udhezues letersia_12

Udhëzues për mësuesinpër tekstin shkollor

“Gjuha shqipe dhe letërsia 12”

Botime shkollore Albas

Edlira GuguNexhmie Muça

2

Këtë material mund ta shkarkoni falas nga faqja jonë e internetit: www.albas-shb.com.

3

HyrjeTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12” (kurrikula bërthamë) është hartuar në përputhje

me programin e miratuar nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencës.

Përmbajtja dhe struktura e tekstitPërmbajtja dhe struktura e tekstit është përcaktuar nga përmbajtja e orientimi i programit.

Teksti është ndërtuar mbi llojet e teksteve dhe përqindjet përkatëse, që janë si më poshtë:

Lloji i tekstit Përqindja OrëtTeksti informues-shpjegues 15 % 18 orë Teksti përshkrues 10 % 12 orëTeksti argumentues 10 % 12 orëEseja 10 % 12 orëTeksti kulturologjik 10 % 12 orëTeksti tregimtar 15 % 18 orëTeksti poetik 15 % 18 orëTeksti dramatik 15 % 18 orë

Brenda këtyre orëve janë parashikuar të trajtohen njohuritë e reja teorike, si dhe përpunimi i tyre, ku përfshihen ushtrime, punë me projekt, përsëritje e testime, të cilat mësuesi/ja i parashikon në përshtatje me kërkesat e programit dhe të klasës ku jep mësim.

Në këta kapituj integrohen edhe tekste të llojeve të ndryshme, me qëllim që nxënësi të mund të bëjë dallimin ndërmjet llojeve të pastra të teksteve dhe atyre të ndërmjetme. P.sh., elementet e përshkrimit mund t’i gjesh edhe në një tekst rrëfyes, edhe në një tekst informativ apo elementet e argumentimit i gjen edhe në tekstet informative, në tekstet përshkruese etj.

Teksti kulturologjik është ndarë si kapitull më vete, ku trajtohet tema e kritikës letrare moderne me përfaqësuesit kryesorë të kritikës së huaj dhe të asaj shqiptare; gjithashtu ai është integruar edhe me temat e teksteve letrare në varësi të tematikës që ato trajtojnë. P.sh., pasi analizohet vepra “I huaji” i Kamysë, merret për model teksti i Sartrit, “Ekzistencializmi është humanizëm”, me qëllim që nxënësi ta përvetësojë si duhet konceptin e ekzistencializmit. Po kështu esetë, në varësi të llojeve të tyre, vendosen pas kapitujve të teksteve informuese, argumentuese e përshkruese.

Gjatë shtjellimit të tekstit është bërë kujdes që të ruhet vazhdimësia me programin e vitit të parë dhe të dytë. Nëse në vitin e parë nxënësi ka marrë njohuri të përgjithshme për llojet kryesore të teksteve dhe teknikat e përgjithshme të tyre, në vitin e dytë zgjerohet informacioni dhe rritet shkalla e vështirësisë për përvetësimin e teksteve të ndryshme brenda një lloji kryesor. Ndërsa në vitin e tretë sillen njohuri të reja nëpërmjet modeleve të llojeve të tjera të teksteve.

Në mësimin hyrës të çdo kapitulli rikujtohen njohuritë që ka marrë nxënësi për llojin përkatës të tekstit; kjo është bërë me qëllim që nxënësi ta ketë të qartë funksionin parësor të çdo lloj teksti që lidhet me komunikimin, pavarësisht nëse është tekst me funksion praktik apo estetik. Është bërë kujdes që çdo element teorik të ilustrohet me modelin përkatës, përpara se kjo zgjidhje t’i kërkohet nxënësit dhe të shndërrohet në mbingarkesë për të. Gjithashtu, me anë të ushtrimeve të shumta e të larmishme është synuar që nxënësi të ushtrohet për të identifikuar veçoritë e teksteve, për t’i analizuar, si dhe për t’i përdorur dhe shkruar saktë e me logjikë.

4

Analizat dhe komentetAnalizat e veprave të plota u përkasin periudhave dhe llojeve të ndryshme letrare. Ashtu

siç rekomandohet në program, janë parashikuar të zhvillohen tri analiza veprash: Teksti tregimtar – I huaji (roman); Teksti poetik – Lirika e Poradecit (vëllim poetik); Teksti dramatik – Pamje nga ura (dramë). Këto analiza janë parashikuar të zhvillohen në 6 orë, ndërsa pjesët për koment në 2-3 orë (Në varësi të nivelit të klasës, mësuesi/ja i zgjedh tekstet me shkallë të ndryshme vështirësie).

Edhe në përzgjedhjen e pjesëve për koment janë respektuar rekomandimet e programit dhe, pavarësisht se ato janë të shumta në numër, është bërë kujdes që të ruhet raporti ndërmjet veprave të letërsisë shqiptare dhe të asaj botërore, si dhe të realizohet synimi që studimi i këtyre veprave përbën bazën e formimit artistik e gjuhësor të nxënësit. Analizat e veprave përqendrohen në elementet kyç që lidhen me stilin e autorit dhe të rrymës letrare që ai përfaqëson. Po kështu, edhe komentet janë të disa llojeve: Koment i përgjithshëm, i cili përfshin të gjitha elementet përbërëse (kuptimore, vlerësuese, strukturore e gjuhësore); Koment me synim, që drejtohet nga elemente të veçanta; Koment krahasues, nëpërmjet të cilit krahasohen vepra të autorëve të ndryshëm, që iu përkasin drejtimeve të ndryshme letrare apo gjinive të ndryshme etj.

Rimarrja dhe integrimi i njohuriveGjatë gjithë tekstit është respektuar objektivi i programit që lidhet me rimarrjen e njohurive

dhe integrimin e tyre. Kjo realizohet jo vetëm nëpërmjet rubrikave shënjuese në tekst, si Rikujtoni njohuritë, por edhe nëpërmjet ushtrimeve të shumta praktike që përforcojnë njohuritë teorike të nxënësve:

- tekstet letrare integrohen dhe plotësohen me tekste të tjera, p.sh., tekste informuese, interpretuese, argumentuese, përshkruese, kulturologjike (nëpërmjet ushtrimeve kërkohen dallimet ndërmjet gjuhës së figurshme dhe asaj tekniko-shkencore);

- gjatë komentit dhe analizave të teksteve ka një larmi të madhe ushtrimesh gjuhësore, që lidhen me forcimin e njohurive gramatikore dhe të atyre drejtshkrimore që ka marrë nxënësi në ciklin 9-vjeçar. Nga ana tjetër, dukuritë gjuhësore shihen edhe në funksionin e tyre stilistik. Ky funksion i tyre del si funksion parësor në tekstet letrare, por dhe si funksion dytësor në tekstet joletrare, p. sh., në tekstin e publicitetit përdoren figurat stilistike, si: metafora, similituda, krahasimi, epiteti etj., ndonëse ai si tekst hyn në llojin e teksteve me funksion praktik. Po kështu, njohuritë e të shkruarit për Përmbledhjen, Parafrazimin, Skedat etj., rimerren në Tekstin poetik, dramatik e tregimtar.

Brenda një teme mësimore realizohen objektivat që lidhen me pesë aftësitë kryesore; me të lexuarin (tekstet ilustruese), të vëzhguarin (ilustrimet, skemat, fotot), të shkruarin (ushtrime që shkojnë nga elementet e veçanta përbërëse deri te shkrimi i një teksti të plotë), të dëgjuarin dhe të folurin (për tema dhe imazhe të ndryshme).

- Është bërë kujdes për një integrim ndërlëndor; integrimi me artet: me muzikën, pikturën, skulpturën, filmin, fotografinë etj.; me lëndën e historisë nëpërmjet kronikës dhe esesë paraqitëse; me lëndën e sociologjisë nëpërmjet esesë argumentuese; me lëndën e shkencave natyrore nëpërmjet teksteve informuese, divulgative; shkencore, me informatikën, përdorimin e kompjuterit, kërkimin në internet etj.

Që në krye të hartimit të këtij teksti synimi kryesor ka qenë që nxënësi të marrë njohuritë e nevojshme teorike dhe praktike për të qenë një përdorues i mirë i gjuhës amtare. Dhe krahas këtij synimi, që lidhet me objektivin qendror të programit, informacioni i tekstit mëton për një formim të nxënësit me vlera estetike e shpirtërore të kulturës sonë kombëtare dhe të asaj botërore.

19

Libër mësuesi për tekstin “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”

Për t’i ardhur sa më mirë në ndihmë mësuesve, veçanërisht mësuesve të rinj, ky libër mësuesi ofron këto materiale të strukturuara si më poshtë:

I. model të ditarit mësimor, i cili përbëhet nga disa rubrika, si: a. objektivat minimale e maksimale që do të arrihen gjatë orës së mësimit;b. mjetet dhe teknikat e strategjitë mësimore, që duhen përdorur;c. zbërthimi i teknikave;

II. sugjerime për mësuesin, ku përfshihen përgjithësisht:a. synimet kryesore të temës mësimore;b. shqyrtimi i koncepteve të trajtuara në temat mësimore; pikat kyç të tyre, si dhe pikat e

dobëta e marrëdhëniet e vendosura brenda tyre;c. përgjigjet e ushtrimeve;d. fjalor për termat e përdorura;e. shkrime të ndryshme që mësuesi mund t’i përdorë gjatë orës së mësimit.

Të gjitha materialet janë sugjeruese dhe mësuesi/ja i përdor sipas nevojave të veta.

Mbi strukturën e librit të mësuesit për Gjuhën shqipe 12 (kurrikula bërthamë)

Linja: TEKSTI INFORMUES-SHPJEGUES

Tema: Gjuha si mjet komunikimi ( 2 orë: njohuri të reja dhe ushtrime)

Sugjerime për mësuesinTema ka si synim:

a. t’u rikujtojë nxënësve njohuritë e marra edhe me parë rreth gjuhës si mjet komunikimi, b. veçoritë e gjuhës së folur dhe gjuhës së shkruar;c. njohuri e re: të mësojnë veçoritë e gjuhës së transmetuar, si lloj i ri komunikimi (gjuhe) Për këtë

është e nevojshme që mësuesi të rikujtojë bashkë me nxënësit njohuritë që ka marrë në klasat pararendëse mbi komunikimin dhe skemën e tij.

Kjo temë do të zhvillohet në dy orë, ku do të kombinohen njohuritë teorike me ushtrimet praktike.

Përgjigje të ushtrimeve

Ushtrimi 11) F; 2) Sh; 3) Sh; 4) F, Sh; 5) shenja verbale (gojore) F; 6) shenja grafike dhe tingëllore - F, Sh; 7) F;8) Sh

Ushtrimi 2 a) F; b) Sh; c) F, Sh; ç) F, Sh; d) F; dh) F;e) F, Sh; ë) F, Sh

Ushtrimi 3a) Të bësh një ankesë në drejtori.b) Të dërgosh një kërkesë për t’u regjistruar në shkollën e lartë.c) Të shkruash një letër falënderimi për dikë.ç) Të shkruash një njoftim për fillimin e regjistrimeve në kurse të caktuara.d) Të shkruash një vërtetim që je anëtar i bibliotekës.

Ushtrimi 4a) Të thërrasësh një taksi. b) Të lajmërosh mjekun. c) Të thërrasësh zjarrfikësen. ç) Të lajmërosh policinë. d)Të thërrasësh hidraulikun.

Ushtrimi 5 a. F;b. Sh; c. F;ç. F, Sh;d. F; dh. Sh, F;e. Sh; ë. F.


20

Tema: Gjuha si mjet komunikimi (ora I)

Teksti A Teksti B

Është përdorur në gjuhën e folur, shenja zanore, pauza e pranishme dallohet nëpërmjet intonacionit të zërit, fjali të shkurtra, shpesh të paplotësuara, të cilat mund të kuptohen nga mimika, gjestet etj.

tekst i shkruar, fjali të plota, të gjata, shpjegon çdo gjë, përshkruan më imtësi hollësitë ...

Ushtrimi 6

Ushtrimi 7

1. Telefoni; 2. SMS; 3. E-mail; 4. TV; 5. Radio; 6. TV; 7. E-mail Fjalor: fjala verbale përdoret në kuptimin gojor, e folur

?

?

?

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:

• Të identifikojë rolin e gjuhës si mjet komunikim. a. të bëjë dallimin ndërmjet gjuhës së folur dhe gjuhës së shkruar; b. të përcaktojë llojet e gjuhës si mjet komunikimi dhe veçoritë e tyre;c. të identifikojë elementet e gjuhës së transmetuar (të folur dhe të shkruar): - shenjat dhe kanalet: - qëllimet e ndryshme; - situatat komunikuese;

Materialet dhe mjetet mësimore: Teksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme tekstesh në gjuhë të shkruar, të folur e të transmetuar, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: gjuhë, mjet komunikimi, gjuhë e folur, gjuhë e shkruar, gjuhë e transmetuar.

? Zhvillimi i mësimit

? Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve

Parashikimi (përgatitja për të nxënit)

Përvijimi i të menduarit Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive (përpunimi i përmbajtjes)

Organizues grafik, lexim i drejtuar

Të mësuarit ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi (konsolidimi i të nxënit)

Rishikim në dyshe/ Diagram i Venit

Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe

Parashikimi. Përvijimi i të menduaritNxënësit plotësojnë në tabelë një hartë të mendimit, ku rikujtojnë njohuritë e marra rreth gjuhës si mjet

komunikimi.Mësuesi/ja mund t’i ndihmojë edhe me anë të pyetjeve.

21


REFERENTI

KODI

DËRGUESI KANALI MESAZHI KANALI MARRËSI

Gjuha si mjet komunikimi

shumë e lashtë rreth 5000 vjet më parë gjuha e folur gjuha e shkruar nuk ruhet ruhet për një kohë të gjatë i përmbahen së njëjtës skeme komunikimi

Ndërtimi. Organizues grafi k/ mësimdhënia e ndërsjellëNdahet klasa në dy grupe dhe i kërkohet secilit grup të lexojnë tekstet e dhëna. Pasi të lexojnë të dyja

tekstet, u kërkohet që me anë të organizuesit grafi k të evidentojnë dallimet mes tyre. Për të realizuar këtë kërkesë, ata duhet të lexojnë të dhënat që jepen në libër.

Gjuha e përdorur Gjuha e shkruar Gjuha e folur

Shenja përdor shenja pamore (shkronja, fi gura, grafi ka etj.); përdor shenja zanore (tinguj);

Kanali përgjithësisht letra; ajri;

Shqisa e të parit; e të folurit, e të dëgjuarin, shpesh të integruar me të shikuarin;

Qëllimi (synimi)përdoret për të komunikuar mesazhe, të cilat duhet të dërgohen larg ose duhen ruajtur në kohë;

përdoret në të gjitha marrëdhëniet e përditshme për komunikimin e drejtpërdrejtë me personat me të cilët përballemi.

Situatat komunikuese

Përqendrimi për të qenë sa më të qartë e të saktë;Shprehësia jepet nëpërmjet pikësimit e mjeteve grafi ke (nënvizimit, llojit të shkronjave etj.);Mjedisi, objektet, rrethanat i largët dhe i panjohur, prandaj informacioni duhet i plotë;Teksti duhet të jetë i qartë që të mos sjellë keqkuptime për lexuesit;Nuk mund të dialogojë me lexuesin;Gjykimi për shkrimin afat gjatë.

Spontaniteti;

Shprehësia: intonacioni i zërit dhe efektet zanore, gjestet, shprehjet e fytyrës...

Mjedisi, objektet, rrethanat përgjithësisht i njohur, prandaj sqarimi për to i panevojshëm;Vlerësimi merret menjëherë nëpërmjet reagimit të dëgjuesit;Dëgjuesi mund të kërkojë aty për aty shpjegime;

Gjykimi për komunikimin i menjëhershëm dhe pa gjurmë.


22

?

??

?

Përforcimi. Rishikim në dyshe/ diagram i Venit. Nxënësit ushtrohen në përcaktimin e llojit të teksteve të ushtrimit 6. Evidentojnë dallimet mes dy teksteve.

Ushtrimi 6Teksti A Teksti B

përdor gjuhën e folur, shenja zanore, pauza e pranishme

dallohet nëpërmjet intonacionit të zërit, fjali të shkurtra,

shpesh të paplotësuara,

Shenja verbale, fjali të plota, të gjata, shpjegon çdo gjë,

përshkruan më imtësi hollësitë,

Në fund të orës mësuesi bën konkluzionet dhe vlerëson me notë.

Detyrë shtëpie. Jepen ushtrimet 3 dhe 4.

Tema: Gjuha e transmetuar – një lloj i ri gjuhe (1 orë)

Materialet dhe mjetet mësimore

Teksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme tekstesh në gjuhë të shkruar, të folur e të transmetuar, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: gjuhë, mjet komunikimi, gjuhë e folur, gjuhë e shkruar, gjuhë e transmetuar.

Struktura mësimore


Parashikimi (përgatitja për të nxënit) Përvijimi i të menduarit Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive (përpunimi i përmbajtjes)

Organizues grafik, lexim i drejtuar, Diagram i Venit Të mësuarit ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi (konsolidimi i të nxënit) Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive

studimorePunë në dyshe

Zhvillimi i mësimit

Parashikimi. Përvijimi i të menduarit

Mësimi mund të fillojë me leximin e detyrës së shtëpisë, e cila vë në dukje se si gjuha e shkruar, ashtu dhe e folur karakterizohen nga situata të ndryshme komunikuese. Për të sqaruar më mirë këtë, mësuesi mund

? Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- Të dallojë veçoritë e gjuhës së transmetuar; të shkruar dhe të folur: a. nga mënyra e ndërtimit; b. kanalet e transmetimit (artificiale dhe natyrore); të përdorë elementet që u përkasin situatave të ndryshme komunikuese nëpërmjet ushtrimeve në të folur dhe të shkruar

23


ta ndajë klasën në dy grupe të mëdha dhe t’u kërkojë nxënësve të përshkruajnë situatat komunikuese, kur përdorim gjuhën e shkruar dhe kur gjuhën e folur.

Grupi I – t’u tregojë një ngjarje shokëve nëpërmjet gjuhës së folur.Grupi II – ka si detyrë të tregojë një ngjarje nëpërmjet gjuhës së shkruar.Pas demonstrimit të të dyja situatave shkruhen në tabelë përvojat e nxënësve të konstatuar gjatë

komunikimit:

Grupi I- Nxënësit kanë vënë re që: shokët e tyre gjatë të treguarit ishin spontanë, përdorën fjalë të thjeshta, fjali të shkurtra e shpesh të paplota.- Intonacioni I zërit luante një rol shumë të rëndësishëm, - vunë në punë shprehitë me anë të gjesteve, - folësi dhe dëgjuesi ishin ballë për ballë, shpesh I referoheshin objekteve pa u përmendur emërtimet, - prania e drejtpërdrejtë e pjesëmarrësve në komunikim lehtësoi marrjen e informacionit dhe, - njëkohësisht, siguron dëgjuesin e folësin që e kanë kuptuar qartë atë.- Dëgjuesi ndërhyri në diskutim për të kërkuar shpjegime etj

Grupi II- U menduan për gjetur fjalët e duhura me qëllim që të jenë sa më të qartë për të shkruar tekstin.- Përdorën shenjat e pikësimit si dhe mjete të tjera grafike. - Dhanë të gjitha informacionet e nevojshme për të bërë sa më të qartë tekstin e shkruar.- U përpoqën që teksti të ishte i plotë e i rregullt për t’ u kuptuar nga të tjerët, pasi ata si autorë nuk e njihnin lexuesin.- Verifikimi i të kuptuarit të tekstit u bë pasi u rilexua disa herë etj…

Ndërtimi i njohurive. Organizues grafik, diagrami i VenitPër të realizuar këtë etapë mësuesi mund të përdorë një SMS të dërguar nëpërmjet telefonit dhe një bisedë

telefonike.Evidentohen përmes një organizuesi grafik veçoritë e këtij lloji të komunikimit.

- Gjuhë të folur të transmetuar - Gjuhë të shkruar të transmetuar

- koncize, - sintetike - ka ritëm të ndryshëm nga gjuha e - e qartë

zakonshme, -shoqërohet me imazhe që rrisin - kohë e shkurtër transmetimi, efikasitetin e mesazhit - përdorimi i gjuhës në mënyrë korrekte, - vetëdija e të folurit me një marrës të pranishëm.

Përforcimi. Rishikim në dysheNxënësit ndahen në grupe dhe punojnë individualisht ushtrimet 1, 2, 7, 8, 9. Pasi i përfundojnë i rishikojnë

në dyshe. Lexohen zgjidhjet e të gjitha ushtrimeve.


24

?

Tekstet e paracaktuara për t’u dëgjuar

Objektiva të përgjithshëm: Në fund të kësaj teme nxënësi të jetë i aftë:• Të identifikojë leksionin si lloj i tekstit informues-shpjegues.a. Të dallojë veçoritë e leksionit si një tekst i paracaktuar për t’u dëgjuar;b. të përdorë strategjitë para dëgjimit të leksionit; c. të identifikojë idetë kryesore në një leksion;ç. të vëzhgojë pamjet dhe imazhet që mund të përdoren në leksion si mjete pamore;d. të njohë simbolet e shënimeve dhe t’i përdorë ato gjatë dëgjimit të një leksioni;dh. të dëgjojë me qëllim për fiksimin e detajeve;e. të dallojë dhe të përdorë sinjalizuesit e ligjërimit që përdoren në një leksion;ë. të shkruajë tekste të plota duke u nisur nga shënimet e marra në një leksion.

Sugjerime për mësuesin/en

Do t’u sqarohet nxënësve se teksti informues-paraqitës (shpjegues) është i llojeve të ndryshme dhe përcaktohet nga synimi i tij. Ai mund të jetë për t’u dëgjuar (leksioni, lajmi, fjalimi); për t’u folur (diskutimi, debati etj); për t’u shkruar (letrat, ankesat etj.)

Kjo temë është parashikuar të zhvillohet në dy orë, një për dhënien e njohurive teorike dhe tjetra për ushtrime. Ajo do t’u shërbejë nxënësve të njohin Leksionin, si një nga llojet e teksteve që janë paracaktuar për t’u dëgjuar. Për t’i aftësuar nxënësit si të bëhen dëgjues të mirë që të përfitojnë sa më shumë gjatë marrjes së një leksioni, do t’u mësohen strategjitë që përdoren për një dëgjim të vëmendshëm e efikas, si:

a. të dëgjuarit 1 – strategjitë para dëgjimit;b. të dëgjuarit 2 – strategjitë gjatë dëgjimit;c. të dëgjuarit 3 – strategjitë gjatë mbajtjes së shënimeve.

Demonstrohet në mënyrë praktike elementet me të cilat procedon leksioni. Theksi vihet te qëllimi për të cilin përdoret, si:

- mënyrën si të tërheqim vëmendjen e dëgjuesit;- mënyrën e veçantë si duhet ta dëgjojmë; - pyetjet me të cilat duhet të procedojmë për ta thithur sa më shpejt informacionin; - mënyrën si duhet të mbajmë shënimet.

Për një përvetësimi sa më të mirë, praktikohen këto procese nga vetë nxënësit, të cilët ndërgjegjësohen dhe aftësohen t’i njohin, t’i përcaktojnë e më pas t’i përdorin këto strategji.

Për të realizuar rubrikën e parë është e nevojshme që nxënësit t’i jepen lloje të ndryshme

Materiale shtesë, që mund të përdoren nga mësuesi/ja.

Tema: Leksioni (2 orë)

Leksion për studentët e artit nga Oskar Wilde (përktheu nga origjinali Neli Naço, marrë nga interneti).

Një pikturë nuk ka kuptim, përveç bukurisë të saj; nuk ka mesazh përveç gëzimit të saj. Kjo është e vërteta e parë rreth artit që ju kurrë nuk duhet ta humbisni nga sytë. Një pikturë është një gjë thjeshtësisht...

Subjekti i leksionit tim sot është ajo çka e bën artistin dhe ajo çka një artist bën; cilat janë marrëdhëniet e artistit me ata që e rrethojnë, cili është edukimi që artisti duhet të marrë dhe çfarë

25


është cilësia e një vepre të mirë arti. Tanimë, për sa i përket marrëdhënieve të artistit me ata që e rrethojnë, me të cilat unë nënkuptoj epokën dhe vendin në të cilin ai ka lindur, i gjithë arti i mirë, siç e kam thënë dhe më përpara, nuk ka të bëjë fare me ndonjë shekull të veçantë; por ky universalitet është cilësia e veprës së artit; kushtet që e prodhojnë këtë cilësi janë të ndryshme.

Mendoj se ajo që ju duhet të bëni, është që të kuptoni plotësisht epokën tuaj, me qëllim që të largoheni plotësisht prej saj; duke kujtuar që, nëse, në fund të fundit, jeni një artist, ju nuk do të jeni tellalli i një shekulli, por mjeshtri i përjetësisë, që gjithë arti mbështetet në një parim dhe që vetëm konsideratat e përkohshme, në fund të fundit, nuk janë parime, sepse ata, të cilët ju këshillojnë që ta bëni artin tuaj një përfaqësues të shekullit të nëntëmbëdhjetë, po ju këshillojnë të prodhoni një art të cilin fëmijët tuaj do ta quajnë të vjetruar.

Por ju do të më thoni që kjo është një epokë joartistike, që ne jemi një popull joartistik dhe që artisti vuan shumë në këtë shekullin tonë të nëntëmbëdhjetë. Sigurisht që vuan. Unë, përkundër gjithë njerëzve, nuk do ta mohoj këtë. Por, sillni ndërmend që kurrë nuk ka ekzistuar një epokë artistike ose popull artistik që nga fillimet e botës. Artisti ka qenë dhe do të jetë gjithmonë një përjashtim i mrekullueshëm. Nuk ekziston epokë e artë për artin; ekzistojnë vetëm artistë, të cilët kanë krijuar atë që është më e artë sesa ari.

Çfarë? Ju do të më thoni mua: – Grekët? A nuk ishin ata një popull artistik? Mirë pra, grekët sigurisht nuk ishin, por, ndoshta, ju kini parasysh athinasit, qytetarët e njërit prej njëmijë qyteteve. A mendoni ju që ata ishin një popull artistik? Le t’i marrim ata në kohën e zhvillimit të tyre më të lartë artistik, në pjesën e dytë të shekullit të pestë para Krishtit, kur ata kishin poetët më të mëdhenj dhe artistët me të mëdhenj të botës antike, kur Partenoni ngrihej në harmoni sipas urdhrave të Fidias, kur filozofi fliste për urtinë në hijen e një portiku të pikturuar dhe tragjedia shtrihej në përkryerjen e procesionit dhe në patosin përmes mermerëve të skenës. Atëherë, a nuk ishin ata një popull artistik? Aspak. Çfarë është një popull artistik përveçse një popull që i do artistët e vet dhe që e kupton artin e tyre? Athinasit nuk mund të bënin asnjërën. Po si e trajtuan ata Fidian? Fidias ne i detyrohemi për epokën madhështore, jo vetëm në artin grek, por në të gjithë artin – ku unë nënkuptoj fillimin e përdorimit të modelit të gjallë. Dhe çfarë do të thoshit ju nëse të gjithë peshkopët anglezë të ndjekur nga populli anglez zbrisnin nga Exter Hall-i drejt Royal Academy, një ditë prej ditësh, dhe përcillnin Sër Frederick Leighton me një karrocë burgu në Newgate me fajësimin se ju ka lejuar të përdorni modele të gjalla në projektet tuaja për pikturat e shenjta? A nuk do të bërtisnit me zë të lartë kundër barbarizmit dhe puritanizmit të një ideje të tillë? A nuk do t’ju shpjegonit atyre që mënyra më e keqe për të nderuar Zotin është të çnderoni njeriun, i cili është i bërë sipas imazhit të Tij dhe është vepër e duarve të Tij; a nuk do t’ju shpjegonit që, nëse dikush dëshiron të pikturojë Krishtin, ai duhet të gjejë personin më të ngjashëm me Krishtin që mund të gjendet dhe, nëse dikush dëshiron të pikturojë Zonjën, mund të gjejë vajzën më të dëlirë që njeh ai? A nuk do të vërsuleshit dhe do të bënit shkrumb e hi Newgate-in, nëse është e domosdoshme, dhe të thoni që një gjë e tillë është pa paralele në histori? ...

Marrë nga Botimet Shqiptare, më 16. 03. 2011 Bukuria e Umberto Ekos

Të gjitha debatet historike për të bukurën asnjëherë nuk kanë mbërritur në ndonjë kulminacion, sado që duken estetikisht shteruese. Umberto Eco është një nga “fanatikët” e së bukurës natyrale, të kulluar, asaj që e shtyn drejt mendimit më zhbirues të gjithë procesit ekscentrik që ndodh në brendi të artit. Në një vepër antologjike, e botuar në më shumë se 40 gjuhë, Ekoja e shndërron “bukurinë” në një traktat


26

?

?

?

Ushtrimi 11. Teksti I – Ernest Koliqi2. Teksti II – At Zef Pllumi3. Teksti III – Anton Harapi4. Teksti IV – At Zef Valentini

Ushtrimi 2 post scriptum – p.s; për shembull – p.sh.; kilogram – kg; dollar – USD, $; para erës sonë – p.e.s; Paund – £; Zonjë – Znj.; faqe – f.

Ushtrim 3Ina është më < se Ema.Dyqanet kishin 50% ulje.Konkluzionet ishin ≠ nga ç’priteshin.Dëmi ishte më > nga sa e menduam.Numri i turistëve ≈ ishte 2 milionë.Kjo ishte e = me të ardhurat vjetore të kësaj kompanie.

Ushtrimi 4 Ministria e Arsimit dhe e Shkencës – MASH; Arkiva Qendrore e Shtetit – AQSH; Ministria e Kulturës, Turizmit, Rinisë dhe Sporteve – MTKRS; Radio Televizioni Shqiptar – RTSH; Organizata e Kombeve të Bashkuara – OKB; Universiteti i Tiranës – UT; Instituti i Statistikës – INSTAT; Universiteti i Shkodrës – USH

Ushtrimi 5Tirana – TR; Elbasan – EL; Fier – FR; Vlora – VL; Durrës – DR; Sarandë – SR; Mirditë – MR


filozofik dhe estetik si në jetë, letërsi dhe art. Vepra titullohet “Historia e Bukurisë”, sjellë vetëm pak ditë më parë edhe në shqip ... Kjo vlerësohet si një nga veprat më të rëndësishme të Umberto Ekos…

Umberto Eko ka lindur në Aleksandri më 1932. Është profesor i lëndës së semiotikës dhe rektor i shkollës së lartë për studime humanitare pranë Universitetit të Bolonjës. Ndër veprat e tij studimore përmenden: Vepër e hapur (1962), Struktura e munguar (1968), Traktat i semiotikës së përgjithshme (1975), Si shkruhet (1979), Semiotika dhe filozofia e gjuhës (1984), Kufizimet e përkthimit (1990), Në kërkim të gjuhës së përkryer (1993), Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë (1994), Kanti dhe Ornitorinku (1997), Për letërsinë (2002), Të thuash gati të njëjtën gjë (2003). Veç tyre, ndër përmbledhjet e tij vlejnë të përmenden: Ditar i vogël (1963), Ditari i vogël numër dy (1990), ku përfshihet një përzgjedhje e parë e Kutiza shkrepësesh Minerva, Pesë shkrime mbi moralin (1997) dhe Kutizë shkrepësesh Minerva (2000). Më 1980 ai boton romanin e tij të parë Emri i trëndafilit (Çmimi Strega 1981), i pasuar më 1988 nga Lavjerrësi i Fukoit, më 1994 nga Ishulli i një dite më parë, më 2000 nga Baudolino dhe më 2004 nga Ndjenja e fshehtë e mbretëreshës Loanë.

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:• Të njohë tekstet e paracaktuar për të dëgjuar.a. Të njohë funksionin e leksionit. b. Të përcaktojë strategjitë për ta ndjekur atë. c. Të përdorë këto strategji në mënyrë praktike në lloje të ndryshme leksionesh.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme tekstesh të paracaktuara për t’u dëgjuar, shkumësa

me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për t’u dëgjuar, leksion, strategji, identifikimi i ideve kryesore, përpunimi i detajeve, përcaktimi i marrëdhënieve mes çështjeve,

roli i kontekstit.

Tema: Leksioni (ora I - njohuri teorike)

27


?



Parashikimi

Organizues grafik/stuhi mendimesh Nxitja e diskutimit Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Akuariumi me leksion të përqendruar Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe

Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore

Pune individuale


Parashikimi. Organizues grafik/ stuhi mendimesh.Mësuesi mund të përdorë stuhinë e mendimit dhe organizuesin grafik, si teknika për të realizuar futjen

në argument të nxënësve si dhe për të bërë lidhjen logjike midis asaj që di nxënësi dhe temës së re do të shpjegojë mësuesi.

Mësuesi shkruan në tabelë fjalën leksion dhe përmbledh në grafikun organizues idetë paraprake që zotërojnë nxënësit për leksionin.

Ndërtimi i njohurive. Akuariumi me leksion të përqendruar Veprimtari praktike e sugjeruara.

Lexohen para klasës dy tekste që ka përzgjedhur mësuesi dhe u kërkohet nxënësve të dëgjojnë me vëmendje dhe të shënojnë në një tabelë ato elemente, të cilat i bëjnë të ndryshme tekstet.

Teksti I (specifika) Teksti II (specifika)

Ky lloj teksti është i paracaktuar për t’u dëgjuar, sepse:

Ky lloj teksti është i paracaktuar për t’u lexuar, sepse:

Karakterizohet nga fjali të tilla, si: Objekti i leksionit tim sot… Por ju do të më thoni që… A nuk ishin ata një popull artistik? Mirë, pra, grekët sigurisht nuk ishin, por, ndoshta, ju kini parasysh athinasit, qytetarët e njërit prej njëmijë qyteteve…

Organizohet në mënyrë të thjeshtë duke informuar pa e shoqëruar informacionin me fraza të komunikimit të drejtpërdrejtë...

