universiteti i tiranËs fakulteti i drejtËsisË … · iustinianit si”nullum crimen nullum poena...

Tiranë, më 2012

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I DREJTËSISË

DEPARTAMENTI I PENALES

TEMA E DISERTACIONIT

Raporti i së Drejtës Penale me të Drejtën Ndërkombëtare

Disertanti Udhëheqës shkencor Dot.Lorenc DANAJ Prof.Dr.Skënder KAÇUPI

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj

FALENDERIM

Paraprakisht dëshiroj të falënderoj Fakultetin e Drejtësisë që më mundësoi studimet e doktoratës, Këshillin e profesorëve për përkrahjen dhe dashamirësinë, Dekanin e Fakultetit të Drejtësisë profesorin udhëheqës shkencor Prof.Dr.Skënder Kacupi për ndihmësen e pakursyer, me vërejtjet dhe sugjerimet mbi bazën e të cilave disertacioni u përmirësua.

Në mënyrë të vecantë i jap falenderimet e mia komisionit prezent Prof.Dr.Maksim Haxhia, prof.Dr..Altin Shegani, Prof.Dr.Theodhori Karaj dhe ne vecanti oponences Prof.Dr. Vasilika Hysi dhe Prof.As.Artan Hoxha.

Personalisht, ju falenderoj për kohën në dispozion që më dedikuat!

Me respekt Lorenc Danaj

2


Përmbajtja e Disertacionit

Kapitulli I

Historiku i së Drejës Penale në Përgjithësi Metodologjia.....................................................................................................................fq 6

Parathënie......................................................................................................................................fq 7

I. Zhvillimi i të Drejtës Penale Ndërkombetare...........................................................................fq 8

II.Karakteristika te përgjithshme të së Drejtës Penale................................................................fq 12

III.Gjeneza e së Drejtës Penale....................................................................................................fq 14

IV. E Drejta Penale në Shtetet Skllavopronare............................................................................fq 16

V. E Drejta Penale në Shtetet Feudale.........................................................................................fq 18

VI. Feudalizmi në Republikën e Shqipërisë dhe E Drejta Penale...............................................fq 21

VII.Filozofët Iluminist gjatë shekullit XVII-XVIII ....................................................................fq 22

VIII. E Drejta Penale në Shtetet Kapitaliste................................................................................fq 28

IX.Shkollat e shekullit XVIII dhe XIX në të Drejtën Penale......................................................fq 31

X. Shkolla Antropologjike...........................................................................................................fq 35

XI.Shkolla Pozitive......................................................................................................................fq 39

XII.Sociologjike...........................................................................................................................fq 45

XIII.Shkolla Neoklasike..............................................................................................................fq 50

3


Kapitulli II

Parimi i Ligjshmërisë në botë dhe në Legjislacionin Shqiptarë.

2.1 Parimet themelore dhe ndërtimi i figurës së veprës penale..............................................fq 55

2.2 Garancitë e Parimeve të se Drejtes Penale............................................................................fq 58

2.3 Parimet themelore dhe nje veshtrim ne origjinen e tyre te historise ne Shqiperi..................fq 61

2.4 Parimi i Ligjshmërisë dhe roli i tij në promovimin e Shtetit të së Drejtës në Shqipëri.........fq 64

2.5 Parimi i Ligjshmërisë në të Drejtën Penale dhe në shtetin e të drejtes ne Shqipëri...............fq 66

2.6. Fuqia prapavepruese, ligjshmëria dhe sovraniteti.................................................................fq 67

2.7 Problemet qe perballet legjislacioni shqiptar ne zbatimin dhe implementimin e parimit

te ligjshmerise ne te drejten penale ............................................................................................fq 69

2.8 Parimi i ligjshmërisë në kushtetutë........................................................................................fq 71

2.9 Sistemi postkomunist ne Shqipëri..........................................................................................fq 82

Kapitulli III

Parimi i Ligjshmërisë në të Drejtën Penale Ndërkombëtare.

3.1 Krimi nderkombetar...............................................................................................................fq 92

3.2 verejtjet per ligjshmerine dhe moszbatimin e saj nga keto gjykata

deri ne vitin 1994.............................................................................................................fq 96

3.3 Gjykata e pare nderkombetare...............................................................................................fq 97

3.4 Organet Penale Nderkombetare.......................................................................................... fq 101

3.5 Parimet Ligjore ne Statutin e Gjykates se Krimeve Nderkombetare..................................fq 104

3.6 Projekti i statutit te Gjykates se Perhershme Penale ...........................................................fq 107

4

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj 3.7 Ligji Penal ne Statut dhe dispozitat qe sanksionijne ligjshmerine Penale.........................fq 111

Kapitulli IV

Raporti i Sistemit Ligjor te Shteteve anëtare dhe Bashkimit Europian në Çështjet Penale

4.1 Bashkimi Europian dhe Sistemi Penal ...............................................................................fq 126

4.2 Traktatet e Bashkimit Europian...........................................................................................fq 130

4.3 Mbrojtja e Financave te BE-se................................................................................... fq 131

4.4 Instrumentet e Bashkimit....................................................................................................fq 133

Perfundimet...............................................................................................................................fq 135

Bibliografia................................................................................................................................fq 138

Abstrakti..................................................................................................................................fq 144

Fjalë kyçe

Sundimi i ligjit, parimi i ligjshmërisë, parimi i ndalimit te fuqise prapavepruese te normes penale,ndalimit te analogjise, dhe saktesimi i elementeve te figures se vepres penale, roli i parimit te ligjshmerise në drejtësisë Shqiptare, drejtesia penale nderkombetare, komuniteti Europian dhe ligjshmeria penale, instrumentat nderkombetare te zbatimit te ligjshmerise, nevojë për reforma dhe përmirësim.

5


Metodologjia e studimit.

Në hartimin e metodologjisë se ketij punimi, i cili kërkoi të adresoj disa çështje dhe objektiva te mara nga nje pikepamje subjektive dhe duke i bazuar ato mbi disa norma dhe institute themelore kombëtare dhe ndërkombëtare, të tilla si ato lirise, demokracise, repektimit të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore,mbi shtetin e së drejtës, barazise perpara ligjit, zbatimit te nje procesi te rregult gjyqësor etj...

Shteti Shqipëtar ka ndërmarrë një sërë reformash me qëllimin e vetëm për të forcuar ekzistencën dhe funksionimin e shtetit të së drejtës. Në këtë rrugë të gjatë e plote sfida për t’u arritur patjetër që një nder promotorët kryesore të tij ka qene reforma në drejtësi dhe të gjithë elementet përbërëse të saj. Kjo pasi e drejta është ajo që i paraprinë, disiplinon dhe normon marrëdhëniet e ndryshme juridiko- shoqerore.

Vazhdimisht është përmirësuar kuadri ligjor si ai civil, në vecanti ai penal në funksion të zbatimit rigorz të parimit të ligjshmerise dhe mos zbatimit te fuqise prapavepruese te ligjit. Ndryshime keto qe jane imponuar nga nevoja e respektimin te te drejtave dhe lirive themelore te njeriut.

Ndryshime keto qe jane reflektuar ne legjislacionin Shqipëtar penal dhe procedurial per edhe ne juridiksionin e gjykates Kushtetuese si dhe ne praktiken gjyqesore te gjykatave te ndryshme kombetare dhe ato qe operojne ne nje nivel me te gjere me natyre nderkombetare, sic mund te permendim na rastin konkret gjykaten penale nderkombarare Hage e cila ne statutun e saj(Rome1998), mund te verehet shume lehte ndryshimi qe ka sjellë zbatimi i parimeve te mesiperme ne krahasim me gjykatat e tjera me te hershme me natyre nderkombetare deri ne vitet 90’duke permendur nurembergun,Gjykaten penale ushtarake te lindjes se larget Tokion,Hagen e vitit 93’per krimin e genocidit ne ish Jugosllavi,Gjykaten penale te Ruandes ne vitin 1994,te nzjera ne baze te rezolutave te posacme te keshillit te sigurimit te OKB-se ne funsion te ruajtjes se paqe bazuar ne kapitullin e shtate te kartes.

Gjykata te cilat kane operuar ne mosrespektim te plote te parimit te ligjshmerise ndalimit te fuqise prapavepruese etj.

6


Parathënie Në këtë studim kam diskutuar mbi “raportin e se drejtës penale me te drejtën ndërkombëtare” në lidhje me çështjet e sundimit të ligjit në përgjithësi. Gjithashtu kam diskutuar mbi respektimin e të drejtave te njeriut dhe legjislacionet penale te ngritura nga parimet e nullum crimen sine lege dhe nulla poena sine lege, të cilat janë thelbi i parimit të ligjshmërisë në ligjin penal substancial dhe procedurial. Kam përmendur gjithashtu disa çështje të tjera të ligjshmërisë në ligjin penal, ndalimit te fuqisë prapavepruese, saktësimit te normës penale si dhe disa nenparime te tjera te zbatueshme ne një proces penal te një shteti demokratik. Si një ndër parashikimet kryesore të së Drejtës Penale është parashikuar parimi i ligjshmërisë dhe nenparimet e tjera qe përmban ky parim, i sanksionuar qe ne kohen e Iustinianit si”nullum crimen nullum poena sine lege”por edhe me tej ne te famshmen “Magna Karta libertatum’Angli 1215’dhe ne vijim nga shtetet e zhvilluara ne shek.19 e me tej deri ne ditët e sotme ku hasim parimin e çdo legjislacioni te një shteti demokratik dhe ne çdo akte me fuqi ndërkombëtare si Statuti i Romes 1998 ,parim që nënkupton respektin dhe zbatimin e detyrueshëm të normave proçeduriale ne procesin penal, me qellim te vetëm mbrojtjen e individit nga abuzimet arbitrare qe mund te bëjnë organet shtetërore dhe ato te dhënies se drejtësisë ne procedimin e tyre dhe caktimin e dënimit.

Parimi i ligjshmërisë është rregulli kryesor i së Drejtës Penale, pa këtë parim procedimet penale nuk do të kishin aspirata demokratike dhe integruese ,nuk do të zbatoheshin Të Drejtat Themelore të Njeriut. Për parimin e ligjshmërisë do të flasim gjerë e gjatë më poshtë duke folur për disa institute shumë të rëndësishme të së Drejtës Penale, për gjenezën e këtij parimi, për parimin e ligjshmërisë ne sistemin e Bashkimit Evropian, si dhe për parimin e ligjshmërisë ne te drejtën Ndërkombëtare.

Respektimi i këtyre parimeve është shumë i rëndësishëm në fushën e drejtësisë penale, ku pa to, një Shtet si Shqipëria që ka aspirata demokratike e integruese në Bashkimin Evropian, nuk do të kishte zhvillimin dhe integrimin e duhur për t’u bërë pjesë e strukturave euro-atlantike. Mosrespektimi i këtyre instituteve, do të bënte që Shqipëria të kthehej në sistemin e mëparshëm inkuizitor, ku nuk respektoheshin parimet ligjore në fushën e drejtësisë.

Në këtë studim kam mare dy aspekte te analizës, së pari për të studiuar situatën aktuale në të cilën është parashikuar, vëzhguar dhe zbatuar parimi i ligjshmërisë dhe çdo nenparim tjetër për mbrojtjen e personave qe i nënshtrohen procesit penal. Se dyti, kam bere një analize mbi problemet e drejtësisë dhe jo vetëm, por edhe në shoqërinë shqiptare duke theksuar nevojën se te gjitha organet penale duhet te aplikojnë me rigorozitet, në çdo procedim penal parimin e ligjshmërisë, si një kusht i domosdoshëm, kusht për respektimin e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore.

Në studimin e përgatitur pranohet çdo kritikë dhe vërejtje bëre nga studiuesit në funksion të perfeksionimit dhe përsosjes në analizën e parimit konkret, si parimi kryesor në sistemin penal.

7


KAPITULLI I I. ZHVILLIMI I TË DREJTËS PENALE

NDËRKOMBËTARE

Përgjatë literaturës juridike shpërfaqen dhe ekzistojnë mendime të ndryshme duke marrë për bazë lindjen apo paraqitjen e së drejtës penale ndërkombëtare. Kjo është paraqitur në gjysmën e parë të shekullit XVI, gjatë kohës së shkollës postglosatore. Ndërkohë, të tjerë mendojnë se e drejta penale ndërkombëtare me kuptimin e tanishëm, daton që nga gjysma e parë e shekullit XVII me postulatin e njohur të Hugo Grociusit - aut dedere aut punire (ose dorëzoje ose ndëshkoje). Mendohet që autori i veprës penale duhet ose ti dorëzohet shtetit ku e ka kryer veprën penale ose të ndëshkohet aty vetë ai gjendet. Po aq të tjerë mendojnë se autori i veprës mbetet i njëjtë dhe i pandryshueshëm në rrethana ciklike.1

Procesin e pandërprerë e të gjatë të ecurisë së saj brenda shoqërisë dhe historisë, e drejta penale ndërkombëtare e paraqet si shënjuese sidomos me paraqitjen e ideve dhe tendencave të shteteve, pjesë e pandarë është edhe bashkësia ndërkombëtare që në matricën e mundësive të humanizohet lufta. Vitet 1864 mbartin këto ide dhe akte mbetën në aspekte nacionale, për sa kohë që iniciativat e para dhe pikëlidhjet e para të intencave për humanizimin e luftës i ndeshim në aktet që u nxorën gjatë kohës së Revolucionit Francez.

Një zhvillim i madh i së drejtës penale ndërkombëtare i dedikohet nxjerrjes së konventave të Hagës në vitin 1899 dhe 1907. Me këto konventa gjithashtu janë ndaluar mënyrat apo mjetet barbare dhe poshtëruese të luftimit. Konventat e Hagës të viteve 1899 dhe 1907 në realitet paraqesin një lloj kodifikimi të së drejtës ndërkombëtare luftarake. Me këto konventa u përcaktuan rregullat për mbrojtjen e popullsisë civile, për sjelljen ndaj të zënëve rob, si duhet vepruar ndaj të sëmurëve dhe të plagosurve. Versajës mbi paqen (neni 227 dhe 228) u parapa që të formohet gjykata speciale e cila do ta gjykonte Vilhemit II, si fajtor kryesor për krimet që u kryen gjatë Luftës së Parë Botërore. Kurse personat e tjerë përgjegjës ushtarake dhe civile,2 sipas kësaj Kontrate duhej të dënoheshin nga gjykatat e shteteve në territoret në të cilat i kanë kryer krimet.

1 Shih Pritchard në Bassiouni (ed.), International Criminal Laë, vëll. III fq322, 1999. 2 Shih MORRIS-SCHARF, Gjykata Ndërkombëtare Penale , 1998;

8


Sidoqoftë, traktati i Versajës nuk ia arriti qëllimit, në momentin që Holanda refuzoi ekstradimin e Vilhelmit II, me argumentin se veprat penale për shkak të të cilave kërkohet ekstradimi nuk janë paraparë me kontratat që Holanda i ka lidhur me shtetet e tjera; Në platformën tjetër, sipas mendimit te aleatëve, është dashur të përgjigjen penalisht edhe 896 individë. Gjermanët mendonin se mund të zhvillohet procedura penale vetëm kundër 45 personave.

Prej vetëm 12 personave të nxjerrë nga Gjykata Supreme e Lajpcigut, prej të cilëve u dënuan vetëm, 6 madje edhe ata me dënime minimale. Përkundër faktit se nuk u aplikuan dispozitat e Kontratës së Versajës mbi paqen dhe nuk u ndëshkuan fajtorët kryesorë të Luftës së Parë Botërore, megjithatë kjo kontribuoi që në arenën ndërkombëtare të formohet botëkuptimi se është e domosdoshme që, bile ne të ardhmen, të dënohen personat që fillojnë luftën agresore.

Vazhdimësia na tregon se me konventat e Gjenevës të vitit 1929 u bë kodifikimi i ri i të drejtës ndërkombëtare luftarake3. Po ashtu këto konventa, po aq sa ato të Hagës, përveç të tjerash kishin për qëllim që në një masë ta humanizojnë luftën. Lufta e Dytë Botërore është një parametër faktik i cili jep spunton për zbatimin, për zhvillimin e hovshëm të saj dhe po aq edhe për kuptimin e plotë të së drejtës penale ndërkombëtare e cila është shprehur fortësisht pas Luftës se Dytë Botërore.

Data 8 gusht të vitit 1945, përkatëson atë që në Londër u arrit Marrëveshja e forcave të mëdha aleate që të formohet gjykata ndërkombëtare ushtarake e cila do t’i gjykonte kriminelët e Luftës se Dytë Botërore. Specifikisht, miliona njerëz që u bënë viktimë e krimeve gjatë Luftës së Dytë Botërore nga kriminelët nazistë dhe aleatët e tyre, mobilizuan vetëdijen ndërkombëtare që të mos mbeten pa u dënuar fajtorët e kësaj lufte. Krahas kësaj Marrëveshje, u nxor edhe Statuti i Gjykatës Ndërkombëtare Ushtarake me të cilin u përcaktua përbërja, kompetencat dhe funksionimi i gjykatës. Me Statut u parapa se si krimet ndërkombëtare konsiderohen : krimet kundër paqes, krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit. Bazuar në dispozitat e Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare Ushtarake të Nurembergut, në veçanti u përcaktuan disa parime me të cilat u rregullua përgjegjësia penale për krimet e luftës4. Ndër parimet më kryesore janë këto:

a) Udhëheqësit, organizatorët, shtytësit ose bashkëpunëtorët që kanë marrë pjesë në përpilimin ose ekzekutimin e ndonjë plani apo komploti me qëllim që të kryhet ndonjë krim i paraparë me Statusin në fjalë, janë përgjegjës për të gjitha veprat që janë kryer në realizimin e atij plani(neni 6,al.3);

3 Shih ROGGEMANN, Die internationalen Strafgerischtshofe fq 224, 1998. 4 Shih Best, Kufizimi i luftës në perspektivën historike dhe filozofike, në Delissen të Tanja, ligji humanitar i Konfliktit të Armatosur, Sfidat e së ardhmes. Ese në Nder te Frits Kaishoven, të Dodrecht / Boston / Londër, 1991. Binding, Handbuch des Strafrechts, I, Leipzig, 1885.

9

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj b) Pozita zyrtare e kryesisë së veprës penale ndërkombëtare, qoftë kryetar i shtetit apo udhëheqës tjetër i lartë shtetëror apo ushtarak. sipas të drejtës ndërkombëtare (neni 7) nuk mund të merret si rrethanë për përjashtimin e përgjegjësisë penale apo zbutjen e dënimit.

c) Fakti që autori i veprës penale ndërkombëtare ka vepruar sipas urdhrit të qeverisë së tij ose të eprorit të tij, nuk do ta lirojë nga përgjegjësia penale, por kjo mund t'i merret vetëm si rrethanë lehtësuese (neni 8);

d) Me rastin e gjykimit të cilido personi të ndonjë grupi apo organizate, gjykata ka autorizime që grupin apo organizatën, anëtar i së cilës ka qenë autori i veprës penale ndërkombëtare, ta shpalli si organizatë kriminale (neni 9), në raste të tilla që çdo shtet ka nënshkruar Marrëveshjen ka të drejtë që, për shkak të anëtarësisë në organizatat e përmendura, individët e këtillë t’i nxjerrin para gjykatës. Në të gjitha rastet e këtilla, karakteri kriminal i grupit ose i organizatës konsiderohet si i provuar (i vërtetuar) dhe nuk mund te mohohet (neni 10).

Ai që me të drejtë konsiderohet si kod i parë penal ndërkombëtar me karakter të përkohshëm është Statuti i Gjykatës Ndërkombëtare Ushtarake. Në bazë të përmbajtjes, natyrës dhe dimensioneve të dispozitave të tij, në literaturën juridike të paraqitur. Gjykata Ndërkombëtare Ushtarake në Nuremberg, e cila në procesin që zgjati gati një vit, me 1 tetor te vitit 1946, u formua në bazë të Marrëveshjes dhe Statutit të përmendur, nga ku u nxor aktgjykimi me të cilin u ndëshkuan kriminelët e mëdhenj nazistë të luftës. Prej 22 të të akuzuarve, me aktgjykimin e Nurembergut, 12 kriminelë lufte me në krye Geringun u dënuan me vdekje, 3 me burg te përjetshëm, 4 me dënim me burg prej 10 gjer 20 vjet, ndërsa 3 u liruan nga akuza5. Gjykata e Nurembergut ishte një shembull nën ndikimin, e së cilës ditë me vonë (me 15 janar 1946) u formua Gjykata Ndërkombëtare Ushtarake, e cila i gjykoi kriminelët kryesorë japoneze,nga ku parimet në bazë të të cilave veproi kjo gjykatë ishin identike me parimet e Gjykatës së Nurembergut të sapo përmendur më lartë.

Shpreshmëria e së drejtës penale ndërkombëtare dhe zhvillimi i mëtejshëm u ciklua nën qerthullin e OKB-së. Për rrjedhojë, në dhjetor te vitit 1946 Asambleja e Përgjithshme e OKB-së nxori Rezolutën me të cilën verifikoi parimet e Statutit të Gjykatës Ushtarake të Nurembergut.

Dhjetor i vitit 1948 nxori Konventën në të cilën prezantoi nocionin e ri mbi krimin e gjenocidin. Së pari në të u sugjerua që shtetet anëtare të OKB-së, në legjislacionet e tyre penale të parashohin krimin e gjenocidit si vepër penale. Më pas, me iniciativën e Kryqit te Kuq ndërkombëtar, në muajin gusht të vitit 1949 ne Gjenevë u nxorën këto katër konventa me rëndësi të madhe për zhvillimin e mëtejshëm të së drejtës penale ndërkombëtare6: Konventa se si duhet

5 Shih,discurso penai de la exclusiòn, voi. II, Edisofer S.L., Euros Editores, B. de F Ltda., Madrid-Buenos Aires-Montevideo, 2006. 6 Kufizimi i luftës në perspektivën historike dhe filozofike, në Delissen të Tanja, ligji humanitar i Konfliktit të Armatosur, Sfidat e së ardhmes. Ese në Nder te Frits Kaishoven, të Dodrecht / ”Boston / Londër, 1991.

10

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj vepruar ndaj të zënëve rob, Konventa mbi mbrojtjen e personave civile gjatë kohës së luftës, Konventa për përmirësimin e gjendjes së të plagosurve, të sëmurëve dhe të personave anija luftarake së cilëve është fundosur dhe Konventa për përmirësimin e gjendjes së të plagosurve dhe të sëmurëve në forcat e armatosura në luftë.

Të gjitha këto konventa janë ratifikuar nga një numër i madh shtetesh të botës ndër to edhe shteti ynë- Shqipëria, kurse veprat penale parapara në to janë inkorporuar në kodet penale, p.sh. veprat penale kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare janë inkorporuar në kodet penale, p.sh. veprat penale kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare, veprat penale kundër komunikacionit ajror dhe veprat penale kundër vlerave të tjera shoqërore.

Çështjet nga kategoria e të drejtës penale ndërkombëtare janë gjithnjë më aktuale, ngaqë zhvillimi i hovshëm i teknikës dhe shkencave të tjera dhe në përgjithësi i marrëdhënieve shoqërore dhe ndërshtetërore kanë bërë që bota të integrohet si kurrë me parë. Marrëdhëniet ekonomike, politike, kulturale dhe në sfera të tjera shoqërore, e posaçërisht mobiliteti i madh i njerëzve, ka shpënë që të kryhen shpesh vepra penale me element të jashtëm. Nuk janë raste të rralla që një person apo grup personash të kryejnë vepra penale dhe brenda disa orëve të mund të arratisen në shtetin apo kontinentin tjetër. Gjithashtu, mjerisht, edhe sot e kësaj dite zhvillohen luftëra agresive dhe kryhen krime masive kundër popullsisë civile7. Edhe përkundër faktit se edhe tani ndërgjegjja e opinionit ndërkombëtar ka arritur një nivel mjaft te lartë, mungojnë mënyrat dhe mjetet për parandalimin dhe ndëshkimin e veprave apo krimeve që kryhen nga ana e shteteve, përkatësisht nga udhëheqës të ndryshëm të shteteve që zhvillojnë luftëra agresive.

Ky është rast i moszhvillimit të mjaftueshëm të së drejtës penale ndërkombëtare. Edhe sot e kësaj dite nuk u arrit që të formohet një e drejtë ndërkombëtare penale dhe të nxirret një kod penal ndërkombëtar me karakter të përhershëm i cili do ti posedonte të gjitha atributet e të drejtave penale pozitive. Gjithashtu nuk u arrit që të formohet një gjykatë ndërkombëtare penale me karakter të përhershëm (siç është Gjykata Ndërkombëtare në Hagë)8, e cila do t'i kishte organet kompetente e të gjykonte sipas procedurës së caktuar që më parë.

Gjithsesi zgjidhjen kryesore ne kuadër te përsosjes te legjislacionit penal ndërkombëtar. e dha përfundimisht krijimi i gjykatës penale ndërkombëtare te Hagës ( traktati i Romes 1998), për te cilin do te flasim ne vijim te punimit.

7 Shih,Ambos. K. Der Allgemeine Teil des Völkerstrafrechts, Berlin , 2007 8 Shih,Brackman, Nurembergu tjeter, Londër 1989.

11


II.KARAKTERISTIKA TË PËRGJITHSHME TË

TË SË DREJTËS PENALE Zhvillimi i vrullshëm i shoqërisë ka kushtëzuar atë që e drejta penale ta modifikojë përmbajtjen dhe principet e saj. Gjatë zhvillimit historik në të janë ndërtuar dhe inkorporuar institute dhe instrumente të reja, të cilat gjithnjë e me tepër këtë degë të drejtësisë e kanë bërë me humane dhe krahas kësaj e ka ruajtur funksionin e vet në mbrojtjen e të mirave juridike të shoqërisë dhe të individit. Krahasimisht ,e drejta penale e kohës së lashtë dhe e mesjetës, janë karakterizuar për nga arbitrariteti, vrazhdësia dhe dënimet shumë të rënda, e drejta penale e mëvonshme, sidomos ajo e tanishmja, është më racionale dhe më humane.

Për avancimin e mëtejshëm të së drejtës penale në të kaluarën, por edhe në kohën moderne ndikojnë faktorë të shumtë të natyrave të ndryshme, siç janë karakteri i rregullimit shoqëror dhe politik, shkalla e zhvillimit dhe forcat e shtetit, raportet e klasave etj. Një faktor tjetër ndikues në avancimin e së drejtës penale është teknologjia dhe civilizimi, po ashtu religjioni, filozofia, ideologjia dhe traditat, shkenca në përgjithësi, e në veçanti shkenca e së drejtës penale dhe shkencat e tjera që merren me studimin e kriminalitetit, si dhe praktika gjyqësore .9

Nuk mund të mos lëmë pa përmendur fillesat dhe indet lidhëse parësorë të së drejtës penale qysh në bashkësinë e parë njerëzore ku qenia njerëzore e kanë parë të nevojshme se duhet reaguar kundër atyre personave që në veprat e tyre kanë dëmtuar interesat e tyre të përbashkëta e personale.

Formimi i shtetit shfaqet me të drejtën penale si degë e drejtësisë. Prezantim i detajuar i zhvillimit të së drejtës penale që në epokat më të lashta të njerëzimit gjer më sot , do të kërkonte sforco të madhe dhe do t’i tejkalonte fazat e plan-programit të kësaj lënde që studiohet në fakultetin juridik. Për këtë arsye në këtë studim do të prezantojmë parimet thelbësore të se drejtës penale në kontura të përgjithshme aq sa është e nevojshme për ta kuptuar natyrën, domosdoshmërinë dhe funksionin e kësaj dege të drejtësisë në kohën dhe epokën qe ne sot jetojmë. Mbështetur në karakteristikat themelore të zhvillimit të saj që janë manifestuar gjatë formacioneve shoqërore-ekonomike do të kemi arritje të pritshme. E drejta penale shënoi një vijueshmëri të pamat gjate duke u mbështetur ne avancimin social, kulturor ku edhe hulumtimet kriminologjike të faktorëve sociale të kriminalitetit brenda qerthullit shoqëror.10 Gjatë shekullit XVIII dhe X pikërisht në këtë periudhë merr spunton e zhvillimit e drejta penale.

9 Shih Machiaveli, il principe 1513.fq. 251.. 10 Shih BORGERS-KOOIJMANS, në fushën e së drejtës penale,, J.krim. 2008.

12

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj E drejta penale është rezultat i zhvillimit të gjithëmbarshëm e të gjatë historik te njerëzimit dhe bashkërenduese e gjithë zhvillimeve dhe luhatjeve te njerëzimit ne epoka te ndryshme. Pohimi se “historia e së drejtës penale është ne fakt historia e civilizimit të njerëzimit,” është i gjetur, sepse ne normat penale-juridike është reflektuar shkalla e zhvillimit kulturor te civilizimit dhe të marrëdhënieve shoqërore në përgjithësi.11 E drejta penale tashmë nuk është rezultat vetëm i zhvillimit, por mbështetëse përpjekjeve dhe zëdhënëse e vlerave njerëzore për dinjitet e stabilitet mbarëkombëtar.

11 Shih,BINDING, Handbuch des Strafrechts, I, Leipzig, 1885.

13


I.GJENEZA E SË DREJTËS PENALE

Karakterizimi si shoqëri pa klasa i bashkësisë së parë njerëzore është i definicion i njohur. Dëbimi apo përzënia nga bashkësia ka konsistuar me dëbimin apo përzënien e personit nga bashkësia për shkak të deliktit të kryer edhe ky është formicitet i lashte. Kjo është forma e parë dhe më lashtë e reagimit ndaj sjelljeve të ndaluara. Është shqiptuar vetëm ndaj anëtarëve të bashkësisë dhe vetëm për rastet më të rënda të krimeve . Ky lloj karakterizimi, i cila, shfaqet në formimin e njeriut dhe zgjatë gjer me paraqitjen e shteteve të para. Meqë edhe në këtë periudhë ngjanin eksese që i cënonin rregullat jetës shoqërore të bazuar në të drejtën zakonore, është dashur patjetër të reagohet ndaj personave që kryenin eksese. Për shkak se akoma nuk ishte formuar shteti dhe e drejta, përkatësisht e drejta penale, këtë reagim e ushtronte familja apo fisi dhe kishte për qëllim që ta mbronte bashkësinë nga vepra te tilla të dëmshme. Për nga mënyra e saj, ky reagim ka pasur karakter të mbrojtjes shoqërore, sepse duke u parë nga ekspertët është mbrojtur ekzistenca e bashkësisë në tërësi, pa marre parasysh nëse ka qenë rrezikshmëria ekseseve reale (faktike) apo e imagjinuar. Ekseset në bashkësinë e parë njerëzore ishin mjaft primitive edhe kryesisht kanë qenë vepra të drejtuara kundër jetës dhe trupit. Ndaj kryesuesve të ekseseve në këtë bashkësi më së shpeshti bëhej dëbimi nga bashkësia, hakmarrja, në veçanti gjakmarrja dhe kompozicioni.12

Gjakmarrja dhe hakmarrja janë aplikuar në bashkësinë e parë njerëzore duke predispozuar ta mbronte jetën e njeriut, integritetin trupor dhe të mirat e tjera të fisit dhe familjes. Kjo formë e reagimit qëndron në faktin se personi i afërm i tij, reagonin kundër kryesisë të krimit apo anëtarëve të familjes ne mënyrë respektive të bashkësisë së fajtorit, duke i shkaktuar ndonjë të keqe, e cila është dashur të jetë ekuivalente. Vepra e ndaluar apo krimi konsiderohej jo vetëm kundër anëtarit të caktuar , por edhe kundër tërë bashkësisë. Duke pasur parasysh kushtet shumë të vështira të ekzistimit në bashkësi, e sidomos jashtë bashkësisë, për nga pesha e saj, kjo masë ka qënë shumë e ashpër edhe si e tillë nga disa autorë njësohet më dënimin me vdekje, sepse personit që i shqiptohej kjo masë nuk gëzonte kurrfarë mbështetje dhe mbrojtje nga bashkësia e vet dhe kështu në çdo moment i kanosej rreziku për jetë nga uria, të ftohtit, nga egërsirat dhe nga anëtarët e bashkësive të tjera që kanë qënë të pamëshirshëm ndaj të huajve. Fisi ka qënë vendstrehim i anëtarit13. Ai i ka mbrojtur duke u kanosur me hakmarrje. Për këtë arsye anëtarët e fisit kanë qënë të detyruar të ushtrojnë mbrojtjen. Në përgjithësi u aplikua gjakmarrja jo vetëm gjatë kohës së bashkësisë së parë njerëzore por edhe pas formimit së shtetit dhe drejtësisë. Mirëpo, evolucioni i gjakmarrjes ka shkuar në drejtim

12 Shih Historia e Institucioneve, Aurela Anastasi, 2006.

13 Shih LAGODNY ( nen kujdesin e), Parimet dhe procedurat për një ligj të ri kriminal transnacional, Freiburg, 1992

14

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj te kufizimit gradual. Gjithnjë e më tepër ngushtohej rrethi i personave që mund ta kryenin dhe rrethi i personave që mund të kryhej. Kështu, sipas të drejtës zakonore shqiptare, të afërmit e personit që jetonin të ndarë janë detyruar të ruhen vetëm 24 orë pas kryerjes se vrasjes. Pas këtij afati ata kanë mundur të lëvizin lirisht, sepse ndaj tyre nuk ka guxuar të merret gjaku (870-873 Kanunit te Lekë Dukagjinit).14

Gjithashtu gjakmarrja u kufizua me institucionin e tailonit, i cili ka qëndruar në aforizmin "sy për sy, dhemb për dhemb". Sipas institucionit të tailonit, me rastin e hakmarrjes ka mundur të shkaktohet vetëm i njëjti lloj dhe intensiteti i së keqes së pësuar më parë. Institucioni i talionit ka për qëllim që të ndalohet që për një njeri të vrarë të vriten shumë persona dhe vështruar në aspektin penalo-juridik, kjo është faza e parë e aplikimit të ekuivalencës midis së keqes së pësuar dhe dënimit që është shqiptar. Duke cekur se edhe pse në sot tmerrohemi nga vrazhdësia e parimit të talionit,ne atë kohë, kur gjakmarrja nuk njihte kurrfarë proporcioni, pa mëdyshje ky ishte një progres i madh në drejtim të individualizmit dhe humanizimit të dënimit. Përndryshe, parimin e tailonit e ndeshim edhe në ligjet e shkruara.

Kështu, këtë parim e ndeshim edhe ne Kodin e Hamurabit, i cili u nxor në shekullin XVII para epokës sonë, madje në ligjet romake të 12 tabelave që u nxorën rreth vitit 1400 para epokës sonë. Kompozicioni apo shpjegimi i gjakut konsiston në dhënien e një dëmshpërblimi të caktuar viktimës ose familjes së tij, me ç’rast kërkohej falje, përkatësisht shprehej keqardhje që ndodhi ajo e keqe. Së pari kompozicioni është zbatuar vetëm për veprat penale të vrasjeve, e më vonë zgjerohet edhe për veprat e tjera penale lëndimet trupore, fyerjet e nderit dhe autoritetit etj.

Paraqitja Kompozicioni apo shpagimi i gjakut shënon një progres të madh të njerëzimit si një formë e zbutjes dhe e kufizimit të gjakmarrjes. Me paraqitjen e kompozicionit vetëdija e njerëzve arriti një shkallë të lartë të njohurish15.Gjithë kjo masë është më e dobishme se gjakmarrja, posaçërisht nga shkaku se me gjakmarrje nuk zgjidheshin grindjet dhe shkatërrimi e anëtarëve të fisit është evident. Edhe shteti e përvetësoi kompozicionin apo shpagimi dhe me këtë ligj i parapriu si të obligueshëm, më të cilin viktima dhe anëtarët e familjes së tij detyroheshin të pajtoheshin duke bere dëmshpërblimin përkatës.

Në të drejtën zakonore të shqiptarëve kanë ekzistuar dy lloje të pajtimit të gjakut: i vullnetshëm dhe ai sipas urdhrit të pushtetit turk ose bajrakut. Në fillim i tërë kompozicioni apo dëmshpërblimi i jepej palës së dëmtuar. Më vonë, një pjesë e kompozicionit i takonte shtetit. Kështu shpërfaqen fillesat e dënimit më të holla apo me gjobë që e njohin të drejtat penale bashkëkohore. E le të mos harrojmë se kjo edhe pse tingëllon si fakultative në avancimin e shoqërisë, kompozicioni vazhdon te mbetet paraqitëse e një shkallë të caktuar të zhvillimit shoqëror-ekonomik dhe kultural të njerëzimi.

14 Shih Historia e Shtetit dhe e se Drejtes, botimi I trete, Aurela Anastasi, Tirane 2005. 15 Shih, MAIER J., Inquisition oder Komposition?, in Festschrift ßir Claus Roxin, Berlin-Neë York, 2001, 1215 ss.

15


IV.E DREJTA PENALE NË SHTETET

SKLLAVOPRONARE

Ekzistimi i Shtetit skllavopronare pavarësisht prej kohës, vendit dhe nivelit te zhvillimit shoqëror dhe ekonomik të shteteve skllavopronare, midis tyre edhe në kategorinë e së drejtës penale shprehen dallimet. Sidoqoftë, mund të konstatohen disa karakteristika themelore të përbashkëta të së drejtës penale të shteteve skllavopronare. E drejta penale skllavopronare në epiqendër të saj i ka rëndësinë e mbrojtës së pronës private dhe asaj të shtazëve, prodhimeve bujqësore, e në veçanti skllevërve, te cilët brenda formatit shoqëroro- ekonomik janë konsideruar si pronë e skllavopronarit dhe në kategorinë e së drejtës penale shprehet dallimi midis njerëzve të lirë dhe skllevërve si në pikëpamje të përgjegjësisë se tyre penale ashtu dhe në mbrojtjen e personalitetit të tyre.

Ndaj njerëzve të lirë (skllavopronarëve) që kanë kryer vepra penale ne rastet me të shpeshta është aplikuar parimi i talionit apo kompensimi i dëmit, ndërsa skllevërit edhe për krimet më të imta janë ndëshkuar me dënime të rënda dhe të vrazhda. Meqë skllavi nuk është konsideruar si njeri por si send, ai nuk ka gëzuar mbrojtje. Nisur prej kësaj vrasja e skllavit është konsideruar si krim kundër pasurisë. Më vonë, sidomos në perandorinë romake, gradualisht në një mase u parapa edhe mbrojtja e personalitetit të skllavit, sidomos jeta. Karakteri sakral i së drejtës penale nuk ka pasur të njëjtin intensitet në të gjithë shtetin skllavopronar të bazuar në tërë sistemin e tij si me karakter teologjik16. Përveçse rrethanave të tjera, ka kushtëzuar që e drejta penale të njohë një numër të madh të veprave penale të karakterit fetar.

Parimi i ligjshmërisë në të drejtën penale skllavopronare nuk është njohur, përkundrazi me veprat penale dhe dënimet. Një pjesë e vogël janë rregulluar me ligj, kurse numri më i madh i marrëdhënieve shoqërore ka qenë i rregulluar me të drejtën zakonore. Atëherë si burimi kryesor i së drejtës, mandej dhe i së drejtës penale, ka qenë e drejta zakonore17. Kushtëzimi ka qenë në fushën e së drejtës penale në mënyrë që të shprehet arbitrariteti i gjykatave brenda ciklit shoqëror e ekonomik.

Dënimi me vdekje ndaj të ndëshkuarit është ekzekutuar me prerjen e kokës, duke e djegur ne grumbullin e drunjve, duke e çuar me anën e kuajve etj. Dënimi me vdekje si dhe dënime të tjera

16 Shih MANARCORDA, Los extrechos caminos de un derecho penal. Problemas y perspectivas de una competencia penal "directa" en el Proyecto de Tratado Constitucional, in Criminaba, 2004. 17 Shih" Komentari i kodit Penal te Republikes se Kosoves" Prishtine 1995.

16

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj fizike janë ekzekutuar në mënyre publike me qëllim që të ushtrojë ndikim frikësues ndaj të tjerëve18.

Për nga llojet, natyra dhe mënyra e ekzekutimit, dënimet kanë pasur për qëllim hakmarrjen ndaj personit te veprës penale. E drejta penale ne këtë periudhe nuk e ka njohur dënimin me heqje te lirisë (dënimin me burg). Ky lloj dënimi është shqiptuar dhe është ekzekutuar aq sa ka qenë e nevojshme për ta siguruar autorin e një vepre penale të mos arratiset derisa ti caktohet një masë dënimi.

Më së shpeshti është përdorur dënimi me vdekje dhe lloje të ndryshme të dënimeve fizike. Periudha skllavopronare gjithashtu karakterizohet për nga mungesa e burimeve të shkruara19. Burimi kryesor i të drejtës penale të shteteve skllavopronare ka qenë e drejta zakonore. Burime të shkruara apo ligje në këtë periudhe ka pasur pak.

Si më të rëndësishme kanë qenë Ligji i Hamurabit, që u nxor në shekullin XVII para epokës sonë. Një pjese të dispozitave me karakter penal juridik i ndeshim edhe në burimet e shkruara të së drejtës romake. Perimetri kohor i shteteve skllavopronare nuk rezulton me tregues në shkencën e të drejtës penale20.Për më tepër romaket, të cilët në zhvillimin e shkencës civile dhanë kontribut të madh, në shkencën penale nuk kane dhënë ndikime me benefit. E gjithë kjo do të thotë që e drejta penale kryesisht zhvillohej sporadikisht duke u kushtëzuar nga problematikat e

përditshmërisë e kështu lanë mënjanë zhvillim real e racional të së drejtës penale.

18 Shih,PELLA, La guerre-crime et les criminels de guerre, Paris-Genève.2001 19 Shih LEMMEL, Unbestimmte Strafbarkeitsvoraussetzungen im besonderen Teil des Strafrechts und der Grundsatz nullum crimen sine lege; 1970. 20 Shih Luders, in Chia vario (a cura di), La justice pénale internationale entre Passé et Avenir, 2003

17


V. E DREJTA PENALE NË SHTETET

FEUDALE Sipas historisë rendi feudal ishte ai që zëvendësoi rendin skllavepronar. Fillesa e tij është shekulli i V dhe jetëgjatësia e tij shkon deri në shekullin e XVIII, kur fillon Revolucioni Francez Borgjez. E drejta penal ka qenë shoqëruesja bazë legjislative ku me ndryshimet e bëra brenda perimetrit kohor shumë të gjatë përparësia është evidente. Dallimi midis klasave dhe shtresave të shprehet në të gjitha ligjet që nxirren në shtetet feudale e në veçanti lidhur me ndëshkimin.

Përkatësisht për të njëjtën vepër penale, me rëndë është dënuar fshatari ne krahasim me feudalin. Në përgjithësi e drejta penale shprehte dhe sanksiononte në mënyrë të hapur dhe vullnetin dhe interesat e klasës sunduese feudale dhe të shtresave të tjera të larta siç ishin: kastat, fisnikëria dhe kisha. Mirëpo edhe kundër karakterit të hapët klasor dallimit që bënte me rastin e dhënies së dënimeve , pavarësisht cilës klasë apo shtresë i takonte autori i veprës penale. e drejta zakonore ishte baza e së drejtës penale ,por edhe ne këtë nivel në të drejtën penale nuk u arrit të sigurohet parimi i ligjshmërisë lidhur me veprat penale dhe dënimet.

Arbitrariteti është i dukshëm. Ky arbitraritet përkundrazi me matjen e dënimit ka qenë një e keqe shumë e madhe e sistemit feudal. Jurisprudenca në përgjithësi ka qenë në gjendje të anarkisë. Çdo feudal synonte që në territorin e vet të siguronte jurisprudencën vetjake. Të parashikonte vepra penale në përgjithësi , një situate e tillë ka goditur rëndë fshatarësinë e bujkrobërinë e cila në kryengritjet e shekullit të XVII në Gjermani , në kërkesat e saj më së tepërmi insistonte që të mbrohet nga burgimet arbitrare dhe gjykimet subjektive duke ja mbajtur anën palës tjetër. mbrojta primare e pronës ishte një tjetër pjese e rëndësishme e ligjeve të shteteve feudale21. Gjithashtu ligjet parashikojnë një numër të madh të veprave penale kundër sunduesit të shtetit, kundër religjionit moralit dhe personalitetit të njeriut dhe grabitjet.

Llojet dhe qëllimi i dënimeve nuk ndryshuan shumë nga ato të shteteve skllavopronare. Në llojet dhe mënyrat e ekzekutimit të dënimeve të këtilla në masë të madhe ka kontribuar edhe e drejta kanonike (kishtare) me sistemin "e shenjtë të inkuizicionit ".Vend te rëndësishëm në shtete feudale kishte dënimi me vdekje edhe lloje të tjera të dënimeve fizike, si p.sh. prerja e veshëve, duarve ose hundës, nxjerrja e syve, madje dhe mundimi në rrotë etj,por nuk e ka njohur dënimin me burg sipas kuptimësisë së sotme.

Gjatë periudhës së mesjetës dënimi me vdekje është shqiptuar për shumë vepra penale fetare, për vepra penale kundër moralit, madje edhe për llojet e vjedhje të rëndomta. Më së miri shihet nga dokumentet e arkivit të Spanjës, sipas të cilave vetëm gjatë shekullit XV dhe XVI janë dënuar më se 3oo.ooo vetë me dënim me vdekje.

21 Shih,Conforti, E drejta Internacionale, edicioni i shtatë , 2006

18

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Dënimi me vdekje është ekzekutuar në mënyra shumë të vrazhda dhe barbare. P.sh varjes dhe prerjes së kokës, dënimi me vdekje është ekzekutuar edhe duke e copëtuar të dënuarin, duke e privuar nga jeta me anë të rrotës, duke e djegur ne grumbullin (turrën) e drunjve, duke e varrosur gjallë në dhe, duke e lënë të vdesë nga uria.

Në kohën e feudalizmit të hershëm, i cili përfshinte periudhën prej shekullit V- XI, e drejta penale kryesisht mbështetet në të drejtën zakonore dhe në dispozitat ligjore që i nxjerrin perandorët në shtetet gjermane, siç ishte Perandoria e Burgundeve, Ostrogoteve, Vizigotëve, e Langobartedëve etj. Në këtë shtet gjerman ligjet quheshin "leges barborum" ose "të drejtat popullore", të përmbanin edhe dispozita penalo-juridik22. Në Francë u nxor i ashtuquajturi "Lex Salicia" që konsiderohet ligji më i rëndësishëm. Përveç këtij ligji, në Francë kanë ekzistuar edhe ligje të tjerë me emrin kapitullarie, që i nxirrnin perandorët. Në këtë ligj kishte dispozita nga e drejta penale. Këto dy lloje të dënimeve pasurore janë shqiptuar shpesh. Këto dy lloje të dënimeve pasurore janë shqiptuar shpesh sepse paraqitnin burim të rëndësishëm të ardhurash për pasurimin e arkës se sunduesve dhe të feudaleve të asaj kohe.

Feudalizmi i zhvilluar, (që përfshinte kohën prej shekullit IX-XV), e drejta penale del si vartëse së drejtës romake, pra në vend të përgjegjësisë objektive, në të drejtën penale përvetësohet përgjegjësia subjektive, përkatësisht përgjegjësia në bazë të fajësisë. Mirëpo, përkundër këtij progresi, për shkak të partikularizmit dhe aplikimit të gjerë të së drejtës zakonore, nuk u aplikonin ligjet që i nxirrnin perandorët. Një arbitraritetit qe mbartet gjate.

Në përgjithësi e drejta penale, në veçanti shkenca e së drejtës penale, gjatë kohës së feudalizmit të hershëm dhe në mesjetë, gjer në shekullin XI nuk shënoi ndonjë zhvillim23. Përkundrazi, si dhe në fusha të të tjera të shkencës, ashtu edhe në lëmin e shkencës penale shprehet një stagnim i konsiderueshëm. Vetëm me paraqitjen e shkollës glosatore në shekullin XII dhe me hapjen e universiteteve të para në Itali (në radhë të parë në Bolonjë, filloi të përpunohet shkenca e së drejtës penale.

Në këtë kohë shfaqen veprat e para në të cilat përpunohen vetëm çështjet nga lëmi i së drejtës penale. Punën e glosatorëve e vazhduan postglosatorët gjer në shekullin XV. Këta më tepër u morën me interpretimin e të drejtës romake dhe këtë e përshtati sipas nevojave të kohës. Në veprat e glosatoreve më së tepërmi janë përpunuar çështjet e veprimit territorial dhe të veprimit në kohë të ligjeve penale, mbrojtja e nevojshme, fajësia, veprimet përgatitore, tentativë etj. Kështu që kjo e drejtë e krijuar me anë të interpretimeve dhe adaptimin e saj.

Në luftë kundër fshatarëve feudalet ashpërsuan represionin ndaj tyre .Kjo është dekadence e feudalizmit dhe ecje drejt kapitalizmit (prej shekullit XVI-XVIII). Tendenca e represionit të tillë u

22 Shih,2003LEMKIN, Axis Rule in Occupied Europe, Laës of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress, Ëashington, 1944 23 Shih, Teoria e Përgjithshme e krimit. Cassese, Ligji ndërkombëtar ,Oxford University Press,2005.

19

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj shpreh edhe në ligjet dhe kodet penale që u nxoren gjatë kësaj periudhe. Gjatë kësaj periudhe u bënë kodifikime të rëndësishme në fushën e së drejtës penale.

Ndër më të rëndësishmet ishin Kodi i përgjithshëm penal Gjerman, i njohur me emrin Constituito Criminals Carolina ose shkurtimisht Carolina, që u nxor në vitin 1532. Më vonë u nxor Kodi penal i Bavarisë (Coecx iuris bavarici criminalis) në vitin 1751, Kodi penal austriak i Maria Terezës (Constitutio Criminalis Theresiana) në vitin 1768-1768 dhe Kodi penal i Prusisë në vitin 179424.

Në vazhdën e përpjekjeve të para që e drejta penale të përpunohet dhe të mbështetet në bazë shkencore, kontribute të posaçëm dhe kriminalisti gjerman Benedikt Karpcov (1595-1666), profesor në Fakultetin Juridik në Lajpcig. Në veprën e tij më të njohur "Practica nova imperialis Saxonica rerum criminalium" që doli nga shtypi në vitin 1935 dhe me vepra të tjera ka dominuar gati një shekull në tërë shkencën penale gjermane, kurse në praktikë ka ushtruar efekt sikurse ligji.

Nga kjo që u tha deri më tani për të drejtën penale të shteteve feudale, mund të konkludojmë se, përkundër vështirësive dhe pengesave që e përcollën zhvillimin e së drejtës penale, rrethana këto që në masë të konsiderueshme kontribuan që kjo degë e drejtësisë të shënojë stangim në feudalizmin e hershëm, prapë e drejta penale, duke filluar prej shekullit XII, kur edhe u lajmërua shkolla glosatore dhe postglosatore, e sidomos në shekullin XVII u zhvillua dukshëm25. Këto janë shembujt e një fillese për sistemacietet të bashkërenduar të së drejtës penale si dhe mundi të përkufizojë institucionet themelore të së drejtës penale

24 TRIFFTERER, De Standige Internationale Strafgerichtshof - Anspruch und Ëirklichkeit, 1999. 25 Shih,Historia e institucioneve Aurela Anastasi Tirane 2006

20


VI.FEUDALIZMI NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË DHE E DREJTA PENALE

Nga periudha e feudalizmit të hershëm, gjer në shekullin XII, nuk janë ruajtur monumente juridike të shkruara (ligje, kode apo përmbledhje të së drejtës zakonore) në bazë të të cilave do të mund të konkludonim ne përfundime të e lidhur me të drejtën penale të kësaj kohë.

Për Republikën e Shqipërisë monumentet juridike nuk janë ruajtur duke nisur qe nga mesjeta .Gjatë kësaj kohe, në bazë të të cilave do të mund të shfaqet një shëmbëlltyrë e plotë për karakterin e së drejtës penale. Shqipëria dhe vise te tjera etnike shqiptare, dhe pothuaj të gjitha shtetet e tjera ballkanike u pushtuan nga perandoria turke, e cila sundoi në këto vise gati pesë shekuj. Gjatë kësaj periudhe në Shqipëri dhe ne viset e tjera etnike shqiptare, në masën me të madhe aplikohej e drejta zakonore, në kuadrin e së cilës edhe e drejta zakonore penale26. Krahas kësaj me pushtimin nga perandoria otomane, vepronin edhe sheriati, kanunaret turke dhe Kodi Penal i Turqisë, që hyri në fuqi në vitin 1868 ka ekzistuar dualizmi juridik që ka në fuqi te drejtën zakonore dhe të drejtën penale turke. Përkundër insistimit turk që të gjitha marrëdhëniet shoqërore dhe çështjet e tjera nga lëmi i së drejtës penale të rregullohen me ligjet dhe kanunet e tyre, e drejta zakonore shqiptare gjatë gjithë kohës së sundimit turk u aplikua në përmasa më të mëdha, sidomos në viset malore dhe kështu u bëri ballë tendencave të asimilimit të saj qe nga fillimet e shekullin XV e me tej27.

