ULUSLARARASI

ALEVI-BEKTA~I KLASiKLERi

SEMPOZYUMU

Editorler

SAKARYA ONivERSiTESi

08-09 Kasrm 2014

SAKARYA

Doc;. Dr. Silleyman AKKU$

Doc;. Dr. Ha~irrl"$AHiN

Yrd. Doc;. Dr. Muhammed Miicahid DUNDAR

Ar~. Gor. Habib KARTALOCLU .;

Ar~. Gor. Feyza DOCRUYOL

Uluslararas1 Alevi-Bekta~i I<lasikleri Sempozyumu

YaymNo:626

Yaymct Sertifika No: 15402

ISBN: 978-975-389-871-3 16.06.Y.0005.626

© Biitiin Haklan Tiirkiye Diyanet Vakb'na aittir. 1. Baskl, Mayts 2016, Ankara, 250 Adet

ilksay Kurulu'nun 26.11.2015 tarih ve 5-3 sayili karanyla uygun goriilm~ ve Tiirkiye Diyanet Vak& Miitevelli Heyet:i'nin 05.01.2016 tarih ve 1528 sayili karanyla basilrm~trr.

~'Bu kitapta yer alan makalalelerin sorumlulugu tebligcisine aittir."

W'MMA.~11C.~

U$1WIVI• I l'aJHfUtO t-IOUSt

Serhat Mah. 1256 Sokak No:ll Yenimahalle I ANKARA

Tel : 0312 354 9131 (pbx) Faks : 0312 354 9132

e-posta : bilgi@diyanetvakfiyayin.com.tr

Oz

Alevi-Bekta~i Klasiklerinin Ne~ri ve Bunlann Alevilik

<;ah~malanna Katlost

Dog~ KAPLAN·

Tiirkiye Diyanet Vakh 2007-2013 ytllan arasmda 13 adet Alevi-Bekta~i el yazmas1n1

"Alevi-Bekta~i I<lasikleri Serisi" ac:Uyla hplobasi.D'I olarak ya}'lmlaau~hr. Toplamda 17

kitap olmast tsngorillen bu seri ilgili ~evrelerce ma'kes bulmu~, bu seri temel almarak

makale, bildiri diizeyinde akademik ~al.t~~alar yapt.ldtgt gibi 08-09 Kasi.D'I 2014'te Sa­

karya'da Alevi-Bekta~i Klasikleri Sempozyumu yap~ yine 28-29 Kastm 2014 yt!mda

Almanya Heildelberg' de bu klasikler merkeze almarak bir workshop· gerc;ekl~~tir.

Alevi-Bektli~i Klasiklerinin Diyanet tarabndan ne~redilmesi birc;ok a9dan ele~tiriye konu

edinilebilirse de, muhakkak surette giic;lii bir kururnsal yapt tarafmdan yapt.!mast gere­

ken bu ~al.t~marun gi.in yiiziine c;Ikartlmt~ olmast her tiirlii takdirin iistiindedir. Bu ya­

ym faaliyetinin en onemli sonucu kanaatimizce Alevilik ~~malanna belli bir standart

getirerek birbirinden farkh ve keyfi Alevilik tarumlamalanna son vermi~ olmastdtr .. Bu

bildiride oncelik.le yaymlanan Alevi klasikleri haklonda ozet bilgi verilecek ardmdan bu

eserlerin bir suuflandtrmast yapt.larak Aleviligi meydana getiren bile~enler gosterilmeye

c;al.t~tlacakhr.

Anahtar kelimeler: Alevilik, Alevilik-Bekta~ilik, Alevi.Klasikleri, Ti.irkiye Diyanet Vak.&,

elyazmast.

Girl~

Varhgrm biiyiik olc;iide sozlii kiiltiire dayah olarak siirdiiren Aleviligin mahiyeti, nast.l taru.mlanacagr gibi soru/n/larla ilgili muglakhk, ozel­likle Alevi Klasiklerinin giin yiiziine r;t.l<masmdan sonra yava~ yava~ ortadan kalkmaya ba~lanu~br. Diyanet i~leri Ba~kanhgmm 2005 yt.lm­da "Alevi-Bekta~f Klasikleri Dizisi" ad.tyla ba~latttgr proje ~er~evesinde ilki 2007 yt.lmda yayrm.lanmak iizere ~imdiye kadar 13 eser giin yiiziine 9kanlrm~trr.

-' Bu eserlere yoneltilen, ne~irlerin tek bir niishaya dayah olarak ya-

pt.lmast, edisyon-kritik kurallarma uyulmamas1 (Atalan, 2012:18) gibi kimi hakh ele~tirilere ragmen Diyanet'in adt ge~en projesi kanaatimiz- · ce son derece faydah bir ~ah~ma olmu~tur. Zira 1990'lara kadar -sozlii

* Doc;. Dr., Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakilltesi, Konya,dogakaplan@gmail. com

303

kiiltiire dayah olmast sebebiyle- Alevilikle ilgili ortaya konan birbiriyle taban tabana Zlt, "miistakil bir din, bir mezhep, bir tarikat, Anadolu'ya

ozgii yerel bir inaru~, senkretik bir inane;, felsefi bir anlaYJ~, Anadqlu koyliisiiniin egemenlere kar~t isyaru gibi"1 tarumlamalar kaz:~tSmda Aleviligin iiniversitelerin c;e~itli bilim dallarmda ara~ttrmaya konu ol­

masma paralel olarak Aleviligin yazth kaynaklart oldugu fikri ortaya c;tkn:u~ ve btmun neticesinde de Diyanet'in adt gec;en c;ah~mast ortaya

~ttr.