Trajton një çështje kryesore, jep argumente, përkufizon, sqaron…

Shtjellon thjesht idenë pa u shoqëruar me pyetje apo fraza specifike, të cilat kërkojnë vëmendje të dëgjuesit.

Përbëhet nga sinjalizues të ligjërimit: mendoj, sigurisht, le t’i marrim një nga një… Ndahet në paragrafë.

Pasi mbahen shënime të ndryshimeve rreth teksteve, mësuesi/ja mund të ndajë klasën në grupe të përbërë prej 5-6 nxënësish.

Secilit grup i caktohet një detyrë dhe mund t’i jepet një listë me pyetje që e drejton vëmendjen e nxënësve në aspekte të veçanta, që kanë të bëjnë me natyrën e veprimtarisë që po kryejnë.

komunikim i drejtpërdrejtë

tipik për shkollën

tekst paraqitës synon informimin Leksioni

mësues pedagog


28

Grupi I - Cila është çështja kryesore që shtrohet në këtë leksion?(Subjekti i leksionit tim sot është ajo çka e bën artistin dhe ajo çka një artist bën; cilat janë marrëdhëniet e

artistit me ato që e rrethojnë, cili është edukimi që artisti duhet të marrë dhe çfarë është cilësia e një vepre të mirë arti.)

- Çfarë përgjigje ofron?- Çfarë arsyesh jepen në mbështetje të saj?- Çfarë provash jepen në mbështetje të çdo arsyeje?

Grupi II – paracaktohet të mbajë shënime mbi leksionin duke u kujdesur për gjuhën, mënyrën si mbajnë shënimet (shpejt, shkurt dhe me shkurtime).

Grupi III – kujdeset që gjatë shënimeve të identifikojë idenë kryesore, e cila mund të jetë e shoqëruara me disa pika sqarimi.

Grupi IV – e përqendron vëmendjen në një detaj të veçantë duke u përpjekur ta kuptojnë dhe ta memorizojë, të përcaktojë rolin mes marrëdhënieve të ideve dhe çështjeve.

Grupi V – i kushton vëmendje rolit të kontekstit, i cili lidhet me fjalë të panjohura, kuptimi i të cilave nxirret nga konteksti i fjalisë ose situatës së dëgjuar.

Mësuesi lexon leksionin dhe më pas i drejtohet grupit të Akuariumit, të cilët duhet të kenë identifikuar disa nga informacionet kryesore.

Përgjigjet që mësuesi duhet të presë nga nxënësit mund të jenë:Çështja kryesore ishte ... ky element u kuptua edhe nga titulli ... Ajo që vërejta ishte mënyra se si iu

sinjalizuan dëgjuesin… brenda saj kishte pyetje të tilla, të cilat jo vetëm evidentonin çështjen kryesore për të cilën flitet, por tërheqin vëmendjen e lexuesit në detaje të veçanta dhe krijojnë hapësirë për ta memorizuar…

Mësuesi i drejtohet grupit të dytë, i cili ka mbajtur shënime. Prej tyre kërkohet të evidentohet mënyra e mbajtjes së shënimeve dhe roli i tyre. Nxënësit mund të lexojnë shënimet duke theksuar se kanë shënuar vetëm konceptet kryesore madje dhe me shkurtime.

Grupi i tretë identifikon idenë kryesore, e cila plotësohet nga çështje të tilla si (…)Grupi i katërt u rikthehet edhe njëherë pyetjeve të tilla për të kuptuar e memorizuar një çështje të veçantë Grupi i pestë konfirmon mënyrën e të kuptuarit duke theksuar që kjo rrjedh nga konteksti i fjalisë.

Për të realizuar objektivin e dytë dhe të tretë nxënësit mund të organizohen në grupe, ku nëpërmjet ushtrimeve, ata jo vetëm përcaktojnë, por edhe përdorin elementet përbërëse të leksionit.

Në këtë fazë të mësimit mësuesi/ja synon të realizojë dy objektiva: I dhe II, pra, nxënësit do të njihen me elementet përbërëse të leksionit dhe strategjitë për të realizuar një kuptim të suksesshëm të tij. Ndër teknikat e sugjeruar janë DDM dhe biseda e lirë.

Përforcimi. (Rishikim në dyshe)Për të reflektuar mbi njohuritë e marra, nxënësit aplikojnë në dyshe ose në grupe me më shumë nxënës,

strategjitë e të dëgjuarit të leksioneve. Me anë të ushtrimi praktik, nxënësit rishikojnë teknikat, vlerësojnë e korrigjojnë punën e njëri-tjetrit.Mësuesi bën konkluzionin e orës dhe vlerëson me notë.

Detyrë shtëpie. Ushtrimi 7.

29


?

?

??

?

?Tema: Leksioni (ora e dytë - ushtrime)

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:a. Të përdorë strategjitë para dëgjimit të leksionit; b. të identifikojë idetë kryesore në një leksion;c. të vëzhgojë pamjet dhe imazhet që mund të përdoren në leksion si mjete pamore;ç. të njohë simbolet e shënimeve dhe t’i përdorë ato gjatë dëgjimit të një leksioni;d. të dëgjojë me qëllim për fiksimin e detajeve;dh. të dallojë dhe të përdorë sinjalizuesit e ligjërimit që përdoren në një leksion;e. të shkruajë tekste të plota duke u nisur nga shënimet e marra në një leksion.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme tekstesh të paracaktuara për t’u dëgjuar, shkumësa

me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore tekste të parashikuara për t’u dëgjuar, leksion, strategji, identifikimi i ideve kryesore, përpunimi i detajeve, përcaktimi i marrëdhënieve mes çështjeve, roli i kontekstit, shkurtime. Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskutim Nxitja e diskutimit Punë me klasënNdërtimi i njohurive Punë individuale /dyshe Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Pune individuale


Parashikimi. DiskutimPunohet në klasë ushtrimi i dhënë për detyrë shtëpi. Nxënësit kanë plotësuar skemën me shkurtime të leksionit.Diskutohet vlerësohet puna e bërë.

Ndërtimi i njohurive. Punë individuale dhe në dyshePunohen ushtrimet e tekstit dhe më pas kontrollohen në dyshe. Përzgjidhen nxënësit për të lexuar zgjidhjet

e ushtrimeve.

Përforcimi. Rishikimi në dyshePunohet ushtrimi 8.

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:• Të identifikojë lajmin si lloj i tekstit informues-shpjegues. a. Të dallojë veçoritë e lajmit si një tekst i paracaktuar për t’u dëgjuar;b. të organizojë në tabelat përkatëse elementet kryesore të kronikave të lajmeve;c. të pasurojë fjalorin nëpërmjet teksteve të lajmeve që u përkasin fushave të ndryshme;

Tekstet e paracaktuara për t’u dëgjuar

Tema: Lajmet (1 orë – njohuri teorike dhe ushtrime)


30

?

???

ç. të dëgjojë lajmet me qëllim identifikimin e fakteve reale nga komentet subjektive;d. të dallojë funksionin kryesor të lajmeve (informues apo bindës);dh.të shkruajë lajme duke u nisur nga elementet e tyre kryesore.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12” lloje të ndryshme lajmesh, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për t’u dëgjuar, lajme, tituj lajmesh, terminologji specifike, burim informacioni. Struktura mësimore:

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Organizues grafik/stuhi mendimesh Nxitja e diskutimit Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive DDM Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Pune individuale

Sugjerime për mësuesinTema Lajmet ka si qëllim të zgjerojë më tej njohuritë e nxënësve me lloje të tjera të teksteve të

paracaktuara për t’u dëgjuar. Ashtu siç u theksua në mësimin pararendës, synimi i teksteve për t’u dëgjuar, nuk është vetëm informimi në përgjithësi, por dallimi i ideve kryesore, përpunimi i detajeve, përcaktimi i marrëdhënieve ndërmjet ideve dhe çështjeve. Edhe lajmet e dëgjuara në TV e Radio kanë si qëllim jo vetëm të informojnë lexuesin, por ai të kuptojë cilat janë pikat më të rëndësishme të lajmit.

Që të realizohen objektivat e kësaj teme mësuesi duhet të zgjedhë lloje të ndryshme lajmesh, të cilat me mënyrën si janë ndërtuar drejtojnë vëmendjen e nxënësve jo vetëm drejt informacionit, por edhe theksimit të aspektit më të rëndësishëm të tij.

Fjalor LAJM m. sh. 1. Njoftim i shkurtër që ia japim dikujt me gojë ose me shkrim për një ngjarje të re ose për diçka që ai nuk e di. 2. kryes. sh. Njoftime për ngjarje të rëndësishme të ditës, që japin agjencitë telegrafike, gazetat dhe radioja e televizioni.

Materiale mësimore“Tema: Lajmet (1 orë – njohuri teorike dhe ushtrime)Super hëna” sonte dominon qiellinTIRANE-Agjencia Amerikane e Hapësirës, NASA, ka njoftuar se sonte në mbrëmje, në qiell do të dominojë

“super Hëna” - një fenomen ky astronomik të cilin shumica e njerëzve mund ta shohin pak herë në jetë. Hëna do të arrijë distancën më të afërt që mund të arrijë prej planetit Tokë, 356,577 kilometra, duke bërë që të shihet më e madhe se kurrë. Për herë të fundit “super Hëna” është regjistruar më 28 mars të vitit 1983. (d.b/BalkanWeb)

31


Greqi, Papulias: Turqia të heqë dorë nga “bërthamoret”ATHINE-Greqia është tepër e shqetësuar për rrezikun bërthamor që i kanoset. Shqetësimi është bërë zyrtar, kur është artikuluar nga vetë presidenti grek Karolos Papulias. Pas asaj që po ndodh në Japoni me reaktorët bërthamorë, presidenti Papulias gjatë një vizite në forcat ushtarake të Tanagras, ka kërkuar të merren seriozisht në konsideratë rreziqet fatale që vijnë prej tyre.

Aleanca Kuqezi: 50 mijë firma kundër regjistrimit me fe e etniTIRANE- Aleanca Kuq e Zi bën publike plan-veprimin për t’i thënë jo regjistrimit të popullsisë mbi baza fetare dhe etnike. Gjatë tryezës së zhvilluar, përfaqësues të administratës shpallën objektivat afatmesme të punës, një prej të cilave është edhe plotësimi i peticionit jo më me 20 mijë firma por me 50 mijë firma, të mbledhura kudo ku ka shqiptarë, me qëllimin për të ndalur regjistrimin e popullsisë mbi bazën e vetë deklarimit të kombësisë.

Sqarime metodikeMe anë të një organizuesi grafik mësuesi mund të mbledhë informacionin që nxënësit njohin

Nxënësit mund të diskutojnë të lirë për mënyrën e dhënies së lajmeve në radiot a televizionet e ndryshme, tregojnë se çfarë i tërheq ata nga lajmet që dëgjojnë, a e kanë të thjeshtë të dallojnë pjesët e rëndësishme të lajmit.

Në këtë fazë të mësimit mësuesi e drejton vëmendjen e nxënësve në aspekte që kanë të bëjnë me:a. qëllimin e lajmit;b. faktet që sillen;c. Vendin që zënë opinionet në lajmet etj.

Nxënësve mund t’u drejtohet një pyetje e tillë: - A është qëllimi i lajmeve vetëm të informojë?Mësuesi mund të presë përgjigje të tilla si:

- Po, sepse nëpërmjet lajmit ne marrim informacion se çfarë ndodh rreth nesh.- Jo, sepse shpesh me anë të lajmit parandalohen dukuri të ndryshme të shoqërisë, ndërgjegjësohet opinioni etj.

- Si mund të dallojmë qëllimin e lajmit, faktet nga opinionet e folësit?

Për të realizuar objektivin e dytë nxënësit ndahen në grupe. Mësuesi i udhëzon të punojnë me teknikën DDM. • Grupi I plotëson pjesën e parë të tabelës• Grupi II shtron çështje të cilat nuk janë të qarta rreth lajmeve dhe mënyrës si ndërtohen ato.• Grupi III lexon tekstin dhe demonstron duke plotësuar pjesën e tretë të tabelës.

Di Dua të di Mësova

Lajmet përdoren për të informuar

Çfarë cilësish duhet të gëzojë një lajm që të tërheqë vëmendjen e dëgjuesit ?

Lajmet hapen me titujt kryesorë, që i informojnë dëgjuesit për ngjarjet kryesore të cilat do të trajtohen në lajme.

Janë të llojeve të ndryshme Cilat janë pjesët e tij përbërëse? Titulli, përmbajtja, burimi I informacionit.

Lajmet

ngjarje kryesore i shpejtë

informacion hapen me titujt kryesorë i drejtpërdrejtë titujt kryesorë


32

Përdoren në median e shkruar dhe atë vizive

Në cilën pjesë të lajmit jepet burimi i informacionit?

Fjalia e dytë e një lajmi jep burimin e informacionit

Përmbajnë tituj A duhet të jetë një titulli i një lajmi i gjatë ?

Titujt kryesorë të lajmeve duhet të jenë të shkurtër, në mënyrë që dëgjuesit ta kuptojnë menjëherë lajmin, që pas dëgjimit të parë.

Na informojnë mbi atë që ndodh rreth nesh

A duhet të shoqërohen lajmet gjithmonë me tituj?

Po Titujt e ndihmojnë dëgjuesin që të përzgjedhë informacionin dhe të dëgjojë ato lajme që i tërheqin vëmendjen

Kanë qëllime të ndryshme

Për ta bërë sa më praktike këtë fazë mësuesi mund të shfrytëzojë lajme të marra nga media të ndryshme televizive e radiofonike, të cilat i japin mundësi nxënësit të ushtrohet në mënyrë të drejtpërdrejtë në përcaktimin e përbërësve të rëndësishëm të lajmit.

Vendet ku ndodhin ngjarjet Protagonistët Koha kur ka ndodhur

ngjarja

Kush/çfarë?(protagonist i

ngjarjes)

Kur?(moment kur ndodh fakti)

Ku?(vendi ku ndodh)

Pse?(shkaqet)

Si?(mënyra

si ka ndodhur)

Pasi ushtrohen të ndarë në grupe për të dalluar informacionin që jep lajmi, mësuesi mund t’u sugjerojë nxënësve të praktikohen për çështjet e trajtuara duke zgjidhur ushtrimet e mëposhtme.

Zgjidhja e ushtrimeve

Ushtrimi 11. Një emision lajmesh radiofonik ose televiziv, duhet të paraqesë vetëm fakte dhe të dhëna të reja (lajme)... Ushtrimi synon që nxënësit të dallojnë faktin nga opinioni, i cili nuk duhet të jetë pjesë e lajmit.

a. Pas disa ditësh do të merret vendimi për liberalizimin e vizave për shqiptarët.b. Takimi i radhës mes partive u shty për muajin e ardhshëm, më datën 15 prill, sepse, sipas të dhënave, kryetarët nuk u morën vesh me njëri-tjetrin. c. Sipas të dhënave metrologjike, vera e sivjetshme parashikohet të jetë e gjatë, e nxehtë dhe pa shira.

Ushtrimi 21. Lexoni lajmet e mëposhtme dhe plotësoni tabelën sipas kërkesave të dhëna.

Funksioni: informues, sensibilizuesVendi: MoskëKoha: kohët e funditNgjarja: një virus i ri kompjuterik mund të zbrazë llogaritë bankare

33


Ushtrimi 3Funksioni: informues, Vendi: rajonet veriore të KilitKoha: shkurt 2011Ngjarja: tërmet i fuqishëmTë dhënat: Lëkundje të forta të tokës me magnitudë 6.3, epiqendra e tij 60 kilometra në lindje të

qytetit të Aricas në një thellësi prej 120 kilometrash. Lëkundjet u ndjenë edhe në disa rajone të Bolivisë dhe Perusë, nuk ka të dhëna për viktima,

Ushtrimi 4

Funksioni: informimi, ndërgjegjësimiParalajmërimi: Jemen, presidenti refuzon largimin ...Qëllimi i paralajmërimit: Departamenti i Shtetit i SHBA-së u ka kërkuar amerikanëve që të evitojnë

udhëtimet në Jemen dhe i ka ftuar ata që ndodhen në këtë vend që të largohen sa më parë...

Ushtrimi 5Funksioni: informimi, ndërgjegjësimiParalajmërimi: në rast dyshimi të prekjes nga virusi, drejtohuni mjekutQëllimi i paralajmërimit: dhënia e ndihmës së shpejtë për të infektuarit nga gripi i derrit dhe

qetësimi i qytetarëve

Pas praktikimit të këtyre aspekteve, mësuesi mund t’u kërkojë nxënësve që me anë të tabelës së mëposhtme të përcaktojnë një sërë elementësh të lajmeve të dëgjuara në shtëpi.

Lajmet ishin Shumë Pak Fareseriozetë gjatamonotoneobjektivetendenciozesipërfaqësoreLajmet u dhanë në një gjuhë:të qartë dhe të kuptueshmetë vështirë dhe komplekse (fraza të gjata, leksik i specializuar)

Në varësi të niveleve të klasave mësuesit mund të përdorin edhe teknika të tjera si: Të nxënit në bashkëpunim, Veprimtari me dëgjim-mendim i drejtuar, për fazën e përforcimit mund të zhvillohet konkurs etj.

Mësuesi bën konkluzionin e orës dhe vlerëson me notë.

Detyrë shtëpie: a) Dëgjoni lajmet në TV dhe më pas plotësoni tabelën e vlerësimit të lajmeve.


34

?

?

?

?

? Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:

• Të identifikojë debatin publik si lloj i tekstit gojor.a. Të dallojë elementet kryesore të një debati: - Temën dhe qëllimin e debatit, - argumentet dhe kundërargumentet, - përfundimet, - gjuha e përdorur;b. të dëgjojë një debat publik dhe të evidentojë elementet e tij.

Sugjerime për mësuesin

Kjo temë mësimore synon t’i njohë nxënësit me veçoritë e teksteve, të cilat janë të paracaktuara për t’u folur, si debati, diskutimi, fjalimi etj. për t’i dalluar këto lloje tekstesh të paracaktuara për të folur, nga llojet e tjera të teksteve.

Mësuesi duhet të theksojë fjalën të paracaktuara duke u kërkuar nxënësve të rikujtojnë lloje të teksteve të paracaktuar për t’u dëgjuar.

Mësuesi mund të ftojë nxënësit të diskutojnë mbi llojet e teksteve të paracaktuar për të folur të tilla si: diskutimet, shkëmbimet e ideve, debatet, deklaratat e politikanëve etj.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për të folur, debat, procedura të debatit, folës, argument, kundërargument.

Struktura mësimore:


Parashikimi Pema e mendimit organizuesi grafik Sistemimi i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Ditari dypjesësh Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe

Përforcimi (konsolidimi i të nxënit) Shkrimi i lirë Ndërtim i shprehive studimore Pune individuale


Parashikimi. Pema e mendimit organizuesi grafikMe anë të një organizuesi grafik mësuesi mbledh idetë e nxënësve mbi debatin.

Tekstet e paracaktuara për të folur

Tema: Debati (2 orë – 1 orë njohuri teorike dhe ushtrime praktike, 1 orë veprimtari praktike)

Debati

Zhvillohet midis dy a më shumë personave

E drejton moderatori Mbrojnë opinione të ndryshme

Ka temë të caktuar

35


Ndërtimi i njohurive. Ditari dypjesëshNdahet klasa në dy grupe dhe, pasi lexojnë debatin ndërmjet Linkolnit dhe Dagllasit, plotësojnë ditarin

dypjesësh:

Çështjet Të dhënat nga debatiÇështja kryesore e debatitArgumentet e DagllasitArgumentet e LinkolnitKundërargumentet e Dagllasit

Kundërargumentet e Linkolnit

Përfundimet (sipas jush)Si janë respektuar nga debatuesit rregullat e debatit?Pse e vlerësoni këtë debat?

Lexohen mendimet e nxënësve dhe diskutohet rreth tyre.

Përforcimi. Shkrimi i lirë.Shikoni karikaturën dhe shkruani diçiturën.

Detyrë shtëpie. Ushtrimi 1.Bëhet vlerësimi i orës së mësimit dhe i nxënësve që kanë marrë pjesë aktivisht dhe kanë dhënë përgjigje

të sakta.

??

? Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë: • Të identifikojë debatin publik si lloj i tekstit gojor.

a. Të dallojë elementet kryesore të një debati: - temën dhe qëllimin e debatit, - argumentet dhe kundërargumentet, - përfundimet, - gjuha e përdorur; b. të marrë pjesë në një debat publik për një çështje me interes për të. c. të përcaktojë procedurat e organizimit të debatit; ç. të zbatojë në praktikë këto procedura.


Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për të folur, debat, procedura të debatit, folës, argument, kundërargument.

Tema: Debati në klasë


36

?

? Struktura mësimore:


Parashikimi Rrjeti i diskutimit/ organizuesi grafik Nxitja e diskutimit Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Debati Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe

Përforcimi _ Ndërtim i shprehive studimore Pune individuale


a. Parashikimi. Rrjeti i diskutimit/ organizuesi grafik

Një aspekt i veçantë i debatit janë pjesëmarrësit. Ata duhet të jenë folës dhe dëgjues të mirë. Për këtë mësuesi me anë të teknikës Rrjeti i diskutimit shtron për diskutim një çështje të tillë:

PO JO Për të marrë pjesë në një debat: a duhet të jesh një folës i mirë?

Përfundimi.Pjesëmarrësit në debat duhet të jenë jo vetëm folës të mirë, por dhe dëgjues të mirë, sepse gjatë debatit

ata i shkëmbejnë rolet në mënyrë të vazhdueshme.

b. Ndërtimi i njohurive. Organizimi i një debati

Organizohet në klasë një debat mes nxënësve për tema, të cilat prekin ndjeshëm interesat e tyre, siç mund të jetë:

- A duhet të kenë provimet e maturës të njëjtat pikë me mesataren e katër viteve?

Ndahet klasa në grupe dhe ndahen rolet: moderatori e debatuesit, që zgjidhen përfaqësues nga çdo grup. Të ndarë në grupe nxënësit diskutojnë mbi qëndrimin që do të mbajnë dhe argumentet që do të mbështesin.

Për këtë ata duhet të mbështeten në fakte dhe argumente sa më bindëse. Ndahen në tri grupe bazë.- Mbështetësit e tezës- Kundërshtuesit e tezës - Grupi I tretë mund të grupojë nxënës që mendojnë se të dyja palët kanë pjesërisht të drejtë.

Mësuesi tërheq vëmendjen për rregullat bazë që duhet të respektohen gjatë debatit, si:- respektimi i etikës së mirësjelljes;- respektimi i mendimit të shokut;- respektimi i kohësRoli i mësuesi duhet të jetë më specifik. Ai duhet të mbështesë herë njërën palë, herë tjetrën për të nxitur

sa më shumë idetë e debatuesve.

Pas një kohe të konsiderueshme prej 15 min mësuesi mund t’u kërkojë nxënësve pjesëmarrës të përmbledhin idetë që kanë thënë për të ritheksuar edhe njëherë argumentet që dalin në dritë.

- Vlerësimi i nxënësve mund të bëhet dhe me anë të një tabele të tillë, e cila u shpërndahet nxënësve ku ata mund të vlerësojnë veten ose shokun.

37


Tabelë për vlerësimin e pjesëmarrjes së nxënësve në debat Pak Mesatarisht Shumë

Sa i gatshëm është nxënësi të marrë pjesë?A arrin nxënësi te një përgjigje e menduar mirë?A mundet nxënësi ta mbështesë mendimin me fakte apo me argumente?

Mësuesi bën konkluzionin e orës dhe vlerëson me notë.

Detyrë shtëpie: a) Sillni në klasë lloje të ndryshme intervistash.

Tekstet e paracaktuara për të folur

Tema: Intervista (2 orë) Sugjerime për mësuesin

Kjo temë mësimore ka si synim të aftësojë nxënësit të dallojnë veçoritë e teksteve, të cilat janë të paracaktuara për të folur nga lloje të tjera të teksteve. Mësuesi duhet të theksojë fjalën të paracaktuara duke u kërkuar nxënësve të rikujtojnë që në njohuritë e mëparshme kanë njohur lloje të teksteve të paracaktuar për të dëgjuar. Një lloj I këtyre teksteve është edhe intervista. Mësuesi drejton vëmendjen e nxënësve te llojet e intervistave, pasi ato gjejnë një përdorim shumë të gjerë në jetën e përditshme.

Fjalor Sipas FJALORIT TË GJUHËS SË SOTME SHQIPE, 1980, fjala Intervistë ka kuptimin bisedim (me anë të pyetjeve e përgjigjeve) që bën një udhëheqës politik a shoqëror, një njeri i shquar, një përfaqësues zyrtar etj. me një gazetar për çështje të rëndësishme dhe që botohet në shtyp ose jepet në radio a në televizion.

Sot intervistat janë tekste gojore efikase, që përdoren mjaft në rrethana të ndryshme. Në mënyrë të veçantë, në ditët e sotme përdoren gjerësisht intervistat për punë.

Ecuria metodikeKjo temë është parashikuar të zhvillohet në 2 orë mësimore. Në orën e parë nxënësi do të njihet me etapat e zhvillimit të një interviste, si:

a. përcaktimi i temës së intervistës;b. përzgjedhja e të dhënave për personin që do të intervistohet;c. shkrimi i pyetjeve të intervistës;d. realizimi i intervistës.

Në orën e dytë nxënësi vihet në një situatë tjetër ku ai do të mësojë se si mund të jetë i suksesshëm gjatë një interviste pune. Në këtë rast ai duhet të aftësohet për:

a. përzgjedhjen e të dhënave për kërkesat e punëdhënësit;b. përdorimin e një gjuhe të përshtatshme;c. paraqitjen dhe sjelljen etike gjatë intervistës për punë;d. shkrimin e një rregulloreje për intervistën e punës.


38

Materiale në ndihmë të mësuesit

Jeta përtej letërsisë (intervistë me shkrimtarin Fatos Kongoli)

Pyetja: Le të ndalemi pak te romani juaj “Lëkura e qenit”. Një roman ku ju flisni për emocionet jo të zakonshme të një burri. Si lindi “Lëkura e qenit” dhe a mund të na shuani disa kureshtje që shoqërojnë lexuesin e këtij libri? Përgjigja: F.K. - “Lëkura e qenit” është romani im i pestë, i shkruar pas viteve ‘90. Ky roman vjen pas romaneve “I humburi”, “Kufoma”, “Dragoi i Fildishtë”, “Ëndrra e Damokleut”. Këto romane unë i grupoj në një cikël, të cilin e kam quajtur “Burgjet e kujtesës”. Dhe romani “Lëkura e qenit” është i fundit i këtij cikli, dhe është si një urë midis këtij cikli dhe një cikli të ri romanësh që fillojnë me romanin “Te porta e shën Pjetrit”, që e kam botuar në vitin 2005. “Lëkura e qenit”, u prit mjaft mirë nga lexuesit, dhe është pritur shumë mirë edhe jashtë Shqipërisë, në Kosovë, Maqedoni apo vende të tjera. Ju udhëtoni shpesh. Sa në kontakt jeni me letërsinë që bëhet sot në Evropë apo më tej, dhe si e shihni letërsinë tuaj në raport me këtë letërsi? F.K. - Unë udhëtoj sa herë që më botohet një libër apo ku ftohem diku. Dhe sigurisht që këto udhëtime janë mundësi kontaktesh për mua, me shkrimtarë nga vende ku botohen librat e mi. Sa herë që organizohen promovime, shtypi në Francë apo Gjermani, shkruan për veprat e mia. Unë kam mundësi të njihem personalisht me shkrimtarë të këtyre vendeve, të lexoj veprat e tyre, pak a shumë më jepet mundësia të jem koherent me autorët dhe letërsinë më në zë të Evropës apo më gjerë.

Duhet t’jua kenë bërë shpesh këtë pyetje. Sa je ti në librat e tu ose sa është jeta jote në ato libra? F.K. - Nuk ka asnjë libër ku nuk ndodhem unë. Në një mënyrë apo një tjetër të gjithë librat mbajnë gjithçka timen. Shpesh më kanë bërë këtë pyetje, duke qenë se librat e mi janë shkruar në vetë të parë, më kanë pyetur se sa elemente autobiografike ka aty, sa ka nga jeta ime personale. Është një pyetje që ma kanë bërë edhe në të kaluarën, gjatë kohës që botova romanin tim të parë. Kudo që shkoja në atë kohë, më pyesnin në është jeta ime në këtë libër. Sigurisht, në romanet e mia ka elementë të përvojës sime. Vetëm kaq mund të them. Të shkruash një roman, të duhet një përvojë shumë e madhe, por nuk është vetëm përvoja, ajo që e bën romanin. Çfarë ndodhet tani në tryezën tënde të punës? F.K. - Sigurisht që kam diçka në tryezën time të punës. Nuk ka asnjë shkrimtar që të mos ketë ide. Në mendjen time orvaten shpesh shumë ide dhe vazhdimisht jam në punë. Më konkretisht nuk mund të flas, pasi nuk më pëlqen të flas pa e mbaruar një punë. Ka ndodhur ndonjëherë ta lini në gjysmë një roman? F.K. – Po, më ka ndodhur një herë të lë në gjysmë një roman. Ka ndodhur vite më parë, pikërisht pasi botova romanin tim të parë “Ne të tre”. Përse e latë në gjysmë? F.K. - E lashë se më zuri frika.

39


?

??

?

?

Cila është frika juaj tani? F.K. - Tani kam frikë në do pëlqehet ajo që unë shkruaj apo jo. Nuk kam më frikë ideologjike. Shqetësimi im është që të shkruaj diçka që ka ndonjë vlerë. Nuk ju shohim shpesh nëpër kafene. Shfaqeni rrallë në publik. A mund të na thoni se si jeton Kongoli? F.K. - Ka qenë një periudhë e jetës sime ku unë lexoja shumë e shkruaja pak dhe në atë kohë frekuentoja shumë gjëra. Kam pasur një jetë shumë të pasur me ngjarje. Atëherë kisha kohë t’i bëja të gjitha, tani nuk kam më kohë. Ajo kohë që më mbetet dua ta shfrytëzoj. Nuk është se jam i tërhequr e s’më pëlqen të frekuentoj shoqërinë, kafenetë, përkundrazi më pëlqejnë shumë. Gjithçka është çështje kohe, pasi kur do të shkruaj. Unë s’kam më kohë tani, ajo tani është elementi më i çmuar. Ndërsa për sa i përket daljes në gazetë jo se s’më pëlqen, por në mënyrë të arsyeshme kur kam për të thënë diçka. Një shkrimtar nuk është një artist kinemaje. Sipas konceptit tim, shkrimtari është ndryshe dhe duhet të dalë atëherë kur do të thotë diçka.

Intervistoi ALDA BARDHYLI

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:- Të identifikojë intervistën, si lloj i tekstit gojor dhe ta përdorë atë në situatë të caktuar;a. të përcaktojë temën për të cilën do të bëjë intervistën;b. të përzgjedhë të dhëna për personin që do të intervistohet;c. të shkruajë pyetjet për intervistimin;a. të realizojë një intervistë gojore.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, shkumësa me ngjyra, tabela, modele intervistash.

Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për të folur, intervistë, procedura të intervistës, intervistë pune, intervistë historike, paraqitje. Struktura mësimore


Parashikimi Leksion i shpejtë/ ditari dypjesësh Nxitja e diskutimit Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Lojë me role Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe

Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Pune individuale

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Leksion i shpejtë/ ditari dypjesëshMësuesi prezanton para nxënësve temën e mësimit dhe u kërkon të japin mendimet e tyre rreth intervistës.

Tema: Intervista gojore ( 1 orë)

Modele mësimi


40

Pyet nëse nxënësit kanë pasur raste të intervistojnë apo të intervistohen.Shënon në tabelë përkufizimin për intervistën.U shpërndan nxënësve lloje të ndryshme intervistash. U sugjeron nxënësve të vëzhgojnë mënyrën e

hartimit të tyre.Mësuesi mund ta ndajë klasën në dy grupe dhe u kërkon nxënësve që paraprakisht të njihen me

informacionin e tekstit mbi lloje të ndryshme intervistash. Kjo do t’i ndihmojë ata në fazën e dytë të mësimit ku nxënësit do të aplikojnë lloje të ndryshme të intervistave.

Nxënësit për lehtësi të punës së tyre mund të hedhin shënimet bazë në ditarin dypjesësh.

Intervista për historinë gojoreIntervistuesi I intervistuari

Shkruani një hyrje për intervistën tuaj. Prezantoni veten dhe projektin, si dhe shpjegimet për të.Shkruani të paktën gjashtë pyetje që do ta bëjnë të intervistuarin t’u tregojë ngjarje dhe detaje për periudhën që po studioni.Përgatisni pyetje shtesë që do t’ju ndihmojnë që të zgjeroni informacionin që do të merrni prej të intervistuarve.Shkruani tri pyetje për moshën, vendlindjen dhe profesionin e personit që po intervistoni.Lini një datë takimi me personin që do të intervistoni dhe përpiquni të jeni në kohë.Bisedoni me të intervistuarin nëse e pranon që të regjistrohet.Mbani me vete shënimet që keni përgatitur.

Mbasi ta përfundoni intervistën, shpjegojini të intervistuarit, që këtë intervistë do ta përdorni për një projekt në klasë. Pyeteni të intervistuarin nëse do të donte që t’ i përmendej emri apo do të donte të ishte anonim.

Ndërtimi i njohurive. Lojë me role.

Në këtë fazë të mësimit mësuesi do të synojë realizimin e dy objektivave të II dhe të III ku nxënësit do të njihen me elementet përbërëse të intervistës. Mësuesi duhet t’u tërheqë vëmendjen në aspekte që kanë të bëjnë me organizmin e intervistës.

