimit në gjendjen civile është problem dhe vazhdon të jetë i tillë. Do të na ndihmonte shumë të kishim të saktë bazën e të dhënave në Bashki për numrin dhe moshën e fëmijëve romë. Kjo do të na lehtësonte shumë punën e evidentimit të tyre, sepse kështu shumë vështirë e kemi.”A.Z DAR Elbasan

Për sa i përket bashkëpunimit që DAR kanë me komunitetin rom, ata e konsiderojnë shumë të rëndësishme bashkëpunimin që kanë me OJF rome, pasi i konsiderojnë pikën lidhesë me komunitetin dhe një hallkë shumë të rëndësishme për të arritur te familjet (prindërit e fëmijëve romë). Rezulton se në të gjitha rrethet, bashkëpunimi është shumë i mirë dhe i frytshëm në lidhje me këtë problëm. Bashkëpunimi i drejtorive arsimore me përfaqësuesit e komunitetit rom ka konsistuar më shumë në hapjen e cikleve të shkollimit nga shoqatat rome në bashkëpunim me organizatat ndërkombëtare që veprojnë në këto rrethe. Ky bashkëpunim ka qenë i frytshëm sidomos në ato zona ku vetë shoqatat e romëve kanë bërë të mundur hapjen e kopshteve dhe mbajtjen e tyre me fondet e veta për fëmijët e komunitetit rom. I tillë është rasti i kopshtit në Baltëz, ku shoqata rome në bashkëpunim me PNUD përballojnë shpenzimet e ambienteve dhe të bazës materiale, ndërkohë që Drejtoria Arsimore ka ofruar një edukatore, e cila paguhet nga vetë Drejtoria Arsimore.

“Ne kemi pasur bashkëpunim me përfaqësues të këtij komuniteti. Korça si një nga qytetet kryesore të vendit tonë ka shumë shoqata që përfaqësojnë këtë komunitet. Natyrisht, ata mund të kenë shkolla përfaqësimi, të cilat mund të kenë fituar dhe statuset ligjore të shkallës së parë. Një pjesë e tyre janë aktivitete. Bashkëpunim me shoqata të tjera, si dhe kontakte kemi pasur me drejtues të këtyre shoqatave.”A.B DAR Korçë

Përfaqësuesit e arsimit në rrethe pranojnë se pa mbështetjen e shoqatave rome ata nuk mund të arrijnë asnjë rezultat sepse nëpërmjet tyre bëhet e mundur dhe përkrahja që marrin nga organizatat ndërkombëtare. Shumë prej rezultateve të arrituara ata ia dedikojnë bashkëpunimit që kanë me shoqatat rome. Drejtoritë arsimore japin ndihmën e tyre me kapacitete njerëzore dhe me të dhëna që ia ofrojnë komunitetit, por edhe nëpërmjet trajnimeve të ndryshme që bëjnë me komunitetin nëpërmjet tyre. Kështu në rrethin e Fierit bashkëpunimi i frytshëm i këtyre aktorëve ka sjellë rezultate pozitive të prekshme.

108

ElisabEta osmanaj

“Shteti i vetëm nuk mund të realizojë shumë gjëra në këtë fushë. Kemi bashkëpunuar me shume OJF të ndryshme. Ato kanë realizuar projekte të ndryshme për tërheqjen e fëmijëve romë, qoftë dhe për sa i përket që ata të jenë të afruar me librin, me shkollën, me edukimin parashkollor, në mënyrë që të jetë një hap i sigurt për të kaluar në sistemin shkollor. Drejtoria Arsimore në këto raste ka qenë mbështetëse për OJF-të duke i ofruar të dhëna dhe duke krijuar mbështetjen e plotë me komunitetin rom, ku ne kemi pikat tona mbështetëse me të cilat kemi bërë trajnime të vazhdueshme me OJF të ndryshme. Ne si institucion kemi detyrë t’i ndjekim fëmijët romë që nga fillimi e deri në fund të arsimit të tyre shkollor. Kemi një mbështetje shumë të madhe nga liderët e këtij komuniteti, se pa ta do të ishte e pamundur të hyje në këtë komunitet. Arritje për ne është se kemi 10 nxënës romë që vazhdojnë gjimnazin.”M.E DAR Fier

Në lidhje me sfidat e drejtorive arsimore për realizimin e strategjisë për arsimin e romëve, të intervistuarit nuk kanë të qartë se çfarë objektivi duhet tё ketё institucioni i tyre. Por ata vetëm shfaqin në mënyrë kaotike problematikën rreth këtij problemi, ose nuk i përgjigjen në mënyrë të drejtpërdrejtë pyetjes, duke u përpjekur t’i shmangen asaj.

Edhe pse strategjia për arsimimin e romëve është e përcaktuar në afate kohore për realizimin e saj, përfaqësuesit nuk e kanë në fokus dhe nuk kanë asnjë lloj informacioni për këtë fakt. Ata vetë pranojnë se kjo është diçka që nuk mund të ketë afat kohor, por thjesht duhet punuar shumë që fëmijët romë të mbarojnë arsimin 9-vjeçar pa shpjeguar sesi do të realizohet kjo gjë në rrethin e tyre. Për shembull, në rrethin e Fierit përfaqësuesja e DAR në lidhje me strategjinë mjaftohet duke dhënë një informacion të paqartë në këtë mënyrë:

”Kjo punë nuk ka një afat kohor. Por ajo zgjat shumë. Minimalisht kërkohet që të bëhet tërheqja e të gjithë fëmijëve romë për të vazhduar arsimin 9-vjeçar dhe ta mbarojnë atë. Se problem është dhe mbarimi i shkollës.”M.E DAR Fier

Ndërsa përfaqësuesja e DAR në rrethin e Elbasanit kur pyetet për zbatimin e strategjisë dhe realizimin e saj, mjaftohet vetëm me dhënien e statistikave në Ministrinë e Arsimit çdo fillim viti, duke dhënë një informacion kontradiktor, i cili nga njëra anë tregon se braktisja nuk është e madhe nga ky komunitet, dhe nga ana tjetër shprehet se kjo vlen vetëm për fëmijët që kanë të regjistruar në shkollë. Aty nuk përfshihen gjithë fëmijët e komunitetit rom, duke e justifikuar këtë me mënyrën e jetesës së tyre dhe me mungesën e informacioneve të sakta për numrin real të fëmijëve romë që nuk frekuentojnë shkollën.


109

“Sfidat në përgjithësi për “DAR”-in në Elbasan është eliminimi i braktisjes, sepse ne na vjen fundi në datën 20 shkurt. Do bëjmë relatimin në Ministri për braktisjen dhe për aq sa kemi marrë informacion, shifra është e vogël se është edhe strategji. Braktisja: keni 2 fëmijë të braktisjes, romë. Pak është pjesa tjetër. Ajo deklarohet e larguar, sepse vetë mënyra e jetesës, vetë zhvillimi social-ekonomik i detyron ata të dalin të shesin. Është i vështirë më shumë kontakti me komunitetin, pasi duke qenë në gjendje të vështirë, prindi thotë: unë nuk e sjell dot në shkollë, sepse do dalë të shesë me mua. Pjesa tjetër është sfidë, përfshin edhe vajzat, që në moshën 12-13 vjeç martohen.” A.Z DAR Elbasan

Në rrethin e Beratit, sfidë mbetet gjuha dhe diversiteti i vetë romëve. Jo të gjithë fëmijët romë shfaqin problematika të njëjta në këtë rreth. Në lidhje me strategjinë dhe pikat kyç të saj nuk marrim asnjë përgjigje.

“Gjuha e fëmijëve romë është ndryshe nga gjuha e fëmijëve të tjerë. Ata në familje flasin romisht dhe nuk flasin shqip. Dhe kjo është një sfidë. Fëmijët romë shpeshherë nuk i kanë prindërit pranë, i kanë në emigrim. Një fëmijë rom është më i integuar se një fëmijë tjetër dhe menaxhohet më mirë se një fëmijë tjetër.”M.DH DAR Berat

Në asnjë moment të intervistimit nuk marrim informacion sesi është zbatuar strategjia dhe kush janë sfidat kryesore në lidhje me strategjinë. Nuk ka një plan veprimi të mirëkoordinuar nga Ministria e Arsimit që të zbatohet për realizimin e kësaj strategjie, e cila në vitin 2013 mbaron, për t’ia lënë vendin një tjetre, e cila supozohet të jetë vazhdimësia e strategjisë së parë.

Në Tiranë, situata është më e vështirë për t’u kontrolluar, sepse për të siguruar një jetë më të mirë, romët janë dyndur pas viteve 90 më shumë në Tiranë, dhe kryesisht në periferitë e saj. Sot nuk ka një regjistrim të saktë të numrit të fëmijëve romë në total që jetojnë në Tiranë. Shumë prej tyre nuk janë të regjistruar, sepse vijnë nga rrethe të tjera dhe nuk regjistrohen kurrë. Vendbanimet nuk janë një pikë referimi e rëndësishme, pasi ata lëvizin shpesh edhe brenda qytetit. Përfaqësuesi i DAR Tiranë pranon të gjitha këto probleme dhe vështirësitë në menaxhimin nga DAR të kësaj situate.

“Për romët është bërë shumë, por Tirana besoj është qyteti me më shumë probleme, sepse numri i romëve është shumë i madh dhe nuk ka statistika të qarta, pasi iki- vijnë, sidomos vitet e fundit. Shumë institucione janë përfshirë për të përmirësuar situatën e tyre, por nuk mund të themi me saktësi çfarë është bërë.”N.G DAR Tiranë rreth

110

ElisabEta osmanaj

Përfshirja e romëve në arsimin 9-vjeçar dhe të mesëm mbetet një sfidë më vehte për drejtoritë arsimore, të cilat e lidhin drejtpërdrejt me mosfrekuentimin e sistemit parashkollor dhe vështirësitë që hasin fëmijët romë në klasën e parë, pasi nuk kuptojnë mirë gjuhën shqipe. Interesi i prindërve romë për arsimin e fëmijëve të tyre mbetet shumë i ulët dhe kjo lidhet dhe me nivelin e tyre të ulët arsimor, si dhe ndikimin e problemeve social-ekonomike, të cilat konsiderohen shumë të mprehta kur flitet për këtë komunitet.

Frekuentimin e arsimit të detyrueshëm 9-vjeçar, përfaqësuesit e drejtorive arsimore e lidhin në mënyrë të drejtpërdrejtë me arsimimin parashkollor. Ndikimi që ka arsimi parashkollor te fëmijët që e kryejnë atë për t’u drejtuar më pas në bankat e shkollës, është shumë pozitiv. Kjo lidhet sipas tyre dhe me socializimin e fëmijëve romë me pjesën tjetër të fëmijëve joromë në moshë të hershme, çka i ndihmon shumë ata të sheshojnë barrierat e të qenit pjesë e një grupi, e në këtë rast e shkollës.

“Konkretisht një nga pikat që na çojnë në rezultate pozitive, është frekuentimi i arsimit parashkollor. Gjithashtu ato largojnë komplekset e të qenit pjesë e një grupi, të largojnë komplekset e të qenit pjesë e një rutine mësimore të përditshme.”M.E DAR Fier

“Në përgjithësi kanë probleme të mprehta sociale dhe ekonomike.”M.E DAR Fier

Kjo mbetet një nga pikat më të forta e cila ndikon drejtpërdrejt në frekuentimin e arsimit 9-vjeçar. Pengesat ekonomike që kanë familjet rome, janë shumë të mëdha. Pamundësia për t’i çuar fëmijët në shkollë lidhet drejtpërdrejt më këtë problematikë.

Mosfrekuentimin, përfaqësuesit e lidhin dhe me mentalitetin evetë komunitetit, sidomos kur flitet për vajzat, të cilat nuk arrijnë në të shumtën e rasteve ta mbarojnë arsimin e detyrueshëm 9-vjeçar, sepse largohen nga shkolla nga vetë prindërit.

“Numri më i lartë që nuk e frekuentojnë shkollën, janë vajzat, pasi në moshën 12 vjeçe ato largohen.”A.Z DAR Elbasan

Përfaqësuesit e arsimit pranojnë pothuajse në të gjitha rrethet vështirësitë ekonomike si një problem thelbësor për mosarsimimin e fëmijëve romë. Por nga ana tjetër, ata theksojnë se nuk është vetëm popullsia rome që ka probleme të mëdha ekonomike. Sipas tyre, në zona të caktuara edhe popullsia jorome ka shumë probleme ekonomike, por kjo nuk i bën prindërit të heqin fëmijët nga


111

shkolla. Kështu në rrethin e Beratit vetë përfaqësuesja e arsimit e pohon këtë fakt.

”Popullsia rome ka probleme të mëdha ekonomike, e kjo bën që vetë prindërit të mos kenë mundësi t’i sjellin fëmijët në shkollë. Por edhe pjesa tjetër e popullsisë jorome nuk është se nuk ka probleme, e megjithatë fëmijët i sjellin në shkollë dhe me sakrifica shumë të mëdha. Por është dhe diçka, që romët nuk sakrifikojnë si pjesa e poullsisë jorome për t’i arsimuar fëmijët.”M.DH DAR Berat

Vetë përfaqësuesit e DAR pranojnë se gjërat nuk kanë ndryshuar shumë me strategjinë. Kjo pastaj për ta varion, për shembull: në zona të ndryshme, ecuria ka qenë e ndryshme. Për përfaqësuesin e DAR të rrethit Tiranë, në zonat rurale ose dhe në periferi, situata është më e vështirë.

“Po të bëjmë një krasim për të krahasuar nga viti 2009-2010 kur filloi strategjia e deri tani në 2013, mund të themi se kurba e grafikut ka ndryshuar pak. Por nuk mund të themi se ka ndryshuar shumë. Në Yzberisht për shembull, n uk kemi ndonjë ndryshim të situatës. Vetë komuniteti nuk ka interes. Të gjithë fëmijët e asaj zone dalin dhe lypin në qendër.”N.G DAR Tiranë rreth

Braktisja e shkollës ose dhe mosfrekuentimi i saj nga fëmijët romë për përfaqësuesit e arsimit në rrethe lidhet dhe me nivelin e ulët arsimor që kanë vetë prindërit, si dhe me pritshmëritë që kanë ata nga fëmijët e tyre kur ndjekin shkollën. Prindërit romë në të shumtën e rasteve janë analfabetë ose me 2-3 klasë shkollë dhe nuk mendojnë se fëmijëve të tyre mund t’ju shërbejë shkolla, sepse nuk kanë pritshmëri që fëmijët mund të punësohen dhe të sigurojnë jetesën me shkollë.