Esasen burada bu onemli c;ah~martm Diyanet i~leri tarafmdan ya­

p~ olmas1 da ·ayn bir tarh~ma konusudur. Zira Diyanet 4Ieri'yle ilgili "Si.inn.i anlayt~m temsilcisi", "Siinnf-Heneff yorumtm temsilcisi

kurum"vb. yakla~unlar ya da algtlar, baz1 Alevf sivil toplum kurulu~­larmm Diyanet'in bu ne~ir c;~masma "Siinnili.k iizerinden Alevilik tarurnlanacak", "Alevilik, Siinnfle~tirilecek", "ilgili metinler tahrif edi­

lecek" ~eklinde ele~tirel yakla~malarma neden olmu~ ve bu c;ah~maya steak bakmadtklarmt deklere etmi~lerdir. Alevilerin onernli bir kesim.in temsilcisi konumtmdaki Cern Vakb, bu yaytnlarda bir tahrif olup olma- · dtgmt tespit ic;in bir inceleme heyeti kurmu~ ve bu heyet ~imdiye kadar

bu yaytnlarla ilgili olurnsuz bir degerlendirmede bulunm~~ttr.

Bize gore bir tiir "arkeoloji c;ah~mast" olan projeyle Alevilikle ilgili tarihin doni.iin noktast olacak bir c;ah~maya imza ablnu~ttr. Geleneksel Alevflikte bilginin ve srrrm tek sahibi olcu: Dedelerin ki~isel kitaphkla­rmdan ya da yazma eser kiitiiphanelerinden tenrin edilen bu eserlerin ttpklbasunlanyla birlikte yayunlanmast, giin yiiziine 9}<anlmas1, arhk Aleviligm mahiyetiyle ilgili yukanda arulan c;eli{;kili tanunlamalar ye­

rine prttk ayag. daha yere basan objektif ve bilirnsel yakla~rmlar yapua­bilmesine olanak haztrl~hr. Yaytnlanan bu eserlerle ilgili adt gec;en ele~tiriler bile bu "arkeoloji faaliyetinin" ne kadar faydah bir c;~ma olduguntm ba~ka bir gostergesidir.

1- Yayunlanan Alevi-Bekta~i Klasikleri

$imdiye kadar yayunlanan Alevf I<lasiklerine ba.ktldtgtnda bunlarm daha ziyade tasavvufi-ahlaki metinler oldugu m~ahede edilmektedir. · Esasen yaytnlanan I<lasiklerin, Aleviligin yazlh kaynaklan olan Buy­ruklar (jmam Cafer Sadzk ve $eyh Safi Bzwruklan), Velayetnameler/Menakzb-

1 Bu ~r yakla~unlarla ilgili olarak bkz.., Al}met Ya~ar Ocak, Tiirk Sujiligi11e Bnk1~/nr, istan-bul: lle~im Yay., 1996, s. 191-223. ·

304

nameler (Hacz Bekta§ Veli, Baba ilyas-z Horasani, Seyyid Ali Sultan, Hawn Sultan, $iicaettin Veli, Demir Baba, Otman Baba vb.),Faziletname-i imam Ali, Maktelle1~ Had'ikatu's-Sueda, Cabbar Kulu, Divanlar, Giilbankla1~ Ter­ciimanlar ve Alev'i-Bekta§'i Nefes ve De~;i§leri2 arasmdan se~,;i.l.rni§ metinler oldugu aQ.khr. ·

Bu eserler dizi srrasma gore ~unlardrr:

1- Haa Bekta~-1 Veli, Besmele Tefsiri ($erh-i Besmele), haz., Hamiye Duran, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vak.fi Yay., 2007.

2- Haa Bekta~-1 Veli, Makalat, haz. Ali Yllmaz-Mehmet Akku~-Ali Oztiirk, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vak.fi Yay., 2007.

3- Kitab-z Dar, haz. Osman Egri, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfl. Yay., 2007.

4- Haa Bekta~-I Veli, Ve,layetname, haz., Hamiye Duran, Ankara: Tiir­kiye Diyanef: VakfJ. Yay., 2007.

5- Erkanname I, haz. Dogan Kaplan, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakft Yay.,2007.

6- Dastan-z llirahzm Edhem-Dastan-z Fatzma-Dastan-z Hatun, haz. Meh­met Mahfuz Soylemez, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfl. Yay., 2007.

7- Kitab-z Cabbar Kulu, haz. Osman Egri, Ankara: Tiirkiye Diyanet VakfJ. Yay., 2007.

8- Seyyid Alizade Hasan b. Muslim, Hzzmu1me, haz., Baki Ya~a Alu­nok, Ankara: Tiirkiye Diyanet VakfJ. Yay., 2010.

9- Viraru Baba, hm-i Cavidan, haz. Osman Egri, Ankara: Tiirkiye Di­yanet Vakfl. Yay., 2008.

10- Kaygusuz Abdal, Dil-gii§a, haz. Abdurrahman Giizel, Ankara: Tiirkiye Diyanet VakfJ. Yay., 2009.

11- Kaygusuz Abdal, Sarayname, haz. Abdurrahman Giizel,.Ankara: · Tiirkiye Diyanet Vak.fi Yay., 2012. ·

12- Abdulgani Muhammed b. Alauddin el-Huseyni er-Radavi', Fii­tiivvetname-i tarikat, haz. Osman Aydmh, Ankara: Tiirkiye Diyanet.Val<­n Yay., 2011.

13- Muhammed bin Hanefiyye Cengi, haz. Ceyhun Unliier, Ankara: Tiirkiye Diyanet VakfJ. Yay., 2010.

2 Aleviligin yaz:lh kaynak.lanrun neler olduguyla ilgili aynntili bilgi ic;in bkz. Dogan Kaplan, Yazr/1 Kily11nklarm11 Gore Alevilik, Ankara: Tiirkiye t5iyanet Vakft Yay., 4.bas1Dl, 2012 s. 93-97.

305

Yaymlanan eserleri klsaca tarutmak gerekirse dizinin ilk iki eseri

Hac1 Bekta~ Veli'ye nispet ed.ilen $erh-i Besmele ve Makiilat-z Hacz BekM~ Veli' dir. ilk eserde besmele ~ekmenin kula faydas1 ~e~itli ~ayelerle an­

Ja~br. Omegm Mira~'ta, Cenab-1 Hak Teala, Rasul-i Ekrem (~.a.v.)' e

"Eger her i~te yardmumm seninle olmasrm istiyorsan, keremimi, liitfu­mu ve ism-i a'zammu bildiren adnn her an dilinde olsun."demi~, bun­

Jar nelerdir diye soran Rasulullah'a, ism-i a'zam'm "Allah/' keremini

bildiren ismin "Rahman" ve liitfunu bildiren admm da R~ oldugu

soylenerek besmeleye ~aret ed.ilmi~tir. (Besmele Tefsiri, 2007: 42) Keza.

besmeleyle ~e ba~lamanm onem.ine dair Hasan-1 Basri, Ciineyd-i Bag­

dadi, Seriy Sakati, Tai vb. biiyiik zahitlerin sozlerine yer verilmi~tir.