Kanuni i Lekë Dukagjinit prezantohet si e drejta zakonore shqiptare. Ai që e mblodhi në popull dhe e sistemoi ishte Frati Shtjefen Gjecovi. Kanuni ka 12 libra, 24 kapituj, 259 nyje dhe 1263 paragrafë. Në krahasim me tërë vëllimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit, nomini penalo-juridike janë më të pakta, nuk janë sistemuar si duhet dhe në to ka ca përsëritje28. Përndryshe, edhe pse Kanuni i Lekë Dukagjinit ishte në fakt e drejtë zakonore, ai kishte karakter klasor, ngaqë në veçanti i mbronte feudalet, pronën private dhe kishën.. Në kuadrin e normave penale janë te rregulluara ca institucione të përgjithshme të së drejtës penale, si fjala vjen, fajësia, bashkëpunimi,tentativë ,dënimet, si dhe figurat e disa veprave penale të posaçme.

Megjithëse këto janë fakte të një përpjekje për të patur një të drejtë penale të bazuar në tradicionin e një populli dhe historinë e tij shumë shekullore,ende evidencat e tij mbeten të paplota për të dhe formalitetin real të së drejtës penale.

26 Shih, I. Elezi,penale e posacme Tirane 2009. 27 Shih,Ismet Saliu, Komentari i Kodit Penal, Prishtine 2005 28 Shih,Agip Halili penale e pergjithshme Prishtine 2005

21


VII.FILOZOFËT ILUMINISTE GJATË SHEKULLIT XVII DHE XVIII

I. Vështrime të përgjithshme

Duke filluar prej shekullit XVI vërehen marrëdhëniet shoqërore e ekonomike kapitaliste në kuadrin e sistemit feudal. Këto marrëdhënie të reja u penguan nga ana e sistemit feudal dhe institucioneve të tija. Prej shekullit XV-XVIII nis procesi i shthurjes së sistemit feudal dhe lindja e sistemit kapitalist. Edhe pse akoma nuk u formuan shtetet kapitaliste, nga sistemi feudal u formua klasa e re kapitaliste e cila me forcën e saj ekonomike që dispononte, i siguroi vetës pozita të forta edhe para se të vinte në pushtet. Mirëpo, meqë zhvillimi i forcave të reja prodhuese kishte arritur një nivel i cili nuk përkonte me sistemin ekzistues feudal, gradualisht, por në mënyrë të sigurt, e dobësonte bazën e ekzistencës së rregullimit shoqëror feudal. Kjo situate i mundësoi klasës së re borgjeze të ushtrojë ndikim të rëndësishëm në politikë dhe në rrjedha të gjithanshme të shoqërisë.

Duke u mbështetur në këto rrethana dhe në një konstatim të ndryshuar të forcave në favor të klasës së re. Si aleate të klasës së re borgjeze që u formua në kuadrin e feudalizmit të hovshëm ishte teoria dhe filozofia politike. Mendimet e filozofëve dhe iluministeve të shekullit XVII dhe XVIII, me koncepcionet e tyre progresive kontribuan shumë që opinionin ta orientojnë në luftë kundër feudalizmit29. Kësisoj mendimet me progresive, filozofët dhe juristët, si përfaqësues të denjë dhe iluminizmit, ne veprat e tyre ngritën zërin dhe kundër vrazhdësisë së jurisprudencës feudale, kundër arbitraritetit të feudaleve dhe gjykatave të tyre dhe kundër pabarazisë së njerëzve e cila shprehej sidomos në gjykata.

Në mesin e filozofëve dhe iluministëve që më së tepërmi kontribuan që shkenca të lirohej nga Ideologjia, që të mbrohen të drejtat natyrore të njeriut, që të sigurohej barazia, ligjshmëria, të humanizohen dënimet dhe të ngjashme janë Grociusi, Bekoni, Hobsi, Monteskjcu, Volleri, Ruso etj. veprimtaria e gjithanshme e filozofëve, iluministëve dhe shkencëtarëve duke i sulmuar errësirën, vrazhdësinë dhe irracionalen e sistemit feudal,me mendimet e tyre progresive kontribuan në masë të madhe që drejta penale dhe shkenca e së drejtës penale të zhvillohej me hap të shpejtë. Veçmas nga këta mendimtarë kritikohen rreptë dënimet e vrazhda dhe johumane dhe gjithashtu kërkonin që të kufizohej pushteti i shteteve feudale , sidomos fushën e së drejtës penale.

Sipas tij duhet bërë ndarja dhe dallimi i së drejtës natyrore nga e drejta hyjnore. E sulmon ashpër mendimin teologjik skolaslik të mesjetës. Sipas grociusit donimi për nga natyra e tij është një e "keqe", për këtë arsye ky (mendohet në dënimin) duhet të këtë "bazë të mençur". Si i tillë dënimi duhet të aplikohet vetëm kur është në interes të shoqërisë.

29 Shih Prichard ne Bassiouni, Internatinal Criminal Low, vellimi I trete 1999.

22

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Shumë vepra penale me karakter fetar na mohojnë karakterin e veprave penale. Si vepra penale duhet te konsiderohen vetëm ato vepra që cenojnë apo dëmtojnë të drejtat natyrore të njeriut. Përkundrazi, me këtë Grocious angazhohet që të bëhen edhe kufizime të tjera në procesin e ndëshkushmërisë.

Në punimet politike dhe juridike të Spinoz-es, ai është njëkohësisht përfaqësues i shkollës natyrore të drejtësisë,ka qenë kundër çdo lloj paragjykimi, kundër mistizimit ,angazhohet për lirinë e ndërgjegjes dhe mendimit. Sipas tij ndërgjegjja dhe mendimi janë të lira dhe për to askush nuk guxon te dënohet, kurse veprimet që ndërmerren në bazë të ideve dhe bindjeve, shteti mund ti konsiderojë vepra penale

2. Volteri, Rusos , Monteskies .

Franca vazhdon të mbetet djepi i kulturës dominative Europiane ku gjatë shekullit të shekullit XVIII. Monteskie, Ruso dhe Volteri. Monteskieu është përfaqësuesi baze. Edhe pse filozof, në disa vepra te tij në mënyrë të drejtpërdrejtë merret me shqyrtimin e disa çështjeve të rëndësishme dhe parimore të së drejtës penale30. Në fushën e të drejtës penale Monteskie përfaqëson mendimin që është edhe tani aktual, se më mirë që dhe krimet te parandalohen; se ligjdhënësi i mençur duhet të angazhohet më tepër që ta ngre në nivel më të lartë moralin sesa me dënime të shkaktojë mundime; se në parandalimin e krimeve efekt më të madh do të ketë ndjenja e autorit se ai më mirë do të ndëshkohet për veprën penale, sesa ashpërsia e dënimit të shqiptuar; që masa e dënimit të jetë sipas peshës së krimit se dënimet për veprat religjioze shkaktojnë vetëm dëme në procedurën penale duhet të braktiset; zbatimi i dënimit me vdekje duhet te kufizohet; se në rrethana normale të shoqërisë dënimet më të buta ushtrojnë efekt më të mirë se dënimet më të rënda.

Në veprën e tij Ruso"Mbi kontratën shoqërore" (Le contrat social - 1762 parimet filozofike qe patën jehone të madhe në të drejtën penale janë evidente. Sipas Rusos individët kanë hequr dorë nga e drejta e mbrojtjes individuale – të ndëshkimit të fajtorit dhe këtë ia kanë besuar shoqërisë - shtetit. Ruso nuk është marrë shumë me studimin e çështjeve nga fusha e së drejtës. Kështu, me formimin e shtetit e drejta e ndëshkimit i është besuar shtetit i cili nëpërmjet gjykatës dhe në interes të individit dhe të shoqërisë e ndëshkon autorin e veprës penale31.

Duke u mbështetur në konceptim të këtillë, e arsyeton bazën juridike të shtetit që ta ndëshkojë kryesin e veprës penale. Pikërisht në këtë aspekt shprehet mendimi revolucionar i Rusos, sepse e proklamon si të drejtë natyrore të njeriut luftën kundër arbitraritetit dhe tiranisë së shtetit feudal. Sipas tij, të gjithë qytetarët kanë të drejtë të trajtohen në mënyrë të barabartë pranë gjykatës dhe organeve të tjera të shtetit.

30 Shih,Mbi menyrat e ndryshme te formulimit te normave inkriminuese bazuar ne modelin e krimit, te mbledhur nga ligjvenesi (objektivist ose subjektivist), krhs. Kerkimin themelor te Zimerl, Aufbau des Strafrechtssystems, 1930, 31 Shih, Komentari i kodit penal Pjesa e pergjithshme Prishtine 1995,

23

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Dënimet sipas Rusos duhet të kenë për qëllim mbrojtjen e shoqërisë dhe individëve nga kriminaliteti, nga ata që e cenojnë kontratën shoqërore për të drejtat respektive.32Në ketë mënyrë Ruso kontribuoi që në të drejtën penale të respektohet parimi i ligjshmërisë lidhur me veprat penale dhe dënimet.

Pasrendës i tij është edhe Volteri një zë i rëndësishëm, i cili me punimet e tij konsiderohet si agjitatori më i shquar i ideologjisë borgjeze dhe si kundërshtar i ashpër kundër feudalizmit dhe metafizikës. Volteri, sikundër edhe Bekario, e kritikon rreptë të drejtën penale dhe jurisprudencën penale të sistemit feudal, për shkak të arbitraritetit, keqpërdorimeve dhe vrazhdësisë33. Në veçanti e kritikoi procedurën penale dhe institucionet e saj që mbështeteshin në parimet i inkuizicionit. Sipas Volterit procedura e tillë penale ishte shkaktare e arbitraritetit, torturës dhe sjelljes barbare ndaj të akuzuarit. Ai ishte kundër dënimeve të vrazhda dhe ekzekutimit të tyre në mënyrë publike. Shqiptimin e dënimit me vdekje e vetëm përjashtimisht dhe atë për rastet e veprave penale jashtëzakonisht të rënda. Në punimet e tij filozofike është angazhuar që në vend të dënimit me vdekje, të parashihen dënimet me heqje te lirisë me pune të dhunshme. Sipas tij, dënimet duhet të jenë në funksion të dobishmërisë shoqërore dhe në proporcion me veprën e kryer34. Jetësimi i këtij koncepcioni, përveç të tjerash, do ta ngushëllonte edhe arbitraritetin e gjykatave.

32 Shih V. Hysi, Kriminologjia 2010.

33 Shih,REEDER,:disa trajrime të përgjithshme te kriminologjise, Amsterdam, 1962. 34 Shih SAUER D., Das Strafrecht und die feinde der offenen Gesellschaft, in NJË 24/2005.

24


Cezaro shekulli XVIII

Cezaro Bekarian me veprën e tij "Mbi krimet dhe deliktet (Dei delitti e delle pene) që e shkroi në moshën 26 vjeçare në Milano (1764), edhe pse për nga vëllimi modest dhe e shkruar në mënyrë pamflete, për shkak të origjinalitetit dhe mendimeve progresive bëri një kthesë radikale në të drejtën penale të atëhershme, e në veçanti ne politikën kriminale. Edhe përkundër faktit që vepra e Bekarios hasi në kundërshtim të ashpër nga disa qarqe që synonin edhe më tej të aplikohej e drejta penale feudale me të gjitha karakteristikat e përmendura, kjo pati jehone të madhe dhe paraqet date të rëndësishme në historinë e zhvillimit të së drejtës penale. Për shkak të ideve progresive, vepra e Bekarios "Dei delitti e delle pene" së shpejti u përkthye në shumë gjuhë të botës dhe fitoi popullaritet të madh ne Evropë e sidomos në Francë.

Cezar Bekarian kontribuoi shume ne atë kornizën që t'i vërehen vërtet themelet të drejtës penale bashkëkohore. Volteri angazhohet që gjykatat të bëjnë diferencimin e veprave penale dhe në bazë të saj të caktojnë llojin dhe lartësinë e dënimit i cili do te kontribuojë që të mos kryhen në të ardhmen veprat penale35. Me mendimin e këtillë Volteri është i pari në histori që e shtroi preventivën në këtë bazë.

Cezaro Bekario me idetë e tij progresive në fushën e së drejtës penale dhe të politikës kriminale i mbështeti në teorinë mbi kontratën shoqërore të Rusos. Ai formalizoi këto piketa:

a) Dënimi duhet t'i përgjigjet nevojave të mbrojtjes së shoqërisë nga kriminaliteti. Po qe se ai nuk është fare i nevojshëm, atëherë shndërrohet në akt dhune i cili zbatohet nga ana e shtetit;

b) Dënimi duhet të jetë në proporcion me veprën. Po qe se vepra penale është e rëndë edhe dënimi duhet të jetë më i rëndë.

c) Dënimet e rënda që nuk janë të nevojshme edhe në rastet kur nuk janë të dëmshme, prapë janë ne kundërshtim me arsyeshmërinë dhe drejtësinë.

d) Në përgjithësi lartësia e dënimit duhet t'i përshtatet gjendjes në popull, e jo të shndërrohet ne akt dhune, ai duhet te jetë publik, i shpejte, i domosdoshëm dhe sa është e mundur më i lehte.

e) Dënimet duhet të shqiptohet në interesin e mbarë shoqërisë, e jo vetëm për interesin e ndonjë grupi.

35 Shih,Stefani-Levasseur-Bouloc, DROITPÉNAL GENERAL, PARIS, 2003.

25

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj f) Qëllimi i dënimit nuk duhet të jetë mundim dhe hakmarrje për shkak të veprës së kryer, por preventivë në mënyrë që autori në të ardhmen të mos përsëritë veprën penale. Njëherit dënimi duhet të ketë efekt preventiv edhe ndaj personave te tjerë;

g) Sa me i lartë të jetë niveli i zhvillimit kultural, njerëzit janë më të ndjeshëm, andaj edhe dënimet mund të jenë më të buta;

h) Ligjet duhet të jenë të qarta dhe t'i kuptojë populli. Prandaj gjykatat nuk kanë të drejtë t'i interpretojnë ligjet, këtë mund ta bëjë vetëm ligjdhënësi. Gjykatat munden vetëm në bazë të përfundimeve logjike t'i aplikojnë ligjet;i)-Veprat penale dhe dënimet mund të parashikohen vetëm me ligj (parimi i ligjshmërisë)j)-Procedura penale duhet të zhvillohet duke e kufizuar burgun betues, duke i vlerësuar në mënyrë të lirë provat, duhet të jenë publike, të pandehurit duhet t'i sigurohet mbrojtja, kurse tortura duhet të braktiset;k)-Dënimi me vdekje, përveç rasteve të jashtëzakonshme, nuk është i nevojshëm, por është i dëmshëm. Ky nuk është e drejtë, por ky në fakt është luftë e kombit kundër një qytetari.

Ndikimi i këtyre ideve në Evropë, në prag te Revolucionit Francez, ishte i madh. Kjo më së miri shihet nga fakti se një pjesë e ligjeve apo kodeve penale që u nxorën nga fundi i shekullit XVIII, një masë të konsiderueshme i përvetësuan idetë penalo-juridike të Bekarios, Monteskieut, Rusos dhe filozofëve të tjerë. Kështu, ne Toskanë ne vitin 1786 u nxor Kodi Penal, i ashtuquajtur “Codice leopoldine”, që e përpiloi komisioni me në krye Bekarion Në këtë kod u abrogua tortura, damkosja me hekur të skuqur, prerja e gjymtyrëve të trupit dhe dënimi me vdekje, i cili pas disa viteve prapë u parapri36.

Në këtë kod të miturit konsideroheshin kategori e posaçme të cilët, gjer ne moshën 12 vjeçare, fare nuk mund të ndëshkoheshin por mund tu shqiptoheshin vetëm masat edukuese. Kurse personat prej moshës 12-14 vjeçare mund të ndëshkoheshit vetëm në rastet kur ishin të aftë që të kuptonin rëndësinë e veprës dhe t'i kontrollojnë sjelljet e tyre.

Edhe në Kodin Penal të Austrisë (i ashtuquajturi Jozefina-l787)të abroguar dënimi me vdekje i cili u zëvendësua në forma shumë të rënda të heqjes së lirisë me pranga, gjatë së cilës i ndëshkuari edhe rrihej. Gjithashtu u abroguan dënimet fizike me anë të gjymtimeve, mirëpo edhe në këtë kod u parapa damkosja me hekur të skuqur dhe rrahja me thupër apo me kamxhik. Duhet theksuar se në këtë kod u ndalua analogjia edhe për herë të parë në historinë e së drejtës penale u parapri parimi i ligjshmërisë së veprave penale dhe dënimeve.

Kodi Leopoldin i Italisë ishte i pari kodifikim i së drejtës penale në të cilin u shprehen idetë përparimtare të Bekarios dhe filozofëve të tjerë. Gjithashtu, në reformën që u bë nga Fridriku i Madh ne Prusi, në një masë u shprehen idetë e humanistëve dhe iluministëve të shekullit XVII , ngaqë edhe në Kodin Penal të Prusisë, që u nxor ne vitin 1746, u abrogua tortura..

36 Shih,OSTEN, Der Tokioter Kriegsverbrechrprozefi 2006.

26

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Gjithçka e përmendur paraqet aplikim të suksesshëm te piketave politike dhe filozofike të kohës ne fushën e së drejtës penale. Me këto manifestohen edhe shfaqen synime te filozofëve dhe të mendimtarëve të tjerë për domosdoshmërinë e sistemit penal të aplikimit të këtyre piketave, për të cilat duhet të krijoheshin kushte që ato të realizoheshin .

27


VIII. E DREJTA PENALE NË SHTETET KAPITALISTE

Si objektiv për një platformë të mirë të së drejtës penale shërbyen idetë e Monteskies, Rusos , Volterit, e sidomos të Cezaro Bekarios. Periudha e madhe e shkatërrimit të shpejtë të feudalizmit në tërë Evropën dhe ne bote filloi. Sistemi feudal ne Francë përmbyset me Revolucionin Francez të vitit 1789. Revolucioni Francez i abrogoi privilegjet e feudaleve, e afirmoi parimin e lirisë, të të gjithë qytetarëve dhe parimin e sovranitetit të popullit. Ndryshimet e mëdha që u bënë në Revolucionin Francez në demokratizimin dhe humanizimin e marrëdhënieve shoqërore dhe ekonomike dhe politike në Francë u respektuan edhe në fushën e së drejtës . Edhe në qytetet e tjera pati ndikim shume pozitiv ngaqë edhe pas revolucionit linden nevoja te reja si ne rrafshin social , ekonomik e juridiksional.

Shprehje në aktet e para ligjore të Revolucionit Francez u shfaqen. Kështu, në Deklaratën mbi të drejtat e njeriut dhe Qytetarit të vitit 1789 morën pamje të plotë parime të caktuara në rrafshin e të drejtës penale. Me këtë për herë të parë në një dokument politik në mënyrë te sakte u shpreh parimi i legalitetit37. Në bazë të parimeve të gjithmbarëshme të Deklaratës mbi te drejtat e njeriut dhe qytetarit te vitit 1789 morën një kornize te caktuar parimet e te drejtes po aq sa predispozitat e klasës së re kapilaliste. Mbi këto baza dalim si me poshtë vijon:

1)Kodi penal duhet të jetë human ; 2) dënimi duhet të jetë në përpjesueshmëri me veprën e ndëshkuar, 3) lloji i dënimit duhet t'i përgjigjet veprës së kryer ; 4) të gjithë qytetarët duhet të jenë të barabartë para ligjit dhe 5) dënimet duhet të jenë të përcaktuara në kodin penal në mënyrë absolute.

Gjithashtu, kodi penal borgjez i vitit 1791 bazohej edhe në idenë e Monteskies, Rusos, Bekarios dhe të filozofëve të tjerë. Për nga përmbajtja, parimet,zgjidhjet dhe ndikimi që ushtroi në kodet penale etj u nxorën në shtetet e tjera kapitaliste të Evropës,ky kod konsiderohet si kod revolucionar. Në këtë kod u përvetësua parimi i ligjshmërisë së veprave penale dhe dënimeve shprehet ndarja e së drejtës penale në dy pjesë; në pjesën e përgjithshme edhe në pjesën e posaçme38. Këtë ndarje e përvetësuan të gjitha kodet penale që u nxorën pas tij,si në vendet kapitaliste ashtu dhe në ato socialiste. Në këtë kod u përvetësua parimi i ligjshmërisë së veprave penale edhe dënimeve, parimi i barazisë së të gjithë qytetarëve para ligjit. Në masë të madhe u bë

37Shih,ROBERTSON-MERRILS, Të drejtat e njeriut në botë. Një hyrje në studimet e mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Manchester/NeëYork,1993 38 Shih,Boss, Le droit à l'aide de l'efficacité du droit. L'exemple droit du droit 2001

28

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj humanizimi i dënimeve. Mundësia e shqiptimit të dënimit me vdekje u reduktua dukshëm. U abrogua falja me qëllim që të sigurohet aplikimi me konsekuent i ligjit. Sipas këtij kodi, dënimet janë personale - mund të godisni vetëm kryesinë e veprës penale.

Një ndër të metat më të mëdha të këtij kodi; është ajo që bëri të pamundurën çfarëdo lloji të individualizmit të dënimeve nga ana e gjykatave. Kjo pati si qëllim që të evitohej arbitrariteti që ishte i pranishëm në gjykatat feudale dhe meqë akoma borgjezia e re nuk kishte besim të plotë në gjykata, në këtë kod dënimet u parapanë në mënyre fikse, përkatësisht u aprovua sistemi absolut i përcaktimit të dënimeve.

Këto parime siguronin jetësimin e marrëdhënieve të reja shoqërore dhe politike, që i konvertonin marrëdhëniet prodhuese të kapitalizmit. Meqë klasa borgjeze për vete kërkonte sigurime juridike, ligjshmërinë , respektimin e të drejtave të njeriut , këto është dashur ,bile në mënyrë të deklarative t’ua njohë të gjithë qytetarëve dhe shtresave të shoqërisë. Siç shihet edhe kështu u veprua. Sipas kësaj edhe mund të të përfundojmë se Kodi Penal Francez borgjez i vitit 1791 paraqet kodifikim të parë borgjez edhe për nga përmbajtja edhe paraqet një kthesë radikale në krahasim me të drejtën penale feudale39. Për këtë shkak ky kod shënon një datë të rëndësishme në zhvillimin e së drejtës penale në përgjithësi atij i shtohet edhe ai i Napolonit.

a) Kodi penal të Francës rezulton i vitit 1791, ishte edhe si reagim i ashpër kundër tiranisë , arbitraritetit dhe johumanitetit dhe dhunës së pakufizuar të rendit të atëhershëm feudal, në veçanti kundër policisë absolute.

b) Kodi penal i Napoleonit sepse vetë Napoleoni e dekretoi më 1 janar të vitit 1811. Ky kod, së bashku me Kodin e procedurës penale, në Francë hyri në fuqi. Zgjidhjet parimore dhe mjaft progresive që u realizuan .

c) Në vazhdimësi të kësaj ecurie te së drejtës penale të shteteve kapitaliste të Evropës, rëndësi të posaçme ka edhe nxjerrja e Kodit penal të Napoleonit në vitin 1810.

Për këtë shkak të këtyre ndryshesave midis Kodit penal të vitit 1791 dhe Kodit penal të Napoleonit vërehen disa dallime. Ky dallim më së tepërmi shprehet përkatësisht me dënimet. Përkatësisht Kodi i Napoleonit parashikonte dënimet më të ashpra. Dukshëm u rrit numri i veprave penale politike për të cilat mund të shqiptohej dënimi me vdekje dhe dënimi me burg të përjetshëm. Mirëpo, edhe përkundër kësaj, në Kodin penal të Napoleonit u përvetësuan një varg zgjidhjesh të Kodit penal të vitit 1791. Si karakteristikë e Kodit Penal të vitit 1810 është se edhe ky e përvetësoi parimin e legalitetit të veprave penale dhe dënimeve40. Dënimet në të nuk ishin të parapara në mënyre absolute, por në mënyre relative, duke paraparë minimumin dhe maksimumin e tyre. Me këtë u bë e mundshme që edhe gjykatat të bëjnë individualizimin e dënimeve. Në të parashihet institucioni i faljes si prerogativë i shefit të shtetit. Sipas peshës së tyre, veprat penale

39 Shih,SCHËEIRT, Die Ëandlungen der tatbestandlehre seit Beling, Karlsruhe, 1957. 40 Shih SCHËENGLER, Völkerrecht, Versailler Vertrag und Auslieferungsfrage. Die Strafverfolgung ëegen Kriegsverbrechen als Problem des Friendsschlusses, 1919/1920, Stuttgart, 1982.

29

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj ndaheshin në krime dhe kundravajtje. Objektivi i dënimit ishte mbrojtja e shoqërisë duke ushtruar efekte te caktuara .

Kodi penal i Napoleonit ishte kod tipik borgjez. Sipas Engelsit ky kod paraqet legjislacion penal të borgjezisë moderne që mbështetej në arritjet e Revolucionit Francez. Si i tillë Kodi penal i Napoleonit ushtroi ndikim të madh në kodet penale që u nxorën pas tij. Ky shërbeu si mostër për shumë kode penale që u nxorën në Evrope gjer ne vitin shtatëdhjetë te shekullit XIX. Kodi penal i Napoleonit vazhdon te jete në fuqi edhe sot në Francë me një sëre plotësimesh dhe nën çështjesh adekuate për botën moderne..

Kodi i Parë Gjerman modern i vitit 1813 në Gjermani është Kodi penal i Bavarisë. Është Bazuar nën kontributin e penalistit të njohur gjerman Anselm Fojerbahut (1775-1833). Ky kod karakterizohet për nga sistematika e mirë dhe koherente. Sikundër Kodi penal i Napoleonit, edhe ky e njohu parimin e ligjshmërisë së veprave dhe dënimeve41. Gjykatave u bëhej një mundësi e vogël e matjes së dënimeve, ngaqë parashikonte suaza të vogla të minimumit dhe maksimumit të tyre. Më tej karakterizohet për nga dënimet e ashpra, në bazë të koncepcionit të Fojerbahut, së dënimet duhet të ushtrojnë preventivën gjeneralë me anë të frikësimit . Në të dënimet me vdekje ishin të shpeshta. E njihte edhe dënimin me burg të përjetshëm.

Kodi penal i Napoleonit dhe Kodi Penal i Bavarisë së vitit 1813 ushtruan ndikim të madh në kodet penale që u nxorën në shekullin XIX. Këto dy kode në fakt shërbejnë si mostër për kodet penale të shteteve të tjera borgjeze në Evropë dhe më gjerë. Me këtë rast duhet theksuar se Kodi penal i Napoleonit ushtroi ndikim më të madh ngaqë ishte më i qartë, më praktik dhe në masë të mjaftueshme siguronte mbrojtjen e pronës private. Prandaj si i tillë i përgjigjej koncepcioneve dhe intencave të shoqërisë së re borgjeze42. Njëherit Kodi Penal i Napoleonit ishte dhe më i përshtatshëm për kodet penale të shteteve të tjera borgjeze, sepse me reformën e vitit 1832 në masë të konsiderueshme u bë zbutja e dënimeve. Pra, për një numër të veprave penale në vend të dënimit me vdekje ti paraprijë dënimit me burg.

Nga çfarë u pa më lartë Kodi penal të Napoleonit u bë emblema kryesore për shpërhapjen dhe ristrukturimin e kodeve të shteteve të tjera botërore siç Kodin penal të Spanjës, Greqisë, Brazilit ,Japonisë Prusisë,Portugalisë ,Turqisë ,Belgjikës ,Austrisë , Italisë. Në përmasa të gjëra u bë e mundshme aplikimi i rrethanave lehtësuese dhe kështu u mundësua individualizmi me konsekuent i dënimit dhe nis spuntua liberalizimit të legjislacionit penal .

41 Shih,Stefani-Levasseur-Bouloc, DROITPÉNAL GENERAL, PARIS, 2003

42 Shih,BEST, Kufizimi i luftës në perspektivën historike dhe filozofike, në Delissen të Tanja, ligji humanitar i Konfliktit të Armatosur, Sfidat e së ardhmes. Ese në Nder te Frits Kaishoven, të Dodrecht / Boston / Londër, 1991.penal européen de l'environnement, Gjenevë, 2008

30


IX.SHKOLLAT E SHEKULLIT XVIII DHE XIX NË TË DREJTËN PENALE

Në Evropë në gjysmën e dytë të shekullit XVIII dhe në shekullin XIX, kontribuan në formimin e shkollave në të drejtën penale. Zhvillimi shkencës së të drejtës penale dhe paraqitja e legjislacionit penal bashke me shkollat në të drejtën penale u paraqiten si rezultat kontributeve dhe mendimeve të ndryshme lidhur me çështjet kryesore të së drejtës penale. Shkollat janë si me poshtë vijon:

a) shkolla klasike antropologjike b) pozitive, sociologjike c) shkolla neoklasike d) shkolla e mbrojtjes së re shoqërore.

Shkenca e së drejtës penale dhe legjislacionit penal, në masë të konsiderueshme është rezultat i kontributit shumë vjeçar të këtyre shkollave. Në fakt, në kuadrin e këtyre shkollave vepruan filozofë dhe shkencëtarë të së drejtës penale, të cilët në luftën e mendimeve dhe koncepcioneve të së drejtës penale nganjëherë edhe kontradiktore, mundësuan që formësohen parimet themelore dhe të gjenden zgjidhje aktuale lidhur me çështjet më kryesore në shkencën e së drejtës penale dhe Legjislacionin penal. Këto parime dhe zgjidhje siç do të shohim , në masën më të madhe edhe sot janë aktualë në të drejtat penale të shteteve bashkëkohore. siç janë çështja e përgjegjësisë penale, faktorëve të kriminalitetit, klasifikimi delinkuentëve, sistemi i shkencës së të drejtës penale etj43. Në përgjithësi, secila në mënyrë të vetë i kontribuan zhvillimit të mëtejshëm të shkencës së të drejtës penale dhe legjislacionit penal.

Shkolla klasike:Quhet shkollë klasike dhe i referohet gjysmës së dytë të shekullit XVIII .Oponentët e saj kane dhënë definicionin e trajtimit si të vjetruara - klasike. Idetë politike dhe shkencore të protagonisteve të humanizmit të shekullin XVII- XVIII; Si dhe idetë e Deklaratës mbi të drejtat e njeriut dhe qytetarit (1789) .

Një reagim i ashpër u vu re kundër shkencës penale, legjislacionit dhe jurisprudencës së shoqërisë feudale, përfaqësues Cezaro Bekario dhe Anselm Fojejbah të kësaj shkolle gjithashtu përmirësuan imazhin. Kontributin më të madh në formimin e shkollës klasike e dha Gjermani Ansebn Fojerbab.: "Revizioni i parimeve dhe nocioneve themelore të së drejtës penale pozitive" (1800) dhe "Libri i drejtësisë së tërë gjermane" (1801) qe shpalosnin më tej idetë e Bekarios dhe të

43 Shih, PILGRAM-PRJTTËITZ ,Kriminologie, Aukteurin und Kritikerin gesellschaftlicher Entëicklung, Nomos, Baden Baden, 2005.

31

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj filozofëve të tjerë44. Në zhvillimin e shkencave juridike duke aplikuar metodat shkencore i përpunoi të gjitha parimet themelore për të patur një të drejtë penale me themele të qëndrueshme.

Në veprat e tij juristi anglez Bentam "Teoria e dënimit", idetë lidhur me qëllimin e dënimit në luftë kundër i kriminalitetit ishin shume tematika baze. Në reformën e enteve ndëshkuese dhe legjislacionin mbi ekzekutimin e dënimeve, në drejtim të humanizimit të ekzekutimit të dënimeve me heqje të lirisë, duke u mbështetur në idetë e Xhon Huardit. Për sa kohe shkolla klasike u shfaq në kohën kur akoma ishte në fuqi sistemi feudal, më gjitha anët negative që ishin të pranishme edhe në të drejtën penale, kjo pikërisht kjo u angazhua që të evitohet pabarazia, arbitrariteti dhe tortura. Po ashtu, kjo shkollë në masë të madhe u angazhua që të sigurohen të drejtat, liria dhe barazia e qytetareve.

Parimin e ligjshmërisë në radhë të parë duhej ta respektonin gjykatat dhe organet e tjera ligjore. Kjo shkollë preferonte që në të drejtën penale të aplikohej parimi i përgjegjësisë personale dhe subjektive, që dënimet të parashikoheshin dhe të shqiptoheshin në përpjesëtueshmëri me peshën e veprës së kryer dhe shkallën e përgjegjësisë penale. Gjithashtu kjo shkollë preferonte edhe një varg parimesh të tjera mjaft progresive. Nën ndikimin e ideve të shkollës klasike u nxor një numër i madh i kodeve penale të vendeve të Evropës dhe të botës në përgjithësi. Këto parime edhe sot konsiderohen aktuale dhe progresive për të drejtën penale bashkëkohore.

Para se gjithash shihet një mbështetje në racionalizëm dhe formalizëm. Nën ndikimin e ideve të kësaj shkolle, shkenca e së drejtës penale u orientua në studimin e së drejtës penale pozitive në aspektin thjesht formal, juridik dhe logjik. Dogmatizmi është një ndër karakteristikat themelore të kësaj shkolle. Nocionet kryesore të së drejtës penale, siç janë vepra penale, autori dhe dënimi, i ka trajtuar vetëm si nocione logjike, abstrakte dhe juridike. Me fjalë të tjera, shkolla klasike këto nocione nuk i ka trajtuar si dukuri reale në jetën shoqërore. Krahas kontributit të madh që e dha në legjislacionin penal, përkundër ca të metave të saj, shkolla klasike me idetë e saj kontribuoi dukshëm në zhvillimin e shkencës së të drejtës penale. Sipas shkollës klasike vullneti i autori është plotësisht i lirë.

Sipas këtij mendimi, nëse do të kryejë personi vepër penale apo jo, nuk varet fare prej faktorëve subjektive dhe objektivë, por vetëm prej qëndrimit të tij. Nga koncepcioni i këtillë rezulton se shkolla klasike është ithtarë e teorisë së inderterminizmit. Në këtë gjen mbështetje kërkesa që dënimi të jetë sanksion i karakterit retributiv. Prandaj përgjegjësia penale dhe dënimi duhet të përcaktohen sipas veprës penale e jo sipas personalitetit të autorit45.

Gjithashtu sipas këtij koncepcioni, të gjithë autorët e veprës penale të njëjtë duhet të trajtohen njësoj para ligjit dhe kryesisht duhet edhe njësoj të dënohen. Kjo është një ndër të metat e kësaj shkolle, pasi edhe në rastet kur kryhen veprat penale të njëjta , rrezikshmëria shoqërore e tyre është e ndryshme, varësisht prej motiveve nga te cilat është kryer, rrethanat personale të kryesit si dhe të një varg rrethanash të tjera objektive dhe subjektive.

44 Shih, RADBRUCH, Zur Diskussion über die Verbrechen gegen die Menschlichkeit, 1947 45 Shih, ,Kriminologie, Aukteurin und Kritikerin gesellschaftlicher Entëicklung, Nomos, Baden Baden, 2005

32

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Duke u mbështetur në filozofinë idealiste gjermane nga ku Kanti dhe Hegeli, iu bashkangjitet edhe preventiva gjenerale me anë të likësimit, që e preferon e drejta penale franceze, sipas shkollës klasike, dënimi duhet të këtë karakter hakmarrës. Sipas kësaj, më anë të dënimit duhet të arrihet që autori i veprës të pendohet si dhe t'i paguajë mëkatet dhe në këtë mënyrë do të rivendoset rendi moral që është cënuar me kryerjen e veprës penale.

Sidoqoftë, duhet theksuar se edhe përkundër asaj se kjo teori ishte dominante në të drejtën penale gjermane dhe në shkollën klasike, në atë kohë gjithashtu ishin të pranishme edhe teoritë utilitare mbi dënimin (Bentam, Lukas etj.), sipas të cilave dënimi duhej të arrinte qëllimin e përmirësimit dhe të resocializmit të autorit të veprës penale. Shkolla klasike në masë të madhe ka kontribuar në formimin e sistemit të së drejtës penale moderne në kuptimin e tanishëm. Këtë e bëri duke i përpunuar nocionet dhe institucionet e kësaj dege të drejtësisë.

Sistemi i të drejtave penale të shteteve bashkëkohore si dhe doktrina e shkencës penale të tanishme, daton nga koha e dominimit të kësaj shkolle46. Kjo nga fakti se shkolla klasike dha kontribut të rëndësishëm pothuaj në përpunimin e të gjithave institucioneve të së drejtës penale të tanishme. Shfaqet si a) kritereve për dallimin midis tyre b) dhe në mënyrë objektive si përcaktuese e parimeve që duhet të respektohen me rastin e shqiptimit të dënimit. Duke i trajtuar në baza shkencore nocionet dhe institucionet e së drejtës penale, kjo shkollë kontribuoi edhe në përsosjen e teknikes juridike të legjislacioneve penale.

Shkolla klasike - çalon ne aspektin qe mendimet e veta nuk i bazonte në jetën reale, por mbështetej në parimet metafizike të logjikës abstrakte duke mos marr parasysh personalitetin e autorit të veprës penale dhe hulumtimet shkencore të shkencës së kriminologjisë lidhur me faktorët e kriminalitetit.

Shkolla klasike - përparon ne forcimin e parimin e legatitelit në të drejtën penale dhe përpunimin e bazave shkencore ne institucionet e së drejtës penale. Në momentin kur mësimet e kësaj shkolle nuk i përgjigjeshin realitetit dhe si të tilla ishin edhe në kundërshtim me zhvillimin shoqëror dhe me nevojat e shoqërisë, u paraqiten pikëpamje dhe shkolla të reja në të drejtën penale dhe që të mbrohen të drejta dhe liritë e njeriut. Mirëpo,edhe përkundër shfaqjes së ideve dhe shkollave të reja, edhe sot e kësaj dite janë aktuale koncepcionet dhe kërkesat e kësaj shkolle që të respektohet parimi i ligjshmërisë në të drejtën penale.

Specifikisht, idetë shkencore të shkollës klasike mbartni karakteristikat e shkencore te kohës se tyre. Sipas kësaj shkolle, dënimi nuk është asgjë tjetër por vetëm pasoje juridike për shkak të

46 Shih, QUASTEN, Die Judikatur des Bundesgerichtshofs zur Rechtsbeugung im NS-Staat und in der DDR, Berlin, 2003

33

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj veprës penale të kryer. Gjithashtu edhe autorin e veprës penale e veprës penale e trajton si qenie abstrakte, pa i marrë parasysh vetitë e tij biopsikike dhe rrethanat sociale. Pikërisht një lidhje e këtillë e çështjeve kryesore të së drejtës penale, kushtëzoi që në shkencën e së drejtës penale të mos merren parasysh arritjet shkencore të kriminologjisë lidhur me etiologjinë e kriminalitetit. Në kuadrin e ideve të shkollës klasike, teoria e dobishmërisë shoqërore të dënimit, të ashtuquajturën teori utilitare të kësaj shkolle, në të drejtën penale dënimi është sanksioni si i vetmi dhe esenciali..

34


X.SHKOLLA ANTROPOLOGJIKE

Zhvillimi i shkencave natyrore dhe shoqërore, krijoi parakushte të volitshme edhe për zhvillimin e shkencës penale në bazë të postulateve të reja. Krahas kësaj, në zhvillimin e shkencës së të drejtës penale ndikoi edhe rritja permanente e kriminalitetit në botë gjatë gjithë shekullit XIX . Në gjysmën e dytë të shekullit XIX u shënua një zhvillim i hovshëm i shkencave natyrore dhe të atyre shoqërore, veçmas i shkencës së biologjisë, mjekësisë dhe sociologjisë.

Këto shkenca u zhvilluan nën ndikimin e rrymave të reja filozofike, si janë filozofia pozitiviste me variantet e saj dhe materializmi dialektik, të cilat në kërkesat e tyre shtrojnë domosdoshmërinë e lidhjes së shkencave natyrore dhe atyre shoqërore.

Kështu, vetëm ne Francë, në periudhën prej vitit 1815 - 1880, numri i kriminalitetit u trefíshua. Rritja e kriminalitetit në vendet e tjera ishte edhe më i madh. Kështu, me aplikimin e njohurive të shkencave të përmendura, do të zbuloheshin faktorët e përgjithshëm dhe të posaçëm të kriminalitetit. Shkollat e para qe janë marrë me studimin e shkaqeve apo faktorëve të kriminalitetit shfaqen ne Itali47. Këto shkolla quhen shkolla kriminologjike dhe në kuadrin e tyre në fillim paraqitet shkolla antropologjike.

Përfaqësuesi i saj është Cezaro Lombrozo (1835- 1909), i cili ishte mjek, psikiatër, e me vonë edhe profesor i mjekësisë gjyqësore . Veprat e tij me të rëndësishme janë: "Njeriu kriminel" dhe "Antropologjinë kriminale". Si mjek në burgun e Torinos dhe si profesor i mjekësisë gjyqësore. Cezaro Lombro për një kohë të gjatë studioi të dënuarit me anë të metodave të ndryshme. Ai me pas studioi kafkat e disa qindra kriminelëve,e me pas studioi antropometrinë dhe fiziogoneminë e disa mijëra krimineleve në burgun e Torinos.

Në bazë të këtyre studimeve Lombrozo konstatoi se një numër i konsiderueshëm i personave të dënuar posedojnë anomali fizike e psikike. Duke u mbështetur në rezultatet e këtij hulumtimi se kriminelët janë një lloj i posaçëm i gjithë njerëzore (species generis human).

Sipas Lombrozos njeriu kriminel mund të njihet për nga karakteristikat anatomike ngaqë kokën e ka shumë të madhe apo shumë të vogël, balli i ngushtë, nofullat e qitura, fytyrën e gjatë dhe të gjerë, sytë e shtrembër dhe të thelluar, buzët e holla, flokët e shpeshtë, dhëmbët e rrallë dhe të mëdhenj, duart e gjata etj. "Njeriu kriminel" (L'uomo deliquente) e vitit 1871 është përfaqësuesja më e denjë e Cezaro Lombrozës.

47 ..RADRBRUCH G., Der ursprung des Strafrechts aus dem Stande der Unfreien, in Elegantiae Juris Criminalis: Vierzehn Studien zur Geschichte des Strafrechts, 1950.

35


Njeriu kriminel mund të njihet ngaqë tek ai shfaqen anomali të ndryshme, siç janë: nuk ndjejnë dhembje (prandaj edhe tatuazhohen – vizatojnë shkronja apo shenja ne trup duke prerë apo shpuar lëkurën dhe duke ngjyrosur vendin me ndonjë lëndë), u mungon ndjenja normale, janë mizore, ndiejnë kënaqësi pas kryerjes së veprës penale, janë të pakujdesshëm etj.

Këto karakteristika apo tipare quhen "stigmate degjeneruese". Këto anomali sipas Lombrozos i janë të trashëguara nga të parët (stërgjyshërit) e tyre, për këtë shkak janë të natyrës atavike48.

Sipas Lombrozos ekzistojnë pesë grupe:

1) Fajtorët e lindur;

2) Fajtorët e sëmurë psiqikisht;

3) Fajtorët nga shprehja;

4) Fajtorët nga pensionet;

5) Fajtorët e rastit.

1- Fajtorët e lindur karakterizohen për nga mungesa e "ndjenjës morale". Këta, sipas Lombrozos. Posedojnë të gjitha tiparet e natyrës degjeneruese anatomike, biologjike dhe psikologjike. Ne numrin e gjithëmbarshëm të delinkuentëve participojnë në masën më të madhe. rreth 40% te rasteve. Prandaj si të tillë janë shumë të rrezikshëm. Përkatësisht me gjininë, kriminelët e lindur me shpesh paraqiten te meshkujt se të femrat. Këta persona fillojnë karrierën e tyre kriminale dhe zakonisht janë të pamëshirshëm.

2- Fajtorët e sëmurë psiqikisht karakterizohen pothuajse më të gjitha tiparet e fajtoreve të lindur. Mirëpo, krahas kësaj, këta persona vuajnë edhe nga disa sëmundje psikike, nën ndikimin e të cilave kryejnë vepra penale. Varësisht prej llojit dhe intensitetit të sëmundjes, Lombrozo të sëmurit psikike i ndanë në këto tre grupe vijuese: në fajtorë të sëmure psikike ne kuptimin e plotë, në të marrë morale dhe ne gjysmën të marrë apo të ashtuquajtur matoide.

3- Fajtorët nga shprehja nuk posedojnë tipare të theksuara të kriminelit të lindur ashtu siç prezanton Lombrozo, mirëpo këta persona më tepër për shkak të faktorëve sociale (egzogene) dhe për shkak te dobësive të tyre morale kryejnë. Më së shpeshti kryejnë vepra penale të imta kundër pasurisë. Këta persona i nuk kanë aftësi që t'u bëjnë rezistencë provokimeve të mjedisit shoqëror edhe kështu, nën ndikimin e rrethanave të këqija te mjedisit shoqëror kryejnë vepra penale. Kjo kategori , sipas Lombrozos, nuk mund tu përshtatet kushteve të mjedisit shoqëror, prandaj edhe mjedisi ku jetojnë nuk i pranon si të tillë. Për këtë arsye këta paraqiten dhe si recidivë.

48 Shih,V.Hysi kriminologjia Tirane 2010

36

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj 4- Fajtorët nga pasioni për nga natyra e tyre janë shumë të ndjeshëm dhe për shkak të provokimeve të ndryshme shpejt shqetësohen, kësisoj nën ndikimin e shqetësimit apo tronditjes, e cila mund t'i çojë edhe në gjendje afektive, kryejnë vepra penale.

Veprat penale i kryejnë papandehur, në çast edhe më së shpeshti nën ndikimin e pasionit të potencuar dhe ndjenjave fisnike (dashurisë etj). Përndryshe pas kryerjes së veprës penale pendohen dhe ndiejnë brejtje të ndërgjegjes. Për nga fizionomia këta persona janë të pashëm , nuk kanë tipare të kriminelit të lindur , por përkundrazi sipas Lombordos , kanë pamje antikriminale. Në kriminalitetin e gjithëmbarshëm marrin pjesë në përmasa të vogla, rreth 5-6 % , dhe si kategori e posaçme në këtë grup delikuentesh hyjnë edhe faktorët politikë.

5-Fajtorët e rastit sipas Lombrozos nuk posedojnë prirje të lindura apo të fituara me vonë për të kryer vepra penale, por këtë e bëjnë nën ndikimin e faktorëve të jashtëm të mjedisit shoqëror në të cilin jetojnë. Këta persona nuk kanë aftësi t'u bëjnë rezistencë ndikimeve të faktorëve të jashtëm dhe për këtë arsye Lombroso i konsideron si viktimë të kushteve apo rrethanave shoqërore në të cilat jetojnë49. Për nga natyra e tyre dhe veprat penale që i kryejnë, ndryshe nga fajtorët e tjerë, fajtorët e rastit nuk janë aq të rrezikshëm, për këtë arsye sipas Lombrozos këtë kategori të personave nuk duhet dënuar.

Rezultantja sipas parimeve te melartme i shkollës antropologjike mbështetet në teorinë e kriminelit të lindur. Sipas kësaj teorie, disa persona lindin me predispozita për të kryer vepra penale dhe se ata dallohen prej të tjerëve për nga karakteristikat e tyre anatomike, biologjike dhe psikologjike. Mendimet e këtilla të shkollës antropologjike u kritikuan ashpër gjatë kohës së Lombrozos dhe më vonë.

Në këto kritika me arsye u cek se teoria mbi kriminelin e lindur nuk është verifikuar, ngaqë ekziston një numër i madh personash që posedojnë të gjitha apo disa prej karakteristikave të njeriut kriminel që i cek Lombrozo, por ata janë shumë të ndershëm dhe në jetën e tyre kurrë nuk kanë kryer vepra penale. Më pas, edhe pse kjo shkollë mësimet e veta i mbështeti në hulumtimet biologjike, ajo në këtë aspekt nuk arriti që të formojë një bazë shkencore për të mundur t'i bëjë hulumtimet shkencore të kriminalitetit.

Për këtë arsye vetë Lombrozo më vonë, nën ndikimin e kritikave, në një masë korrigjoi koncepcionet e tij. E pranoi edhe vetë se në paraqitjen e kriminalitetit ushtrojnë ndikim edhe faktorët sociale. Mirëpo, edhe përkundër kësaj, teoria e Lombrozos mbeti e njëanshme, sepse edhe më tej si faktorë kryesore të kriminalitetit i konsideronte vetitë biopsikike të njeriut.

Lombrozo mohonte ndikimin e faktorëve sociale në formimin e personalitetit të çdo njeriu, prandaj edhe të delinkuentit. Në fund duhet theksuar se edhe përkundër të gjitha mangësive, njëanshmërisë dhe koncepcioneve shkencërisht të pabazuara, shkolla antropologjike ka dhënë kontribut të rëndësishëm në zhvillimin e shkencës së të drejtës penale dhe legjislacionit penal, pasi për herë të parë tërhoqi vëmendjen shkencëtarëve dhe gjykatave se duhet kushtuar rëndësi edhe

49 Shih International Criminal Low, Prichard, vell 3 1999.

37

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj personalitetit të autorit të veprës penale. Në këtë kontekst kjo shkollë gjithashtu e para shtroi domosdoshmërisë të studimit edhe të personalitetit të autorit të veprës penale.

Në bazë të këtyre kritikave,e veçmas duke u mbështetur arritjet e shkencave natyrore dhe shoqërore,në këtë fazë të zhvillimit u konkludua se vepra penale dhe autori i saj duhet të studiohen në aspektin biologjik, psikologjik, psikiatrik dhe sociologjik në formimin e personalitetit

Ecuria e këtillë e kriminalitetit si dhe njohuritë e reja në shkencat e përmendura, çojnë në konkluzionin se për luftimin e suksesshëm të kriminalitetit nuk mjafton të bëhen vetëm reforma të legjislacioneve penale, të sistemit të ekzekutimeve të dënimeve si dhe të studiohen institucionet e së drejtës penale vetëm në aspektin juridik, formal dhe logjik, siç preferonte shkolla klasike.

Përkundrazi, me arritjen e njohurive të reja shkencore, u kritikuan koncepcionet e shkollës klasike për shkak se nuk i kushtonte rëndësi studimit të shkaqeve të kriminalitetit. Prandaj është fakt se veçoritë apo karakteristikat biopsikike ushtrojnë ndikim në kryerjen e veprave penale, por me siguri jo në ato përmasa dhe me aq intensitet siç i prezantoi shkolla antropologjike në mënyrë të njëanshme dhe ekstreme50. Kjo pasi në kryerjen e veprave penale ekzistojnë faktorë të tjerë më të fshehur e më të thellë edhe përkundër faktit se rrethanat shoqërore, ekonomike dhe politike ushtrojnë ndikim dominant edhe konstitucioni organikë .

50 Shih,V PELLA, La guerre-crime et les criminels de guerre, Paris-Genève, 1946.PILGRAM A. - PRITTËITZ C., artikulli Feindstrafrecht i publikuar ne Kriminologji. Akteurin und Kritikerin gesellschaftlicher Entëichklung, Baden- Baden, 2005.

38


XI.SHKOLLA POZITIVE

Pasrendës është Enriko Feri si përfaqësues i kësaj shkolle, profesor i së drejtës penale, i cili koncepcionet e veta i prezantoi në veprën "Sociologjia kriminale" (1884) dhe Rafael Garofalo, gjykatës i cili e shkroi veprën me titull "Kriminologjia" (1885)51.

Vazhdimësi e mësimeve dhe ideve të shkollës antropologjike është shkolla pozitive . Kjo u ka dhënë gjasë disa autorëve që shkollën pozitive dhe antropologjike ta konsiderojnë si një shkollë, përkatësisht si variant të shkollës antropologjike. Kjo shkollë konsiderohet si e veçantë. Të këtillë e kanë konsideruar edhe themeluesit e saj Enriko Feri dhe Rafael Garofalo. Përkatësisht, meqë shkolla pozitive hulumtimin e shkaqeve të kriminalitetit e bën në bazë të sociologjisë kriminale, e jo në bazë të biologjisë kriminale, në kriminologji dhe në të drejtën penale konsiderohet si shkollë më vete, autonome.