Prezantimi i llojeve të ndryshme bën të mundur që nxënësi të njohë forma të ndryshme të shprehuri. Nxënësit organizojnë në dy grupe në role lloje të ndryshme intervistash (intervistë pune, intervistë

historie). Vëzhgojnë njëri-tjetrin për mënyrën si zbatojnë rregullat e saj.

Përforcimi. (Rishikim në dyshe)Nxënësit mund të punojnë në dyshe, ku, pasi të kenë lexuar tekstin mund të hartojnë pyetje të ndryshme

për realizimin e një interviste, si p.sh., intervistën me një historian.- Çfarë ndodhi me krahinat shqiptare të Himarës dhe Sulit?- Pse u nda Himara?- A i humbën ndonjëherë lidhjet e gjakut?- Ku shkonin shqiptarët gjatë operacioneve të turqve?

41


- A rrinin gjatë aty?- Çfarë ndodhi me dhërmijasit?- Ç’veprime ndërmori Ali Pashë Tepelena?- Çfarë i bëri himariotët të kthenin sytë nga Greqia?- A u kujdes qeveria shqiptare për ta?- Në cilat shtete emigruan ata?

Nxënësit mund të krahasojnë përgjigjet e të vlerësojnë njëri-tjetrin.Mësuesi bën konkluzionin e orës dhe vlerëson me notë.

Detyrë shtëpie. a) ushtrimi 1 Ju mund të bëni intervista për të mësuar më shumë për ndryshimet në shoqërinë shqiptare (vlerat, njerëzit, shoqëria në tërësi)

?

?

??

?Tema: Intervistat për punë (1 orë)

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë: - Të identifikojë intervistën për punë dhe ta përdorë atë në situatë të caktuar;a. të përzgjedhë të dhënat për kërkesat e punëdhënësit;b. të përdorë gjuhën e përshtatshme;c. të përshkruajë elementet e paraqitjes dhe të sjelljes etike gjatë intervistës për punë;ç. të shkruajë një rregulloreje për intervistën e punës.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, shkumësa me ngjyra, tabela, modele intervistash pune.

Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për të folur, intervistë, intervistë pune, procedura të intervistës, paraqitje, sjellje, rregullore.

Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Leksion i shpejtë/ ditari dypjesësh Nxitja e diskutimit Punë me klasënNdërtimi i njohurive Lojë me role Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe Përforcimi Shkrim i lirë/ Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Pune individuale


Parashikimi. Leksion i shpejtë/ ditari dypjesëshIntervistuesi I intervistuari

Synimi i intervistuesve është që të gjejnë kandidaturën më të mirë për vendin e punës.

Synimi i të intervistuarit është që të bindë intervistuesit se ai/ajo është personi i duhur për këtë vend pune.

Shumica e punëdhënësve bëjnë pyetje duke u bazuar në CV-në e paraqitur, duke i strukturuar pyetjet ose mbi bazën e të dhënave për arsimimin dhe përvojën tuaj në punë, ose mbi bazën e kritereve për punën.

është e rëndësishme që të merret një informacion paraprak për kërkesat që ka punëdhënësi


42

?

Pyetja më e rëndësishme që çdo i intervistuar duhet të bëjë paraprakisht është “Pse duhet të më punësojnë mua”?Është shumë e rëndësishme që përgjigjet tuaja të kenë lidhje me pyetjen që ju bëhet, si dhe të jenë interesante, duke vënë theksin te pikat tuaja të forta. Duhet të përgjigjeni në mënyrë të natyrshme, për të mos dhënë idenë që i keni përgatitur më parë pyetje.Përveç pyetjeve të përgjithshme dhe atyre të lidhura me punën, duhet të përgatiteni dhe për pyetje të papritura.Duhet të mbani parasysh që është mirë të mos bëni pyetje për pagën. Gjuha që do të përdorni në intervistën për punë do të krijojë dhe një përshtypje të caktuar tek intervistuesit.Është shumë e rëndësishme që të keni kujdes në përdorimin e kohëve të foljeve.

Ndërtimi i njohurive. Lojë në role.Klasa ndahet ne tri grupe dhe secili përgatit në role një intervistë pune. Kategoritë e punëve të jenë të

ndryshme dhe të lidhen me shkallë të ndryshme kualifikimi.Ndërkohë zgjidhet një juri që vlerëson grupi më të mirë duke argumentuar vlerësimin.

Përforcimi. Shkrim i lirë/ Rishikim në dyshe Në grupe dyshe shkruhet një rregullore për intervistën në punë. Po këto grupe bëjnë vlerësimin e punës

së grupeve dyshe.

?

?

Tema: Letra e mospranimit (1 orë)


Në këtë temë mësimore vëmendja do të përqendrohet në tekstet të paracaktuar për t’u shkruar. Kjo temë do të zhvillohet në një orë.

Model mësimi

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë: - Të identifikojë letrën e mospranimit, si lloj i letrës zyrtare.a. të dallojë elementet e një letre mospranimi;b. të shkruajë një letër mospranimi sipas hapave të përcaktuar.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, shkumësa me ngjyra, tabela, modele letrash mospranimi.

Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për të shkruar, letër mospranimi

Teste të paracaktuara për t’u shkruar

43


?


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Harta e mendimit/ diagrami i Venit Nxitja e diskutimit Punë me klasënNdërtimi i njohurive Leximi / përmbledhje në dyshe /

Shkrim i lirë Ndërtim i shprehive studimore Punë individuale Përforcimi Rishikim në dyshe Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe


Parashikimi. Harta e mendimit/diagrami i Venit

Mësuesi/ja mund të bëjë një parantezë lidhur më njohuritë që nxënësi ka marrë në temat mësimore pararendëse duke sjellë në vëmendjen e nxënësve lloje të ndryshme të teksteve të studiuara deri më tani.

Me anë të Diagramit të Venit nxënësit, me ndihmën e mësuesit, nxjerrin në pah elementet e përbashkëta dhe të veçanta mes këtyre llojeve të teksteve dhe në veçanti mbi llojet e letrave zyrtare.

Letrat formale (zyrtare) Letrat joformale (jozyrtare)Letrat zyrtare, CV, Letra t personaleKanë formula hyrëse Kanë formula hyrëse

Që në hyrje prezantojnë problemin Midis letërshkruesit dhe atij që merr letrën ka marrëdhënie të afërta..

Gjuhë të ftohtë ….. Gjuhë më afër komunikimit të përditshëm

Ndërtimi i njohurive. Leximi / përmbledhje në dysheNë këtë fazë të mësimit mësuesit mund t’u sugjerojë nxënësve që me anë të teknikës Leximi / përmbledhje

në dyshe të njihen më informacionin rreth letrës së mospranimit.

Së bashku me ta mund të shënojë në tabelë pikat më të rëndësishme që nxënësit duhet të kenë parasysh për të shkruar një letër mospranimi.

- Letra e mospranimit (refuzimit) duhet të ruajë respektin ndaj marrësit.- Letra nuk duhet të krijojë dilema tek kandidati.- Duhet të tregojë qartë rezultatin negative dhe njëkohësisht nuk duhet të fyhet apo cenohet profesionalizmi dhe personaliteti i personit, të cilit i drejtohet letra.

lajmet

intervista leksioni

Tekste të paracaktuara për t’u dëgjuar

Tekste të paracaktuara për t’u shkruar

letrat

Tekste informuese paraqitëse

ankesat

Tekste të paracaktuara për të folur

leksioni

debati fjalimi


44

- Në një letër refuzimi nuk duhet të kërkohet falje.- Refuzimi nuk duhet të përmbajë asnjë lloj gënjeshtre.Pas identifikimit të arsyeve për të cilat shkruhet letra zyrtare, mësuesi mund t’i sugjerojë nxënësve të

shikojnë modelin e një letre mospranimi.

Nxënësit në grupe përcaktojnë përbërësit e saj:- Emri i kompanisë dhe logoja e saj.

Kompania AMC Tiranë, më 23.09.2009- Formula hyrëse

I nderuar z Çela

- Përmbajtja e letrës e cila duhet t’u përmbahet parametrave të etikës së punësIshte kënaqësi që ju takova dhe mora pjesë në intervistimin tuaj për vendin e ekonomistit në firmën tonë.Pavarësisht nga kualifikimet tuaja mjaft të mira, komisioni përzgjedhës vendosi që këtë vend ta fitojë një

kandidat tjetër.Ju falënderojmë për kohën dhe interesimin tuaj, si dhe ju urojmë suksese në të ardhmen.

- Formula përmbyllëse.Me respekt

DërguesiDrejtuesi I burimeve njerëzore.Nënshkrimi I hartuesit të letrës.

Pas përcaktimit të këtyre elementeve mësuesi i ndan nxënësit në grupe dhe u jep tri arsye për një letër refuzimi. - Arsyet e refuzimit për të mos pranuar në punë një kandidat të caktuar - Arsyet e refuzimit për mos bashkëpunimin mes institucioneve të caktuara (organizata të ndryshme etj.) - Arsyet për të mos financuar apo mbështetur një projekt nga një institucion i caktuar.

Nxënësit duhet të zgjedhin njërën prej tyre. Ata duhet të shkruajnë letrën të cilët duhet ta paraqesin para klasës duke përcaktuar edhe elementet përbërëse të saj.

Nxënësit diskutojnë për përmbajtjen dhe mënyrën si është ndërtuar secila prej letrave duke evidentuar cilësitë apo mangësitë e secilës.

Në fund të orës mësuesi vlerëson pjesëmarrjen e nxënësve në mësim dhe vlerëson me notë.

Tekstet e paracaktuara për t’u shkruar

Tema: Letra zyrtare - Ankesat (1 orë)


Kjo temë mësimore synon që nxënësit të dallojnë Ankesën, një nga llojet e letrave zyrtare, si tekste të paracaktuara për t’u shkruar, dhe të aftësohen për të shkruar ankesa. Kjo temë do të zhvillohet në një orë. Fillimisht, duke përdorur strategji të tilla, si Leksion i shpejtë/ ditari dypjesësh apo Lexim / përmbledhje në dyshe, diagrami i Venit, do të rikujtohen njohuritë e mëparshme, duke shtuar edhe saktësuar njohuritë, dhe më pas do të kalohet në shkrimin e një letre ankese, ku nxënësi do të materializojë njohuritë e marra.

45


?Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:

• Të identifikojë ankesën si lloj i letrës zyrtare dhe ta përdorë atë. a. Të dallojë elementet e llojeve të ndryshme të ankesave; b. të vëzhgojë paraqitjen grafike të ankesave për të dalluar strukturën e saj; c. të plotësojë një formular ankese; ç. të shkruajë letra ankese.

Modele përgjigjesh

FORMULARI I ANKESËSAnkuesi:

Emri - Dritan Mbiemri - Muho Adresa - Lagjja “Skënderbeu” Nr 5. TiranëTelefoni - 0693245321

Drejtuar: Zyrës për Mbrojtjen e Konsumatorit Rruga “A. Toptani”, Kati II,Tiranë

Përmbajtja e ankesës:a. Organi publik ose privat (Kontrolluesi) për të cilin ankoheniMoszbatim i marrëveshjes mes Drejtorisë së Ujësjellësit dhe shkollës së mesme të përgjithshme “

Hoxha Tahsim” b. Veprimet ose mosveprimet e organit që i konsideroni shkelje Në bazë të marrëveshjes së vendosur mes dy institucioneve është vërejtur për një periudhë kohe të

gjatë mosrespektimi i rregullave të vendosura dhe mosfurnizimi me ujë i mjediseve të shkollës.

c. Dokumentet që mund të provojnë shkeljen, duhet t’i bashkëngjiten këtij formulari.1. Fatura e ujësjellësit2. procesverbalet e mbajtura nga drejtoria e shkollës3. ankesat e nxënësve

ç. Ndihma ligjore që kërkoni nga Zyra e për Mbrojtjen e KonsumatoritNë bazë të ligjeve në fuqi kërkojmë ndërmjetësim të palëve dhe respektimin e rregullave duke furnizuar me ujë shkollën në mënyre të rregullt.

Do ta vlerësoja nëse ju do të merrnit në konsideratë ankesën time.Duke ju falënderuar për kohën tuaj, mbetem me respekt.

AnkuesiDritan Muho

Tiranë, më 21. 02 2008

Model mësimi

Tema: Ankesa


46

?

??? Materialet dhe mjetet mësimore

Teksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, shkumësa me ngjyra, tabela, lloje të ndryshme ankesash.

Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për t’u shkruar, letër ankesë, teknika të shkrimit të letër ankesës, formula hyrëse, mbyllëse etj. Struktura mësimore:

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Organizues grafik Nxitja e diskutimit Punë me klasënNdërtimi i njohurive Lexim / përmbledhje në dyshe Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe Përforcimi Shkrimi i lirë Ndërtim i shprehive studimore Pune individuale


Parashikimi: Organizuesi grafik/diagrami i VenitMësuesi drejton vëmendjen me anë të diagramit të Venit mbi të përbashkëtat dhe të veçantat e letrës së

mospranimit dhe ankesës.

Nxënësit evidentojnë elementet e përmbajtjes dhe të strukturës së letrave dhe përcaktojnë të përbashkëtat ose të veçantat e tyre.

Ndërtimi i njohurive. Lexim/ përmbledhje në dyshe Në këtë fazë të mësimit mësuesi mund të përdorë teknikën lexim / përmbledhje në dyshe duke shënuar

veçoritë kryesore të Ankesës në tabelë.

Ç’janë letrat e ankesës? Ankesat janë letra zyrtare

Cili është qëllimi i hartimit të tyre? Ankesat bëhen për t’u ankuar për qëllime të ndryshime, si: për mungesën e një shërbimi apo produkti, për një vendim që e gjykoni të padrejtë etj.

Ç’duhet të keni qartë kur shkruani një ankesë? a. qëllimin pse po e shkruani ankesën;b. rezultatin ku doni të arrini.

Si duhet të shkruhet ankesa?

a. idetë tuaja t’i parashtroni sa më qartë;b. faktet që paraqisni duhet të qëndrojnë dhe të përligjin të drejtën

tuaj për t’u ankimuar;c. të drejtën tuaj mbroheni me argumente, duke shmangur tonet

patetike, sarkastike apo kërcënuese;d. Letra duhet të jetë e shkurtër dhe koncize;

Kujt duhet t’ia drejtoni ankesën? Letra duhet t’i dërgohet personit përgjegjës me pozicionin më të lartë, prej të cilit mund të vijë dhe zgjidhja e problemit.

Udhëzohen nxënësit të shohin modelet e letrave të dhëna në f. 41 të librit.

Njofton personat ose institucionet përgjegjëse për refuzimin e një shërbimi etj.

- thuhen qartë arsyet e refuzimit;- nuk kërkohet falje për refuzimin

Ankohet te personat ose institucionet përgjegjëse për qëllime të ndryshme;

-Fakte të saktë;- Argumente bindëse;

Mesazhi duhet të jetë i qartë;Ruhet respekti ndaj marrësit të letrës;Zbatohen kërkesat strukturore të letrave zyrtare;Gjuha e përdorur është formale

Ankesa Letra e mospranimit

47


Përforcimi. Shkrimi i lirë.Për të praktikuar shkrimin e një letër ankese mësuesi/ja mund ta ndajë klasën në grupe. Për këtë mund të

shërbejë teknika Shkrimi i lirë. Mund t’u sugjerohen nxënësve të zgjedhin një temë aktuale. Duhet t’i udhëzojë që gjatë praktikimit të kenë parasysh rregullat e shkrimit të saj.

Nxënësit praktikohen në grupe në shkrimin e një letër ankese duke lexuar shembuj letrash ankese, si:- Ankesë drejtuar kryetarit të njësisë vendore për shkak të mosmirëmbajtjes dhe mosfunksionimit të fushës sportive,- Ankesë drejtuar një firme e cila shet aparate celulare,- Ankesë drejtuar Komitetit Shqiptar të Helsinkit për shkeljen e një të drejte.

Vëmendja e nxënësve duhet të fokusohet në element të strukturës së letrës të tilla si:

- Formula hyrëse, e cila duhet të ruajë etikën e mirësjelljes:I nderuar zoti Gjika, administrator I pallatit

- Të dhënat kur dhe çfarë ka ndodhur:Mbrëmjen e së hënës aty nga ora 8.30 antarët e familjes sime e gjetën derën e jashtëme të shtëpisë të mbushur me plehra.

- Parashtrimi i qartë i problemit: Situata të tilla kanë ndodhur shpesh në pallatin tonë, por ne, duke mos dashur të krijojmë konflikte, kemi heshtur dhe i kemi pastruar vetë plehrat e të tjerëve.

- Parashtroni qartë arsyen pse e keni shkruar letrën dhe çfarë kërkoni prej tij.Duke qenë se këto raste kohët e fundit janë paraqitur më shpesh, ju kërkojmë që me përgjegjësinë tuaj t’i kushtoni këtij problem vëmendje për ta zgjidhur me qëllim që raste te tjera të mos përsëriten më.

- Kërkesa për të marrë përgjigje nga personi duhet të shoqërohet me kodet e mirësjelljes të tilla si:Do ta vlerësoja nëse do ta merrnit parasysh ankesën time...

- Përfundim i letrës duke e falënderuar paraprakisht personin, të cilit i jeni drejtuar.Duke ju falënderuar për kohën tuaj, mbetem me respekt.

Andon Marko

- Adresa e dërguesit e-posta: [email protected] Rr.uga e Re, ap.2/3 Nr. tel: 04234567 Cel: 06578900

Nxënësit mund të krahasojnë përgjigjet e të vlerësojnë njëri-tjetrin. Mësuesi bën konkluzionin e orës dhe vlerëson me notë.

Detyrë shtëpie. Sillni në klasë lloje të ndryshme letër ankesash.


48

?

???

?

Tekstet e paracaktuara për t’u shkruar

Tema: Ftesat

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: • Të përdorë teknikat e shkrimit të një ftese. a. Të dallojë elementet e llojeve të ndryshme të ftesave;b. të vëzhgojë paraqitjen grafike të llojeve të ndryshme të ftesave;c. të shkruajë ftesa të llojeve të ndryshme sipas modeleve të dhëna.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, shkumësa me ngjyra, tabela, lloje ftesash.

Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për t’u shkruar, ftesë, teknika të shkrimit të ftesës, formula hyrëse, mbyllëse etj. Struktura mësimore


Parashikimi Organizues grafik Nxitja e diskutimit Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Di /Dua të di / Mësova Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe

Përforcimi Shkrimi i lirë Ndërtim i shprehive studimore Punë individuale

Në këtë temë mësimore vëmendja do të përqendrohet te veçoritë përmbajtësore dhe strukturore të ftesës, si tekst i paracaktuara për t’u shkruar.

Ftesa është një fletë letre e shtypur a e shkruar që përmban një grishje, që i bëhet dikujt për të marrë pjesë në një festë, në një pritje ose në një ceremoni me rastin e ndonjë dite të shënuar. Ftesat janë llojet e teksteve që shërbejnë për ngjarje të ndryshme vetjake, familjare dhe shoqërore. Duhet theksuar që ato klasifikohen në ftesa zyrtare dhe jozyrtare, për këtë arsye ndryshon edhe mënyra e të shkruarit dhe njëkohësisht edhe paraqitja e tyre grafike.


Parashikim. Organizuesi grafik Duke qenë se nxënësit i njohin ftesat nga përdorimi i tyre në jetën e përditshme, mësuesi mund të mbledhë

opinionet e tyre në organizuesin grafik.

Shërbejnë për të njoftuar për ngjarje te ndryshme

Formale (zyrtare) joformale (jozyrtare)

për ceremoni zyrtare për ceremoni familjare

Ndërtimi i njohurive. Di /Dua të di /Mësova

Mësuesi/ja mund të ndajë klasën në dy grupe. U paraqet lloje te ndryshme ftesash dhe u kërkon të shënojnë në tabelën: DI/ DUA TË DI/ MËSOVA, informacionin mbi to.

Ftesat

49


Di Dua të di MësovaPërdoren për ngjarje të ndryshme

A mund t’i ndajmë në lloje të ndryshme? Ftesat janë zyrtare dhe jozyrtare

Na shërbejnë në jetën e përditshme

Cila është struktura e tyre?

Struktura e tyre përcaktohet nga lloji.Ftesa zyrtare: ka këto elemente: logoja e institucionit, kujt i dërgohet, përmbajtja (informacioni i saktë për vendin, kohën (data, ora), dhe qëllimin për të cilën organizohet ngjarja; informacion i shkurtër mbi kontekstin e ngjarjes), formula përshëndetëse e mbylljes dhe pikat e kontaktit të institucionit që organizon ngjarjen.Ftesa jozyrtare: struktura është më e papërcaktuar, por elemente, si rasti, kush e organizon, vendi dhe koha duhet të jenë shkruar qartë.

Japin informacion për organizmin e një ngjarje ku ftohemi të jemi pjesëmarrës.

Cila është gjuha që duhet te përdoret në to?

Në varësi të llojit të ftesës, gjuha që përdoret mund të jetë formale ose joformale.

I ndërtojmë si duam.A është domethënëse mënyra e paraqitjes grafike?

Paraqitja e ftesës është shumë e rëndësishme, pasi tregon seriozitetin në të cilin organizohet veprimtaria.

Mund të organizohet një lojë me role rreth një situate të dhënë, siç mund të jetë rasti i një agjencie që organizon festa, e cila ka ngatërruar modelimin e dy ftesave për dy ngjarje të ndryshme, një zyrtare, të organizuar nga një institucion, dhe një jozyrtare për një ngjarje familjare, si martesë, ditëlindje etj. U kërkohet nxënësve të evidentojnë çfarë nuk shkon në ftesat e marra dhe më pas në grup duhet të shënojnë cilësitë që duhet të ketë një ftesë zyrtare e një jozyrtare.

Ftesa zyrtare Ftesa jozyrtareFtojnë njerëz me funksione të ndryshme, që drejtpërdrejt ose jo lidhen me ngjarjen. Përdoret për ngjarje të ndryshme të jetës personale.

Shkruhet në mënyrë formale. Përdoret një gjuhë më pak formale.

Ka stil zyrtar Shkruhet në mënyra të ndryshme, në varësi të personave qe ftohen në festë.

Përmban të gjitha informacionet e rëndësishme. Është e rëndësishme të dallohet qartë informacioni mbi vendin, datën dhe orën e zhvillimit të ngjarjes.

Shoqërohet me falënderimin për pjesëmarrje dhe faktin që të ftuarit janë të mirëpritur të marrin pjesë në aktivitet.

Shoqërohen me pamje grafike të ndryshme, zakonisht që përcjellin atmosferën e ngjarjes.

Japin informacion për kodin e veshjes dhe shpesh kërkohet të konfirmohet pjesëmarrja. Kërkohet të konfirmohet pjesëmarrja.

Mbyllen me një përshëndetje. Nxënësit mund të punojnë në dyshe ushtrimin 1.

Formula: hyrëse Të nderuar qytetarë/ mbyllëse: ju mirëpresim, nëse keni ndonjë pyetje, ju lutem kontaktoni në ….

Qëllimi i ftesës: organizimi I fushatës së DITËS BOTËRORE PA MAKINA,

Elementet që tërheqin vëmendjen: logoja, ana grafike, informacioni, i cili shpjegon kontekstin e datës në të cilën ndodh ngjarja,

Informacioni i saktë, gjuha formale,


50

IInformacioni kryesor:Në 22 shtator 2010 zhvillohet fushata për shënimin e ditës botërore pa makina, në orën 11, në sheshin

“Nënë Tereza”, Prishtinë.

Përforcimi. (Shkrimi i lirë)Nxënësit praktikohen në grupe për shkrimin e një ftese.Mësuesi/ja mund ta ndajë klasën në dy grupe dhe t’u kërkojë nxënësve të shkruajnë dy ftesa: zyrtare dhe

jo zyrtare. Duke shfrytëzuar njohuritë e marra në lëndën e informatikës, grupet t’i kushtojnë kujdes jo vetëm përmbajtjes, por edhe paraqitjes grafike të ftesës.

Disa nga veprimtaritë për të cilat mund të shpërndahen ftesa mund të jenë si më poshtë:- ftesë për inaugurimin e bibliotekës së shkollës/ muzeut/ promovimin e një libri/- ftesë për pjesëmarrje në një konferencë shkencore/ ngjarje artistike si ekspozitë, festival (muzikor,

teatror), festa të ndryshme (7 marsi, 1 qershori, Krishtlindja, Bajrami)- ftesë për ngjarje të ndryshme familjare (ditëlindje, martesë etj.)

Nxënësit mund të krahasojnë ftesat e të vlerësojnë njëri-tjetrin. Mësuesi/ja bën konkluzionin e orës dhe vlerëson me notë.

Detyrë shtëpie. Sillni në klasë lloje të ndryshme ftesash.

Tema: Referati (2 orë) Sugjerime për mësuesinNë këtë temë mësimore vëmendja do të përqendrohet te veçoritë përmbajtësore dhe strukturore të referatit,

si tekst i paracaktuara për t’u shkruar, me qëllim që t’i komunikohet një auditori të caktuar.

Mësuesi/ja duhet të theksojë se referatet janë llojet e teksteve qëllimi i të cilave është të komunikojnë ide dhe informacione për grupe të caktuara. Për këtë arsye me qëllim që komunikimi të mos dështojë informacioni që zbërthen temën duhet të strukturohet në mënyrë të tillë që të vihen në dukje çështjet kryesore, të mbahet parasysh publiku të cilit i drejtohet, elementet përbërëse më të rëndësishme etj.

Fjalor Referat – 1. parashtresë e gjerë me shkrim, ku trajtohet një temë e rëndësishme, që përgatitet nga

specialistë të fushave të ndryshme, si: të politikës, shkencës, arsimit, prodhimit etj. dhe mbahet para një auditori për të paraqitur, zbërthyer, analizuar dhe për të mbajtur qëndrim mbi të; 2. raport i hollësishëm që mban një drejtues rreth veprimtarisë së sektorit të vet.

Në veprimtarinë shkollore referati është një nga format e punës së pavarur me karakter studimor, që përgatitet nga nxënësit ose studentët mbi një temë të caktuar, shkencore, letrare, sociale etj. dhe mbahet para klasës ose një grupi më të gjerë

Mësuesi/ja mund të planifikojë si punë me projekt referatin e librit “Rruga në të cilën rrallë shkohet”, i autorit Skot Pek (Scott Peck), i rekomanduar në program. Pasi nxënësit zhvillojnë temën mësimore të Referatit, ndahen detyrat për grupet e punës, sipas rekomandimeve që bëhen tek tema e projektit.

51


?

?

???

Model mësimi

Tema: Referati (ora I)

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:• Të identifikojë referatin si lloj i tekstit informues-shpjegues.a. Të dallojë elementet e strukturës së një referatit;b. të përshkruajë elementet jogjuhësore të një prezantimi gojor; c. të plotësojë skeda për një referat;d. të shkruajë një referat


Konceptet kryesore: tekste të parashikuara për t’u shkruar, referate te ndryshme, teknika të shkrimit të referatit, skedë, parafrazim, citim etj. Struktura mësimore


Parashikimi Organizues grafik/ Stuhi mendime Nxitja e diskutimit Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Analiza e tipareve semantike Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe

Përforcimi Shkrimi i lirë Ndërtim i shprehive studimore Punë individuale

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Organizues grafik/stuhi mendimeshMe anë të një stuhie mendimesh mësuesi mbledh disa nga idetë e nxënësve mbi referatin duke u kërkuar

atyre të shfrytëzojnë edhe kuptimin e fjalës të përkufizuar nga fjalori. Tekst i paracaktuar për t’u shkruar

Përdoret nga specialistë Ka si qëllim të komunikojë të fusha të ndryshme me një grup të caktuar

Paraqit një problem të caktuar

analizon zbërthen argumenton, jep zgjidhje

Ndërtimi i njohurive. Analiza e tipareve semantikeMësuesi/ja u kërkon nxënësve të lexojnë materialin e tekstit dhe të diskutojnë në dyshe mbi referatin dhe

mënyrën si ndërtohet ai. U kërkon që të evidentojnë elementet kryesore që kanë të bëjnë me përmbajtjen dhe strukturën e tij.

Referati Përmbajtja Struktura

o një temë e rëndësishme nga një fushë e caktuar

- hyrja – mund të nisë me: pyetje retorike citim i një autori informacione të panjohura për publikun

Referati


52

jep pikat kryesore që trajton referati - zhvillimi ndërtohet me:o informacion që informon, argumenton, udhëzon, bind lexuesin;- paraqitjen e fakteve,- me krahasimin e fakteve,-përmes rezultateve të punës kërkimore individualeo - mbyllja -e shkurtër, e thjeshtë-rithekson temën, synimin e kësaj paraqitjeje, -rimerr pikat kryesore

Mësuesi mund t’u shpërndajë nxënësve një model referati dhe u sugjeron të evidentojnë veçoritë që kanë të bëjnë me strukturën dhe përmbajtjen e tij.

Puna me skedatTërheq vëmendjen në rolin që luajnë burimet materiale që përdor shkruesi i referatit, në trajtimin e temës,

si dhe orienton nxënësit se si të plotësojnë skedat, duke mbajtur shënimet, të cilat do t’iu shërbejnë si burim informacioni, mbi të cilat do të mbështetet referati.

Struktura e skedës1. Tema e punimit apo titulli i skedës2. Emri i burimit nga është marrë informacioni3. Citimet apo parafrazimet4. Numri i faqes ku është marrë citimiMësuesi mund të demonstrojë vendin në të cilën shënohen këto shënime dhe citime 1. U kujton nxënësve

që ato realizohen përmes skedave. Ibrahim Rugova: “Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare….” Fq.109

Përforcimi. Shkrim i lirëNxënësit praktikohen në grupe për hartimin e skedave dhe përdorimin e tyre për të ndërtuar referatet për

orën pasardhëse.

Nxënësit mund të krahasojnë përgjigjet e të vlerësojnë njëri-tjetrin.Mësuesi bën konkluzionin e orës dhe vlerëson me notë.

Detyrë shtëpie. Sillni në klasë skedat që keni përgatitur për të hartuar referatin me temën e dhënë. Mësuesi/ja e ndan klasën në grupe dhe i jep secilit grup të hartojë një referat një çështje të caktuar.

(Shënim. Mësuesi mund t’u sugjerojë një punë parapërgatitore nxënësve në shtëpi në mbledhjen e materialit për orën pasardhëse.

Orën e dytë nxënësit lexojnë referatet duke treguar kujdes edhe në elemente që kanë të bëjnë paraqitjen e materialit para auditorit, si me tonin e zërit, gjestet etj.

Diskutohet në klasë për përmbajtjen, strukturimin dhe paraqitjen e materialit. Bëhet vlerësimi i referatit më të mirë.

1. Rugova “Kahe dhe premise”, f. 1092 Nasho Jorgaqi”Antologji e mëndimit estetik shqiptar 1504-1983”, Dituria, Tiranë, 2000, f. 16Resmie Kryeziu “ Nga Lindja në Prëndim”Prishtinë”, 2008, f. Jorgaqi Nasho,” Antologji e mendimit…” Revistat “ Hylli I Dritës”, “Leka” vazhduan veprimtarinë e tyre në bazë të konceptit “ Fe e Kombësi”, …insistonin në vlerat etnopsikologjike e etnohistorike. Këto revista vazhdonin kritikën shkodrane e sidomos “Hylli I Dritës’ mbante një vijë më të fortë religjioze-kombëtare

53


??

?

?

?

?

Punë me projekt

Referat për librin “Rruga në të cilën rrallë shkohet”Autori - Skott Peck – mjek psikiatërLloji - Libër psikologjik

Qëllimi i projektit: Nxënësit në mënyrë të pavarur të referojnë për një vepër konkrete duke u ndihmuar nga njohuritë që kanë marrë për referatin.

Objektivat: në fund të projektit nxënësit të kenë arritur:a. të lexojnë veprën;b. të përcaktojnë objektivat që do të arrijnë;c. të referojnë rreth veprës për çështje të caktuara;ç. të diskutojnë dhe të japin vlerësime për punën e vet dhe të shokëve

Grupet e interesuara: klasa ndahet në gjashtë grupe, sipas tematikës së përcaktuar

Kohëzgjatja e projektit: 30 ditë Referimi: 2 orë

Partnerë në projekt

Mësuesi/ja e biologjisë:a) për zbërthimin e termave mjekësore;b) për sqarimin e shpjegimin e situatave të ndryshme jetësore;

Mësuesi/ja e filozofisë:a) për sqarimin termave filozofikë;b) për sqarimin e shpjegimin e teorive të ndryshme filozofike;

Mësuesi i informatikës:a) në përdorimin e Word-processor në shkrimin e shënimeve dhe të raportit;b) në përdorimin e Power Point-it për të përgatitur përmbledhjen e materialit.

Mësuesi/ja i gjuhës angleze :a) në shpjegimin e fjalëve të panjohura në materialet e gjetura në gjuhën angleze.Të tjerë që japin mbështetjen e tyre për punën e nxënësit në këtë projekt.

Veprimtaritë e projektit:Shkrimi i referatit

- Përgatitja e skedave sipas çështjes që do të merret në shqyrtim;- Trajtimi i çështjeve të dhëna sipas një strukture të përcaktuar: hyrja – zhvillimi - mbyllja- Rishikimi i punimit- Redaktimi- Korrektimi- Leximi përfundimtar- Paraqitja para klasës dhe diskutimi rreth tij

Shënim. Për çështjen e dhënë mund të formohen edhe nëngrupe, të cilat do të ndjekin për çështjen që do të referojnë të njëjtën ecuri. Në fund nëngrupet bëjnë përmbledhjen që do të referohet.

Grupet e punës

Grupi i parë Tema: Një vepër psikologjike, që vjen nga një përvojë e pasur

- Lexuesi të cilit i drejtohet ky libër; moshat që mund ta lexojnë.- Evidentimi i përvojave të autorit me pacientët e tij.


