TÜRKiYE DiYANET VAKFI YAYlNLARI 1593

ULUSLARARASI

PROF. MUHAMMED B. TAVİT

ET-TANCİ SEMPOZYUMU

13-14 Ekim 2011

HAZlRLAYAN:

PROF. DR. SÖNMEZ KUTLU

ANKARA 2015

Uluslararası Prof. Muhammed b. Tavit et-Tanci Sempozyurou 13-14 Ekim 2011 ANKARA/TÜRKİYE

MUHAMMED B. TAVİT ET-TANCİ'NİN FlKlH DÜNYASI

Prof. Dr. Şamil DAÖCI

Ankaİa Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi

ı 970 yılında itibaren fakültemizde Kelam ve İslam Mezheplerinin

yanında İslam Hukuku kürsüsünü de der uhde eden Muhammed b. Tavit et- Tanci'nin, tespit edebildiğim kadarıyla ilki 1972- 1973,

ikincisi de 1973-1974 öğretim yıllarında Fakültemizde okuttuğu İslam Hukuku Ders Notları bulunmaktadır. Arapça olarak takrir'

edilen bu dersler, saygı değer hocam Doç. Dr. Esat KILIÇER tara­

frndan Türkçeye tercüme edilmiştir.

Şu hususu önemle vurgulamak gerekir ki; et-Tanci'nin, fıkıh ve

usül ilminin bütün konularını kapsamlı olarak ele alan müstakil bir çalışması bulunmamakla birlikte, gerek yukanda söz konusu etti­

ğim ders notlarında, gerekse kendi uzmanlık alanı olan Kelam ve İsl8,m Mezhepleri ile ilgili yayınlarında İslam· Hukukunun temel me­

seleleriyle yakından ilgilendiği görülmektedir. Onun İslam Hukuku ile ilgilendiği konulan; teklif, mükellef ve sorumluluk ilişkisi, hilafet

(imamet) müessesesi, sosyal ve ekonomik fonksiyonu bakımından zekat ibadeti ve toplumun temelini oluşturması açısından aile mües­

sesesinin unsur ve fonksiyonlan ana başlıkları altında toplamak mümkündür.

Tebliğimde Onun İslam Hukuku ile ilgili tetki.klerinde izlediği

yöntem ile ilgili olarak tespit ettigun birkaç hususa temas edeceğim.

1. et-Tanci, çağdaş hu.kuk: tekniği ve sistematiğiiii esas alarak

fikhın. bütün alanları ile ilgilenmemiş, furü-i fıkıh konularını tek tek ele alarak inceleme yerine fer'i hükümlerin Kur'an ve sünnetteki

dayan~arından hareketle fıkhın temel ilkelerini ortaya koymayı tercih etmiştir. Onun bu hassasiyeti, sadece İslam Hukuku ders

notlarında değil, Kelam ve Mezhepler Tarihi alanındaki çalışmaları­nın satır aralarındaki şari', teklif, mükellef ve mes'üliyyet vurgula­

nnda da açık olarak müşahede edilmektedir. Örneğin, Ankara Üni­

versitesi ilahiyat Fakültesinde tedris ettiği İslam Hukuku ders not-

Muhammed b. Tavit et-Taiı.ci'nin Fıkıh Dünyası Prof. Dr. Şamil DAGCI ·

• 315

lannda, İslam aile hukukuna, İslam ailesinin unsur ve fonksiyonla­nna özel bir yer ayınnış ancak, fıkhın kendine özgü hukuk dogrna­tiğini esas alarak İslam aile hukukunun genel teorisini ortaya koy­ma yerine, mukaddes bir bağ olarak telakki edilen ve evliliğe meşru­

iyet kazandıran nikah akdinin dayandığı hukuki ve ahlaki ilkeleri, İslam'ın evliliği teşvik etmesinin arka planındaki saikleri ayet ve hadislerle açıklamayı tercih etmiştir. ı