“Prindërit për t’i arsimuar fëmijët janë raste sporadike. Pra nuk kanë interes: prindër të pashkolluar, fëmijë të pashkolluar. Nuk e shikojnë shkollën si interes për fëmijët e tyre”N.G DAR Tiranë rreth

Për përfshirjen e fëmijëve romë në aktivitete shkollore dhe jashtëshkollore, përfaqësuesit e drejtorive arsimore shprehen se ata përfshihen në këto aktivitete dhe madje janë aktivë, duke nxjerrë në pah talentin e tyre. Por ata pranojnë dhe mungesën e këtyre aktiviteteve. Aktivitetet jashtëshkollore konsistojnë në Ditën e Romëve, 8 prill, në festën e 7-8 Marsit dhe në atë të Vitit të Ri. Nuk ofrohen më nga shkollat kurset verore dhe nuk rezulton të ketë më as shkolla verore. Edhe pse drejtoritë arsimore e kanë prioritet përfshirjen e fëmijëve romë në këto aktivitete, ato janë të varfra si në numër, ashtu edhe në program.

112

ElisabEta osmanaj

Në rrethin e Tiranës, këto aktivitete janë më të shpeshta dhe fëmijët vihen në qendër të vëmendjes, të paktën në 8 prill, në Ditën e Romëve. Ja si shprehet përfaqësuesi i DAR Tiranë:

“Po, është një nga prioritetet e punës nëpër shkolla, atje ku ka fëmijë romë. Fotografitë e tyre janë të varuara në aktivitetet shkollore, ku ato kanë marrë pjesë. Marrëdhëniet me fëmijët e komunitetit tjetër në shkollë janë të mira, nuk ka dallime.” N.G DAR Tiranë rreth

“Ka pasur ankesa nga ana e prindërve të fëmijëve të komunitetit tjetër, që kanë qenë për mungesën e tyre higjienike. Ata nuk duan që fëmijët romë të kërcejnë, të këndojnë me fëmijët e tyre, apo të shkojnë nëpër shtëpira në raste ditëlindjesh,”A.Z DAR Elbasan.

Një problem i cili pranohet e haset dhe në shkolla, është kur prindërit e fëmijëve joromë nuk pranojnë që fëmijët e tyre të ulen me fëmijë romë, për shkak të aromave të rënda, si dhe kur fëmijët romë nuk ftohen nga shokët e klasës, kur ata organizojnë festat e ditëlindjeve të moslejuar nga prindërit e tyre.

Në lidhje me politikat që ndjekin drejtoritë arsimore për zhdukjen e analfabetizmit, vihet re mosfunksionimi i klasave ndihmëse në të gjitha rrethet, si dhe dështimi i “Shansit të Dytë” në pothuaj të gjitha zonat në studim.

“Në shkollën Bajram Curri janë hapur për disa vite shkolla ndihmëse dhe Shansi i Dytë”, por nuk funksionuan më, pasi ishin klasa që u hapën nga FBSH dhe ne vinim në dispozicion ambientet. Por tashmë nuk funksionojnë. Mbaroi projekti dhe s’ka më fonde. Ne nuk kemi të ardhura si drejtori të paguajmë mësuesit, pasi këtë e bënte vetë FBSH me fondet e saj. Edhe rezultatet nuk është se ishin shumë të mira, sepse puna kryesore që bënin punonjësit e FBSH kishte të bënte me fëmijët e vegjël. I ndihmonin të kryenin detyrat, të mësonin, por të rritur erdhën shumë pak e me kalimin e kohës ikën dhe ata. Kjo ndihmoi në mosbraktisjen e shkollës, pasi dhe librat, dhe fletoret dhe mjetet e tjera jepeshin nga FBSH. Por nuk është se ndihmoi në zhdukjen e analfabetizmit.” N.G DAR Tiranë rreth

Sipas përfaqësuesit të DAR Tiranë, kurset profesionale janë më të pëlqyeshëm për romët. Ata preferojnë të marrin një zanat, nuk kanë më interes të mësojnë të shkruajnë dhe të lexojnë.

Në Berat ndihet më shumë dora e organizatave ndërkombëtare lidhur me këtë fenomen. Dhe rezultatet kanë qenë më të mira se në rrethet e tjera. Kështu përfaqësuesja e DAR Berat pranon këtë fakt:


113

”Ne kemi klasa mbështetëse, të cilat përfshijnë ata fëmijë që për arsye të ndryshme e kanë humbur një vit, ose kanë diferencë moshe. Shkojnë në këto klasa duke i ndjekur dhe vazhdojnë shkollimin e tyre. Për fat të mirë në shkollën “Naim Frashëri” kemi pasur mbështetjen e fondacionit NFP, fondacionit zviceran. Eksperienca e punonjësit social,e mësuesve kanë ndihmuar sa më shumë në ciklin e shkollimit.“ M.DH DAR Berat

Në zhdukjen e analfabetizmit, të gjitha iniciativat e marra nuk kanë qenë të suksesshme, sepse nuk janë ofruar asnjëherë të plota. Por edhe vetë komuniteti rom nuk është i interesuar për këtë gjë.

114

ElisabEta osmanaj

Përfundimet e studimit treguan se në familjet e fëmijëve romë, nënat dhe baballarët (prindërit) janë pak të interesuar kur flitet për arsimimin e fëmijëve të tyre. Ky rezultat është i ngjashëm me rezultatet e studimeve të tjera në këtë fushë dhe në vende të Evropës Perëndimore.

Studimi dëshmon për situatën e vështirë ekonomike e sociale me të cilën përballen prindërit romë në përditshmërinë e tyre dhe ndikimin e madh që kjo situatë ka në jetën e fëmijëve të tyre dhe sidomos në atë arsimore. Situata tejet e rënduar ekonomike ndikon më shumë në jetën e fëmijëve. Nënat tregojnë më tepër interes për arsimin e fëmijëve të tyre, por ndikimi i prindit femër është shumë i vogël në familjen rome, për shkak jo vetëm të situatës së rëndë ekonomike. Edhe faktorë të tjerë bëjnë që ndikimi i tyre të jetë tepër i vogël ose i pandjeshëm.

Interesi i prindërve romë për arsimimin e fëmijëve është rritur ndër vite, por janë mundësitë që i pengojnë ata të kontribuojnë si të gjithë prindërit e tjerë në jetën e këtyre fëmijëve. Situata e vështirë ekonomike i detyron prindërit t’i përfshijnë fëmijët e tyre që në moshë të hershme në punë të ndryshme, në mënyrë që të sigurojnë jetesën e përditshme .Në disa raste kjo punë që fëmijët romë kryejnë, bëhet së bashku me prindërit në ushtrimin e zanateve të trashëguara prej tyre. Në shumë raste ajo jo vetëm është e rëndë dhe e vështirë, por edhe e jashtëligjshme (si ajo e lypësit), punë të cilat vihen re më shumë në zonat urbane. Pamjaftueshmëria ekonomike detyron prindërit romë t’i largojnë fëmijët nga shkolla edhe kur ata janë të interesuar për arsimin e tyre, dhe kjo atëherë kur ata nuk u sigurojnë dot bazën materiale që nevojitet në shkolla, kur nuk u sigurojnë dot ushqim apo edhe veshmbathje të përshtatshme, kryesisht në periudha të ftohta të vitit. Kështu në studime të tjera theksohet fakti që, 54% e familjeve rome me fëmijë tregojnë se ata nuk mund të përballonin shpenzimet për arsimimin e fëmijëve të tyre, në krahasim me 12% të familjeve jorome në të njëjtat rrethana. Mesatarisht, një familje rome shpenzon 20 euro në vit për arsimimin e fëmijëve të tyre, ndërsa familjet jorome shpenzojnë në vit 308 euro për të njëjtin qëllim. Për 34% të romëve të anketuar në një studim të UNDP

diskutime6Kapitulli


115

në përballimi i shpenzimeve për blerjen e librave, pajisjeve shkollore, pagesa e detyrimeve dhe të tjera shpenzime që lidhen me arsimimin, që shpesh i tejkalojnë të ardhurat e tyre, janë arsyet kryesore përse ndalet arsimimi i tyre (PNUD, Shqipëri, Në rrezik: Prekshmëria Shoqërore e Romëve në Shqipëri, 2006, fq. 22). Gjithashtu, të dhëna nga burime cilësore tregojnë se shumë familje rome nuk mund të përballojnë koston e blerjes së rrobave të rehatshme apo rrobave të mira për fëmijët e tyre, ndryshe nga shumica e familjeve jorome. Duke mbajtur parasysh të dhënat mbi shpeshtësinë e urisë, fëmijët romë shpesh vuajnë nga kequshqyerja dhe rrjedhimisht përjetojnë vështirësi për t’u përqendruar gjatë orëve të mësimit (PNUD, Në rrezik, fq. 24). Kjo del qartë dhe në studimin tonë e theksuar jo vetëm nga prindërit të cilët shprehen se, fëmijët e tyre nuk e përballojnë dot mësimin pasi ata në të shumtën e herëve shkojnë në shkollë pa ngrënë. Jo vetëm prindërit, por edhe mësuesit pranojnë vështirësinë që kanë nxënësit romë për të përballuar mësimin për shkak të urisë.

Studimi tregoi se një faktor shumë i rëndësishëm ishte migrimi dhe emigrimi, lëvizja brenda vendit dhe jashtë tij, që vërehet të ketë ndodhur më shumë gjatë tranzicionit të viteve 90 të shekullit të kaluar. Këto lëvizje kaotike të cilat janë shfaqur për arsye ekomomike “për një jetë më të mirë”, si dhe që e përcaktojnë vetë prindërit në studim, ka ndikuar negativisht në jetën arsimore jo vetëm të fëmijëve, por edhe të vetë komunitetit i cili deri para periudhës së viteve ‘90 rezultonte të ishte më i arsimuar sesa sot.

Në studimet e tjera tregohet se prindërit i lënë fëmijët e tyre me gjyshërit apo dhe me nënat dhe largohen në vendet fqinje për të siguruar të ardhura ekonomike më të mira për fëmijët e tyre (Theodhori Karaj, Adem Tamo, Situata Arsimore, 2007, fq. 42).

Pas viteve 1990, popullsia shqiptare filloi të emigrojë masivisht drejt Greqisë, Italisë e më tej. Në këtë kuadër emigruan edhe individë e familje rome. Greqia dhe Italia përfaqësojnë destinacionet më të shpeshta të romëve. Studimet tregojnë se kur meshkujt romë emigronin, fëmijët e tyre të mbetur në atdhe nën kujdesin e nënave ose të gjyshërve dilnin nga kontrolli i tyre, braktisnin shkollën ose merreshin me punë për sigurimin e të ardhurave vetjake ose familjare. Pothuaj e njëjtë ka qenë situata e atyre që emigronin familjarisht. Fëmijët ndërprisnin shkollën dhe shkonin jashtë me familjet. Jashtë ata nuk janë përfshirë në ndonjë aktivitet arsimor (Theodhori Karaj, Adem Tamo, Situata Arsimore, 2007, fq. 54). Kjo del qartë dhe në studimin tonë: fëmijët romë dhe në rast se regjistrohen në kopshte apo në shkolla, ata vazhdimisht lëvizin dhe kjo sjell vështirësi në regjistrimin në një shkollë tjetër apo dhe mungesë kontrolli

116

ElisabEta osmanaj

nga ana e institucioneve shtetërore në lidhje me kontrollin që ata mund t’i bëjnë situatatës. Gjithashtu në studim del qartë vështirësia që vetë romët hasin kur rikthenen në atdhe dhe kanë vështirësi të mëdha për të regjistruar fëmijët e tyre në shkolla, pasi procedura e regjistrimit në gjendjet civile është e gjatë dhe ka kosto të lartë për ta.

Një gjetje tjetër e studimit është edhe martesa në moshë të hershme e romëve dhe ky një fenomen i cili ndikon më shumë te vajzat, të cilat siç pohohet nga vetë prindërit por dhe nga mësuesit e përfaqësuesit e arsimit, janë më pak të shkolluara dhe më të pakta në numër për sa i përket shkollimit. Romët martohen herët dhe kjo i bën kryesisht vajzat të lënë shkollën në moshë shumë të re për të fituar një status të ri, atë të gruas së shtëpisë. Krahas pasojave negative në shëndetin fizik dhe psikologjik, martesat në moshë të hershme i pengojnë vajzat në arsimim e kualifikim dhe zvogëlojnë në perspektivë mundësitë e tyre të punësimit (ERRC, Submission to the Joint CEDAW-CRC, General Recommendation /Comment on Harmful Practices: Child Marriages among Roma, 9 September 2011). Kjo gjetje mbështetet edhe nga gjetjet e studimeve të tjera në këtë fushë. Fëmijët romë, veçanërisht vajzat, e braktisin shkollën në një moshë relativisht të re për shkak të martesës së hershme, apo për disa paragjykime që kanë prindërit e tyre. Kjo e dyta vjen si shkak i bindjes patriarkale sipas së cilës, vajzat nuk duhet të shoqërohen me djemtë kur ato arrijnë vitet e para të adoleshencës, dhe shkollat konsiderohen si vende ku ky shoqërizim i padëshiruar do të ndodhë. Gjithsesi prej fillimit të klasës së pestë, shumë vajza mbahen në shtëpi, sepse prindërit e tyre duan që ato të martohen, kështu që prej klasës së pestë deri në klasën e tetë nuk ka vajza rome në shkollë (PNUD, Në rrezik, fq. 27).

Gjetjet e studimit treguan gjithashtu se problemet gjuhësore që hasin romët, janë më të theksuara në arsimin e detyrueshëm 9-vjeçar, kryesisht për ata romë që nuk kanë ndjekur sistemin parashkollor. Por edhe fëmijët romë që ndjekin arsimin parashkollor kanë probleme komunikimi në gjuhën shqipe me fëmijët e tjerë të popullsisë mazhoritare dhe me edukatorët e tyre, të cilët kanë vështirësi në të kuptuarit e këtyre fëmijëve. Në studimet e kryera në këtë drejtim theksohet vështirësia gjuhësore që hasin romët në disa komunitete të mëdha rome: fëmijët flasin më shumë midis tyre në gjuhën romani. Rrjedhimisht, shumë prej tyre kanë vështirësi në klasën e parë, ku mësimi zhvillohet në gjuhën shqipe, çka i nxit ata që ta braktisin shkollën. Thuajse pjesa dërrmuese e prindërve e theksojnë këtë pengesë (Ilir Gedeshi, Hartësimi, fq. 29). Por në asnjë studim nuk theksohet rëndësia e moderatorit ose e mësuesit ndihmës në klasa të arsimit parashkollor dhe atë shkollor. Roli i rëndësishëm që kanë këta mësues jo vetëm në kuptimin e gjuhës, por edhe në mbështetjen që u ofrohet fëmijëve romë.