Shkolla pozitive, sikundër edhe ajo antropologjike, e kritikoi ashpër shkollën klasike duke ia mveshur fajin për rritjen e kriminalitetit52. Sipas Ferit, shkolla klasike fare nuk i kushtonte rëndësi studimit të shkaqeve të kriminalitetit, por më së tepërmi u përqendrua në vënien e një sistemi ndëshkimor që kishte kryesisht karakter hakmarrës dhe frikësues.

Ky sistem me karakter të këtillë të dënimeve u tregua joefikas, ngaqë kriminaliteti, siç pamë, shënoi një rritje të hovshme dhe permanente. Andaj sipas shkollës pozitive, detyrë kryesore e së drejtës penale duhet të jetë ndërmarrja e masave që do të kontribuojmë në zvogëlimin e kriminalitetit. Këto masa duhet te ndërmerren në varshmëri prej shkaqeve të kriminalitetit.

Kategorizimi i Ferit ne baze faktorësh:

a) faktorët antropologjikë ose individuale

Faktorët antropologjike ose individuale të kriminalitetit janë: konstitucioni organik i fajtorit nëpërmjet të cilit shprehen anomalitë e kafkës, të trurit, sensibilitetit apo ndjeshmëria dhe të gjitha veçoritë e tjera fizike.. Kurse vetitë personale që shfaqen si faktorë të kriminalitetit janë raca, mosha, arsimimi dhe edukimi, profesioni etj.

51 Shih, PRJTTËITZ ,Kriminologie, Aukteurin und Kritikerin gesellschaftlicher Entëicklung, Nomos, Baden Baden, 2005

52 Shih,Gesetzliches Unrecht und übergeseztliches Recht, in SJZ 1946.RADBRUCH, Zur Diskussion über die Verbrechen gegen die Menschlichkeit, SJZ, 1947.

39

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj b) fizikë.

Faktorët fizikë janë: klima, stina vjetore, temperaturat vjetore, kushtet atmosferike etj. Konstitucioni psikik i kryesit karakterizohet për nga anomalitë e inteligjencës dhe të ndjeshmërisë.

c) dhe sociale

Faktorët sociale janë kushtet e mjedisit shoqëror në të cilat jetojnë delinkuentët. Si faktorë sociale që ndikojnë në kryerjen e veprave penale janë: dendësia e popullsisë, rregullimi i raporteve në familje, sistemi i edukimit, prodhimi industrial, alkoolizimi, mënyra e organizimit ekonomik dhe politik, organizimi i administratës publike, mandej organizimi i jurisprudencës dhe sistemi i legjislacionit penal.

Sipas shkollës pozitive në kryerjen e veprave penale në të njëjtën kohë ushtrojnë ndikim këto tri kategori të faktorëve të kriminalitetit. Mirëpo, që më parë nuk mund të konstatohet se cili faktor do të ketë ndikim vendimtar në kryerjen e veprës penale. Kjo varet prej kategorisë që i përket autorit konkret. Shkolla pozitive të gjithë faktorët kriminogjenë i ndanë në dy grupe:

a) në grupin e faktorëve tek të cilët ndikim dominant ushtrojnë faktorët individuale apo të brendshëm (endogjenë) dhe

b) në grupin e faktorëve ndaj të cilëve ndikim dominant ushtrojnë faktorët sociale apo të jashtëm (ekzogjenë).

Ne kuadrin e faktorëve të brendshëm te kriminalitetit, shkolla pozitive, sikundër edhe shkolla antropologjike, e bën ndarjen e faktorëve në këto pesë kategori53

1) në fajtorët e lindur, 2) fajtorë të sëmurë psikikisht, 3) fajtorët nga shprehia, 4) fajtorët nga pasioni dhe 5) fajtorët e rastit.

Sa pozitive paraqitet në fund të shekullit XIV ?

Duke e konsideruar si disiplinë e pavarur nga drejta penale dhe sociologjia. Shkolla pozitive italiane duke dashur theksoje metodën pozitive në hulumtimet dhe shkaqet e kriminalitetit si dukuri shoqërore dhe individuale përsëri mbetet e hapur . Kjo është një risi që me të drejtë konsiderohet përparim i shkencës së të drejtës penale në ndriçimin e etiologjisë së kriminalitetit si dukuri komplekse. Nga kjo rezulton se shkolla pozitive, si faktorë të kriminalitetit i konsideron jo vetëm anomalitë antropologjike por edhe faktorët socialë si pjesëtarët bazë gjatë përplotësit te çdo ngjarje në jetë .

Krahas ndarjes së fajtorëve, varësisht prej llojeve të veprave penale, shkolla bën edhe ndarjen e kriminalitetit të gjithëmbarshëm në dy grupe :

53 Shih,V.Hysi, Kriminologjia Tirane 2010

40


l) në grupin e veprave penale natyrore apo ataviste dhe

2) në grupin e të ashtuquajtur të veprave penale ligjore apo evolutive.

1) Në grupin e veprave penale natyrore apo ataviste i radhit ato vepra penale me të cilat cënohen të mirat juridike apo ndjenjat e përgjithshme , siç janë morali, ndjenjat religjioze dhe patriotike etj. Këto vepra me disa përjashtime konsiderohen si vepra penale nga i gjithë njerëzimi pa marrë parasysh rregullimin shoqëror.

2) Në grupin e ashtuquajtur të veprave penale ligjore evolutive bëjnë pjesë veprat penale të cilat ndryshojnë varësisht prej kohës dhe rregullimit shoqëroro-politik të drejta penale dhe shkenca e së drejtës penale një vendi. Si vepra të këtilla konsiderohen veprat penale politike dhe ato ekonomisë54. Këto vepra konsiderohen vepra penale ligjore apo evolucion pasi me ndryshimin e marrëdhënieve shoqërore-ekonomike dhe politike, e ndryshon figurën e tyre apo nuk konsiderohen fare vepra penale.

Meqenëse sipas shkollës pozitive vepra penale e personit të caktuar është rezultat i ndikimit të faktorëve antropologjike, fizikë dhe sociale, vullneti i njeriut është i determinuar (kushtëzuar). Prandaj njeriu sillet ashtu siç është i detyruar, e jo si dëshiron. Së këndejmi,meqë gjendet nën ndikimin e faktorëve endogjene dhe ekzogjenë, ai nuk mund te zgjedhë mënyrën se si do te sillet, për shkak se vullneti i tij nuk është i lirë e konsideronte shkolla klasike, por përkundrazi, vullneti i tij është i determinuar nga faktorët e përmendur.

Andaj nocioni i përgjegjësisë penale është vetëm konstrukt juridik i shkollës klasike i cili nuk ka përmbajtje reale dhe për këtë arsye duhet nga e drejta penale. Shi për këtë sipas shkollës pozitive,në vend të nocionit përgjegjës penale, në të drejtën penale duhet futur nocionin përgjegjësia shoqërore apo ligj bazë të koncepcionit të këtillë, përgjegjësia ligjore do të mbështetej ne kryerjen e penale të parapara me ligj. Njëkohësisht sipas këtij koncepcioni, autori i veprës gjithherë do të përgjigjet për veprën penale të kryer, pa marrë parasysh gjendjen psikike.

Lidhur me faktorët e krimin ithtarët e shkollës pozitive italiane përfaqësojnë teorinë së dënimet janë masa të dobëta madje dhe të padobishme në luftë kundër kriminalitetit, për shkak se me anë të dënimeve nuk mund të ushtrohet kurrfarë ndikimi ndaj faktorëve që kontribuojnë në kryerjen e veprave penale. Së këndejmi, meqë me anë të dënimeve nuk mund të sigurohet si nga kriminaliteti, përfaqësuesit e shkollës pozitive në vend të tyre, si masa për mbrojtjen e shoqërisë nga kriminaliteti propozojnë një sistem unik për masa mbrojtjen e shoqërisë - masa siguruese. Këto masa do të ushtronin ndikim të konsiderueshëm në eliminimin e faktorëve ekzogjenë dhe endogjene të kriminalitetit.

Ky sistem i masave të mbrojtjes së shoqërisë nga kriminaliteti,në fakt është kombinimi i masave preventive dhe represive sipas ithaterve kemi këtë kategorizim:

54 Shih,PACKER H.L., Limitet e sanksioneve kriminale, Standford University

41

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Masat preventive apo substilute të dënimeve, siç i quan Feri konsistojnë në ndërmarrjen e masave të ndryshme ekonomike, sociale pedagogjike me qëllim të parandalimit të veprave penale. Më saktësisht, me këto masa duhet një mënyre e organizuar të ndërmerren masa aktuale kundër alkoolizimit, prostitutave bredhacakëve, madje duhet të formohen ente për edukimin e fëmijëve, duhet t'u ndalohen lidhja e martesës personave që vuajnë nga sëmundjet psikike etj. Meqë jeton në shoqëri ai duhet të dënohet për shkak të veprës penale të kryer, ngaqë shoqëria medoemos duhet të mbrohet nga kriminaliteti55. Lidhur shtrohet vetëm çështja se cila masë është më aktuale për ta mbrojtur shoqërinë nga veprat penale.

Masat e kompensimit të dëmit janë të karakterit civilo-juridik dhe konsistojnë dëmshpërblimin material të viktimës së veprës penale.

Masat represive për veprat penale të lehta dhe do të konsistonin në shqiptimin e dënimit me detyrimin e ushtrimit të punës së dhunshme, ndalimin e ushtrimit të profesionit të caktuar apo të zejës etj.

Kurse masat eliminatore, sipas shkollës pozitive, duhet të aplikoheshin ndaj autorëve të veprave penale më të rënda dhe më të rrezikshme. Ndaj autorëve të këtillë të veprave penale propozohej internimi në kolonitë e koperatativat bujqësore, vendosja e tyre ne spitalet psikiatrike dhe dënimi me vdekje.

Përcaktimi i kriterit për aplikimin e masave konkrete të mbrojtës shoqërore varej prej vlerësimit të rrezikshmërisë shoqërore që manifestohej me rastin e kryerjes së veprës penale. Gjendja e rrezikshmërisë së kryesit të veprës penale nga pozitivistët quhej temibilitet.

Në bazë të koncepcioneve të përmendura lidhur me faktorët e kriminalitetit dhe masat që duhen ndërmarrë, Enriko Feri, si përfaqësues konsekuent i shkollës pozitive, i formësoi këto përfundime duhet aplikuar në fushën e së drejtës penale:

a)nocioni i veprës penale, që sipas shkollës klasike dhe neoklasike ishte nocion kryesor, duhet zëvendësuar me nocionin e rrezikshmërisë së autorit;

b)nocionin e përgjegjësisë morale, i cili ishte bazë e përgjegjësisë penale dhe fajësisë, duhet zëvendësuar me nocionin e përgjegjësisë sociale apo shoqërore,

55 Shih,QUASTEN, Die Judikatur des Bundesgerichtshofs zur Rechtsbeugung im NS-Staat und in der DDR, Berlin, 2003.

42


e) nocioni i dënimit,i cili është institucion i pakuptimtë dhe i padobishëm, duhet zëvendësuar me sistemin e masave sociale, preventive dhe individuale si dhe me masat terapeutike represive dhe eliminatore. Shkolla pozitive me të drejtë konstatoi se krahas vetive apo anomalive anatomike dhe biopsiqike, si faktorë të kriminalitetit janë edhe rrethanat sociale në të cilat jeton njeriu dhe se vetë mjedisi shoqëror krijon kushte për kryerjen e veprave penale56. Kontribut i posaçëm i shkollës pozitive në të drejtën penale konsiderohet përpunimi i sistemit të masave të mbrojtjes së shoqërisë nga kriminaliteti, me ç’rast ajo e para vuri në pah rolin dhe rëndësinë e masave preventive në luftë kundër kriminalitetit.

Sipas shkollës pozitive, si mjet kryesor në luftë kundër kriminalitetit duhet të aplikohen masat preventive e jo represive. Kësisoj shkolla pozitive kontribuoi dukshëm që të paraqiten masat siguruese si lloj i posaçëm i sanksioneve penale, të cilat, siç do të shohim më vonë, i njohin të gjitha të drejtat penale të tanishme57. Gjithashtu, nën ndikimin e ideve dhe mësimeve të shkollës pozitive u nxorën një varg i kodeve penale, siç fjala vjen. Kodi penal i Norvegjisë (1902), i Rusisë (1903), i Argjentinës (1921), Italisë (1930) etj. Si e metë e koncepcioneve të shkollës pozitive, sikundër edhe të asaj antropologjike, është se i mbivlerësoi vetitë apo anomalitë antropologjike si faktorë kryesorë të kriminalitetit. Madje edhe kjo shkollë përvetësoi ekzistimit të kriminalitetit të lindur, i cili njihet sipas anomalive antropologjike.

Pohim ky i cili shkencërisht nuk mund të verifikohet dhe si i tillë nuk mund të përvetësohet. Përveç kësaj është i papranueshëm koncepcioni i shkollës pozitive se ndaj personave që posedojnë anomalitë e përmendura anatomike dhe biopsiqike duhet të aplikohen masat e mbrojtjes shoqërore edhe para se të kryejnë vepra penale (ante deliclum), ngaqë si të tillë paraqesin rrezik për shoqëri. Pika më e dobët e kësaj shkolle dhe paraqet hap mbrapa ndaj koncepcioneve liberale të së drejtës penale borgjeze, ngaqë krijon mundësinë e arbitraritetit dhe keqpërdorimeve të autorizimeve të organeve shtetërore. Aplikimi i këtij koncepcioni do të cenonte të drejtat dhe liritë themelore të njeriut.

Duke përvetësuar teorinë e determinizmit, madje edhe të determinizmit absolut, shkolla pozitive vullnetin e njeriu e konsideron si automat i cili në mënyrë mekanike i nënshtrohet ndikimit të faktorëve sociale. Me koncepcionin e këtillë kjo shkollë mohon raportin e njeriut ndaj veprës. Aplikimi konsekuent i këtij koncepcioni do të thotë mohim të fajësisë, veprës penale dhe dënimit. Pra, i mohon institucionet kryesore të së drejtës penale. Në ketë pikëpamje koncepcionet e shkollës pozitive më të drejtë e vlerësuan si ekstreme, dhe si të tilla joreale dhe të papranueshme.

Nëse i bëjmë një vështrim kritik ideve të shkollës pozitive, mund të konkludojmë ca të meta. Ajo dha kontribut të madh në zhvillimin e shkencës së të drejtës penale dhe legjislacionit penal.

56 Shih,RADRBRUCH G., Der ursprung des Strafrechts aus dem Stande der Unfreien, in Elegantiae Juris Criminalis: Vierzehn Studien zur Geschichte des Strafrechts, 1950

57 Shih,V.Hysi kriminologjia Tirane 2010

43

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Kështu, krahas shkollës antropologjike, edhe kjo shkollë shtroi nevojën e studimit të personalitetit të autorit të veprës penale. Lidhur me këtë në mësimet e saj insistoi që masat e mbrojtjes shoqërore duhet t'i përshtaten kryesisht veprës penale, që në fakt do të thotë aplikimin e parimit të individualizimit të sanksioneve penale. Kjo ide ishte mjaft progresive dhe mbeti aktuale edhe në të drejtat penale të tanishme58.

58 Shih,PRITTËITZ C., Feindstrafrecht, in Kriminologie, Aukteurin und Kritikerin gesellschaftlicher Entëicklung, Nomos, Baden Baden, 2005

44


XII. SHKOLLA SOCIOLOGJIKE

Shkolla sociologjike është pikërisht ajo shkolle ku faktorë kryesorë të kriminalitetit i konsideron faktorët sociale, në veçanti ata ekonomike sikundër edhe ajo pozitive përfaqëson parimin se politika kriminale, shkenca e së drejtës penale dhe e drejta penale duhet të mbështeten në rezultatet e studimit të etimologjisë së kriminalitetit dhe në bazë të saj të ndërmarrin masa të duhura. Në kuadrin e të gjitha masave që duhet ndërmarrë kundër kriminalitetit, masat e së drejtës penale janë ndër mjetet që shoqëria i ndërmerr në luftë kundër kësaj dukurie59. Fundi i shekullit te XIX është koha e shfaqjes se shkollës sociologjike me përfaqësuesit Franc von List, Adolf Prins nga Brukseli (Belgjike), Von Mamel nga Amsterdami (Holandë). Përfaqësuesit e shkollës klasike energjikisht iu kundërvunë shkollës antropologjike dhe pozitive, në veçanti mohimit të përgjegjësive morale si bazë e përgjegjësisë penale, sistemit të dënimeve, parimeve lidhur me faktorët e kriminalitetit dhe klasifikimit të delinkuentëve. Kjo shkollë, përveç ideve të reja që i inauguroi në doktrinën e së drejtës penale dhe legjislacionit penal, kishte për qëllim që t'i pajtonte divergjencat e ideve të shkollave të përmendura. Këtë harmonizim të koncepcioneve divergjente e bënë themeluesit e shkollës sociologjike. Konflikti i ideve mund të shkaktonte përçarje në shkencën e së drejtës penale, shtimi i kriminalitetit që edhe më tej vazhdonte, si dhe njohuritë e reja në shkencat natyrore dhe shoqërore60. Shkolla sociologjike filloi të studiojë kriminalitetin si dukuri masive shoqërore, e jo vetëm si ngjarje në jetën e njeriut.

Duke u mbështetur në parimin se vepra penale është rezultat i ndikimit të vetive personale të kryesit, në një anë dhe faktorëve të jashtëm, sidomos të rrethanave ekonomike, në anën tjetër, dhe se në momentin e caktuar ndikim vendimtar mund të ketë grupi i pari; apo i dytë i faktorëve, shkolla sociologjike delikuentet i ndan në dy kategori: a) në delinkuentë të rastit dhe b) në delinkuentë nga shprehia

a) Delinkuentët e rastit quhen ata qe nuk kanë predispozita apo prirje për të kryer vepra penale. Këta persona veprat penale i kryejnë nën ndikimin e gjendjeve momentale (kalimtare) dhe krizave të brendshme që shkaktohen nën ndikimin e Faktorëve te jashtëm. Përndryshe, veprat penale që e kanë kryer paraqitet vetëm si një episod i hidhur në jetën e tyre dhe se kriminaliteti është i huaj për botëkuptimet moralin dhe personalitetin tyre.

59 Shih,K. Der Allgemeine Teil des Völkerstrafrechts, Berlin, 2002 60 Shih,OSTEN, Der Tokioter Kriegsverbrechrprozefi.2000

45

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj b) Delikuentet nga shprehja apo kronike janë persona të cilët veprat penale i kryejnë nën ndikimin e faktorëve te brendshëm (endogjene). Veprat sociale dhe kriminaliteti janë manifestimi i personalitetit të tyre. Këta persona posedojnë prirje për të kryer vepra penale. Kësisoj edhe provokimet e imta të jashtme i shtyjnë që të kryejnë vepra penale. Me fjale të tjera, kjo kategori e personave posedon predispozita për të kryer vepra penale. Mirëpo, ndryshe nga mendimi i shkollës pozitive, edhe në formimin e personalitetit të delikuenteve nga shprehia, ndikim vendimtar kanë marrëdhëniet shoqërore, mjedisi ku ata jetojnë, e në veçanti kushtet apo rrethanat ekonomike të jetës, ngaqë këto rrethana janë jo vetëm shkak i drejtpërdrejte i kriminalitetit, por ushtrojnë edhe ndikim vendimtar në formimin dhe zhvillimin e personalitetit të delinkuentit Krahas delinkuentëve të rastit dhe nga shprehia, Adolf Prins një edhe kategorinë tjetër të delinkuentëve, të ashtuquajtur delinkuentë anormale. Në këtë grup të fajtorëve bëjnë pjesë personat që posedojnë disa anomali psikike, e të cilët sipas gjendjes së tyre shpirtërore nuk janë persona të sëmurë psikike po as psiqikisht normalë. Persona të këtillë janë, fjala vjen, alkoolistët, neurotikët, degjenerikët, disa kategori të psikopatëve etj.

Shkolla sociologjike është e mendimit se e drejta penale duhet ta ushtrojë funksionin e mbrojtjes së shoqërisë nga kriminaliteti. Në këtë kontekst, sipas saj, dënimi ka karakter hakmarrës duhet të shndërrohet në dënim qëllimor61. Në asnjë dënim që ka për qëllim preventivën e kriminalitetit. Moto e kësaj shkolle ka qenë se nuk dënohet vepra por autori. Së këndejmi lloji dhe lartësia e dënimit duhet të jenë në promocion jo me veprën e kryer penale, por me gjendjen e rrezikshmërisë së autorit. Sipas kësaj shkolle dënimi duhet të arrijë këto qëllime: që t'i frikësojë delinkuentët e rastit, t'i resocializojë delikuentet e përmirësueshëm dhe t'i bëjë të padëmshëm delikuentet e papërmirësueshëm.

Po qe se vepra penale është rezultat i kushteve të caktuara shoqërore, dënimi duhet të ushtrojë ndikim ndaj kushteve apo rrethanave të tilla në drejtim të përmirësimit apo civilizimit të tyre. Shkolla sociologjike gjithashtu ka qenë kundërshtare e rrepte e dënimeve afatshkurtra me burg, ngaqë këto dënime, sipas saj, më tepër janë të dëmshme se të dobishme. Dënimet e këtilla edhe më tepër e shtojnë rrezikshmërinë e autorëve, sepse gjatë qëndrimit në burg bëjnë nën ndikimin e të burgosurve të tjerë që kanë kryer vepra penale të rënda dhe si të tillë janë të rrezikshëm62. Për këtë arsye, shkolla sociologjike propozuar që në vend të dënimeve afatshkurtra me burg, të shqiptohet dënimet më të lehta apo dënimi me kusht. Lidhur me moshën e autorëve të veprave penale, shkolla sociologjike ka kërkuar që të miturit të gëzojnë trajtim më të butë në të drejtën penale dhe në këtë kontekst ka kërkuar që të formohet një e drejtë penale e posaçme për të miturit.

61 Shih,Pritchard në Bassiouni (ed.), International Criminal Low vëll. II, 1995.

62 Shih,Kriminologji. Akteurin und Kritikerin gesellschaftlicher Entëichklung, 2005

46

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Duke u mbështetur në konceptin mbi gjendjen e rrezikshme të delinkuentit shkolla sociologjike është e mendimit se krahas dënimit, në të drejtën penale duhet parapare edhe masa të posaçme të mbrojtjes shoqërore - masat siguruese. Kësisoj ajo u angazhua që të njihet dualiteti i sanksioneve penale – dënimet dhe masat siguruese.

Gjendja e rrezikshme është tipar autorëve të papërgjegjshëm të veprave penale dhe të disa delinkuentë të kategorisë si fajtorëve kronike apo nga shprehja. Siç pamë, kategoria e delinkuentëve nga shprehja apo kronike, sipas shkollës sociologjike, posedojnë predispozita për të kryer vepra penale dhe se nën ndikimin edhe të faktorëve të imët të mjedisit shoqëror vendosin që të kryejnë vepra penale.

Masat siguruese gjithashtu duhet t'i përshtaten personalitetit të kryesit të veprës penale, në mënyrë që t'i evitojnë shprehitë apo anomalitë e tyre që janë të rrezikshme dhe si të tilla paraqiten si faktorë kryesore të kriminalitetit. Sipas shkollës sociologjike, shqiptimi i masave siguruese, si lloj i sanksioneve penale, mund të shprehë ndaj kësaj kategorie të personave vetëm pas kryerjes së veprës penale (post delictum) dhe në bazë të vendimit te gjykatës, e jo edhe para se te kryhet vepra penale (ante delictum) siç preferonte shkolla pozitive. Kjo ka rendësi të posaçme për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të qytetarëve dhe për respektimin e parimit të legalitetit dhe personalitetit.

Duke i përkrahur nevojat dhe kërkesat e shteteve borgjeze të kohës, idetë e shkollës sociologjike kontribuan që të ashpërsohet sistemi i represionit, në veçanti i politikës ndëshkuese dhe në këtë mënyrë krijoi mundësi për një të drejtë penale autoritare, e cila karakterizohej për nga dënimet e ashpra, arbitrariteti dhe mundësitë e gjera për aplikimin e masave siguruese.

Themeluesit e shkollës sociologjike, List, Momel dhe Prins, në vitin 1889 formuan "Shoqatën ndërkombëtare për të drejtën penale" (Union international de droit penal). Kjo shoqatë ishte mjaft aktive gjer në fillim të Luftës së Parë Botërore. Me angazhimin e drejtpërdrejtë të kësaj shoqate u mbajtën një varg kongresesh ndërkombëtare në te të cilat u shqyrtuan çështje të ndryshme nga fusha e së drejtës penale63. Gjithashtu kjo shoqatë publikonte edhe buletinin e saj.

Prandaj, shkolla sociologjike nëpërmjet kësaj shoqate përhapte idetë e saj. Gjithashtu si e metë e kësaj shkolle të cekët se në mësimet e veta e teproi me atë kategori të delinkuentëve janë të papërmirësueshëm edhe se ndaj tyre duhet te shqiptohen dënime të rënda. Pohimi i këtillë i shkollës sociologjike nuk kishte baza shkencore.

Në statusin e kësaj shoqate u prezantuan idetë themelore të kësaj shkolle. Ndër idetë kryesore ishin se: pikënisje e luftës kundër kriminalitetit duhet të jetë aspekti shoqëror dhe juridik; në të drejtën penale duhet të merren parasysh rezultatet e shkencës antropologjike dhe sociologjike; dënimi nuk duhet të jetë i vetmi mjet kundër kriminalitetit; duhet bërë dallimin midis

63 Shih,LEMMEL, Unbestimmte Strafbarkeitsvoraussetzungen im besonderen Teil des Strafrechts und der Grundsatz nullum crimen sine lege; 1970.

47

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj delinkuentëve të rastit dhe delinkuentëve nga shprehia dhe ky dallim duhet të jetë bazë e ligjit penal; gjykatat dhe administrimet (drejtoritë) në shtëpitë ndëshkuese kanë qëllim të njëjtë dhe për këtë arsye nuk duhet ndarë funksionet e tyre; sistemit të ekzekutimit të dënimeve me heqje të lirisë duhet kushtuar kujdes të posaçëm ngaqë këto janë mjetet kryesore në luftë kundër kriminalitetit; dënimet afatshkurtra me heqje të lirisë duhet zëvendësuar me masa të tjera; kohëzgjatja e dënimeve të rënda me heqje të lirisë nuk duhet të varet nga pesha e veprës penale së kryer, por nga suksesi apo mossuksesi i përmirësimit të kryesit gjatë kohës së ekzekutimit të dënimit, fajtorëve nga shprehja sa më tepër duhet t'u pamundësohet veprimi i tyre i rrezikshëm, pa marrë parasysh peshën e veprës penale,madje dhe në rastet kur i përsëritin veprat penale të lehta64.

Shkolla sociologjike paraqitet si rezultat i ideve dhe njohurive të reja mbi gjenezën e kriminalitetit, kërkesave për parandalimin e tij si dhe kërkesave që gjithnjë më tepër u aktualizuan për domosdoshmërinë e reformës së legjislacionit penal ekzistues. Njëkohësisht shkolla sociologjike shfaqet si rezultat i konflikteve midis ideve të shkollës klasike, në një anë, dhe shkollës italiane, asaj antropologjike dhe pozitive në anën tjetër.

Vështrojmë në tërësi idetë dhe parimet e shkollës sociologjike, do të vërejmë ca të meta dhe anë pozitive. Si e metë e shkollës sociologjike konsiderohet përcaktimi arbitrar i bazës së përgjegjësisë penale. Nuk i ka diferencuar në masë të duhur dënimet dhe masat siguruese dhe se klasifikimin e autorëve e ka bërë në mënyrë jo të plotë. Ne mënyrë te veçante, si e metë e shkollës sociologjike konsiderohet ideja se dënimet nuk duhet të caktohen në bazë të llojit dhe peshës së veprës penale por vetëm në bazë të rrezikshmërisë së autorit. Një ide e tille , kontribuoi që në të drejtën penale në një mase të përvetësohet arbitrariteti dhe ashpërsimi i dënimeve. Kjo ide në pikën e fundit cënonte edhe barazinë e qytetarëve dhe parimin e legalitetit. Sikundër shkolla pozitive, edhe shkolla sociologjike është angazhuar që politika kriminale të orientohet në ndërmarrjen e masave te tilla, në rend të parë të masave sociale dhe ekonomike, që do të ushtrojnë efekt në parandalimin e kriminalitetit65. Shkolla pohonte se politika kriminale është pjesë e politikës sociale. Një anë pozitive dhe kontribut i shkollës sociologjike merret ai qe nen ndikimin e kësaj shkolle, në shkencën e së drejtës penale dhe në legjislacionin penal u përvetësua koncepcioni i dualitetit të sanksioneve penale - të dënimeve dhe masave siguruese. I është kushtuar rëndësi e veçante individualizimit të sanksioneve penale, madje i kontribuoi zgjidhjes së çështjes së zëvendësimit të dënimeve afatshkurtra me heqje të lirisë me dënime me të holla apo me kusht dhe në masë të madhe u angazhua për ndërmarrjen e masave preventive me qëllim të luftimit të kriminalitetit.

64 Shih, PRITTËITZ C., Feindstrafrecht, in PILGRAM-PRJTTËITZ ,Kriminologie, Aukteurin und Kritikerin gesellschaftlicher Entëicklung, Nomos, 2005.

65 Shih Terrorizmi detar dhe e drejta nderkombetare, Dordecht 1990.

48


Nën ndikimin e ideve të shkollës sociologjike u nxorën disa kode penale; i Japonisë 1904, i Jugosllavisë së vjetër 1929, Italisë 1930, Rumanisë 1937, Danimarkës 1938, Brazilit 1940 etj. Në vecanti duhet theksuar se të gjitha këto kode penale, nën ndikimin e ideve të shkollës sociologjike, krahas dënimeve, si lloje të sanksioneve penale parapanë edhe masat siguruese66.

Qasja te ketij lloji konsiderohen si kontribut i madh në shkencën e kriminologjisë dhe në shkencën e së drejtës penale67. Në studimet e saj, shkolla sociologjike nuk e mohon rëndësinë e faktorëve biologjike, mirëpo, faktorët sociale, e në vecanti faktorët ekonomike, sipas saj ushtrojnë ndikim vendimtar në gjenëzën e kriminalitetit prej nga ku sanksionet penale duhet të vendosin masat e sigurisë në përpjestim me llojet e faktorëve68.

66 Shih,RADRBRUCH G., Der ursprung des Strafrechts aus dem Stande der Unfreien, in Elegantiae Juris Criminalis: Vierzehn Studien zur Geschichte des Strafrechts, 1950.

67 SAUER D., Das Strafrecht und die feinde der offenen Gesellschaft, in NJË 24/2005

68 Shih,QUASTEN, Die Judikatur des Bundesgerichtshofs zur Rechtsbeugung im NS-Staat und in der DDR, Berlin, 2003.

49


XIII. SHKOLLA NEOKLASIKE

Shkolla neoklasike, i përket shekullit te XX pa i ndryshuar postulatet themelore të shkollës klasike, pati si objektiv të bëjë reforma të rëndësishme në fushën e së drejtës penale, reforma këto që i kërkonte koha e re. Lidhur me këtë, duhet theksuar se në masë të madhe edhe ia arriti qëllimit. Kjo shihet me se miri nga koncepcionet vijuese që i përfaqësonte kjo shkollë. Mendimet e ndryshme, madje në disa aspekte dhe kontradiktore, të shkollës klasike, në një anë, dhe të shkollës pozitive dhe sociologjike, në anën tjetër, kontribuan që në fillim të shekullit XX të shfaqet shkolla neoklasike.

Mendimet e shkollës neoklasike janë një lloj kompromisi midis qëndrimeve ekstreme të shkollave të përmendura. Krahas këtij lloj kompromisi, që synohej të arrihej nga shkolla neoklasike, në fakt kjo shkollë paraqet vazhdimësi dhe modernizim të ideve dhe mësimeve të shkollës klasike. Nga shkolla neoklasike u përvetësuan mësime dhe teori të ndryshme gjer në ditët tona, duke u mbështetur në koncepcionet themelore të shkollës klasike, me ç’rast u morën parasysh nevojat dhe kërkesat e reja të shteteve borgjeze. Shkolla neoklasike në mësimet e saj i kushtoi rëndësi të madhe parimit të legalitetit të veprave penale dhe dënimeve. Gjithashtu, edhe gjatë fazës së ekzekutimit të dënimit, duhej ndërmarrë masat e duhura për resocializimin e autorit të veprës penale. Sipas shkollës neoklasike dënimi edhe më tej duhej të mbetej sanksion kryesor penal me elementet e tija retributive69. Mirëpo, ndryshe nga parimi i shkollës klasike, dënimi duhej të arrinte qëllimin e preventivës speciale dhe gjenerale. Njëkohësisht, me rastin e matjes së dënimit duhej të behej individualizimi i tij në bazë të vetive personale të autorit të veprës penale.

Sipas neoklasikëve dhe synimit tone ne vijim shtrohet pyetja. Edhe pse në vullnetin e njeriut ndikojnë faktorët endogjenë dhe ekzogjenë, në pikën e fundit prej tij varet se a do të kryejë vepër penale apo jo? Për sa kohe qe edhe ithtarët e shkollës neoklasike nuk i mohojnë në tërësi vetitë personale si një ndër faktorët e kriminalitetit, këta e shtrojnë nevojën e studimit të personalitetit të delinkuentit. Lidhur me këtë, këta pohojnë se në mes të përgjegjshmërisë së plot dhe papërgjegjshmërisë së plotë, ekziston përgjegjshmëria e zvogëluar dhe një varg gjendjesh të tjera psikike kalimtare, të cilat ndikojnë në kryerjen e veprave penale. Duke u mbështetur në këtë koncept ku shkencërisht verifikohet më vonë, shkolla neoklasike kontribuoi që në të drejtën penale

69 Shih, Machiavelli N., IL PRINCIPE, 1513

50

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj të njihet institucioni i përgjegjshmërisë së zvogëluar, rrethanat lehtësuese dhe rënduese, zbutja e dënimit dhe në përgjithësi individualizmi i dënimit sipas vetive personale të autorit70.

.Përveç dënimeve, sipas shkollës neoklasike, në të drejtën penale duhet të njihen edhe masat siguruese si lloje të posaçme të sanksioneve penale. Atëherë del se, është ithtarë e dualitetit të sanksioneve penale - të dënimeve dhe masave siguruese. Masat siguruese janë të nevojshme për shkak se ekziston një kategori e autorëve të veprave penale, të cilët për shkak të papërgjegjshmërisë apo përgjegjshmërisë së zvogëluar, si dhe vetive apo shprehive negative që kanë, vetëm me shqiptimin dhe ekzekutimin e dënimit nuk mund të arrihet qëllimi i caktuar. Me këtë rast shkolla neoklasike bën dallim kualitativ midis këtyre dy llojeve të sanksioneve penale.

Pra, ndryshe nga dënimet që kanë karakter retroaktiv dhe janë manifestimi i gjykimit të shoqërisë për shkak të veprës së kryer, dhe me të cilat synohet që të ndërtohet preventiva speciale dhe gjenerale, arsyeshmëria e masave siguruese konsiston në rrezikshmërinë e autorit te veprës e cila manifestohet ndaj shoqërisë.

Me anë të masave siguruese synohet që të neutralizohet apo të evitohet kjo rrezikshmëri. Ithtarët e shkollës neoklasike shqiptimi në masave siguruese e lejojnë vetëm në rastet kur personi kryen vepër penale. Masat siguruese mund të shqiptohen si të vetme sanksione penale vetëm ndaj personave të papërgjegjshëm, kurse krahas dënimit mund të shqiptohen vetëm ndaj disa kategorive të delinkuentëve të rrezikshëm.

Ndaj tyre në të shumtën e rasteve duhet shqiptuar masa edukative, kurse vetëm përjashtimisht dënimet. Prej kësaj kohe masat edukative nisin të marrin karakter të posaçëm të sanksioneve penale dhe kësisoj, gjithnjë më tepër edhe në doktrinën e së drejtës penale konsolidohet parimi tripartit i sanksioneve penale (dënimet, masat siguruese dhe masat edukuese).

Nën ndikimin e ideve dhe koncepteve të shkollës neoklasike u nxor numri më i madh i kodeve penale të shekullit të XX. Kjo shihet më së miri në zgjidhjet e tanishme të legjislacioneve penale të shteteve të Evropës dhe të kontinenteve të tjera. Madje disa zgjidhje dhe koncepcione (e shkollës neoklasike, të cilat në masë të caktuar u formësuan nga shkollat e mëparshme, konsiderohen gurthemel i të drejtave penale bashkëkohore, siç janë parimi i legalitetit, individualizimi i dënimit,masat siguruese e edukuese, rrethanat lehtësuese dhe rënduese, zbutja e dënimit etj.

Mbrojtja e re shoqërore paraqitet pas Luftës së Dytë Botërore në Itali. Kjo lëvizje është bartëse kryesore e ideve penale-juridike në Perëndim. Karakterizohet për nga dinamizmi i saj dhe së shpejti fiton përmasa ndërkombëtare. Iniciator i themelimit të mbrojtës së re shoqërore është avokati italian Filipo Gramalika. Ky në vitin 1945 Gjenevë, formoi Qendrën për Studimin e Mbrojtjes Shoqërore, me iniciativën e së cilës u mbajt Kongresi i Parë Ndërkombëtar i mbrojtjes

70 MAIER J., Inquisition oder Komposition?, in Festschrift ßir Shih,Claus Roxin, Berlin-Neë York, 2001, 1215 sMANARCORDA,. Problemas y perspectivas de una competencia penal "directa" en el Proyecto de Tratado Constitucional, in Criminaba, 2004.

51

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj shoqërore, në San-Remo në vitin 1947. Dy vjet më pas (1949) mbahet Kongresi i Dytë Ndërkombëtar në të cilin themelohet Shoqata Ndërkombëtare për të Drejtën Penale. Pas kësaj rregullisht mbahen kongreset ndërkombëtare të organizuara nga kjo shoqatë, në të cilat shqyrtohen çështje të ndryshme nga fusha e së drejtës penale.

Kongresi i Gjashtë i kësaj shoqate u mbajt në Beograd (1961) në të cilin u shqyrtuan çështjet e madhorëve të rinj në të drejtën penale. Nën ndikimin e aktivitetit dhe ideve të Shoqatës Ndërkombëtare për të Drejtën Penale Kombet e Bashkuara në vitin 1948 formuan Seksionin për Mbrojtjen Shoqërore, qëllimi i të cilit është gjetja e mënyrave dhe e mjeteve me adekuate për parandalimin e kriminalitetit dhe përmirësimin e delinkuentëve.

Mbrojtja e re shoqërore mbështetet në mësimet dhe njohuritë e shkollës pozitive. Kjo shihet qartë nga koncepcionet e kësaj shkolle. Mbrojtja e re shoqërore paraqet vazhdimësi të mësimeve dhe ideve të shkollave që i paraprijnë kësaj . Mirëpo duhet theksuar se mbrojtja e re shoqërore në studimet e saj inauguroi ide të reja në lëmin e së drejtës penale, gjë që bën të qartë se kjo është një lëvizje autonome me pikëpamje dhe koncepte të reja. Mark Ansel është gjykatësi i Gjykatës Kasacionale të Francës dhe autori i librit "La Defense sociale nonvelle" (Mbrojtja e re shoqërore-1954) përfaqësuesit kryesor te Mbrojtjes se re Shoqërore. Në botimin e dytë të këtij libri, që doli në shtyp në vitin 1966, autori korrigjoi disa qëndrime të tija të mëparshme.

Ky libër është në fakt platformë ideologjike dhe kriminalo-politike e mbrojtjes së re shoqërore. Idetë e prezantuara në këtë publikim edhe sot ushtrojnë ndikim të madh në fushën e shkencës të drejtës penale dhe në legjislacionin penal.

Midis themeluesve të mbrojtjes së re shoqërore nuk ekziston uniteti i mendimeve dhe koncepteve, madje edhe lidhur me çështjet themelore të së drejtës penale. Po kështu, në kuadrin e kësaj lëvizje dallohen me vija të qarta rryma përkore apo e matur dhe rryma ekstreme.

l) Rryma ekstreme. Si përfaqësues më i denjë i rrymës ekstreme është Filipo Gramatiko dhe ithtarët e tij. Mendimet e veta ekstreme Gramatiko i prezantoi në mënyrë të sistemuar në librin "Principi di difesa sociale" (Parimet e mbrojtjes shoqërore-1967)

Por, sipas tij, në vend të tyre në të drejtën penale duhet të futen nocionet - vepra antisociale, subjektivizmi, masat e mjekimit dhe preventiva. Për të mundur të ndërtohej koncepcioni i këtillë kërkohej që të bëheshin ndryshime të tërësishme të nocioneve të së drejtës penale, të procedurës penale dhe sistemit të ekzekutimeve të dënimeve.

Sipas Filipo Gramatikos, e drejta penale tradicionale duhet të zëvendësohet me sistemin e mbrojtjes shoqërore në të cilin nuk do të ekzistonin më nocionet klasike të së drejtës penale siç janë vepra penale, fajtori, përgjegjësia dhe dënimet. Madje prej disa ithtarëve të rrymës ekstreme kërkohej që në tërësi të abrogohej e drejta penale, sepse u tregua si joefikase në luftë kundër kriminalitetit Njëkohësisht në luftë kundër kriminalitetit propozonin edhe masa ekonomike, pedagogjike dhe psikologjike. Në vend të së drejtës penale, sipas tyre, duhej të aplikoheshin masat të cilat në radhë të parë janë të karakterit mjekësor.

52

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj 2) Rryma përkore apo e matur. Siç u tha me larte Mark Ansel është, ai i cili i prezantoi konceptet e veta në veprën "La Defense sociale nonvelle". Kjo rrymë është e mendimit se e drejta penale nuk mund të zëvendësohet me ndonjë sistem të ri të masave të mbrojtjes shoqërore, mirëpo e thekson domosdonë se në të drejtën penale duhet të futen disa risi dhe të bëhet modifikimi i saj, me ç’rast duhet edhe më tej të mbeten nocionet themelore,- vepra penale,kryesi dhe sanksionet penale. Madje edhe dënimi, si sanksion kryesor penal, nuk mund të përjashtohet nga sistemi i mbrojtës së re shoqërore. Parimi i legalitetit mbetet parim themelor në të drejtën penale.

Ky drejtim thekson domosdoshmërinë e "dejuridizimit" të së drejtës penale, që do të thotë nga e drejta penale të hiqen nocionet abstrakte dhe metafizike. Mandej autori i veprës penale në procedurën penale nuk duhet t'i nënshtrohet shpagimit, hakmarrjes dhe retribucionit, por ndaj tij duhet të aplikohet tretman i tillë i cili ka për qëllim resocializimin. Në rezultatet e studimit të personalitetit te tij.

Kjo do të mundësojë që shqiptimi i llojit të masës penale-juridike të bëhet varësisht edhe prej vetive personale të autorit të veprës penale. Po qe se ndërtohen këto koncepcione, do të sigurohej një trajtim human edhe gjatë fazës së ekzekutimit të sanksioneve penale dhe proces më i shpejtë i resocializimit dhe integrimit të sërishëm të delinkuentit në mjedisin shoqëror71. Një koncepcion i tillë mbështetet në platformën kriminalo politike që ka për qëllim të mbrojë shoqërinë nga kriminaliteti, e jo që të ketë karakter represiv ndaj autorit të veprës penale.

Nga kjo që u tha rezulton se mbrojtjen e re shoqërore në tërësi e përshkon fryma e socializimit dhe humanizimit të së drejtës penale. Në qendër të vëmendjes së saj është kryesi i veprës penale me vetitë e tija personale, lntenca e trajtimit penalo-juridik është që t'i ofrojë ndihmë delinkuentit në mënyrë që ai të integrohet në shoqëri si qytetar i dobishëm. Për këtë mbrojtja e re shoqërore është kundër dënimit me vdekje dhe çdo lloji tjetër të dënimit që ka karakter retributiv. Mbrojtja e re shoqërore njëherit angazhohet për një sistem racional të masave preventive me të cilat do të ushtrohej ndikim në evitimin e shfaqjeve të kriminalitetit. Duke marre shkas , u kritikua ashpër koncepcioni i cili pretendon që të suprimohet e drejta penale tradicionale dhe ajo të zëvendësohet me disa disiplina të karakterit terapeutik. Koncepcioni i tillë u konsiderua si utopi e rrezikshme. Gjithashtu u krijua koncepcioni i cili angazhohej që nga e drejta penale të hiqen nocionet themelore (vepra penale, autori dhe sanksionet penale), pasi po të përvetësohej kjo, atëherë e drejta penale do ta humbte karakterin e degës juridike dhe mjetit aplikativ në luftë kundër kriminalitetit. Njëherit edhe rrymës përkore apo të matur i bëhet vërejtje se duke e theksuar vetëm qëllimin e preventivës speciale, e lë pas dore domosdoshmërinë e karakterit retributiv dhe të preventivës gjenerale si qëllim të dënimit. Koncepcioni i këtillë nuk e merr fare parasysh funksionin social dhe etik të së drejtës penale si qëllim kryesor për realizimin e mbrojtjes së shoqërisë nga kriminaliteti.

71 Shih,CHËEIRT, Die Ëandlungen der tatbestandlehre seit Beling, Karlsruhe, 1957.

53

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Teoria e mbrojtjes së re shoqërore mbi domosdoshmërinë e individualizimit të sanksioneve penale, marrë në tërësi, është progresive. Mirëpo, insistimi i saj që kjo në masën më të madhe të bëhet në bazë të vetive personale të delinkuentit dhe me qëllim që të arrihet preventiva speciale, shpënë në papërcaktueshmëri lidhur me bazën dhe kriteret me rastin e shqiptimit dhe ekzekutimit të sanksioneve penale, sepse është e ligjshme kur proklamohet dhe respektohet se njeriu do të përgjigjet vetëm për veprën e kryer, e jo edhe për vetitë e tij personale.

Për rrjedhojë të kësaj, gjykatave u jepen autorizime të gjera dhe diskrecionale me rastin e aplikimit të sanksioneve penale, që në pikën e fundit çojnë në cënimin e ekzistimit dhe respektimit të parimit të ligjshmërisë të drejtën penale. Gjithashtu, edhe teza për nevojën e ashtuquajtur të deindividualizimit të së drejtës penale, mund të ketë për pasojë dobësimin e intencës që në të drejtën penale të jenë të përcaktuara qartë dhe në mënyrë të fortë presupozimet, kriteret dhe kufijtë e aplikimit të dhunës së shtetit72. Marrë në tërësi, mësimet dhe idetë e mbrojtjes së re shoqërore dhanë kontribut të madh në zhvillimin e së drejtës penale gjer në ditët e sotme. Përkundër kësaj, ca koncepcione sidomos të rrymës ekstreme, konsiderohen të papranueshme dhe si të tilla u kritikuan ashpër.

Deindividualizim paraqet rrezik për funksionin garantues të së drejtës penale, sepse mund të çojë në subjektivizmin e kësaj dege dhe në pasigurinë e qytetarëve. Bazuar ne kritikat që u vunë në dukje me të metat e mbrojtjes së re shoqërore, duhet theksuar së shumica e ideve të saj ishin progresive dhe për këtë arsye ushtruan ndikim të madh në zhvillimin e mëtejshëm të së drejtës penale.

Ide progresive të mbrojtjes së re shoqërore konsiderohet ideja mbi ndërrimin e sistemit të masave represive dhe në përgjithësi të sanksioneve penale; domosdoshmëria e studimit të personalitetit të kryesit të veprës penale dhe përshtatja e masave dhe trajtimit penalo-juridik vetive personale të delinkuentit, ku shoqëria duhet në mënyrë aktive të angazhohet në dhënien e ndihmës me qëllim që delinkuenti të resocializohet dhe të integrohet në mjedisin shoqëror. Por te mos harrojmë se është ende ne fuqi “Vullneti i njeriut konsiderohet relativisht i lirë”. Pra përvetësohet koncepcioni i indeterminizmit relativ duke nxjerr ne pah idenë qe shkolla Neoklasike paraqet atë te pasjes se një statusi të caktuar (posaçëm)në të drejtën penale .

72 Shih SCHËENGLER, Völkerrecht, Versailler Vertrag und Auslieferungsfrage. Die Strafverfolgung ëegen Kriegsverbrechen als Problem des Friendsschlusses, 1919/1920, Stuttgart, 1982.

54


KAPITULLI II

2.1 PARIMET THEMELORE DHE NDËRTIMI I

FIGURËS SË VEPRËS PENALE.

Për shekuj me radhë e drejta penale është konsideruar “dora e hekurt” e Shtetit dhe është karakterizuar nga një ashpërsi dhe mungesë ndjeshmërie e vetë sistemit sanksionues. Kjo i detyrohet faktit që në qendër të kësaj fushe të rendit juridik nuk ishte vendosur figura e individit, por vetëm dhe ekskluzivisht Shteti, në funksion të mbajtjes së autoritetit të vetë sovran dhe të rendit publik. Gjatë periudhës historike të përkufizuar si Regjimi Arkaik, mungesa e çfarëdolloj parametri për kontrollin e veprimtarisë së ekzekutivit (sovrani dhe organet e tij) dhe të aparatit gjyqësor73, favorizoi zbatimin e ligjit penal me mjaft abuzime , pabarazi dhe pasiguri si në planin procesor, ashtu edhe në atë thelbësor, duke iu referuar këtu sasisë së normave dhe sanksioneve përkatëse, shpesh të konsideruara në disproporcion dhe të tepruara.

E gjithë kjo pati si rrjedhojë natyrore daljen në përfundime të shpeshta arbitrare dhe me çmimin e thyerjeve të rënda të atyre që sot, sipas nomenklaturës moderne juridike, aktualisht e ndërfutur në perspektivën kombëtare dhe ndërkombëtare, e përkufizojmë si “të drejta themelore të njeriut”.

Norma penale ashtu si çfarëdo dukurie juridike, është e zhytur në kontekstin dhe në vlerat politike, shoqërore, kulturore, ekonomike, që një shoqëri shprehet në një çast historik te zhvillimit te saj.

Përpunimi i një sistemi kufizimesh – thelbësore substanciale dhe procedurale – për pushtetin ndëshkues të Shtetit, si reagim ndaj praktikave arbitrare të mësipërme, karakteristika të regjimit arkaik, është një fitore, frutë i mendimit iluminist siç e kemi përshkruar edhe ne historikun e këtij punimi, që më pas mori trajte në Kushtetutat dhe kodimet evropiane duke filluar nga fundi i shek. 18. Një kontribut për këtë fitore u ofrua edhe nga ligji natyror, edhe pse iu desh te shquhej midis një rryme me prejardhje të drejtpërdrejtë iluministe.

Lindja e Shtetit liberal në fillim dhe e Shtetit demokratik më pas ka kushtëzuar në mënyrë të paevitueshme rolin e normës penale juridike në brendësi të shoqërisë e të rendit.

Në teoritë fillestare kontratualiste të ligjit natyror me prejardhje nga iluministe, që ishin në bazë të konceptimeve të para embrionale të Shtetit liberal dhe që në këtë rast norma penale ishte

73Shih, Del espirit des Lois 1766.

55

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj konceptuar si një element konkurrues me organizimin dhe ruajtjen e paqes shoqërore, gjithashtu edhe si një instrument në duart e sovranit të cilit i ishte “dorëzuar” i gjithë pushteti, në vijim u futen edhe teori të reja për të cilat norma penale duhet të synonte stabilitetin e raporteve njerëzore,u be i njohur përcaktimi dhe qëllimi i dënimeve dhe u aprovua ne sistemet penale qëllimi riedukues i tij, pra në një këndvështrim evolutiv të një projekti të shoqërisë demokratike dhe pluraliste (dhe kjo duhet të jetë, edhe sot, një pikënisje për të gjithë rendet demokratike aktuale te cilat kane arritur standarde demokratike).

Në shtetet demokratike vendoset një çelës i ri leximi ne kuadër te zbatimit te ligjit: baza e vendimeve politike u zhvendos nga sovrani (nga organi ekzekutiv) të Parlamentit i zgjedhur nga populli sipas sistemeve demokratike te bërjes se ligjeve.

U krijua gjithashtu, të paktën nga një këndvështrim formal, një raport përfaqësimi i drejtpërdrejtë midis popullit dhe organit legjislativ, dhe, në mbrojtje të këtij sovraniteti të popullit futet një tjetër parim themelor i shtetit demokratik të së drejtës: ndarja e pushteteve: ekzekutivi dhe gjyqësori i cili nuk mund të ndërhyjnë te legjislativi (dhe as te njëri-tjetri), standard dhe garanci për funksionimin e shtetit te se drejtës.