2. et-Tanci, ilmi çalışmalannda, genel olarak Fıkhın, Kelfunın ye Mezhepler Tarihinin kesiştiği ortak problemleri tespit ederek bunları sistematikbir bakış açısıyla ve ilmi derinliği ile analiz etmiştir. Yazı­lannda erken dönem İslam Tarihinde cereyan eden siyasi hadisele­rin ve bunlardan kaynaklanan ihtilaflann sadece nakli ile yetinme­yen et-Tanci, bunlann arka planında yatan mantığı ve espriyi ara­maya çalışmış ve ulaştığı sonuçlan mukayeseli olarak değerlendir­miştir. Örneğirı; İslam toplumunun sevk ve idaresine yön veren bir üst siyaset kurumu olması, tarihsel süreçte teorik ve pratik sonuç­ları itibariyle önemli toplumsal kınlmalara, fıkhi-itikadi ihtilaflara kaynak teşkil etmesi bakımından Kelam, Fıkıh ve Mmezhepler Tari­hine konu oluşturan hilafet-imarnet müessesesini analiz eden et­Tand, bu müessesenin sadece itikadi ve sosyal yansımalarını zik­retmekle yetinmemiş ayrıca konunun fıkhi boyutlanna da temas ederek, Hanefi, Şafii, Maliki, Ca'feri ve Zeydi vb. fıkıh mezheple~ görüşlerini .. de zikretmiştir.2 Bu bakımdan et-Tanci'nin muhakkik bir alim olmanın yanında müdekkik bir mütefekkir olduğunu üade

ı Bkz.: Muhammed b. Tavit et- Tanci, "İslam Mezhepleri Hakkında Düşünceler ve İslam Mezhepleri Tarihi", İslam Düşünce Ozerine Makaleler (ed. Sönmez Kutlu Ankara 2011), s. 25-65; "Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi 1972-1973 Ders Yılı İslam Hukuku Ders Notlan", İslam Düşünce· Ozerine Makaleler (ed. Sönmez Kutlu Ankara 2011), s. 293-295, 297-298, 299-302, 307-312; Ayrıca bkz.: Muhammed b. Tavit et- Tanci, "Kelam İlı:ni", İslam Düşünce Oze­rine Makaleler (ed. Sönmez Kutlu Ankara 2011), s. 241.

2 Muhammed b. Tavit et- Tanci, "İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü ın. Sınıf Mezhepler Taribi Ders Notlan", (Terc. Bekir Topaloğlu,}, ss. 1 vd,4 vd, 8 vd.; Hilafet konusundaki görüşleri için bkz. Muhammed b. Tavit et- Tanci, " İs­tanbul Yüksek İslam Enstitüsü ın. Sınıf Mezhepler Taribi Ders Notlan", ( Terc. Bekir Topaloğlu,}ss.1-27; Muhammed b. Tavit et- Tanci, "Ankara Üni­versitesi ilahiyat Fakültesi 1971- 1972 Ders Yılı İslam Mezhepleri Ve Tarihi Ders Notlan", (Terc. Ethem Ruhi Fığlah ), ss. 156-160.

316 •Uluslararası Prof. Muhammed b. Tavit et-Tanci Sempozyumu 13-14 Ekim 2011 ANKARA/TÜRKİYE

. etmek kanaatimizce bir hakşinaslık olur. Onun Fıkıh ilmi balamm­dan fragmanter bir nitelik arzettiği müşahede edilen bütün çalışma­larının satır aralarında her fırsatta İslam Hukukuna ve özellikle teklif-yükümlülük, ehlj.yet ve sorumluluk konularına vurgular yap­ması ve veeize haline getirdiği müdekkikane düşünceleri, bu kanaa­timizi te'yid etmektedir.

3 . Diğer taraftan, teşrü hükümler ile yüksek ahlaki ilkeler ara­

sındaki bütünlüğe ve ayrılmaz ilişkiye temas eden et-Tanci, her fır­satta hukuki hükümlerin arka planında yüksek insani değerlerin bulunduğunu vurgulamıştır. et-Tanci, kendi ·ahlak telakkisini;

tah.kik ( edition eritic ) ettiği İbn Haldün'un Şifau 's-Sa.il isimli eserine atıfta bulunarak iktihas ettiği " İslam nazanndaki güzel ahlak ve

insanlara hüsnü muamelede bulunmak, terk edilebilir, vazgeçilebilir

bir kemal değil bilakis İslamın hayat ve rühundan kaynaklanan ulvf

bir meziyettir. İslam'ın en mümeyyiz vasftdır. Güzel ahlak olmasaydı

İslamiyet taş kesı1ir ve donup kalırdı, talimatlan ruhsuz ve cansız

olurdu. İslam peygamberi ister Rabbi ister insanlarla olan münase­

betlerinde olsun, İslamiyet'in vazifelerini yapmak hususunda canlı

bir misaldir. Ashdbı onun işlerini ve sözlerini ondan ölü olarak değil,

canlı olarak telakkf ettiler de İslamın ahlakının sağlam örnekleri oldu­

lar. "3 cümleleri ile açıklamaktadır.