117

Një gjetje e studimit është dhe rëndësia e arsimit parashkollor për të cilin prindërit tregojnë një interes më të madh pasi e shikojnë si një vend argëtimi dhë një vend të sigurt për fëmijët e tyre për të kaluar këtë fazë të jetës. Në studimet e tjera nuk vihet theksi sa duhet të arsimi parashkollor i cili është dhe një nga sfidat e strategjisë për arsimin e romëve jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Europë. Prindërit shprehet shumë të interesuar për t’i çuar fëmijët e tyre në kopshte, të cilat mundësisht ofrojnë edhe ushqim për fëmijët. Dhe nga gjetjet e studimit del se fëmijët të cilët frekuentojnë kopshtet, janë më të interesuar për shkollim dhe më të përgatitur. Kjo i bën ata të ndjehen të barabartë me pjesën tjetër të fëmijëve.

Një gjetje shumë e rëndësishme është dhe regjistrimi i fëmijëve. Shumë prindër pranojnë që nuk i regjistrojnë fëmijët e tyre në lindje.

Gjithashtu një problem të madh në këtë drejtim paraqesin edhe fëmijët e kthyer nga emigracioni, të cilët nuk regjistrohen thuajse kurrë nga prindërit e tyre për shkak të pengesave institucionale që kanë prindërit e tyre dhe të kostos së lartë që kanë dokumentet për të lindurit në një vend tjetër e të rikthyer në Shqipëri. Kjo bën që edhe regjistrimi në shkolla të jetë një problem i madh. Të ndodhur përpara situatave të tilla prindërit preferojnë të mos merren fare me këtë procedurë duke mos iu drejtuar fare shkollave për fëmijët e tyre. Kjo është dhe gjetje e studimit mbi të cilën nuk vihet theksi në studimet e mëparshme ose preket shumë pak .

Disa nga gjetjet e këtij studimi nuk përputhen me gjetjet kryesore të studimeve të tjera, të cilat tregojnë se largësia e shkollës nga vendbanimi është një arsye tjetër që pengon arsimimin e fëmijëve. Në disa vendbanime, shkolla është larg dhe fëmijët duhet të kalojnë ose të ecin përgjatë rrugës automobilistike (Ilir Gedeshi, Hartësimi, fq. 49). Në disa qytete distanca nga shkolla është në rritje, si rezultat i mbylljes së shkollave dhe gjithashtu i migrimit të komuniteteve prej fshatrave drejt rrethinave të qyteteve (PNUD, Në rrezik, fq.29).

Por në asnjë studim nuk vihet re rëndsia e arsimit parashkollor dhe situata e tij, pasi në studimin tonë rezulton që ai të jetë edhe më problematiku, sepse në shumë zona nuk ofrohet fare .Në qendra urbane edhe kur ofrohet, ai është i pamjaftueshëm për fëmijët romë, ndërsa në zona periferike ose rurale është një shërbim i cili nuk ofrohet fare nga shteti. Dhe në rastet kur ky shërbim i është ofruar këtij komuniteti, ka qenë për shkak të prezencës së organizatave ndërkombëtare, të cilat e kanë ofruar si shëbim për një periudhë kohe, e më pas për mungesë fondesh nga ana e shtetit këto kopshte ose institucione

118

ElisabEta osmanaj

parashkollore janë mbyllur. Kështu ka rezultuar në Baltëz, në Berat, në Elbasan, në Yzberisht e në Korçë.

Gjithashtu studimi ynë ka sjellë dhe një gjetje që ka të bëjë me vendndodhjen e shkollave me fëmijë romë. Kryesisht këto shkolla gjenden në periferi të qyteteve dhe me përqendrim të një numri të madh të fëmijëve romë, siç është rasti i shkollës “Naim Frashëri” në Korçë ku 95% e fëmijëve i përkasin komunitetit rom. Ky fenomen i cili vihet re edhe në arsimin parashkollor, duket sikur i izolon këta fëmijë nga pjesa tjetër e shoqërisë. Kjo vihet re edhe në studimet ndërkombëtare dhe rajonale të cilat theksojnë se përqendrimi i nxënësve në një shkollë të kujton “shkollat speciale” në vendet e Europës Lindore dhe manifeston elemente të veçimit rezidencial, çka është kritikuar edhe nga disa organizata shqiptare (Cahn, C., Chirico, D., Mc Donald C., Mohacsi V., Proc T., Szkely A., Roma in the educational system of Central and Eastern Europe, in the Roma Resource Book (1999) Open Society Institute-Institute for Educational Policy, Budapest).

Gjetje e rëndësishme e studimit tonë ka qenë edhe roli i vetë komunitetit në arsimin e fëmijëve romë. Në studim ka dalë në pah një gjetje mjaft interesante, ajo e diskriminimit brenda llojit. Vetë romët janë paragjykues për njëri-tjetrin kur flitet për arsimin e fëmijëve, sidomos vajzave. Sipas tyre, një vajzë e arsimuar nuk është e denjë për komunitetin e tyre. Kjo ndikon drejtpërdrejt në shkëputjen e vajzave nga shkolla. Gjithashtu është vënë re në studim se vajzat nuk konsiderohen të rëndësishme njësoj si djemtë.

Sipas studimit, nënat rome janë më të interesuara se baballarët për arsimin e fëmijëve të tyre, kryesisht të vajzave. Kjo tregon se nënat nuk dëshirojnë për vajzat jetën e tyre, prandaj dhe përpjekjet e tyre në këtë drejtim janë më të mëdha. Nënat janë më të përfshira në jetën arsimore të fëmijëve të tyre. Ato interesohen për ta në shkolla, ato shkojnë kryesisht në takim me mësuesit, ndërsa baballarët janë më të tërhequr në këtë drejtim. Studime të kryera tregojnë rolin e nënës, kryesisht në jetën e vajzave rome, për modelin që përcjellin ato dhe për forcën e vogël që ato kanë kur flitet për vendime të rëndësishme në jetën e vajzave, siç është ai i martesës, i cili mbetet në dorë të burrave të familjes.

Për sa i përket diskriminimit, kjo dukuri në studimin tonë nuk zinte një vend shumë të rëndësishëm, pasi vetë prindërit shpreheshin se fëmijët e tyre nuk diskriminohen nga mësuesit apo nga shokët e klasës. Dhe kur janë shfaqur raste të tilla, vetë fëmijët kanë reaguar. Megjithatë në studim del qartë se mungesa e diskriminimit të hapur kundrejt fëmijëve romë nuk i bën ata më të dashur për shokët e klasës, të cilët nuk i shajnë por as nuk i afrojnë. Në studimet e tjera


119

theksohet se, diskriminimi është një pengesë tjetër për arsimimin e fëmijëve. Ai shfaqet kryesisht në formën e sjelljes vulgare e të fyerjes verbale (dhe rrallë në formën e refuzimit të shërbimeve) (Marieke Nieuwendijk, The Minority of Albania and Transformative Participation, The Hague, The Netherlands, December 2006, fq. 65).

Higjiena është një tjetër gjetje e studimit tonë. Shumë prindër romë e kuptojnë vetë arsyen se pse fëmijët e tyre, ndryshe nga pjesa e popullsisë mazhoritare, nuk preferojnë të shoqërohen më fëmijët romë. Sipas tyre, niveli i ulët i higjienës që kanë fëmijët e tyre, për shkak të kushteve të këqija në të cilat ata jetojnë, mungesës së detergjentëve për t’u larë, mungesës së ujit të pijshëm etj., ndikon tek shoqërizimi. Mungesa e higjienës konstatohet edhe nga edukatorët dhe nga mësuesit, pasi kjo bëhet shpesh pengesë në socializimin e fëmijëve romë me pjesën tjetër të fëmijëve. Mësuesit shpeshherë gjenden në situata të vështira, kur u kërkohet nga prindërit e fëmijëve joromë, që fëmijët e tyre të mos ulen së bashku më fëmijët romë në banka. Në studimet e tjera, higjiena nuk përfshihet tek pengesat e arsimimit të romëve, por trajtohet si një problem i komunitetit në përgjithësi. Prezenca e tualetit brenda shtëpisë është një tjetër indikator i dobishëm për të vlerësuar kushtet e jetesës së familjeve rome. Mungesa e tualetit brenda banesave është një problem tjetër i madh, duke qenë se mungesa e ujit të pijshëm mund të sjellë edhe në hapjen e infeksioneve të ndryshme (PNUD, Në rrezik, fq. 46).

Shumë prej gjetjeve të studimit nuk ngjasojnë me ato të studimeve të tjera në këtë fushë, duke lënë shteg të lirë për t’i interpretuar këto ndryshime nga perspektiva dhe konteksti kulturor shqiptar. Këto mospërputhje në gjetjet e studimeve të marra në analizë mund të shpjegohen dhe interpretohen duke përqasur kontekstet e ndryshme në të cilat jetojnë familjet shqiptare dhe familjet e vendeve të tjera, ku janë kryer këto studime. Ndryshimet në rezultatet e përftuara nga studimet mund të shpjegohen nëse analizojmë më parë faktorët ekonomikë, politikë, kulturorë dhe socialë, që ndikojnë në jetën e shoqërive respektive. Një nga aspektet më të spikatura të ndikimit që kanë prindërit, është pikërisht niveli i tyre arsimor dhe modeli i romit të suksesshëm i cili mungon.

Ndryshe nga rezultatet e studimeve të tjera të cilat tregojnë se shumica e prindërve nuk janë të interesuar për arsimimin e fëmijëve të tyre, studimi ynë tregon se prindërit kanë interes për arsimimin e fëmijëve te tyre, por ata i referohen gjithmonë faktit se për çfarë do ta duan fëmijët e tyre shkollën, kur nuk kanë akses në shoqëri, kur fëmijët e tyre nuk mund të bëhen mësues, edukatorë, doktorë, pra të fitojnë një status të ri profesional, e për pasojë dhe social.

120

ElisabEta osmanaj

Mospasja e një modeli të suksesshëm në jetën e romëve i bën prindërit skeptikë për impaktin e arsimimit në jetët fëmijëve te tyre.

Niveli i ulët arsimor i vetë prindërve romë është një tjetër gjetje e studimit. Prindërit romë jo vetëm kanë një nivel arsimor të ulët, si dhe në të shumtën e rasteve ata nuk dinë shkrim e këndim, por karakteristikë është dhe mosha e re e disa prindërve të cilët kanë sjellë në jetë fëmijët e tyre. Në studimet e tjera theksohet se niveli arsimor i ulët i prindërve dhe perceptimi i ulët për përfitimet nga arsimi është një tjetër pengesë në arsimimin e fëmijëve romë (Ilir Gedeshi, Hartësimi, fq. 39). Është e njohur se shumë nëna të reja janë vetë fëmijë dhe atyre u mungon çdolloj njohurie lidhur me mirërritjen e fëmijëve (Hermine De Soto, Beddies S., Ilir Gedeshi, Roma and Egyptians in Albania: From social exclusion to social inclusion, The World Bank, Washington D.C., 2005, fq. 89). Analfabetizmi dhe arsimimi i pakët i nënave-fëmijë sot ndikon në arsimimin e fëmijëve nesër.


121

7.1. Përfundime

Nga sa u tha në krerët e mëparshëm, autorja ka arritur në këto përfundime:

- Niveli arsimor i fëmijëve romë është i diferencueshëm nga zona në zonë. Kjo diferencë e vërejtur varion sipas zonave të shpërndarjes së kësaj popullsie, por jo sipas numrit të përqendrimit të tyre, por sipas zhvillimit të vetë zonës, e cila rezulton të ketë një impakt të drejtpërdrejtë në nivelin arsimor të fëmijëve romë dhe nivelin e përgjithshëm të këtij komuniteti.

- Prindërit e fëmijëve romë janë pak të interesuar për arsimimin e fëmijëve të tyre. Ata nuk i kushtojnë rëndësinë e duhur arsimit në jetën e fëmijës së tyre, duke mos ndier asnjë përgjegjësi në lidhje me ushtrimin e përgjegjësisë prindërore.

- Nënat janë më të interesuara se baballarët për arsimin e fëmijëve te tyre dhe përpiqen që vajzat të mos kenë fatin e tyre duke mbetur pa shkollë e ta braktisin atë për të krijuar familje në moshë të re.

- Niveli i ulët ekonomik i romëve është nga faktorët kryesorë për mosfrekuentimin e arsimit nga ana e fëmijëve romë, ose të braktisjes së shkollës. Kushtet e jetësës së familjeve rome detyrojnë prindërit t’i largojnë fëmijët nga shkolla, pasi nuk arrijnë t’u plotësojnë kushtet minimale të jetesës fëmijëve të tyre si: ushqim apo veshmbathje.

- Mungesa e theksuar e materialeve shkollore si: fletore, lapsa, stilolapsa, çanta dhe në disa raste dhe e librave përbën një tjetër problem, pasi në rrethe të ndryshme, procesi i dhënies falas të tyre është shoqëruar me probleme të theksuara ose dhe me vonesa.

- Komuniteti luan një rol të rëndësishëm në jetën e fëmijëve romë, pasi ky komunitet është paragjykues shumë për vajzat rome, të cilat frekuentojnë shkollën pas një moshe të caktuar dhe nuk është mbështetje për fëmijët dhe prindërit e fëmijëve që frekuentojnë shkollën. Kjo kryesisht pas klasës së pestë të arsimit 9-vjeçar.

Përfundime dHe rekomandime7Kapitulli

122

ElisabEta osmanaj

- Martesa në moshë të hershme e romëve përbën një problem shumë të madh, pasi kjo i detyron ata të braktisin shkollën në moshë shumë të re. Ky fenomen është më i theksuar te vajzat të cilat në moshën 12-13-vjeçare martohen dhe kundër dëshirës së tyre nga familjet, duke i kushtëzuar ato të shkëputin marrëdhëniet e tyre me shkollën. Në rast të kundërt, vajzat rrezikojnë të mbeten pa martuar. Të ndodhur përpara një fenomeni të tillë, prindërit i detyrojnë vajzat të shkëputen nga shkolla për t’u martuar. Por vlen të theksohet se ky është një fenomen i cili vihet re dhe te djemtë. Te vajzat kjo dukuri është dhe më e theksuar, duke përfshirë këtu edhe faktin se ato janë më të rrezikuara sipas prindërve për të rënë pre dhe e trafikimit.

- Pamundësia për të frekuentuar arsimin parashkollor përbën një tjetër problem për komunitetin rom. Në shumë zona të vendit ky shërbim nuk ofrohet fare; në zona të tjera edhe kur ofrohet, nuk ofrohet nga institucionet shtetërore, por nga organizatat e ndryshme ndërkombëtare. Në zonat ku është ofruar ky shërbim, interesi ka qenë i lartë nga ana e prindërve. Ata kanë dëshmuar interes të madh për të çuar fëmijët e tyre në këto kopshte, i cili në më të shumtën e rasteve është ofruar për një periudhë të caktuar kohe dhe më pas është ndërprerë, pasi nuk mund të ofrohej më për mungesë fondesh.

- Në rastet kur arsimi parashkollor ofrohet nga pushteti vendor, prindërit romë nuk mund t’i çojnë fëmijët, pasi numri i madh i fëmijëve nuk e bën të mundur këtë. Në zona të ndryshme rezulton që numri i fëmijëve, të cilët frekuentojnë arsimin parashkollor shkon në 50 fëmijë për grup.