Hac Bekta~-1 Veli'nin Makfiliit adh eseri, ilk defa sistematik olarak

Orta Asya Tiirk Tasavvuf anlaYl~mda gorillen dort kap1 krrk makam

anlay~mm ortaya kondugu bir eserdir. Bu eserde ~eriat, tarikat, ma­

rifet ve hakikatten olu~an dort kap1 ve her bir kap1da yer alan onar

makamdan bahsedilir. Toplamda krrkmerdiven basamagmdan olu~an

bu hiyerar~ik yap1da talibin b~lang~c; seviyesinden kemal noktaya ula­

~abilmesinin yollan anlabhr.

Serinin iic;iincii kitab1 olarak yayunlanan Kitiib-z Diir, Alevi-Bekta~i gelenegmde dardan indirme erkfim aruyla arulan, olen bir ~inin ardm­

dan iic;iincii, yedinci ve klrkmo giin yapilan dua ve haYII yemegi. ver­

mek ~eklindeki uygulamaYl i~erir. Yakm akrabalaruun tertip ettigi. ve

dede nezaretinde ger~ekle~tirilen bu merasimde, olen ~inin bir tiir sorgusu yapi.larak varsa bor~lan ve alacaklan tespit edilir ve meclise

kati.lanlardan helallik talep ed.ilerek dualar e~ ve oliiniin hayrma ik­rarnlarda bulunlll.ur. (Kitab-1 Dar, 2007:23-30)

Olen ki~inin yakmlarmdan bir veya birka9 dede ve merasime ka­

ti.lanlar huzurunda "meydanda" dara durarak dedenin ya da hocanm

yaph~ duaya kabhrlar:

·Bismillahirrahmanirrahim. Hak Teala yoklan var edici ve olm~le­

ri diri klha ve marazlan afvedici Kadir Padi~ah' hr. Dertlere derman,

hastalara ~ifa verici, ciimle marazlan afveyleye. Bugiin ve bu saatde ~ifa, sthhatler vere. Allah Allah! Ba' dehu amma ozii saf, kendi safi. bir­

kac; miimin ve miislim karde~ler, dfu;a duralar ve eger zulm edici ve

yola ta~ aha, zalim elinden kurtara. Hak Teala Hazretlerine, reca ve

rninnet edeler .... Ba' dehu bu olmii~ kimsenin, Hak Teala' dan giinahrm

d.ileyiip, yolunun dmru ~ekiip, bu min val i.izere ideler: Bismillahi ve

306

billahi ve minallahi ve ilellahi ya mufettiha'l-ebvabi'n-riecat!... Bu oku­nan Kur'an-1 Azll:n'in ve Furkan-1 Kerim'in ve Kelam-1 Kadim'in izzeti ve §evketi ve kerameti ve bereketi ve fazileti hiirmeti i~ Hak Teala Hazretleri ol ge<;en merhumun kabrini Cennetu'l-Me'va, sualini asan eyleye. Azab1 var ise af eyleye, ciimle giinahlarrm bah§ eyleye, rahmet ve magfiret iizere, rahmetini ve magfiretini giinden giine ziyade eyle­ye! Diyelim Allah, Allah!. (Kitab-1 Dar, 2007:37-45)

Serinin dordiincii kitab1 Haa Bekta§-1 Veli'nin menkibevi hayatmm anlahldigx Velayehziime' dir. Bu eser, isminden de anla§Ilacagx i.izere onun velayetini ispatlayan sayxs1z kerametlerinin anlahldigx menakibname gelenegine ait bir eserdir. Eserde Haa Bekta§-I Veli'nin kerametlere da­yah olaganiistii hayah; Velayetinin Horasan' da ortaya <;lkl§I, velayeti­nin Rum' da kakle§mesi, velayetinin peki§mesi ve halifelere aktarilmas1 §eklinde dart baliimde incelenebilir. (Soileau, 2011:. 507). Pir'in Bora­san' da ortaya <;lkl§l Ahmed Yesevi ile miinasebeti ve onun i§aretiyle Anadolu'ya geli§i sadedinde anlahlmaktadu. (Duran, 2007:18)

Klasikler serisinin be§inci yayxru, Erkamuime adiyla yayxmlaruiU.§ olup Alevfler nezdinde <;ok deger verilen buyruk tiirlerinden $eyh Safi Buyruklarmdandu. Bu Buyruk tiiriinde genel anlahm $eyh Safiyiid­din Erdebili ile oglu $eyh Sac:lieddin Musa arasrndaki sorulu-cevaph diyaloglara dayanmakta olup bu diyaloglarda; §eriat, tarikat, hakikat, marifet, dart kap1, kirk makam, talib, musahib, miirebbi, rehber, miir­§id, pir, yol-erkan, tac, post, terciiman, sehavet, marifet, yakin, sabrr, tevekkiil, tefekkiir, ilim, hilm, nza, §iikiir, zikir, uzlet, ihsan, zikir, §ii­

kiir, terk, havf, reca, zevk gibi islam Tasavvufundaki tiim tarikatlarda garebilecegimiz, tasavvufi, ahlaki kelime ve kavramlardrr. Ancak bu metinlerde, Muhammed Ali'nin yolu, ii<; siinnet, yedi faiz, Muhammed Ali'nin yolu, on iki imamlar, on dart masum u pak gibi ayma konular da i§lenmi§tir. Seride <;lkan Hzzzrniime adh eserde boyle bir buyruktur.