4 . Onun teklif, mükellef ve sorumluluk anlayışı ile ilgili olarak da kısaca şu hususlara temas etmenin uygun olacağı kanaatindeyim. Şer'i: hükümleri itikadi ve arneli hükümler üst başlıklanyla ikiye ayıran et-Tanci, bu hükümlerin menşe' (kaynak) itibariyle ilahi, hitap alanı itibariyle de insani olduğunu vurgulamıştır. Hepinizce bilinmektedir ki tarihsel süreci içinde İslam Hukuku, deliller ve hüküml~r ( el-edille ve'l- ahkam ) olmak üzere iki yönlü gelişme kaydetmiştir. Ancak İslam Hukukunun özünü; Şari'in, mükellefin fiillerine ilişkin hitabı ile, mükellef olmada aranan nitelikleri taşıyan

3 Muhammed b. Tavit et- Tanci, " Ahiakın O nemi ve İslam Dinine Göre Ahiakın Temelleri I", Türk Yurdu Dergisi, 2(1959 }, s. 10; İbn HaldUn, Şifau's-Sô.i.lli Tehzibi'l- Mesô.il, ( thk. Muhammed b. Tavit et- Tanci ) A. Ü: ilahiyat Fakül­tesi Yayını, Ankara 1958, s. lO.

Muhammed b. Tavit et-Taıici'nin Fıkıh Dünyası Prof. Dr. Şamil DAÖCI ·

• 317

kişinin, eylem ve tasarruflannın, bu ilahi hitap karşısındaki hu.küki değeri oluşturmaktadır. Bu bakımdan, teklif-mükellef ve sorumluluk ilişkisinin sağlam bir hukuki zemine dayandırılması, insarıın fiilieri­ne terettüp eden dini, ahlaki, vicdani ve hukuki sorumluluğun im­kan ve sınırlarının da sağlam (objektif) dini-hukuki esaslara dayan­dırılınası bakımından zorunludur.

İnsarılığa bir yaşama modeli sunan Kur'an ve Sünnet, itikad

(inanç) ve ibadet ile ilgili konuların yanında, düzenli ve istikrarlı bir toplum için zorunlu olan hukuki, sosyal ve politik konulara ilişkin

hüküm ve prensipleri de ihtiva etmektedir. Ancak kesin çizgilerle birbirinden ayrılmamış bulunan salt hukuki ve diğer hükümler ile

yüksek ahlaki ilkeler, genellikle birbiri içinde bir bütün oluşturmak­tadır. Bu durum Kur'an ve Sünnetin hayatı bir bütün olarak ele

alan kendine özgü (sui generis) karakterinin tabü bir sonucudur. 4

5 . et-Tanci'ye göre din ve ahlak kavramlarının mükemmelliği ge­reği, elinin emir ve yasaklan, insanın ve insanlığın, dini-dünyevi,

(akidevi, fi1ai ve ameli) bütün hayatını kapsar. Dine muhatap olma

(mükellefiyet) şartlarını taşıyan kişi, sorumluluğunun gereğini yeri­

ne getirmek durumundadır. Bu temel ilkeden hareket eden et­Tanci, insarıın yüce yaratıcı ile olan hukuki ve ahlaki sorumluluk

ilişkisinin sınırlarını belirlemede "Allah' a ait olanı Allah' a, Kayzer'e (krala) ait olanı da Kayzer' e veririiz." şeklinde özetlenen anlayışın

i.slami olmadığını hassasiyetle vurgulamıştır.s

Şa.ri, hayatlarını düzenlemelerinde rehber olmak üzere kendi emir ve yasaklarını, içlerinden seçtiği peygamberleri vasıtasıyla in­

s.anlara bildirmekte ve bu prensipiere uyulmasını istemektedir. Bu

hususu şerlatin beyan ve tebliği olarak isimlendiren et-Tanci, pey­gamberlerin vahyin tümünü veya bir kısmını insanlardan gizlemele­

rinin, vahyi tahrif ederek manasını değiştirmelerinin veya ilave yapmalannın mümkün olmadığını hassasiyetle vurgular. Hilafet