- Largësia e kopshteve në disa raste përbën një tjetër problem të madh. Dihet që komuniteti rom jeton në periferi të qyteteve, në zona ku arsimi parashkollor nuk ofrohet fare. Kështu që ata janë të detyruar t’i çojnë fëmijët në kopshte, largësia e të cilëve është shumë e madhe nga zona e tyre e banimit. Të gjendur përpara një fenomeni të tillë prindërit preferojnë të mos i çojnë fare fëmijët në arsimin parashkollor.

- Pamundësia e edukatorëve për të komunikuar me fëmijët romë të cilët nuk flasin gjuhën shqipe, është një problem që haset në ato kopshte ku numri i fëmijëve romë është i lartë. Kjo i përball fëmijët dhe edukatorët me vështirësi komunikimi midis tyre, por jo vetëm. Dhe komunikimi me fëmijët e popullsisë mazhoritare është një pengesë në këtë rast, pasi fëmijët romë ndjehen të përjashtuar nga procesi i të mësuarit.


123

- Frekuentimi i arsimit të detyrueshëm karakterizohet nga regjistrimi i ulët i fëmijëve romë, që nuk frekuentojnë arsimin parashkollor, duke e përjashtuar veten të hyjnë te kontigjenti i fëmijëve, të cilët automatikisht kalojnë nga sistemi parshkollor në atë shkollor.

- Një problem më vehte përbën dhe fakti i mosregjistrimit të fëmijëve në gjendjen civile, në momentin e lindjes së tyre. Shumë fëmijë romë nuk ekzistojnë në regjistrat e gjendjes civile dhe kjo përbën një problem të madh për identifikimin e tyre nga ana e institucioneve arsimore, të cilat të gjendura përballë një situate të tillë, duhet të dalin shtëpi më shtëpi për identifikimin e tyre.

- Mungesa e kapaciteteve nga institucionet arsimore në rrethe bëjnë që sensibilizimi i komunitetit rom të mos jetë në nivelin e duhur dhe t’ju lihet si detyrë mësuesve të shkollave, të dalin dhe të bëjnë sensibilizimin e fëmijëve në zonat ku numri i popullsisë rome është i lartë.

- Mungesa e mësuesit ndihmës apo e një moderatori në klasa ku ka fëmijë romë që kanë vështirësi gjuhësore, krijon një boshllëk jo vetëm midis nxënësve dhe mësuesve, por edhe një boshllëk të madh në marrjen e informacionit nga ana e fëmijëve romë. Ky fenomen shfaqet kryesisht te fëmijët romë, të cilët nuk kanë frekuentuar arsimin parashkollor.

- Në arsimin fillor vihet re një përqendrim i ulët i fëmijëve romë si pasojë e kequshqyerjes. Fëmijët romë janë në gjendje të ndjekin mësimin vetëm orët e para, pasi më pas shumë prej tyre përfshihen nga gjendja e lodhjes, mospërqendrimi, gjendja e të fikëtit si pasojë e mosngrënies.

- Fëmijët romë e braktisin arsimin e detyruar më shumë në periudhën e dimrit sesa në atë të pranverës, pasi kushtet e vështira të motit dhe pamjaftueshmëria e kushteve për të frekuentuar shkollën janë shumë të vështira. Fëmijët romë nuk kanë rroba të përshtatshme për të kaluar motin e ftohtë, janë të kequshqyer dhe nuk e përballojnë dot procesin e mësimit, i cili në periudhën e dimrit vështirësohet për ta.

- Largësia e institucioneve arsimore nga qendrat e banimit të romëve është një arsye tjetër e cila i detyron prindërit të mos lejojnë fëmijët e tyre të frekuentojnë arsimin e detyruar, pasi rrugët që këta fëmijë bëjnë për të shkuar në shkollë, paraqesin rrezikshmëri për jetën e tyre, duke qenë se përshkojnë në këmbë distanca të gjata të frekuentuara nga makinat, por jo vetëm. Në disa raste, këto rrugë kalojnë anës lumenjve dhe në stinën e dimrit shtohet rreziku për jetën e tyre.

124

ElisabEta osmanaj

- Nisur nga vështirësitë ekonomike, fëmijët romë shkëputen nga shkolla pasi kryejnë punë të ndryshme, duke ndihmuar prindërit e tyre në aktivitetet e ndryshme ekonomike që ata ushtrojnë.

- Një tjetër fenomen që çon në braktisjen ë shkollës nga fëmijët romë, është dhe ai i ushtrimit të punëve të rrezikshme në të cilat përfshihen fëmijët romë, kryesisht lypja në rrugë në zonat urbane ku ky fenomen është më i përhapur, dhe në disa raste i organizuar nga vetë prindërit romë, ose nga fëmijët më të mëdhenj të këtij komuniteti.

- Lodhja fizike e fëmijëve romë në kryerjen e punëve të rënda reflektohet në cilësinë e dobët të tyre në klasë, duke bërë që fëmijët në të shumtën e rasteve të mos jenë të përqendruar në klasë, por të reflektojnë gjendje gjumi dhe të jenë të pavëmendshëm në mësim. Rrjedhimisht dhe cilësia e marrjes së dijeve të jetë e ulët.

- Ushtrimi i profesioneve të trashëguara nga prindërit dhe jo të mësuara në shkolla si: ato të zejeve apo të tregtisë së rrobave të përdoruara, bën që prindërit romë të mos e ndiejnë nevojën e arsimimit të fëmijëve të tyre. Por ata priren fuqishëm të përfshijnë fëmijët e tyre që në moshë të hershme në këto profesione, të cilat sipas tyre nuk kanë nevojë për shkollë.

- Diskriminimi në shkolla nga ana e mësuesve është një fenomen i cili i largon fëmijët romë nga shkolla, pasi nuk arrijnë të socializohen me pjesën tjetër të klasës dhe nuk gjejnë mbështetje nga mësuesit, të cilët edhe pse nuk i diskriminojnë me fjalë, arrijnë ta bëjnë këtë me veprime, duke i veçuar nga pjesa tjetër e klasës në vendosjen e tyre në bankat e fundit, apo duke mos i përfshirë në procesin e mësimit.

- Diskriminimi që hasin fëmijët romë vjen dhe nga prindërit e fëmijëve të popullsisë mazhoritare, të cilët frenojnë fëmijët e tyre të shoqërohen më fëmijët romë, duke e demonstruar këtë me pakënaqësitë e shfaqura kur fëmijët e tyre ulen në banka me fëmijët e komunitetit rom.

- Diskriminimi si pasojë e higjienës së fëmijëve romë bën që ata të distancohen nga fëmijët e tjerë, të distancohen nga mësuesit dhe të shkaktojnë probleme për prindërit e fëmijëve të tjerë, të cilët shpeshherë fajësojnë fëmijët romë për sëmundje të ndryshme, për parazitë dhe për shumë probleme të tjera, që shkakton higjiena e ulët personale e fëmijëve romë.

- Migrimi i familjeve rome brenda vendit në periudha të ndryshme të vitit bën që fëmijët të shkëputen nga shkolla. Vështirësitë ekonomike i detyrojnë


125

prindërit romë të lëvizin brenda vendit, kryesisht në zonat urbane për të siguruar jetesën, duke marrë me vete dhe fëmijët të cilët nuk regjistrohen në shkollat e vendeve ku ata shkojnë. Kjo bën të pamundur dhe ndjekjen e tyre nga institucionet arsimore ku ata figurojnë të regjistruar.

- Emigrimi i familjeve rome, një tjetër fenomen që karakterizon këtë komunitet, ka bërë që fëmijët romë jo vetëm të mos ndjekin arsimin në vendet ku kanë emigruar, por edhe kur ata kthehen në atdhe, të mos regjistrohen më nëpër shkolla, pasi procedurat e regjistrimit rezultojnë shumë të vështira dhe të kushtueshme për prindërit romë. Të gjendur përballë vështirësive të tilla, prindërit preferojnë të mos i fusin fare apo t’i rikthejnë nëpër shkolla fëmijët e tyre.

- Ndërgjegjësimi i prindërve nga ana e institucioneve arsimore është shumë i ulët ose inekzistent. Asnjë politikë nuk ndiqet nga shkollat për të përfshirë prindërit romë në vendimmarrjet e shkollave.

- Gjithashtu vërehet mospërfshirja e prindërve romë në strukturat prindërore të ngritura nga shkolla dhe kontaktet e pakta që shkolla realizon me ta.

- Mungesa e shërbimeve si: pastrimi, ruajtja e objekteve shkollore, të cilat nuk financohen nga shteti, por nga komuniteti i shkollës (nga prindërit) bëhen shpesh barrë ekonomike për prindërit e fëmijëve romë që frekuentojnë shkollën, pasi ata e kanë të pamundur t’i paguajnë këto shërbime.

- Niveli shumë i ulët arsimor i prindërve përbën një pengesë të madhe, pasi ata as nuk i kuptojnë fëmijët e tyre, as nuk i ndihmojnë dot në detyrat e shtëpisë. Rezulton se një pjesë e fëmijëve ndihmohen nga gjyshërit e tyre, të cilët në dallim nga prindërit dinë shkrim e lexim.

- Mbështetja ekonomike e prindërve romë të cilët kanë fëmijët në shkollë, pothuajse nuk ekziston. Pushtetet vendore nuk ndjekin asnjë politikë mbështetëse financiare për prindërit romë që kanë fëmijët në shkolla.

- Mungesa e modeleve të suksesshme rome mungon. Prindërit romë nuk kanë shpresa se shkolla mund të ndryshojë jetën e fëmjëve të tyre, duke qenë se nuk kanë një model të suksesshëm rom për të marrë si shembull.

- Frekuentimi i arsimit të mesëm nga fëmijët romë është në nivele shumë të ulëta. Numri i fëmijëve romë që ndjekin arsimin e mesëm, është shumë i ulët.

126

ElisabEta osmanaj

- Mungesa e arsimit profesional i cili mund t’i pajisë fëmijët dhe të rinjtë romë me një profesion mungon. Dhe në rastet kur fëmijët romë kanë prirje për të frekuentuar një shkollë profesionale si ato të muzikës, ku dhe prirjet janë më të mëdha, pamundësia ekonomike nuk i lejon ata, pasi shkolla nuk ofron as veglën muzikore, e cila duhet të blihet nga vetë prindërit romë.

- Mungesa e shkollave të mesme në zonat ku jetojnë romët, është një tjetër problem i madh për ata pak fëmijë romë të cilët kanë dëshirë të vazhdojnë këtë cikël arsimor.

- Përfshirja e një numri të pakonsiderueshëm mësuesish rom bën të pamundur komunikimin e mësuesve më nxënësit që vijnë nga ky komunitet. Mungesa e politikave të punësimit të romëve nga ana e drejtorive arsimore bën që romët të mos nxiten për t’u arsimuar në ciklet më të larta të studimit.

- Mungesa e aktiviteteve jashtëshkollore është shumë e theksuar sidomos në zonat periferike. Jo të gjitha shkollat përfshihen në ditën e romëve me aktivitete. Numri i tyre është i ulët, por edhe kur zhvillohen ato pak veprimtari, fëmijët romë nuk ndodh të jenë protagonistë, por thjesht pjesëmarrës.

- Mungesa e figurës së punonjësit social është një tjetër problem. Rezulton se në shumicën e shkollave, sidomos në ato periferike dhe rurale, është një shërbim që nuk ofrohet fare. Edhe në ato shkolla në zonat urbane kur ofrohet një shërbim psikosocial, ai është fiktiv, sepse numri i lartë i fëmijëve që kanë psikologët e këtyre shkollave, e bën të pamundur komunikimin e tij më fëmijët dhe ky shërbim mbetet thjesht formal. Fëmijëve romë nuk u ofrohet asnjë lloj shërbimi i tillë, aq më pak prindërve të tyre, si pjesë e procesit të arsimimit të fëmijëve të tyre.

- Frekuentimi fiktiv i fëmijëve romë është një problem tjetër i cili bëhet pengesë në marrjen e të dhënave të sakta nga institucionet qendrore. Shumë fëmijë romë figurojnë të jenë në klasë të parë, të dytë, të tretë, të katërt, të pestë. Por ata jo rrallë herë janë vetëm emra në regjistër, pasi mbasi regjistrohen, frekuentojnë, ata nuk rikthehen më në shkollë. Përpara situatave të tilla, mësuesit për të mos ulur numrin e nxënësve në klasa dhe me shpresën që ata mund të rikthehen në një periudhë tjetër të vitit, nuk njoftojnë institucionet arsimore në rrethet përkatëse dhe vazhdojnë të kalojnë fëmijët nga një klasë në tjetrën. Ky fenomen shumë herë është i ditur dhe nga drejtuesit e shkollave të cilët nuk marrin asnjë masë dhe nuk bëjnë asnjë njoftim, duke i deklaruar këta fëmijë si fëmijë që frekuentojnë rregullisht shkollën.


127

- Mosfunksionimi i ligjit të arsimit parauniversitar është një tjetër problem. Drejtuesit e arsimit e shikojnë si të pamundur funksionimin e pjesës së përgjegjësisë prindërore, ndërsa vetë prindërit as që e njohin fare. Por edhe kur bëhen me dije për përgjegjësinë e tyre ligjore si kujdestarët e fëmijëve të tyre, të cilët mbajnë përgjegjësi ligjore për mosfrekuentimin e shkollës nga ana e fëmijëve, ata janë totalisht indiferentë.

- Vihet re dështimi i politikave të ndërrmara nga shteti dhe organizatat e ndryshme ndërkombëtare për zhdukjen e analfabetizmit. Kështu “Shansi i Dytë”, një mundësi e cila duhet t’u ofrohet romëve në mbarë vendin për të bërë të mundur që romët në moshë të madhe që nuk dijnë të shkruajnë dhe të lexojnë, t’u jepet një mundësi për të eliminuar këtë mangësi në jetën e tyre, pothuajse nuk funksionon më. Gjithashtu, pranë asnjë shkolle nuk funksionojnë klasat ndihmëse për romët, të cilët gjatë viteve të tranzicionit nuk kanë pasur mundësi të arsimohen e t’i frekuentojnë ato.

- Romëve nuk u mundësohet në asnjë shkollë të vendit mësimi i gjuhës së tyre romani, edhe pse kjo është një e drejtë e tyre. Romët kanë abetaren e tyre e cila nuk njihet as nga mësuesit e fëmijëve romë, por as nga vetë komuniteti rom. Romët vetëm e flasin gjuhën e tyre, ata nuk e shkruajnë atë.

- Shkolla e lartë vazhdon të mbetet një çështje shumë e largët për romët. Numri shumë i vogël i romëve që e frekuentojnë universitetin sot, e tregon qartë diçka të tillë.