Serinin altrna kitab1 Diistiin-z ibrahim Edhem-Diistiin-t Fatzma-Diistan-t Hiitun adh eser, on dokuz varakhk tamaxru mensur kii<;iik bir meCB'l.ua olup ii<; farkh hikayeden olu§maktadu. Birinci boliimde (1 b_1 O•) me§hur zahid ibrahim b. Edhem'in·(161/778) hayah ve kerametleri; ikinci bo­liimde (10a-14a) HZ. Fahma'nrn babas1 Hz.Muhammed (s.a.v.)'denson­ra ya§adigx iiziintiilii durumun tasviri, son boliimde ise (14•-19•), Hz. Peygamber doneminde Mekke' de ogluyla ya§ayan namazrrli kazaya brrakmayan, kimsenin gxybetini y~pmayan, Hlzrr peygamberin ziyaret

307

edip veli kullann sohbetinden zevk alcWdart (vr.14a) veli bir kadmm

hikayesine yer verilmektedir.

Kitfib-t"Cabbar Kulu, Cabbar Kulu adh bir dervi§in bizzat Hz. Pey­

gamber (s.a.v.), Hz. Ali veya imam Cafer-i Sadlk'la iiveysilik -yaluy­

Ja g6rii§iip kanu~masma dayarur. KanU§ulan kanular; $eriat, tarikat,

marifet, hakikat, halvet, tac, huka, evliyallk vb. tasavvufi kanulardlr.

(Kaplan, 2012: 96) Kitab-t Cabbiir Kulu ile ilgili yaptlan bir ~a!I§mada

(Unliisoy, 2007t bu eserin Anadalu' da Tiirk tasaVvuf anlamm.a gore

telif e~, dort kapt-klrk makam, tevhid, niibiivvet, mead, iman,

iman-amel ili~kisi vb. bazt dini-ahlaki kanulart i~eren tasavvufi nitelikli

bir eser aldugu ve i-;erisinde Safevi-$ii veya Hurt1fi' etkisinin goriilme­

digi vurgulannu~trr. Yine bu ~ah$mada, Kitab-1 Cabbfir Kulu'nda tarikat ve hakikat ilminin a9k}aytost olarak Hz. Ali'nin merkezi bir kanumda

oldugu, ancak imfunet ve masumiyet kanusunda temel $ii unsurlarm

soz konusu edilmedigi vurgulannu~trr.

Kaygusuz Abdal'm Dil-gfl§ii adll"Goniil a~an" anlamma gelen ese­

ri, Bekta~llik tarikatmda pir-i sam lakabtyla da antlan Abdal Musa'nm

sadik bir dervi§i alan Kaygusuz Abdal'm. nazrm ve nesir karl§mu bazt

tasavvufi hakikatleri a9kJayan mesnevi naztm tiiriinde bir eseridir. ifa­

de tarZI sade ve a9k alan bu eser ba§tan sana nasihatname ozelligmde­

dir. Eserin bir diger ozelligi hemen her ciimle sanunda bir a yet-i k~rime

veya bir hadis-i ~erifin kullantlrm~ almastdlr. (Giizel, 2009: 61-62)

Fiitiivvetname-i Tarikat adll eser ise Seyyid Muhammed b. Seyyid

Alauddin Hiiseyin Razavi'ye (6.931/1524) ait bir eser alup esasen is­

lam dii§iincesine 8.yiizytlda tasavvufi bir terim alarak gi.rini§ alup

13.yiizyllda toplumsal bir bayuta sahip daha ziyade ahiligin adap, tore

ve kaidelerini didaktik bir metatla a9klayan, te~kilat mensuplarm.m el

kitaplanndandlr. Anadolu' da en yaygm ve adap-erk.an bakmundan en

geni§ fiitiivvetname, Razavi'ninkidir. (Sartkaya, 2006:106)

Yine Kaygusuz Abdal' a ait alan Saraynnme adll manzum-mensur

kar!§tk eserde, cihanm bir saray oldugu, bu saraytn da mutlaka bir pa­

di~ahmm olacagtru, insanm diinyaya geli~ maksadlrun diinyayt ve ahi­reti unutmadan hi<; olmeyecekmi~ gibi diinya i~, yann olecekmi§ gibi

ahiret i-;in -;ah~mast gerektigi ifade edilerek Allah't.tarumanm. ve. O'na

ibadet etmenin faziletleri anlab.lmaktadlr. Eser alegarik bir anlabmla

hem manzum hem de mensur alarak kaleme ahnml§br. (Giizet 2009: 49-50)

308

2- Aleviligi Meydana Getiren Bile~enleri Anlamak ya da Klasi.klerin Tasnifi

Yayunlanan Alevi' klasiklerinin basit bir suuflandmnasuu yapmadan once Aleviligm tarihsel olarak aynld.I~ donemlerden lo.saca bahset­mek son derece onemli olacakhr. Zira bu sayede ne§redilen klasikleri suuflanna gore analiz etmek kolay olacakhr. Ylichnm' a gore (2012:137), Alevi'lik tarihsel olarak kabaca ii~ donemde incelenebilir:

1- Olu§um Donemi: ll.yiizyli-15.yiizyli 2- Safevi-Klzliba§ Donerni: 16.yiizyli-19.yiizyll 3- ModemAlevi'lik Donerni: 20.yiizylldan itibaren devam eden si.ire<_;. Esasen bizim de katlid.Iguruz bu tasnif doneminde ana belirleyi-

ci eksen ikinci donerni olu§turan Safevi'lik-KI.zliba§hl< donernidir. Zira, Alevi'lik ve Klzliba§hl< terimlerinin birbirinin yerine kullaruld.Igt; Ktzli­ba§ ifadesinin Safevi'leri c;a~b.rd.I~ tarihen bilinmektedir. Sondan ba§a giderek a9klamak gerekirse, 11 Alevi'lik11 tabiri §emsiye bir kavram olup yiiz yili a§km bir siiredir kullanlimaktad.Ir. Bu §ernsiyenin i~erisine Tah-

. taclar, <;epnile~ Srrac;lar, I§J.klar, Torlaklar, Abdallar vb. Anadolu' daki tiim Alevi' gruplar girmektedir. Bu adlandmnalardan IITahtao.lar'' gibi kimi yerel mesleki adla.(ldmnalarken kimi de <::epniler v~ Srrac;lar gibi boya dayah isimlendirmelerdir.