54

?

?

- Ndikimi i seancave psikoterapeutike në jetën e pacientëve. (Ilustrime me raste pozitive dhe negative.)- Mesazhi dhe ndikimi i këtij libri në jetën e një lexuesi.

Grupi i dytëTema: Shkrimtari dhe vepra e tij bestseller

- Të dhëna për jetën dhe veprimtarinë e Skott Pekut si mjek.- Të dhëna për veprat e tij - shkurtimisht se përse flasin ato.- Të dhëna për pritjen e këtyre librave prej lexuesit.- Në sa gjuhë të botës janë përkthyer veprat e tij- Pse libri “Rruga në të cilën rrallë shkohet” është bërë bestseller.

Grupi i tretëTema: Analiza tematike e pjesës I të librit – DISIPLINA

- Problemet dhe dhimbja- Mëkatet e prindërve- Zgjidhja e problemeve dhe koha etj.

Grupi i katërtTema: Analiza tematike e pjesës II të librit – DASHURIA

- Përkufizimi i dashurisë- Kufijtë e Egos- Varësia etj.

Grupi i pestëTema: Studimi i burimeve që ka shfrytëzuar autori dhe komentimi i qëllimit se përse i kanë shërbyer ato

- Autorë të librave filozofikë e psikologjikë- Autorë të librave fetarë- Autorë të librave artistikë (poetë apo prozatorë)

Grupi i gjashtëTema: Analizë e gjuhës së veprës

- Gjuha e autorit – auditorit që i drejtohet - - Regjistri: shkencor apo bisedor (e vulgarizuar)- Kombinimi i shpjegimit shkencor me shembuj, referime dhe rastet komunikative me lexuesin.- Përkthimi – a është i saktë; i kuptueshëm; a janë përdorur struktura të huaja apo janë në përputhje me gramatikën e shqipes; - a është shfrytëzuar si duhet fjalori nga fusha e psikologjisë.

(Literatura për të gjitha grupet: Pasthënia; përmbajtja e librit; të dhëna nga interneti)

Dorëzimi dhe diskutimi i punimit

Çdo përgjegjës grupi paraqit para klasës materialin e përgatitur nga grupi. Veç punimit me shkrim, i cili duhet të mbajë edhe emrin e redaktorit dhe korrektorit të grupit, materiali mund të paraqitet i përmbledhur me power point dhe të shoqërohet edhe me materiale ilustruese. Ora I – paraqitin punimet grupet I, II, III Ora II – paraqitin punimet grupet IV, V, VI

Treguesit e vlerësimit të projektit:

Çdo nxënës mban shënimeve rreth punimit, seriozitetit të paraqitjes dhe bën vlerësimin individualDiskutimi në klasë për punën e shokëveVlerësimi përfundimtar nga mësuesi/ja për punën individuale dhe në grup

55


Tema: Eseja paraqitëse e përkufizimit

Sugjerime për mësuesit

Kjo temë ka si qëllim t’u plotësojë e t’u thellojë nxënësve njohuritë rreth esesë paraqitëse dhe thelbit të saj, si një lloj shkrimi që synon të interpretojë apo shpjegojë një çështje të veçantë. Duke u mbështetur te qëllimi i paraqitjes ose shpjegimit të informacionit, eseja paraqitëse mund të jetë disa llojesh: e përkufizimit, e klasifikimit, e shkak-pasojës, e krahasim-kontrastit.

Mësuesi/ja duhet të theksojë, se pavarësisht nënllojit të esesë paraqitëse, rruga që duhet ndjekur për të shkruar esenë është e njëjtë.

Tema Eseja paraqitëse e përkufizimit do të zhvillohet në tri orë, nga të cilat një orë është parashikuar për të shpalosur njohuritë teorike dhe në dy orët e tjera, nxënësit përmes ushtrimeve dhe veprimtarive me shkrim, të praktikohen për të shkruar, redaktuar dhe për t’i dhënë formën përfundimtare një eseje paraqitëse të përkufizimit.

Mësuesi/ja duhet të ndalet e të zbërthejë veçoritë e përmbajtjes dhe të strukturës së ese paraqitëse. Ky lloj teksti ka si qëllim të informojë (të paraqitë) duke dashur të përkufizojë (ç’është ky/kjo?); të klasifikojë (ku është?); të paraqitë shkakun dhe pasojën (Pse ndodh?); të krahasojë dy gjëra (Si janë?). Mësuesi/ja shfrytëzon rastin të përsërisë njohuritë që kanë marrë nxënësit në klasat pararendëse mbi tekstin informues -paraqitës. Një organizues grafik do t’i vijë në ndihmë për t’i pasqyruar veçoritë e tij në mënyrë koncize dhe të sakta. Nga ky organizues grafik nxënësi do të kuptojë që eseja paraqitëse është një lloj i tekstit analitik, i cili kërkon të informojë a shpjegojë përmes: analizës, identifikimit të idesë kryesore, të tezave, fakteve, ilustrimit e interpretimit të tyre.

Synimi i mësuesit/es duhet të jetë si të pajisë nxënësit me njohuri teorike, që atij t’i shërbejnë për të qenë një shkrues i mirë i esesë së përkufizimit. Me anë të ushtrimeve nxënësi të arrijë të dallojë termin, mbi të cilin është shkruar eseja, të dallojë elementet e strukturës, shembujt, faktet dhe të kujtojë ato njohuri gramatikore, që të shkruajë qartë e saktë.

Mësuesi duhet të planifikojë kohën e mjaftueshme, që nxënësit të shkruajnë ese përkufizimi dhe ta redaktojnë e korrigjojnë atë. (Ora e tretë mund të planifikohet si veprimtari praktike.)

Mësuesi/ja mund t’u paraqesë nxënësve lloje të ndryshme esesh dhe t’u kërkojë atyre të identifikojnë atë lloj eseje, e cila përkufizon një koncept. Është e rëndësishme të theksohet që përkufizimi është një element prania e të cilit duhet të jetë e dukshëm që në hyrje të saj, pasi në këtë formë ne i prezantojmë lexuesit qëllimin tonë: pra të shpjegojmë duke u mbështetur në përkufizim.

• një ushtrim praktik i cili mund të zhvillohet në grupe nxënësish mund të jetë ai ku mësuesi përzgjedh disa terma (konkretë dhe abstraktë) dhe u kërkon nxënësve t’i përkufizojnë. mendimet e tyre mund t’i mbledhë në tabelë, duke u treguar nxënësve që ka lloje të ndryshme përkufizimesh në lidhje me objektin për të cilin bëhet fjalë. Ato mund të jenë subjektive dhe objektive.

• (individ, individualizëm, individualitet)Sipas shpjegimit të fjalorit të gjuhës shqipe për këta terma do të kishim:- Individ - një njeri më vete, çdo pjesëtar i kolektivit a i shoqërisë.- Individualizëm - parim ose teori që vë individin në bazë të çdo gjëje duke theksuar se interesat e të

drejtat e individit janë kryesore.- Individualitet - tërësia e veçorive dhe tipareve të veçanta që shquajnë një individ nga një tjetër ose

që dallojnë krijimtarinë e një shkrimtari nga ajo e një tjetri.


56

A. Mësuesi mund të diskutojë me nxënësit llojet e ndryshme të përkufizimet që mund të japin për këto fjalë duke i bërë të kuptojnë që eseja e përkufizimit mund të ndërtohet mbi një analizë, e cila duhet të shkojë përtej përkufizimit që jepet në fjalor për këtë fjalë. Ajo duhet të përkufizojë një term ose koncept abstrakt në thellësi, duke bërë analiza, komente e dhënë vlerësime personale. Eseja përkufizuese jep një përkufizim personal, të zgjeruar të këtyre termave, duke iu referuar një përkufizimi të caktuar dhe duke ilustruar se si duhen përdorur këta terma.


Kërkesat e ushtrimeve 1-2 synojnë që të sistemojnë njohuritë që kanë marrë nxënësit dhe përgjigja mund të jetë ushtrimi i tyre praktikisht. Mësuesi përgatit në një tabak letre skemën e strukturës dhe, pasi u jep nxënësve një term, si det, natyrë, mace, qen, shoqëri, lumturi etj., kërkon që ata të bëjnë një ese përkufizimi.

1. Pse përdoret eseja paraqitëse e përkufizimit?- Eseja paraqitëse përdoret për të paraqitur në mënyrë objektive e subjektive opinionin e shkruesit

përmes: përkufizimit, ilustrimit, analizës shkak-pasojë, krahasim- kontrastit etj.

2. Si ndërtohet eseja paraqitëse e përkufizimit?- Ndërtohet duke respektuar strukturën e esesë: Hyrje, zhvillim, mbyllje. Jep një përkufizim personal,

të zgjeruar të termave që merr në shqyrtim, duke iu referuar një përkufizimi të caktuar dhe duke ilustruar se si duhen përdorur këta terma. Tërheq vëmendjen e lexuesit:

I. Hyrja a. Tërhiqet vëmendja me:- një përkufizim të termit sipas fjalorit;- një interpretimi i kundërt i termit; b. shtrohet teza e esesë.II. Trungua. informacioni paraprak;b. Çështjet që trajtohen:- shpjegimi, analizimi, zbërthimi i termit- shembuj- analiza e shembujve

III. Në mbyllje:c. Rishikohen çështjet kryesore të përkufizimit;d. Shpjegohet se si ky përkufizim ka ndikuar te ju.

Rishkruani tekstin e mësipërm në gjuhën standarde, duke pasur parasysh në veçanti rregullat e mëposhtme të drejtshkrimit të shqipes:

Ushtrimin 3.5 mësuesi mund t’u sugjerojë nxënësve si detyrë shtëpie duke u kërkuar të zbatojnë procedurat e mësuara më sipër.

Bashkëtingëlloret e zëshme b, d, dh, g, gj, v, x, xh, z, zh shkruhen si të tilla, ashtu siç shqiptohen, kur janë përpara një zanoreje, edhe kur gjenden në fund të fjalës ose në trup të saj përpara një bashkëtingëlloreje të shurdhët a përpara bashkëtingëllores n.

Shkruhen me sh-, fjalët kur kjo ndiqet nga një bashkëtingëllore e shurdhët (f, k, p, q, t, th etj.)

Shkruhet pa apostrof përemri i pacaktuar çdo.

Nuk shkruhet –ë-ja fundore te pjesoret (dhe mbiemrat përkatës) më –ur, -ier, -yer, -uar.

57


?

?

?

?

?

?

Modele mësimi

Tema: Eseja paraqitëse e përkufizimit (3 orë)

Objektiva të përgjithshëm: Në fund të tri orëve nxënësi do të jetë i aftë:• Të identifikojë veçoritë e esesë paraqitëse të përkufizimit dhe ta shkruajë atë.a. Të evidentojë përkufizimin si metodën bazë të paraqitjes;b. të dallojë elementet e strukturës;c. të analizojë veçoritë gjuhësore;d. të shkruajë ese paraqitëse të përkufizimit;e. ta redaktojë dhe ta korrektojë esenë.

Ora e parë

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:- të dallojë veçoritë e esesë paraqitëse;- të evidentojë hapat që duhen ndjekur për t’u parapërgatitur për të shkruar një ese paraqitëse;- të evidentojë termin, përkufizimin, shembujt që sillen në një ese paraqitëse të përkufizimit;- të përcaktojë elementet e strukturës së një eseje paraqitëse të përkufizimit;

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të eseve paraqitëse të përkufizimit, shkumësa me

ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: ese paraqitëse, lloje të esesë paraqitëse, ese paraqitëse e përkufizimit, term, përkufizim, strukturë e një eseje paraqitëse të përkufizimit, analizë gjuhësore.

Struktura mësimore


Parashikimi Përvijimi i të menduarit Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Lexim/Kodim i imët i tekstit Të mësuarit ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi Rishikim në dyshe/shkrimi i lirë Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe


Parashikimi. Përvijimi i të menduaritKjo teknikë shërben për të përvijuar lidhjen logjike mes njohurive të marra në klasat pararendëse për tekstin

paraqitës dhe esesë, si lloj i tij.

Teksti informues-paraqitës

shpjegon përmes analizëz shkak-pasojë përkufizimit krahasim kontrastitilustrimit

analitike sintetike

raportetrelacionet leksionet

materiale shkencoreesetëartikuj

skedatpërmbledhjetshënimet


58

Ndërtimi i njohurive. Lexim/ Kodim i imët i tekstitPunë në dyshe.Mësuesi/ja udhëzon nxënësit në dyshe të lexojnë me vëmendje esenë në faqen 49 duke koduar ato pjesë

të tekstit që kanë të bëjnë: a. me elementet përbërëse të përmbajtjes së esesë së përkufizimit; b. elementet specifike të ndërtimit të tij. Nxënësit të lexojnë me kujdes esenë në tekst dhe shënojnë shenja, të cilat janë vendosur paraprakisht.

Në tabelë mund të shënojë pyetje të tilla të cilat do ta drejtojnë vëmendjen e nxënësit në • aspekte të përmbajtjes, si:•Cila është tema/ termi /koncepti për të cilën flet eseja?•Cili është përkufizimi i konceptit?•Cili është informacioni paraprak?•Cila është çështja e parë?•Cila është çështja e dytë?•Cilët janë shembujt ilustrues?•Si e tërheq në përfundim vëmendjen e lexuesit?• Në aspekte të formës, si:• Cila është pjesa e hyrjes?•Cila është pjesa e trungut?• Cila është pjesa e mbylljes?A ka një mbyllje që tërheq vëmendjen e lexuesit ?Ku mbështetet në dhënien e përfundimeve?

Pasi nxënësit janë thelluar në veçoritë e esesë paraqitëse të përkufizimit, klasa mund të ndahet në dy grupe, ku në dyshe të punohen ushtrimet 3 dhe 6. Për këtë mund të përdorin edhe ditarin dypjesësh i dhënë në tekst.

Përgjigje të ushtrimit 3Hyrja Termi: DituriaPërkufizimi: Dituria është që e bën njerinë të quhet njeri e të çquhetë nga të gjithë kafshët’e-tjera, të cilat

lëvizin dhe ecin e hanë e pinë dhe ato si dhe njeriu.Teza: Sa do mënt të tepër të ketë njeriu nuk munt kurrë të dijë prej vetiu gjithë të vërtetat dhe gjithë ç’i duhet

të dijë as me të dëgjuar e me të parë munt të bëhet njeri i diturë, as dhe me të vuarë, se jet’e njeriut ësht’e pakë.

Trungu i esesëInformacioni paraprak: Gjithë ç’kanë mundurë të mësojnë, të kuptojnë a të çpikin, njerëzit që kanë shkruar

për mbi dhe para nesh që nga mijëra vjet e tëhu, gjithë çka ngjarë, gjithë ç’kanë parë e ç’kanë vuar ata që kanë vuajturë nëpër vende larg e të paditurë me një fjalë gjithë çka ngjarë në jetë, gjithë ç’ka çpikur a mbledhur njeriu dhe gjithë ç’ka gjetur në natyrë, të gjitha janë të shkruara dhe këto bëjnë të diturin e njeriut, e cila s’fitohet përveçse në mësim.

Çështja e parë - pjesa e përkufizimit që jep autori: Prandaj, munt të themi se dituria është mësimi, edhe i pa-mësuari s’munt kurrë të jetë i diturë.

Ilustrimi me shembuj: I mësuari di ç’është bërë që nga kreu i jetës’e tëhu; di ç’ka mbi dhet e nën dhet, di ç’është dheu, ç’është qielli, ç’është natyra, ç’është vetë, di ç’do që munt të dihet, edhe kupton ç’do që munt të kuptohet. I pamësuari s’di përveç ç’sheh me sy e ç’dëgjon me veshë; për atë jeta niset dhe soset me gjalljet të ti, nuk di as ç’është bërë më parë tij, as ç’munt të bëhet pas tij, për atë dheu ësht’aqë sa e sheh ay dhe qielli ashtu siç e sheh ay.

Analiza e shembujve: Pleqtë tanë thoshin ‘mos pyet të mësuarënë, po të vuarënë’. Ajo fjalë ishte e drejtë

59


?

??

?

?

për atë kohë, në të cilën mësimi e dituria nuk ish tjatërë gjë përveç mësimi i besësë a shumë shumë i ndonjë gjuhe të huaj. Po të jetë ashtu, vërtet mësimi nuk zë dot vendin e vuajtjes, po sot në ditë tënë mësimi e dituria janë shumë më të gjera e më të forta se ç’pandeheshin atëherë. Sot për sot nëpër vendet e qytetuarë dituria është si djellë që mbulon me dritat e me shkëndiat të tij gjithë ç’është, e s’lë errësirrë gjëkunt

Përfundimi – rishikimi i përkufizimit: Për dy gjëra i duhet njeriut dituria. E para të marrë vesh e të kuptojë ç’i sheh syri, ç’i dëgjon veshi, ç’i zë dora, ç’i shkel këmba dhe gjithë ç’i vjen ndër mënt; të dijë se ç’është, ç’ka qenë, ç’do të bëhetë, ku është, nga ka ardhurë, ku do të vejë. E dyta, të munt të fitojë sa më tepër e të ronjë sa më mirë, jo vetëm duke u bërë shkronjës a nëurdhrës, po më tepër duke nxjerrë nga dheu nga natyra gjëra të vjejtura, me të cilat dhe ay edhe gjithë njerëzia të mundin të bëjnë shumë punëra, e duke gjeturë ç’do farë udhe e çdo farë lehtëije, për të vajtur njerëzia sa mbarë e më mbarë.

Përforcimi. Shkrim i lirë/ rishikim në dyshe.U kërkohet nxënësve të shkruajnë një ese të shkurtër përkufizimi rreth një objekti konkret.Lexohen dy-tri ese në klasë dhe diskutohet rreth tyre.

Detyrë shtëpie. Të redaktojnë esenë që shkruan në klasë dhe të bëjnë korrigjimet e nevojshme.Të dallojnë shmangiet nga standardi i sotëm i esesë së shkruar nga S. Frashëri, te ushtrimi 3.


Tema: Eseja paraqitëse e përkufizimit (Ora II)

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:- të dallojë veçoritë e esesë paraqitëse të përkufizimit;- të rikujtojë rregullat drejtshkrimore dhe gjuhësore që përdoren në shqipen standarde;- të shkruajë një ese paraqitëse të përkufizimit; - të vlerësojë dhe evidentojë anët pozitive dhe mangësitë e një eseje të përkufizimit.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, tabela me rregulla drejtshkrimore dhe lidhëzat, lloje të ndryshme të

eseve paraqitëse të përkufizimit me shmangie nga norma, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: ese paraqitëse, lloje të esesë paraqitëse, ese paraqitëse e përkufizimit, term, përkufizim, strukturë e një eseje paraqitëse të përkufizimit, analizë gjuhësore.

Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskutim/ditar dypjesësh Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Lexim/Shkrim i lirë Të mësuarit ndërveprues Punë individuale


Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim/ ditar dypjesëshLexohet detyra e shtëpisë, ushtrimi 3, nga disa nxënës dhe shkruhen në tabelë rastet tipike të shmangies nga

norma. Plotësohet në tabelë ditari dypjesësh, duke mbajtur parasysh edhe rregullat drejtshkrimore që janë afishuar.


60

?

Ndërtimi i njohurive. Lexim/Shkrim i lirë.U kërkohet nxënësve të lexojnë tekstin e ushtrimit 7 dhe më pas të shkruajnë një ese ku të përkufizohet një

term abstrakt. Lihen nxënësit për rreth 25 minuta të shkruajnë.

Përforcimi. Rishikim në dyshe/shkrimi i lirë Nxënësit lexojnë në dyshe esetë e njëri-tjetrit dhe bëjnë vlerësimet për disa aspekte, si:- A është strukturuar si duhet eseja?- Si është zbërthyer dhe analizuar termi që përkufizohet, në çdo pjesë të strukturës?- Si gërshetohen elementet objektive me ato subjektive?- Cila është kultura gjuhësore e shkrimit?Mbahet shënim si për anët pozitive dhe negative të eseve të lexuara në dyshe.Sipas kohës që mbetet në dispozicion, lexohen punët e bëra nga një dyshe.

Vlerësimi i orës së mësimit

??

?

?Tema: Eseja paraqitëse e përkufizimit (Ora III)

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:- të redaktojë dhe një ese të përkufizimit;- të vlerësojë dhe evidentojë anët pozitive dhe mangësitë e një eseje të përkufizimit;- të ripunojë esenë.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, tabela me rregulla drejtshkrimore dhe lidhëzat, lloje të ndryshme të eseve paraqitëse të përkufizimit me shmangie nga norma, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: ese paraqitëse e përkufizimit, term, përkufizim, strukturë e një eseje paraqitëse të përkufizimit, analizë gjuhësore, redaktim, korrigjim, ripunim, vlerësim

Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskutim Diskutim i ideve Punë me klasënNdërtimi i njohurive Lexim/Shkrim i lirë Të mësuarit ndërveprues Punë individuale Përforcimi Shkrimi i lirë/ Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe

Një vend të rëndësishëm në trajtimin e esesë, i duhet lënë redaktimit, rishkrimit dhe nxjerrjes së një produkti sa më të realizuar. Për realizimin e këtij synimi mësuesi mund të planifikojë një orë me vete mësimore.


Parashikimi. DiskutimU kërkohet nxënësve të lexojnë esetë që kishin për detyrë shtëpie. Diskutohet rreth tyre, duke u ndalur në aspekte të: a. përmbajtjes, b. strukturës, c. nivelit gjuhësore.

Ndërtimi i njohurive. Lexim/Shkrim i lirë U tërhiqet vëmendja se në fazën e dytë ata do të redaktojnë shkrimet e tyre. Puna mund të jetë e organizuar

61


?

në grupe. Nxënësit, duke mbajtur parasysh aspektet e shkrimit të një eseje, pasi lexojnë një nga esetë e anëtarëve të grupit, nxjerrin në pah anët pozitive dhe negative të shkrimit dhe japin sugjerime për korrigjimin e saj. Një anëtar e korrigjon. Paraqiten para klasës përmirësimet që i janë bërë shkrimit.

Përforcimi. Pasi dëgjojnë disa nga esetë e rishikuara, bëhet vlerësimi i tyre.

Tema: Eseja paraqitëse e klasifikimit (3 orë)

Objektiva të përgjithshëm: Në fund të tri orëve nxënësi do të jetë i aftë:• Të identifikojë esenë paraqitëse të klasifikimit dhe ta shkruajë atë.a. Të evidentojë klasifikimin si metodën bazë të punimeve shkencore;b. të dallojë elementet e strukturës;c. të analizojë veçoritë gjuhësore;d. të shkruajë ese paraqitëse të klasifikimit;e. ta redaktojë, korrektojë dhe rishkruajë një ese klasifikimi.

Sugjerime për mësuesitKjo temë ka si qëllim t’u plotësojë e t’u thellojë nxënësve njohuritë rreth një lloji të veçantë të esesë

paraqitëse, asaj të klasifikimit. Mësuesi/ja duhet të theksojë, se pavarësisht nënllojit të esesë paraqitëse, rruga që duhet ndjekur për të

shkruar esenë është e njëjtë.

Edhe tema Eseja paraqitëse e klasifikimit do të zhvillohet në tri orë, nga të cilat një orë është parashikuar për të shpalosur njohuritë teorike dhe në dy orët e tjera, nxënësit përmes ushtrimeve dhe veprimtarive me shkrim, të praktikohen për të shkruar, redaktuar dhe për t’i dhënë formën përfundimtare një eseje paraqitëse të pklasifikimit.

Mësuesi/ja duhet të ndalet e të zbërthejë veçoritë e përmbajtjes dhe të strukturës së ese paraqitëse të klasifikimit, e cila ka si qëllim të informojë (të paraqitë) duke dashur të klasifikojë (ku është?, ku bën pjesë?) koncepte për objekte, dukuri, klasa grupe, rende, sipas parimeve të përzgjedhura nga shkruesi i esesë.

Ky tip eseje përdoret zakonisht në shpjegimet dhe analizat shkencore.

Një krahasim përmbajtësore dhe strukturor i esesë së klasifikimit me atë të përkufizimit, nxjerr në pah si veçoritë e përbashkëta, ashtu edhe dallimet.

Një organizues grafik vjen në ndihmë për t’i pasqyruar veçoritë e tyre në mënyrë koncize dhe të sakta.

Struktura e përgjithshme

Dallimet strukturoreese paraqitëse e përkufizimit ese paraqitëse e klasifikimit

Hyrjaa. Tërheqje vëmendjeje ndaj termit që do të përkufizohet;b. teza që hidhet prej shkruesit.

a. Teza shkruesit për klasifikiminb. paraqitja e përgjithshme e kategorive (grupeve, klasave, rendeve, shkollave (ne filozofi) etj. mbi të cilat do të bëhet klasifikimi.

Trungu a. informacioni paraprak;b. çështja I që trajtohet;c. çështja II...

a. kategoritë paraqitja e lidhjeve që i bashkon ato në këtë lloj klasifikimi:

b. Kategoria I...c. Kategoria II...

Mbyllja d. rishikimi i përkufizimit të dhënë;e. tërheqje e vëmendjes së lexuesit me

ndikimin që ka pas ky term mbi të.

Vlerësimi, rëndësia e klasifikimit, opinioni i autorit për klasifikimin.


62

Nga ky organizues grafik nxënësi do të kuptojë që eseja paraqitëse e përkufizimit, ndonëse është një lloj i tekstit analitik, informimin a shpjegimin përmes analizës, identifikimit të idesë kryesore, të tezave, fakteve, ilustrimit e interpretimit të tyre, e bën duke synuar lidhjet ndërmjet koncepteve që klasifikon dhe veçorive të përbashkëta që ato kanë.

Synimi i mësuesit/es duhet të jetë pajisja e nxënësve me ato njohuri teorike, që atij t’i shërbejnë për të qenë një shkrues i mirë i esesë së klasifikimit. Me anë të ushtrimeve nxënësi të arrijë të evidentojnë dhe t’i klasifikojnë objektet,të gjejnë shembujt, faktet që i kanë shërbyer shkruesit të esesë për të bërë klasifikimin dhe të kujtojë ato njohuri gramatikore, që do t’u shërbejnë për të shkruar qartë e saktë.


1. Pse përdoret eseja paraqitëse e klasifikimit?Qëllimi i saj është të shpjegojë nëpërmjet klasifikimit të koncepteve në grupe, klasa sipas parimeve të

përzgjedhura nga shkruesi i esesë.2. Si ndërtohet eseja paraqitëse e klasifikimit?Kjo lloj eseje ndërtohet duke bërë një klasifikim të termave për të cilët bëhet fjalë në bazë të parimeve

përzgjedhëse ku është mbështetur autori.Ka strukturën e esesë. Me hyrje zhvillim dhe mbyllje. në hyrje të saj shpjegohet termi, dukuria, objekti apo

koncepti për të cilën bëhet fjalë. Në trung të esesë jepet klasifikimi i llojeve të dukurisë për të cilën flitet. Në mbyllje jepet opinion i autorit mbi këtë klasifikim.

3. Lexoni esenë e mëposhtme dhe analizoni se cilat janë kategoritë që analizohen në të. Për t’ju ndihmuar, po ju japim tabelën e mëposhtme. Plotësojeni atë duke u bazuar në tekst

strukturaKriteret e klasifikimit:

funksionet e tyre aftësitë e tyre

Hyrja: një vështrimi i përgjithshëm mbi kompjuterët, duke dhënë veçoritë e përgjithshme

Trungu

Përfundimi

5 llojet e kompjuterëve

1. kompjuteri personal (PC)

2. mikroprocesori

3. serveri

4. superkompjuteri

është krijuar për t’u përdorur nga një person i vetëm

përdoret në vendet e punës

desktopët ofrojnë më shumë fuqi dhe memorje me kosto ulët, laptopët janë kompjuterë të lëvizshëm që integrojnë ekranin, tastierën, procesorin, memorjen dhe harddiskun në një paketë me bateri.Kanë një processor më të fuqishëm, memorje shtesë dhe aftësi të përforcuara për të kryer një sërë detyrash të veçanta si grafikët 3D ose lojëra

4. Kontrolloni gabimet drejtshkrimore në tekstin e mëposhtëm, duke pasur parasysh në veçanti rregullat e mëposhtme të drejtshkrimit të shqipes.

63


?

?

Por seriali që ka tërhequr më shumë vëmendjen e publikut, pa diskutim që është “The lost” (Të humburit). Ai është një serial televiziv amerikan, krijuar nga Xhefri Ljebër Abrams (Jeffrey Lieber JJ Abrams) dhe Dejmon Lindëlof (Damon Lindelof). Ky serial përçon jetën e individëve të ndryshëm dhe të grupeve të njerëzve të mbijetuar nga rrëzimi i një avioni pasagjerësh në mes të Sidnejt dhe Los Anxhelosit në një ishull misterioz tropikal, diku në jug të Paqësorit. Çdo episod përbën një linjë kryesore historie që ndodh në ishull.

Në sezonin e parë, çdo episod në ABC, u ndoq mesatarisht nga 15 690 000 shikues amerikanë. “The Lost” ka fituar çmime të shumta të industrisë së kinemasë.

Shënim. Në këtë shkrim, veç gabimeve drejtshkrimore, mund të ndërhyhet edhe në saktësimin e rendit të fjalëve në fjali dhe qartësimit të shprehjeve të përdorura.

5. Lexoni me kujdes çdo fjali. Vendosni shenjat e pikësimit që mungojnë.

a) Ku do të shkojnë ata?b) Paskan ardhur të gjithë!c) Sa është data sot?d) Shkruani shpejt, që të mbarojmë në kohë!e) Të kujtohet si na thoshte: “Flisni sa më qartë!”.f) Kemi shumë punë në shtëpi. A ikim tani?g) Nuk ju kanë informuar që provimi është sot?!

?

?

Tema: Eseja paraqitëse e klasifikimit (njohuri teorike dhe ushtrime) Ora I

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:• Të identifikojë veçoritë përmbajtësore dhe strukturore të esesë paraqitëse të klasifikimit;

a. Të dallojë elementet e strukturës së esesë paraqitëse të klasifikimit;b. Të analizojë veçoritë gjuhësore, duke u ndalur në përdorimin e saktë të shenjave të pikësimit dhe përdorimit të shkronjës së madhe;c. Të shkruajë një ese paraqitëse të klasifikimit.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të eseve paraqitëse të klasifikimit, shkumësa me

ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: ese paraqitëse e klasifikimit, karakteristika një eseje paraqitëse të klasifikimit, struktura e një eseje paraqitëse të klasifikimit.




Ndërtimi i njohurive Analiza e tipareve semantike Të mësuarit ndërveprues Punë në dyshe



64


Parashikimi. Përvijimi i të menduaritMësuesit do t’i shërbejë kjo teknikë për të përvijuar lidhjen logjike mes njohurive tijtë kanë nxënësit për

veglat muzikore dhe kritereve që përcaktojnë ata për t’i klasifikuar ato.P.sh.: - Si mund t’i klasifikojmë veglat muzikore?

Ndërtimi i njohurive. Analiza e tipareve semantike

Mësuesi udhëzon nxënësit të lexojnë me vëmendje esenë me temën Veshjet tradicionale të grave dhe të kodojnë ato pjesë të tekstit që kanë të bëjnë me elemente përbërëse të çdo kategorie, si:

Struktura

Hyrja: Teza – llojet e veshjeve popullore Veshjet popullore

Trungu Klasifikimi i veshjeve

Kategoria 1: veshja me xhubletea. karakteristikat e përgjithshme;b. pjesët përbërësec. në ç’krahinë përdoret

Kategoria 2: veshja me këmishë të gjatë dhe përparje:a. karakteristikat e përgjithshme;b. pjesët përbërësec. në ç’krahinë përdoret

Përfundimilidhet me një përfundim logjik, i cili ka të bëjë me përdorimin e veshjeve popullore në zona të caktuara pavarësisht përkatësisë së tyre.

Mësuesi duhet t’u kërkojë nxënësve të jenë të kujdesshëm në analizimin e të dhënave të çdo kategorie. Ata duhet të vëzhgojnë:

- P.sh.:Veshja me xhubletë- Pjesa hyrëse e paragrafit trajton prejardhjen e emrit të veshjes. E merr këtë emër nga një lloj fundi

në formë kambane të valëzuar, i qepur me rripa prej shajaku të vendosur njëri pas tjetrit në linjë horizontale, bashkimi i të cilëve realizohet me gajtanë të hollë prej leshi.

- Pjesa e dytë e paragrafit përshkruan përbërësit e saj: Xhubleta shoqërohet edhe me disa pjesë të tjera prej shajaku me ngjyrë të zezë, si të xhubletës të cilat quhen grykës, mangë, dhe krahol. Pjesë tjetër është edhe brezi i gjerë i zbukuruar me rruaza dhe gajtanë, i cili në të folmen vendore quhet kërrdhokëll. Në kokë mbahej një shami e bardhë, e lëshuar mbi shpatulla.

- Pjesa e tretë e paragrafit bën lidhjen e veshjes me elemente simbolike që e shoqërojnë atë: Veshja me xhubletë në gjysmën e poshtme ka formën e kambanës dhe në gjysmën e sipërme ngjan me veshjen e kryqtarëve, sikundër dhe mjaft simbole të gdhendura mbi këtë kostum, si koka e demit kretan, forma kryqi, svastike etj janë të njohura si të templarëve.

- Pjesa e fundit e paragrafit tregon zonat në të cilat përdoret ajo: Kjo veshje është mbajtur në të gjitha malësitë e Alpeve të Shqipërisë përfshirë edhe pjesën e alpeve në Malin e Zi.

Llojet e veglave muzikore

Veglat frymore Veglat me tastierë

Veglat me tela Veglat me membranë

65


?

Pas këtij procesi, mësuesi mund t’u kërkojë nxënësve të shkruajnë në grup një model eseje.