Në Austri, jo më pak, edhe perandori Giuseppe i ndjeu aspiratat iluministe të kohës: kodi penal i 1787-ës, pasi kishte sanksionuar më në fund autonominë sistematike të së drejtës penale kundrejt degëve të tjera të rendit juridik, futi formalisht parimin e ligjshmërisë së krimit e të ndëshkimit së bashku me rrjedhojat e ndalimit te analogjisë dhe, duke mirëpritur aspirata të tjera iluministe, reduktoi rastet e zbatimit të dënimit me vdekje,ne kushtet e pabazueshmerise ne ligjshmërinë penale.

Një hap me rëndësi thelbësore u ndërmor nga Montesquieu, i cili ishte i pari që sqaroi këtë parim, rëndësia kushtetuese e të cilit është e tillë që ka ndikuar në fushën penale. Dhe pikërisht në bazamentin e këtij parimi vendoset parimi ndarjes se pushteteve, ligjshmërisë, ndalimit te fuqisë prapavepruese, zbatimit te analogjisë, etj, si garanci për qytetarin kundrejt arbitrave të pushtetit ekzekutiv dhe gjyqësor: si pasojë logjike e kësaj vendosjeje, gjykatësit nuk duhet të zhvillojnë më asnjë lloj roli “krijues” dhe duhet të kufizohen vetëm në zbatimin e ligjit74. Pra ata duhet te jene Zbatues mekanik te ligjit ne kuadër te dhënies se drejtësisë ne garantim te qytetarit.

Një kontribut i mëtejshëm u dha nga Beccaria, i cili përveçse theksoi rëndësinë në formulimin e normës penale ajo qe sot thuhet përcaktimi i elementeve te figurës se veprës penale ne mënyrë qe qytetaret te kuptojnë me saktësi se cilat janë raste qe përbejnë paligjshmëri dhe jo75.

Gjithashtu penalistit gjerman Paul Johan Anselm Ritter von Feuerbach krijues i instituteve “nga e cila rrjedhin teoritë e rëndësishme: ndalimi i analogjisë në fushën penale (me përjashtim të të gjitha rasteve jo të parashikuara shprehimit nga norma), parimi i saktësimit (ligjvënësi mund të

74 Shih, Algemens Londrecht 1794. 75 Shih, Becaria krimet dhe denimet 1766

56

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj ndëshkojë vetëm atë që mund të provohet gjatë procesit) dhe parimi i ndalimit te fuqisë joparavepruese të ligjit penal.

Rrjedhoja e se cilës pohojnë se sa thelbësore janë parimet e ligjshmërisë penale në një Shtet demokratik në të cilin qytetaret mund:të njohin saktësisht cilat fakte përbejnë vepër penale ose janë penalisht të vlefshëm;të njohin sanksionet përkatëse të vendosura nga ligjevenesi; të njohin këta dy elemente para se fakti të kryhet76, në mënyrë që të mund të orientojë, në mënyrë parandaluese, pra dhe tërësisht të lirë te kontrollojnë sjelljen e vetë.

Baza ideologjike e të cilit ishte në kontrast të fortë me praktikën e mëparshme krijuese dhe arbitrare të gjykatave, duke u nisur nga kjo vendosje iluministe e bazuar në ndarjen e pushteteve Revolucioni francez77, arriti menjëherë dhe plotësisht superioritetin e ligjit: sipas organizimit të ri kushtetues që shpërtheu prej tij.Parlamenti ishte bërë organi përfaqësues i vullnetit të përgjithshëm të popullit francez dhe ligji i Parlamentit (jo më ai i “gjykatave”) e mishëronte këtë vullnet.

Prandaj vetëm prej ligjit mund të futeshin në rend norma penale përshkruese të akteve kriminale me parashikimin e sanksioneve përkatëse për kufizimin ose privimin e lirisë personale78, dhe kundrejt ligjit gjykatësi nuk duhet të jetë asgjë tjetër përveçse një ekzekutues mekanik rregull ky i vendosur nga institutet e përmendur me sipër i cili gjen vijushmerine e tij ne shtete përparimtare te kohës ne ligjin penal. Vetëm kështu populli mund të jetë sovran dhe garant i vetvetes.

Për sa i përket situatës së Italisë79, një hap i parë drejt parimit të ligjshmërisë u ndërmor nëpërmjet një tipizimi me shtrëngues të figurave kriminale të pranishme. Një formulim të plote të shprehur të parimit të ligjshmërisë në Itali kemi vetëm me kodin penal të njehsuar të vitit 1889 të quajtur “Zanardelli”, Në fakt, një e drejtë penale e bazuar në parimin e ligjshmërisë dhe në garancitë që supozonte nuk është e pajtueshme me organizimin politiko-institucional të një Shteti të llojit absolutist, autoritar dhe totalitar ose çdo rrëgjim tjetër ose sistem qe aplikon ne mënyrë arbitrare për rregullimin e drejtësisë penale.

76 Shih,Feuerbach, Lehrbuch des gemeinen geltenden peinlichen Rechts në Deutschland, Giessen, 1801, 77 Shih,La guerre-crime et les criminels de guerre, Paris-Genève, 1946. 78 Shih,Pritchard në Bassiouni (ed.), International Criminal Laë, vëll. III, 1999. Jescheck, Die Verantëortlichkeit der Staatsorgane nach Völkerstrafrecht. Eine Studie zu den Nürnberger Prozessen, Bonn, 1952 79 Shih Kodi penal Italian te drejtat dhe denimet 1787

57


2.2 Garancitë e Parimeve të së Drejtës Penale.

Ne ne rikujtim te faktit se pushteti ekzekutiv është shprehje vetëm e maxhorancës parlamentare, kurse pushteti gjyqësor është tërësisht i privuar nga çfarëdolloj dhënie kompetence nga ana e qytetareve. Legjitimimi politiko-institucional i Parlamentit në fushën penale bëhet edhe më lehtësisht i prekshëm me futjen e votimit universal. Parimet ligjore në fushën penale vërtiten rreth kushtit paraprak që në një demokraci të së drejtës vetëm Parlamenti si i vetmi organ kushtetues që përfaqëson vullnetin e popullit ka fuqi ligjevense.

Nga e gjithë kjo rrjedh rezerva e ligjit në fushën penale: struktura e krimeve dhe tipologjia/sasia (të paktën në limitet e saj) e ndëshkimeve përkatëse duhet të përcaktohen nga ligji. Është e qartë se në një organizim juridiko-institucional të strukturuar në mënyrë të tillë nuk rezulton të ketë asnjë hapësirë për zakonin se parimi produktiv ose integrues i normave penale. Është e mundur të ekzaminohen nënparimet e tjera që, kundrejt parimit të përgjithshëm të ligjshmërisë penale përbëjnë rrjedhojat.

Nenparimi i saktësisë se normës penale: respektimi i parimit të saktësisë është i domosdoshëm edhe për të siguruar një seri nevojash të vetë sistemit penal, në një perspektivë parandalimi të përgjithshëm, në funksion të kërcënimit kundrejt autorëve të mundshëm të krimit: me qëllim që norma penale të mund të orientojë sjelljen e atyre të cilëve u drejtohet, është e nevojshme që të jetë e formuluar saktësisht, në mënyrë që t’i lejojë qytetarit të dijë nëse sjellja e tij do të ketë si pasojë ose jo një ndëshkim. Ai nenparim specifikon detyrimin për legjislatorin të disiplinojë me saktësi krimin dhe sanksionet penale, si dhe të evitojë që gjykatësi të marrë një rol krijues: për më tepër kufijtë midis të ligjshmes dhe të paligjshmes duhet të vendosen në vija të përgjithshme dhe abstrakte nga ligjvënësi. Dhe gjykatësit i takon vetëm zbatimi i ligjit80.

Kjo rrjedhojë, përveçse shprehje e ndarjes së pushteteve, është një garanci për lirinë dhe sigurinë e qytetarit, i cili mund të jetë i ndërgjegjshëm se çfarë është e ligjshme dhe çfarë jo vetëm nëpërmjet një formulimi të qartë të normës penale. Janë të ndryshme teknikat, në bazë të të cilave shkalla e saktësisë në formulimin e normave penale mund të jetë pak a shumë e lartë.

Një teknike tjetër e përdorshme në mënyrë abstrakte është ajo që u referohet klauzolave të përgjithshme: formula sintetike të kuptueshme për një numër të madh rastesh, Parimi i përcaktimit: Është pak e perceptueshme këtu nevoja, e paraqitur edhe prej iluministeve, që normat penale të përshkruajnë fakte që mund të jenë të vërtetuara dhe të provuara gjatë procesit, si një garanci e mëtejshme kundër arbitrave të mundshëm të gjykatësit. Pra nuk mjafton që norma penale

80 Shih,LEMMEL, Unbestimmte Strafbarkeitsvoraussetzungen im besonderen Teil des Strafrechts und der Grundsatz nullum crimen sine lege; 1970.

58

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj të ketë një përmbajtje të qartë, por duhet që të pasqyrojë një fenomenologji empirike të vërtetueshme gjatë procesit, në bazë të parimeve të eksperiencës ose ligjeve shkencore..

Ligjvënësi nuk dëshiron të numërojë e të saktësojë. Përdorimi i kësaj praktike në rendet që frymëzohen prej parimit të ligjshmërisë, është i ligjshëm vetëm kur termat sintetike të përdorura prej ligjvënësit lejojnë që të dallohen mënyra mjaft e sigurte, hipotezat që të çojnë nën normën inkriminuese.

Nenparimi i dëmtimit: Ne nenparimin konkret kërkohet: që sjellja e subjektit të jetë efektivisht e aftë të dëmtojë apo dhe të vë në rrezik një të mirë juridike të mbrojtur nga rendi juridik. Bëhet fjalë për një tjetër parim cilësues në aspektin liberal, përderisa si pasojë kemi një subjekt që nuk mund të dënohet për sjellje që edhe duke i kryer ndaj vetvetes, nuk paraqesin një nivel të mjaftueshëm dëmtues kundrejt të mirave juridike, rëndësia e të cilave të justifikojë ndërhyrjen ndëshkuese të Shtetit e kufizimin/privimin e lirisë personale të individit. rendi penal gjerman mund të përkufizohet “i orientuar nga etika”, sepse i jep një rëndësi të madhe (sjellje e brendshme e subjektit), si pasoje e së cilës një rol qëndror në lidhje me përgjegjësinë penale merret nga veprimi i subjektit veprues në vetvete, duke mos marrë parasysh dëmtimin efektiv prej tij të një të mire juridike.

Për këtë arsye flitet për “të drejtë penale të autorit” (ne kundërvënie me “të drejtën penale të faktit”), pasi qëllimi është të dënosh autorin e vetëm që përfaqëson një kategori shoqërore të papranuar nga perspektiva që synojnë etikën81. Është një shprehje e qartë e asaj që përkufizohet “e drejtë penale e faktit ” në kundërvënie me “të drejtën penale të autorit”. Duhet pasur parasysh që ky parim rrjedhoje nuk rezulton të mbështetet nga të gjitha rendet.

Nuk leme në fund pa përmendur parimin e ndalimit te fuqisë prapavepruese te normës penale nevojshmërisht i pranishëm në çdo rend penal me theks liberal dhe demokratik,Ashtu sikurse është parashikuar ne kodin penal te Republikës se Shqipërisë te vitit 1995 i azhonuar82.Bazuar në parimin e ligjshmërisë: nëse Shteti do të mund të inkriminonte fakte të caktuara të kryera para hyrjes në fuqi të normës së re, do të ishte më e vogël mundësia e qytetarit që të kryejë në mënyrë të vetëdijshme sjellje në përputhje me ligjin dhe Shteti do të mund ta privonte nga liria personale në mënyrë tërësisht arbitrare. Në fakt, sidomos në skenën ndërkombëtare, ky parim ka qënë objekt shkeljesh të dukshme, siç do e shohim edhe në vijim.

Megjithatë mbetet i padiskutuar fakti që ndalimi i prapaveprimit të normave penale përbën një pikë lidhjeje me rëndësi thelbësore si në ngarkim të pushtetit gjyqësor, ashtu edhe në ngarkim të vetë ligjvënësit83 (përderisa as edhe vetë ligji nuk mund të parashikojë zbatimin prapaveprues të

81 Shih,PELLA, La guerre-crime et les criminels de guerre, Paris-Genève, 1946 82 Shih,Komentari i se drejtes penale,Ismet Elezi,Skender Kacupi,Marksim Haxhia 2007. 83 Shih,discurso penai de la exclusiòn, voi. II, Edisofer S.L., Euros Editores, B. de F Ltda., Madrid-Buenos Aires-Montevideo, 2006.

59

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj parimeve të tij): kjo lidhje, në veçanti ajo në ngarkim të vetë Parlamentit, specializon parimin e ligjshmërisë si parim i vendosur në ruajtje të sovranitetit popullor: Parlamenti si organ përfaqësues i popullit nuk mund të veprojë në mënyrë arbitrare kundër lirisë së vetë atij,pasi kjo do te ishte një situate abuzimi për te ligjëruar veprimet arbitrare te shtetit kundër popullit qe ai përfaqëson.

60


2.3 PARIMIET THEMELORE DHE NJË VËSHTRIM NË ORIGJINËN E TYRE TË

HISTORISË NE SHQIPËRI

Asnjë krim, nuk ka dënim pa ligj të mëparshëm penal (Latinisht, lit. "Asnjë krim, asnjë ndëshkim nga ligji i mëparshëm penal i jashtëm") është një parim themelor i të menduarit evropian kontinental ligjor. Ajo u shkrua nga Johann Paul Anselm Feuerbach Ritter von si pjesë të Kodit Penal bavareze në 181384.

Në këtë kapitull ashtu sikur e kam përmendur me sipër jam përpjekur të përqendrohem ne kërkime për trajtimin e kuptimit themelor të trupit të sundimit themelor kushtetues të çështjes së ligjit në Republikën e Shqipërisë. Parimi i ligjshmërisë ("asnjë krim , asnjë ndëshkim pa ligj") është një parim themelor juridik që synon të mbrojë individin kundër imponimit arbitrar të dënimeve nga ana e shtetit85. Ky parim është pranuar gjerësisht si konventa mbi standardet e të drejtave të njeriut dhe me ligjin kombëtar. Pjesa e parë e parimit nullum crimen sine lege, ndalon dënimin penal të një personi i cili në atë kohë nuk përbënte sjellje kriminale. Prandaj, dispozitat e ligjit penal nuk mund të zbatohet në mënyrë retroaktive.

E dyta pika pjesë sine lege autorizim mbron dhunuesin nga marrja dënim më i rëndë se ai që është paraparë me ligj. Roli i këtij parimi për të forcuar sundimin e ligjit si një parakusht për anëtarësimin e Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian, ajo që është parashikuar në legjislacionin, të cilat janë reformat që synojnë për të dhënë jetën për këtë parim jetik për shoqërinë shqiptare, që një mund të përballet me krimin dhe kriminalitetin më shumë, dhe çfarë mbetet për t'u bërë në këtë fushë. Në këtë letër ne kemi dy aspektet e analizës, së pari të studiuar situatën aktuale në të cilën e parashikuar, vëzhguar dhe zbatuar parimin e ligjshmërisë. Shqiptare dyti problemet e drejtësisë dhe jo vetëm, por edhe në shoqërinë shqiptare në aplikimin dhe zbatimin e këtij parimi.

Pra, ky material është menduar si një kontribut për mësimet pozitive për vendin. Parimi i ligjshmërisë është një nga elementet themelore të demokracisë, si një formë e qeverisjes, që sigurohet përmes normave kushtetuese dhe akteve të tjera ligjore. Zbatimi i këtij parimi në jetën e përditshme, janë kushte të domosdoshme për funksionimin dhe zhvillimin e një shoqërie të lirë, në paqe dhe siguri sociale, në rritjen e prosperitet për të gjitha shtresat e popullsisë, dhe në respektimin më të mirë të drejtat dhe liritë86.

84 Shih,feuerbecht Lehrbuch des gemeinen I deuchland geltenden 1801. 85 Shih,Komentari i se drejtes penale,Ismet Elezi,Skender Kacupi,Marksim Haxhia 2007. 86 Shih,Guerini, Ligji Penal i se drejtes Nderkombnetare 2005,

61

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Demokracitë e konsoliduara kanë identifikuar tashme standardet kryesore të parimit të ligjshmërisë, kanë marrë masat e nevojshme dhe kanë përcaktuar mekanizmat e duhura për të siguruar ndarjen e elementëve të saj, në më të plotë dhe efektive . Përvoja e tyre ka qenë dhe mbetet një ndihmë e vlefshme për demokracitë e reja, duke u marrë si model për botën e qytetëruar.

Pa dyshim vështirësitë më të mëdha apo probleme lindin në zbatimin e elementeve të shumta e të veçantë të parimit të shtetit të së drejtës dhe ligjshmërisë në jetën e përditshme. Pikërisht për këtë arsye, me të drejtë u vu në dukje se zbatimi praktik i këtyre elementeve standarde ose parimet, është një nga sfidat kryesore me të cilat përballen shteti dhe shoqëria.

Shtetit të së drejtës - Karakteristikat dalluese të sundimit të ligjit janë: 1. Supermacia e ligjit si një shprehje e sovranitetit popullor nëpërmjet parimit të përfaqësimit. 2. Një sistem hierarkik normash juridike, në krye të së cilës qëndron Kushtetuta87. 3. Ndarja e pushteteve publike, secili me një sferë të caktuar të kompetencave, si garanci e demokracisë. 4. Garantisistemit të lirisë të parashikuar në Kushtetutë. 5. Parimi i ligjshmërisë (përputhja me kushtetutën dhe ligjet) veprimet e administratës dhe një sistem të ankesave administrative ndaj veprimeve të paligjshme. Gjithashtu, sundimi i ligjit kërkon një garanci përsa i përket abuzimeve të mundshme legjislative nga kontrollimin e kushtetutshmërisë e ligjeve. Parimi i ligjshmërisë ("crimen nullun, nulla poena sine lege") është një parim themelor juridik që synon të mbrojë individin kundër imponimit arbitrar të dënimeve nga ana e shtetit. Ky parim është pranuar gjerësisht si konventa mbi standardet e të drejtave të njeriut dhe ne ligjin kombëtar.

Parimi i ligjshmërisë ka një histori të gjatë në sistemet perëndimore dhe të tjera e jurisprudencës. Ajo shfaqet në disa forma të ndryshme në shumë sisteme ligjore, por i nënshtrohet edhe përjashtimeve të shumta në këto sisteme. Për shembull, implementimet e ndryshme të ligjshmërisë, si në ligjin penal dhe në atë jo penal, u shfaq në përpilimet ligjore te Justinian.

Një nga pjesët më të famshme të Magna Carta garanton se asnjë njeriu te lirë nuk duhet ti privohet liria, prona, mbrojtja nga ligjet, apo jeta, përveç rasteve qe parashikohen ne ligj.

Megjithatë, është e paqartë nëse nënkupton vetëm parashikimin që bën e drejta materiale për veprën penale, apo e parë kjo në këndvështrimin procedural. Në shumë dokumente të rëndësishme ky parim është bërë pjesë, si të tillë mund të përmendim Deklaratën Franceze të të drejtave të njeriut e vitit 1789 dhe në shumë Kushtetuta dhe Statute të dekadave të fundit.

Megjithatë, për shkak të ndryshimeve në traditën ligjbërëse, kuptimi i ligjit është i ndryshëm në sistemin comen lou nga i civil lou dhe nga disa sisteme të tjera ligjore.

87 Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.1998 Neni 116.

62

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Një nga formulimet më të rëndësishëm dhe që përbën një përjashtim nga parimi i ligjshmërisë ne sistemin e civil lou, është aplikimi i analogjisë, është një teknikë për të dënuar për kryerjen e një vepre penale e cila është tepër e ngjashme, me një vepër për të cilën legjislatori e ka parashikuar shprehimisht. Por për vete veprën konkrete penale legjislatori nuk ka parashikuar shprehimisht si një dispozitë ligjore më vete.

Përdorimi i teknikës së analogjisë, ose i thënë ndryshe me anë të interpretimit të dispozitave përkatëse është pjesë si e sistemit civil loe dhe e atij comen loud dhe si e tillë ajo qëndron në zbërthimin e kuptimit të ligjit, duke qënë se ai ka kuptim të përgjithshëm. Sistemi i comen loë nuk e mbështet ekzistencën e tij ne sistem të kodifikuar për të bërë identifikimin e veprave.

Pjesa më e madhe e veprave të rëndësishme si vrasja ,plagosja dhe vjedhja janë përcaktuar nëpërmjet interpretimeve të gjyqtarëve në çështjet gjyqësore.. Sot në jurisprudencën e sistemit comen loë ekzistojnë përkufizimet e veprave penale. Ato shpesh mbështeten, në kuptimin dhe zhvillimin e koncepteve ligjore nëpërmjet çështjeve konkrete: si për shembull, në shumë sisteme vrasja përkufizohet si vrasje me paramendim88. Ky përkufizim nuk ka kuptimin e thjeshtë literal të fjalëve por ka një kuptim teknik të formuar përgjatë një rruge të gjatë të çështjeve gjyqësore. Që e bëjnë një person të thjeshtë të jetë i aftë të kuptojë se çfarë nuk duhet të bëjë për të mos u kryer një vrasje.

Në sistemin islamik të së drejtës ka një ndryshim konceptual për figurën e krimit dhe atë të prokurorit. Megjithë ndryshimet që vihen re, parimi i ligjshmërisë është parashikuar në Kuran. Kurani dhe praktikimet e profetëve përmbajnë shembuj të retroaktivitetit të ligjit penal, të tilla si ndalimi i martesës së një burri me motrën e vet89. Disa krime mund të ndëshkohen në diskrecionin e lirë të gjyqtarit. Lloji i dënimit që jepet dhe parimi i diskrecionit mbi të cilin jepen këto dënime bazohet në standardet e sistemit islam. Në periudhën moderne, shtete islamike e kanë kodifikuar këtë praktikë që quhet ta’azir i krimeve dhe dënimeve në mënyrë të tillë që të aplikohet parimi i ligjshmërisë, jo vetëm kaq por e kanë parashikuar atë shprehimisht në kushtetutë. Shumë shtete ku shumica e popullsisë është islame kanë vepruar në po të njëjtën mënyrë.

88 Shih, Komentari kodit penal te Republikes se shqiperise: Ismet ELEZI,Skender KACUPI,Maksim HAXHIA 2007

89 Shih, Komentari i se drejtes penale pjesa e posacme Ismet ELEZI. 1995

63


2.4 Parimi i ligjshmërisë dhe roli i tij në promovimin e shtetit të së drejtës në Shqipëri.

Parimet janë elemente thelbësore që përcaktojnë mënyrë dhe përmbajte në funksionimin e një shteti. Në atë mënyrë që do të zbatohet parimi në po atë mënyrë do të funksionoje edhe vetë shteti. Nëse këto parime kanë karakter demokratik i tillë është edhe vetë shteti. Parimi demokratik i shtetit të së drejtës është parashikuar dhe sanksionuar në kushtetuta të vendeve të ndryshme dhe kanë shërbyer si baza e krijimit të legjislacionit të ri. Standardet ligjore kanë qenë në mënyrë të vazhdueshme në përputhje me interpretimin dhe aplikimin e këtyre parimeve, duke zbatuar kriterin që norma është e drejtë vetëm kur ajo nuk vjen në kundërshtim me parimet. Parimi i ligjshmërisë në përgjithësi dhe veçanërisht në ligjin penal, është një parim bazë që drejton dhe mbështet ekzistencën e sundimit të ligjit në një vend demokratik, e aq me tepër në një vend qe aspiron për t'u bërë anëtarë të bashkimit evropian ashtu siç është edhe vendi ynë.

Ky parim është pranuar gjerësisht si konventa e të drejtave të njeriut dhe po ashtu ne ligjin kombëtar. Pjesa e parë e parimit nullum crimen sine lege, ndalon dënimin penal të një personi i cili në atë kohë kur është kryer vepra, kjo e fundit nuk përbënë sjellje kriminale. Prandaj, dispozitat e ligjit penal nuk mund të zbatohet në mënyrë retroaktive. Pjesa e dyta sine lege mbron dhunuesin nga marrja e një dënimi më te rëndë se ai që është paraparë me ligj90. Zbatimi i dispozitave materiale dhe procedurale është arritur vetëm kur ata janë njohur dhe interpretuar drejtë. Prandaj subjektet e procedimit penal duhet të jenë të qartë në parimet e përgjithshme dhe rregullat e procedurës, në veçanti, normat që lidhen me funksionet, të drejtat dhe detyrat.

Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë ka hyrë në fuqi nga Ligji nr 7895, datë 27.01.1995 dhe më pas ka pësuar disa ndryshime dhe përditësime, muajin e fundit ka ndodhur në mars të vitit 2012 në lidhje me një seri krimesh91. Në bazë të nenit 2 dhe 3 të këtij kodi ka parashikuar mosndëshkimit pa ligje dhe veprim në kohë të ligjit penal, këto dispozita që kanë një korrelacion reciprok. Pra askush nuk mund të dënohet për një vepër penale sipas ligjit të kohës kur është kryer, nuk përbënte vepër penale, por nga ky parim ka edhe përjashtime.

90 Shih, Komentari i se drejtes penale pjesa e posacme Ismet ELEZI. 2007.

91 Shih, Komentari kodit penal te Republikes se shqiperise: Ismet ELEZI,Skender KACUPI,Maksim HAXHIA 2007 Neni 2,3

64

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Gjithashtu, kur ligji i kohës kur është kryer krimi dhe ligji i mëvonshëm janë të ndryshëm, zbatohet ai ligj, dispozitat e të cilit janë më të favorshme për personin që ka kryer veprën penale. Duke përdorur terminologjinë kushtetuese92, nënkuptojmë se ligji i mëvonshëm do te aplikohet vetëm nëse është ligj penal favorizues dhe pikërisht për këtë arsye, ajo ka fuqi prapavepruese. Megjithatë duhet theksuar se fuqia prapavepruese e një ligji penal favorizues në lidhje me afatin e zbatimit të tij, nuk është e pakufizuar, pasi ky moment është i kushtëzuar nga faza në të cilën ndodhet procedimi penal për personin e akuzuar për kryerjen e veprës, faza e cila nuk mund të jetë përtej momentin e kohës kur vendimi i dënimit ka marrë formë të prerë.

92 Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.1998

65


2.5 Parimi i Ligjshmërisë

në te Drejtën Penale dhe në Shtetin e së

Drejtës në Përgjithësi.

Shteti i së drejtës shquhet për faktin se, gjithë jetën e tij e të qytetarëve e organizon mbi bazën e ligjeve dhe nuk le vend për anarki, gjendje lufte, situata të acaruara apo përleshje të vazhdueshme. Qeverisja dhe veprimtaria e organeve të Shtetit të së drejtës bëhet mbi bazën e ligjit dhe, nëse ka kontradikta e konflikte midis tyre, ose midis tyre dhe shtetasve, ligji zbatohet me anën e vendimeve gjyqësore93.

Gjithashtu, ligjet dhe normat juridike duhet të jenë të formuluara mirë, në mënyrë të qartë e precize, me qëllim që ato të jenë të zbatueshme dhe jo abstrakte. Në këndvështrim të interesave të individit si dhe besimit të tij në rendin juridik, konsiderohet me rëndësi të veçantë edhe urdhërimi për ndalimin e fuqisë prapavepruese të normave juridike. Padyshim që në këtë rast bëhet fjalë për normat juridike që parashikojnë dënime, vendosin detyrime apo rregulla të reja sjelljeje për individin. Normat me karakter lehtësues apo favorizues për individin, sigurisht që në përputhje me parimin e sigurisë juridike, rast pas rasti mund të shtrijnë efektin e tyre edhe për një periudhë të mëparshme.

Konventa Evropiane ka ndikuar në ndryshimin esencial te ndërtimit te shteteve ligjore si dhe ne pozitën, që individi ka në arenën ndërkombëtare, ku u shndërrua, për herë të parë, në një subjekt të së drejtës ndërkombëtare , "një qytetar i botës". Nëpërmjet Gjykatës Evropiane të Drejtave të Njeriut, çdo individ ka të drejtë të padisë shtetin e vet për mosrespektimin e të drejtave të sanksionuara në Konventën Evropiane94.

Kështu në rendin juridik të çdo shteti pjesëmarrës sigurohet një mbrojtje minimale e të drejtave të njeriut që, shtetet mund t'i tejkalojnë por jo t'i shkelin. Një organ shumë i rëndësishëm,i cili garanton të drejtat e parashikuara në Konventën Evropiane, është Gjykata Evropiane. Si rezultat i miratimit të protokollit nr. 11 , u realizua bashkimi i dy organeve kontrolli që ekzistonin, Komisioni dhe Gjykata Evropiane. Ky bashkim kishte për qëllim përmirësimin e efikasitetit të sistemit të kontrollit dhe mbi të gjitha të reduktonte afatet procedurale që realizoheshin më parë nga të dy këto organe. Jo çdo kush mund të parashtrojë ankim në Gjykatë.

93 Shih, Ligji 8588, date 15.3.2000. Article 13, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor.

94 Shih, Komisioni Evropian, Raport Analitik, SEC (2010) 1335, 9 nentor 2010.

66


2.6 Fuqia Prapavepruese,ligjshmëria dhe Sovraniteti.

Një nga elementet më të rëndësishme të sundimit të ligjit, përveç hartimin e legjislacionit në përputhje me kushtetutën dhe kuadrit ligjor dhe parimit te ndarjes së pushteteve dhe kontrollit, është padyshim parimi i sigurisë juridike.

Parimi i sigurisë juridike është një parim gjithë-përfshirës,që ka si element thelbësor krijimin e një rendi të qëndrueshëm ligjor në mënyrë që të krijojë besueshmërinë e publikut në këtë rend. Vetëm në këtë mënyrë njerëzit do të respektojnë dhe zbatojnë ligjin në të gjitha marrëdhëniet e tyre juridiko-shoqërore. Kjo është arsyeja përse legjislatori ka parashikuar se ligji nuk ka fuqi prapavepruese95, pasi kjo do të sillte paqëndrueshmëri në rregullimin e marrëdhënieve juridike. Por rregulli i përgjithshëm ka një përjashtim, që është ligji penal favorizues ka fuqi prapavepruese.

Ligjshmëria, sidomos elementet e saj më të rëndësishme, fuqia prapavepruese e krimeve dhe dënimeve, vlen si në ligjin kombëtar dhe ndërkombëtar penal, si një çështje e zakonshme e ligjit ndërkombëtar për të drejtat e njeriut. Askush nuk mund të dënohet për një vepër që nuk përbenë sipas ligjit te kohës kur është kryer vepra penale96.

Askush nuk mund t'i nënshtrohet një ndëshkimi për një vepër që nuk është parashikuar nga ligji i kohës kur duhet zbatuar. Ka një larmishmeri në trajtimet kombëtare për parimin e ligjshmërisë në ligjin penal. Këto përfshijnë versionet te ndryshme nga ajo qe gjendet në të drejtën ndërkombëtare. Këta versione mund të kërkojë përcaktimin e konceptit te krimit dhe dënimit me statute të mëparshme (në vend që të lejoj zhvillimin e praktikes gjyqësore si te tille), duke parashikuar dënime të caktuara për çdo krim, ndalimi i krijimit te gjykatave speciale apo prapaveprueshmeria e gjykatave të reja, dhe ndalimi i zgjerimi prapaveprueshmerise se juridiksionit penal.

Ka disa modele në shpërndarjen e këtyre rregullave sipas llojit të sistemit juridik, por jo një logjike strikte. Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut Shqipëria si vend qe kërkon te anëtarësohet ne BE, edhe pse ka arritur te ratifikoje Marrëveshjen e Asocim Stabilizimit ne korrik te 2006, hyri ne fuqi ne 1 Prill te vitit 2009,marrëveshje e cila parashikonte si një nga detyrat

95 Shih, Komentari kodit penal te Republikes se shqiperise: Ismet ELEZI,Skender KACUPI,Maksim HAXHIA 2007 Neni 6 96 96 Shih, Komentari kodit penal te Republikes se shqiperise: Ismet ELEZI,Skender KACUPI,Maksim HAXHIA 2007 Neni 3

67

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj kryesore te shtetit shqiptare përafrimin e legjislacionit te brendshëm me te drejtën komunitare (acqis communitaire).

Pasi sipas nenit 122 dhe 123 te Kushtetutës se Shqipërisë97, marrëveshjet ndërkombëtare te ratifikuara nga Kuvendi i Shqipërisë janë pjese e legjislacionit te brendshëm, pasi kane kaluar 15 dite nga botimi i tyre ne fletoren zyrtare dhe kane epërsi mbi ligjet e vendit qe nuk pajtohen me to.

Në nenin 29 të Kushtetutës theksohet se “Askush nuk mund të akuzohet ose të deklarohet fajtor për një vepër penale, e cila nuk konsiderohej e tillë në kohën e kryerjes së saj…..”, dhe se vetëm “Ligji penal favorizues ka fuqi prapavepruese”, e të tjerë.

Duke qene se Shqipëria aspiron te behet një shtet anëtare ne Be me te drejta te plota si shtete e tjera, rruga drejte këtij integrimi duke e gjate dhe vështirë, kjo për shkak te sfidave qe është përballur shteti ligjor98. Prandaj kërkohet me ngut zbatimi me perpikmeri i elementeve themelore qe përbejnë shtetin e se drejtës. Vetëm ne këtë mënyrë integrimi do te jete i sigurt dhe i shpejte.

97 Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.1998 neni 122,123,29,34 98 Shih, D.Biba, Xh.Zaganjori, Zbatimi i sundimit të ligjit në Shqipëri, ne "Mendimi politik", N. 32, Shkup, 2010

Shih, Ligji i ndryshuar Nr 10052, neni 17 Vendimi i Gjykatës së Lartë No.19, datë 2007/11/15

Shih, Ligji nr. 7561, date 29.4.1992, Ligji nr.7491, date 29.4.1991 Shih, Dispozitat kryesore kushtetuese Neni 2011, Laë “Për Dispozitat Kryesore Kushtetuese”

68


2.7 Problemet që përballet legjislacioni

Shqiptar në zbatimin dhe impelemtimin e parimit të

ligjshmërisë në të drejtën penale.

Duke iu referuar jurisprudencës se Gjykatës Kushtetuese, vëmë re se cilat janë ato probleme qe hasen nga gjyqtare si zbatuesit dhe interpretuesit e vetëm dhe me te rendesishem te ligjit dhe kushtetutes, ne procesin baze te dhenies se drejtesise99. Zbatimi i parimit te ligjshmerise dhe kushtetueshmerise ne shtetin e se drejtes merr nje rol te vecante sidomos ne procesin penal. Per vete rendesine qe ka ky process dhe e drejta penale ne teresi per mbrojtjen dhe respektimin e te drejtave dhe lirve themelore te njeriut.

Keshtu ne disa vendime te saj, ku mund te permendim 1/2003, 31/2003 si dhe 35/2005, ky i fundit parashikon: ashtu si në fushat e tjera të së drejtës, edhe në të drejtën penale parim i përgjithshëm është ai i ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit. Një gjë e tillë diktohet, para se gjithash, për shkak të domosdoshmërisë së garantimit të stabilitetit dhe të sigurisë se marrëdhënieve juridike që vendosen ndërmjet subjekteve të ndryshme të së drejtës. Në rastin e ligjit penal, i cili si rregull kufizon lirinë individuale, është shumë e nevojshme që çdo qytetar të dijë paraprakisht kufijtë e lirisë së tij si dhe sanksionet që mund t’i vijnë për shkak të kapërcimit të këtyre kufijve. Ai nuk duhet të ndjejë për asnjë çast rrezikun që një ligj i ri penal që mund të parashikojë si të dënueshëm një veprim apo mosveprim të caktuar ose që mund të rëndojë pozitën e tij si i pandehur, do të ketë në të ardhmen fuqi prapavepruese. Përjashtimi që bëhet nga rregulli i përgjithshëm, duke i dhënë fuqi prapavepruese vetëm ligjit penal që favorizon pozitën e të pandehurit, synon t’i përgjigjet në mënyrë sa më të shpejtë…. vlerësimeve të ligjvënësit mbi rrezikshmërinë shoqërore të veprimeve të caktuara.., por duhet pasur parasysh se “ligji më i butë duhet të zbatohet nga gjykatat kombëtare si për sa i përket përcaktimit të veprës penale, ashtu edhe sanksioneve të parashikuara prej saj.

Bashkimi Evropian është shumë i shqetësuar rreth ndikimit që ka bllokimit politik në funksionimin e ndikimeve të institucionit. Zhvillmi i procesit penal karakterizohet nga respektimi i disa parimeve,të cilat vlerësohen si thelbësore ,dhe e bëjnë këtë proces të ketë një karakter më demokratik100. Ndër parimet më kryesore është edhe parimi i ligjshmërisë.

99 Shih, Luan Omari,Aurela Anastasi,drejtesia Kushtetuese Shqiptare 200 100 Shih, Vendimi i Gjykatës Supreme Nr.10, datë 12.09.2007 Reforma gjyqësore indeksi në Shqipëri, vëllimi IV, dhjetor 2008, ISBN: 978-1-60442-454-6

69

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Ky parim sipas kodit të procedurës penale, nënkupton respektimin dhe zbatimin e detyrueshëm të normave procedurale ."Dispozitat procedurale caktojnë rregulla për mënyrën e ushtrimit të ndjekjes penale,të hetimit dhe gjykimit të veprave penale ,si edhe të ekzekutimit të vendimeve gjyqësore. Këto rregulla janë të detyrueshme për të gjithë subjektet e procedimit penal."

Çdo veprim që kryhet si gjatë fazës së hetimit paraprak edhe gjatë gjykimit janë shprehje e respektimit të plotë të kushtetutës, legjislacionit procedural penal,ligjeve etj. "Legjislacioni procedural penal ka për detyrë të sigurojë një procedim të drejtë, të barabartë, e të rregullt ligjor,të mbrojë liritë personale dhe të drejtat e interesat e ligjshme të shtetasve, të ndihmojë për forcimin e rendit juridik dhe zbatimin e kushtetutës e të ligjeve të shtetit.

Në ligjet e veçanta për subjektet e procedimit penal janë parashikuar detyra konkrete për zbatimin e ligjshmërisë në të gjitha fazat e procedimit penal si edhe përgjegjësitë për shkeljen e tyre.

Termi sundimi i së drejtës përdoret në dy kuptime:

l- në atë kuptimin e ngushtë të sundimit të së drejtës që nënkupton parimin dhe praktikën e nënshtrimit të të gjitha akteve të legjislativit dhe ekzekutivit, kontrollit nga ana e gjykatave nga aspekti i pajtueshmërisë së tyre me kushtetutën respektivisht edhe me ligjin.

2- Në kuptimin e gjerë me sundim të së drejtës, respektivisht ligjshmëri kuptojmë vënien e të gjitha organeve të pushtetit si dhe çdo bartës të autorizimeve publike dhe të çdo individi nën pushtetin e kushtetutës dhe ligjeve, nënkuptojmë nënshtrimin e tyre rendit juridik.

Në teorinë juridike bashkëkohore, me termin shteti ligjor nënkuptohet shteti në të cilin funksionimi dhe manifestimi i pushtetit shtetëror ka forma juridike me të cilat janë përcaktuar kufijtë e veprimit të pushtetit101. Kushtetutshmëria në kuptimin e saj më të gjerë është forma më e lartë dhe themelore e ligjshmërisë. Për nga përmbajtja, parimi i ligjshmërisë është parim politiko-juridik që formalisht nënkupton pajtueshmërinë e akteve materiale me të gjitha aktet juridike që kanë të bëjnë me to, përkatësisht pajtueshmërinë e të gjitha akteve juridike më të ulëta me ligjin.

Ligjshmëria nënkupton qeverisjen e drejtësisë si gjendje në të cilën vihen nën përgjegjësi të gjithë ata që e shkelin këtë pushtet. Njëkohësisht ligjshmëria nënkupton edhe garantimin e lirive dhe te drejtave themelore te njeriut dhe të shtetasve.

101 Shih, Raporti Shqiptar ligjor 2008, f 19 Chantal Millon-Delsol, Idetë Politike rritet në ne e XX-te, Tiranë, Onufri, 2000, f. 243

70


2.8 Parimi i ligjshmërisë në kushtetutë

Me ligjshmëri kuptohet kërkesa për respektimin e përpiktë dhe pa kushte të kushtetutës, ligjeve dhe akteve nënligjore nga ana e të gjithë organeve shtetërore, personave zyrtare, organizatave shtetërore dhe shtetasve në Republikën e Shqipërisë. Ky parim gjen shprehjen e vet në nenet 29, 34, 116 dhe 118 të kushtetutës ,të cilët po i citoj.."

Aktet normative që kanë fuqi në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë janë102:

a) Kushtetuta;

b) marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara;

c) ligjet;

d) aktet normative të Këshillit të Ministrave.

2. Aktet që nxirren nga organet e pushtetit vendor kanë fuqi vetëm brenda juridiksionit territorial që ushtrojnë këto organe.

3. Aktet normative të ministrave dhe të organeve drejtuese të institucioneve të tjera qendrore kanë fuqi në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë brenda sferës së juridiksionit të tyre103." "Aktet nënligjore nxirren në bazë dhe për zbatim të ligjeve nga organet e parashikuara në kushtetutë,"vetëm në sensin e respektimit të plotë të kushtetutës dhe ligjeve të tjera por do shohim,respektimin e parimit të ligjshmërisë në vendosjen e masave të sigurimit,në heqjen e lirisë së personit,në të drejtën e ankimit,në sigurimin e mbrojtjes,ndalimi i gjësë së gjykuar,çfarë trajtimi i bën KEDNJ parimit të ligjshmërisë,parimi i prezumimit të pafajësisë etj. Zbatimi i parimit të ligjshmërisë është kusht për ekzistencën e shtetit ligjor. Ligjshmëria nënkupton qeverisjen në bazë të ligjit. Ai ka karakter politik dhe juridik dhe kërkon ndërtimin e raporteve të ndërsjellat midis pushtetit dhe shtetasve ne bazë të ligjit ,mbështetjen në ligje të të gjitha veprimeve dhe procedurave jo vetëm të organeve administrative por të të gjitha organeve shtetërore ,garantimin e të drejtave të njeriut. Këtu paraqitet edhe rëndësia e parimit të ligjshmërisë. Me kushtetutshmëri do të kuptojmë një nocion me dy kuptime kryesore:

102 Shih, Kushtetuta , neni 116, 118,

103 Shih, Dispozitat kryesore kushtetuese , 145/1 and 145/3.

71

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Në kuptimin juridik,kushtetutshmëria është pajtueshmëria me kushtetutën dhe të gjitha akteve të tjera normative. Bazën e hierarkisë së tyre e paraqet kushtetuta si akti më i lartë dhe ligji themelor i një shteti.

Në kuptimin politik,kushtetutshmëria është zbatimi i kufizimeve dhe masave në ushtrimin e pushtetit shtetërorë,të cilat kanë qëllim të evitojnë mundësinë e lindjes së konflikteve te ndryshme.Këto dy kuptime qoftë ai politik qoftë ai juridik nuk përmbajnë elementët e mjaftueshme për të paraqitur të plotë edhe të saktë përmbajtjen e kushtetutshmërisë.

Në kuptimin politiko- juridik,kushtetutshmëria nënkupton ekzistencën e rregullave themelore kushtetuese,në bazë të të cilave organizohet sistemi politik në një shtet,ushtrohet apo kufizohet ky sistem,garantohet liria dhe të drejtat e njeriut. Pra nga pikëpamja politike kushtetutshmëria është shprehje i institucionalizimit të pushtetit politik,kurse nga pikëpamja juridike parashikon nënshtrimin e këtij pushteti ndaj disa rregullave,të cilat duhet ti zbatojë deri ne detaje.

Parimi i ligjshmërisë përbëhet nga dy aspekte kryesore104:

1- Përparësia e ligjit mbi të gjitha aktet e tjera të pushtetit shtetërorë(ligjshmëria negative).Kjo do të thotë që aktet administrative do të konsiderohen të pavlefshme nëse bien ndesh me ligjin.Kështu ligjshmëria negative kërkon respektimin e urdhërimeve dhe ndalimeve kushtetuese ,ligjore,e nënligjore.

2- Kërkesa e ligjit për ushtrimin e ndonjë pushteti administrativ (ligjshmëria pozitive).."E drejta përbën bazën dhe kufijtë e veprimtarisë së shtetit .Kjo nënkupton se e gjithë veprimtaria shtetërore rregullohet me ligj" .Respektimi i ligjshmërisë gjatë nxjerrjes së akteve juridike ka shumë rëndësi për dy arsye:

-së pari,sepse çdo akt juridik i nxjerrë nga një organ shtetërorë ka të bëjë jo vetëm me prestigjin e këtij organi, por me prestigjin e gjithë aparatit shtetërorë.-së dyti,sepse aktet juridike pas hyrjes në fuqi të tyre shërbejnë për lindjen e mardhenieve juridike.

Rrjedhimisht respektimi i përpiktë i parimit të ligjshmërisë siguron parandalimin e krijimit të situatave jot ë rregullta në fushën e mardhenieve juridike. Ligjshmëria i shtrin efektet e saj edhe mbi veprimtarinë. që ushtrojnë organet shtetërore për ekzekutimin e normave juridike .Për këtë arsye ata duhet të kenë parasysh të respektojnë të gjitha urdhërimet e ligjeve dhe akteve nënligjore. Nga kjo kërkesë organet shtetërore duhet të udhëhiqen edhe kur kryejnë veprime thjesht materiale dhe teknike që nuk kanë karakter juridik,por që paraqesin kushtet për kryerjen e veprimeve juridike. Zbatimi i këtij parimi shfaqet edhe në rastin kur organet shtetërore nuk veprojnë në përputhje me kërkesat e ligjit. Kjo sjell si pasojë përgjegjshmërinë që kanë përpara ligjit të gjithë subjektet në rastet e shkeljeve të këtyre kërkesave. Kjo përgjegjësi mund të jetë penale,disiplinore,administrative apo monetare. Si bëhet mbrojtja e kushtetutshmërisë?

104 Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë 1998 neni 29,neni 34.

72

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Ligjshmëria përbën një aspekt tjetër të kushtetutshmërisë. Instrumentat për sigurimin e ligjshmërisë janë të ngjashme me ato të sigurimit të kushtetutshmërisë:ekzistenca e pushtetit të institucionalizuar,mbrojtja efikase e të drejtave të njeriut. Kontrolli i akteve të administratës organizohet brenda hierarkisë së këtyre organeve.

Lufta për mbrojtjen e kushtetutshmërisë ka lindur që para se të kishim kushtetuta të shkruara. Janë disa forma kryesore për mbrojtjen e kushtetutshmërisë,por më kryesoret janë:

- Kontrolli dhe mbrojtja parlamentare e kushtetutshmërisë. Shumë autorë mendojnë se është vetëm organi ligjvënës kompetent për të konstatuar pajtueshmërinë ose jo të ligjeve me kushtetutën. Mbi këtë bazë është krijuar sistemi i kontrollit të kushtetutshmërisë së ligjeve nga ana e organit ligjvënës. Ky sistem kontrolli është karakteristikë për vendet që kanë një kushtetute të paqëndrueshme ose në vende socialiste. Kjo tregohet me faktin e autoritetit dhe epërsisë së parlamentit si formë e shprehjes së sovranitetit popullore. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit të veçantë kushtetues. Ky sistem kontrolli është i rrallë dhe kryhet nga një organ tjetër jashtë parlamentit. Kontrolli dhe mbrojtja gjyqësore e kushtetutshmërisë. Me të kuptojmë mbrojtjen e saj nëpërmjet gjykatave të zakonshme si edhe nëpërmjet gjykatave të posaçme apo kushtetuese .

-Kontrolli mund të jetë paraprak ose a posteriori. Kontrolli paraprak ushtrohet pasi normat janë votuar në parlament por para shpalljes së tyre. Ky lloj kontrolli është edhe parandalues pasi ka për qëllim moslejimin e hyrjes në fuqi të ligjeve,përmbajtja e të cilëve bie ndesh me kushtetutën. Kontrolli a posteriori ushtrohet ,pasi ligji ka hyrë në fuqi ,me kërkesë të subjekteve që e vënë në lëvizje gjykatën105 .Vendimet që deklarojnë antikushtetueshmërinë e ligjit kanë vlerë ERGA OMNES. Ato iu përkasin të gjithë shtetasve në përgjithësi ,dhe jo vetëm palëve pjesëmarrëse në çështjen gjyqësore.

Në Shqipëri është gjykata kushtetuese që garanton respektimin e kushtetutës dhe të legjislacionit dhe bën interpretimin përfundimtar të kushtetutës .Detyra e saj nuk është e njëjtë me atë të gjykata vë të zakonshme sepse ndryshe nga ato,ajo nuk është pjesë e shkallëve të progresit gjyqësor. Gjykata kushtetuese ka një rol balancues midis tre pushteteve .

Edhe aktet e Kuvendit ,megjithëse organi më i lartë ligjvënës ne vend ,i nënshtrohen rishikimit gjyqësor nga ana e gjykatës kushtetuese .Kjo gjykatë mjaftohet vetëm me deklarimin nëse një ligj është antikushtetues apo jo106.Ajo nuk mund ti ndryshojë apo modifikojë ligjet sepse kjo detyrë i përket ekskluzivisht Kuvendit. Vendimet e kësaj gjykate kanë vlerë përfundimtare dhe procesi i përfunduar nuk mund të hapet përsëri

105 Shih, Ligji nr. 8436, date 28.12.1996, ligji nr. 8546, 5.11.1999 106 Shih, Ligji nr. 8656, date 31.7.2000,loë no 8811, date 17.5. 2001.

73


Parimi i Ligjshmërisë dhe Heqja e lirisë së Personit.

Parimi i ligjshmërisë ka një rëndësi të veçantë në vendosjen e masave të sigurimit por edhe ne heqjen e lirisë së personit,duke qenë se Uria është një e drejtë e mbrojtur në kushtetutë por edhe në konventën evropiane të drejtave të njeriut (KEDNJ),kështu që heqja e lirisë por edhe vendosja e masave të sigurimit duhet të bëhet me ligj dhe në rastet e parashikuara .

Liria e personit është një e drejtë e garantuar nga kushtetuta .Për shkak të rëndësisë që ka kjo e drejtë ,rastet e kufizimit të saj janë parashikuar në mënyre taksative në ligj. Edhe Kodi i Procedurës Penale kërkon që kufizimi i lirisë së shtetasve nëpërmjet aplikimit të masave të sigurimit,të realizohet vetëm në rastet dhe mënyrat e përcaktuar në ligj.Kushtetuta parashikon rastet e kufizimit të lirisë së personit,këto raste janë:

1- kur është dënuar me burgim nga gjykata kompetente.

2- për moszbatim të urdhrave të ligjshëm të gjykatës ose për moszbatim të ndonjë detyrimi të caktuar me ligj.

3- kur ka dyshime të arsyeshme se ka kryer një vepër penale ose për të parandaluar kryerjen prej tij të veprës penale ose largimin e tij pas kryerjes së saj

4- për mbikëqyrjen e të miturit për qëllime edukimi ose për shoqërimin e tij në organin kompetent

5- kur personi është përhapës i një sëmundjeje ngjitëse ,i paaftë mendërisht dhe i rrezikshëm për shoqërinë

6- për hyrje të paligjshme në kufirin shtetërorë ,si edhe rastet e dëbimit ose të ekstradimit

Pothuajse të njëjtin rregullim ligjor i bën edhe konventa evropiane çështjes së kufizimit të lirisë së personit.

Kufizimi i lirisë është i lidhur ngushtësisht me përmbushjen e një sërë detyrash nga ana e organeve kompetente. Këto organe duhet të njoftojnë menjëherë personin të cilit i hiqet liria në gjuhën që ai kupton, për shkaqet e kësaj mase si dhe për akuzën që i bëhet. Megjithatë, ka edhe autor të ndryshëm, të cilët mendojnë se nëse i arrestuari do të dërgohet para një gjykate menjëherë në këtë rast nuk është e detyrueshme që ai të njoftohet për të gjitha akuzat. Ai duhet të informohet mbi të drejtën për mos të bërë asnjë deklarate dhe t'i jepet mundësia për të komunikuar menjëherë me një avokat për realizimin e të drejtave të tij .Informacioni nuk është i detyrueshëm të merret në një formë të veçantë.