- Studentët romë e vetmja gjë që përfitojnë nga shteti, është mospagesa e tarifës së shkollës së lartë. Të gjitha të tjerat duhet të sigurohen nga vetë ata.

- Në asnjë universitet nuk ka kuota të posaçme për romët. Kjo bën që edhe në ato raste kur romët janë të interesuar të vazhdojnë studimet e larta, e bëjnë këtë pranë universiteteve private, kryesisht në rrethe.

- Mungesa e një strategjie të qartë për përfshirjen në punë të romëve pas studimeve universitare e bën dhe më të vështirë frekuentimin e tyre, pasi siguria e gjetjes së një vendi pune për ta mbetet shumë e ulët, gati e pamundur.

7.2. rekomandime Për Prindërit romë

- Prindërit romë si përgjegjësit ligjorë të fëmijëve të tyre bazuar në të drejtën për arsim që ka çdo fëmijë si një e drejtë kushtetuese, duhet të ushtrojnë përgjegjësinë e tyre prindërore dhe t’ju sigurojnë fëmijëve të tyre arsimimin e nevojshëm.

128

ElisabEta osmanaj

- Prindërit romë duhet të sheshojnë barrierat e ngritura nga vetë ta dhe të bëhen pjesë e jetës arsimore të fëmijëve, duke u dhënë atyre suportin e duhur në realizimin e këtij procesi të rëndësishëm për jetën dhe integrimin social të tyre.

- Mospërfshirja e fëmijëve romë nga prindërit në ushtrimin e punëve të vështira dhe shkëputja nga bankat e shkollës mbetet sigurisht një përgjegjësi e madhe e prindërve romë.

- Fëmijët romë nuk duhet të përdoren nga prindërit dhe familjarët e tjerë si burime fitimi të jetesës, por të detyrohen nga prindërit për të frekuentuar shkollën. Lypja në rrugë, larja e xhamave të makinave nuk duhet të jenë profesione të nxitura.

- Profesione të tilla si: lypja, larja e xhamave të makinave në rrugë nuk duhet të konsiderohen profesione nga prindërit për fëmijët e tyre. Ata nuk duhet t’i detyrojnë këta fëmijë të ushtrojnë profesione të tilla duke u shkëputur nga shkolla.

- Angazhimi prindëror duhet të jetë më i madh që fëmijët të frekuentojnë arsimin parashkollor si një proces shumë i rëndësishëm i fëmijëve për vazhdimësinë e arsimit të tyre.

- Suporti që prindërit romë duhet t’u japin fëmijëve të tyre duke bashkëpunuar më tepër me mësuesit dhe drejtuesit e shkollave, duhet të jetë në nivele më të larta bashkëpunimi.

- Prindërit romë duhet të ndihmojnë fëmijët e tyre në realizimin e detyrave të shtëpisë të dhëna nga mësuesit, në mënyrë që të lehtësojnë jetën arsimore të fëmijëve të tyre dhe duke i nxitur ata për të qenë më të ndërgjegjshëm dhe vetë fëmijët.

- Fëmijët romë kanë të drejtë të regjistrohen në zyrat e gjendjes civile pa përjashtim. Ky mbetet një detyrim që kanë prindërit romë, të cilët për arsye të ndryshme nuk i regjistrojnë fëmijët duke u bërë një pengesë e madhe dhe në frekuentimin e cikleve të ndryshme arsimore më pas.

- Gjatë lëvizjeve brenda vendit apo edhe jashtë vendit mbetet detyrë e prindërve të regjistrojnë fëmijët në shkollat ku ata shkojnë dhe të bëjnë shkëputjen e fëmijëve nga shkollat aktuale, duke mos i shkëputur fëmijët nga shkolla.

- Prindërit duhet të sigurojnë më shumë stabilitet në jetën e fëmijëve të tyre, duke mos i lëvizuar ata në mënyrë të vazhdueshme, sepse kjo shkakton konfuzion të madh te fëmijët.


129

- Martesat në moshë të hershme të fëmijëve romë duhet të frenohen nga prindërit, pasi kjo mbetet një pengesë shumë e madhe për fëmijët, të cilët lidhin martesa në moshë të hershme. Prindërit nuk duhet të detyrojnë fëmijët e tyre të lidhin martesa në moshë të re kundër dëshirës së tyre.

- Djemtë dhe vajzat duhet të trajtohen njësoj nga prindërit romë. Vajzat nuk duhet të diskriminohen për shkak të gjinisë dhe të shkëputen nga shkolla më herët se djemtë, pasi fëmijët kanë të drejta të barabarta, pavarësisht gjinisë së tyre.

- Prindërit romë duhet të ndërgjegjësohen për rëndësinë që ka arsimimi i fëmijëve në jetët e tyre dhe ta shikojnë atë si zgjidhje të shumë problemeve në jetën e fëmijëve dhe jo si pengesë për ta.

- Duhet të sheshohen barrierat diskriminuese brenda komunitetit për fëmijët më të arsimuar, kryesisht vajzat, që kjo të mos bëhet pengesë në jetën arsimore të fëmijëve. Prindërit duhet të ndryshojnë mentalitet në lidhje me reagimet negative të komunitetit.

- Prindërit duhet t’u japin mbështetje më të madhe morale fëmijëve dhe të jenë nxitësit e realizimit të procesit arsimor për ta dhe jo pengues.

rekomandime Për Politikëbërësit dHe Politikëzbatuesit

Rekomandime për politikëbërësit:

- Të rishikohet strategjia për përmirësimin e kushteve të jetesës së komunitetit rom, veçanërisht strategjia për arsimimin e tyre, pasi jo vetëm nuk është funksionale, por dhe nuk rezulton të ketë arritur asnjë nga rezultatet e pritshme.

- Të implementohet me kujdes strategjia e re e Bashkimit Europian për arsimimin e romëve (2015-2020) dhe të parapërgatitet situata ligjore në përputhje me strategjinë e re dhe të ngrihen grupet monitoruese nga institucionet përkatëse përpara se kjo strategji të fillojë të zbatohet.

- Realizimi i rekomandimeve të Bashkimit Europian duhet të jetë në qendër të punës së këtyre institucioneve, së bashku me sfidat e reja në lidhje me integrimin më të plotë të këtij komuniteti dhe të plotësohen të gjitha detyrimet e dhëna nga BE në lidhje me këtë problem.

- Të realizohet identifikimi i romëve në të gjithë Shqipërinë dhe të bëhet regjistrimi i tyre në mënyrë të saktë, pasi edhe pas Censusit 2011 ka të dhëna se

130

ElisabEta osmanaj

ai nuk ka qenë i saktë në lidhje me identifikimin dhe regjistrimin e popullsisë së këtij komuniteti.

- Të lehtësohen procedurat e regjistrimit të fëmijëve romë në gjendjet civile duke përdorur edhe politika ekonomike nxitëse, siç ndodh në pothuajse gjithë vendet e Bashkimit Europian .

- Sheshimi i barrierave burokratike: Për fëmijët romë të kthyer nga emigrimi duhet të minimizohen disa procedura burokratike, duke u dhënë atyre mundësinë e regjistrimit në shkolla dhe pa pasur dokumentacionin e nevojshëm. Këtë procedurë institucionet qendrore jo vetëm duhet ta lehtësojnë, por mund dhe ta marrin përsipër kryerjen e saj ato vetë.

-Të mbështeten ekonomikisht familjet rome, fëmijët e të cilëve frekuentojnë shkollën duke u lehtësuar prindërve barrën e rëndë ekonomike. Kjo ndihmë mund edhe të përdoret si nxitës që prindërit të mos lejojnë fëmijët e tyre të braktisin shkollat.

-Mbështetja financiare e fëmijëve romë që vazhdojnë shkollën, nuk mund të mbetet vetëm te librat, por të sigurohen edhe mjetet e tjera bazë, të cilat ndihmojnë në realizimin e procesit arsimor.

-Të futet mësuesi ndihmës në klasa me numër të lartë romësh ose e moderatorit model, që përdor sot Bashkimi Europian i cili bën ndërmjetësismin e edukatorëve me fëmijët romë, të cilët nuk flasin gjuhën shqipe apo edhe ndihmon mësuesin në klasë për të qenë më pranë fëmijëve të këtij komuniteti. Ky mësues ndihmës ose moderator mundësisht të jetë i komunitetit rom.

-Të ndërhyhet në infrastrukturën ekzistuese duke e përmirësuar atë, në mënyrë që kushtet e vështira të krijuara në kopshte dhe shkolla të mos bëhen pengesë në frekuentimin e tyre.

-Ndërtimi i kopshteve në zonat ku numri i popullsisë rome është i lartë duhet të jetë sa më i shpejtë, duke qenë se numri i fëmijëve romë që nuk frekuentojnë arsimin parashkollor për mungesë të kopshteve, është i lartë.

-Nxënësve romë duhet t’u sigurohet të paktën një vakt ushqim falas nga shteti, nisur nga kushtet e veshtira ekonomike në të cilat jetojnë familjet e tyre.

-Për fëmijët të cilët jetojnë në distanca të konsiderueshme nga shkolla, duhet të sigurohet transporti i përditshëm. Për këtë duhet një ndërhyrje imediate si nga pushteti qendror, ashtu dhe nga ai lokal: nevojiten kopshte, shkolla apo dhe duke ndërtuar kopshte të reja në çdo zonë ku ka romë si një shërbim që


131

mungon, ose është i kufizuar pavarësisht bashkëpunimit me institucione të tjera sociale. Gjithashtu duhet të krijohen mundësi që të dy prindërit të përfitojnë pagesën e kujdestarisë për aftësinë e kufizuar të fëmijës dhe brenda kësaj pagese prindërit duhet të përfshihen në skemën e sigurimeve shëndetësore dhe shoqërore (aktualisht ky lloj shërbimi ofrohet vetëm për prindërit e fëmijëve tetraplegjikë).

Propozime për përfaqësuesit e arsimit në rrethe

- Të rritet sensibilizimi i prindërve romë për rëndësinë e arsimit të fëmijëve të tyre, duke shtuar kontaktet me prindërit, duke shpërndarë informacione sensibilizuese, duke servirur modele të suksesshme.

- Të evidentohen fëmijët që nuk frekuentojnë shkollën, ose janë shkëputur prej saj si pasojë e ndryshimit të ambienteve familjare, duke qenë se kjo dukuri shfaqet rëndom në komunitetin rom në mënyrë periodike dhe jo vetëm në fillim të vitit shkollor.

- Shtimi i kapaciteteve njerëzore që merren me romët, duhet të shtohet në numër dhe të trajnohet duke i dhënë një mundësi njohjeje me komunitetin para kontaktit me të. Vërehet e nevojshme gjithashtu lehtësimi nga taksat për prindërit që kanë detyrime përkujdesjeje ndaj fëmijëve romë me aftësi të kufizuara.

- Mësuesit në zonat me popullsi të lartë rome duhet të trajnohen dhe të mbështeten në punën e tyre nga institucionet vendore. Trajnimi i mësuesve mbetet një domosdoshmëri emergjente.

- Lehtësirat në regjistrimin e fëmijëve romë në shkolla duke e mbështetur procesin e regjistrimit dhe duke e drejtuar atë në një rrugë të mbarë. Në këtë proces kërkohet të përfshihen jo vetëm Drejtoritë Arsimore, por dhe drejtoritë e shkollave, mësuesit e të gjithë cikleve, si dhe organet e pushtetit lokal të cilët duhet të jenë palë në këtë proces.

- Përfshirja e mësuesve romë në procesin arsimor duhet të jetë përparësi deri në momentin që nuk ofrohet nga DAR roli i mësuesit ndihmës ose i moderatorit.

- Të përdoren metoda të suksesshme të arsimimit të romëve, që kanë rezultuar të tilla në Europë si: Mozaik apo KIT të cilat kanë në qendër fëmijën rom.

132

ElisabEta osmanaj

- Evidentimi i rasteve të diskriminimit në shkolla dhe sheshimi i këtyre problemeve duhet të jetë në fokus të drejtorive të shkollave dhe e të gjithë komunitetit të romëve.

- T’u ofrohet fëmijëve romë jo vetëm një ambient jodiskriminues, por edhe i ngrohtë nëpër klasa duke i përfshirë në procesin arsimor dhe duke i afruar me fëmijët joromë.

- Përqendrimi i fëmijëve romë në klasa të caktuara duhet të zhduket si fenomen, në mënyrë që fëmijët romë të mos jenë të përjashtuar brenda sistemit arsimor dhe të veçuar nga pjesa tjetër e fëmijëve, modele të cilat kanë dështuar në Europë.

Propozime për përfaqësuesit e pushtetit lokal

- Ka ardhur momenti që pushteti lokal të kthejë sytë dhe të përfshihet në sfidën e arsimimit të fëmijëve romë. Përfshirja e pushtetit lokal duhet ta bëjë atë një aktor kryesor dhe jo ndihmës.

- Të merren masa të menjëhershme që komunitetit rom t’i ofrohet arsimi parashkollor falas në të gjitha zonat ku ai jeton, në mënyrë që në zonat e jetuara nga romët të mos mungojnë kopshtet.

- Të mbështeten financiarisht prindërit romë që kanë fëmijët në shkolla dhe kjo ndihmë të variojë dhe në varësi të numrit të fëmijëve që kanë.

- Punësimi i prindërve romë që kanë fëmijët në shkolla duhet të jetë në qendër të vëmendjes së pushtetit lokal dhe të përfshijë në sistemin preferencial këta prindër për punësim.

- Dhënia e bursave të studimit të ofruara nga pushteti lokal duhet të paracaktohen për popullsinë rome si një stimul për të gjithë romët që vazhdojnë arsimin e lartë.

- Të promovohen modele të suksesshme të romëve nga pushteti lokal në zonat ku ata jetojnë.

Rekomandime për kërkime të mëtejshme

- Studime për të identifikuar problematikën brenda komunitetit, diskriminimin brenda komunitetit rom në lidhje me arsimimin e fëmijëve romë, duke përfshirë dallimet gjinore.


133

- Studime të fokusuara në nevojat specifike që i dalin komunitetit rom për zhdukjen e analfabetizmit të përqendruara kryesisht te prindërit romë, që kanë kaluar fëmijërinë në tranzicion.

- Studime të lidhura me aftësitë e veçanta që mund të shfaqin fëmijët romë dhe me talentet e tyre të lidhura me traditën, kulturën dhe origjinën e romëve.