Përforcimi. Shkrimi i lirë/ Rishikim në dysheMësuesi/ja u kërkon nxënësve të shkruajnë një ese paraqitëse të klasifikimit, me temë Veglat muzikore,

për të cilën ata bënë një klasifikim fillestar në fillim të orës së mësimit. Klasa mund të ndahet në katër grupe dhe secili të klasifikojë dy-tri vegla (vegla fryme, vegla me tela etj.)Para se të shkruajnë, u kujtohet nxënësve që duhet të përcaktojnë disa kritere që do t’u shërbejnë për

klasifikimin e secilës pre tyre, si: a. karakteristikat e përgjithshme (pjesa hyrëse të paragrafit); b. pjesët përbërëse (pjesa e dytë e paragrafit) c. në ç’krahinë përdoret, me ç’kulturë ka të bëjë etj. (pjesa e tretë e paragrafit)Lexohen dy-tri nga esetë e shkruara dhe bëhet vlerësimi i tyre.


Detyrë shtëpie: ushtrimi 6

Shënim. Shkrimi i dy eseve, do t’i japë dorë mësuesit që në orën e dytë nxënësit të diskutojnë mbi punët e tyre, t’i redaktojnë dhe të shkruajnë një produkt të pastër.

?

?

?

?

Tema: Eseja paraqitëse e klasifikimit (Ora e dytë)

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:- të dallojë veçoritë e esesë paraqitëse të klasifikimit;- të rikujtojë rregullat drejtshkrimore dhe gjuhësore që përdoren në shqipen standarde;- të redaktojë një ese paraqitëse të klasifikimit; - të vlerësojë dhe evidentojë anët pozitive dhe mangësitë e një eseje të klasifikimit.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, tabela me rregulla drejtshkrimore për përdorimin e shenjave të

pikësimit, të shkronjës së madhe dhe përdorime të emrave të përveçëm, lloje të ndryshme të eseve paraqitëse të klasifikimit me shmangie nga norma, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: ese paraqitëse e klasifikimit, analizë gjuhësore, rregulla drejtshkrimore

Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskutim/ditar dypjesësh Diskutim i ideve Punë me klasën



Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Diskutim/ ditar dypjesëshLexohen disa nga esetë e detyrës së shtëpisë, ushtrimi 6 dhe diskutohet rreth tyre, duke u ndalur në:


66

Veçoritë e esesë së klasifikimit Realizuar në esea. A është bërë si duhet klasifikimi, sipas

llojit?b. A përputhet struktura e esesë së

paraqitur, me skemën e eses paraqitëse të klasifikimit?...

c. Cila është kultura gjuhësore e esesë?d. Ka shmangie nga norma? Në se?

Plotësohet në tabelë ditari dypjesësh, duke mbajtur parasysh edhe rregullat drejtshkrimore që janë afishuar.

Ndërtimi i njohurive. Rikujtohen njohuritë gjuhësore. Punohet ushtrimi 4 dhe 5.

Përforcimi. Lexim/Shkrim i lirë/punë në dysheU kërkohet nxënësve të lexojnë dhe të redaktojnë në dyshe esetë e njëri-tjetrit. Më pas e rishkruajnë. Mbahet shënim si për anët pozitive dhe negative të eseve të lexuara në dyshe.Sipas kohës që mbetet në dispozicion, lexohen punët e bëra nga një dyshe.

Vlerësimi i orës së mësimit

?

?

?

?

?

Tema: Eseja paraqitëse e klasifikimit (Ora e tretë)

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:- të shkruajë ese paraqitëse të klasifikimit;- ta redaktojë e korrektojë esenë e vet dhe të shokut;- të ripunojë esenë.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, tabela me rregulla drejtshkrimore dhe lidhëzat, lloje të ndryshme të eseve paraqitëse të përkufizimit me shmangie nga norma, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: redaktim, korrektim, rishkrim, analizë gjuhësore, ripunim, vlerësim

Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskutim Diskutim i ideve Punë me klasën


Përforcimi Shkrimi i lirë/ Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe


Parashikimi. DiskutimU kërkohet nxënësve të lexojnë esetë që redaktuan dhe rishkruan. Diskutohet rreth tyre, duke u ndalur në aspekte të:

67


a. përmbajtjes, b. strukturës, c. nivelit gjuhësore.

Ndërtimi i njohurive. Lexim/Shkrim i lirë U tërhiqet vëmendja se në fazën e dytë ata do të redaktojnë shkrimet e tyre. Puna mund të jetë e organizuar

në grupe. Nxënësit, duke mbajtur parasysh aspektet e shkrimit të një eseje, pasi lexojnë një nga esetë e anëtarëve të grupit, nxjerrin në pah anët pozitive dhe negative të shkrimit dhe japin sugjerime për korrigjimin e saj. Një anëtar e korrigjon. Paraqiten para klasës përmirësimet që i janë bërë shkrimit.

Një kujdes i veçantë i duhet kushtuar redaktimit të esesë, i cili duhet të bëhet nga vetë nxënësit, duke rishkruar pjesët e vlerësuara të paarrira, si nga përmbajtja, ashtu edhe kultura gjuhësore. Në këtë orë mësimi, do të rikujtohen njohuritë gjuhësore që lidhen me rregullat e përdorimit të shenjave të pikësimit, si dhe me shkronjën e madhe. Pasi lexohen esetë e përpunuara para klasës, mund të hapen çështje për diskutim për strukturën e fjalive, për shprehjen e saktë të opinioneve, për përdorimin e konektorëve apo respektimin e shenjave të pikësimit.

Përforcimi. Pasi dëgjojnë disa nga esetë e rishikuara, bëhet vlerësimi i tyre.


68

?

Teksti argumentues

Tema: Arti i bindjes (2 orë) Objektiva të përgjithshëm: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:• Të identifikojë retorikën (artin e bindjes) si lloj i tekstit argumentues.

a. Të shpjegojë ç’është teksti argumentues dhe pse përdoret ai;b. të përshkruajë zhvillimin historik të retorikës;c. të dallojë format e retorikës së lashtë: etos, logos, patos;ç. të analizojë elementet gjuhësore dhe të strukturës së një ligjërate retorike;d. të shkruajë argumente pro dhe kundër të folurit bindës.


Synimi i kësaj teme është që nxënësit të njihen me retorikën, artin e bindjes, si një nga llojet e më të vjetra të tekstit argumentues. Tema do të zhvillohet në 2 orë, nga të cilat një orë do të shërbejë për dhënien e njohurive teorike rreth retorikës dhe 1 orë për ushtrime.

Nëpërmjet njohurive teorike, vështrimit historik të zhvillimit të artit të bindjes, mësuesi duhet të ndalet në faktin se qëllimi i retorikës nuk ka ndryshuar (bindja e njerëzve për një çështje të caktuar), por kanë ndryshuar mjetet e përçimit të mesazhit: nga kontakti i drejtpërdrejtë më dëgjuesit, përmes ligjërimit, në përdorimin e multimedies, që në kohë shumë të shkurtër komunikon me një publik të interesuar në një territor shumë të gjerë.

FjalorRETORIKË f. libr. - 1. Dija që shtjellon rregullat e parimet për të folur bukur e në mënyrë bindëse dhe për të ndikuar te njerëzit me anë të fjalës; gojëtari.

Materiale në ndihmë të mësuesitMësuesi mund të shfrytëzojë pjesë nga “Apologjia e Sokratit”, një formë e retorikës në antikitet, e cila e

përçonte informacionin përmes ligjërimit, fjalimin e Skënderbeut në Krujë (M. Barleti)

69


?

?

?

?

?

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:• Të identifikojë retorikën (artin e bindjes) si lloj i tekstit argumentues.a. Të shpjegojë kuptimin e termit retorikë;b. të përshkruajë zhvillimin historik të retorikës;c. të dallojë format e retorikës së lashtë: etos, logos, patos;


Teksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të teksteve retorike, shkumësa me ngjyra, tabela, linku http://www.youtube.com/watch?v=70EjyR-ëExc&NR=1, ku mund të gjendet

pjesa teatrore “Apologjia e Sokratit”, e luajtur nga Mirush Kabashi

Konceptet kryesore: tekst argumentues, retorikë, arti i bindjes, format e retorikës së lashtë: etos, logos, patos. Struktura mësimore:


Parashikimi Harta e konceptit Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Të nxënit me këmbime Të mësuarit ndërveprues Punë në grupe

Përforcimi Diskutim Ndërtim i shprehive studimore Punë me klasën


Parashikimi. Harta e konceptitPërmes hartës së konceptit mësuesi sistemon njohuritë për tekstin argumentues, që nxënësi ka marrë në

klasat pararendëse.

Etapa e parashikimit mund të ndërtohet edhe me shkrim të lirë, ku nxënësve iu kërkohet që të shkruajnë një ese përkufizimi me temë Arti i bindjes

Ndërtimi i njohurive. Të nxënit me këmbime

Mund të përdoret edhe Leksioni i shpejtë/ ditari dypjesësh.

Mësuesi e ndan klasën në grupe dhe u jep nga një pjesë të shkurtër të disa ligjëratave, ku mbizotëron stili retorik (përdorimi në të shkruar a në të folur i një stili me fjalë e shprehje të mëdha e të bukura, me figura të shumta, me fjali të gjata e të stërholluara), siç mund të jenë: pjesë nga ligjërata e Perikliut, nga Ciceroni, nga

Tema: Retorika, arti i bindjes (Ora e I)

- fjalimet e ndryshme- artikujt e gazetave- opinionet- tekstet e publicitetit- esetë argumentuese të llojeve të ndryshme

trajton ide ose teza për çështje të ndryshme

ka qëllim të bindë marrësin e tekstit për tezën e dhënë

Teksti argumentues

llojet e tekstit argumentues

llojet

Është një metodë e cila funksionon në bazë të grupit. Mësuesi e ndan fillimisht klasën në 4 grupe bazë dhe shkruan në tabelë grupe pyetjesh, të cilat lidhen me mësimin. Më pas brenda grupeve nxënësit, duke numëruar, rindahen në grupe ekspertësh (p.sh. 1-shat bashkë etj.). Secili grup ekspertësh duhet të përgatitet t’u përgjigjet pyetjeve të dhëna. Më pas nxënësit bashkohen në grupet fillestare ku duhet të diskutojnë rreth mësimit dhe të japin përgjigjet e tyre para klasës si grup.


70

ligjërata e Skënderbeut, kur hyri në Krujë (M. Barleti).U drejton nxënësve pyetjen: - Ç’ju bën përshtypje në këto ligjërata? - Ç’gjë kanë të përbashkët?Pasi nxënësit nxjerrin në pah disa nga veçoritë e përbashkëta të tyre, si toni thirror, përdorimi i shpeshtë i

figuracionit, fjali të gjata, japin edhe përkufizimin e termit retorikë.

Retorika përpunoi rregullat e artit të të folurit bukur dhe pa të meta.

Mësuesi me anë të strategjisë leksion i shpejtë, ndalet te lindja dhe evoluimi i retorikës, si arti i bindjes, duke theksuar:

- arti i bindjes është i vjetër sa njerëzimi;- grekët e ngritën në sistem retorikën (zhvilluan të folurit në publik, nxorën rregullat për të folurit në publik);- koncepti i bindjes nuk ka ndryshuar, por kanë ndryshuar mjetet me të cilat përçohet ai. a. nga antikiteti e deri në kohët moderne përçimi i informacionit bëhej përmes ligjërimi (përballjes së

folësve me njerëzit, përfshirja e tyre në të folurin publik)b. sot, për shkak të zhvillimeve teknologjike, përçimi i informacionit bëhet nëpërmjet televizionit, radios,

gazetave, filmave etj.

Më tej mësuesi /ja e ndan klasën në dy grupe;Grupi I – lexon tekstin, nxjerr të dhënat historike për retorikën e më pas plotëson tabelën:

Pyetja PërgjigjaKu është aplikuar për herë të parë studimi i retorikës?Cili ishte konteksti politik që bëri të mundur lindjen e saj?Çfarë ishin sofistët? Cilat ishin disa nga idetë e tyre?Për çfarë ishte i njohur Sokrati?Çfarë konstatonte Platoni?Cilat ishin disa nga idetë e Aristotelit?Cilët ishin oratorët në Romën e lashtë? Po idetë e tyre? Grupi II - identifikon veçoritë e formave të retorikës me anë të ditarit dypjesësh.

Format e retorikës Ilustrim nga teksti ku bie në sy kjo cilësi:

etos – bindja nga karakteri i folësit

Nëse ka ndonjë aftësi natyrore tek unë, o gjykatës, dhe unë e di se sa është ajo: ose nëse unë kam përvojë si folës, dhe në këtë linjë unë nuk e mohoj se kam përvojë…

logosi –bindja me anë të arsyetimit

Dhe, nëse unë e ndiej se më jepet kënaqësia prej jush, unë do t’ju bëj të mendoni se Aulus Licinius, është një njeri, i cili tani që është qytetar, jo vetëm nuk meriton të hiqet nga lista e qytetarëve, por se ai është i vlefshëm, edhe kur ai nuk ishte qytetar…Para së gjithash… ai e tregoi veten e tij superior nga të gjithë të tjerët në aftësi…

patosi – bindja përmes emocioneve.

O gjykatës, a ka ndonjë pushtet mbinjerëzor, me rekomandime hyjnore në çështje të tilla të rëndësishme, për të marrë në mbrojtjen tuaj atë njeri që i ka nderuar në të gjitha kohërat gjeneralët tuaj …

Përforcimi. DiskutimMësuesi/ja shtron përpara nxënësve pyetjen: - A përdoren në fjalime sot format e retorikës (etos, logos, patos)?

Mësuesi bën konkluzionet e orës së mësimit dhe vlerëson pjesëmarrjen e nxënësve në mësim.

Detyrë shtëpie: ushtrimi 3, 4 f. 62.

71


?

??

?

? Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:·Të identifikojë veçoritë e retorikës (artit të bindjes), si lloj i tekstit argumentues.

a. të analizojë mjetet gjuhësore dhe të strukturës të një ligjërate retorike; b. të shkruajë argumente pro dhe kundër të folurit bindës, c. të flasë para një auditori për ta bindur rreth një çështjeje që iu intereson.


Teksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të teksteve retorike, shkumësa me ngjyra, tabela,

Konceptet kryesore: tekst argumentues, retorikë, arti i bindjes, strukturë e një ligjërate retorike,

Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskutimi Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Punë individuale/diskutim Të mësuarit ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi Rrjeti i diskutimit Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe

Zhvillimi i mësimit Parashikimi. DiskutimiDiskutohet rreth zgjidhjes që kanë dhënë nxënësit për detyrën e shtëpisë, duke u ndalur:

a. në argumentet që ka përdorur Ciceroni për të bindur dëgjuesit; b. në stilin e fjalimit (fjalitë e gjata, fjalët e zgjedhura me kujdes etj.)

Ndërtimi i njohurive. Punë individuale/diskutimPunohen individualisht ushtrimet 4, 5. Nxënësit mund të ndahen në dy grupe:

Grupi I – punon për të zbuluar argumentet në ligjëratën e Perikliut;Grupi II – analizon veçoritë gjuhësore të ligjëratës.Përfaqësuesit e grupeve paraqitin punën e bërë. Nxënësit e tjerë diskutojnë dhe vlerësojnë punën e grupeve.

Përforcimi. Rrjeti i diskutimitShtrohet pyetja:

PO JO Ndonëse arti i bindjes mund

të përdoret edhe për mirë, edhe për keq,

a është i dobishëm ai?Argumentet

Përfundimi

Detyrë shtëpie. Shkruani një ese në lidhje me artin e bindjes.

Tema: Ushtrime për retorikën (Ora e dytë)


72

Tema: Fjalimet politike (2 orë) Sugjerime për mësuesinNë këtë temë mësimore, nxënësit do të ritrajtojnë fjalimet politike, si lloje të tekstit argumentues, me

qëllim që të zgjerojnë njohuritë rreth tyre, duke analizuar strukturën dhe elementet përbërëse të tyre.

Kjo temë do të zhvillohet në dy orë, nga të cilat në 1 orë do të konkretizohen veçoritë e fjalimit, përmes një shembulli të dhënë, dhe orën e dytë nxënësit do të ushtrohen praktikisht për të analizuar veçoritë strukturore dhe gjuhësore të një fjalimi.

Mësuesi mund t’u sugjerojë nxënësve të kërkojnë dhe të sjellin në klase fjalime të politikanëve, të cilat opinioni i ka vlerësuar se janë të famshme. Mund të ketë edhe nga ato fjalime të cilat kanë rezultuar të dështuara, pasi vendosja e tyre me fjalimet e suksesshme lehtëson tek nxënësi elementet që bëjnë një fjalim të suksesshëm.

Mësuesi duhet të drejtojë vëmendjen e nxënësve në ato aspekte që kanë të bëjnë me organizimin e ideve.

Objekt studimi prej nxënësve do të bëhet fjalimi i famshëm i Martin Luter Kingut “Unë kam një ëndërr”, i cili elektrizoi Amerikën në vitin 1963 dhe ndikoi në zhdukjen e pabarazisë raciale. Në këtë fjalim nxënësit do të dallojnë si elementet e strukturës, ashtu edhe veçoritë gjuhësore.

Materiale për mësuesinFranklin D. Ruzvelt: Të vetmes gjë që duhet t’i trembemi është vetë frika(Fjalimi i përurimit, 4 mars, 1933)

Presidenti Huver, zoti Komandant, miqtë e mi: kjo është një ditë e shenjtë për kombin, dhe jam i bindur se miqtë e mi amerikanë presin që me rastin e dhënies së postit të Presidentit, t’iu drejtohem me sinqeritet dhe me një vendim që situata e tanishme e kombit na nxit. Kjo është jashtëzakonisht koha për të thënë të vërtetën, gjithë të vërtetën, sinqerisht dhe me guxim. Nuk duhet të mohojmë kushtet e vendit tonë sot. Ky komb i madh do të durojë ashtu siç ka duruar, do të ringjallet dhe do të begatohet. Prandaj para së gjithash, më lejoni t’ju shpallë besimin e patundur se të vetmes gjë që duhet t’i trembemi është vetë frika, tmerri pa emër, pa arsye, dhe të pajustifikuar, që paralizon përpjekjet e nevojshme për ta kthyer tërheqjen në përparim. Në çdo orë të zezë të jetës së kombit, një grup drejtues i çiltër dhe i fuqishëm i ka kuptuar dhe i ka mbështetur vetë njerëzit, të cilët janë të rëndësishëm për fitore. Jam i bindur se edhe ju do ta mbështesni lidershipin në këto ditë kritike. Në një frymë, unë dhe ju do të përballemi me vështirësitë e përbashkëta. Falë Zotit ato kanë të bëjnë vetëm me gjëra materiale. Vlera është tkurrur në nivele imagjinare. Taksat janë rritur, aftësia jonë për të paguar ka rënë, qeveria po përballet me shkurtime fondesh, mjetet e shkëmbimit kanë ngrirë në rrjedhën e tregtisë, fshatarët nuk gjejnë dot tregje për prodhimet e tyre, kursimet e shumë viteve të mijëra familjeve janë zhdukur. Më e rëndësishmja, qytetarët e papunësuar përballen me problemin e ekzistencës, dhe një pjesë e madhe prej tyre mundohen pa u shpërblyer. Vetëm një optimist i pamend do ta mohonte realitetin e errët të këtij çasti. Megjithatë, shqetësimi ynë nuk vjen nga dështimi i substancës. Nuk jemi goditur nga ndonjë murtajë apo fatkeqësi. Në krahasim me rrezikun që i pushtoi etërit tanë, për arsye se besonin dhe nuk kishin frikë, ne ende kemi shumë për të qenë mirënjohës. Natyra ende i ofron bujari dhe përpjekjet e njerëzve e kanë shumëfishuar atë. Begatia është në prag të derës, por përdorimi bujar i dobëson prodhimet e tokës. Së pari, kjo ndodh për shkak se drejtuesit e shkëmbimit të të mirave njerëzore kanë dështuar në saj të kokëfortësisë dhe paaftësisë, kanë pranuar dështimet dhe kanë dhënë dorëheqjen. Praktikat e paskrupullta të shkëmbyesve të parave do të dënohen në gjykatën e opinionit publik, janë hedhur poshtë nga mendjet dhe zemra e njerëzve. E vërteta është se janë përpjekur, por përpjekjet e tyre kanë ndjekur modelin e traditës. Përballë dështimit të mirëbesimit, kanë propozuar të japin më shumë para. Të tërhequr nga epshi i përfitimit, kanë nxitur popullin tonë të ndjekin lidershipin e tyre të rremë, kanë këshilluar, duke u lutur që situata të kthehet në kushtet e mëparshme. Ata dinë vetëm rregullat e një gjenerate vetë-kërkuesish.

73


?

Ata nuk kanë vizion dhe, kur nuk ka vizon, njerëzit humbasin. Lumturia nuk vjen thjesht nga zotërimi i parave, por nga gëzimi i arritjes, emocioni i përpjekjeve krijuese. Gëzimi i stimulit moral të punës nuk duhet harruar në ndjekjen e tërbuar të përfitimeve që zhduken. Këto ditë të errëta do të harrohen nëse na mësojnë se fati ynë i vërtetë nuk është të na shërbejnë, por t’i shërbejmë vetes dhe miqve tanë. Ky komb kërkon aksion dhe aksion të menjëhershëm. Detyra jonë më e rëndësishme është t’i vëmë njerëzit në punë. Nuk është një problem i pazgjidhshëm nëse përballemi me të me zgjuarsi dhe kurajë. Mund të shoqërohet me një përfshirje të vetë qeverisë; duke e trajtuar detyrën ashtu siç do ta trajtonim urgjencën e një lufte, por në të njëjtën kohë, do të zbatojmë projekte të mëdha për të stimuluar dhe riorganizuar përdorimin e burimeve kombëtare. Së bashku me këtë, duhet të pranojmë me sinqeritet mbipopullimin e qendrave tona industriale dhe, duke i rishpërndarë në shkallë kombëtare, të përpiqemi ta përdorim më mirë tokën dhe ta lëmë në duart e të duhurve. Kjo detyrë do të ndihmohej nga përpjekjet e qarta për të rritur vlerat e produkteve bujqësore, dhe me pushtetin për të blerë prodhimin për qytetet tona. Mund të lehtësohet në shumë mënyra, por asnjëherë nuk mund të ndihmohet vetëm duke folur për të. Duhet të veprojmë, dhe të veprojmë me shpejtësi. Në këtë dedikim të një kombi, kërkojmë me përulësi bekimet e Perëndisë. Le ta mbrojë secilin prej nesh dhe të gjithë ne! Le të më drejtojë mua në ditët që do të vinë. *U zgjodh President i SHBA-së në vitin 1932 dhe qëndroi tre mandate deri në vitin 1944.

???

?

Model mësimi

Tema: Fjalimet (Ora I)

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë: • Të identifikojë fjalimin politik si lloj të tekstit argumentues. a. të dallojë elementet e strukturës në një fjalimi politik; b. të dallojë elementet shprehëse-emocionale të një fjalimi politik;

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të fjalimesh politike, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: fjalim politik, ide të strukturuara, struktura e fjalimit, mjete retorike.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Harta e konceptit Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Të nxënit në bashkëpunim Të mësuarit ndërveprues Punë në dyshe



Parashikimi. Harta e konceptitPërmes hartës së konceptit mësuesi e drejton vëmendjen e nxënësit në njohuritë që ai ka marrë në klasat

pararendëse për fjalimet politike.

Fjalimet politike

argumentojnë duke u mbështetur njëkohësisht në pasion

idetë - të prekin mendjet dhe zemrat e njerëzve

zgjedh fjalët e duhura

këto fjalime ndryshojnë politikën /jetën


74

Ndërtimi i njohurive. Të nxënit me këmbimeMësuesi mund të ndajë klasën në grupe dhe brenda grupit sugjeron që nxënësit të kenë nga një detyrë në

evidentimin e elementeve të strukturës së fjalimit.Mësuesi u kërkon nxënësve të lexojnë me vëmendje tekstin dhe u kërkon të evidentojnë elementet që kanë

të bëjnë me strukturën dhe gjuhën. Nxënësit duhet të jenë të kujdesshëm të vërejnë nëse fjalimi përmban:

- me emocione të forta- konstaton ndjesi të fajit- krijon ndjesi vuajtje, dhembjeje- a flet në mënyrë konkrete për problemet- ç’lloj fjalish përdor

Nxënësit evidentojnë në një tabelë elementet që kanë të bëjnë me strukturën dhe mjetet retorike.

Struktura Mjetet retorikeHyrja:Hyrje e drejtpërdrejtë (jam i lumtur që jam me ju sot…) Përdorimi i aliteracionit

Situata historike dje (njëqind vjet më parë…) Përsëritje të fjalëve kyç

Situata historike e sotme (njëqind vjet më vonë…) metafora

Trungu. Sjell fakte dhe argumente rreth padrejtësive të kryera;Jep një vizion për të ardhmen; Fjali të drejtpërdrejta që të japin zemër e të nxisin

Prek ndjesitë e dëgjuesve(.. kam një ëndërr.. se fëmijët…) Fjali urdhërore

Jep qëllimin e fjalimit (…kam një ëndërr se nje ditë ky komb do të …) Folje të përdorura në vetën e parë njëjës

Fjalimi ka karakter gjithëpërfshirës (…kjo është shpresa jonë..) Folje lidhore të ndjekura nga folje në kohën e ardhme …

Mesazhi është i prekshëm (… dhe kur kjo të ndodhë, kur ta lejojnë lirinë të kumbojë…)Mbyllja.

Folja në të tashmen tregon realizimin e ëndrrës

Përforcimi. Shkrim i lirë/ Rishikim në dysheU kërkohet nxënësve të shkruajnë një fjalim që do ta mbajnë para banorëve të komunitetit për t’i sensibilizuar

për mirëmbajtjen e mjedisit.Të mbahet parasysh përbërja e auditorit:Grupi I - mund t’iu drejtohet fëmijëve;Grupi II - mund t’i drejtohet një auditori të gjerë;Grupi III - mund t’iu drejtohet grave;

Pasi e përfundojnë, vlerësohet fjalimi që do të jetë më bindës (do të ketë më shumë fakte e argumente e do të përcillet më bukur)

Detyrë shtëpie. Gjeni në internet dy fjalime politikanësh gjatë një fushate elektorale dhe i analizoni për strukturën dhe retorikën.

Orën e dytë punohen ushtrimet 1 dhe 2 të librit, sipas skemës së orës së parë.

75


Model përgjigjeje Ushtrimi 1- Fjalimi i Çërçillit edhe pse duket se i drejtohet një grupi të vogël audience (siç është dhoma e përfaqësuesve),

ai në fakt i drejtohet gjithë njerëzimit.- Hyrja e fjalimit nuk është deklarative, por jep informacion mbi atë që ka ndodhur.- Kjo për të vetmen arsye se Çërçilli argumenton para grupi të dhomës së përfaqësueseve mënyrën dhe

arsyet e veprimeve të tij.- Fjalimi është i ndarë në dy pjesë:- pjesa e parë informon mbi formimin e qeverisë së re të koalicionit dhe kërkon nga Dhoma miratimin e

programit dhe votëbesimin për qeverinë,Të premten mbrëma mora nga Madhëria e tij misionin që të formoj një administratë re…Për këtë arsye është formuar një kabinet lufte prej pesë anëtarësh…- pjesa e dytë jep të dhëna, informon Dhomën për vështirësitë e mëdha që i presin dhe shpreh besimin

për arritjen e qëllimit.Tani jemi në një fazë paraprake të një prej betejave më të mëdha në histori. Jemi përfshirë në një aksion… para

nesh na pret një torturë e rëndë…ju do të thoni cili është qëllimi ynë?...është fitorja. Fitore me të gjitha kostot… - mjetet retorike të përdorura:

- përsëritja e fjalëve kyç:

- përdormi i metaforave:

- përdorim i përsëritjeve:

- ritmi i fjalimit: - Fjalim gjithëpërfshirës:

- Fjali nxitëse duke përdorur vetën e parë në lidhore:- Prek ndjenjat dhe emocionet:

- Përdorimi i përemrave në vetën I njëjës e shumës për t’i dhënë fjalimit karakter gjithëpërfshirës:- Mesazhi i fjalimit:- Përsëritet 5 herë fjala fitore dhe 4 herë fjala ekzistencë- Fitorja do të sigurojë ekzistencën...

administratë të re, kabinet prej pesë anëtarësh, uniteti i kombit, qeveria e re,na pret një torturë, tirani monstruoze, nuk kam asgjë për të ofruar përveç gjakut, mundimeve dhe lotëve,është fitorja, fitore me të gjitha kostot, fitore pavarësisht nga terrori, fitore, pavarësisht se sa e rëndë dhe e gjatë do të jetë rruga përpara, pasi pa fitore nuk ka ekzistencë ... nuk ka ekzistencë të Perandorisë Britanike, nuk ka ekzistencë të parimit mbi të cilat ka qëndruar Perandoria Britanike, nuk ka ekzistencë për nxitjen, impulsin e të gjitha kohërave, që i gjithë njerëzimi të përparojë drejt qëllimit të tij.

- tani jemi në një fazë paraprake të një prej betejave më të mëdha në histori. Jemi përfshirë në aksion në shumë pika të tjera, në Norvegji, në Holandë, … - të hapim luftë nga toka dhe deti… --- se nuk kam asgjë për të ofruar përveç gjakut, mundimeve, lotëve dhe djersës para nesh, jemi përfshirë në aksion, unë them të hapim luftë, qëllimi ynë..

fitorja, fitore me të gjitha kostot, fitore pavarësisht nga terrori, fitore pavarësisht se sa e rëndë dhe e gjatë do të jetë rruga përpara, pasi pa fitore nuk ka ekzistencë...nuk ka ekzistencë të Perandorisë Britanike, nuk ka ekzistencë të parimit mbi të cilat ka qëndruar Perandoria Britanike, nuk ka ekzistencë për nxitjen, impulsin e të gjitha kohërave, që i gjithë njerëzimi të përparojë drejt qëllimit të tij.

Arsyet e fjalimit kaq të shkurtër lidhen me mungesën e nevojës për fjalë të shumta dhe veprimeve aktive pasi janë në kohë lufte.

Mësuesi bën konkluzionet e orës së mësimit dhe vlerëson pjesëmarrjen ne nxënësve në mësim.Detyrë shtëpie. Rubrika “Shkruani”.


76

???

?

Tema: Kryeartikulli dhe artikujt me komente

Sugjerime për mësuesin/enKjo temë mësimore synon që nxënësit të identifikojnë veçoritë e kryeartikullit dhe artikujve me komente,

në ndryshim nga kronika dhe nga llojet e tjera të artikujve me karakter informues, Mësuesi/ja shfrytëzon njohuritë e marra në klasat pararendëse duke bërë të mundur organizimin logjik të

njohurive të tyre rreth gazetës.

Kjo temë do të zhvillohet në dy orë, nëpërmjet të cilave nxënësit do të marrin njohuri teorike dhe do të ushtrohen praktikisht.

Model përgjigjeje Ushtrimi 1

Forma Përmbajtja

Procedohet duke përdorur pyetje të ndryshme:

Lidh argumentet mes tezës që ngre: Sjell argumente të ndryshme dhe kundërargumente të tilla, si:

Aftësi aktualizuese

Arrin në përfundime

Pse televizioni është magjik? Përse shihni televizor?Le të lëmë mënjanë “siguritë” e të mëdhenjve...TV tregon shumë gjëra dhe në mënyrë më argëtuese se prindërit...TV është dado elektronike e tyre.....Është më argëtuese të shohësh TV se të bësh detyrat e vështira shkollore...Le të ndalim te fjalët e tyre...... e vetmja gjë që mund të bëjnë të rriturit është të kritikojnë fëmijët se shohin shumë televizor...Kështu për fëmijët bota e televizorit është shumë e bukur..., por për të vegjlit pa përvojë, kufiri mes fantazisë dhe reales është i paqartë. Nuk ndodh kështu edhe me përrallat?

Model mësimi

Objektivat e përgjithshëm: në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë:• Të identifikojë kryeartikullin si lloj i tekstit argumentues. a. Të dallojë opinionet në një kryeartikull si elemente të tekstit argumentues; b. Të analizojë nga ana gjuhësore kryeartikullin; c. të dallojë kryeartikullin nga artikujt me komente; ç. përdorë teknikat e shkrimit të një artikulli ose kryeartikulli

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme artikujsh e kryeartikujsh, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: kryeartikull, artikuj me komente.

Struktura mësimore


Parashikimi Diskutim i njohurive paraprake/harta e konceptit Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Tabela T/Kodimi i tekstit Të mësuarit ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi Fleta e specifikimit Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe

77



Parashikimi. Diskutim i njohurive paraprake/harta e konceptit

Për të krijuar një ide më të qartë rreth artikujve të gazetës dhe llojeve të teksteve që ato i përkasin mësuesi me anë të hartës së konceptit u kërkon nxënësit të rikujtojnë njohuritë e marra rreth tyre në klasat pararendëse.

- Si është e ndërtuar një gazetë?

Ndërtimi i njohurive. Kodimi i tekstit, tabela T

Mësuesi shënon në tabelë dallimet mes një kronike dhe kryeartikulli.

Artikulli informues/kronika Artikulli komentues/kryeartikulli

Përhapja e informacioneve për një fakt të aktualitetit që I drejtohej një publiku të gjerë..

Përveç informacionit ka edhe reflektim, një analizë një fakt, nuk lexues aq të gjerë sa kronika…

Mësuesi mund ta ndajë klasën në dy grupe të mëdha. Nxënësit lexojnë modelin e kryeartikullit të strukturuar në tekst dhe kodojnë ato aspekte që kanë të bëjnë me elemente të përmbajtjes dhe të strukturës së tij. Më pas at në grupe ose individualisht punojnë me artikullin akademike Floresha Dado Eqerem Çabej dhe historia e letërsisë sot.