74


Personi i arrestuar thjesht, duhet të informohet në një gjuhë të thjeshtë dhe të kuptueshme për të, mbi bazën faktike si dhe juridike të vendimit. Kjo ka të bëjë me mundësinë e shqyrtimit, para një gjykate, të pajtueshmërisë së tij me ligjin." Personit të cilit i hiqet liria si rezultat i aplikimit të një mase sigurimi, duhet të dërgohet brënda 48 orëve përpara gjyqtarit për të vlerësuar ligjshmërinë e burgimit, i cili duhet të vendos

paraburgimin ose lirimin e tij, nëse paraburgimi është i paligjshëm, dhe jo më vonë së 48 orë nga çasti i marrjes së dokumenteve për shqyrtim. I paraburgosuri ka të drejtë të ankohet kundër vendimit të gjyqtarit në lidhje me masën e paraburgimit. "Çdo person,viktimë e një arrestimi ose e një burgimi në kushte të kundërta me ato të parashikuara në ligj, ka të drejtë për dëmshpërblim." Personat që procedohen në kundërshtim me ligjin ose dënohen pa të drejtë u kthehen të drejtat dhe shpërblehen për dëmin e pësuar"

E drejta për t'u prezumuar i pafajshëm përdoret ndaj të dyshuarve përpara se të paraqiten akuzat penale përpara gjykimit dhe mbahet në përdorim derisa të konfirmohet gjetja me faje të akuzuarit, pas apelit përfundimtar. Prezumimi i pafajësisë është i lidhur ngushtë nga ana tjetër me të drejtën për të mos u detyruar të dëshmosh kundër vetes dhe të drejtën e heshtjes107, si të drejta mosrespektimi i të cilave, cënon rëndë parimin kushtetues të garantimit të procesit të rregullt ligjor.

E drejta për t'u prezumuar i pafajshëm, kërkon që gjyqtaret të mos paragjykojnë asnjë çështje, ndërkohë që autoritetet publike108, në veçanti prokuroret e policia, nuk duhet të bëjnë deklarata rreth fajësisë apo pafajësisë të një të akuzuari përpara përfimdimit të gjykimit. Ajo do të thotë gjithashtu, që autoritetet kanë për detyrë të pengojnë median ose grupe të tjera të fuqishme shoqërore, që të mos ndikojnë në rezultatin e një çështjeje, duke u shprehur rreth saj.

Sipas këtij prezumimi, në të gjitha rastet kur kemi të bëjmë me shfaqje të figurës së portretit të individëve të ndryshëm, të ndaluar nga policia e shtetit, si të dyshuar për kryerjen e veprave të ndryshme penale, mund të cilësohet apriori fajësia e tyre. Edhe në kushtet e vlerësimit të gjendjes së flagrancës, problemi është përsëri shumë i diskutueshëm, pasi kjo gjendje duhet të vlerësohet rast pas rasti dhe me detaje, të cilat shpesh hedhin poshtë pretendimet për kapje në flagrancë të personave të ndryshëm të ndaluar.

107 Shih, Kushtetuta e Republikes se Shqipërisë,fq ll,neni 27

108 Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë,fq 42,neni 1

75

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Masat e sigurimit janë veprime procedurale që heqin ose kufizojnë të drejtat e personit ndaj të cilit zhvillohet procedimi pena109. Ato kanë si qëllim të parandalojnë veprimtarinë e mëtejshme kriminale të atij që ka kryer një vepër ,të pengojë shmangien e tij nga pendimi ,përpjekjet që ai mund të bëjë për të vënë në rrezik marrjen e provës ose vërtetësinë e saj,si edhe të garantojnë shlyerjen e detyrimeve që rrjedhin nga vepra penale."

Kufizime të të drejtave dhe lirive të parashikuara në këtë kushtetutë mund të vendosen vetëm me ligj,për një interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve .Kufìzimi duhet të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë". Kufizimi i lirisë së personit nëpërmjet vendosjes së masave të sigurimit bëhet me ligj,duke u bazuar në kriteret e përgjithshme dhe të veçanta për vendosjen e këtyre masave."Askush nuk mund tu nënshtrohet masave të sigurimit personal në qoftë se në ngarkim të tij nuk ekziston një dyshim I arsyeshëm, i bazuar në prova.

Asnjë masë nuk mund të zbatohet kur ka shkaqe pacenueshmërie ose të shuarjes së veprës penale.

Masat e sigurimit personal vendosen:neni 229 K.P.R.P

1- Kur ekzistojnë shkaqe padënushmërie që vënë në rrezik marrjen ose vërtetësinë e provës

2- Kur i pandehuri është larguar ose ekziston rreziku që ai të largohet

3- Kur për shkak të rrethanave të faktit dhe personalitetit të të pandehurit ka rrezik që ai të kryejë krime të rënda ose të të njëjtit lloj me atë për të cilin procedohet.

"Në caktimin e masave të sigurimit gjykata mban parasysh përshtatmërinë e secilës prej tyre me shkallën e nevojave të sigurimit që duhen marrë në rastin konkret, çdo masë duhet të jetë në raport me rëndësinë e faktit dhe me sanksionin që parashikohet për veprën penale konkrete. Mbahen parasysh edhe vazhdimësia ,përsëritja ,si edhe rrethanat lehtësuese dhe rënduese të parashikuara në kodin penal"

109 Kodi I procedures penale te Republikes se Shqiperise neni 229

Shih, Kushtetuta e Republikës se Shqipërisë,neni 30

Shih, Kodi i Procedures Penale,neni 4

Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë,neni 31

Shih, Kushtetuta e Republikës se Shqipërisë,neni 29/1

Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë,neni 29/2

76


Parimi i Ligjshmërisë i sanksionuar në K.E.D.NJ

Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut, e hartuar më 4 nëntor të 1950, është një kartë e vërtetë kushtetuese e të drejtave dhe lirive themelore politike dhe civile për shtetet që e kanë ratifikuar. Ky dokument krijoi një kompleks kriteresh, të cilave duhet t'i përshtaten sistemet politike demokratike. Në bazë të kësaj Konvente ekziston tashmë, një rend juridik në sferën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, që përfshin jo vetëm katalogun e të drejtave të mbrojtura , të cilat janë zgjeruar me protokollet shtesë, por edhe një mekanizëm unikal në shkallë globale për realizimin e tyre.

Konventa Evropiane ka ndikuar në ndryshimin esencial të pozitës, që individi ka në arenën ndërkombëtare, ku u shndërrua, për herë të parë, në një subjekt të së drejtës ndërkombëtare , "një qytetar i botës". Nëpërmjet Gjykatës Evropiane të Drejtave të Njeriut, çdo individ ka të drejtë të padisë shtetin e vet për mosrespektimin e të drejtave të sanksionuara në Konventën Evropiane.

Kështu në rendin juridik të çdo shteti pjesëmarrës sigurohet një mbrojtje minimale e të drejtave të njeriut që, shtetet mund t'i tejkalojnë por jo t'i shkelin. Një organ shumë i rëndësishëm,i cili garanton të drejtat e parashikuara në Konventën Evropiane, është Gjykata Evropiane. Si rezultat i miratimit të protokollit nr. 11 , u realizua bashkimi i dy organeve kontrolli që ekzistonin, Komisioni dhe Gjykata Evropiane. Ky bashkim kishte për qëllim përmirësimin e efikasitetit të sistemit të kontrollit dhe mbi të gjitha të reduktonte afatet procedurale që realizoheshin më parë nga të dy këto organe.

Jo çdo kush mund të parashtrojë ankim në Gjykatë. Ankues mund të jetë vetëm personi fizik ose juridik, i cili dëshmon se ka qenë drejtpërdrejt dhe personalisht i dëmtuar nga veprimi ose mosveprimi, që është objekti i akuzës110.Ankim mund të paraqesin jo vetëm personat direkt të dëmtuar por edhe të tjerët që kanë pësuar, si rezultat i një veprimi, që është drejtuar kundër një personi tjetër (indirect victim).Ankesa e paraqitur para gjykatës nuk duhet të jetë anonime. Ajo duhet të përmbaj të gjitha të dhënat për identifikimin e autorit. Kusht është që ankuesi nuk duhet të abuzojë me të drejtën e ankimit.

Artikujt e konventës të cilët janë adoptuar edhe në legjislacionin e brendshëm,ata më kryesorët janë:Neni.7,Neni 6 etj

110 Shih, OSBE, 17.1.2003 Inspektoriatit të Këshillit të Lartë të Drejtësisë.Ligji nr 8588, date 15.3.2000, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor", neni 135/1 paragrafi11.12Ligji nr 8588, date 15.3.2000. neni 19,

77

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj 1- Të drejtat dhe e njeriut janë të patjetërsueshme e të padhunueshme dhe qëndrojnë në themel të të gjithë rendit juridik.2. Organet e pushtetit publik, në përmbushje të detyrave të tyre, duhet të respektojnë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, si dhe të kontribuojnë në realizimin e tyre.

1. Kufizime të të drejtave dhe lirive ë parashikuara në Kushtetutë mund të vendosen vetëm me ligj,interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve. Kufizimi duhet të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë.

2. Këto kufizime nuk mund të cenojnë thelbin e lirive dhe të të drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet te parashikuara në Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

1. Të gjithë janë të barabartë përpara ligjit.

2. Askush nuk mund të diskriminohet padrejtësisht për shkaqe të tilla si gjinia, raca, feja, etnia, gjuha, bindjet politike, fetare a filozofike, gjendja ekonomike, arsimore, sociale ose përkatësia prindërore.

3. Askush nuk mund të diskriminohet për shkaqet e përmendura më lart, nëse nuk ekziston një përgjigje e arsyeshme dhe objektive".

Parimi i sigurisë juridike

1- Parimi i shtetit të së drejtës ku mbështetet një shtet demokratik, nënkupton sundimin e ligjit dhe mënjanimin e arbitraritetit, me qëllim që të arrihet respektimi dhe garantimi i dinjitetit njerëzor, drejtësisë dhe sigurisë juridike.

Standarde kushtetuese të parimit të sigurisë juridike:

a-Siguria juridike presupozon besueshmërinë e qytetarëve të shteti dhe pandryshueshmërinë e ligjit për marrëdhëniet e rregulluara. Besueshmëria ka të bëjë me faktin se qytetari nuk duhet të shqetësohet vazhdimisht për ndryshueshmërinë dhe pasojat negative të akteve normative që cenojnë dhe përkeqësojnë një gjendje të vendosur me akte të mëparshme.

b- Parimi i sigurisë juridike, ka si element të tij edhe moskrijimin e kushteve të tilla që mund të bëjnë të vështirë përfundimin e procesit gjyqësor ose, siç thuhet ndryshe, një sistem drejtësie pa fund.

c-Parimi i sigurisë juridike, ka si kërkesë të domosdoshme faktin që ligji në tërësi, pjesë apo dispozita të veçanta të tij, në përmbajtjen e tyre duhet të jetë i qartë, i përcaktuar dhe i kuptueshëm.

d. Parimi i sigurisë juridike kërkon që vendimet gjyqësore të formës së prerë të gjykatave të mos vihen në diskutim për t'u zbatuar.

78

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj e- Përcaktimi i afate vë kushtetuese e ligjore në ushtrimin e të drejtës së ankimit, përfshirë këtu edhe të drejtën e paraqitjes së kërkesës për rishikim, nuk është qëllim në vetvete, por është në funksion të parimit të rëndësishëm të sigurisë juridike.

f- Parimi i sigurisë juridike është një nga përbërësit themelorë të shtetit të së drejtës. - Ligjvënësi nuk mund të përkeqësojë në mënyrë të paarsyeshme gjendjen ligjore të personave, të mohojë të drejtat e fituara ose të shpërfillë interesat legjitime të tyre.

h-Parimi i sigurisë juridike bashkëvepron edhe me parime të tjera si ai i shtetit social, i cili i siguron ligjvënësit një hapësirë të gjerë dhe të papërcaktueshme saktësisht për të rregulluar përfitimin e të mirave sociale në një masë dhe sasi të caktuar.

i-Nga parimi i sigurisë juridike mbrohen jo vetëm të drejtat dhe liritë themelore të njohura dhe të sanksionuara në Kushtetutë, por edhe të drejtat subjektive materiale të individëve të njohura nga ligje të zakonshme.

j-Shmangia e vakumeve legjislative është në mbrojtje të parimit të sigurisë juridike.

k- Interesi publik prevalon përpara parimit të sigurisë juridike.n- Duke u dhenë akteve fuqi prapavepruese (rëndom dhe jo si përjashtim), sidomos në rastet kur aktet e reja sjellin efekte të pafavorshme për subjektet që preken prej tij, cënohet parimi.

Parimi i Ligjshmërisë në të drejtën penale

"Askush nuk mund të akuzohet ose të deklarohet fajtor për një vepër penale e cila nuk karakterizohet si e tillë në momentin e kryerjes së veprës ,me përjashtim të veprave,të cilat në kohën e kryerjes së tyre,përbënin krime lufte ose krime kundër njerëzimit sipas së drejtës ndërkombëtare. "

Zbatimi i gabuar i ligjit në kohë cenon punonjësin e rregullt ligjor. Kjo garanci e parashikuar në këtë nen duhet të interpretohet dhe zbatohet në atë mënyrë që të ofrojë garanci efektive kundër ndjekjes,deklarimit fajtor dhe dënimit arbitrar. Rrjedhimisht deklarimi i fajësisë për pasojë edhe dënimi respektiv ,duhet të bazohet në një ligj të shkrua ,ndërsa ligji i pashkruar nuk mund të përbëjë bazë për përgjegjësinë penale (Ky parim në të drejtën romake shprehej nullum crimen, nulla poena sine lege scripta)

Parimi i ligjshmërisë në të drejtën penale ka për qëllim që të garantoj pavarësinë e pushtetit gjyqësor i cili i nënshtrohet vetëm ligjit dhe nuk lejon arbitraritete,dhe dënime të padrejta. Gjithashtu i rëndësishëm është edhe moszbatimi i analogjisë. Analogjia penale ka për qëllim të justifikojë fajësinë dhe dënimin e të akuzuarit111 ,duke bërë transferimin e një legjislacioni në një situate tjetër pa ligj(për shkak të boshllëkut ligjor. Një aspekt tjetër i këtij ndalimi është edhe

111 Shih, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor" Ligji mr 8588, date 15.3.2000. neni 20, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor"Ligji nr. 8811, date 17.5.2001, 9.5.2002."

79

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj moszbatimi i ligjeve me fuqi prapavepruese {Nullum crimen,nulla poena sine lege praevia) Në bazë të këtij ,nuk mund të jepet dënim me fuqi prapavepruese për një vepër penale ,apo një dënim më i rëndë. Ndëshkueshmëria dhe masa e dënimit duhet të kenë qenë përcaktuar në ligj para se të kryhej akti kriminal.

Shprehje tjetër e parimit të mësipërm është edhe ndalimi i termave të paqartë në ligjet penale,dispozitat duhet të jenë të formuluara qartë dhe saktë ,pa ekuivoke ,e të mos lënë vend për interpretime subjekteve.

"Askush nuk mund të dënohet me një dënim më të rëndë se ai që ka qenë parashikuar me ligj në kohën e kryerjes së një vepre penale" 14 Në paragrafin e tretë të kushtetutës parashikohet fuqia prapavepruese e ligjit penal favorizues.

Ky parim i rëndësishëm kushtetues i cili në të drejtën romake njihej me formulën(ex retro agit in mitius),përmendet shprehimisht dhe në nenin 7 të konventës evropiane. Gjithsesi fuqia prapavepruese e ligjit është një përjashtim nga rregulli i përgjithshëm sepse ashtu si dhe në fushat e tjera të së nuk dënon veprën penale ka fuqi prapavepruese.

Në rast se personi është dënuar,ekzekutimi i dënimit mund të fillojë dhe nëse ka filluar duhet të pushojë" .Në rastin e ligjit penal i cili si rregull kufizon lirinë individuale ,është mëse e nevojshme që çdo qytetar të dijë paraprakisht kufijtë e lirisë së tij si dhe sanksionet që mund ti vijnë për shkak të kapërcimit të këtyre kufijve.

Përjashtimi që bëhet nga rregulli i përgjithshëm ,duke i dhënë fuqi prapavepruese ligjit penal që favorizon pozitën e të pandehurit,synon ti përgjigjet në mënyrë sa më të shpejtë kërkesave shoqërore .Zbatimi i këtij parimi duhet të respektohet në të gjitha gjykatat e juridiksionit të zakonshëm,sigurisht edhe në gjykimin që mund të zhvillohet në gjykatën e lartë. E drejta e mbrojtjes dhe garancitë për tè pandehurìn

E drejta e mbrojtjes është e sanksionuar në kushtetutë,dhe është një nga të drejtat themelore të të pandehurit. E drejta e mbrojtjes është shprehje e sigurimit të një procesi të rregullt ligjor. Secila palë ka të drejtë të drejtë të jetë vet e pranishme në seance gjyqësore ose të përfaqësohet nëpërmjet mbrojtësit.

I pandehuri ka të drejtë të mbrohet vetë ose me ndihmën e mbrojtësit. Kur nuk ka mjete të mjaftueshme atij i sigurohet mbrojtja falas me avokat .Mbrojtësi ndihmon të pandehurin qé ti garantohen të drejtat procedurale si dhe ti ruhen interesat e tij ligjorë. Rëndësi themelore paraqesin garancitë për të pandehurin. Një ndër to është edhe mbrojtja e tij gjatë gjykimit.

E drejta e mbrojtjes gjatë procesit duhet të jetë reale edhe efektive .I pandehuri që nuk paraqitet në gjykim ose i fshihet drejtësisë ,procesi gjyqësor mund të zhvillohet në mungesë ose me praninë e avokatit të tij.Të njëjtin qëndrim ka mbajtur edhe Gjykata Evropiane e të drejtave të njeriut ,e cila ka arritur në përfundimin që e drejta e çdo personi të akuzuar penalisht për të qenë efektivisht i mbrojtur nga një avokat,është një nga tiparet themelore té një gjykimi té drejtè.

80

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Ushtrimi i kësaj të drejte nuk duhet të pengohet por gjykata duhet të marr të gjitha masat e nevojshme ligjore jo vetëm për të siguruar praninë e mbrojtësit gjatë gjykimit por edhe ti jap mundësinë për të realizuar një mbrojtje efektive në kuadër të respektimit të barazisë së armëve si mjet efikas në zbulimin e së vërtetës .

Ky parim nënkupton që argumentet e mbrojtësit duhet të dëgjohen njëlloj si edhe ato të prokurorit. Secilës palë duhet ti jepet mundësia për të paraqitur pretendimet për çështjen .Çdo shkelje e këtij parimi sjell cenimin e procesit të rregullt ligjor.

Një person merr cilësinë e të pandehurit ,nëse atij i atribuohet vepra penale me aktin e njoftimit. Në këtë akt tregohen të dhënat e mjaftueshme për marrjen e këtij personi nën përgjegjësi penale."Në rast se personi u fshihet hetimeve ose arratiset ,njoftimi bëhet nëpërmjet dorëzimit të aktit mbrojtësit të tij"

Edhe si konkluzion ligji ynë procedural ka parashikuar se i pandehuri ka të drejtë të zgjedhë jo më shumë se dy mbrojtës .Për shkak të rëndësisë themelore që ka e drejta e mbrojtjes në kuadër të garantimit të procesit të rregullt ligjor ,ligji procedural lejon në rastin e personave të ndaluar ,të arrestuar që mbrojtësi të zgjidhet edhe nga të afërmit e tij .Në kodin e procedurës penale janë parashikuar rregulla për mënyrën e marrjes në pyetje të të pandehurit .

Gjatë këtij veprimi ndalohet në mënyrë kategorike përdorimi i metodave nga organi procedues , të cilat do të ndikonin mbi lirinë e vullnetit të personit. Në këtë rast i pandehuri ka të drejtë të mos përgjigjet ndaj këtyre pyetjeve. I pandehuri dhe mbrojtësi i tij kanë të drejtë të komunikojnë në çdo moment me njëri tjetrin privatisht. Kjo është një kërkesë bazë për një gjykim të drejtë.

Në kuadër të së drejtës së mbrojtjes,organet kompetente(policia,prokuroria,gjykata)detyrohen të sigurojnë menjëherë praninë e avokatit kur kërkohet nga një person i ndaluar ,i arrestuar ose i burgosur dhe kryesisht kur ky person është i mitur,ose përfiton nga mbrojtja falas. Mbrojtësi ka të drejtat që ligji i njeh të pandehurit,përveç atyre që i rezervohen këtij të fundit. Tematika e parimit të ligjshmërisë është shumë e gjerë ,pasi çdo veprim që kryhet gjatë procesit penal duhet të jetë i bazuar në kushte tutë dhe në ligjet e tjera112.

E rëndësishme është që të pandehurit ti sigurohet ndihma dhe mbrojtja në çdo faze dhe shkallë të gjykimit. Qëllimi i dënimit nuk është ndëshkimi por edukimi i personave që kanë kryer një vepër penale,kështu që mbi këtë të pandehur duhet të aplikohen të gjitha garancitë e nevojshme që i sigurohen.

112 Shih, ligji nr.8919, datë 4.7.2002 (“Kodi Penal Ushtarak”).Raporti Shqiptar ligjor 2008, f 19 Chantal Millon-Delsol, Idetë Politike rritet në ne e XX-te, Tiranë, Onufri, 2000, f. 243

Shih, Komisioni Evropian, Raport Analitik, SEC (2010) 1335, 9 nentor 2010.D.Biba, Xh.Zaganjori, Zbatimi i sundimit të ligjit në Shqipëri, ne "Mendimi politik", N. 32,

81


2.9 Vështirësitë e Shqipërisë në implementimin e politikave Evropiane në sistemin postkomunist.

Rënia e regjimit komunist i dha hapësira të mëdha Shqipërisë në realizimin e një shënjestre të politikës shqiptare në sistemin juridik dhe kompetencës parlamentare kur krahasohet me vendet e tjera (Wall Street journal 1996). Pas një pasqyre të përgjithshme të çështjes së ligjit të EHCR dhe disa nga karakteristikat e tij dalluese, ky artikull përqëndrohet në shpjegimin dhe kuptimin e pronës private dhe të garantimit, si një e drejtë themelore sipas nenit 8 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe Lirive. Në disa paragrafë të nenit janë trajtuar disa çështje, të cilat sipas gjykatës duke iu referuar imazheve të krijuara nga konventa mbulojnë një gamë të caktuar, brenda së cilës çdo individ mund të ndjek lirisht zhvillimin e personalitetit të tyre.

Pjesa konkrete gjithashtu ngre disa pyetje, të cilat shpesh nuk kanë përgjigje të plotë, ose të paktën të nënkuptuar në mënyrë të tërthortë. Shtjellohet edhe në kuptimin e intimitetit siç është paraparë në paragrafin 2 të nenit 8, si dhe në disa detyrime që Konventa i cakton shtetit si shtesë e palëve kontraktuese. Një nga shqetësimet si pika më thelbësore në Shqipëri sot duket të jetë lidhja që mungon nëpërmjet barazisë së supozuar dhe asaj të vërtetë në procesin e punësimit, në institucionet e kreditit si prokuroria, parlamenti dhe shërbimet sociale duke përfshirë të gjitha vështirësitë e procesit të përshtatjes. Ka edhe pyetje rreth pjesëmarrjes qytetare dhe politike rreth vështirësive në vendimmarrje, që implementimi i procesit nuk i parashikon. Ligji shqiptar ndalon diskriminimin gjinor, dhunën, dhe dënimin me vdekje në fuqi deri në vitin 1996 dhe i pezulluar në vitin 2001(Penal Albania Code 1968, Kodi penal Shqiptar i Procedurës 1952, 1977 i ndryshuar).

Kjo pjese empirikisht fokusohet i ndikuar nga politikat e menaxhimit në zbatimin e ligjit evropian në qeverinë tonë mbi vështirësitë dhe ndryshimet e dobishme. Teoria politike në bazë të besimit pozitiv dhe përfitimit të parimit të ri të ndryshimeve dhe sfidave, ka rezultuar se shtetet i përmbahen politikave më të mira të menaxhimit që të transmetojnë sinjale të vështirësive, të cilat koston e saj të përgjithshme e kanë në publik. Qeveria duhet të marrë objektivat e duhura, duke rezultuar në ndryshime më të thella në ligjin shqiptar, të sigurt në statusin personal të shtetësisë shqiptare.

2. Vështirësitë e zbatimit të ligjit Evropian Kolapsi i sistemit komunist në Shqipëri e shoqëroi fazën e tranzicionit me faktorë

kontekstualë të tillë si trashëgimitë, të cilat edhe pas shumë vitesh vazhdojnë të njollosin diskursin politik dhe adaptimin apo implementimin e politikave të cilat janë fondamentale.

82


Që herët në histori John Locke ka përcaktuar se “Natyra dhe jo qeveria i pajis njerëzit me tri të drejtat natyrore; Liria, Prona, Jeta.” Do të thotë që herët në histori janë përcaktuar të drejtat më të rëndësishme të njerëzimit të cilat duhet të zhvillojnë dhe të ndihmojnë individët të realizojnë qëllimet e tyre nëpërmjet një sistemi juridik të mirëfilltë tanimë.

Ne këtë pike do ta nisë punimin e tij duke trajtuar fillimisht konceptin mbi pronën private, kuptimin, rëndësinë e saj, duke përfshirë rastin e Shqipërisë. Diferencat ndërmjet dy periudhave historike, trajtimin i tyre, vështirësi në zbatimin e saj si një e drejtë në Shqipëri për shkak të ndikimit dhe trashëgimisë me sistemin e shkuar dhe arritja në rezultate të paparashikuara. Do të vazhdojë me faktorë të tjerë të rëndësishëm të tillë si diskriminimi gjinor, dhuna, pengesa prezente në zbatimin e ligjit evropian, për të kaluar tek çështjet e tjera si problematika e ushtrimit të demokracisë dhe për ta përfunduar me çështje si barazia dhe paanshmëria e supozuar.

Prona private është një nga të drejtat themelore të individit si e tillë ajo përcaktohet në nenin

41 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, në kreun e II të saj tek liritë dhe te drejtat vetjake ajo përcaktohet se “e drejta e pronës private është e garantuar”. Si një e drejtë themelore sipas nenit 8 të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive. Në neni 1, të Protokollit nr. 1, i “Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore. Po ashtu Neni 17, i “Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut.”etj, garantojnë pronën private, si një e drejtë themelore. Edhe pse është e përcaktuar qartë në legjislacionin tonë ashtu dhe në dokumentat më të rëndësishëm ndërkombëtarë ka probleme në adaptimin dhe implementimin e kësaj të drejta apo të këtyre politikave.

Ndërsa është e përcaktuar rëndësia e pronës private që personifikon për njeriun, në Shqipëri

kemi hasur shpesh probleme lidhur me rastet e pronës private, probleme me të drejtën e pronës apo të kthimit të kompensimit të saj dhe këto çështje të rëndësishme janë trajtuar shpesh nga Gjykata Kushtetuese Shqiptare po gjithashtu i është kushtuar një rëndësi e veçantë edhe nga jurisprudenca evropiane. Lidhur me trajtimin e pronës ndërmjet dy sistemeve dhe problematikës që shfaqet aty, Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 30 Date 01.12.2005 ka shprehur se “Duke iu referuar jurisprudencës evropiane konstatohet se ajo, në çdo rast, ka mbështetur qëndrimin se e drejta për pronën, në kuptimin kushtetues dhe të rregullave të së drejtës ndërkombëtare, nuk identifikohet me rikthimin e pronës të marrë nga ana e regjimeve totalitare. Procesi i kthimit dhe kompensimit të pronave në vendet e tranzicionit postkomunist nuk bazohet në të drejtën e pronës, por në parimin e ndershmërisë dhe të drejtësisë dhe, për më tepër, në parimin e shtetit social.”

Në rastin e Shqipërisë por jo vetëm, kjo situatë është edhe për vendet të cilat kanë pasur të

njëjtin fat historik si tonin shpesh herë janë përballur me këtë problem. Ku nga njëra anë palët kërkojnë pronat e tyre të cilat i kanë patur përpara regjimit, nga ana tjetër janë palët të cilat zotërojnë këto prona të dhëna gjatë sundimit të regjimit komunist.

83


Vendimi i dhënë nga gjykata kushtetuese përqëndrohet në idenë se pronat e marra nga regjimi komunist nuk mund të kthehen për pronarët para regjimit. Por e drejta e pronës nuk njëjtësohet me të drejtën e kthimit të saj113. Ky është kuptimi i nenit 1 të Protokollit Shtojcë të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, i cili mbron vetëm zotërimet ekzistuese të personit dhe nuk garanton të drejtën e fitimit të zotërimeve. Kjo i ka kushtuar shumë jurisprudencës shqiptare, shumë kohë dhe shumë vëmëndje.

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, në nenin 181 të saj, ka parashikuar rregullin, sipas të cilit Kuvendi i Shqipërisë detyrohet të nxjerrë ligje për rregullimin e drejtë të çështjeve të ndryshme që lidhen me shpronësimet dhe konfiskimet e kryera para miratimit të kësaj Kushtetute, duke u udhëhequr nga kriteret e nenit 41. Analiza dhe interpretimi nga ana e Gjykatës Kushtetuese i disa prej koncepteve kushtetuese që kanë të bëjnë me "interesin publik" dhe me "shpërblimin e drejtë", si dhe respektimi i parimeve të drejtësisë, të proporcionalitetit dhe të shtetit social, përbëjnë njëkohësisht edhe kufijtë kushtetues të hapësirës së vlerësimit, mbi të cilat duhet të orientohet ligjvënësi për respektimin e së drejtës së pronës.

Gjykata Kushtetuese thekson se neni 181 i Kushtetutës së Republikës të Shqipërisë përbën një dispozitë kalimtare, që përcakton detyrimin e Kuvendit për të normuar rregullimin e drejtë të çështjeve që kanë të bëjnë me shpronësimet dhe konfiskimet e kryera përpara miratimit të kësaj Kushtetute.

E drejta e të dyja palëve është e justifikuar sepse të dyja palët e kanë marrë pronën e tyre

nëpërmjet kuadrit ligjor. Pasi në periudhën e sundimit të mbretërisë ekzistonte Kodi Civil i vitit 1929 dhe ai “e përcakton pronësinë si e drejta e gëzimit dhe disponimit të sendit pa asnjë kufizim tjetër, përveç atyre që përcaktohen me ligj ose me rregullore. Por legjislacioni ndryshoi dhe nëpërmjet Kushtetutës së miratuar më 14 mars të 1946, shpallen parimet e reja të rregullimit të marrëdhënieve të pronësisë, ndër të cilat mund të veçojmë: parimin se mjetet e prodhimit duhet të ishin në duart e shtetit; se njiheshin prona private dhe iniciativa private në ekonomi, por ato nuk mund të përdoreshin kundër interesave të kolektivit; se toka u përket atyre që e punojnë; se pasuria shtetërore dhe ajo kooperativiste janë pasuri shoqërore etj.114

Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 30 Date 01.12.2005 përcaktoi pesë element lidhur me të

drejtën e pronës. Si përfundim ky vendim pohon se:

1. "Parimi i drejtësisë kërkon që të merren në konsideratë jo vetëm interesat e ish-pronarëve dhe të trashëgimtarëve të tyre, por gjithashtu edhe ato të anëtarëve të tjerë të shoqërisë, si edhe interesi publik në tërësi. Kështu, parimi i drejtësisë dhe ai i proporcionalitetit, nuk kërkojnë... të kthejnë të

113 Shih, Ligji për Pushtetin Gjyqësor"neni 8811Kodit të Procedurës Penale (ligji nr. 7905, datë 21.3.1995, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor" neni 7905Ligji nr.7095, date 21.3.1995,Ligji nr 8003, date 28.9.1995,

84

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj drejtat e pronësisë për të gjithë ish-pronarët a trashëgimtarët e tyre apo t'i kompensojë ata me vlerën e plotë..

2. Objektivi i kthimit të të drejtave të pronës nuk është fshirja e të gjitha padrejtësive, por zvogëlimi i tyre. Kthimi i të drejtave të pronës nuk duhet të shkaktojë padrejtësi të tjera.

3. Nga kjo pikëpamje, rregullimi i kthimit dhe kompensimit të pronës në origjinën e vet, synon të korrigjojë, për aq sa është e mundur "brenda mundësive dhe kushteve ekonomiko-sociale të vendit", padrejtësitë e regjimit të kaluar, të kryera në dëm të pronës private nëpërmjet shtetëzimeve, shpronësimeve, konfiskimeve ose me çdo mënyrë tjetër të padrejtë.

4. Në të gjitha qëndrimet e mbajtura në jurisprudencën kushtetuese evropiane, duke përfshirë këtu edhe atë shqiptare, konstatohet se, në respektim të parimit të drejtësisë dhe të shtetit social, nuk mund të vendosen detyrime për kompensimin tërësor të pronës së shpronësuar apo të shtetëzuar nga regjimet që nuk kanë respektuar standardet minimale të të drejtave të njeriut dhe se "rivendosja e plotë e të drejtave të mëparshme të pronësisë do të ishte në kundërshtim me vet parimin e barazisë.. "

5. Mbështetur në këtë këndvështrim të problemit, Gjykata Kushtetuese vlerëson se e drejta e pronës në kuptimin që i jep neni 41 i Kushtetutës së Republikës të Shqipërisë dhe neni 1 i protokollit shtojcë të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, nuk mund të barazohet me kuptimin që ka në vetvete e drejta për kthimin dhe kompensimin e pronave.

Nga kjo kuptojmë se rëndësia e pronës private do të lidhet drejtpërsëdrejti me parime të cilat janë të rëndësishme për publikun dhe se në vendin tonë gjithmonë vendimet do të merren duke iu drejtuar ligjit evropian çka sjell besim dhe prosperitet për të ardhmen.

Por përveç pronës private dhe rëndësisë së saj si një ndër të drejtat themelore të njeriut ka dhe një korpus të drejtash të tjera të cilat tregojnë për rëndësinë e jetës së individit dhe ekzistencës së tij si qënia më superiore me të drejta dhe liri të plota. Si ligje të cilat sigurojnë të drejtën e jetës, ndalojnë diskriminimin gjinor ndërmjet grave dhe burrave, ndalojnë përdorimin e dhunës apo dhe dënimin e vdekjes. Këto të drejta i siguron dhe ligji Shqiptar, krah për krah me kornizat ligjore të vendeve evropiane dhe ndërkombëtare si, Konventës Evropiane,

Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut, Kushtetutat e vendeve të tjera. Pavarësisht ekzistencës së kornizës ligjore, vëmendjes së kushtuar gjatë implementimit të politikave, punës së shumë organizatave, projekteve të ndryshme, informimit të opinionit publik, nëpërmjet rasteve të shumta të dhëna në media, përsëri diskriminimi dhe sidomos përdorimi i dhunës mbetet një fakt jetësor dhe i prekshëm në Shqipëri.

Standardet ligjore ndërkombëtare ndalojnë përdorimin e dhunën në familje, si dhe përdorimin e dhunës si pasojë e diskriminimit gjinor, dhe kjo paraqitet më së miri në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut. Në disa nene të saj specifikohen qartë të drejtat kundrejt

85

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj diskriminimit. -E drejta për barazi (neni 1), -Liria nga diskriminimi (neni 2), -E drejta e jetës, lirisë dhe sigurisë personale (neni 3), -Liria nga tortura dhe trajtimet mizore, jonjerëzore ose poshtëruese (neni 5), -E drejta për barazi përpara ligjit (neni 7), -E drejta për barazi në familje (neni 16).

Ndonjëherë organizatat, por jo vetëm akuzojnë shtetin si përgjegjës kryesor për ekzistencën e këtij fenomeni. Kjo për arsye se shteti e mbron femrën apo fëmijën nëse ai sulmohet në rrugë apo diku tjetër jashtë shtëpisë, dhe këtu gruaja apo familjarët gëzojnë akses të plotë të mbrojnë të drejtat e tyre dhe të akuzojnë sulmuesin e tyre duke pasur mbrojtje të plotë nga ligji.

Po a ndodh e njëjta gjë kur po e njëjta femër rrihet nga bashkëshorti i saj apo nga ndonjë i afërm, apo nga çdokush tjetër brenda familjes, jo nuk ndodh e njëjta gjë. Shteti nuk ndërhyn sepse respekton te drejtën e privatësisë së burrit, apo nuk ndërhyn sepse nuk zotëron mjetet e duhura për tu informuar, apo dhe nuk ngjall besimin e duhur për denoncimin e rastit nga qytetari i thjeshtë.

Kjo është problematike se përveç dëmit të dhunimit, dhe fatkeqësisë që sjell për momentin, kjo të vazhdojë edhe më tej në të ardhmen duke u bërë burim dhunimi, duke infektuar shoqërinë në të gjithë kompleksitetin e saj. Dhe kjo vlen si për ata që rriten me atë frymë, ata fëmijë apo adoleshent të cilët në të ardhmen do ta kenë të pranueshëm përdorimin e dhunës pasi në atë mënyrë janë mësuar. Kjo vlen dhe për individët e tjerë që e dinë që nuk do të kenë ndëshkim nga shteti, dhe vazhdojnë të ushtrojnë veprimtarinë e tyre të dhunshme, duke kaluar pastaj në problem edhe më serioze para të cilave ligji do të bëhet përherë edhe më i pafuqishëm si krimi i organizuar.

3. Problematika e ushtrimit të demokracisë

Legjitimiteti i popullit për të ushtruar sovranitetin e vet po përballet me një patologji në sistemin politik. Patologji karakteristikë e vendeve post-komuniste të cilat po dëmtojnë ekzistencën e një shoqërie civile aktive, të fuqishme dhe të maturuar. Një demokraci e cila të jetë imune ndaj krizave politike, tensioneve dhe efekteve të tjera destabilizuese, një elitë e cila të jetë e përgjegjshme, llogaridhënëse, kompetente, transparente.

Me një sistem drejtësie i papolitizuar, i paanshëm dhe i pakorruptuar me një kuadër ligjor demokratik jo thjesht ekzistues, por zbatimi dhe implementimi i tij siç duhet, administratë publike e papolitizuar meritokratike dhe profesionale. Por në cfarë raporti qëndrojnë të gjitha këto me realitetin shqiptar? Llogjikisht nuk është shumë e vështirë të kuptosh që në Shqipëri ekziston një sistem korruptiv i cili përfshin në vetvete të gjitha hallkat apo fushat e jetës njerëzore të popullit shqiptar.

Arritje janë bërë, përparim është bërë por a nuk do të kishte bërë kushdo vend këto arritje për një periudhë kohe kaq të gjatë, a nuk do të kishte ecur edhe vendi më i prapambetur për një

86

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj periudhë prej 20 vjetësh. Përgjigjja është po, në mënyrë të pashmangshme do të ecnim me rrymën, pasi efektet e globalizmit do të ishin të pashmangshme dhe afërsia gjeografike me vendet e perëndimit dhe vendndodhja në Evropë, patjetër që do të ishin variabla afektues, afërsia me vende fqinjë të zhvilluar dhe të pasur patjetër që do të ndikonin pozitivisht.

Disa indikatorë e përqëndrojnë vëmëndjen edhe tek ndikimi i kulturës, Verba pohon se kultura perëndimore dhe modernizimi janë kusht paraprak për konsolidimin e demokracisë. Ndërsa Fukujama pohon se demokracia ngelet unstable në vendet joperëndimore për shkak të insufiçencës së modernizimit dhe nivelit të kulturës. Por rasti i Shqipërisë është ndryshe pasi niveli i kulturës është përherë e më shumë perëndimore pa anashkaluar vlerat e vendit të vet, e rëndësishme të theksohet se populli shqiptar nuk i mohon vlerat demokratike dhe është i vetëdijshëm për rëndësinë e tyre.

Nga kjo pikëpamje marrim shkas të themi se shqiptarët si pasojë e emigrimit në vendet e

huaja të botës, duke parë ndryshimin e madh të jetesës dhe modernizimit, po priren përherë edhe më tepër të jenë ksenocentrikë (nënkupton parapëlqimin e kulturave te huaja ne krahasim me kulturën vetjake) edhe pse përqindja më e madhe e popullsisë e adhurojnë kulturën e vendit të vet. Kjo nuk është më e mirë në aspektin e ndryshimit të kulturës sesa në atë të kornizës ligjore.

Edhe pse ksenocentrizmi është një term sociologjik dhe i referohet kulturës, në këtë rast po e

shikojmë ksenocentrizmin si mjet efikas në përdorim e tij në aspektin e kornizës ligjore, duke menduar se suksesi i një sistemi efikas do të jetë atëherë kur ai të jetë i orientuar drejt ligjit evropian. Nga ky këndvështrim është mirë të mendojmë se ksenocentrizmi është i vlefshëm për popullin tonë kur atë e përdorim në fushën ligjore më shumë sesa në atë kulturore. Sepse pavarësisht ndryshimeve, të mirave dhe të këqijave të kulturës tonë një popull ekziston si pasojë e kulturës së vet, është ajo e cila e mban gjallë, dhe nuk do të ishte e pëlqyeshme të kishim një popull ksenocentrik, të paktën jo në nivele të larta.

Progresi i Shqipërisë është shumë mbrapa lidhur me nivelin ku ajo vërtet duhet të ishte sepse Shqipëria e cila është shumë afër Bashkimit Evropian është akoma një semi-demokraci, dhe Mongolia e cila është shumë larg, konsiderohet të ketë arritur fazën e demokracisë. Faktorët përgjegjës për këtë janë të shumtë disa e vendosin theksin tek demistifikimi i opinionit publik duke e parë opinionin publik si baza e funksionit të demokracisë dhe e ligjshmërisë së saj politike, disa tek paaftësia e qytetarit për të marrë e përtypur informacion për të krijuar një mendim kompetent për vetëqeverisjen dhe për ushtrimin e sovranitetit të tyre. Ndoshta ajo që ndodh është se populli shqiptar nuk reagon ndaj inputeve, apo kërkesave dhe mbështetjes.

Ndërsa kërkesat shprehin problemet, interesat, qëllimet që lidhen me shpërndarjen e vlerave, kuptojmë se ato janë reagime për rritjen e nivelit të jetesës. Për mbrojtjen dhe garantimin e lirive dhe të drejtave të njeriut, grupeve, minoriteteve, për garantimin me sigurimet sociale etj. Kërkesat janë sinjale, që lajmërojnë se njerëzit apo grupet sociale duan veprim, edhe pse populli

87

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj ynë është pasiv ndaj dhënies së sinjaleve. Ndërsa mbështetja është ajo që fillon thjesht nga njohja pasive e legjitimitetit të qeverisë, duke e lejuar atë të veprojë pa ndonjë ndërhyrje në veprimtarinë e saj115.

Kjo krijon dhe i lë hapësirë qeverisë për veprim me tepër se ç’është lejuar. Por kjo nuk është përgjegjësia e qeverisë pasi ajo në fund të fundit nuk është gjë tjetër veçse institucionalizim i politikës, dhe një veprimtari në shpërndarjen autoritative të vlerave për shoqërinë.

Le ta marrim të mirëqënë se përgjegjësia më e madhe shkon për elitën politike, klasën

politike dhe të gjithë sistemin. Lë të shikojmë përsëri rastin e Shqipërisë a ka baza reale ku ne mund të mbështesin argumentin tonë. Fatkeqësisht do të pohojmë se ka baza të tilla dhe këtë do ta vërtetojmë nëpërmjet progres raportit të bërë për Shqipërinë pothuaj çdo vit, dhe progres raporti nuk është vetëm një vlerësim që i bëhet Shqipërisë për anëtarësim në BE por është një matës për nivelin e demokratizimit në vend, plotësimi i tyre tregon arritje standardesh demokratike.

Nëse pranohesh në BE, është test që vendi ka arritur një shkallë të lartë demokratizimi. Kjo

tregon se vendi ka arritur stabilitet, qëndrueshmëri politike dhe ekonomike, se zotëron legjitimitetin e duhur për qeverisje dhe se çdo gjë zhvillohet brenda kornizës ligjore, duke lënë pas korrupsionin dhe papërgjegjshmërinë e elitës politike116, mungesën e vullnetit politik. Të gjithë këto elemente janë tunduese dhe të dëshirueshëm, dhe këtë standard duan të arrijnë të gjitha vendet, apo arritja e konsolidimit demokratik që e përmbledh më së miri.

Por nëse ne përqendrohemi tek progres raporti i vitit të fundit në 2011do të shikojmë që

arritjet reale për Shqipërisë edhe pasi BE ka bërë disa rekomandime të cilat janë si një guidë të cilat të orientojnë se çfarë ke gabim dhe se çfarë duhet të rregullosh, do të shohim që ngërçi është i madh dhe ne padyshim që ngelemi në klasë. Në kriterin politik të progres raportin 2011 të bërë nga Komisioni Evropian, cilësohej që skena e brendshme politike e Shqipërisë ka qenë e dominuar vazhdimin nga ngërçit politik dhe bojkoti i pjesshëm i Parlamentit nga opozita, incidentet e dhunshme të 21 janarit 2011 të cilat çuan në vdekjen e katër demonstruesve, bëri që të përforcohet klima e mosbesimit, jo vetëm mes forcave politike, por edhe nëpërmjet institucioneve shtetërore. “Bashkimi Evropian i prezantoi Shqipërisë 12 rekomandime për një sjellje të re politike dhe reforma konkrete. Pas një viti, fatkeqësisht, shumica e këtyre kërkesave nuk janë plotësuar. Shqipëria vijon të ketë vështirësi në aplikimin e demokracisë funksionale, agjendat partiake vijojnë të jenë dominuese mbi agjendat e reformave integruese dhe shteti i së drejtës ndeshet ende me problematika komplekse e të patrajtuara si duhet.

.

116 Shih, Filo. Ll 2004. Historia për sistemet e qeverisjes. Tiranë. EXTRA

88


Për çdo qytetar ka qenë dhe mbetet e qartë kërkesa për demokraci funksionale, për dialog e bashkëpunim intensiv e institucional midis mazhorancës dhe opozitës për reformat integruese, për forcimin e shtetit të së drejtës përmes rezultateve konkrete në luftën kundër korrupsionit dhe konsolidimit të institucioneve të pavarura e kushtetuese.”117 Ai vazhdon duke thënë se, qytetarët dhe publiku kanë të drejtë të ndihen të braktisur nga klasa e tyre politike.

E gjitha kjo të dekurajon aq më tepër kur dhe elita politike është e vetëdijshme që përparimi po ecën me hapa shumë të ngadaltë dhe procesi jonë për zhvillim po bëhet më i vështirë se ç’duhet. Problematika e ushtrimit të demokracisë, adaptimi apo implementimi i ligjit evropian është i vështirë pothuaj në të gjitha vendet post-komuniste edhe pse në qendër të analizës tonë ishte Shqipëria nuk mund të themi që kjo është e vlefshme vetëm për vendin tonë.

Të gjitha vendet kanë të njëjtat problem le të marrim vendet e Ballkanit perëndimor të cilat janë edhe më problematike se vendet e Evropës Qëndrore dhe Lindore të cilat shumë prej tyre janë vende post-komuniste, dhe suksesi i tyre ka qënë i dukshëm dhe stabiliteti shumë i pranishëm. Ndërsa nuk mund të themi të njëjtën gjë me vendet e Ballkanit perëndimor ku mbizotërojnë problemet e stabiliteti politik, ligjor, dhe mbizotërimi i papërgjegjshmërisë politike dhe korrupsionit. Shumë vende të post-komuniste nuk janë bërë akoma pjesë e BE ku nëpërmjet të cilit matim stabilitetin dhe konsolidimin demokratik të cilat zhdukin dhe vështirësitë e implementimit të ligjit evropian.

4. Barazia dhe paanshmëria e supozuar

Neni 8 i Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut paraqet respektimin e jetës private dhe familjare, por përveç respektimit të kësaj të drejte, paragrafi 2 i këtij neni mban edhe ndërhyrjen e autoritetit publik atëherë kur është e nevojshme për mbrojtjen e një shoqërie demokratike. Një nga shqetësimet kryesore me të cilat përballet sot Shqipëria është ekzistenca e barazisë së supozuar apo e paanshmërisë të shumëpërfolur. Problem në ekzistencën e një shoqërie me qeverisje dhe burokraci që ekzistojnë veçse formalisht118, ku ligjet dhe rregullat deformohen normalisht, ku shkalla e lartë e korrupsionit, nepotizmi apo favorizmi për arsye personale tashmë nuk po ndalen më. Kjo është një goditje e drejtpërdrejtë e adaptimi apo implementimit të politikave evropiane, shembullit evropian apo dhe e vetë demokracisë. Barazi do të thotë që individët duhet të trajtohen në mënyrë të barabartë në të gjitha sferat e jetës kjo përfshin procesin e punësimit në të gjitha fushat.

Duhet të ekzistojë një paanshmëri në sistemin e autoritetit, ku besnikëritë personale të eliminohen kundrejt dëmtimit të paanshmërisë apo barazisë përballë qytetarëve. Ku ka ardhur

118 Shih, Raport-Progresi negativ, mesazhi i plote i Presidenti te Republikest. [13. tetor 2011]

89

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj moment të dallohen shoqëritë primitive nga ato të civilizuara që bazohen tek meritokracia. Shoqëria shqiptare është një shoqëri e cila jeton në një rrjet me lidhje të ngushta e të shumëfishta, ku shkëmbehen punësimi me detyrimet që kanë burokratët, me favore të ndryshëm ose pagesa në të holla që bën dhe degradimin e sistemit. E gjitha ndikon në strukturën politike të shoqërisë, në demoralizimin e personave vërtet të aftë dhe të mirëarsimuar, dhe në pengimin e modernizimit. Kjo për më tepër ndalon implementimin e politikave të ndryshme sipas shembullit evropian apo sipas shembullit të një demokracie liberale.

Kjo nuk është një situatë e cila ndodhet vetëm në Shqipëri përkundrazi të gjitha vendet e

kanë përjetuar dhe vazhdojnë ta përjetojnë një shqetësim të tillë. Kjo ndodh akoma edhe në vendet më të zhvilluara, por përballimi dhe zbatimi i politikave atje vendoset përballë një force shumë të madhe dhe një kërkesë llogarie nga ana e popullit e cila e detyron përfaqësuesin e vet të kufizohet në praktikimin e favorizmave.

Ndërsa rasti i Shqipërisë dhe i vendeve post-komuniste është ndryshe ne jetojmë në një komunitet të vogël dhe sa më i mbyllur të jetë komuniteti, aq më tepër kemi marrëdhëniet klientaliste, dhe aq më e vështirë bëhet refuzimi i ndereve. Populli jonë historikisht ka qënë një popull i nënshtruar si i tillë nuk e ka formuluar, dhe nuk e zotëron ende fuqinë për t’iu kundërvënë përfaqësuesve të vet kur ashiqare e shikon që po i shkelen të drejtat apo po bëhen padrejtësi.

Paul Stirling pohon se shtrirja e një sistemi të mbështetur mbi moralin personal, favorizimin,

nderet në tërë aparatin qeverisës119, dhe për pasojë prirja nga intrigat, pazare politike, marrëdhëniet pardon klient, mbështetur në partinë më të fuqishme, është një fenomen i zakonshëm për vendet në zhvillim. Ekzistojnë tre kategori dalluese për marrëdhëniet klienteliste, dhe favorizimin. Favorizimi i individëve ndaj të cilëve personi në fjalë ka njëfarë detyrimi. Realizimi i favoreve ndaj të huajve duke i shkëmbyer në para apo favore të tjera, dhe e treta përmbushja e favoreve ndaj vetes. 120

5. Përfundime nga me sipër

Ashtu siç i përmendëm edhe më lartë, për ti sjellë në një mënyrë më të koncentruar dhe më të përmbledhur themi se faktorët të cilët ndikuan në ekzistencën e këtyre vështirësive në implementimin e ligjit evropian janë të ndarë në dy kategori. Së pari janë faktorët jashtë sistemit politik: faktorët kulturorë, që ndikojnë në pasivitetin e një shoqërie civile, faktorët historikë, që lënë gjirmë në legjislacion dhe nxjerrin problem të reja në sistemin e ri, siç është rasti i të drejtës së pronës, globalizimi ardhja e një epoke të re. Së dyti faktorët më të rëndësishëm që i përkasin në mënyrë të drejtpërdrejtë sistemit politik dhe qeverisë janë: mungesa e vullnetit politik, mungesa e një administrate funksionale, destabilitet politik, anshmëri të sistemit, elitë e papërgjegjshme, klasë politike e diferencuar, sistem ligjor jo efikas. Këto faktorë ndikojnë në thellimin e hendekut

119 Shih, Stirling, Paul (1968): "Impartial Rules and Personal Morality" in Peristiany Contributions to Mediterranean

90

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj ndërmjet vendeve postkomuniste dhe vendeve evropiane. Edhe pse për këto vende duhet patjetër që të importohen politika të tilla në përputhje dhe me kuadrin ligjor për të sjellë progresin dhe vetëplotësimin e individëve.