134

ElisabEta osmanaj

1. Adem Tamo, Theodhori Karaj, Situata Arsimore e Fëmijëve Romë, UNICEF,Save the Children, Tiranë 2007

2. Andrea Nathanaili, Studime Historike, Nr. 2, Tiranë, 1975 3. Arqile Bërxolli, Minorities in Albania, Tirana, 20054. Arsimi i fëmijëve romë në Evropë, Strasburg, 20065. Arsimi i Fëmijëvë Romë në Evropë,- Tekstet zyrtare dhe aktivitete të KiE

për arsimin, Strasburg, 2006

6. Banka Botërore «Roma Inclusion: An Economic Opportunity for Bulgaria, Czech Republic, Romania and Serbia», shtator, 2010

7. Becker H. & Epstein J., Teacher’s Reported Practices of Parent Involvement: Problems and Possibilities, The Elementary School Journal, 1982

8. Berberski, S., ‘La Coscienza dei Rom del Proprio Nome’, LD , 10/3-4 (1974)

9. Berlingeri, P.L., ‘Un Romanzo Antico’, LD, 21/4 (1985)

10. Bujar Taho, Document on the Situation of Roma in Albania, Shqipëri, 2002

11. Cahn, C., Chirico, D., Mc Donald C., Mohacsi V., Proc T., Szkely A., Roma in the Educational System of Central and Eastern Europe, in the Roma Resource Book (1999) Open Society Institute-Institute for Educational Policy, Budapest

12. Ceka B. Raport për Vlerësimin e Strategjisë Kombëtare për Përmiresimin e Jetës së Komunitetit Rom”, Tiranë, 2007

13. Censusi i Popullsisë dhe Banesave 2011, INSTAT

14. Charte des Droits Fondamentaux de l’Union Européenne

15. Ciganët (egjiptianët) në Europë, Përgjigjja e Komitetit të Ministrave ndaj Rekomandimit Nr. 1203 (1993) mbi Ciganët në Europë. Përgjigjja e Komitetit të Ministrave, 17 tetor 1995

biblioGrafia


135

16. COM(2010)133, Integrimi Social-Ekonomik i Romëve në Europë

17. Courthiade M., Duka J., A Social and Historical Profile of the Roms in Albania. 1990s. A draft paper provided by the authors

18. CRS., Project “Roma Participation in Local Elections 2007”, Successful Roma Model of Political Representation, Tirana, May, 2007

19. David Crowe, John Kolsti, Albanian Gypsies: The Silent Survivors, in Crowe and Kolsti eds., The Gypsies in Eastern Europe, (Armonk, New York: Sharpe, 1991)

20. David L Morgan, Focus Groups as Qualitative Research, (Sage, 1997)

21. De Soto H., Gedeshi I., Dimensions of Romani Poverty in Albania, Roma Rights, Number 1, 2002

22. Deirdre McCloskey, The Rhetoric of the Human Sciences: Language and Argument in Scholarship and Public Affairs, 1987

23. Dekada e Përfshirjes së Romëve 2005-2015, “Kushtet e Referencës”, Dekada e Përfshirjes së Romëve 2005-2015, <http://www.romadecade.org

24. Deklarat e Gjenevës, 1924

25. Deklarata Amerikane e Pavarësisë, 1776

26. Deklarata e Strasburgut, www.coe.int/roma

27. Deklarata e Virgjinias për të Drejtat, 1776

28. Deklarata Franceze për të Drejtat e Njeriut

29. Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut

30. Dena Ringold, Mitchel A. Orenstein, Erika Wilkens, Roma in an Expanding Europe: Breaking the Poverty Cycle, A World Bank Study, Washington D.C., 2003

31. Dokumenti i OKB E/CN4/Sub2/399 10, miratuar më 31 gusht 1977

32. Drafti i 26 gushtit 1977, dokument E/CN4/Sub2/L.670

33. Edelman, D.I., ‘The Dardic and Nuristani Language’, Moskow, 1983.

34. Edmond Dragoti, Psikologjia Sociale, SHBLU, 1999

136

ElisabEta osmanaj

35. Edmond Dragoti, Psikologjia Sociale, Toena, Tiranë, 2004

36. Edward F. Fern (1982) “The Use of Focus Groups for Idea Generation: The Effects of Group Size, Acquaintanceship, and Moderator on Response Quantity and Quality” JOURNAL OF A^ARKETING RESEARCH, FEBRUARY 1982,

37. Emile Durkheim, De la division du travail social, tezë doktorature,1893

38. Enver Hoxha: “Vitet e vegjëlisë”, Tiranë, 1983

39. Epstein, J, & Dauber, S.L. (1991). School programs and teacher practices of parent involvement in inner-city elementary and middle schools. The Elementary School Journal, 91(3)

40. Epstein, J. (2001). School, family, and community partnerships: Preparing educators and improving schools. Boulder, CO: Westview Press.

41. ERRC, Një rast i panjohur: Romët në Shqipëri, 1997

42. ERRC, Submission to the Joint CEDAW-CRC, General Recommendation /Comment on Harmful Practices: Child Marriages among Roma, 9 September 2011

43. Estevan Ikonomi, Bardhyl Musai, dhe Kseanela Sotirofski, Mapping Policies and Practices for the Preparation of Teachers for Inclusive Education in Contexts of Social and Cultural Diversity: Albania Country Report [Planifikimi i politikave dhe praktikave për përgatitjen e mësuesve për një arsim gjithëpërfshirës në kontekstin e diversitetit social dhe kulturor: Raporti vendor për Shqipërinë] (Torino: European Training Foundation, 2010).

44. European Commission against Racism and Intolerance, ECRI Report on Albania (Fourth Monitoring Cycle) [Raporti i ECRI mbi Shqipërinë (Cikli i katërt monitorues)] (Strasburg: Council of Europe, 2010)

45. Faik Konica: “ Esnafët shqiptarë”

46. Finck, F. N., ‘Die Sprache der Armenischen Zigeuner’, St. Pétersburg 1907

47. Fondacioni Secretariado Gitano, «Health and the Roma Community, Analysis of the Situation in Europe» [Shëndeti dhe Komuniteti Rom, Analizë e Situatës në Europë], 2009. Studimi përqendrohet në Bullgari,


137

Republikën Çeke, Greqi, Portugali, Rumani, Sllovaki dhe Spanjë

48. Franci, G.R., ‘Una madre lontana: l‘India e gli Zingari’, LD, 27/2 (1991)

49. Frank I. Luntz, ”The makings a good focus group” Voice of Victory Part II, May 16 and May 30, 1994, editions of The Polling Report. USA

50. Franzese, S., ‘Il dialetto dei sinti piemontesi, note grammaticali e glossario’, Torino, 1985

51. Hermine De Soto, Beddies S., Ilir Gedeshi, Roma and Egyptians in Albania: From social exclusion to social inclusion, The World Bank, Washington D.C., 2005

52. Hermine De Soto, Peter Gordon, Ilir Gedeshi, Zamira Sinoimeri, Poverty in Albania. A Qualitative Assessment, The World Bank, Washington D.C., 2002

53. Isabele Fonseca, Among the Gypsies, The New Yorker, 25 September 1995

54. Jakov Milaj, Raca shqiptare, Tiranë 1943

55. Jane Ritchie, Jane Lewis, Qualitative Research Practise: A Guide for Social Science Students and Researchers, Sage, 2003

56. Jean –Pierre Liegeois, “Roma in Europe”, Council of Europe, 2007

57. John Dewey, Shkolla dhe shoqëria, Tiranë, Plejad, 2003

58. Joseph Silverman, Marc Hindry, Diophantine Geometry: An Introduction, Springer-Verlag, GTM201,2000

59. Karta Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe të Popujve

60. Karta Britanike e të Drejtave, 1689

61. Karta Europiane për Gjuhët Rajonale dhe Minoritare. Miratuar në 1992 por nisi të aplikohej në 1998, u firmos nga 32 shtete dhe e ratifikuar nga 20 të tjerë.

62. Karta Sociale Europiane 1969

63. KE,“Strategjitë Kombëtare të Integrimit të Romëve për Periudhën deri në 2020”

138

ElisabEta osmanaj

64. Këshilli i Evropës, Mbrojta e të Drejtave të Romëve. www.coe.int/roma

65. Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë, 2009

66. Kodi i Familjes i Republikës së Shqipërisë, 2003

67. Kolsti J., Albanian Gypsies: The Silent Survivors, in Crowe and Kolsti eds., The Gypsies in Eastern Europe

68. KOMISIONI EUROPIAN, BRUKSEL më 5.04.2011: Komunikim i Komisionit për Parlamentin Europian, Këshillin, Komitetin Ekonomik dhe Social Europian dhe Komuniteteve të Rajoneve

69. Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut, 1990

70. Konventa e OKB-së për të Drejtat e Fëmijëve

71. Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Fundamentale të Njeriut

72. Konventa për Eliminimit e të Gjitha Formave të Diskriminimit kundër Gruas

73. Krueger, R. A., & Casey, M. A., Focus groups: A practical guide for applied research (4th ed.). San Francisco: Sage, 2009

74. Kushtetuta e Perandorisë Gjermane, 1871

75. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë

76. Leonard Berkowitz, Advances Experimenta Social Psychology, Academic Press, 1972

77. Liegeois J-P., Tsiganes, La Decouverte, Paris 1983

78. Ligji i azhornuar Nr.7952, datë 21.6.1995, “Për sistemin arsimor parauniversitar”, Neni 17,18, ndryshuar me ligjin Nr.8387,1998

79. Ligji për Sistemin Arsimor Parauniversitar, Nr.69, 21.06.2012

80. Margaret Hasluck, The Gypsies of Albania, Journal of the Gypsy Lore Society, 17 (2): 49-61, 1938.

81. Maria Koinova, Minorities in Southeast Europe: Roma of Albania, Center for Documentation and Information on Minorities in Europe - Southeast Europe (CEDIME), 2000


139

82. Mariana Semini, Arjana Fullani, E drejta familjare: Parime të së drejtës familjare,

83. Marieke Nieuwendijk, The Minority of Albania and Transformative Participation, The Hague, The Netherlands, December 2006

84. Matthew B. Miles, A. Michael Huberman, Qualitative Data Analyses: An Expanded Sourcebook, Sage, 1994, botimi II

85. Morgan D. L., Focus groups as qualitative research. Sage, London, 1997

86. Morgan D. L., The Focus Group Guidebook. Sage, London, 1998

87. Morgan, D. L., & Krueger, R. A. (Eds.). The focus group kit. Thousand Oaks, CA: Sage. 1998

88. PNUD Shqipëri, Në rrezik: Prekshmëria Shoqërore e Romëve në Shqipëri, 2006

89. PNUD, Prekshmëria shoqërore e romëve, Tiranë, 2006

90. Protokolli Shtesë të Konventës Amerikane për të Drejtat e Njeriut në Sferën e të Drejtave Ekonomike, Sociale dhe Kulturore

91. Qurterly Journal of the European Roma Rights Center, Budapest, Hungary; Barjaba K., Recent Implications of Inter-Ethnic Relations in Albania, Anthropological Journal on European Cultures, Vol. 4, Number 1, 1995

92. Rajmonda Duka, Raport Progresi mbi Strategjinë Kombëtare për Përmirësimin e Kushteve të Jetesës së Minoritetit Rom, (Tiranë: Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta, 2007).

93. Raport i veçantë Nr.4, Për Mbrojtjen dhe Respektimin e të Drejtave të Komunitetit Rom në Shqipëri, Avokati i Popullit, Tiranë 2009

94. Raporti final i UNESCO dhe KiE nga Takimi i Ekspertëve, “Drejt Edukimit Cilësor për Fëmijët Romë; Tranzicioni nga Fëmijëria e Hershme drejt Edukimit Elementar”, 2007

95. Raporti i monitorimit: “Përmirësimi i Qasjes në Edukim për Romët”, Open Society Institute, EU Monitoring and Advokacy Program, 2010

96. Raporti i monitorimit“Përmirësimi i Qasjes në Edukim për Romët”, Open Society Institute, EU Monitoring and Advokacy Program, 2010

140

ElisabEta osmanaj

97. Raporti mbi Zhvillimet Njerëzore, PNUD, 2002

98. Rekomandime për një partneritet të suksesshëm Shkollë-Familje-Komunitet, tetor 2011, Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë

99. Rekomandimi 1203 (1993) mbi Gypsyt në Europë, Asambleja Parlamentare e KiE

100. Rekomandimi 17 (2001) Mbi Përmirësimin e Situatës Ekonomike dhe të Punësuarit e Romëve/gipsy/ shtegtarëve në Europë, Pika 33 miratuar nga Komiteti i Ministrave, 27 nëntor 2001

101. Rekomandimi 563 (1969) i Asamblesë Këshilluese mbi Situatën e Romëve dhe Grupeve të tjera Shtegtare në Europë. Sesioni plenar 30 shtator 1969

102. Rekomandimi Nr. 11 (1995) Mbi Kontributin e Romëve në Ndërtimin e një Europe Tolerante. Miratuar nga Kongresi i Autoriteteve Lokale dhe Rajonale të KiE, maj, 1995

103. Rekomandimi Nr. 1557 (2002), Mbi situatën ligjore të romëve në Europë, miratuar nga Asambleja Parlamentare e KiE, në 25 prill 2002

104. Rekomandimi Nr. 4 (2000) Mbi edukimin e fëmijëve romë në Europë, miratuar nga Komiteti i Ministrave në 3 shkurt 2000

105. Rekomandimi Nr.3: Luftimi i racizmit dhe intolerancës kundrejt romëve, Miratuar nga KiE, 6 mars 1998.

106. Resolution 1992/65, “Protection of Roma (gypsies)”, 4 mars 1992

107. Rezoluta 125 (1981) mbi rolin dhe pergjegjesine e autoriteteve lokale dhe rajonale ne lidhje me problemet kulturore dhe sociale te popullatave me origjine nomade (shtegtare/ te ardhur). Cituar ne Konferencen Europiane te Autoriteteve rajonale dhe lokale ne 29 tetor 1981. Pika 18 .

108. Rezoluta 13 (1975) pika B, mban rekomandime mbi situatën sociale të grupeve nomade (shtegtare) në Europë. Cituar nga Komiteti i Ministrave më 22 maj 1975.

109. Rezoluta 16 (1995) Mbi Kontributin e Romëve për Ndërtimin e një Europe tolerante, miratuar nga Kongresi i Autoriteteve Rajonale dhe Lokale të KiE, 31 maj 1995

110. Rezoluta 249 (1993) mbi Ciganët në Europë: Roli dhe Përgjegjësia e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale. Konferenca e Autoriteteve Lokale dhe


141

Rajonale të Europës,18. 03. 1993.