Tiirkiye' deki tiim Alevi' gruplai i~ §emsiye bir kavram olarak kulla­rulan 11 Alevilik" tabiri yerine tarihi olarak kullanlian ifade "KI.zliba§hk"­hr. lS.yiizylldan itibaren Safevi gahlan ve Safevi destek9leri Tiir~enler i~ kullanlian bu ifadeye, Osmanb.-Safevi' miicadelesinin <;ok boyutlu yap1suun din alaruna ta§mmasmdan soma "olumsuz imajlarla dolu bir ic;erik" yiiklenmi§tir. Bu kelimenin na-hak yere olumsuz bir irnaja sahip olmas1, hakaret .anlamma gelmesi artlk bu ifadenin kullanlimasrm gii<;­le§tirrni§ ve bu ifade yerine §ernsiye kavram olarak "Alevi'lik" ifadesi kullanllmaya ba§lanrm§hr.3

Bugiin elirnizde Alevi'likle ilgili var olan yazma eserlerin biiyiik bir lo.srru Safevi donemini a<;Jl< bir §ekilde gosteren ve o donemde ort.aya konmu§ eserlerdir. Bugiin bile Alevi cemlerinde nefes ve deyi§leri oku­nan gah Hatayi mahlash §airin, Safevi Devleti'nin kurucusu gah ismail oldugunu hatrrlatmak yeterli olacakhr sarunz.

3 Safevilik-Klztlba~I.J.k ~kisiyle ilgili aynn!:Ib. bilgi i9n bkz. Dogan Kaplan, Sa.frviler ve Ktztlba~llk, Ankara: Gece Kitaphgt, 2014.

309

Aleviligm olll§umunda Modern done.m olarak tarumlanan k~sit, esa­sen <;aldJ.ran Sava§I somasmda kendi kabuguna c;ekilen ve ku~ uc;maz kervan g61jffiez iicra yerlerde ya§amlanru kapah bir ~ekild~ kendi ya­~yla kavrularak siirdiiren Ale vi' topluluklarm, Tiirkiye Cumhuriy~ti' nin kurulmasmdan soma §ehir merkezlerine gelip ~ehrin kozmopolit orta­nunda ya~amaya ba§laciJ.klan zamaru imler. Tabi burada ozellikle 1960 somas1 Tiirkiye'nin kastedildigi zira bu yillarm iilkedeki ~ehirle§me se­riiveninin ba~lang~o oldugunu if a de etmek izahtan varestedir. _Safe viler oncesi Alevilik ya da K1Z1lba~bk ise 11. yii.zylldan yani Ti.irklerin-Orta As­

ya' dan Anadolu'ya kadar siiren goc;lerini refere etmektedir. Dogrusu bu donemle ilgili daha c;ok ~ma yapJ..!mas1 gerekmekteyse de yaymlanan klasiklerin basit bir tasnifi bile bize bu donemi ac;tkc;a gostermektedir.

Yaytmlanan bu eserleri donemlerine gore kabaca bir tasnife tutacak olursak ~a~daki gibi bir tabloyla kar§Ila~mz.

$erh-i Erkannarne Fii tii vvetna- ilm-i Cavi- Muham-Besmele me-i Tarikat dan (Fakr- med b.

name) Hanefiyye Cengi

Makalat Hlzlrname Dil-gft~a

VeLa yet- $eyh Safi Saraynarne name Buyrugu

(Ya}'1mlan-mak iizere)

Bekta~llik Safevi Etkisi Ahllik Hurt16.J.ik Cenk Kill-tiirii

Yukandaki tabloya bakbguruz zaman, §irndiye -kadar yayunlanan veya yayrm ~amasmda alan eserlerin ayru zamanda Alevlligi meydan getiren bile~enleri de gosterdigi mii§ahede edilmektedir. Bu bile~enler ise Be~ta~llik, Klzllba§bk-Safevllik, Ah.i:lik, HurU.filik ve Cenkname kiiltiirii-d~ -

ilgi!i.tabloyu madde madde §U §ekilde analiz etmek miimkiindiir.

1- Serinin ilk iic; eseri; $erh-i Besmele, Makalat ve Velayetname Haa Bekta~-1 Veli ile ilgilidir. Bu bize Alevllikteki Bekt§§i unsuru gostermek­tedir. Esasen bu durum Alevllikten bahsederken hemen yaruna Bek­ta§llik' in de ilave edilerek "Alevllik -Bekta~llik" veya "Alevf ve Bekta~i'' §eklindeki ifade bi9Jninden de ac;tk olarak anla~J..!maktadJ.r. Bir tarikat

310

olarak Bekta~ilik'in kurucusu olarak kabul goren Haa Bekta~-1 Veli. (6.1271), 13.yiizy1lda ya~anu~b.r, ancak bir tarikat olarak Bekta~ilik'in kurulu~u tarikabn ikinci kurucusu (baru-yi sam) say1lqn Bahm Sul­tan'm (6.1516)ya~adtgt 15.yiizy1l sonuyla 16.yiizyll ba~ma dayandmhr.

Makfilat, Haa Bekta~-1 Veli'ye nispet edilen bir eserdir. Dart ka­pt-ktrk makam anlayt~rmn belirgin bir ~ekilde kendini gosterdigi bir eser olan Hac Bekt&~ Veli'ninMakaliit adh eserinde kulrm, Allah' a kirk makamda eri~eceginden bahsedilerek bu makamlardan onunun.~eriat,

onunun tarikat, onunun marifet kalan onunun ·ise hakikat ic;inde ol­dugu soyleni.r. $eriabn makamlan zikredilirken iman getirmek ve ilim ogrenmekten soma ti<;iincii olarak zikredilen makam temel islam iba­detlerine aynlnu~b.r ki bu <;en;evede zikredilenler; namaz klimak, zekat vermek, oru<; tutmak, gticii yeterse hacca gitmek, gaza eylemek, sava~-

. tan ka<;mamak ve cenabetten temizlenmek (yunmak)dir. (Co~an, 19)

2- Serideki, Erkamtame, Hzzzrniime ve bu bildirinin sahibi tarafmdan hazrrlanan ve yaytm a~amasmda olan $eyh Safi Buyiugu adh eser, AleViligm ternel erkan kitaplan olan $eyh San Buyruklarmdandrr. Bu da bize Alevllikte en <;ok bilinen ve tarihsef olu~umunda ikinci donem olarak ifade ettigi.miz Safevfler-KI.zllba~ltk donemini gostermektedir.