Qeveria duhet të ndërmarrë masa më të thella dhe më serioze për të parandaluar fenomene të tilla shkatërruese të shoqërisë, zbatueshmëria e ligjit duhet të jetë prioriteti kryesor i veprimtarisë së qeverisë, ajo si një kapiten anije të drejtojë vazhdimësinë e evoluimit të shoqërisë. Pasi qeveria është ajo organizatë ligjore që mban rregullin në shoqëri dhe ofron të mirat dhe shërbimet që kërkojnë qytetarët e saj. Është ajo që ka autoritetin të ushtrojë forcë mbi qytetarët t’ju binden ligjeve dhe të paguajnë taksat për sa kohë ata e njohin këtë autoritet. Qëllimi në hartimin e politikave nga ana e qeverisë është që përveç të mirave që do të sjellin politikat në fushat e caktuara në të cilat ato po implementohen duhet të kenë parasysh edhe mbrojtjen e botës reale si dhe të kërkojnë të kuptojnë marrëdhëniet shkak-pasojë të botës sociale. Në këtë mënyrë mund të parandalohen edhe faktorët negativë të shoqërisë tonë, përpjekja më e madhe e qeverisë në ato pjese ku ligji nuk po zbatohet.

Implementimi i politikave të duhura do të sjelli prosperitet, dhe tani implementimi i këtyre politikave nuk do të jetë i vështirë pasi ne disponojmë burimet e duhura për implementim dhe gjithashtu kemi shembuj të mirë ku të bazohemi siç është ligji evropian. Por ne duhet të dimë gjithashtu se ashtu siç thoshte dhe Easton, në thelb politika merret me shpërndarjen e përfitimeve midis anëtarëve të një shoqërie brenda kontekstit të fuqive ligjore. Po meqë qytetarët nuk bien asnjëherë dakord lehtësisht për një shpërndarje të tillë shpeshherë lind konflikti në shoqëri. Politika është gjithashtu një përplasje për drejtimin në të cilin dëshiron të lëvizë shoqëria, të përmirësojë avancimin e shoqërisë nëpërmjet burimeve të pakta që ajo disponon. Menaxhimi i duhur nga ana e kapiteni të kësaj anijeje kaq të madhe, do bëjë të mundur që ekuipazhi i tij ti kapërcejë lehtësisht të gjitha dallgët e forta që do të përplasen me të. Qeveria duhet të ndërmarrë objektivat e duhura dhe së bashku me popullin ti drejtohen parime dhe sfidave të ndryshimit për ta sjellë sa më afër realitetin evropian dhe për tu shkëputur përherë edhe më shumë me të kaluarën komuniste dhe me rrënjët që ajo fort ka instaluar në shoqëri.

91


Kapitulli III

PARIMET LIGJORE NË TË DREJTËN

NDËRKOMBËTARE PENALE

3.1 "Krimi Ndërkombëtar" .

Deri tani nuk është ngritur asnjë entitet legjislativ mbishtetëror drejt Vendeve që përbëjnë Komunitetin Ndërkombëtar dhe për këtë arsye nuk ka organizëm të së drejtës universale të detyrueshme për shtetet, as pajisje gjyqësore,baza ligjore dhe operative e të cilit mund të përshkruhet si "universal ". Pavarësisht nga ky boshllëk ligjor dhe institucional (arsyet e dukshme e të cilit janë thjesht arsye historike dhe politike dhe keqorganizimi te sistemit te drejtësisë nga organizmat ndërkombëtare). Të flasësh për "parimin e ligjërisë" në lidhje me konfigurimin dhe dënimin e krimeve individuale me një rëndësi ndërkombëtare është strukturalisht e papërshtatshme: themeli dhe pasojat e pashmangshme që karakterizojnë parimin në diskutim në rregulloret kombëtare veçmas të konsideruara nuk mund të përdoren analogjikisht në këtë degë

shekulli i njëzetë dhe ngjarjet tragjike të luftës të tij kanë gjithsesi një mundësi të rëndësishme për të shkuar disa hapa përpara drejt krijimit të një bërthame progresive dhe tendenciale të krimeve individuale dhe me rëndësi mbikombëtare dhe drejt dënimit të tyre121, pavarësisht nga kufijtë territoriale apo kombësisë për ata që i kryejnë këto vepra penale.

Vepra te tilla përkufizohen si krime ndërkombëtarisht te dënueshme. Shfaqja e kësaj kategorie është relativisht e hershme, që daton nga fundi i Luftës së Dytë Botërore konkretisht viti 1946 krijimi i Statutit te Gjykatës Penale Ushtarake te Nurembergut ajo e lindjes se largët Tokios,statuti i gjykatës penale Ndërkombëtare Hage 1993 për krimet ne ish Jugosllavisë etj nga OKB-ja122.

121 Shih, E drejta penale nderkombetare Jola Xhafo Tirane 2009

122 Shih, Nga e drejta ndërkombëtare penale për të drejtën ndërkombëtare penale, Napoli, 2000; Cassese, E drejta ndërkombëtare, Oxford University Press, 2005,; Marchesi Të Drejtat e njeriut dhe Kombet e Bashkuara. Të drejtat, detyrimet dhe garancite, Milano,2005

92

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Një shembull historik më i hershëm ne lidhje me lindjen e se drejtës penale ndërkombëtare,si shembull embrional" për kategorinë në fjalë, ishte ai në lidhje me piraterinë: çdo Shtet mund të kapte anijen pirate dhe për të ndëshkonte anëtarët e ekuipazhit si mase për te ndaluar piraterinë ne shekullin e 17123 .

Dallimi ne kategorinë e krimeve ndërkombëtarisht te dënueshme nga një pikë e parë në mënyrë subjektive është aftësia e tyre për të njohur Krimet ndërkombëtare të kryera nga individët që janë shkelës te këtyre marrëdhënieve juridike me qellim mbrojtjen e interesave te mbare komunitetit ndërkombëtare: kjo zëvendëson një shfuqizim të shndritshëm të së drejtës ndërkombëtare " klasike ", që nuk përfshinte një përgjegjësi të personave së bashku me atë të Shteteve124. kjo përgjegjësi penale me rëndësi ndërkombëtare është transferuar nga Shteti tek individët e të cilëve interesi ose me urdhër ose me ligjshmërinë e krimeve në fjalë janë kryer. Ajo çfarë i dallon këto krime të para objektivisht - në kuptimin më të gjerë - është aftësia e tyre që të ndërpres "sigurinë publike ndërkombëtare" nëpërmjet dëmtimit të të mirave të interesit ndërkombëtarë ose mbindërkombëtarë.

Në fillim të shekullit 20 çështja ka filluar të tërheq vëmendjen e komunitetit ligjor ndërkombëtar, me vështirësitë e saj: bëhej fjalë për tu trajtuar një lloji pavarësie të së drejtës penale të shtetit, i cili duhet ti kishte të dënueshme këto krime me karakter ndërkombëtare125, pavarësisht nga kriminaliteti në ligjin përkatës të brendshëm, nëpërmjet hartimit të ligjeve mbindërkombëtare posaçërisht të identifikuara në mënyrë specifike dhe krijimin e një gjykate ndërkombëtare.

Thelbi i këtyre veprave që përbëjnë krime u formua nga e drejta zakonore, dhe ishte ndërfutur në statutet e gjykatave të ndryshme ndërkombëtare penale që janë ndjekur historikisht. Krimet e luftës u shfaqen si një kategori e veprës penale me rëndësi ndërkombëtare tashmë në fund të Luftës së Parë Botërore, kuptohet si: a) në shkeljeve te zakoneve te luftës dhe marrëveshjeve te shteteve nëpërmjet konventave ,b) shkeljet që lidhen me mbrojtjen e popullsisë civile dhe të të burgosurve të luftës126.

123 Shih, Edrejta penale nderkombetare Jola Xhafo Tirane 2009

124 Shih, E drejjte nderkombetare publike Arben Puto Tirane 2007

125Shih,Bassiouni (nen kujdesin e), Ligji Penal Ndërkombëtar,, Neë York, 1999;.. Kittichaisaree, Ligji Penal Ndërkombëtar, Oxford, 2001

126 Shih, në Statutin e Gjykatës Ndërkombëtare të Krimeve. të thënë . 2000

93

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Kategoritë e krimeve të gjenocidit , agresionit dhe kundër njerëzimit u shfaqën pas Luftës së Dytë Botërore dhe u ndërfuten në statutet e gjykatave ndërkombëtare ad hoc si dhe ato me karakter te përhershëm siç është gjykata penale ndërkombëtare Hagës( Rome 1998)

Në realitet, kryesisht duke iu referuar përvojave historike të gjykatave penale ndërkombëtare ad hoc , problemi me frikën e pafajësisë te pajustifikuar ka mbizotëruar gjithmonë mbi çdo frikë tjetër dhe kjo ka për qëllim përdorimin me shumicë të mjeteve që, në vend që të ruajnë respektimin e ligjshmërisë të rreptë penale, u shuguruan vetëm për të siguruar dënim efektiv të atyre që janë përgjegjës127.Është e nevojshme të thuhet se parashikimi i një grupi ilegal rregullues jashtë sistemeve individuale ligjore kombëtare të tilla si ajo që është përshkruar - prezantohet potencialisht për të hyrë në konflikt antitetik me parimin e ligjshmërisë penale; në veçanti nëpërmjet shkeljes së ndalimit te analogjisë dhe të fuqisë jo prapavepruese.

Në realitet një pjese e autoreve nuk kanë harruar të vëzhgojnë sundimin e ligjit (dhe në veçanti parimin e fuqisë jo prapavepruese ose nenparimeve te tjera te se drejtës penale) qe duhet të interpretohet në një mënyrë tjetër dhe më elastike sesa dimensioni kombëtar , si për mungesë në nivele ndërkombëtare të trepalësheve klasikë te ndarjes se pushteteve mes fuqive shtetërore (legjislativ, ekzekutiv, gjyqësor) në lidhje me të cilën parimi në fjalë mund të shërbejë si një pikë e ekuilibrit ndërmjet tyre, si për domosdoshmërinë e brendshme për të mos lënë të pandëshkuar fakte kaq serioze.

Gjithashtu theksojmë se nga parimi i ligjshmërisë nuk përcaktojmë dot respektimin e tij nëpërmjet një mekanizmi te vetëm për t'iu referuar burimeve klasike të së drejtës ndërkombëtare penale kryesisht praktika në qoftë se në të njëjtën kohë nuk ofron një përcaktim te plotë për llojet e veprave kriminale te dënueshme.128Shpesh është përdorur nga e drejta zakonore ndërkombëtare që është e detyrueshme dhe e domosdoshme, e pandikueshme ndaj ndryshimeve në sistemet formale në mënyrë që të reduktojë të drejtat në themelin e tij individual129, qe supozohet

Shih, STEINER-ALSTON, Të drejtat Ndërkombëtare të njeriut në kontekstin e ligjit,politikës dhe moralit, Oxford, 1996.TOURET, Pirateria Paris, 1992. 127 Shih, Enucleationi i kategorisë së parë te "gjenocidit", si një nën-specie e krimeve kundër njerëzimit, ishte nga Lemkin në vitin 1944. Shih Lemkin, Rregullat e Boshtit në Europën e pushtuar, Ligjet e Profesionit, Analiza e Qeverisë, Propozimet për rishqyrtim, Uashington, 1944, Gjenocidi si krim nën ligjin ndërkombëtar, ne AJIL 1947

128 Shih, Më saktësisht: shkelje të Konventës së XI te Hagës e 22 korrikut 1899 dhe Konventën e Hagës IV e 18 tetor 1907.

129 Ajo u prezantua zyrtarisht në sistemin e së drejtës ndërkombëtare penale me Konventën e Neë York-ut për Dënimin e Krimit të Genocidit të 9 dhjetor 1948. Shih, Jescheck Die Verantëortlichkeit nach der Staatsorgane Völkerstrafrecht. Eine zu den Studie Prozessen Nürnberger, Bonn, 1952,

94

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj të jetë shkelur nga autorët e gjykuar, dhe se ata duhet të krijojnë përgjegjësinë penale të këtij të fundit qe janë trupat gjykuese.

Është e dukshme thirrja për një standard juridik të drejtësisë që anashkalon dhënien dhe zbatimin e drejtësisë kur mund të vendoset pozitivisht nga ligjvënësi130, dhe se ekzistenca e një përmbajtje te tillë teorike krijon bazën të një atribuimi me përgjegjësi penale që është e pavarur nga parimi formal i ligjit penal dhe garancitë e saj nëpërmjet respektimit te parimit ne fjale e cila na pasqyron hapur institutin ne fjale. Sa me larte del se mënyra e mësipërme e artibuimit te pergjegjsise ishte një nga mjetet të cilat gjyqtarët e gjykatave ad hoc pas Luftës së Dytë Botërore kanë përdorur për të krijuar bindjet e tyre131. Në këtë mendim që vendoset e ashtuquajtura 'Radbruch formula nga emri i avokatit gjerman që e teorizoi:në konceptin e tij teorik te e drejta duhet të bazohet në drejtësinë,dobinë dhe sigurinë, dhe ku ligji i shkruar ishte i papajtueshëm me parimet e drejtësisë të konsiderueshme në masë të patolerueshme, ajo duhet të ishte e shpërfillur duke zbatuar ne gjykimet e bëra prej gjykatave te asaj kohe fuqinë prapavepruese te ligjit penal me arsyetimin se e drejta e njerëzimit dhe jetës kishte prioritet ne aspektin ndërkombëtare ne raport me zbatimin e Parimit te ligjshmërisë dhe nenparimet e tjera te sanksionuara prej tij.

130 Shih, RADRBRUCH G., Der ursprung des Strafrechts aus dem Stande der Unfreien, in Elegantiae Juris Criminalis: Vierzehn Studien zur Geschichte des Strafrechts, 1950.ID., Gesetzliches Unrecht und übergeseztliches Recht, in SJZ 1946.

131 Shih, RADBRUCH, Zur Diskussion über die Verbrechen gegen die Menschlichkeit, SJZ, 1947.REEDER, Krijimi i Gjykatës Ndërkombëtare Penale:disa probleme të përgjithshme, Amsterdam, 1962.

95


3.2.Vërejtjet për ligjshmërinë dhe moszbatimin e saj nga gjykatat ndërkombëtare deri në vitin 1994

Fillimi historik për të zbatuar një juridiksion penal ndërkombëtare dhe universal që të gjykonte mbi krimet ndërkombëtarë ishte ai në lidhje me Kaiser Guglielmo i dytë dhe udhëheqës të tjerë gjermanë për krime të luftës, pas Luftës së Parë Botërore, në bazë të Traktatit të Versajës dhe nenet e tij te nënshkruar më 28 qershor 1919 por edhe Vilhelmi i II për krimet e kryera gjate luftës se dyte botërore, e cila parashikonte krijimin e një gjykate të veçantë132. Akuzat zyrtare ndaj ish-Perandorëve të Gjermanisë ishin ato që ishte shkelur "morali ndërkombëtar dhe shenjtëria e traktateve"133.

Projekti për formimin e trupit gjykues ishte i përbërë nga pesë gjyqtarë, secili i emëruar nga pesë fuqitë fituese te boshtit si p.sh shtetet me te fuqishme qe aderonin ne bosht .Traktati gjithashtu parashikonte se Gjykata e posaçme ad-hoc do të gjykonte mbi "parimet më të larta të politikës ndërmjet kombeve" dhe "në respekt të detyrimeve solemne dhe traktateve ndërkombëtare po ashtu e moralit ndërkombëtar"

Projekti ngeli gjithmonë ne letër i pazbatuar si Vendet e Ulëta dhe Holanda as Vilhelmin po as Kaiserin ku ishte strehuar – refuzuan ta ekstradonin. Në bazë të këtij refuzimi, ishin dy shqetësime themelore: një lidhur me dyshime për paanësinë e një gjykate që do të kishte vetëm gjyqtarë të zgjedhur nga fuqitë fitimtare pasi ato ishin si drejtuese te procesit pe shkak te pjesmarjes ne trupën gjyqësore, tjera në lidhje me dyshimet për respektimin e parimit të ligjshmërisë, jo vetëm formula e fajësimit e përdorur nuk u përshtatej tarifave tradicionale të ndjekjes penale, por të njëjtat krime të luftës nuk përbëjnë ende një kategori të krimeve ndërkombëtare të përcaktuara mirë në atë kohë. Si rezultat nuk u lejua te zbatohesh ndëshkimi i krimineleve te luftës se asaj kohe për krimet e kryera ne Gjermani,duke përdorur si mbrojtje moscenimin e sovranitetit shtetëror territorial te shteteve ku strehoheshin, mungesën e bashkëpunimit te shteteve dhe mungesën e një legjislacioni ndërkombëtar qe te sanksiononte veprimet e kësaj natyre qe përbenin rrezik ndërkombëtar për shoqërinë njerëzore ne ato momente. Duke çuar ne një fare mënyre drejte mendimit për te hequr dore një pjese te sovranitetit te shteteve për te luftuar konkretisht këto elemente te kësaj periudhe shqetësuese për njerëzimin.

132 Shih, Traktati në Varsajes i ishte përkushtuar për përgjegjësisë penale, nenet nga 227-230.

133 Shih, Neni 227, paragrafi 1, të Traktatit. Kjo është një formulë që nuk reflektohen në statutet e vendosur nga gjykatat hc te mëposhtme. Neni 227, paragrafi 2 i Traktatit, shih E drejta Penale nderkombetare Jola Xhafo 2009

96


3.3 Gjykata e Parë Ndërkombëtare Penale

Gjykata penale ushtarake e Nurembergut ishte instrumenti i parë i cili synonte ndjekjen e krimeve ndërkombëtare te kryera gjate luftës se dyte botërore, nisme kjo pas dështimit te përpjekjeve te mëparshme te organizatave ndërkombëtare për ndëshkimin e tyre, siç ishte projekti i komitetit ndërkombëtar te juristëve 1937 etj..u krijua ne vitin 1945 në bazë të Marrëveshjes së Londrës ndërmjet katër fuqive fituese . Marrëveshja parashikonte tre kategori krimesh: krime kundër paqes, krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. Përtej asaj qe duket, ka pasur disa profile kritike në aspektin e ligjshmërisë: jo rastësisht, gjatë gjyqeve të Nurembergut – saktësisht në 19 nëntor 1945134 - përfaqësues Von Sthamer, mbrojtësi i ish-nazistit të fuqishëm Herman Goering, paraqiti në gjykate një mocion paraprak në emër të mbrojtjes të gjithë të akuzuarve për mungese juridiksioni për ndëshkimin e këtyre krimeve, për të sfiduar në rrënjë vetë legjitimitetin e gjykatës dhe krijimin e rregullave inkriminuese, në kundërshtim me ndalimin e fuqisë prapavepruese të normave penale e duke përfshire parimin e ligjshmërisë: nullum crimen, nulla poena sine lege pas penal, fakt ky i cili ishte ekzistent ne statutin e kësaj gjykate.

A) se "përbërja e gjykatës ishte e dyshimte për nga aspekti i paanësisë pasi, sidomos akuza dhe specialisht gjyqtarët ishin të gjithë shprehje e vendeve fituese të Luftës së Dytë Botërore te ashtuquajturat vendet e boshtit, dhe për këtë arsye mungonte kërkesa thelbësore e paanshmërisë ose mund te themi se ishte e dyshimte;

B) mbi ligjshmërinë e rregullave te përcaktimit te figurës se veprës penale nga Karta, i cili vërejti:

Nuk ishin pjese e se drejtës kombëtare te shteteve dhe asaj ndërkombëtare se kategoria e krimeve kundër paqes të parashikuara në nenin. 6, a) të Kartës se gjykatës penale ushtarake te Nurembergut, nuk ka ekzistuar në të drejtën gjermane dhe as në të drejtën ndërkombëtare. Pra mbrojtësi i ish-nazistit të fuqishëm Goering, paraqiti në gjykate një mocion paraprak në emër të mbrojtjes të gjithë të akuzuarve për mungese juridiksioni për ndëshkimin e këtyre krimeve, për të sfiduar në rrënjë vetë legjitimitetin e gjykatës dhe krijimin e rregullave inkriminuese, në kundërshtim me ndalimin e fuqisë prapavepruese të normave penale e duke përfshirë parimin e ligjshmërisë: me te drejte kundërshtoi veprimin dhe parimet procedurale mbi te cilat do te operonte gjykata.

C): "Domethënë, veprat ndërkombëtarisht te dënueshme dhe te paparashkrueshme ne legjislacionin e sotëm ne fuqi siç janë vrasjet, shfarosjet, skllavërimi, dëbimi, veprime të tjera çnjerëzore të kryera kundër

134 Shih, Karta e Londrës, e cila parashikonte krijimin e Gjykatës se Nurembergut, u nënshkrua ne 8 gusht 1945 nga Shtetet e Bashkuara, Bashkimi Sovjetik dhe Britania e Madhe, Franca.

97

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj popullsisë civile, para ose gjatë luftës, ose përndjekje mbi baza politike, racore ose fetare në ekzekutimin ose në lidhje me pamjen e krimit brenda juridiksionit të Gjykatës, nëse janë apo jo në shkelje të ligjit të brendshëm të vendit, ku janë kryer, parashikimi tij dhe zbatimi i tyre prapaveprues shkelte ndalimin e ligjeve penale prapavepruese, parim i cili në përgjithësi është i njohur . mbi ligjshmërinë e gjykatës, në te cilin mbrojtësi u bazua për te kundërshtuar ligjshmërinë e kësaj gjykate.

Në kritikat më të rëndësishme në aspektin e ligjshmërisë, Gjykata u shpreh në gjykimin final: në kundërshtimin e mbrojtjes në lidhje me shkeljen e parimit nullum crimen sine lege nga neni. 6 i Kartës se Londrës, Gjykata tha se Reich gjerman ishte dorëzuar pa kushte, dhe se e drejta e padiskutueshme e vendeve fituese për të nxjerrë ligje për territoret e pushtuara ishte njohur nga bota e civilizuar, duke qenë në gjendje të ofrojë rregulla inkriminuese gjithashtu në mënyrë retroaktive, duke shpjeguar këtu edhe faktin e perparesise te se drejtës komunitare ndaj asaj kombëtare por edhe te mbrojtjes se interesit me te rendesishem te shoqërisë135. Si përfundim Gjykata rrezoi çështjen, në seancës e zhvilluar më 21 nëntor 1945 duke vene ne dukje edhe parimin e zbatuar prej saj, ai i superioritetit qe qëndronte mbi atë te organeve te shteteve, duke e menduar në kundërshtim me nenin. 3 të Kartës së Londrës, ku ishte përcaktuar se "as Gjykata, as anëtarët e saj dhe as zëvendësit e tyre nuk mund të sfidohen nga prokuroria, nga të pandehurit apo avokatët e tyre."

Megjithatë me përjashtime përballë kërkesave të drejtësisë të konsiderueshme, në atë që pa mëdyshje duke iu referuar formulës Radbruch Gjykata shtoi se e njëjta maksimale te parimit (kuptohet këtu me referencë të veçantë për madhësinë e saj në lidhje me fuqinë jo prapavepruese ) nuk mund të prezantonte një kufizim të sovranitetit, kur bëhej fjalë për një parim të drejtësisë, si argument për te shmangur nga përgjegjësia penale,

Baza ligjore thelbësore gjyqësore e Tokios ishte një direktivë e komandantit në krye të forcave aleate, Douglas, lëshuar 19 janar 1946, me titull "Karta e Gjykatës Ndërkombëtare Ushtarake për Lindjen e Largët." Karta e Nurembergut është miratuar si model për Kartën e Tokios, përsa krimet kundër paqes,të luftës dhe kundër njerëzimit, ka formuar gjithashtu edhe bërthamën e kësaj të fundit.

135 Shih, "Te mendosh se është e padrejtë të ndëshkosh ata që në shkelje të traktateve dhe marrëveshjeve kane sulmuar shtetet fqinje pa paralajmërim paraprak është padyshim te pavërtetë, sepse në rrethana të tilla sulmuesi duhet domosdoshmërisht të dijë se është duke vepruar padrejtësisht, dhe prandaj larg nga të qenit i padrejtë dënon atë, por do të ishte e padrejtë nëse aktin e tij të paligjshëm do u lejohej të mbetj pa u ndëshkuar. " Goring et al, Gjykimi, 30 shtator 1946,ne Gjykimi i kriminelëve të mëdhenj të luftës, i cituar., Vol. I,219

98

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Përbërja e Gjykatës ishte mjaft e ndryshme nga ajo e Nurembergut136, në veçanti, në radhët e gjyqtarëve përfaqësoheshin shumë në shumë vende. Megjithatë, kundërshtimet me bazën ligjore (dhe opinionet) e Gjykatës se Tokios, të cilat u ndanë edhe nga ana e vetë gjyqtarëve, në thelb ishin të njëjta, që ishin lëvizur në gjyqet e Nurembergut pra, me te njëjtat parime procedurale dhe substanciale .

Megjithatë, Gjykata kërkoi për të demonstruar se si planifikimi ose ndërmarrja e një lufte të agresionit, ose ndryshe të një lufte në shkelje të traktateve, u konsideruan krime edhe para hyrjes në fuqi të Kartës së Londrës137, duke kujtuar parimet zakonore (në të cilat janë sjellë parime të së drejtës natyrore) dhe traktate te nënshkruara nga Gjermania, në fuqi të asaj kohe të fakteve të kontestuara. Nëse nga një pikë sociale dhe morale mund të ndahet pikëpamja për të cilën dënimi i atyre që janë përgjegjës për krime aq të urryera, është e ligjshme të ushqejë disa dyshime për zbatimin efektiv të parimit të ligjshmërisë në procesin në fjalë. Për më tepër, gjykimi i Tokios kundër kriminelëve të luftës japoneze ka pësuar nga vërejtjet e veta kritike posaçërisht për fakte te njëjta me ato te Nurembergut138.

136 Konventat e Hagës të 1899 dhe 1907, Traktati i Versajës në vitin 1919, marrëveshjet Lokarno të 1925, Paktit Kellogg-Briand të 1928.

137 Shih,Neni 41 Karta e OKB-së: " Këshilli i Sigurimit mund të vendosë se çfarë masa,qe nuk përfshin përdorimin e forcave të armatosura janë për t'u punësuar për të dhënë efekt të vendimeve të saj, dhe mund të ftojë anëtarë të Kombeve të Bashkuara për zbatimin e masave të tilla. Këto mund të. përfshijnë një ndërprerje te tërësishme ose të pjesshme të marrëdhënieve ekonomike dhe të transportit hekurudhor, detar, ajror, postar, telegrafik, radio, dhe të tjera, dhe punes me marrëdhëniet diplomatike."

138 Shih,Në shtojcën e aktakuzës janë të listuara më shumë se 26 instrumente të te drejtës ndërkombëtare: Akuzat dhe të dhënat dhe Shkelja e Traktateve Ndërkombëtare, Marrëveshjet dhe sigurime shkaktuar nga të pandehurit në rrjedhën e planifikimit, përgatitja dhe hapja te luftërave. Aktakuza, gjyqi i madh me kriminelët e luftës para Gjykates Ushtarake Ndërkombëtare, Nuremberg, 1947, vol. I, f. 84.

99


3.4 Organet Penale Ndërkombëtare.

Pas luftës se dyte Botërore OKB-ja është detyruar te vë në lëvizje mekanizmat e parashikuara për forcimin e paqes dhe stabilitetit ndërkombëtare. Kjo ka rezultuar në një ringjallje te të drejtës penale ndërkombëtare, pas shumë vitesh, gjatë të cilave u konsiderua si një letër e pazbatueshme. E drejta e sanksionuar ne statutin e themeluar në Nuremberg u realizua dhe u zhvillua sëbashku me ligjin ekzistues zakonor ndërkombëtar mbi krimet ndërkombëtare , në dy gjyqe të tjera penale kundër krimineleve ndërkombëtare, në sensin e ngjarjeve tragjike që ndodhën në ish-Jugosllavi dhe në Ruanda me vdekjen e 800.000 personave brenda pak muajve ne vitin 1994.

Procedurat e mësipërme janë përmendur në praninë e gjykatave ad hoc, me juridiksion të kufizuar në hapësirë dhe kohë. Risia konsistonte në aktet e tyre përbërëse: nuk është më një traktat ndërkombëtar, por dy rezoluta te Këshillit të Sigurimit të OKB-së, të marra në bazë të "Kapitullit VII" të Kartës së OKB-së, i titulluar "Veprim në lidhje me kërcënimet ndaj paqes, te shkeljes së paqes dhe të akteve të agresionit ", dhe në veçanti në zbatimin e neneve. 41 dhe 42139 .

Natyrisht janë hedhur diskutime edhe nga ata që kanë thënë se dy rezolutat në fjalë kanë shkuar përtej limiteve të imponuara nga karta qe sanksionon këto rregulla , pavarësisht nga fakti se një praktikë e tillë është pranuar nga Shtetet, duke i dhënë jete një rregulli zakonor te gjykatave ad hoc.

Gjykata Penale Ndërkombëtare e Hagës u krijua me rezolutën nr 827 të Këshillit të Sigurimit, në sfondin e ngjarjeve dramatike të "spastrimit etnik" që karakterizuan territorin e ish-Jugosllavisë, me ngjarjet e famshme dhe tragjike të Sarajevës dhe Srebrenicës, duke rezultuar më shumë në shkelje masive të ligjit ndërkombëtar humanitar. Në Gjykate u dha juridiksioni mbi krimet e kryera që nga 1 janari 1991 deri në datën që do të përcaktohej nga Këshilli i Sigurimit për të rivendosur paqen. Në parimet e saj të përgjithshme, Statuti është thirrur gjerësisht në Nuremberg.

Ne Statut listohen krimet nen juridiksionin e gjykatës nga Gjykata në bazë të drejtës ndërkombëtare: krime lufte, genocid140, dhe krime kundër njerëzimit (krime kundër paqes ishin

139 Karta e kombeve te bashkuara neni 41 dhe neni 42.

140 Shih, V. Pritchard-Zaudi, Gjyqi dhe Krimet e Luftës ne Tokio, Vol I, 1981, Brackman, Nuremberg, 1989, IPSEN, në Herzberg, Përmbledhje artikujsh të kushtuar veprimtarisë Oehler, 1985. Piccigallo, Japonezet në gjyq, 1979,

100

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj lënë jashtë);neni. 24 përcakton dënimet e zbatueshme duhet theksuar se krimet janë shtuar me vone pasi krimet kundër njerëzimit kane qene vepra e vetme fillimisht ne statutin e Nurembergut.

Ndikimi i Gjykatës ishte faktor për zhvillimin dhe rrugën e cila do te ndiqej me vone ne fushën e së drejtës ndërkombëtare penale, veçanërisht në lidhje me asimilimin e mjedisit që vepron i të drejtës penale aq dhe në konfliktet kombëtare dhe ndërkombëtare: kjo ka lejuar aplikimin e rregullave ndërkombëtare të luftës për luftërat e brendshme civile. Në lidhje me krimet kundër njerëzimit141, Gjykata konfirmoi se lidhja me krimet e luftës që ishte kërkuar në statutin e Nurembergut për ndëshkimin e tyre nuk ishte e nevojshme në bazë të së drejtës ndërkombëtare zakonore Për më tepër, Gjykata deklaroi në disa raste përkufizimet e krimeve kundër njerëzimit dhe gjenocidit i cili u afirmua me rezolutën e vitit 1948 e këshillit te sigurimit .

Nenet e vendosura për përcaktimin e krimeve ose veprat nen juridiksionin e kësaj gjykate, marrin një kontribut të rendesishem në kuadër te respektimit te parimit te ligjshmërisë, sidomos përmes një listimi të shumte dhe të sakte të rasteve penale të dënueshme,aq me referim me elementin e tyre material sa si element psikologjik. Aluzion i vetëm mund të jetë ofruar nga neni. 3, mbi shkeljen e ligjeve ose zakoneve të luftës.

Gjykata penale ndërkombëtare ka pasur mundësi të shprehet mbi pikën në çështjen Prokurori kundër Vasiljevic, në rastin konkret duke specifikuar se Dhoma Gjyqësore duhet patjetër të përmbahet nga te dënimi i të akuzuarit në bazë të një ndalim që nuk është i mjaftueshmerisht i saktë, ajo duhet të sigurohet që një vepër penale e tillë është në të vërtetë kriminale në kuadër të së drejtës zakonore ndërkombëtare142, është e përkufizuar me qartësi të mjaftueshme në natyrën e saj të përgjithshme në karakterin penale dhe në ashpërsinë e ligjit penal.

141 Shih, Luders, në Chiavari (nen kujdesin), E drejta Penale Ndërkombëtare të Drejtësisë mids te shkuares dhe te ardhmes, 2003, . Kirk McDonald në Yee -Tieya (nen kujdesin.), E drejta ndërkombëtare në Luftën Post te Ftohtë 2001

142 Shih, Mbi krijimin dhe punën e Gjykates për Ruandën, cfr Morris-Scharf, Gjykata Penale Ndërkombëtare për, 1998;. Roggemann, Die internationalen Strafgerischtshofe, 1998. Shih, Rasti Prokurori kundër Vasijlevic, paragrafët 193, 201 dhe 202 të vendimit.

101

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Përsa i përket dënimit,Statuti përcakton sugjerime dhe kritika të rëndësishme për zbatim, sepse standardi nuk përshkruan periudhat e paraburgimit, por vendos vetëm që seksionet gjykuese duhet të mbështeten në praktikën e përgjithshme në lidhje me dënimet me burg në gjykatat e ish-Jugosllavisë ne kuadër te ndjekjes se krimit ndërkombëtare.

Gjithsesi me një vështrim më të kujdesshëm, frika në lidhje me gjykimin e ashpër të gjykatës duket shumë e madhe143, veçanërisht për shkak të Statutit, im cili përjashton burgimin e përjetshëm. E gjithë kjo është për të identifikuar saktë rezultatet e "praktikës së përgjithshme" të mëparshme në gjykatat e ish-Jugosllavisë për krimet e kryera ne këto territore.

Pas krijimit te organeve për të ruajtur dhe rivendosur paqen dhe sigurinë ndërkombëtare, Bazuar ne kapitullin katër të Kartës së OKB-së, në përgjigje të gjenocidit tragjik dhe shkeljeve serioze të ligjit ndërkombëtar humanitar që ndodhën në Ruandë në vitin 1994144, për të dëmet e rreth tetëqind mijë njerëzve brenda pak muajsh, pas përplasjes mes dy grupeve. Edhe nëse duam të dyshojmë në shkallën aktuale të garancive të pranishëm në to, të nenit. 27 i lejon Kryetarit të Gjykatës të zgjedh - për paraburgimin - një shtet në mes të atyre që kanë deklaruar disponibilitetin e tyre në Këshillin e Sigurimit, në përputhje me ligjin në fuqi në këtë shtet, dhe nën mbikëqyrjen e Gjykatës Ndërkombëtare. Prandaj, edhe në qoftë se në mënyrë implicite, garancitë e drejtësisë dhe të proporcionalitetit të dënimit rezultojnë të konfirmuara. -Gjykata Penale Ndërkombëtare për Ruandën u krijua nga rezoluta e Këshillit të Sigurimit ne 8.11.1994 nr 955 145.

Gjykata dha risit e veta për zhvillimin në lidhje me përkufizimin e genocidit .Statuti i Gjykatës në fjalë merr pothuajse tërësisht atë te Gjykatës për ish-Jugosllavinë, si dhe midis dy Gjykatave ka ekzistuar për disa vite një lidhje institucionale: deri në 2003 zyra e prokurorisë dhe anëtarët dhomës se kërkesave paraprake dhomës se gjykimit si dhe ajo e ankesave, ishin të përbashkët për të dyja. Megjithatë, edhe pse është e domosdoshme ti jepet përparësi përparimit në krahasim me përvojat e mëparshme të Nurembergut dhe Tokios, sidomos në aspektin e

143 Shih, Rasti Prokurori kundër Vasijlevic, paragrafët 193, 201 dhe 202 të vendimit.

144Shih, V. Pritchard-Zaudi, Gjyqi dhe Krimet e Luftës ne Tokio, , 1981, Brackman, Nuremberg, 1989,, në Herzberg, Përmbledhje artikujsh të kushtuar veprimtarisë Oehler, 1985;. Piccigallo, Japonezet në gjyq, 1979, Prttchard në Bassiouni Ligji Penal Ndërkombëtar, 1999, Roling-Cassese, Gjyqi Tokio dhe Beyond, 1993

145 Shih, CRYER, Krimet ne prokurorine ndërkombëtare: selektiviteti dhe Ligji Penal Ndërkombëtar , Cambridge, 2005.

102

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj ligjshmërisë nëpërmjet përcaktimit më rigoroz të çështjeve penale, por edhe përmes një vetëdije të dikotomisë midis çështjeve juridike dhe materiale në lidhje me fuqinë jo prapavepruese penale146.

Si për parimin e ligjshmërisë po edhe atë të fuqisë jo prapavepruese të ligjit penal, janë refuzuar nga dy gjykatat në bazë të shkaqeve të ngjashme me ato të Nurembergut, edhe te Hagës i pari duke vënë në dukje se struktura e procesit gjyqësor dhe të kolateralit themelor janë të kënaqura nga garancitë për parimin e gjyqtarit të paramenduar , i dyti duke mohuar se fuqia prapavepruese kishte dhe / ose duke cituar ekzistencën para e rregullave përkatëse të së drejtës ndërkombëtare në lidhje me kryerjen e krimeve147, apo, përsëri, duke përmendur arsyen për transferimin pjesshëm të sovranitetit nga shtetet kundër Kombeve të Bashkuara, duke legjitimuar Këshillin e Sigurimit për krijimin e gjykatave te përkohshme me natyre juridiksionale te gjykimit te krimeve ndërkombëtare si ato qe përmendem me sipër148.

146 Shih, Nenet 2 dhe 3 Shën ICTY, respektivisht dedikuar për shkelje të rënda të Konventës së Gjenevës të vitit 1949 dhe shkelje të ligjeve ose zakoneve të luftës

147 Shih, SAUER D., Das Strafrecht und die feinde der offenen Gesellschaft, in NJË 24/2005.SCHËEIRT, Die Ëandlungen der tatbestandlehre seit Beling, Karlsruhe, 1957.SCHËENGLER, Völkerrecht, Versailler Vertrag und Auslieferungsfrage. Die Strafverfolgung ëegen Kriegsverbrechen als Problem des Friendsschlusses, 1919/1920, Stuttgart, 1982. Stefani-Levasseur-Bouloc, DROITPÉNAL GENERAL, PARIS, 2003.

148 Shih,Konventë e parë per krijimin e nje Gjykate Ndërkombëtare Penale u nënshkrua ne 16 nëntor 1937 nga 13 vende, por nuk kishte asnjë veprim efektiv. Në vitin 1950 Komisioni i te drejtes nderkombetare te OKB-së ka zhvilluar një projekt te Kodet e krimeve kundër paqes dhe sigurisë se njerezimit, si dhe një draft Statuti për Gjykatën Ndërkombëtare Penale, të cilat formuan bazën për miratimin e Statutit të Romës në 1998, pas një procesi të rëndë.

103


3.5 Parimet ligjore në Statutin e Gjykatës së Krimeve

Ndërkombëtare

Gjykata Penale Ndërkombëtare e pare e cila ka ndihmuar ndërtimin e një sistemim demokratik ne kuadër te ndjekjes se krimeve ndërkombëtare e krijuar nëpërmjet Traktatit të Romës të 17 korrik 1998, është vendosur për herë të parë në Kodin e Procedurës Penale Ndërkombëtare të Krimeve te njohura pikërisht, nga statuti si ndërkombëtare dhe u është dhënë përkushtimin i drejtë dhe i duhur për sa i përket aspektit procedural dhe substancial .

Gjykatës Penale Ndërkombëtare me seli ne Hage te Holandës ka qenë shumë e gjatë, rruge e cila ka filluar qysh prej vitit 1948 dhe është rezultat i më shumë se 50 viteve të përpjekjeve ligjore për te arritur ne krijimin e një statuti bazuar ne parimet e ruajtjes dhe mbrojtjes te se drejtave te njeriut, politikanët dhe diplomatët të vendosur në vend edhe para krijimit të Kombeve të Bashkuara.

Ajo që ka rëndësi mbi të gjitha është se krijimi i një Gjykate të përhershme Ndërkombëtare Penale, Statuti i të cilit përcakton në mënyrë të kryer rastet penale dhe të shoqëruara, ndër të tjera, te një "pjesë e përgjithshme" me rregullat e atribuimit të përgjegjësisë (përshkrimin e parimeve të përgjithshme në drejtim të qëllimit, neglizhencës, përgjegjësisë të rreptë me mosveprim, etj., e cila është absolutisht e pashembullt në kontekstin e së drejtës ndërkombëtare penale), më në fund eliminon apriori çdo kritike relative jo vetëm që ka të bëjë me ligjshmërinë dhe fuqinë jo prapavepruese të juridiksionit.

Shqetësim i vetëm ne kuadër te anëtarësimit ne këtë statut është dhënë nga fakti se, janë ende të " rënda" mungesat e Shteteve me pesha politike dhe ekonomike ne arenën ndërkombëtare, psh. Shtetet e Bashkuara dhe Kina. Por nuk ka dyshim se hapi i ndërmarrë ishte i një rëndësie të konsiderueshme. Vetëm dy dekada më parë nuk do të kishte qenë as e mundshme, përkundër sfondit të Luftës së Ftohtë, e cila u drejtua në paralizën e funksionimit të Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Është e rëndësishme te theksojmë se gjykata e pare ndërkombëtare me karakter te përhershëm i dha një ndihme shume te madhe procesit te ndjekjes se krimeve me karakter ndërkombëtar, duke siguruar ruajtjen e raporteve bashkëpunuese me shtetet ne baze te parimit te

104

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj saj (komplimentaritetit)149 duke ruajtur gjithashtu standartet dhe garancitë procedurale te te pandehurve ne statutin e saj.

Statuti është në fakt një organ normativ organik ku janë bashkuar standardet dhe burime te shkruara dhe jo te shkruara të së drejtës ndërkombëtare, duke përfshirë edhe ato që ishin produkt i praktikës gjyqësore të mëparshëm të Gjykatave ad hoc siç ishte ajo për krimet ne ish Jugosllavi, Ruanda, Nurembergu dhe Tokio por edhe ato që lidhen me natyrën e detyrueshme dhe qartësinë e aktakuzave dhe zbatimin e tyre prapaveprues. Prandaj është një sërë rregullash që merr pamjen dhe funksionin "sistemues" tipike e kodeve penale te shtetit, të nevojshme për një siguri ligjore efektive që dëshiron të kapërcej një të kaluar te karakterizuar nga një kërkim i vazhdueshëm për pasigurinë e identitetit dogmatik150.

Rezultati i këtij statuti është arritja e dy qëllimeve te kërkuara nga OKB-ja, te cilat nëse do marrim ne konsideratë përvojën e Gjykatave ad hoc, dukej se ishin të destinuara të mbeten të papajtueshme: besnikëria ndaj parimeve të së drejtës penale që rrjedh nga iluminizmi-liberal dhe nevojën për të ndëshkuar ata që janë përgjegjës për krime të tilla monstruoze ndërkombëtare te cilat tashme nuk mund te shpëtonin pa u ndëshkuar.

Jo vetëm ekzistenca e Statutit tani lejon të shkojnë përtej thirrjes se thjeshtë te parimeve më të vendosura juridike të qytetërimit lidhur me çështjen criminea juris gentium, (krimet ndërkombëtare) dhe për të ndërtuar, në përgjithësi, një përkufizim të përbashkët151.

Prandaj nuk do të ishte e mundur të përjashtohej një zgjedhje priori, nga ana e Shteteve pjesëmarrëse në Konferencën e Romës, duke u kujdesur për një ligj të paktën më shumë "thelbësor" , me mundësinë për rekurs të burimeve të zakonshme ose të tilla si procese analoge.

Shkenca penale nuk ka len pa ven re se si kjo vendosje dhe pavarësisht se është një pjesë përbërëse e konventave të shumta ndërkombëtare, nuk ishte aspak e dukshme gjatë punës përgatitore të Statutit: në të vërtetë, parimi i ligjshmërisë merr këtë rëndësi vetëm në vendet e Evropës kontinentale dhe ata që kanë pasur ndikimin më të drejtpërdrejtë te këto të fundit, ndërsa

ka vende të tjera ku parimi i ligjshmërisë nuk zbatohet ose nuk ka një rëndësi të krahasueshme dhe si pasoje nuk kemi arritjen e standarteve te kërkuara .

149 E drejta nderkombetare penale Jola xhafo 2009

150 Shih, Deklarata Universale e të Drejtave Themelore të Njeriut, Konventën e trete e Gjenevës dhe protokollet e saj shtesë, Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut, Konventa mbi të drejtat civile dhe politike nderkombetare, Karta Afrikane e të Drejtave të Njeriut dhe të Popujve.

151 Shih, Në këtë pikë, cfr. Kremnitzer, Komuniteti botëror si një Ligjvënës Ndërkombëtar në Konkursin Kombëtar me ligjvënësit në Eser-Lagodny , Parimet dhe procedurat për një ligj të ri kriminal transnacional, Freiburg, 1992, Reeder, Krijimi i një Gjykate Ndërkombëtare Penale: disa probleme të përgjithshme,Amsterdam, 1962

105

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Ashtu si ligjet e brendshme të te drejtës zakonore152, që kishin burimin e tyre kryesor në praktike, ai u quajt atëherë, një faktor i mëtejshëm preference, fakti që një strukturë e këtij lloji do të kishte penguar të gjitha problemet praktike të përfshira në krijimin e hapësirave duke ulur nevojën për çdo gjë vetëm për të siguruar rregulla të përshtatshme procedurale dhe për të rënë dakord për përbërjen e gjykatës.

Një pjesë e pakicës se doktrinës në kundërshtim me njohjen e konsiderueshme të nullum crimen sine lege në fushën e krimeve ndërkombëtare153,vendoste pastaj në dukje se një aplikim i qëndrueshëm i kriterit të "parimeve të përgjithshme të së drejtës të njohura nga kombet e qytetëruara"

Referuar nenit 38 të Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë duhet ta kishte përjashtuar nullum crimen nga rregullorja ndërkombëtare, si një parim i njohur vetëm nga vendet e zhvilluara154 dhe prandaj nuk ka gjasa që të konsiderohet si një parim i përbashkët për të gjitha ose të paktën në shumicën e vendeve të botës se civilizuar dhe asaj qe përmban ne përbërjen e legjislacionit te saj garancitë e nevojshme për procedimin e te pandehurve ne mënyrë njerëzore dhe duke mbrojtur jo vetëm akuzën ndaj tyre por edhe mbrojtjen e tyre nga trajtimi abuziv për shkak te mungesës se themeleve mbrojtëse si ne rastin e gjykatave ndërkombëtare përpara traktatit te Romes 1998.

152 Shih, Në këtë linjë, sidomos KREMNITZER, Komuniteti botëror, cituar më sipër, p. 343,. Radbruch, Zur Diskussion Über die Verbrechen gegen die Menschlichkeit, SJZ, 1947, f. 131; Ëoeltzel, Gjyqet e Nurembergut në të Drejtën Ndërkombëtare, 1961

153 Shih, Clark, Krime kundër njerëzimit dhe Statutit te Romës të Gjykatës Penale Ndërkombëtare në Politi-Nesi (nen kujdesin), Statuti i Romës i Gjykatës Ndërkombëtare Penale:Një sfidë për mosndëshkimin, Ashgate, Alderschot, 2001

154 Shih, Conforti, E drejta Internacionale, edicioni i shtatë , 2006..

106


3.6 Projekti i krijimit të statutit të Gjykatës

së Përhershme Penale Ndërkombëtare.

Puna ka filluar dhe ka zgjatur rreth gjysme shekulli dhe është vene në rrezik vetëm gjatë përgatitjes së planeve paraprake (projektstatuti) të Statutit të gjykatës penale ndërkombëtare. Në atë kohë rreth vitit(1951) megjithatë, pasi u njohën se cilat ishin krimet ne kompetence ato bënin balancën nga frika e atyre që besonin se një shtypje e tepruar e rasteve do të hapte rrugën për një rast te lidhur me letrën e shtetit, duke e përshtatur me kërkesat e drejtësisë që janë të shprehura në komunitetin ndërkombëtar, kur e mori gradualisht bindjen se kualifikimi i "krimeve ndërkombëtare" me faktet konkrete në juridiksionin e Gjykatës duhet të jenë subjekt i një vlerësimi të konformitetit me faktet e “llojet e krimit”155. Këto frikëra u bënë objekt i një raporti të paraqitur në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së në 1996 nga Komiteti Përgatitor i Krijimit te një Gjykate Ndërkombëtare Penale .

Si rezultat i përpjekjeve ka mbijetuar krijimi i Statutit te gjykatës penale ndërkombëtare me parimet e nevojshme, pavarësisht nga këto frika të zakonshme. Ndoshta, zgjedhja i është detyruar konsideratave të relieveve të kundërta kritike: ne ndërgjegjësimin e rreziqeve që detyra e gjykatareve të një pushteti të pakufizuar të përzgjedhjes së sjelljeve të dënueshme mund të sillte, si duke iu referuar lirisë individuale, dhe duke iu referuar sovranitetit të shteteve te cilat duhet ta dorëzojnë pjesërisht ne duar te gjykatës. Si dhe doli si vetëdija e nevojshme e faktit se një herë që gjendet rruga drejt ndërtimit të një organi të ligjit i përshtatur me "pjesën e përgjithshme" të saj, e vetmja mënyrë për të ndërmarrë seriozisht do të ishte vetëm ajo për ta kufizuar gjykatësi i normës,si për interpretimin dhe zbatimin e institucioneve të rëndësishme të pjesës të përgjithshme nuk mund ti ishin dorëzuar vullnetit të tij, dhe kjo do të ishte një rrezik i qartë kthimi për rikthim në pasiguritë që kishin karakterizuar eksperiencën e gjykatave ad hoc pavarësisht nga sasia e madhe e burimeve të së drejtës ndërkombëtare.

Objektivisht ekzistojnë dy elemente të cilat janë te pranishme në Statut, të Elementeve të Krimeve156, të cilat janë element dinamik në caktimin e dënimeve duke iu përmbajtur parimeve te

155 Shih, Triffterer, Dogmatische Untersuchungen zur Entëicklung des materiellen Völkerstrafrecht seit Nuremberg, 1966 156 Shih156 Shih, Triffterer, Dogmatische Untersuchungen zur Entëicklung des materiellen Völkerstrafrecht seit Nuremberg, 1966

156 Shih, Selektiviteti dhe regjimi Ndërkombëtare Penale, Cambridge, 2005, f. 191 dhe 238 .Studium Juris, 1997.

107

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj saja, për të siguruar një ndihmë interpretuese dhe aplikuese të Gjykatës Sistemi i parimit te ligjshmërisë.

Ne pjesën e trete të Statutit, krimet brenda juridiksionit të Gjykatës përmbajnë si norma e pjesës të përgjithshme që përshkruan situatat objektive subjektive që ndihmojnë atribuimin e pergjejsise se autorit te saj . Dhe kjo është një nga aspektet që karakterizojnë shumicën e shtetit brenda , pra faktin se faktet merituese janë identifikuar nga një burim i shkruar. pra pjesa e trete është e përkushtuar për "parimet e përgjithshme të së drejtës penale," dhe janë të vendosur brenda nenet. Njëzet e dy njëzet e tre njëzet e katër, të cilët i nënshtrohen të gjithë punës së Gjykatës për sundimin e ligjit dhe konkluzionet e saj. Titulli i nenit 22 është i një rëndësie të madhe: Nullum crimen sine lege, duke iu referuar formulës se famshme te Feuerbach u bë mbizotërues në të gjitha sistemet që janë të bazuar në sundimin e ligjit demokratik.

Dispozita kryesore është ajo e paragrafit të parë, në bazë të të cilit një sjellje mund të dënohet në bazë të Statutit vetëm nëse më parë dhe shprehimisht konsiderohet si krim nga vetë statuti (dhe për këtë arsye vjen nga rasti tipik i përshkruar në nenet. 5, 6, 7 dhe 8) dhe vetëm me dënimet e dhëna për to (neni 23). Dispozita në fjalë dhe më pas shkurtime në rrënjën e problemeve të interpretimit, e dominuar nga pasiguria, e cila kishte çuar përvojat e mëparshme të gjykatave ad hoc.