111. Rezoluta e AP 1123 (1997) shpall romët si popull anëtar, në 24 prill 1997.

112. Richard A. Krueger, Developing Questions for a Focus Group, Sage, Thousand Oaks, CA, 1998

113. Richard A. Krueger, Developing Questions for Focus Groups, Kit 3, Sage, 1997

114. Richard A. Krueger, Moderating Fokus Group Kit 4, Moderating FG

115. Ringold D., Orenstein A. M., Wilkens E., Roma in an Expanding Europe: Breaking the Poverty Cycle, A World Bank Study, Washington D.C., 2003

116. Romani Children in South East Europe: The challenge of Overcoming Centuries of Distrust and Discrimination; Discussion Paper #7, UNICEF, mars 2007

117. Sandro Costarelli,Children of Minorites: Gypsies, Innocenti, Insights, UNICEF, International Children Delopment Center, Firence1993

118. Scot W. Vanderstoep, Deirdre D. Johnston, Research Methods for Real Life: Blending Qualitative and Quantitative Approaches, Jossey Bass, San Francisco, 2009

119. Strategjia Kombëtare e Arsimit Parashkollor 2009-2013

120. Udhëzimi 2000/43/CE i Këshillit, 29 qershor 2000

121. Vjetari statistikor 1990, Tirana 1991

122. Wells, William D. (1974), “Group Interviewing.” in Handbook of Marketing Research

123. Zhan Zhak Ruso,Kontrata sociale, Luarasi, Tiranë, 1998

142

ElisabEta osmanaj

1. Lista e informuesve kyçë:

1. G. Bregu-MASH

2. E. Zeqo-MPÇSSHB

3. A. Beljo-DAR, Korçë

4. A. Zelaj-Hoxhaj-DAR, Elbasan

5. M. Emiri-DAR, Fier

6. M. Dhamo –DAR, Berat

7. N. Goga – DAR, Tiranë

8. K. Tosuni - PNUD, Fier

9. M. Celibashi -Kryqi i Kuq, Fier

10. LL. Palla - NPF, Berat

11. S. Masati - FBSH, Tiranë

12. E. Mustafaj.- Romano Sezi

2. Lista e profesionistëve që dhanë feedback për udhëzuesit e intervistave dhe rishikimin e kodimit:

1. Fiona Todhri

2. Zyra Bedalli

3. Ervin Muço

sHtojca


143

Guidë interviste me përfaqësues të DAR

I/E nderuar përgjigjedhënës (e),

Mirëdita! Po realizojmë disa intervista mbi situatën aktuale të arsimimit dhe përfshirjen e romëve në sistemin arsimor. Ne ruajmë anonimatin e përgjigjeve në këtë vrojtim dhe informacioni është konfidencial. Nuk jeni i/e detyruar të merrni pjesë, nëse nuk dëshironi. Ne do të dëshironim që ju të shprehnit mendimin tuaj për të gjitha pyetjet të cilat janë përfshirë në këtë intervistë.

1. Informacioni social dhe demografik rreth personit kyç• Mosha• Shkollimi• Profesioni/specialiteti• Detyra/posti • Zona gjeografike ku punon • Vitet në punë

Sesioni I

Edukimi i fëmijëve parashkollorë:

1. A e frekuentojnë fëmijët e komunitetit rom sistemin parashkollor?2. A mund të na flitni rreth politikave që ka ndërmarrë DAR në qytetin tuaj

mbi evidentimin e fëmijëve romë në sistemin parashkollor?3. Cilat kanë qenë fushat e bashkëpunimit me komunitetin rom, ose OJF

rome apo më gjerë në këtë drejtim, në qoftë se ka pasur?4. Konkretisht, cilat janë veprimet që janë ndërrmarrë nga institucioni juaj

për përfshirjen e tyre në parashkollor? 5. Cilat janë sfidat e komunitetit rom, po ato të DAR në lidhje me këtë

komunitet?

Sesioni II

Arsimimi dhe problemet e ecurisë së tij me nxënësit romë:

1. Aktualisht, sa fëmijë nga komuniteti rom frekuentojnë shkollën e ciklit të ulët, nëntëvjeçar, të mesëm?

2. Cilat janë rrugët që ju ndiqni për përfshirjen e tyre në shkollë?3. Sipas mendimit tuaj, a janë të interesuar romët për t’u arsimuar?4. Si është gjendja e tyre social-ekonomike?

144

ElisabEta osmanaj

5. A përfshihen fëmijët e komunitetit rom në aktivitete brenda e jashtë shkollës?

Sesioni III

Bursa dhe programe të tjera mbështetëse me fëmijët romë:

1. Në sa shkolla ku ka komunitet rom, ka punonjës social?


145

Guidë intervistë me persona kyç në MASH

I/e nderuar përgjigjedhënës (e),


1- Informacioni social – demografik rreth personit kyç• Mosha• Shkollimi• Profesioni/specialiteti• Detyra/posti • Zona gjeografike ku punon • Vitet në punë

Sesioni I

1.Edukimi i fëmijëve parashkollorë: pyetjet e mëposhtme do të përcaktojnë këtë qëllim: sa e si është realizuar:

1. Si e ka parë ngritjen e kopshteve për fëmijët romë në sistemin parashkollor MASH?

2. Cilat janë sanksionet që MASH ka ndërmarrë për familjet që nuk dërgojnë fëmijët në shkollë?

3. Si rezulton zbatimi i këtyre sanksioneve?

4. A keni dijeni, a janë ndërtuar shkolla të reja në komunitetet rome?

5. Sa shkon fondi i MASH për librat e fëmijëve të komunitetit rom? Në vite?

6. A ka marrë iniciativa MASH për pajisen e shkollave me komunitet rom me mjete laboratorike e informatike? Sa shkon ky fond në vite?

7. Sipas statistikave, a është rritur numri i fëmijëve romë në shkollat e mesme? A punohet për të sjellë gjuhën rome pranë tyre me kurse gjuhe?

8. A keni statistika të shkollave verore të ngritura me fëmijë romë e joromë? Sa shkon fondi për to?

146

ElisabEta osmanaj

9. A keni statistika për kurset kundër analfabetizmit? Sa shkojnë fondet në vite për to?

2. Bursa dhe programe të tjera mbështetëse për fëmijët romë :

1. Sipas statistikave, sa është numri i punonjësve socialë të emëruar në shkolla ku ka numër të konsiderueshëm të fëmijëve të komunitetit rom ?

2. A keni statistika, e ç’thonë ato për numrin e nxënësve romë që vazhdojnë shkollën e lartë?

3. Çfarë politikash janë ndërmarrë për mbështetjen e fëmijëve romë në shkolla të larta?

4. Sa është fondi i vënë në dispozicion për fëmijët e familjeve me të ardhura të pakta që vazhdojnë shkollën?

3. Arsimimi në shkolla dhe specialitete që destinohen kryesisht në shërbime dhe administratën publike, shkencat sociale, Akademia e Rendit, Akademia Ushtarake, drejtësi, ekonomi, mësuesi etj.

- A ka parashikuar MASH kuota të veçanta për komunitetin rom me rezultate të mira dhe përfshirjen e tyre në sektorin publik? Sa është ky fond në vite?


147

Pyetje për komunitetin rom: Intervista për fokus grup (prindërit romë)

I/e nderuar përgjigjedhënës(e),


1- Informacioni social – demografik rreth personit kyç• Mosha• Shkollimi• Profesioni/specialiteti• Detyra/posti • Zona gjeografike ku punon • Vitet në punë

Pyetje për komunitetin rom:

Sesioni I.

1. Edukimi i fëmijëve parashkollorë: pyetjet e mëposhtme do të përcaktojnë këtë qëllim: sa e si është realizuar:

1. A ka kopshte në zonën tuaj?2. I regjistroni fëmijët në kopshte? A jeni të kënaqur me punën e edukatoreve?3. A vijnë përfaqësues të arsimit, mësues që t’ju kërkojnë të regjistroni fëmijët

në kopsht?

Sesioni II

2. Arsimimi dhe problemet e ecurisë së tij me nxënësit romë:

1. A keni shkollë në zonën tuaj? A shkojnë në shkollë fëmijët tuaj?2. A keni të dhëna për regjistrimin e fëmijëve në shkollë? 3. Si janë kushtet e saj sipas mendimit tuaj? Ç’mendim keni për personelin?

Mësuesit?4. A i merrni librat falas? Paguani për to?5. A shkoni shpesh në shkollë në takime me mësuesit? Si ju presin ato?6. A janë fëmijët tuaj pjesëmarrës në aktivitete në shkollë e jashtë saj? Cilat?7. Cilat janë bisedat apo tematika e tyre me përfaqësues të DAR? A keni

148

ElisabEta osmanaj

diskutuar ndonjëherë rreth rëndësisë që ka ndjekja e shkollës?8. A e ndjekin fëmijët tuaj shkollën e mesme? Në qoftë se po, a ka kurse gjuhe

rome për to atje?9. A organizohen shkolla verore nga institucionet arsimore për fëmijët tuaj?

Çfarë mësojnë në to?10. A ndiqni kurse kundër analfabetizmit?

Sesioni III

3. Bursa dhe programe të tjera mbështetëse për fëmijët romë:

1. A ka punonjës social në shkollën e fëmijëve tuaj? A ka kontaktuar me ju ai?

2. A keni fëmijë në shkollë të lartë? A dini të tjerë që kanë?

3. A merrrni ndihma për fëmijët në shkollë kur të ardhurat janë të pakta? Sa familje?

Sesioni IV

4. Arsimimi në shkolla dhe specialitete që destinohen kryesisht në shërbime dhe administratën publike, shkencat sociale, Akademia e Rendit,

Akademia Ushtarake, drejtësi, ekonomi, mësuesi etj.


149

Të d

hëna

soc

ial-d

emog

rafik

e të

pje

sëm

arrë

sve

në fo

kus

grup

e si

pas

rret

heve

:

Baltë

z, F

ier

Info

rmac

ion

soci

al-d

emog

rafik

për

per

sona

t e p

rani

shëm

:

Nr.

Emri

seks

im

osha

Sa fë

mijë

?Sh

kolli

mi

Prof

esio

niDe

tyra

Zona

gj

eogr

afike

Vite

t në

punë

1Va

sfije

F45

28-

vjeç

are

panu

kBa

ltëz

6 m

uaj p

ranë

sh

oqat

ës

2Kl

emen

tina

F30

3As

një

klas

ënu

k ka

pun

arnu

kBa

ltëz

nuk

3Va

lidM

392

8-vj

eçar

pa p

unë

nuk

Baltë

znu

k

4Ra

jmon

daF

202

3 kl

asë

Baltë

z

5Kl

emen

tina

F32

3 5

klas

ëBa

ltëz

6Do

rina

F29

38

-vje

çar

ndje

k ku

rs k

uzhi

ne ,

paru

keri

Baltë

z

7Ro

land

M40

35

klas

ëpa

Baltë

z

8M

ikel

M35

28

klas

ëbe

rber

priv

atBa

ltëz

4 vi

te

9Ed

iM

373

jurid

ik 2

krye

tar s

hoqa

teBa

ltëz

Baltë

z

150

ElisabEta osmanaj

ELBA

SAN

Foku

s gr

up m

e pë

rfaq

ësue

s të

kom

unite

tit ro

m n

ë El

basa

n, la

gjja

“5

Maj

i”In

form

acio

n so

cial

-dem

ogra

fik p

ër p

erso

nat e

pra

nish

ëm:

Nr.

Emri

sexi

mos

haSa

fëm

ijëSh

kolli

mi

Prof

esio

niDe

tyra

Zona

gje

ogra

fike

Vite

t në

punë

1Al

tinM

231

pain

valid

nuk

Elba

san

2Sa

jmir

M38

65

klas

ëpr

ivat

treg

tiEl

basa

n

3Ga

niu

M63

9pa

shko

llëpa

pun

ëfe

rmë

Elba

san

254

Gazi

M31

3pa

shko

llëpu

non

priv

attr

egti

Elba

san

5Gj

ergj

iM

333

pa sh

kollë

puno

n pr

ivat

treg

tiEl

basa

n-

6M

uhar

rem

M56

3,2

janë

në

shko

llëkl

asën

e p

arë

sot p

a pu

nëEl

basa

n20

vje

t në

ferm

ë

7Ili

rM

282

të v

egjë

las

një

klas

ëpa

pun

ë, n

dihm

ë ek

onom

ike

Elba

san

-

8Di

ella

F39

4 e

2 sh

kojn

ë në

sh

kollë

8 kl

asë

pa p

unë

priv

atEl

basa

n

9N

exhi

F51

38

klas

ëpj

esë

e sh

oqat

ësEl

basa

n

10M

etM

533,

nga

ku

2 sh

kojn

ë në

un

iver

sitet

5 kl

asë

treg

tiEl

basa

n10

vite

11Du

koF

513,

nga

ku

2 sh

kojn

ë në

un

iver

sitet

2 kl

asë

treg

tiEl

basa

n7

vite

12Yl

ber

M31

2 sh

kojn

ë në

sh

kollë

univ

ersit

et

puno

njës

soci

alva

zhdo

j stu

dim

etEl

basa

n


151

BER

AT

Info

rmac

ion

soci

al-d

emog

rafik

për

per

sona

t e p

rani

shëm

:

Nr.

Emri

sexi

mos

haSa

fëm

ijëSh

kolli

mi

Prof

esio

niDe

tyra

Zona

gj

eogr

afike

Vite

t në

punë

1M

erita

F

333

papa

rt ti

me

në sh

oqat

ëBe

rat

2M

ajlin

da

F35

2pa

pun

ëBe

rat

3Sa

bina

F

33pa

pun

ëBe

rat

4Be

smir

M22

1pu

non

si in

stru

ktor

i gj

uhës

rom

e

Bera

t

5En

tela

F

333

Bera

t-

6Ah

met

M

61fë

mijë

t e n

ipër

it e

mbe

sat n

ë sh

kollë

Bera

t

152

ElisabEta osmanaj

Tira

në

Info

rmac

ion

soci

al-d

emog

rafik

për

per

sona

t e p

rani

shëm

:

Nr.

Emri

sexi

mos

haSa

fëm

ijë?