Buyruklar, Aleviler nezdinde son derece 6nemli eserler olup, temel erkan kitaplan olarak kabul gorfuler. Esasen Alevfler nezdinde $eyh Safi Buyruklan ve imam Cafer Sadtk Buyruklan olmak tizere iki ttir

bulunmaktadtr. Ancak bunlar i<;erisinde en yaygm olaru $eyh Safi Buy­ruklartdrr. Burada adt ge<;en $eyh Safi, Safevi Devleti'in kurucusu $ah ismail'in dip dedesi$eyh Safiytiddin Erdebili (6.1334) olup kendi adty­la antlan Safeviyye tarikatmm kurucusu, Si.innl-$afii <;izgide bir zattrr. Tebriz' e yakm Erdebil' de ya~adtgt i<;in Erdebil Tekkesi olarak da bili­nen bu tarikat, 14.yiizy1lda civardaki tiim devletlerin saygt duydugu manevi bir <;ekim merkezi olmu~tur. $eyh Safiytiddin' den soma oglu $eyh Sadreddin Musa, $eyh Hoca Ali ve $eyh ibrahim donemlerinde bu <;izgisini koruyan tekke, $eyh Ctineyd'le birlikte politize olmaya ba~lamt~ ve $eyh Ctineyd'in torunu $ah ismail, 1501'de Tebriz'de Sa­fevi Devleti'ni kurmu~tur. ~ekke' den devlete donti~timtin ya~andtgt bu donemi anlayabilmek i<;in Safevflerle KI.ztlba~lann ili~kisine bakmak gerekecektir. Zira bilindigi tizere Safevi Devleti'nin kurucu unsurlan KI.ztlba~ Ttirkmen a~iretler olmu~lardtr. Tespit edebildigi.miz en eksi niishast 17.ytizylla ait olan ve $eyh Safi Menaktbt veya $eyh Safi Buy-

311

rugu aruyla bilinen bu eserlerde $eyh Safiyii.ddin Erdebili ve oglu $eyh Sadreddin Musa dirU ogretiyi a9klayan ki~iler olarak yer ahrlarken $ah ismail'in oglu Tahmasp ise erkan koyucu olarak tarumlan:n').l§, ardmdan ondan sonraki bazt Safevt $ahlanna da ab.fta bulunulmu~tur. Bu bize AEeviler arasmda yaygm olan Buyruklarm ilk defa $ah Tahmasp tara-. fmdan ortaya kondugunu gostermektedir. Dogrusu $ah Tahmasp'm dedesi $eyh Safiyiiddin'e ait Safuetu's-Safa adh menak:tbm yeni mez­heplerine gore uyarlanmas1 (tashih ve tenk.i.h) emrini verdigini bildigi- 1

rnizden Buyruklarm da onun zamanmda iiretildigini kolayhkla soyle­yebiliriz. (Kaplan, 2012:105-116)

-Aleviler arasmda yaygm olan ikinci buyruk tiirii ise imam Cafer SadJk Buyruklan'dJr. $if-imamilikte albno imam olarak kabul goren imam Cafer b. Muhammed'e (o.765) nispetle arulan bu eserler, esasen i~erik olarak $eyh Sa.fi. Buyruklarmdan farkh olmaflp temel fark, bu buyruklarda Safevt ~eyh ve ~ahlanna ab.fta bulunulm~ olmasxchr. Daha ziyade Tahtaa Alevt bolgelerinde bulunan ve bu yii.zden "Tahtao Buyrugu" olarak da arulan bu buyruk tiirii kanaatimizce SafevtDevle­ti'nin kurulu~lillda rol oynayan yedi bi.iyiik Tiirkmen a~iretinden biri olan Tekelii a§iretinin - ki Tahtao Alevtlerle ayru cografi bolgede ya~a­maktadJrlar-Safevl Devlet sisteminden kovulan ilk a§iret .olmasx sebe- · biyle bu buyruklarda Safevt etkisinin izleri gorii.lmemektedir.

3- Yine serideki Fiitiivvetnfime-i Tariknt, Alevilikteki Ah.ilik etkisini gostermektedir. Anadolu'da 13.yii.zyilda Ahi Evran tarafmdan kurulan Ahilik te§kilab, esasen Araplarm islam oncesi fi.iti.ivvet anlaYI~ma da­yanan ve ardmdan Abbasiler doneminde toplumsal, siyasi ve ekono­mik a¢un!an bullillan fiiti.ivvet anlaYI~mm Anadolu' daki devarruchr. islam di.inyasmda S.yii.zYilda tasavvufi bir terim olarak ortaya ·¢an 13.yii.zyildan itibaren toplumsal, sosyo-ekonomik bir yapxya doni.i~en fiitiivvet anlayx§ma dair islam ki.ilti.ir tarihinde Sufi FUtiivvetnfimeleri;

Fiitiivvet Te§kilah Fiitilvvetnfimeleri ve .Alti Loncalan FUtUvvetnfimeleri ol­mak iizere ii~ tiir fiitiivvet eseri ortaya konmu§tur. Bunlardan Anado­lu' da ortaya <;lkanlan ahili.gin adap, tOre ve kurallarxru ogretici bir yon­temle a<;lklayan, te~kilat mensuplannm el kitaplan olarak 13-16.yiizYII Anadolu'Slilllill d.inl-ki.iltiirel hayahyla ilgili onemli bilgiler i~eren kay­naklardrr. Ozellikle bu eserlerde yer alan tra~ erkaru, Hz. Ali'ye kemer (§edd) baglanmas1, cefne helvasmm hikayesi, talibin yol i9flde bilmesi gerekenler, Hz. Muhammed (s.a.v.) ve Hz. Ali'nin bir gomlekten ba~