Si rezultat zbatimi i një nga dënimeve te përcaktuara nga Statutin e gjykatës penale ndërkombëtare ka vend në atë masë në të cilën edhe fakti historik nga ana tjetër, është "tipik" kur bie nën një rast tipik nëpërmjet një procesi të tipikshmërisë. Paragrafi i dytë i nenit. 22 St . përcakton parimin e natyrës së detyrueshmerise ndalimin e analogjisë dhe interpretimin në rast dyshimi rreth kuptimit të normës, duke specifikuar më tej sundimin e ligjit në mënyrë të ngjashme me atë që ndodh në kodifikimet penale shtetërore. Megjithatë, interpretuesit mund të ballafaqohen me dispozitat që do të dukeshin në kundërshtim me sistemin e sapo përshkruar pra kodifikimet e shteteve nuk mund te vinin ne kundërshtim me parimet e statutit 157.

Gjithsesi një pjesë tjetër e doktrinës inkuadron çështjen në terma të ndryshme, duke theksuar nevojën për të kontekstualizuar statutin dhe në veçanti rregullat e saj pozitive të së drejtës në këtë temë në kontekstin e burimeve ndërkombëtare, para statutit vetë, të cilat i referoheshin parimit të ligjshmërisë, në bazë të nevojës për lidhje në mes të standardeve të cilat i përkasin të njëjtit sistem ligjor, rendit ndërkombëtari cili nuk mund të bëhet pa zbuluar,është statuti i njëjtë që vendos një lidhje me realitetin e të gjithë sistemit ligjor ndërkombëtar, veçanërisht për çështjen e të drejtave të njeriut.

Në këtë drejtim, vjen në ndihmë neni 21 St Romes., pasi ka karakterizuar statutin si burim primar, dhe kanë shënuar një seri të burimeve të filialit, parashikon që interpretimi dhe zbatimi i

157 Shih, Cassese, Ligji ndërkombëtar, Oxford University Press, 2005

108

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj rregullave i nxjerrë nga ato burime duhet të jetë "në përputhje me të drejtat e njeriut të njohura ndërkombëtarisht.

Në statutin e Romes ne paragrafët e nenit njëzet e dy, në prag të dispozitave të konventave të ndryshme ndërkombëtare, thotë se "ky nen nuk ndalon që një sjellje të kualifikohet si kriminale sipas ligjit ndërkombëtar , pavarësisht këtij Statuti". Përveç kësaj, një tjetër normë qendrore e Statutit, përkatësisht neni. 21 St Romes , karakteristika që mund të zbatohet përveç dispozitave të Statutit duke përfshirë marrëveshjet ndërkombëtare dhe rregulla të tjera të së drejtës ndërkombëtare dhe, në mungesë të kësaj, parimet e përgjithshme të së drejtës rrjedhin sipas ligjit të sistemeve juridike ndërkombëtare ",

Ne kuadër te këtyre kundërshtimeve te evidentuara tashme, disa kanë dyshuar për një ringjallje të mbuluar të ndarjes të konsiderueshme në mes të ligjshmërisë 158. Një pjesë tjetër e doktrinës ka vërejtur se neni njëzet e një, ku listohen burimet plotësuese nuk duhet të interpretohet si një rregull në gjendje për të plotësuar boshllëqet duke plotësuar udhëzimet në fuqi, por si rregull në gjendje për tu shprehur kundër zgjedhjes së Statutit që të përjashtojë një fakt të caktuar nga katalogu i krimeve, duke e larguar nga lënda e ndëshkueshme , ndërsa neni. Njëzet e dy paragrafi trete, larg duke lejuar një shtrirje analogjike, duhet të interpretohet si një rregull funksional që nuk përjashton kualifikime si krime nga pikëpamja e së drejtës penale ndërkombëtare të një grupi faktesh që nuk janë përfshirë ose të përcaktuara në përmbajtjen e Statutit.

" Duke supozuar se në "katalogun" e këtyre të drejtave është i përfshirë vetë parimi i ligjshmërisë, një çelës leximi për të qënë sistematikisht korrekt, natyrisht ajo kërkon një lexim të neneve. 22 statutit te Romes..Në mënyrë "te harmonizuar" me letrën dhe frymën e nullum crimen, rezulton të jetë e strukturuar në dokumentet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut të ndryshme nga statuti dhe ato para saj. Dhe duke pasur parasysh se një tipar i përbashkët i të gjitha këtyre teksteve konvencionale është supozimi ideologjik që i bën sfond parimit të ligjshmërisë, përkatësisht në marrëdhëniet e sundimit-përjashtim që ekziston ndërmjet lirisë individuale dhe kompetencat detyruese të Autoritetit, kjo është një kyç leximi sipas të cilit parimi i ligjshmërisë që rrjedhin nga Statuti i Romes.-së në bazë të neneve. 22 ss. të interpretohet si një mjet për mbrojtjen e natyrës të jashtëzakonshme të ndërhyrjes ndëshkuese dhe mbrojtjen e lirisë individuale nga përdorimi arbitrar i pushtetit të ndjekjes penale nga Gjykata Penale Ndërkombëtare .

Nenet njëzet e një njëzet e dy njëzet e katër 159.. lejojnë që të mbahet i ndaluar përfundimi se Statuti qëndron ende i marre nga parimi i ligjshmërisë, duke krijuar një ekuilibër të mirëpritur midis kërkesave të sigurisë ligjore dhe të kontekstit ligjor ndërkombëtar. Gjithashtu provohet se parimi i ligjshmërisë në statut shërben në funksion të sigurimit të individit nga arbitrariteti i gjyqtarit në të njëjtën mënyrë si kodifikimin e ligjit penal, nga këto te fundit nuk mund të marrë hua "funksionin legjitimor" të rasteve inkriminuese pra duke përdorur kompetencat e dhomës se

158 E drejta penale nderkombetare Jola Xhafo Tirane 2009 159 Shih, Neni 22, paragrafi 2, Shënim ne statutine gjykates penale nderkombetare

109

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj procedurës paraprake qe i njeh vete statuti i cili nuk ka karakter themelor, por deklarativ160. Dmth përsa baza për legjitimuesin e inkriminimeve të Statutit do të gjykohen: në konventat e shumta, të nënshkruara nga organet përfaqësuese të të gjithë komunitetit ndërkombëtar dhe me vlerë universale, që i konsideron të drejtat e njeriut të mira të ofenduar nga krimet ndërkombëtare në ndërkombëtare të cilat kanë përvojë të konsoliduar në dekadat pasuese të eksperiencës së Nurembergut dhe Tokios, për të cilat dispozitat e Statutit janë kufizuar për të dhënë formën e shkruar161.

160 Tübingen, 1906, f.111 , e cila bën dallimin midis rastit abstrakt dhe rastit në praktikë. Shih edhe Koriath, Grundlagen zur strafrechtlicher Zurechnung, Berlin. 1994, f. 304 ff.Schëeirt, Die Ëandlungen der Seit tatbestandlehre Beling, Karlsruhe, 1957

161 Shih, Në dhënien për krimet kundër njerëzimit neni. 7, nr 1,, flet per persekutimit kundër një grupi ose një komuniteti te frymëzuara nga arsyet "e njohur botërisht si e palejueshme sipas të drejtës ndërkombëtare."

110


3.7 Ligji penal në statut dhe dispozitat që sanksionojnë parimin e ligjshmërisë “Romë

1998”

Shkaku për sundimin e ligjshmërisë dhe ligjit në statut është për të garantuar sovranitetin e Shteteve kundër çdo ndërhyrje të tepruar nga bashkësia ndërkombëtare dhe liria individuale nga një përdorim arbitrar i pushtetit për të ndëshkuar nga gjyqtarët e Gjykatës Ndërkombëtare Penale e cila ne gjuhen tone juridike përkthehet si një shmangej për cenim te sovranitetit territorial.

Ndalimi i analogjisë lind si pasojë logjikisht e pashmangshme një herë qe pranohet parimi i natyrës se detyrueshme. Është interesante të përmendet se, analogji në shumë vende, të tilla si vendet skandinave dhe në ato të delegacioneve të se drejtës zakonore, delegacionet kanë zgjedhur për të përfshirë në Statut, edhe ndalimi e fuqisë prapavepruese, më tej vërtetues i sundimit të ligjit tani janë universalisht të njohur dhe te përbashkët.

Shkenca përcakton në lidhje me kufijtë e shtrirjes së këtij ndalimi: nga njëra anë ka nga ata që argumentojnë se një ndalim i tille do të duhet të mbulojë të gjitha rregullat të cilat ndihmojnë për të përcaktuar sistemin e drejtësisë penale, dhe nga ana tjetër ka mbështetje se ky ndalim ka të bëjë vetëm me standardet inkriminuese ose që kontribuojnë për të krijuar denueshmerine, dhe qe s’ka të bëjë me rregullat që kanë efektin e kufizimit të fushëveprimit të operacioneve te mëparshme.

Nenparimi i fuqisë prapavepruese është përcaktuar ne nenin njëzet e katër 162". asnjë person nuk do të jetë penalisht përgjegjës sipas këtij Statuti për sjelljen përpara hyrjes ne fuqi të Statutit" . Vendimi u miratua në mënyrë unanime nga hartuesit e statutit. Funksioni i parimit në fjalë është në fakt më pak i parëndësishëm se sa duket, sa prania e një ligji penal që konfiguron një fakt të caktuar gjë kjo e cila sanksionohet për here te pare ne statutin e një gjykate penale ndërkombëtare.

Parimi, i zbatimit të fuqisë prapavepruese ne favor të te pandehurit është krejtësisht në përputhje me parimin e mos fuqisë prapavepruese te ligjit penal, nëse dikush mendon se përgjigja penale është gjithmonë në kuadër si një përjashtim nga parimi i përgjithshëm i lirisë individuale, dhe se nuk do të jetë në përputhje me parimin e barazisë në vazhdimin të aplikimit te te njëjtit dënim, çoi në një ligj të ri qe dënon me pak rëndë, pasi kjo do të krijonte një ndryshim të paarsyeshëm në trajtim mes dy personave që kanë kryer të njëjtin akt, edhe pse në kohë të ndryshme.

162 Statuti I gjykates penale nderkombetare Romë korrik 1998

111

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Statuti i gjykatës penale ndërkombëtare përcakton : "Në kuadër te situatave te tilla përkufizimi duhet të interpretohet në favor të personit qe është duke u hetuar, ndjekur ose shpallur fajtor163." Ne dispozitën në fjalë është e mundur të kuptojmë supozimet e nënkuptuara të ofruara nga hartuesit se rregulli inkriminues është prekur nga mungesa e qartësisë.

163 Shih,Clark, Krime kundër njerëzimit dhe Statutit te Romës të Gjykatës Penale Ndërkombëtare në Politi-Nesi (nen kujdesin), Statuti i Romës i Gjykatës Ndërkombëtare Penale:Një sfidë për mosndëshkimin, Ashgate, Alderschot, 2001

112


3.8 Dispozitat e statutit të gjykatës Penale Ndërkombëtare që sanksionojnë parimet ligjore si dhe detyrueshmerinë e

zbatimit te parimit të ligjshmërisë.

PJESA II E STATUTIT

JURIDIKSIONI, PRANUESHMËRIA DHE LIGJI I APLIKUESHËM

Neni 5

Krimet që hyjnë brenda juridiksionit të Gjykatës

1. Juridiksioni i Gjykatës do të jetë i kufizuar në krimet më serioze që janë në interes të bashkësisë ndërkombëtare si tërësi. Gjykata, në pajtim me këtë Statut ka juridiksion për krimet në vijim: (a) Krimi i gjenocidit; (b) Krimet kundër njerëzimit; (c) Krimet e luftës; (d) Krimi i agresionit. 2. Gjykata do të ushtrojë juridiksion mbi krimin e agresionit, atëherë kur të miratohet dispozita në pajtim me nenet 121 and 123 që definojnë krimin dhe vendosin kushtet nën të cilat Gjykata do të ushtrojë juridiksionin në lidhje me atë krim. Një dispozitë e tillë do të jetë në pajtim me dispozitat relevante të Kartës së Kombeve të Bashkuara.

Neni 6 Gjenocidi

Për qëllimet e këtij Statuti, "gjenocidi" nënkupton cilindo nga aktet vijuese, të kryera me qëllim të shkatërrimit, në tërësi apo pjesërisht të grupit nacional, etnik, racial apo fetar, siç janë: (a) Vrasja e anëtarëve të grupit; (b) Shkaktimi i lëndimeve serioze trupore apo mendore, anëtarëve të grupit; (c) Shkaktimi i qëllimshëm në grup i kushteve të jetës, të parashikuara që të sjellin shkatërrimin e tij fizik të plotë ose të pjesshëm; (d) Imponimi i masave me qëllim të parandalimit të lindjeve brenda grupit; (e) Transferimi i dhunshëm i fëmijëve të grupit në grupin tjetër.

113


Neni 7 Krimet kundër njerëzimit

1. Për qëllimet e këtij Statuti, "krimi kundër njerëzimit" nënkupton cilindo nga aktet në vijim, kur janë të kryera si pjesë e sulmit të gjerë apo sistematik drejtuar kundër cilësdo popullsie civile, me dijepër sulmin: (a) Vrasja; (b) Shfarosja; (c) Skllavërimi; (d) Deportimi apo transferimi i dhunshëm i popullsisë; (e) Burgosja apo privimi tjetër serioz nga liria fizike që paraqet thyerje të rregullave themelore të së drejtës ndërkombëtare; (f) Tortura; (g) Dhunimi, skllavërimi seksual, prostitucioni i dhunshëm, shtatzënia e dhunshme, sterilizimi i detyrueshëm, apo çdo formë tjetër e dhunës seksuale e krahasueshme me këto; (h) Ndjekja kundër cilitdo grup të identifikueshëm apo bashkësie, në bazë të përkatësisë politike, raciale, nacionale, etnike, kulturore apo fetare, ashtu si është definuar në paragrafin 3, apo në baza tjera që janë të pranuara në mënyrë të përgjithshme si të palejueshme në bazë të së drejtës ndërkombëtare, në lidhje me cilindo akt të përmendur në këtë paragraf apo cilindo krim brenda juridiksionit të Gjykatës ; (i) Zhdukja e detyrueshme e personave; (j) Krimi i aparteidit; (k) Aktet tjera johumane të karakterit të ngjashëm që shkaktojnë qëllimisht vuajtje të mëdha, apo lëndime serioze të trupit apo shëndetit fizik ose mendor.

Neni 8 Krimet e luftës

1. Gjykata do të ketë juridiksion mbi krimet e luftës,veçmas kur ato janë kryer si pjesë e planit apo politikës, apo si pjesë e kryerjes në shkallë të lartë të krimeve të tilla. 2. Për qëllim të këtij Statuti, "krimet e luftës" nënkuptojnë: (a) Shkeljet e rënda të Konventave të Gjenevës të 12 Gushtit 1949, veçanërisht, cilado nga aktet kundër personave apo pasurisë që mbrohen sipas dispozitave relevante të Konventës të Gjenevës: (i) Vrasja e qëllimshme; (ii) Tortura apo trajtimi jonjerëzor, përfshirë këtu edhe eksperimentet biologjike; (iii) Shkaktimi i qëllimshëm i vuajtjeve të mëdha, apo lëndimeve serioze të trupit apo shëndetit; (iv) Shkatërrimi i gjerë dhe marrja e pasurisë, që nuk arsyetohet sipas nevojave ushtarake dhe e kryer në mënyrë të paligjshme e të pamëshirshme; (v) Detyrimi i të burgosurit të luftës apo personave tjerë të mbrojtur, për të shërbyer në forcat e Palës armike; (vi) Privimi i qëllimshëm i të burgosurit të luftës apo personit tjetër të mbrojtur, nga e drejta në gjykim të drejtë e të rregullt; (vii) Deportimi ose transferimi i paligjshëm apo dënimi i paligjshëm; (viii) Marrja e pengjeve. (b) Shkeljet tjera serioze të ligjeve dhe zakoneve që zbatohen në konflikt të armatosur

114

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj ndërkombëtar, brenda kornizës së themeluar të së drejtës ndërkombëtare, veçanërisht, cilatdo nga aktet vijuese: (i) Kryerja e qëllimshme e sulmeve kundër popullsisë civile apo civilëve individual të cilët nuk marrin pjesë drejtpërdrejtë në armiqësi; (ii) Kryerja e qëllimshme e sulmeve kundër objekteve civile, pra objekteve që nuk janë caqe ushtarake; (iii) Kryerja e qëllimshme e sulmeve kundër personelit, instalimeve, materialit, njësive apo automjeteve të përfshira në ndihmën humanitare apo misionin paqeruajtës në pajtim me Kartën e Kombeve të Bashkuara, për aq sa janë të autorizuar të mbrojnë civilët apo objektet civile sipas të drejtës ndërkombëtare, gjatë konflikteve të armatosura; (iv) Fillimi i qëllimshëm i sulmit, duke ditur se një sulm i tillë do të shkaktojë humbjen e rastësishme të jetës ose lëndimet e civilëve apo dëmet në objekte civile apo dëmtimin e gjerë, me afat të gjatë dhe serioz të ambientit natyror, që do të ishin qartë të tepruara sa i përket përparësisë ushtarake konkrete e të parapara më herët; (v) Sulmi apo bombardimi, pa marrë parasysh me çfarë mjetesh, i qyteteve, fshatrave, banesave apo ndërtesave të pambrojtura e që nuk janë caqe ushtarake; (vi) Vrasja apo plagosja e luftëtarit që ka hedhur poshtë armët e tij, apo që nuk ka më mjete për mbrojtje, e që është dorëzuar në besim; (vii) Përdorimi i padrejtë i flamurit të paqes, flamurit apo simboleve ushtarake dhe uniformës së armikut, apo të Kombeve të Bashkuara, e poashtu edhe të shenjave dalluese të Konventave të Gjenevës, që shkaktojnë vdekjen apo lëndimin serioz personal;

Neni 9 Elementet e Krimeve

1. Elementet e Krimeve do t’i ndihmojnë Gjykatës në interpretimin dhe zbatimin e neneve 6, 7 dhe 8. Ato do të miratohen nga shumica e dy të tretave të të gjithë anëtarëve të Asamblesë së Shteteve Palë. 2. Amendamentet për Elementet e Krimeve mund të propozohen nga: (a) Çdo Shtet Palë; (b) Gjyqtarët që veprojnë me shumicën e votave; (c) Prokurori. Amendamentet e tilla do të miratohen nga shumica e dy të tretave të të gjithë anëtarëve të Asamblesë së Shteteve Palë. 3. Elementet e Krimeve dhe amendamentet këtu e tutje, duhet të jenë në pajtim të plotë me këtë Statut.

Neni 10

Asgjë në këtë Pjesë nuk mund të interpretohet, në asnjë mënyrë, si kufizim apo cenim i rregullave ekzistuese apo atyre në zhvillim të së drejtës ndërkombëtare për qëllime tjera, përveçse për nevojat e këtij Statuti.

115


Neni 11 Juridiksioni ratione temporis

1. Gjykata ka juridiksion vetëm për krimet e kryera pas hyrjes në fuqi të këtij Satuti. 2. Nëse shteti e miraton këtë Statut pas hyrjes në fuqi, Gjykata do të ushtrojë juridiksion vetëm për krime që janë kryer pas hyrjes në fuqi të këtij Statuti për atë shtet, përveç, nëse ai shtet ka dhënë deklaratë sipas nenit 12, paragrafi 3.

Neni 12

Parakushtet për ushtrimin e juridiksionit

1. Shteti i cili e miraton këtë Statut, e pranon juridiksionin e Gjykatës lidhur me krimet që janë paraqitur në nenin 5. 2. Nëse ndodh rasti si në nenin 13, paragrafi (a) ose (c), Gjykata mund të ushtrojë juridiksionin, nëse një ose më tepër nga shtetet në vijim e kanë miratuar Statutin ose e kanë pranuar juridiksionin e Gjykatës në pajtim me paragrafin 3: (a) Shteti, në territorin e të cilit ndodhi rasti në fjalë, ose, nëse krimi ndodhi në anije ose aeroplan, ose në shtetin ku është e regjistruar anija apo aeroplani; (b) Shteti, të cilit i takon personi i akuzuar për krim dhe i cili ka nënshtetësinë e atij shteti. 3. Nëse kërkohet pranimi i këtij Statuti nga shteti i cili nuk e ka miratuar atë sipas paragrafit 2, ai shtet me deklaratën që ia ka paraqitur referentit të Gjykatës do ta pranojë ushtrimin e juridiksionit nga Gjykata në lidhje me krimin në fjalë. Shteti që e pranon Statutin do të bashkëpunojë pa vonesë dhe pa përjashtim në pajtim me Pjesën 9.

Neni 13 Ushtrimi i juridiksionit

Gjykata do të ushtrojë juridiksionin e vet në lidhje me krimin e paraqitur në nenin 5, në pajtim me dispozitat e këtij Statuti nëse: (a) Paraqitet rasti ku një ose më tepër nga krimet e kryera të kësaj natyre, i paraqiten Prokurorit nga Shteti që e ka miratuar në pajtim me nenin 14; (b) Paraqitet rasti ku një ose më tepër nga krimet e kryera të kësaj natyre, i paraqiten Prokurorit nga Këshilli i Sigurimit që vepron sipas Kaptinës VII të Kartës së Kombeve të Bashkuara; ose (c) Prokurori ka inicuar hetimet lidhur me krimin e tillë në pajtim me nenin 15.

Neni 14 Paraqitja e rastit nga Shteti Palë

1. Shteti Palë mund të paraqes rastin ku kanë ndodhur një ose më tepër krime brenda juridiksionit të Gjykatës Prokurorit, duke kërkuar nga Prokurori që të hetojë rastin, me qëllim të zbulimit të njërit ose më tepër personave të posaçëm që duhet të akuzohen për kryerjen e krimeve të tilla 2. Deri në afatin e fundit, paraqitja e rastit duhet të specifikojë rrethanat relevante të rastit, dhe të shoqërohet me dokumentacion tjetër shtesë, me të cilin disponon shteti që e ka paraqitur rastin.

116


Neni 15

Prokurori

1. Prokurori mund të inicojë hetimin proprio motu, në bazë të informatave mbi krimet nën juridiksionin e Gjykatës. 2. Prokurori do të analizojë rëndësinë e informatave të pranuara. Për këtë qëllim, ai apo ajo mund të kërkojë informata shtesë nga Shtetet, Organet e Kombeve të Bashkuara, organizatat qeveritare ose joqeveritare, apo burime të tjera mbështetëse të cilat ai apo ajo i konsideron adekuate, dhe mund të pranojë dëshmi të shkruara ose gojore në selinë e Gjykatës. 3. Nëse Prokurori konstaton se ka baza të arsyeshme për të vazhduar hetimin, ai apo ajo do të paraqesë kërkesën në Dhomën e Procedurës Paraprake ku shqyrtohen vërejtjet para fillimit të seancës gjyqësore, për të marrë autorizimin për të kryer një hetim, së bashku me të gjitha materialet tjera ndihmëse të mbledhura. Viktimat mund të paraqesin parashtresat e tyre në Dhomën e Procedurës Paraprake, në pajtim me Rregullat e Procedurës dhe Dëshmive. 4. Nëse Dhoma e Procedurës Paraprake, me rastin e shqyrtimit të kërkesave dhe materialeve tjera përkrahëse, konstaton se egzistojnë baza të arsyeshme për të vazhduar me procedurën e hetimit, dhe rasti duhet të trajtohet nën juridiksionin e Gjykatës, do të autorizojë fillimin e procedurës hetimore, pa konsideruar përkufizimet e mëvonshme të Gjykatës, në lidhje me juridiksionin dhe pranimin e rastit. 5. Refuzimi i Dhomës së Procedurës Paraprake për të dhënë autorizimin e procedurës hetimore, nuk do të pengojë parashtrimin e ndonjë kërkese të mëvonshme nga ana e Prokurorit, të bazuar në fakte dhe dëshmi të reja që kanë të bëjnë me rastin e njëjtë.

Neni 16 Shtyerja e hetimit apo ndjekjes penale

Asnjë hetim ose procedurë gjyqësore nuk mund të fillojë ose të zhvillohet sipas këtij Statuti për një periudhë kohore prej 12 muajsh, pasi Këshilli i Sigurimit, në rezolutën e miratuar sipas Kaptinës VII të Kartës së Kombeve të Bashkuara, ka autorizuar Gjykatën me kërkesën e saj për ta bërë këtë; ku e njëjta kërkesë mund të vazhdohet nga Këshilli nën kushtet e njëjta.

Neni 17 Çështjet e pranueshmërisë

1. Në vështrim të paragrafit 10 të Preambulës, dhe nenit 1, Gjykata do të konstatojë se rasti është i papranueshëm nëse: (a) Rasti është hetuar apo ndjekur nga Shteti i cili ka juridiksion mbi të, përveç nëse Shteti nuk dëshiron apo nuk është në gjendje të kryej hetimin apo ndjekjen; (b) Rasti është hetuar apo ndjekur nga Shteti i cili ka juridiksion mbi të dhe Shteti ka vendosur të mos bëjë ndjekjen e personit në fjalë, përveç nëse vendimi ka rezultuar nga mosdëshira apo pamundësia e Shtetit për të kryer ndjekjen;

117

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj (c) Personi në fjalë, tanimë është gjykuar për sjelljen që është lëndë e ankesës, dhe gjykimi nga ana e Gjykatës nuk është i lejuar sipas nenit 20, paragrafi 3; (d) Rasti nuk është i peshës së tillë që të mund të arsyetojë veprimet e mëtejshme të Gjykatës. 2. Në mënyrë që të përcaktojë mosdëshirën në një rast konkret, Gjykata do të marrë në konsiderim, duke marrë parasysh parimet e procesit të zhvilluar në mënyrën e duhur, të njohur nga e drejta ndërkombëtare, nëse një apo më shumë nga këto në vijim ekzistojnë, si të zbatueshme: (a) Procedurat ishin apo janë ndërmarrë, apo vendimi kombëtar është marrë me qëllim të mbrojtjes së personit në fjalë prej përgjegjësisë penale për krimet brenda juridiksionit të Gjykatës, të përmendura në nenin 5; (b) Ka ardhur deri te shtyerja e paarsyetueshme e procedurës, gjë që në këto rrethana, është në mospajtim me qëllimin që personi të sjellet para drejtësisë; (c) Procedurat nuk ishin apo nuk janë duke u zhvilluar në mënyrë të pavarur apo të paanshme, dhe ishin apo janë duke u zhvilluar në mënyrën që, në këto rrethana, është në mospajtim me qëllimin që personi të sjellet para drejtësisë. 3. Në mënyrë që të përcaktohet pamundësia e një rasti konkret, Gjykata do të marrë në konsiderim nëse, për shkak të kolapsit të përgjithshëm ose përmbajtësor apo pamundësisë së sistemit të tij gjyqësor, Shteti nuk ka mundësi të gjejë të akuzuarin apo provat dhe dëshmitë e domosdoshme, apo në ndonjë mënyrë tjetër nuk është i mundur t’i zhvillojë procedurat e tij. Neni 18

Vendimet paraprake në lidhje me pranueshmërinë

1. Kur një situatë i është drejtuar Gjykatës në pajtim me nenin 13 (a) dhe Prokurori ka vendosur që ka baza të arsyeshme për të filluar hetimin, apo Prokurori inicon hetimin në pajtim me nenet13 (c) dhe 14. Prokurori do të njoftojë të gjitha Shtetet Palë dhe ato Shtete që, duke marrë parasysh informatat nëdispozicion, është normale për të ushtruar juridiksion mbi ato krime. Prokurori mund të njoftojë Shtetet e tilla në baza konfidenciale dhe, atëherë kur Prokurori beson se është e domosdoshme për tëmbrojtur personat, të parandalojë shkatërrimin e dëshmive apo të parandalojë fshehjen e personave,mund të kufizojë fushën e informatave të dhëna Shteteve. 2. Brenda një muaji të pranimit të një njoftimi të tillë, Shteti mund të informojë Gjykatën se është duke kryer apo ka kryer hetimet ndaj qytetarëve të saj, apo ndaj të tjerëve brenda juridiksionit të saj, sai përket veprave penale që mund të paraqesin krime të përmendura në nenin 5 dhe të cilat janë në lidhje me informatën e dhënë në njoftimin që u është bërë Shteteve. Me kërkesën e atij Shteti, Prokurori do tëpezullojë hetimin Shtetëror të atyre personave, përveç nëse Dhoma e Procedurës Paraprake, me kërkesëtë Prokurorit, vendos të autorizojë hetimin. 3. Pezullimi i hetimeve nga ana e Prokurorit do të jetë i hapur për rishqyrtim nga Prokurori, gjashtëmuaj pas datës së pezullimit apo në çdo kohë kur ka ardhur deri te ndërrimi i rëndësishëm i rrethanavebazuar në mosdëshirën e Shtetit apo pamundësinë e tij që të kryejë hetimin. 4. Shteti apo Prokurori mund të ankohet në Dhomën e Apelit kundër vendimit të Dhomës së Procedurës Paraprake, në pajtim me nenin 82, pragrafin 2. Ankesa mund të dëgjohet në mënyrë të shpejtuar.

118

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj 5. Kur Prokurori e ka pezulluar hetimin në pajtim me paragrafin 2, Prokurori mund të kërkojë që Shteti i kyçur në rastin, të informojë Prokurorin në mënyrë periodike rreth përparimeve në hetimet e tijdhe rreth ndjekjeve të vijueshme. Shtetet Palë do të përgjigjen në këto kërkesa pa shtyerje të panevojshme. 6. Duke pritur vendimin nga Dhoma e Procedurës Paraprake, apo në çdo kohë kur Prokurori ka pezulluar hetimin sipas këtij neni, Prokurori mundet, si përjashtim, të kërkojë autorizimin nga Dhoma eProcedurës Paraprake që të ndjek hapat e domosdoshëm hetues me qëllim të ruajtjes së dëshmive, nërast se ekziston mundësia unike për të siguruar dëshmi të rëndësishme apo nëse ekziston rreziku i madhqë dëshmitë e tilla nuk do të mund të sigurohen më vonë. 7. Shteti që ka kundërshtuar vendimin e Dhomës së Procedurës Paraprake, sipas këtij neni mund të kundërshtojë edhe lejueshmërinë e rastit sipas nenit 19, bazuar në fakte të rëndësishme plotësuese apo ndërrimit të rëndësishëm të rrethanave.

Neni 19 Kundërshtimet e juridiksionit të Gjykatës apo pranueshmëria e rastit

1. Gjykata duhet të kënaqet me faktin se ka juridiksion mbi çfarëdo rasti të sjellë para saj. Gjykata mundet, sipas mendimit të saj, të përcaktojë pranueshmërinë e rastit në pajtim me nenin 17. 2. Kontestimet e lejueshmërisë së rastit sipas bazave të përmendura në nenin 17, apo kontestimet e juridiksionit të Gjykatës mund të bëhen nga: (a) I akuzuari apo personi për të cilin urdhër-arrestimi apo thirrja për t’u paraqitur është lëshuar sipas nenit 58; (b) Shteti i cili ka juridiksion mbi rastin, bazuar në atë se ka filluar hetimin apo ndjekjen e rastit apo ka hetuar ose ndjekur rastin; apo (c) Shteti, nga i cili pranimi i juridiksionit kërkohet sipas nenit 12. 3. Prokurori mund të kërkojë vendimin nga Gjykata në lidhje me çështjen e juridiksionit apo pranueshmërisë. Në procedurat në lidhje me juridiksionin apo pranueshmërinë, ata që kanë paraqitursituatën sipas nenit 13, gjithashtu edhe viktimat, mund të paraqesin vërejtjet e tyre para Gjykatës. 4. Pranueshmëria e rastit apo juridiksionit të Gjykatës mund të kontestohet vetëm një herë nga cilido person apo Shtet i përmendur në paragrafin 2. Kjo duhet të bëhet para fillimit të gjykimit. Nëraste të jashtëzakonshme, Gjykata mund të lejojë që kontestimet të sillen para saj, më shumë se njëherë, apo edhe pas fillimit të gjykimit. Kontestimet e pranueshmërisë së rastit, me rastin e fillimit të gjykimit, ose më vonë, me lejen e Gjykatës, mund të bazohen vetëm në nenin 17, paragrafi 1 (c). 5. Shteti i përmendur në paragrafin 2 (b) dhe (c) duhet të kontestojë sa më herët që është e mundur. 6. Para vërtetimit të akuzave, kontestimet e pranueshmërisë së rastit apo juridiksionit të Gjykatës duhet t’i drejtohen Dhomës së Procedurës Paraprake. Pas vërtetimit të akuzave, ato duhet t’i drejtohenDhomës së Gjykimit. Vendimet në lidhje me juridiksionin apo lejueshmërinë mund t’i ushtrojnë ankesën Dhomës së Apelit, në pajtim me nenin 82.

119

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj 7. Nëse kontestimi është bërë nga ana e Shtetit, të përmendur në paragrafin 2 (b) apo (c), Prokurori do të suspendojë hetimin, derisa Gjykata të bëjë përcaktimin në pajtim me nenin 17. 8. Duke pritur vendimin e Gjykatës, Prokurori mund të kërkojë autorizim nga Gjykata që të: (a) Ushtrojë hapat e domosdoshëm hetues të përmendur në nenin 18, paragrafi 6; (b) Marrë deklaratën apo dëshminë nga dëshmitari, apo të kompletojë përmbledhjen dhe shqyrtimin e provave që kanë pas filluar para kontestimit; dhe (c) Në bashkëpunim me Shtetet relevante, parandalojë fshehjen e personave për të cilët Prokurori ka kërkuar lejen për arrestim sipas nenit 58. 9. Vënia e kontestimit nuk duhet të ndikojë në vlerën e cilitdo veprimi të kryer nga ana e Prokuroritapo në cilindo urdhër apo urdhër-arrestim të lëshuar nga ana e Gjykatës, para kontestimit. 10. Nëse Gjykata ka vendosur se rasti është i papranueshëm sipas nenit 17, Prokurori mund të dorëzojë kërkesën për rishqyrtimin e vendimit, kur ai ose ajo është e kënaqur plotësisht me atë se faktet e reja janë paraqitur, e të cilat mohojnë bazën në të cilën rasti më herët është gjetur si i papranueshëmsipas nenit 17. 11. Nëse Prokurori, duke marrë parasysh çështjet e përmendura në nenin 17, pezullon hetimin, Prokurori mund të kërkojë që Shteti t’i ofrojë informata Prokurorit rreth procedurës. Një informatë etillë, sipas kërkesës së Shtetit, duhet të jetë konfidenciale. Nëse Prokurori, pastaj vendos që të vazhdojë me hetimin, ai ose ajo duhet të njoftojë Shtetin për të cilin është bërë pezullimi i procedurës.

Neni 20 Ne bis in idem

1. Përveç nëse është caktuar ndryshe në këtë Statut, asnjë person nuk do të gjykohet para Gjykatës në lidhje me sjelljen që ka formuar bazën për krimet, e për të cilat personi është dënuar apo liruar nga Gjykata. 2. Asnjë person nuk do të gjykohet nga një gjykatë tjetër për krimin e përmendur në nenin 5, e për të cilin ai person është gjykuar apo liruar më parë nga Gjykata. 3. Asnjë person që është gjykuar nga një gjykatë tjetër për sjelljen e përshkruar në nenet 6,7 apo 8, nuk do të gjykohet nga Gjykata për të njëjtën sjellje, përveç nëse procedura zhvillohet nga një gjykatë tjetër:

Neni 21 Ligji i aplikueshëm

1. Gjykata do të zbatojë: (a) Në rend të parë, këtë Statut, Elementet e Krimeve dhe Rregullat e saj të Procedurës dhe Dëshmive; (b) Në rend të dytë, kur është e volitshme, marrëveshjet e aplikueshme dhe parimet e rregullat e së drejtës ndërkombëtare, përfshirë këtu edhe parimet e themeluara të së drejtës ndërkombëtare për konfliktet e armatosura;

120

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj (c) Nëse dështon në këtë, parimet themelore të ligjit të derivuara nga Gjykata prej ligjeve apo sistemeve ligjore kombëtare të botës, përfshirë këtu, nëse është e nevojshme, ligjet kombëtare të Shteteve që do të ushtronin juridiksionin mbi krimin, ashtu që këto parime të mos jenë në kundërshtim me këtë Statut dhe me të drejtën ndërkombëtare, si dhe normat dhe standardet e njohura ndërkombëtare. 2. Gjykata mund të zbatojë parimet dhe rregullat ligjore, ashtu si janë interpretuar në vendimet e saj të mëhershme. 3. Zbatimi dhe interpretimi i ligjit, në pajtim me këtë nen duhet të jetë në pajtim me të drejtat njerëzore të pranuara ndërkombëtarisht, dhe pa asnjë dallim të bazuar në përkatësinë, si është definuar në nenin 7, paragrafi 3, siç është mosha, raca, ngjyra, gjuha, religjioni apo besimi, mendimi politik apo tjetër, përkatësia kombëtare, etnike apo sociale, pasuria, lindja apo ndonjë status tjetër.

PJESA III E STATUTIT

PARIMET E PËRGJITHSHME TË LIGJIT PENAL

Neni 22 Nullum crimen sine lege

1. Një person nuk do të jetë përgjegjës penalisht sipas këtij Statuti, përveç nëse sjellja në fjalë paraqet, në kohën kur ndodh, krim brenda jurisdiksionit të Gjykatës. 2. Definimi i krimit duhet të sqarohet qartë dhe nuk duhet të jetë i zgjeruar me analogji. Në rast të dykuptimësisë, definimi duhet të interpretohet në dobi të personit që merret në pyetje, ndiqet apo dënohet. 3. Ky nen nuk duhet të ndikojë në karakterizimin e cilësdo sjellje si penale sipas së drejtës ndërkombëtare, pavarësisht nga ky Statut.

Neni 23

Nulla poena sine lege

Personi i dënuar nga Gjykata, mund të ndëshkohet vetëm në pajtim me këtë Statut.

Neni 24 Jo-retroaktiviteti në lidhje me ratione personae

17 1. Asnjë person nuk do të jetë përgjegjës sipas këtij Statuti për sjelljen para hyrjes në fuqi të këtij Statuti. 2. Në rast të ndryshimeve në ligjin e aplikueshëm për atë rast, para vendimit përfundimtar, do të zbatohet ligji më i favorshëm për personin që merret në pyetje, ndiqet apo dënohet.

121


Neni 25 Përgjegjësia penale individuale

1. Gjykata do të ketë juridiksion mbi personat fizik, në pajtim me këtë Statut. 2. Personi që kryen një krim brenda juridiksionit të Gjykatës, do të jetë përgjegjës personalisht dhe i nënshtrohet dënimit, në pajtim me këtë Statut. 3. Në pajtim me këtë Statut, personi do të jetë përgjegjës penalisht dhe i nënshtrohet dënimit, për krimin brenda juridiksionit të Gjykatës, nëse ai person: (a) Kryen një krim të tillë, si individ, bashkë me një tjetër apo përmes një personi tjetër, pa marrë parasysh se a është personi tjetër përgjegjës penalisht, apo jo; (b) Urdhëron, kërkon apo shtytë kryerjen e një krimi të tillë, i cili në fakt ndodh apo tentohet; (c) Me qëllim të mundësimit të kryerjes së krimit, ndihmon, përkrah apo përndryshe asiston në kryerjen e tij apo në tentim, përfshirë këtu edhe ofrimin e mjeteve për kryerjen e tij; (d) Në çfarëdo mënyre tjetër kontribon në kryerjen apo tentimin e kryerjes së një krimi të tillë, nga grupi i personave që veprojnë me të njëjtin qëllim. Një kontribut i tillë duhet të jetë i qëllimshëm dhe duhet të: (i) Bëhet me qëllim të shtyrjes para të aktivitetit apo qëllimit kriminal të grupit, kur një aktivitet apo qëlllim i tillë përfshin kryerjen e krimit brenda juridikcionit të Gjykatës; apo (ii) Bëhet edhepse është ditur për qëllimin e grupit pët të kryer krimin; (e) Sa i përket krimit të gjenocidit, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo publikisht, shtytë të tjerët që të kryejnë gjenocid; (f) Tentimet për të kryer një krim të tillë, përmes ndërmarrjes së veprimit që inicon kryerjen e tij, me anë të hapave përmbajtësorë, por krimi nuk ndodh për shkak të rrethanave që nuk varen nga qëllimet e personit. Megjithatë, personi që tërhiqet nga përpjekja për të kryer krimin, apo në një mënyrë tjetër parandalon përfundimin e krimit, nuk do t’i nënshtrohet dënimit sipas këtij Statuti për tentimin për të kryer atë krim, nëse ai person ka hequr dorë plotësisht dhe në mënyrë vullnetare nga qëllimi kriminal. 4. Asnjë dispozitë në këtë Statut që ka të bëjë me përgjegjësinë penale individuale, nuk do të ndikojë në përgjegjësinë e Shteteve sipas së drejtës ndërkombëtare.

Neni 26 Përjashtimi i juridiksionit mbi personat nën moshën tetëmbëdhjetëvjeçare

Gjykata nuk do të ketë juridiksion mbi cilindo person që ishte nën moshën tetëmbëdhjetëvjeçare në kohën e kryerjes së supozuar të krimit.

Neni 27 Irelevanca e pozitës zyrtare

1. Ky Statut do të zbatohet njësoj ndaj të gjithë personave, pa asnjë dallim të bazuar në pozitën zyrtare.

122

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Në veçanti, pozita zyrtare si Shef i Shtetit apo Qeverisë, anëtar i Qeverisë apo Parlamentit, përfaqësues i zgjedhur i Qeverisë apo zyrtar i Qeverisë, në asnjë rast nuk do të përjashtojë një person nga përgjegjësia penale sipas këtij Statut, as që ajo, në dhe nga vetja, krijojë bazë për reduktimin e dënimit. 2. Imunitetet apo rregullat speciale procedurale, që mund t’i jenë bashkëngjitur pozitës zyrtare të personit, sipas të drejtës kombëtare apo asaj ndërkombëtare, nuk duhet të pengojnë Gjykatën nga ushtrimi i jurisdiksionit të saj mbi një person të tillë.

Neni 28 Përgjegjësia e komandantëve dhe udhëheqësve tjerë

Si shtesë e bazave tjera të përgjegjësisë penale sipas këtij Statuti, për krimet brenda juridiksionit të Gjykatës: 1. Komandanti ushtarak apo personi që në mënyrë efektive vepron si i tillë, do të jetë përgjegjës penalisht për krimet brenda juridiksionit të Gjykatës, të kryera nga forcat nën komandën apo kontrollin efektiv të tij apo saj, apo autoritetin efektiv që mund të jenë si rezultat i dështimit të tij apo saj për të ushtruar kontrollin e duhur mbi ato forca, kur: (a) Ai komandant ushtarak apo personi, ose ka ditur, apo duke marrë parasysh rrethanat e rastit, është dashur të dijë se forcat ishin duke kryer apo do të kryenin krime të tilla; dhe (b) Ai komandant ushtarak apo personi ka dështuar të ndërmarrë të gjitha masat e domosdoshme dhe të arsyeshme brenda fuqive të tij apo saj, për të parandaluar apo shtypur kryerjen e tyre, apo për të dorëzuar çështjen në organin kompetent për hetim dhe ndjekje. 2. Sa i përket raporteve superiore dhe nënshtruese që nuk janë përshkruar në paragrafin (1), udhëheqësi duhet të jetë përgjegjës penalisht për krimet brenda juridiksionit të Gjykatës, të kryera nga personat e nënshtruar, nën autorizimin dhe kontrollin efektiv të tij apo saj, si rezultat i dështimit të tij apo saj për të ushtruar kontrollin e duhur mbi personat e tillë, kur: (a) Udhëheqësi ose ka ditur, ose në mënyrë të vetëdijshme nuk ka përfillur informatën që në mënyrë të qartë ka treguar se, personat e nënshtruar ishin duke kryer apo mendonin të kryejnë krime të tilla; (b) Krimet kanë të bëjnë me vepra që janë brenda përgjegjësisë dhe kontrollit efektiv të udhëheqësit; dhe (c) Udhëheqësi ka dështuar në marrjen e të gjitha masave të domosdoshme dhe të arsyeshme, brenda fuqive të tij apo saj për të parandaluar apo ndaluar kryerjen e tyre, apo për të dorëzuar çështjen në organin kompetent për hetim dhe ndjekje.

Neni 29 Moszbatueshmëria në statutin e kufizimeve

Krimet brenda juridiksionit të Gjykatës nuk do të kushtëzohen nga statuti i kufizimeve.

123


Neni 30

Elementi mendor

1. Përveç nëse është caktuar ndryshe, personi do të jetë përgjegjës penalisht dhe do t’i nënshtrohet ndëshkimit për krimin brenda juridiksionit të Gjykatës, vetëm nëse elementet materiale janë kryer me qëllim dhe njohuri. 2. Për qëllimet e këtij neni, personi ka qëllim kur: (a) Në lidhje me sjelljen, ai person mendon të angazhohet në atë sjellje; (b) Në lidhje me pasojën, ai person mendon të shkaktojë atë pasojë, apo është i vetëdijshëm se ajo do të paraqitet sipas rrjedhës së rregullt të ngjarjeve.

Neni 31 Bazat për përjashtimin e përgjegjësisë penale

1. Si shtesë e bazave tjera për përjashtimin e përgjegjësisë penale, të ofruara në këtë Statut, personi nuk do të jetë përgjegjës penalisht, nëse në kohën e veprimit të atij personi: (a) Personi lëngon nga një sëmundje mendore apo një defekt, që shkatërron aftësinë e atij personi për të vlerësuar paligjshmërinë apo natyrën e sjelljes së tij apo saj, apo aftësinë për të kontrolluar sjelljen e tij apo saj për të qenë në pajtim me kërkesat e ligjit; (b) Personi është në gjendje të helmimit, që shkatërron aftësinë e atij personi për të vlerësuar paligjshmërinë apo natyrën e sjelljes së tij apo saj, apo aftësinë për të kontrolluar sjelljen e tij apo saj për të qenë në pajtim me kërkesat e ligjit, përveç nëse personi është helmuar në mënyrë vullnetare, në rrethana të cilat personi i ka ditur, apo ka nënçmuar rrezikun, që si rezultat i helmimit, ai apo ajo do të angazhohet në sjelljen që paraqet vepër penale brenda juridiksionit të Gjykatës; (c) Personi vepron me arsye për të mbrojtur veten apo personin tjetër, apo në rastin e krimeve të luftës, pronën që është esenciale për ekzistencën e personit apo ndonjë personi tjetër, apo pronën që është esenciale për plotësimin e misionit ushtarak, kundër përdorimit të pashmangshëm dhe të paligjshëm të forcës, në mënyrën që është proporcionale me shkallën e rrezikut për personin, apo ndonjë person tjetër, apo pronën që mbrohet. Fakti që personi ka qenë i kyqur në operacion mbrojtës, të zhvilluar nga forcat, nuk do të përmbajë në vete bazë për përjashtimin e përgjegjësisë penale, sipas këtij nënparagrafi; (d) Sjellja që pohohet se paraqet krim brenda juridiksionit të Gjykatës, është shkaktuar me detyrim, që ka rrjedhur nga kërcënimi me vdekje të paevitueshme, apo nga vazhdimi apo lëndimi serioz e i paevitueshëm trupor kundër personit apo ndonjë personi tjetër, dhe personi ka vepruar domosdo dhe në mënyrë të arsyeshme për të shmangur këtë kërcënim, ashtu që personi nuk ka pasur për qëllim të shkaktojë dëm më të madh se atë që ka dashur ta shmangë. Një kërcënim i tillë mund të jetë: (i) Bërë nga personat tjerë; apo (ii) Krijuar nga rrethanat tjera që janë jashtë kontrollit të atij personi. 2. Gjykata duhet të përcaktojë zbatueshmërinë e bazave për përjashtimin e përgjegjësisë penale, të ofruara në këtë Statut për rastin dhe para saj.

124

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj 3. Gjatë gjykimit, Gjykata mund të marrë parasysh baza tjera për përjashtimin e përgjegjësisë penale, nga ato që janë përmendur në paragrafin 1 ku një bazë e tillë rrjedh nga ligji i aplikueshëm, siç është paraqitur në nenin 21. Procedurat në lidhje me konsiderimin e të një baze të tillë, do të caktohen në Rregullat e Procedurës dhe Dëshmive.

Neni 32 Gabimi në fakt apo gabimi në ligj

1. Gabimi në fakt do të jetë bazë për përjashtimin e përgjegjësisë penale, vetëm nëse ai mohon elementin mendor të kërkuar nga krimi. 2. Gabimi në ligj, sa i përket asaj se a është një lloj i veçantë i sjelljes krim brenda juridiksionit të Gjykatës, nuk do të jetë bazë për përjashtimin e përgjegjësisë penale. Gabimi në ligj, megjithatë, mund të jetë bazë për përjashtimin e përgjegjësisë penale, nëse mohon elementin mendor të kërkuar nga një krim i tillë, apo ashtu siç është caktuar në nenin 33.

Neni 33 Urdhërat e udhëheqësve dhe parashkrimi i ligjit

1. Fakti që krimi brenda juridiksionit të Gjykatës është kryer nga një person sipas urdhërave të Qeverisë apo udhëheqësit, qoftë ai ushtarak apo civil, nuk do ta lirojë atë person nga përgjegjësia penale, përveç nëse: (a) Personi ka qenë nën obligimin ligjor që të respektojë urdhërat e Qeverisë apo udhëheqësit në fjalë; (b) Personi nuk ka ditur se urdhëri është i paligjshëm; dhe (c) Urdhëri nuk ka qenë i paraqitur si i paligjshëm. 2. Për qëllimet e këtij neni, urdhërat për të kryer gjenocidin apo krime kundër njerëzimit janë të paraqitura si të paligjshme.

Statuti i Romës korrik 1998.

Pra nga sa duket me sipër konstatojmë haptazi se parimet e statutit te Romes 1998 janë ne shërbim te mbrojtjes dhe te sigurimit te garancive procedurale te te pandehurit ne proceset e zhvilluar nga gjykata penale ndërkombëtare,por ajo qe është me e rëndësishme është se nga nenet e cituar me sipër sanksionohet me saktësi përgjegjësia penale,ndalimi i fuqisë prapavepruese te normës penale dhe thene kjo ne mënyrë te thjesht sanksionohet qartazi zbatimi parimit te ligjshmërisë.

Ndaj dhe mendoj se ky statut është një hap shume i rendesishem për procedimin penal ndërkombëtare,por edhe kombëtare dhe parimet e tij duhet te adoptohen nga çdo legjislacion penal,ne mënyrë qe te arrimë standartet demokratike ne këtë fushe kaq te rëndësishme për shoqërinë.

125


KAPITULLI IV

RAPORTI I SISTEMIT LIGJOR I

SHTETEVE ANËTARE DHE BASHKIMIT EUROPIAN

NË ÇËSHTJET PENALE

Siç e vendosëm në dukje, anëtarësimi në Bashkimin Evropian nuk është i lirë nga pasojat kuptimplota me nivel juridik mbi sistemin e shteteve anëtare qe kërkojnë te bëhen pjese e tij. Sistemet ligjore te shteteve duhet te sanksionojnë një përmbajtje te qarte në linjën e parimit përparësinë e ligjit te komunitetit mbi të drejtën kombëtare: respektivisht, i pari duke lejuar që Shteti - në kushte të barabarta me të tjerët - të kufizoj sovranitetin e tij me qëllim që të siguroj “paqen dhe drejtësinë midis kombeve” duke favorizuar organizatat ndërkombëtare të adresuara për këtë qëllim; i dyti, duke detyruar ushtrimin e autoritetit legjislativ të Shtetit dhe të Rajoneve në “respekt për lidhjet komunitare dhe të detyrimeve ndërkombëtare”.

Vazhdimi i këtij qëndrimi te përcaktuar ne kushtetutat e shteteve qe janë pjese e këtij formacioni te quajtur BE, megjithatë nuk mungon t’ju jap rrugë problematikave të rëndësishme interpretuese dhe praktike164, menjëherë sapo vëmendja të përqendrohet specifikisht mbi të në të drejtën penale. Ajo që është zona kryesore e mospërputhjes në marrëdhëniet në mes të sistemit juridik te vendeve dhe Komunitetit te bashkimit Evropian është pikërisht sistemi i penal. Për më tepër, edhe kur i referohen rregulloreve në mënyrë te drejtpërdrejtë në miratimin e dënimeve të brendshme, kjo është parashikuar në aspektin e mundësisë se thjeshte.