4 Şamil Dağcı, İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı İşlenen Müessir Fiiller, Diyanet İşleri Başkanlığı yayını, Ankara 1999, s. 9 .

s Muhammed b. Tavit et- Tanci, "İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü I. Sınıf Ke­lam Dersi Notları", ( Terc. Bekir Topaloğlu), s. 210, 21 ı.

318 •Uluslararası Prof. Muhammed b. Tavit et-Tanci Sempozyumu 13-14 Ekim 2011 ANKARA/TÜRKİYE

konusu ile ilgili olarak yaptığı bu vurgu özellikle halifenin (devlet başkanının) seçiminde Şianın, Ehli Sünnete yönelttiği asılsız iddia.:

!anna cevap oluşturması bakımından büyük önem arz etmektedir.

Kısaca insan hayatını düzenleyen hükümler (hukuk normları) bir bakıma sosyal hayatın kalıplan (form) olmakta ve insanın hak ve

sorumluluklannın sınırlarını belirlemektedir. Bu bakımdan ilahİ emir ve yasaklar insan fiillerini müsbet veya menfi olarak değerlen­

dirmede birer ölçüt (criteria) durumundadırlar. Uyulması öngörülen ölçü şer'i nasslar tarafından önceden belirtilcliğine göre insana dü­

şen görev fiillerini Kur'an ve Sünnetin öngördüğü modele uydurmak olacaktır. Öyleyse bütünüyle· insanı ve insarılığı esas alıp emir ve

yasaklarını ona tevcih eden bir dinde, bu emir ve yasaklar ile insan

fiil ve davranışlannın uyumunun büyük bir önemi olmalıdır. Çünkü fiillerinden, eylem ve tasarruflanndan dolayı insanın göreceği mü­

kafat veya ceza ile Şari'in emir ve yasaklanna itaat veya isyan ara­sında zorunlu bir sebep-sonuç ve amaç (sebeb-müsebbeb ve

gaiyyet) ilişkisi vardır. Yani mükafat veya ceza ister müsbet (itaat)

ister· menfi (isyan) şeklinde tezahür etsin, insanın işlediği fiile veri­

len karşılık (bir anlamda sonuç) olup işlenen fiil ile model arasında­ki uyuma veya aylanlığa göre mükafat veya ceza olarak değişmek­tedir.6

Kur'an'ın muhataplanna tevcih ettiği hükümler usül-ü fıkh di­siplini açısından tahlil edildiğinde bunların; ya bir fiilin yapılmasını emreden veya yasaklayan (iktizru hükümler) ya da mükellefi yapma ile yapınama arasında muhayyer bırakan (tahyiri hükümler) olduğu görülmektedir. Mükellefin fiili önceden belirlenen bu hükümlere göre hukuki bir nitelik kazanmaktadır. Bu açıdan hukuki fiil (fait juridique) insan eseri olan ve hukuk bakımından önem arzeden olay olarak tarumlanmaktadır. Buradaki "hukuki" sıfatı işlenen fiilin hukuka uygunluğunu değil, sadece hukukun o fiile müsbet veya menfi bir sonuç bağladığını ifade etmektedir. Bu anlamda İslam Hukuku açısından insanın bütün fiilleri hukukidir. Çünkü onun her fiili için önceden belirlenmiş farz, haram, mübah, rnekruh gibi

6 Dağcı, ag.e, s.ıo .

Muhammed b. Tavit et-Tanci'n.in Fıkıh Dünyası • 319 Prof. Dr. Şamil DAGCI.

dini-hukuki değer yargılan öngörülmüştür. İnsanın fiili bu katego­rik değer yargılarında!?- hangisinin içinde yer alıyorsa onun vasfı.nı kazanıp mubah fıil-mekruh fiil-haram fiil gibi isimler almakta ve bu değer yargılarının din içinde ifade ettiği hukuki değere göre de ceza ve mükafat konusu olınaktadır.7

et-Tanci, son peygamber Hz. Muhammed'in ( S.A.V) risalet ve

tebliğ-i şenat görevinin sadece itikadi konular ile sırurlı olmayıp,

muamelatı da kapsadığı gerçeğinden hareketle, çalışmalarında yu­

kanda ifade ettiğimiz gibi hüküm koymanın sadece Aliah'a ait oldu­

ğunu, Allah ile Kayzer arasında bir hükümranlık alanı aynmına gitmenin İslami olmadığını vurgulamıştır.