Shko

llim

iPr

ofes

ioni

Dety

raZo

na

gjeo

grafi

keVi

tet n

ë pu

në

1Lu

leF

403f

emra

, 2 n

ë sh

kollë

8-vj

eçar

epa

nuk

Tira

në,

Yzbe

risht

disa

2Ku

mrij

e F

393f

emra

, 1 n

ë sh

kollë

nuk

nuk

ka

punu

arnu

kTi

ranë

, Yz

beris

htnu

k

3Ra

bije

f53

12 fë

mijë

,

50 n

ipër

-mbe

sa

nuk

pa p

unë

nuk

Tira

në,

Yzbe

risht

nuk

4Di

jeF

504f

emra

,

1 pa

shko

llë,

1 m

e gj

ysm

ë kl

ase,

2 v

ajza

në

shko

llë

4 kl

asë

pa p

unë

nuk

Tira

në,

Yzbe

risht

nuk

5As

ijeF

252,

një

ra n

ë sh

kollë

4 kl

asë

--

Tira

në,

Yzbe

risht

nuk


153

Të dhëna të Komisionit Evropian për romët në Evropë

Numri i përafërt i popullsisë për vend

Minimumi Maksimumi

-Shqipëria-Austria-Bjellorusia-Belgjika-Bosnje Hercegovina-Bullgaria-Kroacia-Qipro-Republika Çeke-Danimarka -Estonia-Finlanda-Franca-Gjermania-Gjeorgjia-Greqia-Hungaria-Irlanda-Italia-Letonia-Lituania-Luksemburgu-Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë-Moldavia-Mali i Zi-Holanda-Rumania-Rusia-Serbia-Republika e Sllovakisë-Sllovenia-Spanja-Suedia-Zvicra-Turqia-Ukrania-Mbretëria e Bashkuar-Shtete të tjeraTotali i përafërt(Duke e rrumbullakosur përafërsisht)

90 00020 00010 00025 00050 000700 00030 0001 000200 000 2 0001 0009 000300 000110 000150 000180 000550 00030 00090 0006 0003 0001 00

200 00020 00015 00030 0003 00035 00040 0001 800 000450 000400 000400 0008 000650 00035 00030 000300 000150 000100 0007 000 000

100 00025 00015 00035 00080 000800 00040 0001 500250 0004 0001 50012 000400 000140 0002 500220 000600 00035 000120 0008 0004 0001 50

250 00025 00020 00035 0004 00045 00050 0002 400 000 600 000500 000450 00010 000800 00040 00035 000500 000200 000150 0009 000 000

154

ElisabEta osmanaj

KOMISIONI EUROPIAN, BRUKSEL më 5.04.2011

Komunikim i Komisionit për Parlamentin Europian, Këshillin, Komitetin Ekonomik dhe Social Europian dhe komuniteteve të rajoneve.

Në kuadër të BE-së për strategjitë kombëtare të integrimit të romëve për periudhën deri në vitin 2020

Strategjitë e integrimit të romëve për vendet anëtare përfshijnë periudhën mes viteve 2010-2020. Në këtë kontekst, është e rëndësishme të përdoren më së miri financimet që janë vënë dhe do të vihen në dispozicion, sipas kuadrit të ri financiar shumëvjeçar. Ky i fundit do të vendosë kushtet e mbështetjes në buxhetin e ardhshëm të BE-së, sipas objektivave të “Europa 2020”.

Që nga hartimi i saj, strategjia “Europa 2020” ka marrë në konsideratë situatën e popullsisë rome. Veprimet që janë kryer me qëllim integrimin e romëve do të përfshihen në instrumentet financiare të aplikueshëm të BE-së, në veçanti në fondet e politikës së kohezionit. Gjatë përpunimit të këtyre propozimeve të lidhura me kuadrin rregullator të politikës së ardhshme të kohezionit mbi bazën e udhëzimeve të vendosura nën shqyrtimin e buxhetit dhe në përfundimet e raportit të pestë të kohezionit, Komisioni do të përpiqet të heqë pengesat e mundshme aktuale për një përdorim efikas të fondeve të politikës së kohezionit, me qëllim që të mbështesë integrimin e romëve.

Është e rëndësishme që prioritetet e investimit të fondeve të ndryshme të mund të përdoren në fushat e përfshirjes sociale dhe të luftës kundër varfërisë dhe të sigurohet që të jenë në bazë të zbatimit të programeve kombëtare të reformave dhe strategjive kombëtare të integrimit të romëve. Këto programe duhet gjithashtu të vendosin kushtet paraprake të nevojshme për një mbështetje efikase dhe të fokusuar tek rezultatet përmes një vlerësimi më të mirë. Mundësia për të përdorur masa nxitëse pozitive për të zvogëluar pabarazitë duhet të jetë shqyrtuar gjithashtu. Njëkohësisht, thjeshtimi i procedurave për përfitimin e përdoruesve të programit do të jetë një nga elementet kryesore i marrë parasysh nga Komisioni Evropian gjatë përpunimit të propozimeve të ardhshme. Kjo pikë është e domosdoshme për projektet që kanë të bëjnë me nevojat e romëve.


155

Nxitja e integrimit të romëve përtej BE-së: Situata e vendeve të veçanta, shqetësim për zgjerimin

Strategjia e zgjerimit të BE-së sipas Komisionit ka theksuar pasigurinë e situatës që njohin shumica e romëve në Ballkanin Perëndimor dhe në Turqi. Numri i tyre është vlerësuar në 3.8 milionë nga Këshilli i Europës.

Romët që jetojnë në vendet e përfshira për zgjerimin e BE-së njohin vështirësi të ngjashme, madje më të rënda, se sa romët rezidentë në shumë shtete anëtare të BE-së, ku mund të përmenden: përjashtimi social, ndarja dhe margjinalizimi, çka prodhon një deficit të edukimit të tyre dhe më gjerë, një papunësi kronike, mundësi të kufizuara të kujdesit shëndetësor, të strehimit dhe të shërbimeve themelore, ashtu si dhe një varfëri të përhapur gjerësisht. Përveç kësaj luftërat në rajonin e Ballkanit kanë zhvendosur familje të shumta romësh drejt vendeve të ndryshme të vetë rajonit ose drejt vendeve të Europës Perëndimore. Në Turqi, grupet e romëve janë shumë të ndryshme, por shumë prej tyre vuajnë përjashtimin social shumëdimensional.

Mësimet e nxjerra nga anëtarësimet e kaluara kanë prirjen të dëshmojnë se nxitja e integrimit të romëve kalon nga një angazhim politik më i madh në favor të këtij integrimi: nga caktimi i burimeve të përshtatshme në kuadrin e buxheteve kombëtare, nëpërmjet një koordinimi më të mirë me të gjithë donatorët, përfshirë dhe një vlerësim sistematik e një monitorim më të rreptë. Objektivat e BE-së për integrimin e romëve zbatohen në të njëjtën mënyrë për të gjithë këto vende. Strategjitë e tyre kombëtare të integrimit të romëve dhe planet e tyre të veprimit (të zhvilluara në shumicën e rasteve në kuadrin e dhjetëvjeçarit për integrimin e romëve 2005-2015) duhet të rishikohen nën dritën e këtyre objektivave. Turqia ka akoma për të miratuar një kuadër kombëtar për integrimin e romëve.

Komisioni është angazhuar për të mbështetur në nivel rajonal dhe kombëtar përpjekjet e këtyre vendeve, me qëllim përmirësimin e integrimit social-ekonomik të romëve nëpërmjet masave të mëposhtme:

• Të përmirësojë vënien në dispozicion të ndihmës si pjesë e instrumentit të para-anëtarësimit, në kuptimin e një programimi shumë përfitues dhe kombëtar, strategjik dhe i orientuar mbi rezultatet, të fokusuar në një përqasje sektoriale të zhvillimit social. Komisioni planifikon ose zbaton aktualisht projekte në vlerën totale të më shumë se 50 milionë euro, nga të cilat mund të përfitojnë gjithashtu ekskluzivisht ose pjesërisht komu-nitetet rome.

156

ElisabEta osmanaj

• Përforcimi i angazhimit të shoqërisë civile duke nxitur dialogun e insti-tucionalizuar me përfaqësuesit e romëve, në mënyrë që ata të angazho-hen dhe të marrin përgjegjësi në formulimin e zbatimin dhe monitori-min e politikave në nivel rajonal, kombëtar dhe lokal.

• Të sigurojë një monitorim të rreptë të progresit të bërë nga secili vend për sa i përket situatës ekonomike dhe sociale të romëve dhe të prezan-tojë çdo vit përfundimet e tij në raport me përparimin e zgjerimit.

TË EMACIPOSH SHOQËRINË CIVILE EUROPIANE: NJË ROL I PËRFORCUAR PËR PLATFORMËN EUROPIANE PËR INTEGRIMIN E ROMËVE

Platforma europiane për integrimin e romëve është një forum i nevojshëm për debatin dhe veprimin e bashkërenduar të të gjithë grupeve të interesuara si: institucionet e BE-së, qeveritë kombëtare, organizatat ndërkombëtare, përfaqësuesit e ambienteve universitare dhe të shoqërisë civile rome. Platforma ka ndihmuar për të rritur ndjeshëm politikat europiane dhe kombëtare për nevojat e romëve.

Komisioni është angazhuar për të luajtur një rol më të madh brenda platformës dhe për të forcuar rolin e kësaj të fundit, duke nxjerrë mësime nga eksperiencat e saj të kaluara dhe duke vendosur një lidhje midis veprimtarive të saj dhe katër fushave prioritare të strategjive kombëtare për integrimin e romëve.

Në sajë të platformës, palët e interesuara, në veçanti përfaqësuesit e komuniteteve rome, duhet të kenë mundësinë për të luajtur një rol brenda kuadrit europian për strategjitë kombëtare të integrimit të romëve. Platforma e përforcuar mund të ndihmojë shtetet anëtare për të gjetur përgjigje në politikat përkatëse përmes shkëmbimit të praktikave të mira dhe diskutimeve relative në përqasjet e organizatave ndërkombëtare me përvojë në fushën e promovimit të integrimit të romëve. Ajo do të sigurojë gjithashtu ne Komision një rikthim informacionesh mbi rezultatet e përpjekjeve kombëtare të përftuara në terren nga zëri i shoqërisë civile rome.

MATJA E PROGRESIT TË ARRITUR, ZHVILLIMI I NJË SISTEMI MONITORIMI TË FORTË

Aktualisht, është e vështirë të marrësh të dhëna të sakta, të detajuara dhe të plota mbi situatën e romëve në shtetet anëtare dhe të identifikosh masat konkrete


157

të vendosura për të zgjidhur problemet e përjashtimit dhe të diskriminimit të romëve. Për momentin nuk është e mundshme të përcaktohet nëse këto masa kanë prodhuar rezultatet e pritshme. Mbledhja e të dhënave të besueshme është e domosdoshme.

Prandaj është e nevojshme të krijohet një mekanizëm i fortë monitorues, me standarde të qarta, që lejojnë të maten rezultatet konkrete për të siguruar që fondet e përcaktuara për integrimin e romëve të arrijnë tek marrësit përfundimtarë, duke përparuar drejt realizimit të objektivave të BE-së për integrimin e romëve dhe për të zbatuar strategjitë kombëtare në favor të këtij integrimi.

Komisioni është angazhuar t’i drejtojë çdo vit një raport Parlamentit Evropian dhe Këshillit mbi progresin e arritur në lidhje me integrimin e popullsisë rome në shtetet anëtare dhe për realizimin e objektivave të përcaktuar.

Për këtë qëllim, platforma do të bazohet në projektin e anketës pilot për familjet rome, i kryer në kuadrin e programit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin, në bashkëpunim veçanërisht me Bankën Botërore dhe Agjencinë Europiane të të Drejtave Themelore. Komisioni i kërkon Agjencisë që ta zgjerojnë monitorimin dhe raportimin për romët duke përfshirë të gjithë shtetet anëtare dhe ta kryejnë atë rregullisht për të matur progresin në terren. Agjencia e të Drejtave themelore, në bashkëpunim me organet e tjera të interesuara, si Fondacioni Europian për Përmirësimin e Kushteve të Jetesës dhe të Punës do të mbledhë të dhëna mbi situatën e romëve nga pikëpamja e aksesit në punësim, në edukim, të kujdesit shëndetësor dhe të strehimit. Të dhënat do të vijnë nga kërkime të veçanta të financuara në ngarkim të programit të shkencave socio- ekonomike dhe humane sipas kuadrit Nr. 7. Gjatë këtij procesi, Komisioni, Agjencia e të Drejtave Themelore dhe organe të tjera të Unionit, në përputhje me nenin 4, paragrafi 2 të Traktatit respektojnë identitetet kombëtare të shteteve anëtare, në mënyrë të pandarë me strukturat e tyre themelore, politike dhe kushtetuese, përfshirë autonominë lokale dhe rajonale.

Komisioni do të marrë në konsideratë veprimtarinë në vazhdim brenda metodës së hapur të koordinimit në fushën e politikave sociale, ashtu si dhe kontributet e tjera të shteteve anëtare bazuar në sistemet e tyre për monitorimin e integrimit të romëve. Monitorimi i plotë nga shtetet anëtare dhe palët e interesuara në zbatimin e strategjive kombëtare të integrimit të romëve është një metodë e përshtatshme për të përmirësuar transparencën dhe përgjegjësinë, në mënyrë që të sigurohet ndikimi më i mirë i mundshëm në lidhje me integrimin e romëve.

158

ElisabEta osmanaj

Programet kombëtare të reformave të kombinuara gjatë monitorit dhe në procesin e shqyrtimit reciprok të strategjisë “Europa 2020” mund të përbëjnë një burim informacioni shtesë për të vlerësuar përparimin dhe për të hartuar udhëzime për shtetet anëtare.

Për të marrë të dhëna të dobishme afat-gjata, Komisioni do të inkurajojë gjithashtu bashkëpunimin midis zyrave kombëtare statistikore dhe Eurostat-it, me qëllim që të mund të zhvillojë metoda të destinuara për të hartuar si hap të parë, një hartë të mikro-krahinave më pak të zhvilluara të BE-së, ku jetojnë grupet më të margjinalizuara dhe veçanërisht romët. Kjo përqasje rajonale për grumbullimin e të dhënave ka rëndësi të drejtpërdrejtë për zgjidhjen e problemit të varfërisë dhe përjashtimit të romëve. Përveç kësaj, Agjencia për të drejtat themelore duhet të punojë me shtetet anëtare për zhvillimin e metodave të monitorimit që lejon kryerjen e një analize krahasuese të gjendjes së romëve në Evropë.

PËRFUNDIME: DHJETË VJET PËR TË NDRYSHUAR SITUATAT

Kuadri aktual i BE-së për strategjitë kombëtare të integrimit te romëve ofron mundësinë të bashkohen forcat në të gjitha nivelet (BE, ato kombëtare dhe rajonale) dhe të gjithë palët e interesuara, duke përfshirë romët, me synimin për të përmbushur një nga sfidat më të mëdha sociale në Evropë: t`i jepet fund përjashtimit të romëve. Ai plotëson legjislacionin dhe politikat ekzistuese të BE-së në fushat e mosdiskriminit, të të drejtave themelore, të qarkullimit të lirë të personave dhe të drejtat e fëmijëve. Kuadri në fjale rendit objektivat e BE-së për integrimin e romëve për t’u arritur në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal. Këto objektiva ambiciozë do të arrihen vetëm nëse ekziston një angazhim i qartë nga ana e shteteve anëtare dhe nga autoritet kombëtare, rajonale dhe lokale, i kombinuar me përfshirjen e organizatave të shoqërisë civile rome.

Komisioni fton Parlamentin Evropian, Këshillin Evropian, Këshillin, Komitetin e Rajoneve dhe Komitetin Ekonomik dhe Social Europian të miratojë kuadrin e BE-së për strategjitë kombëtare të integrimit të romëve. Për më shumë se një dekadë, institucionet e BE-së u kanë bërë thirrje rregullisht shteteve anëtare dhe vendeve kandidate për të përmirësuar integrimin ekonomik dhe social të romëve.

universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave sociale … · 2019. 12. 3. · universiteti i...

Documents