. 312

9karmalan, tevella-teberra anlayt~l, on dart masum-1 pak ve on. yedi kemerbeste vb. birc;ok konunun Buyruklar gibi diger Alevi metinlerin­de de yer almas1 Fi.itiivvetnamelerin de Aleviligm onemli bir bile~enini olu~turdugunu gostermektedir. (Kaplan, 2012:135-137)

4- Klasiklerden jzm-i Ctividtin (Fakrntime), Dil-gU§a ve Sarayniime ise, Alevilikteki hurilfi bile~eni gostermektedir ki daha once de ifade ettigi­iniz iizere HurU.£1 Kaygusuz Abdal' a ait bu eserlerde Vahdet-i Vi.icutcu bir anlatrm kendini ac;tk bir ~ekilde gostermektedir. Yine yedi bi.iyi.ik Alevi ozarundan biri kabul edilen Viraru Baba'run (6.16:yy) Fakr-ntime adh eserindeki dini unsurlarla ilgili yapllan c;ah~mada (Atalan, 2012), iman esaslarrrun, namaz, orw;, zekat gibi temel islam ibadetlerinin an­lahldtgr, tasavvuftaki dart kap1 krrk makam anlayt~ma sahip·bir d.ilin oldugu vurgulannu~trr.

14.yiizyllda Fazlullah Esterabadi (6.1394) tarafmdan kurulmu~ olan HurUfilik, harflerin kutsalligma ve her bir harfin bir saytsal degeri ol­dugu anlayt~ma dayanan batmi bir yaklagrmdrr. Hurfrfilerin Anado­lu' daki faaliyetleri Fazlullah'm en onemli halifelerinden biri olanAli el­A'la (6.1419), meghur ~air imaduddin Nesl:mi (6.1408) ve Abdulmecid izzuddin Feri~teoglu (6.1459) eliyle olmu~tur. Nestrnl'nin yedi buyi.ik Alevi ozarundan biri olarak kabul gormesi Alevilikteki Hurtlfi etkiyi en ac;tk bir ~ekilde gostermektedir.

5- Bu serideki Mulwmmed b. J:f.anefiyye Cengi ise Alevilikteki cenk­nfune ve gaza killttirtini.in en ac;tk bir gostergesidir ki Ti.irk killttiriinde bagta Hz. Ali'ninkiler olmak tizere kahramanbk hikayeleri son derece · meghurdur. Televizyonun toplumsal hayatrmlza bu kadar girmedigi yillarda ozellikle klgm soba ba§larmda anlahlan hikayelerin bagmda Hz. Ali'nin cenkleri ozellikle de Hayber'in Fethi gelmektedir.

Hem Muhammed b. el-Hanefiyye (6.700) hem de yine Ebu Mus­lim el-Horasani (6.755) cenklerinin Aleviler nezdinde onemli olmas1, ha.Ia hatrralan.ru.ri ya~ahllyor olmas1 bize Aleviligm bilegenleriyle ilgi- . li son derece onemli ipuc;lan vermektedir. $6yle ki; bilindigi iizere-'ne Muhammed b. el-Hanefiyye'nin ne de Ebu Muslim el-Horasani'nin imamiyye $iiliginde bir yeri vardrr. Zira onlara gore imamlarm sayi­Sl on ikidir ve bunlar Hz.Huseyin' den sonra ~nun c;ocuklan olarak devam etmi~lerdir. Dolaytsiyla Hz. Ali'nin bir diger c;ocugu olan Mu­hammed el-Hanefiyye'nin imamllgr soz konusu olamaz, zaten $iller de bu yonuyle ona bir onem atfetmezler. Ancak ~arihen biliyoruz ki,

313

Kerbela'dan sonra Muhammed'in imamhguu ilan edip onun ~dma is­

yan ¢<aranlar olmll§tur. Keza Ebu Muslim el-Horasani de "ehl-i bey­

tin mazlumiyeti.ni gidermek" genel propagandastyla Abb.asuer adma

hizmet et:In4; ve Horasan' da Emevi valisini yenerek hilafeti al~ tepsi

i~erisinde Abbasuere sunm.u~tur. Gelin goriin ki bu Ebu Muslim, Alevi­

lerce "teberdar-1 ehl-i beyt" olarak bilinmektedir. Yani yine imamiye

$illigi. a9smdan krymet-i harbiyesi olmayan bir zat.

13iitiin bunlar bize Aleviligin ya da Ktztlba~hgm, isnaa~eriye $i.iligi ortaya ¢<madan once de var oldugunu en azmdan boyle bir kanaldan

da beslendiklerini gosterir. Bu nedenle Safevilik mi Ktztlba§hgt dogur­

mu§tur yoksa Klztlba~hk rru Safeviligi dogurmu~tur? Sorusunun ceva­

bt da "Klztlba~hk Safeviligi. dogurmu§tur," §ek.linde olur. Bu bizi ister

istemez Tiirk.Ierin, is!am't ilk kabul edi§lerine kadar gotiiriir. Zira yine

tarihen bilindigi iizere Deylem bolgesinde 200 bin kadar insan, Emevi­

lere kar~1 hyamlan ba~ansiZhkla sonu9andlgt i9n Kfife' den bu bolge­

ye ka~an Yahya b. Zeyd ve adiunlan vesilesiyle Miisliiman olmu§lardlr.

Bu yeni miihtedilerin din anlayt§lannda "ehl-i beyt sevgisi" ve "ehl-i

bey tin mazlumiyeti" ister istemez yer alrru§br. Buna bir de Emevilerin,

Arap olmayan MiisliimarUan ikinci suuf yerine koyduklan mevaJ.i po­

litikast eklenirse meramuruz daha iyi tavazzuh edecektir.