Mësuesi mund t’u kërkojë fillimisht nxënësve të rikujtojnë elemente të përmbajtjes dhe strukturës së tekstit argumentues, si:

TitulliTezaArgumentet KundërargumentetPërfundimiduke u kërkuar të specifikojnë se çfarë është secili prej tyre.Më pas shënojnë së bashku shenjat me të cilat do të kodojnë tekstin.◊-hyrja - paraqet tezënsë pari, sepse që në vitet 1939 në studimin për gjenezën e literaturës shqipe, botuar nga “Hylli i dritës”……

○-përmbajtja – lidh argumentin e zgjedhur me përmbajtjen e artikullit …Në diskutimet e sotme mbi mënyrën e konceptimit të Historisë së Letërsisë dhe sidomos me metodat e

interpretimit…Përmban thellësi dhe origjinalitet:Veç konceptit të qarqeve letrare, për të cilat është folur nga disa studiues, tezat e Çabej janë më komplekse

dhe nuk janë hetuar me vëmendjen e duhur…

socialepolitikë

ekonomikë

gazeta rozë kronika e zezë

artikuj informues kryeartikulli


78

◌- element të formës-- karakterizohet nga saktësia gramatikore, sintaksore, leksikore:Pikëpamjet e Çabejt, si dhe të gjithë diskutimet e sotme për rishikimin e Historisë së Letërsisë, duhen parë

në mënyrë të domosdoshme brenda kuptimit të letërsisë….- çështjet ngrihen në formë pyetjeje, që më pas u jepet përgjigja:Lind pyetja: - Pse Çabej i diplomuar në qendrat më të zhvilluara të shkencave filologjike, në Vjenë, në Grac

… qëndron me bindje në pozitat pozitiviste, …

● përgjigjet jepen në formë argumentesh:- diskutime që nuk kuptojnë se aspekti historik i sistemit tonë letrar nuk është thjesht kërkesë, por thelb i

brendshëm…- paaftësia për të hyrë në poetikat e brendshme, në të cilat janë formuar… ▫ - përfundime të lidhura me temën:Tezat e Çabejt, që i referohen historicizmit të të menduarit, na rikujtojnë sot njërin prej aspekteve….

Mësuesi mund t’u kërkojë nxënësve, në bazë të modeli të praktikuara, të analizojnë artikujt e sjellë në

klasë, për të cilat të përcaktojnë:TitullinTezënArgumentet KundërargumentetPërfundimin Përforcimi. Fleta e specifikimit

Nxënësit mund të punojnë në katër grupe të mëdha për të shkruar një artikull për gazetën e shkollës duke iu përmbajtur referencave të dhëna në ushtrimin 3 në libër.

Nëse koha për kryerjen e kësaj detyre nuk është e mjaftueshme, mësuesi mund t’ua sugjerojë atyre si detyrë shtëpie.

Detyrë shtëpie. Ushtrimi 3. 4 f.76.

Ora e dytë mund të përdoret për të rishikuar artikullin e filluar orën e parë dhe për të bërë korrigjimin dhe vlerësimin e tij.

Është teknikë që përdoret në procesin e të shkruarit. Përpara se të shkruajnë materialin, nxënësit përgatisin një listë me idetë që duhet të përmbajë materiali. Fleta e specifikimit do të përdoret më vonë nga nxënësit në mësim si mjet vlerësimi që përmban një grup kriteresh të cilësisë, kur ata të praktikojnë vlerësimin e punës së njëri-tjetrit për materialet e shkruara prej tyre.

Tema: Tekstet tekniko-shkencore (1 orë)

Sugjerime për mësuesin/enKjo temë mësimore synon në njohjen më të mirë të veçorive strukturore dhe gjuhësore të teksteve

shkencore. Mësuesi /ja duhet të drejtojë vëmendjen e nxënësve jo vetëm në njohjen e tyre, por njëkohësisht edhe në zbulimin e elementeve karakteristike të tekstit, sidomos në ato që i bëjnë këto tekste të klasifikohen brenda llojit argumentues.

Materiale plotësuese

79


?

??

?

Model mësimi

Përbërësit kimikë të lëndës së gjallë

Përbërësit kimikë mund të jenë organikë dhe joorganikë. Të gjithë përbërësit organikë përmbajnë elementin karbon (C). Shumica e përbërësve organikë ndodhen vetëm në organizmat e gjallë ose në produktet e tyre. Megjithatë shumë nga ata mund të prodhohen edhe në laboratorët kimikë. Përveç karbonit, shumica e përbërësve organikë përmbajnë hidrogjen (H), dhe shumë prej tyre oksigjen (O), azot (N) ose të dy bashkë. Më rrallë në përbërësit organikë janë gjetur elementet fosfor (P), squfur (S), hekur (Fe), kalcium (Ca), natrium (Na), klor (Cl), magnez (Mg) dhe kalium (K). Për shembull, në përbërjen e hemoglobinës së gjakut, e cila transporton oksigjenin në gjak, ka hekur, ndërsa në përbërjen e klorofilit te bimët, i cili kap energjinë e diellit gjatë procesit të fotosintezës, ka magnez, etj. Pra, edhe në sasi shumë të vogla ato kontrollojnë procese jetësore shumë të rëndësishme në qeniet e gjalla.

Marrë ngas Biologjia 10 (ALBAS)

Vlerat ushqyese të bizelesDikur bizelja konsiderohej si ushqim i të varfërve, ndërsa sot luan rolin kryesor në shumë restorante ekskluzive.

Bizelja përmban shumë proteina dhe stimulon ndërtimin e masës së muskujve. Vetëm 100 gramë bizele furnizojnë trupin me dhjetë herë më shumë proteina sesa salsiçet me patate të skuqura ose një pjesë torte me krem.

Bizelja ju mban gjatë të ngopur, sepse është e pasur me materie të lehta dhe ngadalë kalon nëpër traktin tretës. Përqindja e lartë e materieve të lehta në bizele ka edhe një përparësi: ul vlerën e rritur të kolesterolit.

Përveç kësaj, bizelja ka sasi të konsiderueshme magnezi. E zier vetëm pak, bizelja bëhet një ushqim i vërtetë antistresues, pohon eksperti vjenez i shëndetësisë, profesor Hademar Bankhofer.

Bizelja është po ashtu një ushqim ideal për fëmijët, për arsye se u jep energjinë e cila është e nevojshme për kryerjen e detyrave të shtëpisë pas shkollës.

Përveç që stimulon ndërtimin e muskujve, bizelja forcon nervat, flokët dhe indin lidhës si edhe shikimin dhe koncentrimin.

Burimi: Gazeta Standard

? Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:• Të identifikojë dhe të shkruajë tekste tekniko-shkencore.

a. Të dallojë temën, synimin dhe funksionin e një teksti tekniko-shkencor; b. të analizojë strukturën dhe elementet gjuhësore të një teksti tekniko-shkencor; c. të shkruajë tekste tekniko-shkencore të fushave të ndryshme.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të teksteve tekniko-shkencore, shkumësa me

ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: tekste shkencore, objektivitet, kode standarte, karakter paraqitës, karakter argumentues. Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskutim i njohurive paraprake Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Mbajtja e strukturuar e shënimeve Të mësuarit ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi Rishikim në dyshe Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe


Parashikimi. Diskutim i njohurive paraprakeMësuesi u shpërndan nxënësve lloje tekstesh shkencore dhe u kërkon t’i lexojnë për disa minuta e të

shënojnë çfarë vënë re në këto tekste.


80

Shënon në tabelë idetë e nxënësve rreth tyre duke iu referuar edhe njohurive të marra në klasat pararendëse. Janë objektive

lloj i teksteve paraqitëse-informuese ndahen në paragrafë

nuk i drejtohen një gjuhë teknike publiku të gjerë shoqërohen me

figura dhe skema

Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeveU kërkohet nxënësve të lexojnë për disa minuta dy nënçështjet e para të mësimit dhe njohuritë e reja për

veçoritë e përmbajtjes dhe të strukturës, shkruhen në grafikun organizues harta e konceptit.

Mësuesi u sugjeron nxënësve të lexojnë shembullin e dhënë në libër për analizën strukturore të tekstit “Dietat, efektet që kanë në organizëm” dhe të mbajnë në shënim veçoritë e tekstit shkencor, në pjesën e parë të ditarit dypjesësh, të cilin do të plotësojnë me të dhëna nga studimi gjeologjik Thethi ose pjesë nga vepra të tjera shkencore që mund t’ua japë mësuesi/ja.

Modeli i plotësuar i ditarit dypjesësh

Veçoritë e teksti tekniko-shkencor

TitulliHyrja - trajton çështjen kryesore

Trungu ndahet në paragrafë që zbërthejnë përmbajtjenParagrafi I – jepen linjat kryesore të argumentitParagrafët e tjerë – (mënyra e paraqitjes së argumenteve varet nga marrësi i këtij teksti)

- Faktet

- Argumentet teorike shoqërohen me shembuj figura dhe skema

- fjali të qarta dhe tekst i ngjeshur

- nuk shkruhet në vetën e parë

- Bibliografia

“Thethi”- studim gjeologjikLugina e lartë e Thethit është një nga zonat më të veçanta të turizmit malor shqiptar....I përket fushës së gjeografisë dhe lexuesve një lexuesi më të specializuar.Trungu shtjellon të dhënat gjeografike të Thethit që e klasifikojnë si një nga zonat më të bukura malore”Në zemër të alpeve veriore, mes shkëmbinjve historikë, gjelbërimit verbues dhe burimeve të kristalta, kjo luginë figuron rreth 900 m lartësi...Jep shpjegime për argumentin që sjell të bazuara edhe në fakte e të dhëna statistikore:Sipas studiuesve në park dallohen dy sektorë: i sipërmi dhe i poshtmi....Pikërisht ky dolotimizim kushtëzon zhvillimin intensiv të tjetërsimit intensiv të tyre..Në këto kushte litologjike e klimatike, zhvillohet copëtimi malor...Sektori i poshtëm ka pjerrësi më të vogël..Formimet e kësaj shkalle lidhet me ndryshimin e karakterit të gëlqerorëve..Ilustron me fakte e foto informacionin e dhënë...Përdor një fjalor të specializuar: ....përbërjen e tij prej gëlqerorësh masivë të dolomitizuar....Në këto kushte litologjike e klimatike...rrëzime gravitacionale të materialeve copëzore...Thyerje e dukshme e profilit të shpatit, masivë shtresorë,e përbërë nga terrigjen rreshpor, proceset e tjera erozivo –denuduese...Arrin në përfundime mbi rezultatet që kanë ndodhur për shkaqe natyrore të tilla, si: kjo ka bërë që në këtë sektor të shtrohet gradualisht bimësia derisa merr formën e pyjeve masive të ahut, halorëve dhe dushkut.

Erion Zoto

Përforcimi. Shkrim i lirë/ rishikim në dyshe.Në këtë fazë të mësimit nxënësit mund të ushtrohen në dyshe në ushtrime shkrimit të teksteve të shkurtra

shkencore. Kujdes do të tregojnë në respektimin e strukturës së tij dhe përdorimin e saktë gjuhësor.

Tekste shkencore

81


?

Nxënësve në grupe mund t’u sugjerohet të punojnë me skemat e informacioneve të dhëna në tekst:Grupi I – “Celularët e mplakin më shpejt lëkurën”.Grupi II “ Zemra ka nevojë për hekur “Grupi III “ frika nga mushkonja vrasësë”Grupi IV “ zbulohet një planet I ri”.

Model përgjigjeje:

Shkencëtarët amerikanë nga zbulimet e bëra së fundmi kanë arritur në përfundimin se zemra e njeriut ka shumë nevojë për hekur. Në këtë përfundim ata arritën pas një studimi që u krye gjatë 18 javë në laborator me kafshë të ndryshme. Nga studimi u vërtetua, se hekuri, i cili përmban antioksidues, ndikon në uljen e shtypjes së gjakut, si dhe mbron muskulin e zemrës nga dobësimi i tij. Konsumimi i tij është i rëndësishëm pasi, zemra është organi kryesor i trupi të njeriut, e cili e furnizon me gjak.

Në fund të orës së mësimit mësuesi bën konkluzionet e orës dhe vlerëson me notë,

Detyrë shtëpie. Shkruani një tekst tekniko-shkencor

Tema: Eseja argumentuese (3 orë)


Objektiva të përgjithshëm: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë: • Të identifikojë esenë argumentuese dhe ta shkruajë atë.

a. Të analizojë elementet e strukturës së tekstit argumentues; b. të dallojë veçoritë gjuhësore të një eseje argumentuese; c. të analizojë paragrafët në një ese argumentuese; ç. të shkruajë ese duke u nisur nga disa argumente; d. të diskutojë për të përbashkëtat dhe dallimet e eseve të ndryshme argumentuese.

Kjo temë synon t’iu shërbejë nxënësve për të zhvilluar aftësitë për të përdorur sa më mirë argumentimin në shkrimin e një eseje e për të mbajtur një qëndrim kritik ndaj dukurive të ndryshme. Për realizimin me sukses të këtij synimi, nxënësi do të gjejë në tekst shtjellimin e njohurive praktike nëpërmjet shembujve konkretë, si:

a. kujdesi në përzgjedhjen e temës, b. mënyrat e organizimit të përmbajtjes së esesë, si gërshetimi i fakteve me argumentet, shembujt etj. c. ndërtimi strukturor i esesë; ç. rruga për redaktimin e materialit dhe vëmendja për kulturën gjuhësore. Tema do të zhvillohet në tri orë, nga të cilat 1 orë do të përdoret për marrjen e njohurive teorike të gërshetuara

me shembujt konkretë, 1 orë do të zhvillohen ushtrimet që janë në tekst dhe ora e tretë do të përdoret për të shkruar dhe korrigjuar një ese të shkurtër argumentuese. Për t’ua lehtësuar punën, në tekst ka tema që shoqërohen me argumentet që mund të përdorë nxënësi.


82

? Zgjidhje ushtrimesh

1. Lexoni esenë e mëposhtme argumentuese dhe analizoni strukturën e saj.

TezaDisa nga kritikët e sotëm besojnë se Antigona është pikërisht kështu, një person jonormal.

Citimi i personave të rëndësishëm të fushës/ Argumentet që sjellin ata.

Edmund Uilson nuk ka asnjë dyshim për këtë. Për të Antigona është e çuditshme. Po ashtu, Valter Agadi e konsideron Antigonën një personalitet jonormal. Sipas tij, ka diçka të dyshimtë në sjelljen e saj, e në veçanti në urrejtjen e saj për Kreonin. Kundërshtimi i saj ndaj tij vjen në fakt nga vetë antagonizmat e saj personalë. Po ashtu, për Agadin është i çuditshëm dhe raporti i saj me Hemonin: nga njëra anë ajo ankohet vazhdimisht se prej fatit të keq ajo do të vdesë e pamartuar, dhe nga ana tjetër ajo nuk i referohet asnjëherë martesës me Hemonin. Sipas tij “ajo as nuk e merr në konsideratë këtë gjë”, duke mos iu referuar atij as edhe njëherë të vetme.

Argument mbështetës

Vërtet marrëdhënia mes Antigonës dhe Hemonit është e çuditshme, por ajo duhet trajtuar me kujdes, sepse mënyra se si Agadi e konsideron marrëdhënien e saj me Hemonin duket të jetë spekulative. Agadi niset nga fakti se Hemoni është gati të japë jetën për të dhe sërish ai nuk meriton as edhe një fjalë të vetme prej saj. Në këtë mënyrë, Agadi arrin në konkluzionin se “asaj nuk i intereson Hemoni”.

Opinion i autorit të esesë

Sipas mendimit tim, marrëdhëniet mes Hemonit dhe Antigonës mund të kenë qenë të natyrave të ndryshme. Ndoshta ajo e donte atë dhe iu desh që të ndrydhte ndjenjat e saj, për shkak të Kreonit dhe probleme të reja në jetën e saj; ose ndoshta krenaria nuk e lejonte që të pranonte ndihmën e djalit të Kreonit; apo ndoshta ajo nuk pati kohë të merrej me Hemonin.

Fakte mbështetëse

Por, të gjitha këto hamendësime që mund të jenë të vërteta në jetën reale, nuk mund të aplikohen në një vepër të tillë si “Antigona”. Sofokoliu e ka krijuar figurën e Hemonit sepse ai i shërben atij si ndërlidhësi mes Antigonës dhe Kreoni. Ai e deklaron dashurinë mes Antigonës dhe Hemonit, por e mban atë në raporte të caktuara. Hemoni e do Antigonën, por ndjenjat e Antigonës për Hemonin janë thjesht teorike, ashtu siç do Sofokliu të jenë.

Argument kundër

Ne nuk mund t’i japim një përgjigje të shpejt pyetjes se cili ishte qëndrimi i Antigonës për Hemonin. Kritikët japin përgjigje të ndryshme, gjë që vërteton edhe njëherë faktin se nuk ka ndonjë mundësi reale që të bëhet e qartë dhe të kuptohet ndjenja e saj për Hemonin.

Përfundimi

Por, unë do t’i kthehesha edhe njëherë asaj që thotë Agadi. Është krejtësisht e saktë të thuhet se Antigona “nuk iu referua as edhe njëherë të vetme martesës me Hemonin”, por, nëse shtojmë se “ajo as nuk e merr në konsideratë këtë gjë”, këtu kemi të bëjmë me një falsifikim të dramës, sepse kështu i shtojmë diçka që vetë autori e ka lënë jashtë. Unë do të sugjeroja se ne mund ta kundërshtojmë idenë se Antigona nuk është normale. Ajo është vërtetë një person i veçantë-pikërisht për këtë arsye tragjedia mban emrin e saj. Por nuk ka asnjë detaj të vetëm që ta përcaktojë atë si “të çuditshme” apo neurotike.

83


?

Ushtrimi 41. Titulli – Mbi sublimen2. Paragrafi I – me synim paraqitjen e krahasim kontrastit, mbizotëron krahasimi dhe kontrasti: ... jo proza, por fakti ose shkenca. Njëra i drejtohet besimit, tjetra ndjenjave. Njëra punon nëpërmjet bindjes, tjetra nëpërmjet prekjes së ndjenjave…3. Paragrafi II – me synim shpjegimin e përkufizimit. Në këtë paragraf përkufizimi gërshetohet edhe me elemente të krahasim-kontrastit, që ndihmojnë përkufizimin. Elementet që e bëjnë të dukshme janë: ... këto mendime nuk janë të pamjaftueshme për ta përkufizuar poezinë. Ne e kemi dalluar nga diçka, por jemi të detyruar ta dallojmë nga gjithçka tjetër…por ka një dallim thelbësor midis interesit që zgjon një tregim, nga interesi që zgjon një poezi... të dyja burimet e interesimit u korrespondojnë dy karaktereve të veçanta...4. Paragrafi III – synimi të argumentojë:Këto dy lloje karakteresh bashkohen, ashtu si edhe karakteret më të palidhshme, por ato nuk kanë lidhje natyrore … burimi i emocionit prej poezisë sjell krijimin e një gjendjeje ose të disa gjendjeve të ndjeshmërisë njerëzore…5. Paragrafi i fundit ka si synim të vërë në dukje lidhjen shkak-pasojë:…ai është poet jo sepse ka ide të ndonjë lloji të veçantë, por sepse rrjedha e ideve është pasojë e rrjedhës së emocioneve…

Ushtrimi 5Teksti i përmbahet strukturës së esesë:- Titulli: Me mënyra të ndryshme arrihet qëllimi i dëshiruar- Paragrafi I – Teza që ngre: Mënyra më e zakontë për të zbutur zemrat e atyre që kemi fyer …është të dish

t’i mallëngjesh duke iu drejtuar përdëllimës e shpirtbutësisë së tyre.- Paragrafi II – Shembujt që sjell për ta mbështetur dhe argumentuar tezën:• Eduardi, princi i galëve, nuk ndalej prej thirrjes së popullit dhe të grave e fëmijëve … për të ndalur kasaphanën...

duke shkuar nëpër qytet, vuri re tre fisnikë frëng që me guxim të pabesueshëm i bënin ballë goditjes.Vlerësimi dhe nderimi për një virtyt aq të shquar e zbuti kulmin e zemërimit ….ai tregoi mëshirë për banorët.

• Skanderbeku, princ i Epirit, iu qep pas një ushtari nga të vetët për ta vrarë ….më në fund ai vendosi që ta priste fundin e tij me shpatë në dorë….

- E përbashkëta mes sjelljes së dy princërve lidhet me evidentimin e vlerave të tilla, si: forca, kuraja, besimi, guximi.- Fjalia e fundit mund të lidhet me interpretime ose keqinterpretime mbi aftësitë e figurës së Skënderbeut.- Eseja përbëhet nga argumente pro tezës që ngre.- Përdor informacione nga burime të sigurta.- Karakterizohet nga një gjuhë e pasur dhe fjali të gjata.

Modele mësimi

Tema: Eseja argumentuese (ora I)

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:

• Të identifikojë esenë argumentuese dhe veçoritë e shkrimit të saj. a. Të përcaktojë qëllimin e shkrimit të një eseje, b. të përcaktojë kriteret për shkrimin e një eseje; c. të vëzhgojë elementet e strukturës së një eseje argumentuese.

ç. të shpjegojë ndërtimin e esesë argumentuese;


84

?

?

Qëllimi i esesë argumentuese

?

?

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të eseve argumentuese, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: ese argumentuese, karakteristika një eseje argumentuese, struktura e një eseje argumentuese, lloje të një eseje argumentuese.

Struktura mësimore



Ndërtimi i njohurive Lexim/Kodim i imët i tekstit/ Organizues grafik Të mësuarit ndërveprues Punë në grupe

Përforcimi Pyetje-përgjigje Ndërtim i shprehive studimore Punë me klasën


Parashikimi. Përvijimi i të menduarit.Shtrohet para nxënësve pyetja:

- Cili është qëllimi i esesë argumentuese? Të argumentojë se pikëpamjet Të tregojë pikëpamjen e tij e tij janë më të sakta e rreth një çështjeje më të besueshme

të bindë lexuesin nëpërmjet informimit

fakteve argumenteve të shumta dhe bindëse

Ndërtimi i njohurive. Lexim/ Kodim i imët i tekstitMësuesi udhëzon nxënësit në leximin e vëmendshëm të esesë duke koduar ato pjesë të tekstit që kanë të

bëjnë me elementet përbërëse të përmbajtjes së esesë argumentuese.

Për t’i bërë sa më pjesëmarrës nxënësit në përftimin e njohurive teorike, mund t’u kërkohet që me anë të teknikës “Shkrimi argumentues-bindës” të vëzhgojnë mënyrën e ndërtimit të esesë model të dhënë në tekst.

Nxënësit mund të ndahen në dy grupe. Leximi me kodim të imët i tekstit, i cili është pjesë e teknikës së shkrimit argumentues bindës, do t’u shërbejë nxënësve për të vënë në dukje veçoritë e esesë argumentuese, të cilat nxënësit do t’i hetojnë në modelet e dhëna dhe do t’i ngulitin.

85


- Kriteret për përzgjedhjen e temës:

---Mbrojtja e pikëpamjes nga ana e shkruesit:

-Kundërshtimi i tezës:

Mbështetësit për argumentimin

- tema të jetë specifike dhe e ngushtë;- të përmbajë një argument të caktuar;- të gjenden statistika dhe materiale që e mbështesin këtë argumenta. - dhënia në fillim e argumenteve pro temës që trajton, për të kaluar më pas tek trajtimi i argumenteve kundër dhe kundërshtimi i tyre. - eseja mund të fillojë dhe me trajtimin e argumenteve kundër për të kaluar më pas tek trajtimi i argumenteve të veçanta pro - të trajtohen një për një argumentet kundër.)- duke pranuar faktin se ky argument edhe mund të pranohet, por janë më të shumta argumentet që e hedhin atë poshtë (p.sh deri diku është e drejtë të thuhet se…)- duke e hedhur poshtë në mënyrë kategorike këtë argument (p.sh: siç duket nga argumentet që u sollën në këtë ese, nuk mund të biem dakord me …)- duke e konsideruar argumentin të papërshtatshëm me temën që trajtohet). - Informacion i shumtë: shembujt, statistika;- Mos ketë pohime të përgjithshme;- Burimet e informacionit të jenë të besueshëm.

Struktura Pjesa hyrëse – Teza:Pse duhen studiuar ndryshimet e sotme kulturore, shoqërore dhe politike? Çfarë shmangin ato?

Për të kuptuar ndryshimet e sotme kulturore, shoqërore dhe politike përdoren analiza që mbështeten në metodologji të ndryshme, të cilat duhet të kuptojnë, regjistrojnë dhe mbajnë parasysh atë që vjen e re në krahasim me tradicionalen. Përndryshe, shumë tensione, konflikte, marrëdhënie disi të tendosura midis grupeve shoqërore, brezave, bashkësive socioprofesionale, individëve etj., mund të mbesin pa përgjigje dhe të pakuptuara.

Çështja Rrjedhojat e moskuptimeve: në familje, mes grupeve shoqërore apo individëve... e ka burimin te moskuptimi i asaj që bën tjetri...

Trungu – shtjellimi i argumenteve

Argumentet pro

Argumenti 1Argumenti 2

Informacion mbështetës

Duke filluar prej viteve gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar dhe pastaj në vazhdimësi deri në ditët tona, autorë të ndryshëm që kanë shprehur majën e mendimit modern perëndimor në fushën e shkencave humane dhe në logjikë, sikurse edhe teoricienët më të mirë në fushën e komunikimit dhe të medies, kanë zbuluar, argumentuar, vërtetuar se shoqëria bashkëkohore ka bërë një ndryshim të madh kulturor. - roli i shkronjës- roli i medieve

Argumentet kundër Argumenti 1Argumenti 2Informacion mbështetës

Përfundimi

Nxënësit lexojnë shembullin e dhënë në libër dhe nxjerrin thelbin e informacionit nga eseja argumentuese e dhënë.

Përforcimi. Pyetje - përgjigjePunohen ushtrimet 1 dhe 2 të tekstit.

Detyrë shtëpie. Ushtrimi 3


86

??

?

?

?Tema: Eseja argumentuese (ora II - III)

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:a. Të dallojë veçoritë gjuhësore të një eseje argumentuese;c. të analizojë paragrafët në një ese argumentuese;c. të shkruajë ese duke u nisur nga disa argumente;ç. të diskutojë për të përbashkëtat dhe dallimet e eseve të ndryshme argumentuese.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të eseve argumentuese, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: ese argumentuese, tema e esesë, argument, strukturë e një eseje argumentuese.

Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskutim Diskutim i ideve Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Lexim/Kodim i imët i tekstit/ Organizues grafik Të mësuarit ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi Rishikim në dyshe/Shkrimi i lirë / Diagram i Venit Ndërtim i shprehive studimore Punë në dyshe


Parashikimi. DiskutimiDiskutohet rreth punimit të ushtrimit 3, që nxënësit e kanë realizuar në shtëpi.

Teza Ç’përfaqëson Antigona? Fillon me kundërargumentet - një person jonormal, Mbështetja te disa nga kritikët e sotëm;

Citimi i personave të rëndësishëm të fushës/ Argumentet që sjellin ata.

Argumentet mbështetës

Opinion i autorit të esesë

Fakte mbështetëse

Argument kundër

Përfundimi ... Por nuk ka asnjë detaj të vetëm që ta përcaktojë atë si “të çuditshme” apo neurotike.

Ndërtimi i njohurive. Shkrim i lirë.Nxënësit ndahen në grupe dhe shkruajnë një nga temat e dhëna në ushtrimin 6. Në një tab`ak letre mësuesi

paraqit para nxënësve skemën e strukturës së një eseje argumentuese, e cila duhet mbajtur parasysh prej tyre gjatë punës.

Mësuesi mund të shënojë të opinione të nxënësve në tabelë duke u kërkuar që të japin faktet mbi të cilat mbështesin opinionet e tyre, dhe bashkë me to edhe detajet që tërheqin vëmendjen e lexuesit dhe dëshmojnë qëndrimin e tyre.

87


Me anë të teknikës shkrim i lirë nxënësit shkruajnë paragrafët e eseve.

Përforcimi. Rishikim në dysheMësuesi u kërkon nxënësve të vlerësojnë në dyshe punimet e njëri-tjetrit. I kushtohet kujdes përdorimit

të shenjave të pikësimit, veçanërisht presjes, në fjalitë me bashkërenditje kundërshtore, para lidhëzave por, andaj, prandaj; në fjalitë me nënrenditje shkakore, para lidhëzave se, sepse; në gjymtyrët homogjene, kur paralajmërojmë numërimin dhe përdorimin e gjymtyrëve homogjene, si dhe rastet kur nuk përdoret presja.


Detyrë shtëpie. ushtrimi 7, f. 88

Ora IINga çdo grup mësuesi mund të përzgjedhë e të lexojë një ese.

Çdo prezantues duhet të paraqesë përpara shokëve mënyrën e organizimit të esesë, të cilat kanë të bëjnë me mënyrat e ndryshme të hartimit të hyrjes, të trungut apo të paragrafëve mbështetës dhe të paragrafit përmbyllës, mënyrat e ndryshme se si janë përzgjedhur detajet për t’i bërë të qartë lexuesit këndvështrimin e autorit.

Nxënësit mund të ndërtojnë një Diagram Veni ku të evidentojnë të përbashkëtat dhe të veçantat e eseve. Redaktimi i eseve është një nga fazat e rëndësishme për të mësuar se si shkruhet çdo ese. Mësuesi/ja

të kërkojë që në grup nxënësit të marrin dhe redaktojnë një nga esetë e shokëve duke demonstruar më pas kriteret dhe rregullat që ndoqën gjatë redaktimit. Redaktimi duhet të përqendrohet në:

a. në zbatimin e strukturës së esesë;b. në argumentet bindëse që sillen; c. në pasurinë e fakteve dhe detajeve; ç. në organizimin e paragrafëve, në mënyrë që të evidentohen sa më mirë çështja që argumentohet;d. në kulturën gjuhësore të shkrimit, si:

• Gabimet drejtshkrimore dhe gramatikore. • Përdorimi i saktë i shenjave të pikësimi të tilla, si: presja, pika etj.

?

?

Tema: Eseja shkak-pasojë (3 orë)

Objektivat e përgjithshëm: Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë:

• Të identifikojë esenë paraqitëse të përkufizimit dhe ta shkruajë atë. a. Të evidentojë shkakun dhe pasojën në paraqitjen e një problemi; b. të dallojë elementet e strukturës së esesë shkak-pasojë; c. të analizojë veçoritë e saj gjuhësore; ç. të shkruajë ese paraqitëse shkak-pasojë; dh. ta redaktojë dhe ta korrektojë esenë.

Sugjerim për mësuesinKjo temë mësimore synon që të aftësojë nxënësin të dallojë veçoritë e esesë së shkak-pasojës, si dhe të

shkruajë ese të tilla. Tema do të zhvillohet në tri orë dhe do të ndiqet ajo ecuri metodike që është ndjekur për llojet e tjera të esesë. Një vend i veçantë i duhet lënë ushtrimit praktik të nxënësve për të shkruar, redaktuar, vlerësuar një ese.


88

Sugjerime metodikeE veçanta e këtij lloji të esesë argumentuese është evidentimi i shkaqeve dhe shpjegimi i pasojave që

rrjedhin prej tyre, prandaj vëmendja e nxënësve duhet të fokusohet mbi evidentimin e shkaqeve dhe të pasojave që rrjedhin nga një veprim, ngjarje apo situatë. Është e rëndësishme që nxënësit të dallojnë esenë paraqitëse shkak-pasojë nga llojet e tjera të eseve paraqitëse. Për këtë mësuesi sjell në klasë dy tri lloje esesh dhe u kërkon nxënësve të identifikojnë llojin e atyre, duke argumentuar përgjigjen.

Duke qenë se qëllimi i esesë shkak-pasojë është që të shpjegojë shkaqet (arsyet) dhe pasojat e një

ngjarjeje apo situate, mësuesi/ja i ushtron nxënësit të shoqërojnë shkakun me pasojën ose anasjelltas. Klasa mund të ndahet në grupe me nga dy nxënës. Me anë të organizuesit grafik nxënësit mund të shënojnë në njërën anë shkaqet dhe në anën tjetër pasojat.

Të identifikuara me anë të pyetjes Pse? Dhe me anë të përgjigjes Sepse/ Kështu që.

Formulimi i tezës së esesë shkak pasojë është një moment i rëndësishëm. Prandaj mësuesi duhet ta konsiderojë si një hap të veçantë brenda orës mësimore mënyrën si nxënësit duhet të hartojnë tezën.

Mësuesi mund t’u kërkojë nxënësve të përcaktojnë tezën e esesë së paraqitur në tekst dhe të analizojnë pyetjet mbi të cilat është ndërtuar.

1. Cilat janë pasojat që do të analizohen?2. Cili është zinxhiri shkak-pasojë që ka çuar tek ky efekt?

3. Cili është shkaku kryesor?4. Cilat janë marrëdhëniet që do të vendosen mes shkakut dhe pasojës dhe pse?

- Emigrimi i shqiptarëve; - situata e pafavorshme ekonomike, situata politike, faktorët social-kulturorë:bashkimet familjare, arsimi;-ndryshimi i sistemit politik-ekonomik;- shqiptarët kërkojnë gjithnjë e më shumë stabilitet ekonomik e politik në vendin e tyre, duke e parë gjithnjë e më shumë të ardhmen e tyre këtu. Këtë e tregon dhe numri i shqiptarëve të kthyer vitet e fundit nga emigracioni.

Për ndërtimin e paragrafëve mësuesi mund ta organizojë punën me tri grupe të mëdha:

Grupi I – paraqit paralelisht shkaqet dhe pasojat.