6 . Teklif-mükellef ve sorumluluk ilişkisinin bütünlük içinde de­

ğerlendirilmesine büyük önem veren et-Tanci'ye göre, şer'i teklifler karşısında sadece insanın mükellef lalın.masuun başka bir ifadeyle

şer'i hükümlerin insana tevcih edilmesinin ve sorumlu tutulnıasuun

sebebi, insanın sahip olduğu üstün niteliklerdir.

Aklı, idrili ve iradesiyle techiz edilip şerefli kılınan insan, bu ye­

tenekleri ile istikra ve istidlaller yapabilmekte, eşya ve hadiselerin

mahiyetini (haka.iku'l-eşya) idrale etmektedir. Sahip olduğu bu üs­

tün yetenekler onu, rüşde, ( doğruyu, iyiyi ve hakikati bulmaya) ve mesuliyet yüklenmeye, lasaca ilahi hitabın kendisine tevcih edilme­

sine ehil kılmıştır.

Akıl, idrale ve iradesiyle, bölümlere ayırma ve anlama, hayatın esas illetlerini ve uzak sebeplerini (illet-i mübaşire ve illet-i cüziyye)

ve bunların birbirleriyle olan ilişkilerini inceleyerek bir yargıya ulaşma yeteneği, çocukluktan itibaren başlar. Çocuğun fiziksel geli­

şimi ile mütenasip olarak gelişir, inkişaf eder ve sinn-i rüşde ulaş­

ınakla kemale erer.

Bu duruma et-Tanci, şu hususu da ilave etmektedir; şer'i hü-·

kümler (kendi ifadesiyle) şeriat, insarılığın iyiliğini ve faydasını ger­çekleştirmeyi maksat kabul eder. Bu iyilik ve faydayı bazı hallerde

anlar ve idrale ederiz, hikmetini idrale ettiğimiz ve anladığımız şer'i

7 Dağcı, a.g.e, s . lO.

320 •Uluslararası Prof. Muhammed b. Tavit et-Tarıci Sempozyumu 13-14 Ekim 2011 ANKARA/TÜRKİYE

hükümlere " marıası makul oları (taakkuli) hüküm" adını veririz.

Yani bu tür elini hükümlerin illet ve maksadını aklımız ile idrak

edebiliriz. Bir de beşer aklının, hikmetini tam olarak idrak edemedi­

ği birçok şer'i hüküm).er vardır. Bunlara ise "taabbudi hükümler"

adı verilir. et-Tarıci'ye göre bunun marıası hükümden murad olu­

narı hikmeti her ne kadar anlamasak bile Allah' m hükmüne itaa.t

ederiz demektir.

7 . et-Tarıci'ye göre insarı din ile doğmuştur, insanın aklı mevcut

olduğundarı beri din vardır. Kendisinemuhatap olarak a.kı:l4 insarı­

lan seçen Din, doğrudarı i?sarıa hitap ebnektedir. İnsanın akıl kud­

retinin yanmda doğruyu yanlıştarı tefrik edebilen bir karar meka­

nizması, bir hakem fonksiyonu icra eden irade yeteneğine sahiptir.