Megjithatë, ka pasur raste kur marrëdhëniet ndërmjet institucioneve të BE-së dhe ligjeve të vendit kanë ardhur në mospërputhje me njëra tjetrën. Duhet të fillojë me disa konsiderata sistematike në kuadrin pozitiv të referencës, edhe në dritën e risive të fundit të prezantuara nga Traktati Evropian Kushtetues dhe Traktati i Lisbonës, që ka mposhtur strukturën tradicionale të "shtyllave" të Bashkimit Evropian me procedurat e tyre të ndryshme te vendim-marrjes, duke standardizuar te njëjtat nëpërmjet aplikimit - tani e përhapur - te Metodës se Komunitetit.

164 Shih,Psh. Neni. 44 i Rregullores së K.E-së 2008 lidhur me zbatimin kundër peshkimit të paligjshëm, kërkon qe Shtetet Anëtare, përveç ose në vend të gjobave të specifikuara aty, mund të sigurojë për dënime penale efektive, proporcionale

126


4.1 E Drejta Penale sipas B.E-së (Lisbonë 2009)

Parlamenti Evropian dhe Këshilli, përmes direktivave të miratuara sipas procedurës së zakonshme legjislative, mund të vendos

Rregulla minimale lidhur me përkufizimin e veprave penale dhe sanksionet në fushat e krimeve, veçanërisht të rënda me dimensione ndërkufitare, që rrjedhin nga natyra ose efekti i veprave të tilla penale ose nga një nevojë e veçantë për t’i luftuar këto vepra penale mbi një bazë të përbashkët.

Këto fusha kriminaliteti janë: trafikimi i qenieve njerëzore dhe shfrytëzimi seksual i grave dhe fëmijëve, trafikimi i paligjshëm i drogave, trafikimi i paligjshëm i armëve, pastrimi i parave, korrupsioni, falsifikimi i mjeteve të pagesës, krimi kompjuterik dhe krimi i organizuar.

Në bazë të zhvillimeve të kriminalitetit, Këshilli mund të miratojë një vendim me të cilin identifikon fusha të tjera të kriminalitetit, që përmbushin kriteret e këtij paragrafi. Ai vendos me unanimitet, pasi merr pëlqimin e Parlamentit Evropian.

Nëse përafrimi i akteve ligjore dhe nënligjore penale të Shteteve Anëtare shikohet si thelbësor për sigurimin e zbatimit të efektshëm të një politike të Bashkimit në një fushë që është objekt i masave të harmonizimit, direktivat mund të vendosin rregulla minimale lidhur me përkufizimin e veprave penale dhe të sanksioneve në fushën në fjalë. Direktiva të tilla miratohen sipas të njëjtës procedurë të zakonshme ose të posaçme penale që është ndjekur për miratimin e masave për harmonizimin në fjalë, pa cenuar nenin 76.

Fushëveprimi i nenit 83 (1) dhe (2) duhet marrë parasysh. Neni 83 (1) TFBE parashikon se duhet të aplikojë procedura te zakonshme legjislative për marrjen e direktivave të tilla, ndryshe nga unanimiteti i Këshillit165, i cili ishte rregull deri në këto momente. Ai forcon formulimin para-ekzistues të nenit 31 BE, duke kërkuar shprehimisht që ndërhyrja e BE-së që lidhet me fushat e krimit veçanërisht të rënda që kanë një dimension ndërkufitar, edhe pse kjo mund të konsiderohet si e natyrshme në formulimin e mëparshëm. Lista e veprave në nenin 83 (1) TFBE është zgjeruar në mënyrë krahasuese me nenin 31 BE.

Neni 83 (2)TFBE është i ri dhe afirmon qëndrimin e GJED-së në jurisprudencën e lartpërmendur. Dispozitat e Traktatit te Lisbones më së shumti japin një interpretim të gjerë të jurisprudencës së mëparshme. BE-ja është e autorizuar të përafrojë ligjet penale dhe rregullat për të siguruar zbatimin efektiv të një politike të Bashkimit në një zonë që ka qenë subjekt i masave të harmonizimit.

165 Neni 82 tragtati I Bashkimit Europian.shih,S.Bana E.Canaj e drejta e Bashkimit Europian

127

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Shqetësimi i Shteteve Anëtare rreth përdorimit të mundshëm të nenit 83 (1)-(2) jep shpjegime për nenin 83 (3) TFBE i cili mishëron 'frena emergjence’166. Kështu, një pjesë e anëtarëve të Këshillit mendonin se një draft direktivë e propozuar sipas nenit 83(1)-(2) do të ndikonte aspektet kryesore të sistemit gjyqësor penal, duke pretenduar se ajo i referohet Këshillit Evropian. Kjo çon në ndërprerjen e procedurës ligjore të zakonshme.

Siç shihet më lart, para Traktatit të Lisbonës kishte dyshime rreth kompetencës së BE-së rreth procedurës penale. Kjo çështje zgjidhet nëpërmjet nenit 82 (2) TFBE.

Për aq sa është e nevojshme për mundësimin e njohjes së ndërsjellë të aktgjykimeve dhe vendimeve gjyqësore dhe të bashkëpunimit policor dhe gjyqësor në çështjet penale me dimensione ndërkufitare, Parlamenti Evropian dhe Këshilli, përmes direktivave të miratuara sipas procedurës së zakonshme legjislative, mund të vendosin rregulla minimale. Rregulla të tilla marrin në konsideratë dallimet midis traditave dhe sistemeve juridike të Shteteve Anëtare.

Ato kanë të bëjnë me:

1) pranueshmërinë e ndërsjellë të provave midis Shteteve Anëtare; 2) të drejtat e individit në procedurën penale; 3) të drejtat e viktimës së krimit;

Çdo aspekt tjetër i caktuar i procedurës penale, që ka identifikuar Këshilli paraprakisht me një vendim.,për miratimin e tij ai vendos me unanimitet, pasi merr pëlqimin e Parlamentit Evropian.

Miratimi i rregullave minimale të përmendura në këtë paragraf nuk i pengon Shtetet Anëtare të mbajnë ose të arrijnë një nivel më të lartë mbrojtjeje për individët.

BE-ja tashmë ka kompetenca të shprehura në procedurën penale dhe Traktati i Lisbonës ka vendosur në këtë kuptim, një zgjidhje rreth polemikave që shoqëronin masa të tilla. Kushtet e kësaj kompetence, megjithatë, janë përcaktuar me kujdes.

Kushti precedent për kompetencën mbi procedurën penale është se ajo është e nevojshme për të lehtësuar njohjen reciproke të gjykimit dhe vendimeve gjyqësore, bashkëpunimin policor dhe gjyqësor në çështjet penale që kanë një dimension ndërkufitar. Lidhja me njohjen reciproke në këtë mënyrë riafirmon arsyen kryesore për përfshirjen e hershme të BE-së me procedurën penale. Konkluzioni është se ‘masat e procedurës penale – dhe implikimet për të drejtat e njeriut, që ato mund të kenë, janë të varura nga logjika eficiencës së njohjes reciproke’.

166 Neni 83 I tragtatit te bashkimit Europian.shih,S.Bana E.Canaj e drejta e bashkimit Europian.

128

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Pra sa më sipër Bashkimi Evropian nuk ka fuqinë e saj për të ndëshkuar penalisht. Kjo nuk e ndalon, megjithatë, që të ndërhyjë brenda sovranitetit të Shteteve Anëtare167, me kusht që kjo te ndodh në përputhje me miratimin e vet shteteve, do të thotë se kërkesat për mbrojtjen penale te interesave të komunitetit të caktuar duhet patjetër të kalojnë nëpërmjet ndërmjetësimit të Parlamentit Kombëtar.

Komuniteti duhet të theksohet se aftësia e legjislatorit Evropian për të ndërmarrë veprime për të harmonizuar ligjet kombëtare penale, madje edhe përtej fushave te bashkëpunimit ndërqeveritar lejuar nga të ashtuquajturat shtyllat e bashkimit konkretisht “shtyllës së tretë ", ka gjetur një mbrojtje te shprehur ligjore ne Traktatin e Lisbonës. Në fakt, duke bërë të mundur "Bashkimin e ri" -. tani me status të pavarur ligjor - në mënyrë që të ndikojë më shumë në sistemin penal të Shteteve Anëtare individuale, është një nga pasojat që rrjedhin nga vendimi për prishjen e arkitekturës klasike te shtyllave duke zgjeruar procesin " në fushën e bashkëpunimit policor dhe bashkëpunimit gjyqësor në çështjet penale.

Duke dale ne përfundimin se me rregullat e reja në çështjet e se drejtës penale të përmendura më poshtë, BE-ja bëhet përfundimisht kompetente për të kryer vlerësimin e nevojës për dënim, por jo të ushtrojë fuqinë për të mare masa për te ndëshkuar. Kjo kontradiktë është rezultat i "historisë" që karakterizon marrëdhëniet nëpërmjet të drejtës penale dhe marrëdhëniet e integrimit evropian, në fakt nga kontradiktat168, sepse ajo përqendrohet në luftë për pushtet të vazhdueshëm dhe kurrë plotësisht nën dorën e hekurt në mes të parimit te parësisë së ligjit të Komunitetit. BE-ja dhe e drejta penale themelohen ne fakt mbi logjika të legjitimitetit të kundërta, kështu që duhet të arrijnë në marrëveshje njëra-tjetrën .

Në veçanti, suksesi i integrimit evropian ka rritur nevojat specifike të mbrojtjes ku duhet t’ju jepen përgjigje në kontekstin e një politike penale te koordinuar në nivel evropian, nga ana tjetër, përdorimi i ligjit penal i nënshtrohet një norme të lartë e identifikimi, që të bëhet vetë një simptomë e një procesi të vërtetë kushtetues dhe një identitet kolektiv i përbashkët169.

167 Shih,Neni. 5 TUE, paragrafet 1 dhe 2, sipas te cileve " Bashkimi do të veprojë vetëm brenda kufijve të kompetencave të dhëna me këtë nga Shtetet Anëtare në Marrëveshjet për të arritur objektivat e përcaktuara me këtë nen. Cfardolloj kompetence e pa dhene nga Bashkimi ne traktatet i perket Shteteve antare".

168 Shih,Gjithashtu në Rregulloren K.E 1523/2007, e cila ndalon marketingun, importin në Komunitet dhe eksportin jashte Komunitetit te maceve dhe qeneve dhe produktet që përmbajnë ato, është vënë në dukje (në paragrafin 18 të konsideratave paraprake) që Shtetet Anëtare duhet të inkurajohen të aplikojnë sanksione penale në shkallën e mundshme sipas ligjit kombëtar pra mase e iniciuar nga rreguullat e komunitetit. "

169 Shih,Neni. 5 TUE, paragrafi 4, sipas te cilit " përmbajtja dhe forma e veprimit te Bashkimit nuk do të kalojë atë që ështëe nevojshme për të arritur objektivat e Traktateve

129

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Mungesa e një autoriteti të pavarur për të ndëshkuar ,në krye te Bashkimit ka qenë e shoqëruar nga ana e tij me një seri strategjish te ndërhyrjes te projektuara për të shprehur një politikë evropiane penale. Nuk është e habitshme, reformat e ndryshme te vendeve në çështjet penale në vitet e fundit kanë qenë rezultat i politikave kriminale me origjinë evropiane170. Strategjitë e ndërhyrjes në fjalimin që janë miratuar në nivel Komuniteti mund të grupohen si me poshtë:

Harmonizimin e rregullave të së drejtës penale në lidhje me nevojat e bashkëpunimit gjyqësor në çështjet penale (shtylla e tretë). Shtetet anëtare kanë thënë gjithmonë se "objekti institucional " që ka të drejtë të aplikojë për vepra penale si te ishte shtylla e tretë, në mënyrë që edhe kur legjislacioni në një çështje të kompetencës të Komunitetit (p.sh. shtyllën e parë) të kishte të bënte me kërkesën për të miratuar ligjet penale, ajo duhet të ketë ndodhur përmes instrumenteve rregullatorë të shtyllës së tretë.

Në fakt, siç do ta shohim më vonë, Gjykata e Drejtësisë ka pasur mënyrë për tu shprehur në drejtim të kundërt, duke e zgjeruar detyrimin për të interpretuar në përputhje me rregullat e shtyllës së tretë , dhe duke mundësuar mjetet e shtyllës të parë për realizimin e këtij qëllimi. Rregullat e Komunitetit ushtrojnë ndërhyrje në të gjitha standardet kombëtare përfshirë dhe ato penale, ndërhyrje e tille përkthehet në një kërkim të vazhdueshëm për pajtueshmërinë mes ligjshmërisë dhe parimeve te saj penale dhe të mbizotërimit të së drejtës Komunitare, siç është detyrimi për të interpretuar Kushtetutën dhe në përputhje me ligjin e Komunitetit, ndalim i analogjisë dhe rezervës së ligjit në lëndën penal.

Në mënyre të vecantë Traktati kushtetues ne vitin 2004 ne nenet e tij,parashikoi "Dispozitat e veçanta të lidhura me krijimin të zonës së lirisë, sigurisë dhe drejtësisë "brenda bashkimit evropian me njohjen e saj (jo-fuqia prapavepruese, vendosmëria, detyrueshmeria) në lidhje me çdo çështje që lidhet me lirinë personale, sigurinë, drejtësinë e qytetarëve të BE-së ,rezerva e ligjit i nënshtrohen ligjit jo vetëm për çështjet penale, por për të gjithë fushën e drejtësisë (penale, civile, administrative), si dhe sektorit të "ndjeshëm" i të drejtave te lirisë dhe të përkushtuara për sigurinë e shteteve.

170 Shih,Neni. 5 TUE, paragrafi 3, sipas te cilit " në zonat të cilat nuk jane brenda kompetencës së tij ekskluzive ,Bashkimi do të veprojë vetëm nëse dhe për aq kohë sa objektivat e veprimit të propozuar nuk mund të jene të mjaftueshme nga Shtetet Anëtare, as në nivel qendror as në nivel rajonal dhe lokal, por mund, për shkak të shkallës ose efekteve të veprimit të propozuar, të arrihen më mirë në nivel të Bashkimit".

130


Neni.-49, paragrafi 1, i cili shikon një mënyrë të parimit të ligjshmërisë dhe nenparimet e tija në fushën penale, te cilat duhet të përputhen me Shtetet Anëtare171:

a) jo-fuqia prapavepruese e ligjit penal që përbëjnë krime sipas ligjit të brendshëm apo të drejtën ndërkombëtare;

b) jo-fuqia prapavepruese e dënimit më te rëndë se ai i zbatueshëm në kohën kur është kryer vepra penale;

c) fuqia prapavepruese e një dënimi më të lehte;

d) proporcionaliteti i dënimit të krimit me veprën e kryer. .

Theksoj këtu se Traktati i Lisbonës ka sjell një seri të risive që kanë çuar në një rishikim të Traktatit të Bashkimit Evropian dhe futjen e Traktatit për funksionimin e Bashkimit Evropian172, te cilët janë vendosur si referencat e tanishme normative në lidhje me ndarjen dhe ushtrimin e kompetencave që i përkasin BE-së.

171 Shih,Në Trujillo-viola (ed.), Ligjshmërinë Penale dhe demokracia; Legalitetit Penal: konsiderata për përpunimin dhe kompleksiteti i një parim themelor, në "Fletoret e Florentines" , 2007; Sotis, E drejta pa kod. Një studim mbi sistemin evropian penal të ligjit në fuqi, 2007.

172 Shih,Neni 47 TEU, si reformues i Traktatit te Lisbonës.E. Herlin-Karnell, Ne pritje për Lisbonen... Reflektime kushtetuese pjesen embrionale në EU te së drejtës së përgjithshme penale. drejtësia, 2009

131


4.3 Mbrojtja e Financave të BE-së.

Mbrojtja e interesave financiare është rreptësisht e natyrshme për vetë ekzistencën e Bashkimit Evropian. Neni. 86, parashikon rregulla të miratuara në përputhje me një procedurë të veçantë ligjore në mënyrë për të luftuar krimet që ndikojnë në interesat financiare të Bashkimit. Ky nen parashikon gjithashtu që Prokuroria Evropiane është përgjegjëse për hetimin, ndjekjen penale dhe sjelljen para drejtësisë për autorët e krimit (dhe bashkëpunëtorët e tyre) që ndikojnë në interesat financiare të BE-së, siç përcaktohet në rregulloren e përmendur më lart, dhe që ajo mbart veprimin penal para gjykatave të Shteteve Anëtare.

Ajo që duhet theksuar para se të vlerësoje nëse ky standard në mënyrë efektive krijon një juridiksion të drejtpërdrejtë penal ne ndjekjen e veprave kundër interesave te sipërpërmendura, që doktrina ishte shprehur tashmë në mënyrë pohuese në lidhje me nenin. 274 të Traktatit Evropian Kushtetutës, dhe neni. 86 traktati i EU.

Megjithatë, edhe pse në bazë të argumenteve të ndryshme mes tyre, një pjesë tjetër e doktrinës konsideron se ky rregull nuk do të japë një kompetencë penale të drejtpërdrejtë .Një pjesë e saj ka mbështetur argumentin e saktë të nenit. 86 , aty ku për "krimet e përcaktuara nga rregullorja"": sipas këtij interpretimi, pra, rregullorja do të kufizohet të krijojë një listë të krimeve brenda juridiksionit të BE-së, por nuk do të arrinte deri në krijimin e elementeve përbërëse173 .

Ky argument, megjithatë, është hedhur poshtë nga ata të cilët besojnë se "përkufizimi" i krimit do të thotë "parashikim" i njëjtë, duke u mbështetur në paralelizmin në nenin. 82 traktati, i cili flet për udhëzime me të cilat mund të vendosen "standardet minimale në lidhje me përkufizimin e veprave penale dhe sanksioneve", në kuptimin që padyshim përfshin pushtetin për të përcaktuar elementet përbërëse. Një tjetër argument i përdorur për të mohuar se neni. 86 traktati sjell një juridiksion të drejtpërdrejtë penal nga ana e BE-së ka qenë ai sipas te cilit dhënia e një kompetence të tillë Bashkimit Evropian duhet të kishte rezultuar e qartë dhe e pastër mbi bazë të një zgjidhje politike të qartë.

173 Shih,Neni 82 i tragtatit kushtetues te Bashkimit Europian.2004 Neni 86 i tragtatit kushtetues te Bashkimit Europian.2004.

132

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Është vërejtur se një rikonstruksion i mundur i "harmonizuar" në marrëdhëniet e Shteteve anëtare të BE-së mund të rrjedhin nga vendosja e mëposhtme në rregulloren e komunitetit i cili do të jetë përgjegjës për të krijuar parimet dhe kriteret e atribuimit të përgjegjësisë, dhe ndoshta standardet të përcaktuara me ligj, ndërkohë do të jetë përgjegjës legjislatori nacional në zgjedhjen e llojit konkret dhe funksionimin e ndëshkimeve që do të aplikohen..

Një pjesë tjetër të doktrinës, interpretimi duhet të jetë edhe më kufizues, në kuptimin e përjashtimit që BE-ja mund të vendos rregullat e së drejtës penale të konsiderueshme dhe të kufizuara nga kushtet e mësipërme: norma parashikon vetëm mundësinë për të zgjeruar fushën e konsiderueshme të Prokurores Evropiane174. Sa për paragrafin e katërt të nenit. 86 Traktatit, në lidhje me "klauzolën shtesë", pra dhënia e juridiksionit penal është subjekt i krimeve të rënda dhe ndërkombëtare: duke qenë i përcaktuar si "krim", është se si kjo është parashikuar në rregulloret kombëtare, dhe pasoja është se Bashkimi mund të ndërhyjë gjerësisht vetëm në zonat që tashmë janë penalizuar në nivel kombëtar dhe së fundi, një tjetër argument i përdorur për të mohuar një kompetencë të tillë është ai sipas të cilit BE-ja do të kishte kompetencën për të kryer një vlerësim të nevojës për dënimit, por nuk ka kompetenca ndëshkuese.

174 Shih,Sotis , Traktati i Lisbonës dhe kompetencat penale të Bashkimit Evropian, 2010

133


4.4 Instrumentet e Bashkimit Evropian në fushën Penale.

Neni 82 i traktatit te bashkimit evropian përcakton parimin e njohjes së ndërsjellë të vendimeve (dhe gjykimet në përgjithësi) të Shteteve Anëtare dhe ka për qëllim të mëtejshëm përafrimin e ligjeve dhe rregulloreve, ndërsa neni 83 përcakton se edhe Parlamenti dhe Këshilli mund të miratojë direktiva (përmes procedurës se zakonshme legjislative që vendosin rregullat në lidhje me përkufizimin e krimeve dhe sanksioneve penale në fusha të caktuara të krimit: rregulli i referohet nevojës që behet fjale për një krim "me rrezikshmëri te larte" dhe ka përmasa “ndërkombëtare",

Kompetenca për përafrim të legjislacionit kombëtar penal është nevojë e bashkëpunimit, siç është treguar nga neni.67 te traktatit. Kjo do të thotë se Bashkimi mund të lëshojë nevoja dënimi të lidhura drejtpërdrejtë me arritjen e një zonë të lirisë, sigurisë dhe drejtësisë, pa kërkuar varësi me kërkesat e bashkëpunimit gjyqësor. Mirëpo, lloji i mendimit që BE mund të luajë në lidhje me nevojën për dënimin, duke mos e lidhur me kërkesat e thjeshta procedurale, megjithatë, duket se qëndron i lidhur me zonën e rreptësisë të ngritur në nivel shtetëror.

Në paragrafin e parë të nenit. 83 thuhet se BE-ja ka të drejtë të ndërhyjë në këtë rast për të vendosur standardet minimale në ndihmë të drejtpërdrejtë në çështjet penale në lidhje me fushat e krimit veçanërisht të rënda që prezantojnë një dimension ndërkombëtar: presupozon një ndërhyrje në zonat që duhet të jenë tashmë subjekte të ndërhyrjes kriminale në nivel kombëtar.

Neni 83, paragrafi i dytë, parashikon se Bashkimi mund të sigurojë standardet minimale për përcaktimin e veprave penale dhe dënimet në një fushë të caktuar që ka qenë subjekt i masave harmonizimit, por vetëm dhe nuk është qartësim me pak rëndësi, siç është detajuar në karakterin e degës së ndjekjes penale - nëse është e nevojshme për të siguruar efektivitetin e saj175.. Një tjetër aspekt kyç i nenit 83 është që të kemi identifikuar në direktivë përgjigjen rregullatorë të "privilegjuar" për të vënë detyrime mbi Shtetet Anëtare të mbrojtjes penale. Kjo ka një arsye: direktiva, pasi ajo është një instrument ligjor që obligon Shtetin Anëtar në mënyrë për të arritur rezultatin dhe gjithashtu jo në radhë më se si ta arrije atë, si dhe kërkojnë ndërmjetësimin e zbatimit të një ligji të efektives të brendshme për të pasur efektivitet në rregulloren kombëtare të ligjit, që i lë atë pak hapësirë që përputhet me dispozitat që kërkon.

175 Shih,. Sotis, Traktati i Lisbonës, vë në dukje kete kusht të "domosdoshmërisë" edhe më selektive se "domosdoshmëria", por megjithatë kjo nuk i garanton nje funksion të sigurisë adekuate, në krahasim me karakterin aktual të ndërmarrjes së re te 'përdorimit te ndjekjes penale.

134

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Pikërisht nën këtë drejtim detyrimet e Komunitetit të penalitetit mund të vijnë në mospërputhje duke rezultuar në një ftohje të rëndësishme të gjykimit të brendshëm të legjislaturës, sidomos në rastin e direktivave që nuk lënë asnjë alternative ne llojin e sanksionit që të merren nga Shtetet Anëtare.

Një shembull konkret është dhënë nga direktiva e propozuar mbi masat penale që kanë për qëllim sigurimin e zbatimit të të drejtave të pronësisë intelektuale neni. 3 liston disa shkelje që përbëjnë krim (shkelje ndërkombëtare e të drejtës së pronës intelektuale të kryera në një shkallë tregtare, tentativë dhunimi, bashkëpunim dhe shkelje) neni. 5, kërkon që për shkelje të tilla Shtetet Anëtare të imponojnë gjoba qe kufizojnë lirinë personale, të bashkuara176, në qoftë janë kryer nga një organizatë kriminale, ku sjellin një rrezik për shëndetin apo sigurinë e personave, me një dënimin maksimal prej jo më pak se katër vjet në burg.

176 Ndërsa nuk përmendi fjalë për fjalë në Traktatet, parimi i ligjshmërisë besohet se ka pranuar në mënyrë implicite, në këtë drejtim, v. Adinolfi, Parimi i ligjshmërisë në ligjin e Komunitetit, në shkëmbimet DIR inter., 2008, Bernardi, Pasojat e Lisbonës. Shënime mbi parimin Europian të ligjshmërisë në ligjin penal. 2009

135


PËRFUNDIMET

Në këtë studim kam diskutuar mbi raportin e së drejtës penale me të drejtën ndërkombëtare në lidhje me çështjet e sundimit të ligjit në përgjithësi. Respektimin e të drejtave te njeriut dhe legjislacionet penale te ngritura nga parimet e nullum crimen sine lege dhe nulla poena sine lege, të cilat janë thelbi i parimit të ligjshmërisë në ligjin penal material dhe procedural. Kam përmendur gjithashtu disa çështje të tjera të ligjshmërisë në ligjin penal, ndalimit te fuqisë prapavepruese saktësimit te normës penale si dhe disa nenparimeve te tjera te zbatueshme ne një proces penal te një shteti demokratik.

Kam diskutuar lidhur me marrëdhënien e ligjshmërisë dhe ate te fuqise prapavepruese te ligjit penal,saktesimin e normes penale,ndalimin e analogjise,pra në çështjet e sundimit të ligjit në përgjithësi dhe të drejtat e njeriut dhe ligji penal ne kuadër të parimit te ligjshmërisë..

Në përgjithësi ky studim trajton pikëpamjet e ndryshme të cilat mund të shkaktojnë debat ose refuzimin e parimit të ligjshmërisë dhe nenparimeve te tjera te se drejtës penale ne këtë kuadër, duke përfshirë shqyrtimin gjyqësor penal dhe interpretimin e zgjeruar te Statuteve penale dhe çfarë është më e rëndësishme nevoja e rigorozitet në aplikim, në çdo procedim penal parimin e ligjshmërisë, si një kusht i domosdoshëm, kusht për respektimin e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore të njeriut.

Nga ky diskutim i mund të trajtohen disa konsiderata.

Së pari,nga sa diskutova me sipër rezulton se e drejta penale ndërkombëtare është produkt i legjislacioneve te brendshme te shteteve te zhvilluara,te cilët kane shërbyer si pika referimi për ndërtimin e statuteve penale te organeve ligjzbatuese ndërkombëtare duke filluar qe nga Gjykata e Nurembergut dhe deri ne Statutin e Romës.

Parimet themelore ashtu sic janë konceptuar në kodifikimet e para kriminale-shtetërore ka pësuar disa "sulme" në hapësirë dhe kohë, të llojeve të ndryshme dhe për shumë arsye, kryesisht politike.

Gjate sistemeve totalitare që kanë ekzistuar ne shtete të ndryshme gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë, dhe gjatë të cilit parimi i ligjshmërisë ka përfunduar duke u bërë shumë i paqartë, nëse nuk është hequr plotësisht, duhet pranuar se edhe sot në sistemet e ndryshme të brendshme, parimi vuan sulmet e përditshme intensive dhe të qëllimshme.

136

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Ndërhyrjet e shpeshta ne sistemin e drejtësisë penale kanë rrezikuar ndryshimin e strukturës dhe rrjedhimisht, të ndikojnë ne efektet në aspektin e garancive procedurale për qytetarin ne procesin penal te një shteti. Kjo rezulton në mënyrë me te theksuar në vendet te cilat karakterizohen për nga presioni i globalizimit dhe problemeve në drejtim ekonomik dhe financiarë.

Garancitë e detyruara nga parimi rezultojnë të zbutura nëpërmjet fenomeneve të integrimit normativ, përmes formulimit jo të mbikëqyrur të rasteve inkriminuese ose edhe nëpërmjet mosrespektimit te parimit te ndarjes se pushteteve të ndjeshëm për të rezultuar në pushtime të pajustifikuara të juridiksionit me fuqinë Ekzekutive ndaj asaj Legjislative,dhe gjyqësore.

Në nivel ndërkombëtar, problemet delikate kanë lindur dhe ende lindin në lidhje me pajtueshmërinë e ligjit kombëtar, sidomos në Bashkimin Evropian, ku bashkëpunimi mes saj dhe Shteteve Anëtare ne maredhenie superioriteti te ligjit te komunitetit ndaj ligjeve te brendëshme te shteteve anetare. Edhe këtu, edhe pse nuk kanë munguar përparime në këtë drejtim, në rrugën drejt një zgjidhjeje të plotë, ligjore dhe politike, në mes të dy tendencave të kundërta, nuk mund të quhet i arritur përafrimi i plote i legjislacioneve te shteteve anëtare me komunitetin.

Gjykatat ad hoc Nurembergu 1946,Tokio 1946,Hage 1993,Ruanda 1994, që nga Lufta e Dytë Botërore deri në fund të viteve '90, siç shihet, kanë shkelur hapur parimin e ligjshmërisë, duke gjykuar vepra penale me karakter ndërkombëtare te kryera para hyrjes se statuteve te tyre ne fuqi duke shkelur kështu haptazi ndalimin e fuqisë prapavepruese te normës penale te sanksionuar fillimisht qysh ne kohen e lashte. Dhe duke u përpjekur për të fshehur një shkelje e tillë shpesh duke përfshirë edhe përmes argumenteve bindëse në emër të dënimit te pashmangshëm te autorëve të krimeve të rënda ndërkombëtare.

Statuti i Gjykatës penale ndërkombëtare, megjithatë, duket se shënon një kthim zyrtar në parimin përtej kufijve kombëtarë, si rezultat i një harmonizimi të vullnetit në mes të pikëpamjeve politike dhe traditave ligjore shumë të ndryshme mes tyre. Ndoshta, në arenën ndërkombëtare, është aktualisht përvoja e dobishme për te përshëndetur me shume favor, sidomos duke pasur parasysh faktin se Gjykata Ndërkombëtare Penale tenton, në të ardhmen, për të krijuar veten si një gjykatë e përhershme penale e referencës për të gjitha shtetet në bashkësinë ndërkombëtare.

Sigurisht që rezultatet e këtij hapi historik të shquar do të gjendet në kohë. Por nuk ka dyshim te Statuti i Romës i vitit 1998 i cili ashtu sikurse u citua me sipër dhe ne baze te dispozitave te tij vendosi ne qendër te vëmendjes respektimin me rigorozitet te parimeve ligjore te procedimit penal te mohuara nga statutet e gjykatave ad hoc te mëparshme,si dhe arriti te ngrihet një institucion me karakter te përhershëm duke ngritur marrëdhënie bashkëpunimi me shtetet pale sipas parimit te komplimentaritetit.

137

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Pavarësisht nga dyshimet e vazhdueshme për ligjshmërinë e dënimit ka ndihmuar për të sjellë "siguri" në nivel ndërkombëtar në një parim që kishte pësuar “goditje” të ndryshme dhe kishte treguar dobësinë e vet përballë interesave të veçanta dhe të mundshme politike apo kombëtare të vendosura.

Ne Shqipëri mungesa e vullnetit politik, mungesa e një administrate funksionale, destabilitet politik, anshmëri të sistemit, elitë e papërgjegjshme, klasë politike e diferencuar, sistem ligjor jo efikas. Këto faktorë ndikojnë në thellimin e hendekut ndërmjet vendeve postkomuniste dhe vendeve evropiane. Edhe pse për këto vende duhet patjetër që të importohen politika të tilla në përputhje dhe me kuadrin ligjor për të sjellë progresin dhe vetëplotësimin e individëve. Roli dhe respektimi i këtyre parimeve për të forcuar sundimin e ligjit si një parakusht për anëtarësimin e Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian, reformat që synojnë për ti dhënë jetë këtij parimi jetik për shoqërinë shqiptare, që mund të përballet me krimin dhe kriminalitetin, gjithashtu çfarë mbetet ende për t'u bërë në këtë fushë ne mënyrë qe shteti te ketë një funksion te pastër demokratik ne raport me ushtrimin dhe ndjekjen e veprave penale dhe autoreve te tyre .

Nuk duhet harruar drejta penale, në kohen e globalizimit, duhet të mbajë një funksion të balancuar të koeficientit të veprave penale të ngritura kundër lirisë individuale dhe interesit në një perspektivë demokratike dhe ligjore, pa nënshtrim ndaj magjepsjes së rrezikshme për një funksion të "spastrimit të së keqes", me çdo çmim që duket shpesh sikur rri në ndërgjegjen e disa shteteve.

Gjithashtu, siç është vënë re nga autorët se, ligji penal duhet të vazhdojë të kryej një funksion jo vetëm ndëshkues, por riedukues, te respektoj të drejtat e njeriut ndërkombëtarisht, dhe nuk mund të përkulet për manipulime fyese të parimit të ligjshmërisë dhe barazisë. Bashkësitë ndërkombëtare duket janë bërë të vetëdijshëm për këtë tendencë, por ka pengesa për shkak të mungesave të rënda, në këtë vetëdije kolektive, të vendeve politikisht dhe ushtarakisht shumë të rëndësishme, që ende nuk pranojnë të marrin aktin e nevojshëm ne kuadër te respektimit te këtyre te drejtave.

Ne kuadër te mbrojtjes se lirive dhe te drejtave themelore te njeriut te sanksionuara nga dokumentet dhe aktet me rendësi kombëtare por edhe nga legjislacionet kombëtare te shteteve demokratike,urojme te jete ne qendër te vëmendjes respektimi i parimeve te mësipërme si bërthama e shtetit ligjore dhe te se drejtës.

Shpresojmë ne zhvillimet e ardhshme dhe kontributin e juristëve për zgjerimin e doktrinës juridiko-penale kombëtare dhe ndërkombëtare si dhe respektimin ne zbatim te përmbajtjes se tyre ne praktiken juridike, nga agjencitë ligje-zbatuese kombëtare dhe ndërkombëtare ne çdo proces penal te zhvilluar prej tyre.

138


Bibliografia

BEST, Kufizimi i luftës në perspektivën historike dhe filozofike, në Delissen të Tanja, ligji humanitar i Konfliktit të Armatosur, Sfidat e së ardhmes. Ese në Nder te Frits Kaishoven, të Dodrecht / Boston / Londër, 1991.

BINDING, Handbuch des Strafrechts, I, Leipzig, 1885.

BLACKSTONE Ë., Komente mbi ligjet e Anglisë, 1769. BORGERS-KOOIJMANS, Shtrirja e kompetencave të Komunitetit në fushën e së drejtës penale, në Eur., J.krim.ligj census. Drejtësia, 2008.

Boss, Le droit à l'aide de l'efficacité du droit européen. L'exemple droit du droitpenal européen de l'environnement, Gjenevë, 2008.

Brackman, Nurembergu tjeter, 1989.

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.1998

komentari kodit penal te Republikes se shqiperise: Ismet ELEZI,Skender KACUPI,Maksim HAXHIA 2007

Komentari i se drejtes penale pjesa e posacme Ismet ELEZI. 2009

Kodi i procedures penale Artan HOXHA,Halim ISLAMI,Ilir PANDA. 1995

Kriminologji penologji Vasilika HYSI. 2010

E Drejta penale e krahasuar Altin SHEGANI 2007

Ligji nr. 7491, date 29.4.1991 article 42 ligji nr. 7491,

Ligji nr. 7561, date 29.4.1992, Ligji nr.7491, date 29.4.1991

Dispozitat kryesore kushtetuese Neni 2011, Laë “Për Dispozitat Kryesore Kushtetuese”

Albania 2011 Progress Report. Communication From The Commission To The European Parliament And The Council Brussels, 12.10.2011.

Filo. Ll 2004. Historia për sistemet e qeverisjes. Tiranë. EXTRA.

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë 1998. Tiranë 2010. neni 145/1 and 145/3. 146

Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut (dhe Protokollet shtesë), nënshkruar në Romë 1950, hyrë në

fuqi 1953.

139

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Ligji nr 8588, date 15.3.2000. neni 19, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor"Ligji mr 8588, date 15.3.2000. neni 20, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor"Ligji nr. 8811, date 17.5.2001, 9.5.2002."Ligji për Pushtetin Gjyqësor"neni 8811

Kodit të Procedurës Penale (ligji nr. 7905, datë 21.3.1995, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor" neni 7905

Ligji nr.7095, date 21.3.1995, Ligji nr. 3 date 4.9.2003. Ligji nr. 31 date 29.3.2003.

Ligji nr 8003, date 28.9.1995, ligji nr.8919, datë 4.7.2002 (“Kodi Penal Ushtarak”).

Ligji nr. 9087 date 19.06.2003, “Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë.

Kushtetuta e Republikës Shqipërisë, neni 29. neni 7. neni 3., Ligji për Gjykatën e Lartë në Republikën e Shqipërisë, neni 1. 3.7.10.13.14.17

Raporti i ligjshmerise Shqiptare, viti 2010 f 23 Ligji shqiptar dhe progresi, raporti i Viti 2009,f 12

Raporti Shqiptar ligjor 2008, f 19 Chantal Millon-Delsol, Idetë Politike rritet në ne e XX-te, Tiranë, Onufri, 2000, f. 243

Komisioni Evropian, Raport Analitik, SEC (2010) 1335, 9 nentor 2010. TOURET, Pirateria në shekullin e njëzetë, Paris, 1992

TRIFFTERER, De Standige Internationale Strafgerichtshof - Anspruch und Ëirklichkeit, 1999. D.Biba, Xh.Zaganjori, Zbatimi i sundimit të ligjit në Shqipëri, ne "Mendimi politik", N. 32, Shkup, 2010

Ligji i ndryshuar Nr 10052, neni 17 Vendimi i Gjykatës së Lartë No.19, datë 2007/11/15

Vendimi i Gjykatës Supreme Nr.10, datë 12.09.2007 Reforma gjyqësore indeksi në Shqipëri, vëllimi IV, dhjetor 2008, ISBN: 978-1-60442-454-6

FUQIA GJYQËSORE JURIDIKE LIGJ neni. 12.1. Anëtarët ISBN: 978-1-60442-455-3 (PDF) pp2, 8.28,48 KUSHTETUESE. neni. 136.1; LIGJ ,GJYKATA neni. 7.1

Ambos. K. Der Allgemeine Teil des Völkerstrafrechts, Berlin, 2002.

Bassiouni (nen kujdesin e), Ligji Penal Ndërkombëtar, botimi i 2 dhe i 3 vols., Neë York, 1999. Beling, Die Lehre vom Verbrechen, i Tubingen, 1906.

Bernardi, Roli i shtyllës së tretë të BE-së në evropianizimin e së drejtës penale. Një analize sintetike në prag të reformimit të Traktateve, ne Riv.. it. dir. pubbl. com., 2007..

BEST, Kufizimi i luftës në perspektivën historike dhe filozofike, në Delissen të Tanja, ligji humanitar i Konfliktit të Armatosur, Sfidat e së ardhmes. Ese në Nder te Frits Kaishoven, të Dodrecht / Boston / Londër, 1991.

BINDING, Handbuch des Strafrechts, I, Leipzig, 1885.

140

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj BLACKSTONE Ë., Komente mbi ligjet e Anglisë, 1769. BORGERS-KOOIJMANS, Shtrirja e kompetencave të Komunitetit në fushën e së drejtës penale, në Eur., J.krim.ligj census. Drejtësia, 2008. BOSCARELLI, Analogjia dhe interpretimi i gjere, 1955.

Boss, Le droit à l'aide de l'efficacité du droit européen. L'exemple droit du droit 2005

penal européen de l'environnement, Gjenevë, 2008.

Brackman, Nurembergu tjeter, 1989.

Cassese, Ligji ndërkombëtar, Oxford University Press, 2005.

Conforti, E drejta Internacionale, edicioni i shtatë , 2006..

CRYER, Krimet ne prokurorine ndërkombëtare: selektiviteti dhe Ligji Penal Ndërkombëtar , Cambridge, 2005.Dahm, Zur problematik des Völkerstrafrechts, Göttingen, 1956.

M. Dubber., Lufta dhe paqja: e drejta penale dhe fuqia e policise modeli i së drejtës penale në SHBA Id, Shkenca e Re e Policeve në qeverisjen vendore dhe ndërkombëtare, Stanford University Press, 2006.

Gjykata Kushtetuese Shqiptare. Vendimi nr.30, datë 01.12.2005. lldashi, E. & Pejo, E. “Evoluimi i institutit të pronësisë nga jurisprudenca romake deri në ditët e sotme”. Studime juridike. (2009).Tiranë: Ekspres. Fq. 68. Ligji nr. 8436, date 28.12.1996, ligji nr. 8546, 5.11.1999,

Ligji nr. 8656, date 31.7.2000,loë no 8811, date 17.5. 2001.Ligji 8588, date 15.3.2000. Article 13, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor"

Neni 6, pika 1.Ligji nr, date 15.3.2000. neni 11, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor"OSBE, 17.1.2003 Inspektoriatit të Këshillit të Lartë të Drejtësisë.

Ligji nr 8588, date 15.3.2000, "Ligji për Pushtetin Gjyqësor", neni 135/1 paragrafi11.12

Policimi në posedim: Lufta ndaj krimit dhe fundi i ligjit penal, 91, Gazeta e ligjit penal dhe kriminalitetit 829, 2002. . Drejt një ligji Kushtetues të krimit dhe ndëshkimit, 55 Ligji Hastings Journal 509, 2004 DUBBER M. & KELMAN M.G., Ligji amerikan Penal: Rastet, statutet dhe Komentet 2005. EISELE, Anmerkung, , 2008.

Feuerbach, Lehrbuch des gemeinen in Deutschland geltenden peinlichen Rechts, Giessen, 1801.

Gautier, Entendu de la Communauté pour exiger des Etats membres qu'ils instituent des sancions pénales, në La semaine juridique, edition generale, 2007. .

141

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj Gefahr, 1933. Heidelmeyer (ed.), Die Menschenrechte. Erklärungen, Verfassungsartikel Internationale Abkommen, Paderborn, 1973.

Herun-Karnell, Duke pritur për Lisbonë ... Reflektime kushtetuese ne embrionin e përgjithshëm të BE-së ne ligjin penal, në Eur.j.crim CRIM, të krim,ligji,drejtesi. 2009.

T. Hobbes, Leviatan 1651.

Insolera - Manes, Vendimi i Gjykatës së Drejtësisë për mashtrim e kontabilitetit: një fund zhgënjyes? koment në një rast 3 maj 2005 te Gjykates se Drejtësisë, proc Berlusconi, Adelchi dhe Dell'Utri

IPSEN, në Herzberg, e Festschrift.. für Oehler, 1985.

JACKOBS, Das Selbstverstandnis der Strafrechtsëissenschaft vor den Herausforderungen der Zukunft, in Eser-Hassemer-Burkhardt ,Die deutsche Strafrechtsëissenschaft vor der Jahrtausendëende, 2000, 47 ss Kriminalisierung im Vorfeld einer Rechtsgutsverletzung, in ZStË, 1985.

Untaten des Staates — Unrecht im Staat. Strafe für die Tötungen an der Grenze der ehmaligen in GA, 1993.

JAKOBS G. - CANCIO MELIÀ, Derecho penai del enemigo, Madrid, 2003. JESCHECK, Die Verantëortlichkeit der Staatsorgane nach Völkerstrafrecht. Eine Studie zu den Nürnberger Prozessen, Bonn, 1952.

JESHECK-ËEIGEND, Lehrbuch des Strafrechts, Berlin, 1996JONES, Praktika e gjykatave ndërkombëtare penale për ish-Jugosllavi dhe Ruandë, Ardsley, 2000. KIRK MCDONALD, in YEE-TIEYA , E drejta ndërkombëtare në Botë pas Luftës së Ftohtë, 2001.

KJTTICHAISAREE, Ligji Penal Ndërkombëtar, Oxford, 2001.

KORIATH, Grundlagen zur strafrechtlicher Zurechnung, Berlin, 1994.

KREMNITZER, Komuniteti Botëror si një Ligjvënës Ndërkombëtar në Konkursin me ligjvënësit Kombëtare, në ESER-LAGODNY ( nen kujdesin e), Parimet dhe procedurat për një ligj të ri kriminal transnacional, Freiburg, 1992.

LEMKIN, Axis Rule in Occupied Europe, Laës of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress, Ëashington, 1944.

Genocide as a Crime under International Laë, 1947.

142

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj LEMMEL, Unbestimmte Strafbarkeitsvoraussetzungen im besonderen Teil des Strafrechts und der Grundsatz nullum crimen sine lege; 1970.

Machiavelli N., IL PRINCIPE, 1513.

MAIER J., Inquisition oder Komposition?, in Festschrift ßir Claus Roxin, Berlin-Neë York, 2001, 1215 ss.

MANARCORDA, Los extrechos caminos de un derecho penal de la Union Europea. Problemas y perspectivas de una competencia penal "directa" en el Proyecto de Tratado Constitucional, in Criminaba, 2004.

Id, Bashkimi Evropian dhe sistemit penal italian:gjendja e cështjes dhe perspektivat e zhvillimit, Në Studium iuris, 1997.

MORRIS-SCHARF, Gjykata Ndërkombëtare Penale për Ruandën, 1998; ROGGEMANN, Die internationalen Strafgerischtshofe, 1998.

OSTEN, Der Tokioter Kriegsverbrechrprozefi.2001

PACKER H.L., Limitet e sanksioneve kriminale, Standford University 2004

discurso penai de la exclusiòn, voi. II, Edisofer S.L., Euros Editores, B. de F Ltda., Madrid-Buenos Aires-Montevideo, 2006. PEERS, EU Ligji Penal dhe Traktatii Lisbones, in Eur. Laë rev., 2008. PELLA, La guerre-crime et les criminels de guerre, Paris-Genève, 1946.

PILGRAM A. - PRITTËITZ C., artikulli Feindstrafrecht i publikuar ne Kriminologji. Akteurin und Kritikerin gesellschaftlicher Entëichklung, Baden- Baden, 2005.

Pritchard në Bassiouni (ed.), International Criminal Laë, vëll. III, 1999.

Pritchard - Zaude, Lufta e Krimeve Tokio gjyqi, Vëll I, 1981.

PRITTËITZ C., Feindstrafrecht, in PILGRAM-PRJTTËITZ ,Kriminologie, Aukteurin und Kritikerin gesellschaftlicher Entëicklung, Nomos, Baden Baden, 2005.

QUASTEN, Die Judikatur des Bundesgerichtshofs zur Rechtsbeugung im NS-Staat und in der DDR, Berlin, 2003.

RADRBRUCH G., Der ursprung des Strafrechts aus dem Stande der Unfreien, in Elegantiae Juris Criminalis: Vierzehn Studien zur Geschichte des Strafrechts, 1950.

Gesetzliches Unrecht und übergeseztliches Recht, in SJZ 1946.

RADBRUCH, Zur Diskussion über die Verbrechen gegen die Menschlichkeit, SJZ, 1947.

143

E Drejta Penale Disertanti Lorenc Danaj REEDER, Krijimi i Gjykatës Ndërkombëtare Penale:disa probleme të përgjithshme, Amsterdam, 1962. RUBIN, Ligji i privatësisë, Irvington-on-Hudson, Neë York, 1998.

SAUER D., Das Strafrecht und die feinde der offenen Gesellschaft, in NJË 24/2005. SCHËEIRT, Die Ëandlungen der tatbestandlehre seit Beling, Karlsruhe, 1957.

SCHËENGLER, Völkerrecht, Versailler Vertrag und Auslieferungsfrage. Die Strafverfolgung

ëegen Kriegsverbrechen als Problem des Friendsschlusses, 1919/1920, Stuttgart, 1982.

Stefani-Levasseur-Bouloc, DROITPÉNAL GENERAL, PARIS, 2003.

STEINER-ALSTON, Të drejtat Ndërkombëtare të njeriut në kontekstin e ligjit,politikës dhe moralit, Oxford, 1999

Përgjegjësitë për mizoritë e të drejtave të njeriut në të drejtën ndërkombëtare. Përtej ligjshmerise se Nuremberg, Oxford, 1997 Robertson-Merrils, Të drejtat e njeriut në Botë.

Një hyrje në studimin e mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, Manchester / Neë York 1993;. Steiner-Alston, Të drejtat Ndërkombëtare të njeriut në kontekst, politikat, morali, Oxford, 1996.

Në formimin e së drejtës zakonore ndërkombëtare penale që nga Nuremberg në, Kufizimi i Luftës në perspektivë historike dhe filozofike, në Delissen Tanja, të Drejtën Humanitare të konflikteve të armatosura, sfidat përpara. Ese në Nder te Frits Kalshoven, Dodrecht / Boston / Londër. 1991,

Schëengler,Völkerrecht, Versailler Auslieferungsfrage Vertrag und. Die Strafverfolgung ËEGEN Problem Kriegsverbrechen als des Friendsschlusses, 1919/1920. Stuttgart,.

Triffterer, Standige Internationale de Strafgerichtshof - Anspruch und Ëirklichkeit, 1999

144


Abstrakti Në këtë studim kam diskutuar mbi raportin e se drejtës penale me te drejtën ndërkombëtare në lidhje me çështjet e sundimit të ligjit në përgjithësi, respektimin e të drejtave te njeriut dhe legjislacionet penale te ngritura nga parimet e nullum crimen sine lege dhe nulla poena sine lege, të cilat janë thelbi i parimit të ligjshmërisë në ligjin penal substancial dhe procedural. Kam përmendur gjithashtu disa çështje të tjera të ligjshmërisë në ligjin penal, ndalimit te fuqisë prapavepruese,analogjisë,saktësimit te normës penale si dhe disa nenparime te tjera te zbatueshme ne një proces penal te një shteti demokratik. Ky parim si dhe nenparimet e tjera jane pranuar gjerësisht si konventa ndërkombëtare te miratuara nga grupe te mëdha shtetesh mbi standardet e të drejtave të njeriut dhe me ligjin kombëtar kushtetues te Republikës se Shqipërisë demokratike. Roli dhe respektimi i këtyre parimeve për të forcuar sundimin e ligjit si një parakusht për anëtarësimin e Republikës së Shqipërisë në Bashkimin Evropian, reformat që synojnë për ti dhënë jetë këtij parimi jetik për shoqërinë shqiptare, që mund të përballet me krimin dhe kriminalitetin, gjithashtu çfarë mbetet ende për t'u bërë në këtë fushë. Në këtë studim kam mare dy aspekte te e analizës, së pari kam studiuar situatën aktuale në të cilën është parashikuar, vëzhguar dhe zbatuar parimi i ligjshmërisë dhe çdo nenparim tjetër për mbrojtjen e personave qe i nënshtrohen procesit penal. Se dyti kam bere një analize mbi problemet e drejtësisë dhe jo vetëm, por edhe në shoqërinë shqiptare duke theksuar nevojën se te gjitha organet penale duhet te aplikojnë me rigorozitet, në çdo procedim penal parimin e ligjshmërisë, si një kusht i domosdoshëm, kusht për respektimin e të drejtave të dhe lirive themelore të njeriut.

145


Abstract

The article research, aims to focus on the treatment ways of some of the fundamental constitutional issues possessing the rule of laë in the Albanian Republic and even in the International Law regarding the principles of primary importance in the context of criminal justice as we can mention that of legality ("crimen nullun, nullapoena sine lege"/no crime, no punishment and no law).The legality Principle is a fundamental legal principle which aims to protect the individual against arbitrary imposition of penalties by the state. This principle and other sub-principles are widely accepted as the conventions on human rights standards approved by big committees based on standard human right matched with national law of Albanian republic.The first term of “nullum crimen-sine lege principle”, prohibits the individual criminal conviction of someone who at a certain time did not constitute criminal conduct. That’s why the criminal Law provisions could not be applied retroactively. The second term of the principle “nullum crimen sine lege” prohibits authorization protects the perpetrator from getting more serious punishment than is provided by law. The role of this principle to strengthen the rule of law as a prerequisite for membership of the Republic of Albania in the European Union, what is estimated in the legislation, that reforms are aimed to give life to this vital principle for Albanian society that one could faces more crime and criminality. And the question arises is - What remains to be done in this area? In this paper we have two aspects of analysis, the first one is to study the current situation which they predicted, by observing and applying the principle of legality, the prohibition of retroactive power and accuracy of criminal legal rate, and any other sub-principle for the protection of persons subject the penal process. All these based on Albanian Law and International Law too. Secondly, the problems of justice in Albania and not only, but also in Albanian society as application and implementation of this principle, as well as cases of international practise and Albanian pursuant to constitutional guarantee criminal legal nature in the context of protecting society from arbitrary legal system applied in state penal process.

146

universiteti i tiranËs fakulteti i drejtËsisË … · iustinianit si”nullum crimen nullum poena...

Documents