ShembullShkaqet Pasoja

a. Situata politike në vend

Bashkimi me familjarët që jetojnë jashtëSituata ekonomike personaleb. emigrimi në një vend tjetër

- largimi nga vendi

- vështirësi në përshtatjen në kulturën e re;- jetë më e izoluar;- një stil i ri jetese krejtësisht i ndryshëm.

Grupi II – sjell pasojën që vjen për një a më shumë shkaqe. Pasoja Shkaqet

largimi nga vendiNdryshimi i sistemit politik- ekonomik, mungesa e prodhimit në vend;rënia ekonomike pas vitit 1990

Grupi III – jep në fillim shkaqet dhe më pas paraqit pasojat.Shkaqet Pasojat

Emigrimi në një vend tjetër- vështirësi në përshtatjen në kulturën e re;- një stil i ri jetese krejtësisht i ndryshëm;- jetë më e izoluar

89


Mësuesi mund të udhëzojë nxënësit të vëzhgojnë nëse eseja ka renditje të shkaqeve dhe pasojave:a. sipas një rendi kronologjik.b. duke trajtuar në fillim shkakun kryesor dhe më pas shkaqet e tjera, p.sh.: shkaku kryesor - ndryshimi i sistemit politik dhe ekonomik; shkaqe të tjera - situata e pafavorshme ekonomike; situata politike e paqëndrueshme; faktorët social-kulturorë: bashkimet familjare, arsimi etj.c. duke trajtuar në fillim shkaqet e tjera dhe më pas shkakun kryesor.

Një ushtrim efikas do të ishte këtu praktikimi i nxënësve në përcaktimin e strukturës së esesë. Për këtë mund të vijë në ndihmë ushtrimi 3.

• Për të realizuar redaktimin e esesë paraqitëse shkak-pasojë, mësuesi mund t’u kërkojë nxënësve të evidentojnë llojet e fjalive të përdorura si dhe lidhëzat që i karakterizojnë ato, si: - Numri i të kthyerve në Shqipëri është më i lartë këto vite, për shkak se situata ekonomike në vend është më e mirë. - Megjithatë, shqiptarët kërkojnë gjithnjë e më shumë stabilitet ekonomik e politik në vendin e tyre, duke e parë gjithnjë e më shumë të ardhmen e tyre këtu. Këtë e tregon dhe numri i shqiptarëve të kthyer vitet e fundit nga emigracioni…

Përgjigje të ushtrimeve1. Pse përdoret eseja paraqitëse shkak-pasojë? Qëllimi i esesë shkak-pasojë është që të shpjegojë shkaqet (arsyet) që sjellin pasojat e një ngjarjeje apo situate ose anasjelltas.

2. Si ndërtohet eseja paraqitëse shkak-pasojë?a. Ndërtohet nga një tezë e cila mbështetet në shpjegimin e shkaqeve dhe pasojave të argumentit që trajton. Rendit në rend kronologjik shkaqe të ndryshme të shoqëruar nga pasojat. Shkrimi i paragrafëve mund të organizohet në mënyra të ndryshme duke u mbështetur në:b. diskutimin i shkaqeve dhe pasojave të një problemi apo çështjeje në të njëjtën kohë ose në mënyrë të njëpasnjëshme; c. dhënia në fillim e pasojës dhe pastaj diskutimi shkaqeve;ç. dhënia në fillim e shkakut dhe më pas diskutimi pasojave të tij.

3. Kontrolloni gabimet drejtshkrimore në tekstin e mëposhtëm, duke pasur parasysh në veçanti rregullat e mëposhtme të drejtshkrimit të shqipes, si dhe vendosni shenjat e pikësimit atje ku mungojnë:

• Shkova në Francë, sepse ishte vendi që njihja më mirë. Librat e mi ishin pritur gjithnjë me shumë ngrohtësi edhe pse futën me vështirësi. Franca gjithnjë ka treguar një lloj hapjeje ndaj letërsisë shqiptare Për këtë ishte e natyrshme që unë të vija në Francë.• Kam lexuar “Makbethin” kur isha 10 vjeç. Ishte një magjepsje aq e madhe, sa fillova ta kopjoja të gjithë pjesën me shkrim dore. Shekspiri është shkrimtari më i jashtëzakonshëm i botës. Është më i kompletuari nga të gjithë, më vizionar se shkrimtarët e antikitetit edhe pse atyre u kam një borxh të madh. Vetëm në moshën 28-vjeçare, e zbulova siç duhej literaturën antike greke. Isha i tronditur nga moderniteti i tragjedive të Eskilit, të cilat më dukej sikur reflektonin shqetësimet e mia si shkrimtar disident përballë një shteti totalitar në shekullin XX.

Nuk shkruhet -ë-ja para prapashtesave –shëm dhe -të në të gjitha trajtat e mbiemrave të formuar prej tyre.

Kur numërori rreshtor shkruhet me shifër romake, përdoret pa prapashtesë dhe pa nyjë të përparme.


90

?

??

?

?

Model mësimi

Tema: Eseja paraqitëse shkak-pasojë (ora I)

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:• Të njohë esenë paraqitëse të shkak- pasojës;

a. të njohë esenë paraqitëse të shkak- pasojës;b. të përcaktojë qëllimin për të cilën shkruhet dhe veçoritë e saj;c. të vëzhgojë strukturën e esesë së paraqitëse të shkak-pasojës;ç. të shpjegojë ndërtimin e esesë së paraqitëse të shkak-pasojës;

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të eseve paraqitëse të shkak-pasojës, shkumësa

me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: ese paraqitëse e shkak-pasojës, karakteristika të një eseje paraqitëse të shkak-pasojës, struktura e një eseje paraqitëse të shkak-pasojës.

Struktura mësimore


Parashikimi Organizues grafik Diskutim i ideve Punë me klasën




Parashikimi. Përvijimi i të menduarit/ organizues grafik.Mësuesi u prezanton nxënësve lloje të ndryshme esesh. U kërkon nxënësve të përcaktojnë llojin e tyre.

Me anë të organizuesit grafik u kërkon nxënësve të përcaktojnë shkaqet dhe pasojat.

Pse Sepse

Ndërtimi i njohurive. Analiza e tipareve semantike.Mësuesi udhëzon nxënësit në leximin e vëmendshëm të esesë duke koduar ato pjesë të tekstit që kanë të

bëjnë me elementet përbërëse të përmbajtjes së esesë shkak-pasojë:

Struktura

Hyrja:Teza

Trungu: ShkaqetShkaku IShkaku II ...

Pasoja …

Përfundimi

91


Në punën në grupe mësuesi udhëzon nxënësit të praktikojnë ndërtimin e paragrafëve duke përdorur mënyra të ndryshme të paraqitjes së shkaqeve dhe pasojave

shkaku pasoja

Teza

Ne jetojmë në epokën moderne ku media ka një ndikim të rëndësishëm në vetë gjykimin, sjelljen dhe stilin e jetës. Të rinjtë, të cilët rriten me këtë zhvillim teknologjik, si televizorë, kompjuterë personalë, ndryshojnë shumë nga të rinjtë e një gjysmë shekulli më parë. Për shkak të televizionit, filmave dhe lojërave kompjuterike,

ata kanë ndryshuar mentalitetin e tyre, stilin e jetës dhe të sjelljes në shoqëri.

Shkaku I

Shkaku II

Shkaku III

për shkak të programeve të ndryshme televizive, filmave apo video lojërave. Televizioni është një industri fitimprurëse, nëse ka shumë abonentë.

Sa më zbavitës të jenë filmat dhe programet televizive,

I. Ndodhin ndryshimet në mentalitetin e të rinjve, II. Kjo është arsyeja pse ata që kanë biznese të tilla, përpiqen të shtojnë numrin e personave të pasionuar pas televizionit;III. aq më shumë kohë kalojnë të rinjtë përpara televizorit

Shkaku IV

Duke ndjekur medien televizive, të rinjtë fillojnë të mendojnë, të vishen, të flasin dhe të arsyetojnë si në emisionet televizive;në qoftë se prindi ose kujdestari ligjor nuk kujdesen për fëmijët e tyre

pushteti i medies

IV. mund edhe të ndryshojnë stilin e tyre të jetës,

është tek koha që konsumatori duhet të shpenzojë duke ndjekur produktet e tyre.

Shkaku V

Videolojërat janë faktorët më të zakonshme

Këta njerëz kalojnë më shumë kohë përpara një kompjuteri,

që i mbajnë të rinjtë larg nga një stil jete aktive. sesa duke bërë një shëtitje në park ose duke ngarë biçikletën.

Shkaku VI

Së fundi, efekti që ka zhvillimi teknologjik tek të rinjtë Duke qenë se ata e kanë të pranishëm në çdo kohë televizorin apo kompjuterin, por jo pjesëtarët e familjes,

është distanca që ai krijon mes tyre dhe familjeve apo miqve. është më e lehtë për ta që të ndihen më mirë nën shoqërinë e vazhdueshme të tyre.

Nxënësit ushtrohen në ushtrime për të përcaktuar edhe strukturën e një eseje shkak-pasojë dhe disa veçori gjuhësore.

Përforcimi. Shkrim i lirë/ rishikim në dysheNxënësve në grupe mund t’u sugjerohet të shkruajnë ese me një nga temat, si:

a. Shpjegoni efektet që ka përdorimi i internetit tek ju.b. Cili është ndikimi që ka njeriu mbi mjedisin?c. Shkruani për një personazh historik, duke dhënë shkaqet dhe rezultatet e veprës së tij/saj.

Në këtë fazë të mësimit nxënësit mund të ushtrohen në dyshe për redaktimin e një eseje shkak-pasojë. Kujdes do të tregojnë në përdorimin e konektorëve të ndryshëm dhe shenjave të pikësimit.

Në fund të orës së mësimit mësuesi bën konkluzionet e orës dhe vlerëson me notë,Detyrë: mund të sugjerohet ushtrimi 4, i cili u kërkon nxënësve të shkruajnë ese

Shënim. Ora II dhe III organizohet sipas modeleve të dhëna për llojet e tjera të eseve.


92

?

?

Teksti përshkrues

Tema: Përdorimi i detajeve shqisore (2 orë)

Objektivat e përgjithshëm: Në fund të temës mësimore nxënësi duhet të jetë i aftë:• Të identifikojë përdorimin e detajeve shqisore.

a. të dallojë detaje në një tekst përshkrues që kapen me anë të shqisave;b. të dallojë elementin mbizotërues, që lidhet me: pamjen, tingujt, nuhatjen , shijen, prekjen;c. të evidentojë dhe të përdorë fjalët kyç të detajeve shqisore;ç. të analizojë gjuhën e figurshme në një tekst përshkrues;d. të shkruajë tekst përshkrues duke përdorur detaje shqisore

Sugjerim e për mësuesin/enNë klasat pararendëse nxënësit kanë marrë njohuri rreth teksteve përshkruese, që vënë në dukje

karakteristikat e veçanta të vendeve, objekteve, njerëzve, kafshëve, madje edhe ndjenjave. Qëllimi i përdorimit të tekstit përshkrues është i ndryshëm.

Synimi i kësaj teme është të theksojë rolin e shqisave, në perceptimin e realitetit dhe transmetimin sa më me vërtetësi te marrësi. Pra, kjo temë mësimore evidenton mënyrën si mund të përshkruajë nxënësi duke vënë në punë shqisat.

Teksti ilustron nëpërmjet shembujve pikërisht mënyrën si shkrimtarë të ndryshëm kanë vënë në përdorim shqisat për të përshkuar objekte të ndryshme, ndjenja, ngjarje, dukuri etj.

Mësuesi duhet të drejtojë vëmendjen e nxënësve në evidentimin e detajeve që perceptohen me anë të shqisave për të bërë të mundur realizimin e përshkrimit.

Kjo temë do të zhvillohet në dy orë mësimi.


Ushtrimi 1a. Është tekst përshkrues, sepse na përcjell një proces, të cilin autori e percepton nëpërmjet shqisave të

ndryshme. b.- Detaje shqisore të të parit: terri u derdh si një rrigë e praruar e rrezeve të hënës...lisat e gjatë duken

si fantazma të të trishtueshme,- Detaje shqisore të të dëgjuarit:... është e lidhur dhe e shtrënguar mirë e mirë nga penjtë e qetësisë...

penjtë e heshtjes, e cila është e rëndë...edhe qyqja hesht, një klithmë u dëgjua, korbi krokati, lisat shushuruan, as bulku nuk mbeti pa lëshuar zë

- Detaje shqisore të të prekurit: nuk desh të përlyhej me nga pikat e gjakut, që i lëshonte prerja e korbit,

c. Figurat letrare të përdorura: Metafora: terri u derdh, një rrigë ... lau kreshtën e malit, syprina... që lëmon buzët dredharake të fushës,

penjtë e qetësisë, një yll noton duke lënë mbas vetes një hark të gjatë vezullues, hëna nuk desh të shihte krimin, nuk desh të përlyhej nga pikat e gjakut, një hije kaploi vendin.

Epitete: e praruar, e lëmuar, dredharake, të gjatë, vezullues, të trishtueshme, Epitete metaforike: heshtje e rëndë, heshtje e palëvizshme, skaje të grisura, Krahasime: penjtë e qetësisë u prenë si me shpatë, një hije si vdekje kaploi vendin...

93


Ushtrimi 3.Fragmenti I

- Të nuhatjes: ta thithte atë aromë edhe vetë, vinte erë mjaft e këndshme dhe, kur e afronte dorën te hunda dhe e nuhaste, ndalonte në vend dhe nuhaste, dhe aroma e saj vinte si fllad, premtimi i aromës së saj,- Të prekjes: dora që mbante shtrënguar flakonin... sepse e kam krijuar me duart e mija,- Të pamjes: i vetmi që e kam njohur në bukurinë e tij jam unë, kur po qëndroja matanë kopshtit, ku lozte ajo vajza flokëkuqe...Fragmenti II- Të nuhatjes: ajri i paluejtun aty mbrendë, ishte mbarsun me gjith nduer amsimesh, erë pemësh të pjekuna, erë bari të ri, erë lulesh, erna të ndryshme gjethesh e bimësh të mshefuna nëpër kande të freskëta, të tana kto rna të përzieme,- Të pamjes: erna të ndryshme gjethesh e bimësh të mshefuna nëpër kande të freskëta, nëpërmjet mureve që s’i lejshin me tretë, e me u hapë përtej, - Të shijimit: të fortë e të shëndoshë si pije aromatike.

Figurat letrare:Epitete: i paluejtshëm, të pjekuna, të ri, të freskëta, të përzieme, aromatikeKrahasime: si pije aromatikeMetafora: ajri i paluejtëm aty mbrendë, ishte mbarsun me gjith duer amësimesh, erë të ndryshme... të

mshefuna nëpër kande të freskëta, mureve që si lejshin me tretë, Funksioni i tyre është të ndihmojnë në krijimin e perceptimit sa më të gjallë të përshkrimit që përcjell autori.

Ushtrimi 5 Gruaja e re. Gruaja e re është një grua e shkathët si një mace, kockëmadhe dhe përtace, me gojë të gjerë

dhe buzëqeshje të lehtë. Sytë e saj janë të zinj dhe të mprehtë, si dy kokrra mani, si dy kokrra të zeza mani. Ajo është një grua e madhe, me kyçet e duarve finë dhe gishta të plotë, të gjatë e drejtë. Ushqimin e ha me ëndje. Ajo fle, dhe ha, dhe dembeloset...

Sipas kumtimit, përdoren fjalitë dëftore. Sipas ndërtimit, përdoren fjali të thjeshta të zgjeruara ose fjali të përbëra me marrëdhënie bashkërenditëse. Janë përdorur mjaft gjymtyrët homogjene, në funksionin e përcaktorëve të shprehur me mbiemër (Sytë e saj janë të zinj dhe të mprehtë, gishta të plotë, të gjatë e drejtë, gjuhën e saj të gjatë e të kuqe,...), kallëzuesve homogjenë (Ajo fle, dhe ha, dhe dembeloset); përdoren mbiemrat cilësorë...

Ushtrimi 6Fjalët kyç që paraqesin perceptimin me anë të shqisave të tilla, si:Mjedis – kopshti n’at mbasdite të nxehtë heshte në diell, kumbullat dëng me kokrra të pjekuna

s’mungojshin, por syt e Lecit, si të tërhjekun prej nji fuqije shortare, kërkuan një kumbull përtej murit....nëpërmjet të cilëve lavireshin vilet e rrushit ende të bleruna e të pashejuna e në midis pemët në rrjesht e rrjesht, zerdelija, pjeshka, dardha, molla ftoj, kumbulla.

Lëvizje – heshtja e tij po vlonte me zane të panjehuna, veçse të lehta e me lëvizje disi të shushituna, levizje kandrrash e fluturash zna bletësh e grethesh,..nëpërmjet të cilëve lavireshin vilet e rrushit, u përhapën në at heshtim ari.

Forma – lëshojshin hije anave hardhijat e rrëfatuna në huj të tyne me gjeth e stërpikë gurkalli, kumbullat dëng me kokrra të pjekuna,

Ngjyra – heshte në diell, vilet e rrushit ende të bleruna, me gjethe stërpikë në gurkali, ngjyrë të bruzët ari i diellit, Shije – e të pashejuna, me kokrra të pjekuna


94

?

???

?

Model mësimi

Tema: Përdorimi i detajeve shqisore (ora I-II)

Objektiva: Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:• Të identifikojë përdorimin e detajeve shqisore;

a. të dallojë detaje në një tekst përshkrues që kapen me anë të shqisave;b. të dallojë elementin mbizotërues, që lidhet me: pamjen, tingujt, nuhatjen, shijen, prekjen;c. të evidentojë dhe të përdorë fjalët kyç të detajeve shqisore;ç. të analizojë gjuhën e figurshme në një tekst përshkrues;d. të shkruajë tekst përshkrues duke përdorur detaje shqisore

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të teksteve përshkruese, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: tekst përshkrues, përshkruan karakteristikat e një dukurie, detaje shqisore, gjuha e shqisave gjuhë e figurshme

Struktura mësimore


Parashikimi Përvijimi i të menduarit/ organizues grafik Diskutim i ideve Punë me klasën




Parashikimi. Përvijimi i të menduarit/ organizues grafikMe anë të organizuesit grafik u kërkohet nxënësve të rikujtojnë njohuritë e marra për tekstin përshkrues në

klasat pararendëse:

Përshkruajnë objektivkarakteristika të vendeve, objekteve, dukurive... subjektiv

përdoren për qëllime të ndryshme

për të informuar për të bindur për të shprehur ndjenja

Mësuesi/ja mund t’u kërkojë nxënësve të përshkruajnë, duke përdorur një gjuhë të pasur, - pamjen e mjedisit të klasës;- aromën e trëndafilit;- shijen e një frute (ananasit);- ndjesinë kur prek shallin e butë të gjyshes;- tingëllimin e ziles së shkollës.

Duke dëgjuar përgjigjet e nxënësve mësuesi mund t’u drejtojë pyetje të tilla, si:

Tekstet përshkruese

95


- Çfarë ke përshkruar?- Ku u mbështete për të realizuar përshkrimin ?- Cilat mjete gjuhësore të erdhën në ndihmë?- Ç’lloj përshkrimi ke përdorur?- Ç’ rol luajnë shqisat në perceptim? etj.

Ndërtimi i njohurive. Analiza e tipareve semantike.

Punohen modelet e dhëna në tekst. Mësuesi/ja e ndan klasën në 5 grupe. Çdo grup ka si detyrë të lexojë përshkrimin dhe të përcaktojë me anë të analizës së tipareve semantike cilat shqisa ka vënë në përdorim autori, detajet shqisore që përftohen nga shqisat e veçanta dhe figurat letrare të përdorura. Me anë të ushtrimit të mësipërm mësuesi duhet të ngulmojë në përkufizimin e përshkrimit si proces me anë të të cilit përshkruhet ajo çka ndien nga ana shqisore autori i tekstit.

U kërkohet nxënësve të nënvizojnë fjalën kyç të detajit shqisor në përshkrimet e dhëna, p.sh.: - kur theksi vihet te pamja, detajet shqisore janë: në tabandheun dysheme të shtëpisë së tjerrmit, rropatet nëpër hapësirë... e nalt, mbi nja dy kate, trarë të nxirë, dërrasa, tjeglla...

- kur theksi vihet te tingujt: hukamat, ulërima, krratja, dëgjon.- kur theksi vihet te nuhatja: zaliset nga këndellja, e dehur nga poleni, e kapitur si në jerm, errësirë e freskët

kundërmimshumë....- kur theksi vihet te shija: një shije verërash të humbuna, nji amë stinësh ...

- kur theksi vihet te prekja: çoi dorën kah kokrrat e verdha, i shtrëngoi në gishta, si të prekte mishin e njomë...

Përforcimi. Rishikim në dyshe/ shkrim i lirë.

Mësuesi mund ta ndajë klasën në 5 grupe dhe nxënësit në dyshe përshkruajnë perceptime që lidhen me shqisat e të parit, me të dëgjuarit, më të shijuarit, me të prekurit, më të nuhaturit.

Në përfundim lexohet detyra nga çdo grup, nxënësit theksojnë detajet.Mësuesi bën konkluzionet e orës vlerëson me notë.

Detyrë shtëpie. Ushtrimi 7 f. 100

Në orën e dytë punohen ushtrimet e tekstit.

Ushtrimi 1 – do t’u shërbejë nxënësve për t’u ushtruar në argumentimin pse teksti është përshkrues si dhe në përcaktimin e detajeve.

Ushtrimi 6 shërben për të evidentuar fjalët kyç Ushtrime sugjeruese të cilat lidhen më të përshkruarin janë 2, 3.b, 4 mësuesi mund të procedojë duke i

ndarë në grupe nxënësit për të përshkruar ndjesi apo perceptime të ndryshmeUshtrimi 7 synon që nxënësit nëpërmjet komentit të vargjeve të ndërtuara mbi bazën e detajeve shqisore

(të parit e të dëgjuarit) të përshkruajnë bukur ndjenjat që përjetojnë nëpërmjet vargjeve të poezisë.

Mësuesi/ja mund të parashikojë një kohë më të gjatë për shkrimin e lirë.


96

? Tema: Tekstet narrative përshkruese (2 orë)

Sugjerime për mësuesin/enQëllimi i kësaj teme është t’u qartësojë nxënësve veçoritë e këtyre teksteve në mënyrë që ata ta kenë të lehtë për t’i dalluar, por njëkohësisht edhe për t’i shkruar. Ky lloj teksti përdoret gjerësisht në situata të ndryshme jetësore. Ai ka në qendër të tij një ngjarje që i ka ndodhur shkruesit, të cilën ai do t’ia komunikojë dikujt. Prandaj është e rëndësishme të theksohet se në bazë të këtij lloj teksti është rrëfimi i ngjarjeve. Kjo temë do të zhvillohet në dy orë, nga të cilat ora e parë do të shërbejë për të dhënë njohuritë teorike, kurse ora e dytë do të shërbejë për ushtrim praktik.

Ecuri metodikePër të bërë sa më praktike identifikimin e tyre, në fazën e parashikimit mësuesi mund të përdorë tekste të ndryshme narrative përshkruese dhe t’u kërkojë nxënësve që të përqendrohen tek mënyra si këto tekste përshkruajnë.

Në këtë fazë mësuesi mund të sjellë në vëmendje të nxënësve çdo të thotë narracion si dhe të krahasojë tekstet narrative letrare me ato joletrare, duke vënë në dukje dallimet dhe ngjashmëritë.Duke qenë se këto tekste rrëfejnë një ngjarje, për të identifikuar sa më lehtë elementet e rrëfimit mësuesi mund të shënojë në tabelë pyetjet të cilat ua bëjnë nxënësve më të thjeshtë vjeljen e informacionit (Kush, Çfarë, Kur, Ku, Pse, Si)Duke qenë se elementi specifik i këtyre teksteve është gërshetimi i rrëfimit me përshkrimin, mësuesi duhet ta drejtojë vëmendjen në bërthamat narrative të tekstit, ku evidentimi i detajeve përshkruese është shumë i rëndësishme, pasi janë pikërisht këto detaje që japin një ide të plotë të ngjarjes së ndodhur. Për këtë mësuesi duhet t’u kërkojë nxënësve të përcaktojnë në tekstet që kanë gjetur:detaje konkrete përshkruese; informacione që duhet t’u jepen lexuesve për të kuptuar ngjarjen;të dhëna për efektin që shkakton përshkrimi te lexuesi;mbështetja në detajet shqisore;përshkrimi i emocioneve;përdorimi i foljeve.

Material plotësues

Në Valbonë pranë bjeshkëveMe Avniun, Adin dhe Nuredinin me ndihmën e sms-ve, vendosëm të shkojmë bashkë me familjet në Valbonë. Rezervimin e dhomave e bëmë përmes Nuredinit, i cili është rritur në Tropojë, por për 15 vjet ka jetuar e punuar në Londër. Atje ka pasur kompaninë e tij të ndërtimit, por ka investuar në Shqipëri dhe ka vendosur të jetojë këtu. Prej vitesh frekuenton familjarisht bjeshkët. Rruga për në Koman, nga ku do të marrim tragetin për të shkuar në Fierzë, është lënë pas dore. Arsyen do ta mësojmë në traget. Pak kilometra pasi lë pas Vaun e Dejës, rruga është në mëshirën e agjentëve atmosferikë. Nxitojmë, sepse trageti niset në orën 9:00. Makthi vjen në rritje, sepse ora ka kaluar dhe ende nuk duket diga e Komanit. Shqetësim i kotë, sepse ne mbërrijmë para tragetit. Një person na orienton për të ekonomizuar hapësirën dhe për t’u bërë vend edhe makinave që do vinin më pas. Shumica e udhëtarëve që po prisnin ishin të huaj. Tre furgonë ruletë me targa franceze, disa makina me targa angleze, njëra prej të cilëve ishte e ndërtuar vetëm për të ecur nëpër shkëmbinj, “shumë e mirë, por shumë e shtrenjtë” - shtoi Nuredini. Trageti mbërrin me vonesë. Në pritje për udhëtimin shohim ankorimin dhe më pas dy - tre persona që me

97


veprimet e tyre dukej se nuk dinin të bënin gjë tjetër veç orientimin e shoferëve që dilnin dhe hynin në traget. Këtë gjë e bënin shumë mirë. Me ton të lartë, për shkak të zhurmave të erës që sjell gryka, por gjithsesi të krijonin siguri. Siguri që erdhi duke u lëkundur tek unë, Adi dhe Avniu për shkak se trageti po mbushej dhe ne ende ishim jashtë. Nuredini na dha garanci se patjetër kishte vend për të gjithë. Pagesa prej 200 lekësh e një “takse portuale” kthen sigurinë se do të shkojmë në Valbonë. Kanë filluar reshjet e shiut. Makinat tona janë të fundit dhe në traget mezi dallon hapësirë. Paniku rritet në përpjesëtim të drejtë me çdo makinë që zë vend në traget. - A ka vend për të gjithë? - pyetja është vetëm për katër makinat tona. - Po, po. - Varianti i fundit është kthimi sërish mbrapsh dhe marrja e rrugës së Kukësit. - Pas 45 minutash trageti të ngjan me barkën e Noes. Ka bërë vend për trailera me ngarkesë, furgona, foristrada, makina e sigurisht për të gjithë udhëtarët. - Rruga e re e Kukësit i ka rralluar udhëtimet me traget, - thotë Fisniku, një djalë simpatik nga agjensia High Albania në Tiranë, që shoqëron turistë në Alpe. Sipas tij kjo është një gjë e mirë, sepse liqeni ndotet më pak dhe ruhet “bukuria e egër” dhe “rruga më e bukur në botë”.

Udhëtimi me traget zgjat dy orë. Megjithëse bie shi, kënaqësia e udhëtimit që të ngjall peizazhi që të rrethon është e papërshkrueshme. Uji i gjelbër i liqenit dhe pamja madhështore e mahnitëse e zinxhirit të maleve, njëri më i madh e më i bukur se tjetri, aty-këtu shtëpi të vetmuara në shpate malesh, lëndina dhe rripa të vegjël tokash që rrethojnë shtëpitë-kulla dhe poshtë tyre varkat. I vetmi mjet komunikimi për këta njerëz, që duket se kanë vendosur të mos “braktisin” këto vende. Duhet të ketë një fuqi të madhe magnetike që i mban “të gozhduar” këta njerëz. Gjatë mbrëmjes në Valbonë dhe të nesërmen duke takuar banorë të zonës bindesh se nga këto male banorët kanë marrë seriozitetin dhe njëfarë solemniteti që nuk e gjen gjetkë. Pamja që të shoqëron nga Komani në Fierzë bën që dy orë të duken më pak se 20 minuta. “Me një pamje të tillë do të udhëtoja gjithë jetën”, - thotë një angleze, bashkëshorte e një djali nga Tropoja që ka ardhur edhe ajo për të shijuar Bjeshkët.

Me të mbërritur në Fierzë, pak kilometra më tej në të djathtë të rrugës, ndalojmë në një lokal që duket se është ndërtuar vetëm me gurë lumi. Për drekë: peshk, sallatë dhe bukë misri e përgatitur edhe me shëllirë. Këtë bukë misri do ta kërkonte i madh e i vogël nga grupi ynë sa herë uleshim për të ngrënë. E vemja gjë që nuk shkon është një shishe uji në banak. Nuk kishim ardhur për të pirë ujë nga shishet plastike. Kërkuam ujë Valbone. Ky ishte takimi i parë me Valbonën. Pas 5 minutash udhëtim me makinë, kalojmë Bajram Currin dhe lëmë pas Margegajn. Në të majtë, në urën e parë, sheh grykën e Dragobisë nëpër të cilën rrjedh uji i pastër i Valbonës. Rruga për në Valbonë ka një peizazh të mahnitshëm. Këtu malet takojnë retë. Aty-këtu dallon se majat e maleve janë mbi re. Sado profesional të jetë aparati fotografi dhe, sado përvojë të kesh me fotografinë, e ndien veten amator dhe të pafuqishëm për të rrokur atë që sheh syri. Mali i Dajtit me të cilën mburremi në kryeqytet, duket si maket përballë alpeve. Këtu çdo detaj që sheh duket se Zoti e ka bërë për të kënaqur syrin e njeriut. Vendi është thjesht i mrekullueshëm dhe malet sikur i japin siguri gjithkujt. Këtu është vendi ku takohet mikpritja e njeriut me atë të maleve. Të nesërmen në barin e hotelit, xha Fetahu me origjinë nga Skrapari, që fatkeqësisht vitet më të bukura të jetës i ka kaluar në burgje e internime thotë i habitur: “Male ka edhe andej nga ne, por këtu ka bimësi, ka pemë, ka livadhe të mrekullueshme. Edhe malet janë mikpritëse”. Sapo futemi në Dragobi, një djalosh biond po gjuante (jo me dinamit, por me kallam) peshk. Adi, që kishte ndaluar me makinë pak më parë, takohet me të. Kur afrohet, dalloj Granitin. Afro 10 vjet më parë kemi punuar bashkë në gazetë. - Po ti? Graniti kthen pak kokën djathtas dhe tregon shtëpinë që ndodhej 50 metra më tej. - Këtu është shtëpia ime. - Po çfarë dreqin ke kërkuar në Tiranë, - mërmërita i pasigurt nëse kishte kuptim


98

që Graniti ta dëgjonte këtë pyetje, që më shumë se pyetje kishte dhe nuanca “mallkimi”. Tani, jo vetëm e kemi afër Tiranën, por shkojmë rehat. Nga këtu dy orë deri te tuneli (rruga kalon përmes Gjakovës – Prizrenit - Kukësit) dhe nga tuneli për dy orë në Tiranë. Ai tregoi me gisht tregues një “ishull” me pemë të vogla në mes të Valbonës dhe, si të kishte dëgjuar “mallkimin” tim, thotë: “Aty do të ngre një lokal vitin tjetër”.

Lokalet mbi lumenj nuk mungojnë as në Jug, as në Veri të vendit, por ideja e fillimit të “shfrytëzimit” të lumit më të pastër dhe fakti se rruga është gati për asfalt më kujtoi batutën e Fisnikut në traget. Po e pyesnim për kafshët e egra dhe ndonjë rrezik të mundshëm. Si djalë i gjezdisur në gjithë zonën, aq më tepër me zanatin “udhërrëfyes”, fjala e tij kishte autoritetin e një plaku të moçëm. - Jo mor burrë çfarë kafshe e egër! Kafsha më e egër është njeriu. Nuk ka fuqi kafsha të bëjë atë të keqe që i bën njeriu natyrës.