Bu bakımdarı insanın en önemli özelliklerinden birisi de fiillerini

yapıp yapmamada hür pir varlık olmasıdır. Çünkü Yüce Allah'ın

sabit .ve sünnet oları yasalarındarı (sünnetullah) birisi .de insanı fiil

ve tasarruflarında icbar ebneyip hür ve rolıhtar bırakmasıdır. Esa­

sen insarı, malik olduğu hürriyet ve ihtiyan, hem iyiliği hem de kö­

tülüğü yapma veya yapmamaya muktedir olduğu için mükellef ka­

bul edilmiş ve eylemlerinden dolayı dünyevi, uhrevi ve ahlaki yön­

den şahsen sorumlu tutul.muştur.8 İnsanın sadece kötü fiil ve ta­

sarruflan sebebiyle cezalarıdırıl.mayıp aynı zamarıda iyi fiilleri sebe­

biyle mükafatlarıdırıl.ması da aynı ilkeye dayanmaktadır. Şer'i

bitaba muhatap oları mükellef, kendisine tevcih edilen emir ve ya­

saklan (hitap) anlayabilen akıllı (akiı) ve belli bir fiziksel (bünyevi)

olgunluğa ulaşarı baliğ kimsedir. Akıl sahibi oları ve bülüğa eren

kişi, emir ve yasaklara muhatap (mükellef) olmaya 'mecburdur.

Başka bir ifade ile mükellefi.yet, akıl ile kaim olup insanın emir ve

yasaklan anlama kudreti var olduğu sürece söz konusudur. Şer'i

hitabı düşünme ve anlama yeteneğinden yoksun oları veya bunlan

kaybeden kişi, dini mükellefiyetiere muhatap değildir. Bu neden1e

İslam, insanı kamil ve müstakil bir varlık olarak kabul etmiştir. Mü­

kellef olmada ararıarı nitelikleri taşıyarı yegane varlık olması itiba-

8 Muhammed b. Tavit et- Tanci, "1972- 1973 Ders Yılı Ankara Üniversitesi İla­lıiyat Fakültesi İslam Hukuku Ders Notlan", (Terc. M. Esat Kılıçer ), s. 3, 4.

· Muhammed b. Tavit et-Tanci'nin Fıkıh Dünyası • 321 Prof. Dr. Şamil DAGCI

riyle et-Tanci, insanı mükellef olan şahıs ve sorumluluk üstlenen kişi olarak tanımlamıştır.9

8. İnsanın bütün fiil ve davranışlarının yakın ve uzak olmak üze­

re bir gayesi vardır. Bunlar pratik ihtiyaç ve amaçlardan başlayıp

ulvi amaçlara doğru seyreden bir değerler manzumesi oluşturur.

İnsanın fiilierinin (amel) değeri, o fiiller ile gerçekleştirilen maksat ve

gayelere göre değişir. Şfui' insana öyle ulvi gaye ve hedefler göster­

miştir ki; insan aklı bunlardan daha yüksek bir gaye (amaç) veya

kıyınet tasavvur edemez.

İnsan, kendisine nihai hedef olarak gösterilen bu yüksek gaye ve

değerleri, arnellerinin ulaşabileceği en son nokta (el-emedü'l-aksa ve

el-gayetü'l-kusva) olarak kabul etmişt;ir. et-Tanci de netice itibariyle

hayır, hak ve cemal'in (iyilik, gerçeklik ve güzelliğin), tarihte ve gü­

nümüzde insanın bütün akli ve rühi yetenekleriyle idrak ederek

gerçekleştirmeye çalıştığı ulvi gaye ve değerler olduğunu, dinin te­

mel amacının da bu üç yüksek gayeyi gerçekleştirmek olduğu ko­

nusunda neredeyse bütün İslam mütefekkirlerinin ittifak ettiğini ifade etmiştir.ıo

Son sözü Şeyh Galip söylesin;

Ben, gördüğüm bu dar-ı fenanın fenasıdır.

Baki hakkın nzası, beka Hakk bekasıdır.

Hocalantı hocası müdekkik ve muhakkik alim, değerli mütefek­

kir Hocamız Muhammed b. Tavit et-Tanci' yi rahmetle anıyor hepi­

nizi hürmetle selaınlıyorum.

9 Muhammed b. Tavit et- Tanci, "İslamda Hilaf~t ve Me.zheplerin Doğuşu", Sü­leyman Demirel Uniuersitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1995), s.448.

10 Muhammed b. Tavit et- Tanci, "İslam Mezhepleri Haklanda Düşünceler ve İslam Mezhepleri Tarihi", (Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 1972- 1973 Ders Yılı İslam Hukuku Ders Notları, Terc. M. Esat Kılıçer ), s . 5.