Sonu~

Diyanetin Alevi-Bekta§f Klasikleri serisi, kanaatimizce c;ok faydah bir

<;alt§ma olmu§tur. Zira bir tiir "arkeoloji" faaliyeti olarak goriilebile­

cek bu ~ah§ma sayesinde Alevllikle ilgili zengin bir yazth literatiir giin

yiiziine 9-kanlrru§br. Literatiirii a9ga 9karacak bu tiir ~ah§malann ar­

tarak devam etmesi gerekmektedir. Bilim insanlan bir taraftan bu tiir

eserleri giin yiiziine 9karma gayretinde o~ahyken diger taraftan da

yapllan yaytnlarla ilgili konulu ~ah§malar yapllmast gerekmektedir.

Alevt klasiklerinin yaymlanmasmm en onemli sonu9anndan biri

de · kanaatirnizce Alevilikle ilgili bir biriyle ~eli§kili tantmlamalan

mahkiim edip bu konuda bir standart getirmi~ olmastdlr. Tabii burada

bahsedilen standart, Alevllikle ilgili herkesin sahip olmast gereken bir

olr;ii olarak onerilmemektedir. Esasen boyle bir oneri bilimsel etige de

aykm olsa gerek. Ancak bizim burada standarttan kastettigimiz, Alevi­

lik ozelinde soyleyecek olursak, Aleviligin islam'la alakas1 olmayan,

Kur' an'm, Hz. Muhammed' in, Hz. Ali'nin, Ehl-i oeyt sevgisinin, On iki imam anlayl§mm goz ardl edildigi bir anlaYJ§m asia ve kat' a bir ge~erli-

314

liginin olmac.Ug-tdrr ki ilgili klasiklere yuzeysel olarak bakllc.Ugmda bile bu a9k bir §ekilde goriilecektir. Albro c;izerek bir daha ifade etmek ge­rekirse, "Ali' siz Alevilik, Alevilik islam c.ll§I bir ogretidir vb." yargliarrn hic;bir kar§w~ yoktur, Aleviligi bakir bir c;ah§ma sahas1 olarak goriip bu konuda <;ah§mak isteyenlerden beklenen en azrndan bu ortaya 9-kan durumu goz oni.inde bulun9'u.rmalandrr.

Kaynak~a

Atalan, Mehmet, Vzranz Baba'mn Fakr-Name'sinde Dinf Unsurlar, istan­bul: TBBD Yay., 2012.

Egri, Osman, (haz.), Kitab-z Cabbar Killu (Alev'i-Bekta§f Klasikleri), Anka­

ra: Tiirkiye Diyanet Vakh Yay., 2007 .

......... , Kitab-z Dar (Alev1-Bektt1§1 Klas'ikleri), Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakh Yay., 2007.

er-Radavf, Abdulgaru Muhammed b. Alauddin el-Huseynf, Fiitiivvet­name-i Tarlkat, (Alevi-Bekta§f Klasikleri), haz. Osman -Aydmb., Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakh Yay., 2011.

Hao Bekta§ Veli, Makalat (Alevf-Bekta§z Klasikleri), haz., Ali Yllmaz-Meh­met Akku§-Ali Oztiirk, Ankara: Tfukiye Diyanet Vakh Yay., 2007 .

. . . . . . . . . , Besmele Tefsiri, (~e~·h-i Besmele), (Alevi-Bektt1§z Klasikleri), haz., Ha­miye Duran, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfr Yay., 2007.

Kaplan, Dogan, (haz.), Erkrlmuzme I, (Alevi-Bekta§i Klasikleri), Ankara: Tfukiye Diyanet Vakh Yay., 2007 .

. . . . . . . . . , Yazzlz Kaynaklarma Gore Alevllik, Ankara: Tfukiye Diyanet Vakb Yay., 4.baslffi, 2012 .

..... .... , Safeviler ve Kzzzlba§ltk, Ankara: Gece Kitaph&, 2014.

Kaygusuz Abdal, Dil-Gii~a, (Alevi-Bekta~z Klasikleri), haz. Abdurrahman Gtizel, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfr Yay., 2009 .

..... ... . , Sarayllame (Alevf-Bekta~z Klasikleri), haz. Abdurrahman Giizel, Ankara: Tfukiye Diyanet Vakft Yay., 2012. · .,)

Ocak, Ahmet Ya§ar, Turk Sufiligine Bakt§lar, istanbul: ileti§im Yay., 1996.

SeyjidAlizade Hasan b. Muslim, Hzzzmame: Alevf Bektt1§1 A.dab ve Erkam (Buyruk), (Alev1-Bektt1§'i Klasikleri), haz., Baki Ya§a Altmok, Ankara: Tfu­kiye Diyanet Vakfr Yay., 2010.

Soileau, Mark, "Vilayet-name'nin Di.inyas1, Hao Bekta§'m Miras1" I.

315

UlusJaramst Hact Bekttl§ Veli Sempozyumu-Sempozyum Bildiriler.i-, Anka­ra: Sfn Televizyon Tarubm Tasarl.Ill, 2011, s., 501-509.

Soylemez, M. Mahfuz, (haz.), Dastan-t ibrdhfm Edhem-Dtisttin-z Fnh­ma-Dfisttin-t Hfitun, (Alev1-Bekta~1 Klasikleri), Arikara: Tiirkiye Diyanet Vak& Yay., 2007.

Unliier, Ceyhun, (haz.), Muhammed bin Hanefiyye Cengi (Aievi-Bektfi~i Klasikleri), Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfr Yay., 2010.

Unliisoy, Kamile, "Kitab-t Cabbar Kulunda Dini inan~ Motifleri" Turk Kiiltiirii ve Hact Bekttl§ Veli Ara§tmna Dergisi, 2007, sa}'l: 41 s. 221-234.

V1raru Baba, ilm-i Cavidan, (Alev'i-Bekta§i Klasikleri), haz. Osman Egri, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakb Yay., 2008.

Ytldmm, fu.za, "Geleneksel Alevilikten Modem Alevilige: Tarihsel Bir Donii§iimiin Ana Eksenleri" Turk Kiiltiiru ve Hacz Bekta~ Veli Ara~tzrma Dergisi, 2012, sayt: 62, s., 135-162.

316