Në mbrëmje, në bar-restorantin e fshatit turistik dëgjova për idenë se mund të ngriheshin hidrocentrale të vogla përgjatë Valbonës! Nuk di se sa do të fitohej nga kjo ide, por e sigurt është se do të dëmtonim në mënyrë të pakthyeshme një nga perlat që aq bujarisht na e ka falur Natyra. Valbona të shoqëron gjatë gjithë rrugës. diku zhduket dhe shfaqet sërish. Duke ecur në luginë, nëpër zallin e lumit që nuk ka ujë sapo kalon fshatin Rragam, përballë malit pak më poshtë se mesi i lartësisë sheh duke rrjedhur si katarakt nga shkëmbi ujin e Valbonës. Në majë të malit ende ka dëborë. Uji bie nga lartësia ecën disa dhjetëra metra dhe zhduket nëntokë për t’u shfaqur sërish pas 3 apo katër kilometrash. Ujë bore që filtrohet me gurëve dhe të jep ndjesinë e akullit sapo përpiqesh të pish një gllënjkë me pëllëmbë. Edhe gurët këtu janë ndryshe. Gjen gurë me ngjyrë të gjelbër apo dhe gurë të krijuar nga 7 apo 8 sendimente të ndryshme. Nga ideja për të marrë suvenire falas, hidhemi në praktikë... Darka është e shijshme dhe, më shumë se shërbimi, shija vjen nga ushqimet bio që të serviren. Por, në Valbonë kemi ardhur për natyrën dhe jo për t’i vënë yjet hotelit apo notën kuzhinës. Të nesërmen në mëngjes të gjithë i vëmë notat maksimale “cilësisë së gjumit”. Duke hamendësuar për “axhendën” e ditës, të kujtohet proverbi se udhëtimi është më i rëndësishëm se destinacioni. Gjatë gjithë ditës nuk kam oreks. Nuredini e njeh këtë proces dhe duke përdorur metaforën e filtrit të makinës thotë se do të kesh problem pak sa të “dounload-osh” ajrin e Tiranës. Mushkëritë ende nuk po merrnin veten nga ajri i pastër. Kjo ndodh edhe me fëmijët. Torturës së nënave për të ushqyer nazelinjtë e vegjël i vjen fundi brenda 24 orëve. Edhe më i vogli i ekipit në mbrëmje mbllaçit gjithë shije bukën e misrit me djathë. Dalim nga bari i hotelit dhe ecim drejt luginës më në Veri. Përtej ndodhet Gucia, pak më në perëndim është Thethi. Tek një pemë është vendosur një tabelë: “bjeshkët e bekuara”. Ky është epiteti që meritojnë Bjeshkët dhe jo “Bjeshkët e Namuna” që I kanë thënë ato që nuk mundën t’i merrnin me luftë. Pas 10 minutash në anë të luginës është një shkollë e braktisur. Nga dritaret dallohen bankat e vogla dhe dërrasa e zezë. Germat e alfabetit të shkruar me shkumës, për nga bukuria duket se janë bërë me program kompjuterik. Lëndina që rrethon shkollën ka një aromë që nuk mund të përshkruhet. Në një metër katror bar mund të numërosh 8-10 lloje të ndryshme lulesh. Aty kupton pse mjalti ka atë shije të rrallë. Qetësia është imponuese. Mungesa e valëve të celularit bën që të ndihesh vërtet zot i vetes. Ndonjë zile e largët thyen heshtjen e natyrës. Shumë kulla janë braktisur. “Njerëzit kanë zbritur poshtë”. Por ka nisur kujdesi për të rikthyer jetën në kulla. Gjatë muajve të verës njerëzit kanë nisur të kthehen në shtëpitë e tyre...

***Sapo futesh në Tiranë ndien një zagushi të lehtë. Kanë mjaftuar dy ditë në Valbonë për të pastruar mushkëritë dhe për të kuptuar se duhet qëndrosh më shumë në Valbonë, pranë Bjeshkëve... të bekuara. Lutfi Dervishi, Gazeta Start, 05.08.201

99


Zgjidhje e ushtrimeve

1. Analizoni foljet në tekstin e mëposhtëm.Kam kujtime shumë të bukura, sepse atëherë shumë nga banorët e Durrësit ishin myslimanë edhe pjesa tjetër ishin të krishterë ortodokse ... Gratë duhet të mbuloheshin, ndërsa unë që isha veçse një shkollare 15-vjeçare vija vërdallë nëpër qytet me pantallona të shkurtra dhe mbaj mend se një grup të rinjsh që vinin nga familjet e pasura të Durrësit e kishin studiuar në Itali nuk mund t’u besonin syve që isha e vërtetë dhe erdhën të më pyesnin se ç’bëja në Durrës. Unë u tregova historinë time dhe nga ky takim lindi një miqësi shumë e mirë”, vijon Epstein.

Fjalët e nënvizuara janë folje.Mbizotërojnë foljet në mënyrën dëftore në kohën e pakryer: ishin, isha, vija, vinin, pyesnin, bëja, Por ka edhe folje në kohën e kryer të thjeshtë ose të kryer të dëftores, si: kishin studiuar, tregova, lindi apo në kohën e tashme, si: kam, mbaj, vijon, të cilat lidhin ngjarjen me rrëfyesin e saj, që tregon në të tashmen.Janë përdorur edhe folje në mënyrën lidhore, të shoqëruara me foljet modale mund e duhet që shprehin mundësi ose domosdoshmëri, si: duhet të mbuloheshin, mund t’u besoninEdhe foljet në mënyrën lidhore janë në kohën e pakryer.

2. Zëvendësoni disa nga foljet e përdorura në tekstin e mësipërm, pa ndryshuar kuptimin e tekstit. Ruaj kujtime shumë të bukura, sepse atëherë shumë nga banorët e Durrësit ishin myslimanë edhe pjesa tjetër ishin të krishterë ortodokse ... Gratë duhet të mbuloheshin, ndërsa unë që isha veçse një shkollare 15-vjeçare vërdallosesha nëpër qytet me pantallona të shkurtra dhe më kujtohet se një grup të rinjsh që kishin prejardhje nga familjet e pasura të Durrësit e kishin studiuar në Itali nuk mund t’u besonin syve që isha e vërtetë dhe filluan të interesoheshin se ç’bëja në Durrës. Unë u tregova historinë time dhe nga ky takim lindi një miqësi shumë e mirë”, vijon Epstein.

3. Ndryshoni kohët e foljeve në tekstin e mësipërm.Do të kem kujtime shumë të bukura, sepse sot shumë nga banorët e Durrësit janë myslimanë edhe pjesa tjetër janë të krishterë ortodokse ... Gratë duhet të mbulohen, ndërsa unë që jam veçse një shkollare 15-vjeçare vij vërdallë nëpër qytet me pantallona të shkurtra dhe do të mbaj mend se një grup të rinjsh që vijnë nga familjet e pasura të Durrësit e kanë studiuar në Itali nuk mund t’u besojnë syve që jam e vërtetë dhe vijnë të më pyesin se ç’bëj në Durrës. Unë do t’iu tregoj historinë time dhe nga ky takim do të lindë një miqësi shumë e mirë”, do të vijojë Epstein.

4. Analizoni mbiemrat në tekstin e mëposhtëm.Vjeshta po kalon ndërrueshëm me vapë e fortunë, dridhje shtërpie lara-lara nëpër dushk Thonë: kohën që vjen askush të mos presë një ditë të mirë (mbiemër cilësor, gj. femërore, n. njëjës, r. kallëzore, i nyjshëm, shkalla pohore). Si kështu! Kaq pabesim në jetë? E njëmend erdhi moti krejt i mirë, (mbiemër cilësor, gj. mashkullore, n. njëjës, r. emërore, i nyjshëm, shkalla sipërore); lak i gjatë pa nyja (mbiemër cilësor, gj. mashkullore, n. njëjës, r. emërore, i nyjshëm, shkalla pohore). Dranjes iu sqarue drita e synit si me dashë me pa si asnjë breshkë ndojherë kreshtat e maleve larg-larg mbulue me borë të bardhë (mbiemër cilësor, gj. femërore, n. njëjës, r. kallëzore, i nyjshëm, shkalla pohore) : vetëm prei atij vezullimi u ndez dheu e uji mori flakë. Jo, nuk ishin vargmale ato, po fletëza arnejsh në vërvitje në skajin e pyllit, një flakim peshe larg dhe përpara turra kajzish të vegjël (mbiemër cilësor, gj. mashkullore, n. shumës, r. rrjedhore, i nyjshëm, shkalla pohore) barnash të thata (mbiemër cilësor, gj. femërore, n. shumës, r. rrjedhore, i nyjshëm, shkalla pohore). Vjeshta po kalonte, por gredhi me za të burrnueshëm (mbiemër marrëdhënior, gj. mashkullore, n. njëjës, r. kallëzore, i nyjshëm) kurrë kërkoi ndër lisa e gjeti


100

ç’ka lypte: pemë të çame përgjysmë me erën e athët (mbiemër cilësor, gj. femërore, n. njëjës, r. kallëzore, i nyjshëm, shkalla pohore) në lang. Një lloi bretkose, thithlopa e ngime (mbiemër cilësor, gj. femërore, n. shumës, r. emërore, i nyjshëm, shkalla pohore), i merr amë në hapësi qumështit që shkumbon në vedër mes gjujve të mjeltores, gërmuq në shkam, ende të pashtitëruem mirë për këtë zeje. Edhe pse tepër ngjyra në këtë vend, koha përputhet për kohë përkueshëm, pa u vra aspak sendi për send.

Dranja, Martin Camaj

FjalorKajz - lule në formë kallëzash

KujtojmëMbiemrat cilësorë tregojnë cilësi. Kjo cilësi kapet nëpërmjet shqisave ose përfytyrohet sie tillë, si p.sh.: ngjyra, forma, madhësia, ngjyra, shija, cilësi të karakterit etj.Mbiemrat marrëdhëniorë tregojnë marrëdhënie të një sendi me një tjetër, të një dukurie me një tjetër etj. si marrëdhënie lëndore, përkatësie, kohore, hapësinore etj. Këta mbiemra janë gjithmonë të prejardhur, zakonisht nuk kanë shkallë, nuk formojnë emra abstraktë.

Ushtrimi 5Detajet shqisore të të parit:

Zogjtë ishin ulur prej vapës, ... dhe hija e pemëve ishte shkurtuar, fletët e shelgjeve çuditërisht të bardha si të ishin prej alumini, disa pisha të pushtuara nga shermashekët kacavjerrës dukeshin sikur kishin veshur rreth trupit një peliçe të gjelbër…

Detaje shqisore të të dëgjuarit:...Dukej sikur pyllin e kishin pushtuar gjinkallat. Ngjante sikur në çdo dru ndodheshin me m i j ë r a

gjinkalla dembele që bënin fresk me krahët e tyre si luspa…Detaje shqisore të të shijuarit;

Grykën e kishte të thatë e të kripur nga pluhuri, dhe gjuhën e ndiente të trashur, … dhe shijen të athët, po ai i hëngri dhe ndjeu një farë freskie, sepse goja iu mbush me pështymë tamam sikur kishte përtypur ndonjë limon.

Detaje shqisore të të nuhaturit: fletët mishtore të mersinave lëshoni erë mjalti……frymëmarrja ishte shpejtuar dhe gjoksi i ulej dhe i ngrihej. Tani merrte frymë me gojë, si një langua i lodhur.

Detaje shqisore të prekjes:sytë i digjnin nga djersa, dielli digjte, nga lëvorja e pishave kullonte rrëshirë e verdhë si sumbull e trashë, mishin e kishin të fortë …

detajet narrative me ato përshkruese konkrete ndërthuren për të bërë sa më të gjallë veprimet e personazheve: kemi një përdorim të gjerë të foljeve të tilla si: ishin tulatur, kishin pushtuar, vraponte, merrte fryme, e shtynte, këpuste, gjeti, doli, s’bënte, e mundonte, kishte ndjekur, u zgjatën…- përdorime të shumta të mbiemrave për të përshkruar emocionet: e verdhë, e trashë, mishtore, të bardha, kacavjerrës, i lodhur, të thatë, të kripur, të trashur, të athët, të fortë, të gjata të dobëta, të cekët,…

Në fund mësuesi bën konkluzionet e orës dhe vlerëson pjesëmarrjen e nxënësve në mësim.Detyrë shtëpie: ushtrimi 6. f. 106

101


?

??

?

?

Model mësimi

Tema: Tekstet narrative përshkruese (2 orë)

Objektivat e temës. Në fund të kësaj teme nxënësi duhet të jetë i aftë:

• Të identifikojë tekstin narrativ përshkrues dhe ta shkruajë atë.a. Të dallojë elementet narrative në një tekst përshkrues;b. të analizojë strukturën e tekstit narrativ përshkrues;c. të evidentojë elementet gjuhësore në tekstin narrativ përshkruese;ç. të përdorë teknikat e shkrimit të tekstit narrativ përshkrues.

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të teksteve narrative përshkruese, shkumësa me ngjyra, tabela.

Konceptet kryesore: tekst narrativ përshkrues, përshkruan ngjarje,gjuha e shqisave gjuhë e figurshme

Struktura mësimore


Parashikimi Përvijimi i të menduarit/ Organizues grafik Diskutim i ideve Punë me klasën




Parashikimi. Përvijimi i të menduarit/ organizues grafik

Me anë të organizuesit grafik u kërkohet nxënësve të rikujtojnë njohuritë për tekstin narrativ përshkrues. rrëfejnë dhe përshkruajnë bazohen në ngjarje të ndodhura

ngjarje të përjetuara nga autori

aplikimet për shkollë, punë

Mësuesi mund t’u sugjerojë nxënësve të lexojnë dy tekste (mësuesi mund të përdorë si modele tekstet e shënuara në mjetet mësimore ose mund të sjellë në klasë shembuj të tjerë) dhe të përcaktojnë si realizohet përshkrimi.

Shtron pyetjen: -Cili është qëllimi i tyre?

Ndërtimi i njohurive. Lexim me kodim të imët të tekstit/analiza e tipareve semantike.Në këtë fazë të mësimit mësuesi mund t’u sugjerojë nxënësve që të lexojnë në heshtje për 5 minuta

tekstin Nga Ishmi në Brera, të piktorit Ibrahim Kodra, dhe të identifikojnë në të: - Kush (përshkrimi i atij që përfshihet në ngjarje)

Tekstet narrative përshkruese

letrat për miqtë familjarët llojet në media (reportazhet) përdoren në jetën e përditshme


102

- Kur (përshkrimi i kohës kur ka ndodhur ngjarja)- Ku (përshkrimi I vendit ku ka ndodhur ngjarja)- Çfarë (përshkrimi i ngjarjes)- Pse (përshkrimi i shkakut)- Si (Përshkrimi i zgjidhjes)

Mësuesi mund të marrë përgjigje të tilla si:- Kush – Ibrahim Kodra Hap pas hapi zbulohen elementet e strukturës:

Hyrja personazhet, (kush?)vendi, (Ku?)konflikti ose situata ku përqendrohet ngjarja (çfarë?)

Si shprehet edhe në llagapin tim “kodra”...Vendlindja ime Likmetaj ndodhej mbi një kodrinë që me disa fshatra të tjerë të bashkuar mes tyre, krijuan zonën e Ishmit…

TrunguPërshkrimi i zhvillimit të ngjarjes, që arrin pikën kulmore dhe shoqërohet me intensitet emocional.

Si?

Kam lindur më 22 prill të vitit 1918 pra vetëm pak mote nga çlirimi i këtyre trojeve nga zgjedha e tmerrshme turke….kur isha tre vjeç humba time më, Xhixhën, që vdiq në lindje e sipër…... Një herë kur u kthye nga udhëtimi më pruri një fletore dhe disa lapsa dhe më mësoi të shkarravisja emrin tim në gjuhën arabe...kështu që zemra më shtyu që në fletore të hidhja gjithçka që më qarkonte e që shikoja: pra malet në formë gotash, detin që shquhej në horizont...Vizatimet e para lanë tek unë gjurmë të thella... nga ana tjetër unë vetë arrita të zbuloj që vizatimi si lëndë studimi më sillte gëzim pa kufi dhe sigurisht për të do të jepja më shumë se për çdo gjë tjetër...Vdekja e nënës sime mëje më la një plagë që do të mbetej e pambyllur.

Mbyllja Përmblidhet mesazhi që del nga ngjarja e përshkruar

Nëna e kish zakon të më merrte në krahë dhe dendur të më thoshte “ do të të nisim për në Paris”. Për të Perëndimi paraqiste botën e përparuar ku çdo djalosh të mund të përmbushte ëndrrën e tij. Ndoshta bindja e patundur e nënës ishte e tillë saqë ky parashikim të dilte i vërtetë...Ndonëse në lulen e moshës..., ia doli të mëkonte një dashuri të atillë që nuk do të mund ta harroja. Që aso kohe të gjitha nënat në moshë të re do të merrnin emrin Xhixhe.

Mësuesi u kërkon nxënësve që me anë të analizës së tipareve semantike të ngulitin disa nga veçoritë strukturore të tekstit narrativ përshkrues, si:

- mbështetja me përshkrime e narracionit;- përdorimi i përshkrimeve shqisore (detaje shqisore);- përshkrimi i hollësishëm i emocioneve;

përdorimi i foljeve, që tregojnë gjendje dhe veprime, përdorimi i kohës së pakryer të mënyrës dëftore, si edhe i së kryerës së thjeshtë, që e tregon veprimin të përfunduar në një çast të së shkuarës.

Ilustrim të veçorive strukturore të tekstit narrativ përshkrues. - Mbështetja me përshkrime të narracionit:Vendlindja ime Likmetaj ndodhej mbi një kodrinë që me disa fshatra të tjerë të bashkuar mes tyre, krijuan

zonën e Ishmit, ... Kjo zonë mbante emrin e lumit Ishëm, i cili përshkon fushat e pakta të Tiranës, derdhet në detin Adriatik….- Përdorimi i përshkrimeve shqisore:

kështu që zemra më shtyu që në fletore të hidhja gjithçka që më qarkonte e që shikoja: pra malet në formë gotash, detin që shquhej në horizont si dhe shtëpitë e fshatit..

103


- Përdorimi i fjalëve që përshkruajnë emocionet:sot kur rrëkëllej në mendje kohërat e largme, arrij të kuptoj se vitet e fëmijërisë time në Ishëm nuk kanë qenë të lumtura. Humbja e sime mëje ishte një plagë që do të mbetej e pambyllur.- Përdorimi i foljeve – Vendlindja ime Likmetaj ndodhej mbi një kodrinë që me disa fshatra të tjerë të bashkuar mes tyre, krijuan

zonën e Ishmit, mjaft e njohur në Shqipëri që nga grekët e lashtë që e patën quajtur Isamnus, dhe më pas nga romakët me emrin Pistum. Kjo zonë mbante emrin e lumit Ishëm, i cili përshkon fushat e pakta të Tiranës, derdhet në detin Adriatik… mund të shkoqisësh……

Mësuesi mund të tërheqë vëmendjen e nxënësve mbi rolin e foljeve të përdorura në kohën e pakryer, e cila tregon një veprim në zhvillim e sipër në një çast të caktuar të së shkuarës, në lidhje me çastin e ligjërimit veprimi i shprehur nga folja në të pakryerën është i papërfunduar në të shkuarën ….

Në bazë të kësaj veprimtarie mësuesi mund ta ndajë klasën në grupe dhe nxënësit mund të punojnë me ushtrimet 1, 2,3,4.

Përforcimi. Rishikim në dysheNë fazën e përforcimit mësuesi mund t’u kërkojë në dyshe nxënësve të analizojnë detajet përshkrues të

ushtrimit nr. 5.

Ora e dytë do të përdoret për përforcimin e njohurive nëpërmjet zgjidhjes së ushtrimeve. Një vend i veçantë i duhet lënë shkrimit të lirë dhe veçanërisht redaktimit të tij. Nxënësit nëpërmjet modeleve, skemave, fjalorit që rekomandohet të mundin të shkruajnë vetë një tekst narrativ përshkrues.

?

? Objektivat e përgjithshëm të temës. Në fund të kësaj teme nxënësi të jetë i aftë:

• Të identifikojë esenë paraqitëse të krahasim-kontrastit dhe ta shkruajë atë.a. Të evidentojë elementet e përbashkëta si metodën bazë të krahasimit;b. Të bëjë dallimin e elementeve të veçanta të dy dukurive mbi bazën e kontrastit;c. të dallojë mënyrat e ndryshme të organizimit të eseve - krahasuese;ç. të analizojë elementet e strukturës të esesë krahasuese në letërsi;d. të shkruajë ese paraqitëse të krahasim-kontrastit;dh. ta redaktojë dhe ta korrektojë esenë.


Synimi i kësaj teme është nxënësit nëpërmjet njohurive teorike, shembujve të dhënë dhe ushtrimeve praktike të mësojnë veçoritë përmbajtësore dhe strukturore të një eseje paraqitëse të krahasim-kontrastit. Në këtë lloj eseje rëndësi të veçantë merr nxjerrja e përfundimeve nëpërmjet krahasimit dhe kontrastit. Nxënësit e njohin si proces, pasi ata gjatë orëve të mësimit janë marrë shpesh me krahasime të dukurive të ndryshme në lëndën e letërsisë dhe në lëndë të tjera. Theksi duhet të vihet tek qëllimi për të cilën ndërtohet eseja: për të mbështetur qëndrimin e tyre personal për një temë të caktuar. Përmes kësaj lloj eseje, autori jo vetëm informon lexuesin për dallimet mes dy temave (personave, vendeve, objekteve, fenomeneve), por i bën me dijë dhe parapëlqimin e tij për njërën prej tyre.

Tema: Eseja paraqitëse e krahasim-kontrastit (3 orë)


104

?

?

Kjo temë do të zhvillohet në tri orë, një orë për të dhënë njohuritë e reja, kurse 2 orë për t’u ushtruar.

U theksohet nxënësve se eseja e krahasim-kontrastit përdoret dendur në letërsi, ku jepet opinioni i shkruesit përmes krahasimeve mes: autorëve të ndryshëm, veprave të ndryshme të të njëjtit autor, variante të ndryshme të së njëjtës vepër, personazheve të së njëjtës vepër ose të veprave të ndryshme, teknikave të të shkruarit dhe ideve të autorit në të njëjtën vepër ose në vepra të ndryshme etj.

Përgjigje të ushtrimeveUshtrimi 31. Lexoni tekstin e mëposhtëm të marrë nga “Shkolla letrare e jezuitet” të E. Koliqit dhe plotësoni:

E përbashkëta ndërmjet të dy shkollaveTë dyja i sollën letrësís kombtare e gjuhës shqipe dobína të mëdhá. Në kulmin e lulzimeve të tyne, ajo e

Jezuitvet i fali atdheut Dom Ndré Mjedjen dhe ajo e Françeskâjvet At Gjergj Fishtën.

Dallimet ndërmjet të dy shkollaveNdryshimi ndërmjet dy shkollave dhe veprimtaríja e sejcilës zhvillue dámas, duhet të kuptohet në mënyrë

t’urtë, sepse në fund të fundit dallimi në mes tyne âsht relativ dhe lidhnít latente për osmoszi janë të papréme. Etënt Jezuitë meritojnë lavd dhe mirënjohje për lavrim e zgjanim qi i dhânë gjuhës e kulturës s’onë. Natyrisht qellimi i tyne, n’e parë, ishte krejt fetár dhe për sa i përket zgjimit të ndiesíve kombtare, nuk âsht për t’u çuditë qi ata, kah gjymsa e shekullit të kaluem, kur nisen veprimtarín e vet në Shqipní, të kenë qëndrues krejt asnjânsa. Ata ishin të huej. Nuk e shifshin t’arsyeshme t’ i krijojnë pengime veprës së vet apostullore me ndërlikimet e aspiratave patriotike asokohe porsa në të lindun në disa shqiptarë të rrallë.

Shkolla e françeskanëve- … Shkolla e Françeskâjvet, mbas mësimit t’At Leonard De Martinit, shembujt për t’u ndjekun filloi t’ i

kërkonte e t’ i gjênte në popull - këshillonte me shtî në përdorim frazeologjín që, e njomë e plot fuqí shprehse, buronte nga goja e popullit.

Kângët e De Martinit janë plot me thânje, mënyra shprehjeje, circonlokucje të zakonshme në përdorim populluar. - Kur arríjti mâ vonë nga Bosnja, ku kishte krye studimet theologjike, tuba e Françeskâjvet shqiptarë, -At

Gjeçovi, At Pashko Bardhi, At Fishta, -Shkolla e Françeskâjvet dhe mësimet letrare të saj murën shkas të stërfuqíshëm.

- Në letrësít ballkanike poezíja popullore, si për sasí âshtu për cilsí, ka syperanín mbi tê t’artit. Në Kroací poetët Kaçiq, Martiq e Mazhuraniq mirrshin frymëzim nga populli. Fishta qé nxânsi i tyne. Kthei në Shqipní rreth vjetit 1893 i vendosun me zbatue në gjuhë e letrësí shqipe mësimet e mjeshtërve të madhej kroatë.

Model mësimi

Tema: Eseja paraqitëse e krahasim-kontrastit (ora I)

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi do të jetë i aftë:• Të njohë esenë paraqitëse të krahasim-kontrastit;

- Të përcaktojë qëllimin për të cilën shkruhet kjo ese dhe veçoritë e saj;- Të vëzhgojë strukturën e esesë së paraqitëse të krahasim-kontrastit;- Të shpjegojë ndërtimin e esesë së paraqitëse të krahasim-kontrastit;

Materialet dhe mjetet mësimoreTeksti “Gjuha shqipe dhe letërsia 12”, lloje të ndryshme të eseve paraqitëse të krahasim-kontrastit,

shkumësa me ngjyra, tabela.

105


?

?? Konceptet kryesore: ese paraqitëse të krahasim-kontrastit, karakteristika një eseje paraqitëse të

krahasim-kontrastit, struktura e një eseje paraqitëse të krahasim-kontrastit.

Struktura mësimore

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Organizues grafik Diskutim i ideve Punë me klasën




Parashikimi. Përvijimi i të menduarit/ organizuesi grafik.Me anë të organizuesit grafik u kërkon nxënësve të përcaktojnë të përbashkëtat dhe të veçantat e mënyrë

së jetesës në fshat dhe në qytet. Për ta bërë më të kuptueshme mësuesi u sugjeron nxënësve që me anë të organizuesit grafik të shënojnë dallimet e fshatit e të qytetit dhe dallimet mes jetës në fshat e në qytet.

Jeta në fshat Jeta në qytetsi vendbanim Qyteti Fshati

Jeta ekonomike politike sociale kulturore

Duhet theksuar që të bëhet krahasimi midis dy dukurive duhet të ketë patjetër një pikë takimi: në rastin tonë: Jeta.

Gjatë krahasimit mësuesi mund t’u kërkojë nxënësve të pozicionohen me qëndrimin e tyre. Në këtë mënyrë nxënësi duhet të kuptojë që qëllimi nuk është vetëm të krahasojë, por edhe të shprehë qëndrimin e autorit.

Në këtë fazë të mësimit mund të sugjerohet ndarja e klasës në grupe të mëdha. Secili grup mund të merret me evidentimin e veçorive dhe hartimin e esesë së krahasim-kontrastit duke zgjedhur një nga mënyrat e sugjeruara të librit.

Grupi I – Në fillim përshkruhet me detaje njëra temë (person, vend, objekt, fenomen), pastaj tema tjetër (person, vend, objekt, fenomen) dhe në fund jepen dallimet apo ngjashmëritë mes tyre.

Grupi II – Në pjesën e parë të esesë krahasohen tiparet e përbashkëta mes dy a më shumë temave (personave, vendeve, objekteve dhe fenomeneve) dhe më pas nxirren në pah dallimet mes tyre.

Grupi III – Eseja e krahasim-kontrastit mund të organizohet edhe duke krahasuar në detaje, në paragrafë të veçantë, elementet përbërëse të dy a më shumë temave. Zakonisht përshkruhen ato elemente, të cilat mund të krahasohen apo të vihen kontrast.

Grupi IV – Eseja e krahasim-kontrastit mund të ndërtohet dhe vetëm mbi krahasimin apo kontrastin mes dy a më shumë temave, Duhet pasur parasysh se në këtë rast eseja ndërtohet vetëm mbi njërin variant, pra, ose mbi krahasimin, ose mbi kontrastin.

Pas ndërtimit të paragrafëve të esesë mësuesi mund t’u kërkojë nxënësve të paraqesin modelet e tyre para klasës duke u shpjeguar nxënësve të tjerë ku konsiston modeli i esesë së ndërtuar prej tyre.


106

Ndërtimi i njohurive. Analiza e tipareve semantike

Një grup i tillë pyetjesh do të lehtësonte punën e nxënësve të hetojnë mënyrat e ndryshme të eseve:- Çfarë krahason? (persona, objekte, vende)- Ku konsiston krahasimi tek ngjashmëritë apo ndryshimet?- Cilën teknikë të ndërtimit të esesë kanë përdorur?- Si janë ndërtuar paragrafët?- A kanë krahasuar dukurinë në tërësi apo një aspekt të saj?- Cilat janë përfundimet e arritura?

Një veprimtari praktike do të ishte të ushtruarit e nxënësve në tekste të ndryshme.Në dyshe nxënësit mund të hetojnë:

- Qëllimin për të cilën është shkruar eseja.- Ku konsiston ngjashmëria/ndryshimi.- Cila është metoda e ndjekur?

Redaktimi i esesë është një fazë ku nxënësit mund të ushtrohen në fragmente të eseve ose paragrafëve të punuar në klasë duke u marrë me përdorimin e llojeve të ndryshëm të konektorëve gjithashtu edhe të shenjave të pikësimit.

Në këtë fazë mësuesi u kërkon nxënësve të vëzhgojnë ndërtimin e esesë dhe përcaktojnë pjesët përbërëse të saj. Përfshirë këtu edhe esenë e krahasim kontrastit në letërsi

107


Model testi nr. 1

Emri /mbiemri____________________ Klasa XII

Grupi A

1. Rrethoni alternativën e saktë. (1 pikë) Qëllimi i tekstit të paracaktuar për t’u dëgjuar është: a. të përshkruajë, b. të vërë në dukje karakteristika të një objekti real ose imagjinar, c. të informojë, d. të argumentojë.

2. Funksioni i titullit në një lajm duhet: (1 pikë) a. të jetë shprehës, b. të tërheqë vëmendjen e dëgjuesit, c. ë jetë i qartë, d. të jetë i shkurtër.

3. Shënoni dallimet që ekzistojnë mes teksteve (4 pikë) të paracaktuar për të folur dhe atyre që janë paracaktuar për të dëgjuar. a. _______________________________________________________ b. _______________________________________________________ c. _______________________________________________________ d. _______________________________________________________

4. Identifikoni cila nga karakteristikat e mëposhtme (1 pikë) nuk i përket tekstit të paracaktuar për t’u shkruar:

a. shkruhen për qëllime të ndryshme, b. përmbajnë kërkesa, ankesa, refuzime etj., c. në to nuk kërkohet falje, d. mbizotëron përdorimi i foljeve në mënyrën urdhërore.

5. Shënoni tri arsye përse shërben debati në klasë dhe (4 pikë) çfarë aftësie zhvillon ai te nxënësit? a. ______________________________________________ b. ______________________________________________ c. ______________________________________________ d. ______________________________________________

6. Lexoni tekstin e mëposhtëm dhe përcaktoni: (5 pikë) a. llojin: ................................................. b. funksionin: ................................................. c. qëllimin e tij kryesor: ................................................. ç. të dhënat: ................................................. d. paralajmërimin: ................................................. dh. qëllimin e paralajmërimit: .................................................


108

“Një vepër të vetmuar, në kërkim të lexuesit”, kështu e ka quajtur dje, Dhurata Shehri, shefja

e departamentit të letërsisë, pranë Fakultetit të Histori-Filologjisë, veprën e Migjenit... Për dekada me radhë, në fillim gjatë diktaturës, e më pas në demokraci, Migjeni vetëm është përdorur, duke u bërë “flamur” i këtij dhe atij, në një kohë që ai nuk është tjetër veçse autori i veprës që sot pret të lexohet, të shijohet e të studiohet si e tillë. Ishte pikërisht kjo ftesa që lëshoi dje konferenca shkencore “100 vjet me Migjenin”, një ftesë për të lexuar veprën e Migjenit, veprën e vetmisë e të dëshpërimit, të poetit ndoshta më të vetmuar në letrat shqiptare. Vepra e tij është në kërkim të lexuesit, ndaj ndihet e vetmuar”, tha Dhurata Shehri. Ishte një tentativë për ta parë atë të padeformuar dhe të pandikuar nga interpretimet ideologjike. Studiuesja Persida Asllani do të parashtronte ...Migjenin ai autor të “poetikës së skandalit”, të një poetike, që vinte tërësisht ndryshe nga ajo pararendësja, e guximshme, e drejtpërdrejtë. “Nga simbolizmi tek ekspresionizmi: letërsi e art vizual te Lasgushi e Migjeni”, ishte kumtesa e studiueses Laura Smaqi, ndjekur nga dy kumtesa të mbajtura nga Shaban Sinani dhe Kastriot Gjika, që e shihnin veprën e Migjenit në raport me kristianizmin dhe tekstet biblike. ... Nuk munguan as kumtesat me karakter jashtëletrar, të cilat sillnin fakte mbi jetën e Migjenit, si arsimimi ortodoks, mbiemri, kombësia apo mbi gjurmët e tij në arkiva... Plot 13 dosje me certifikata, dorëshkrime, letërkëmbime, shkresa zyrtare nga koha kur ai punonte si mësues e kryemësues në Vrrakë, Shkodër e Pukë. Të dhëna këto që, sipas rektorit të Qendrës së Studimeve Albanologjike, Ardian Marashi, ende nuk janë shfrytëzuar sa duhet nga studiuesit, dhe një vëzhgim i hollësishëm mund të ndihmojë në ndriçimin e veprës së Migjenit. Atë që Arshi Pipa do ta konsideronte si “të ardhur nga një planet tjetër”.

(Marrë nga gazeta “Panorama”, 14 tetor, 2011)

7. Ndërtoni skemën e komunikimit për tekstin e mësipërm, (6 pikë) përcaktoni elementet e skemës së komunikimit.

8. Përcaktoni elementet që tregojnë se teksti i mëposhtëm (4 pikë) është i përshtatshëm për t’u folur.

Zbulova natyrën shqiptare përmes librave të Kadaresë

Në të menduarin tim çdo gjuhë është një perlë, tingull i muzikës së botës që këndojmë përherë, por çdo shkrimtar është një koral në shtratin e koraleve... Për ju si përkthyese, a është e vështirë apo e thjeshtë t’i mbash këto perla e korale të sigurta në kohët moderne?

Mendoj që është një prej detyrave më të rëndësishme të përkthyesve të mbajnë gjallë gjuhët

109


e ndryshme të botës, duke i përkthyer ato e duke krijuar ura lidhëse midis gjuhëve dhe letërsive. Nuk kam asgjë kundër gjuhës angleze si një gjuhë, por jam kundër faktit që pothuaj të gjitha komunikimet bëhen në këtë gjuhë, e kështu gjuhë të tjera kanë tendencën të shtypen prej kësaj gjuhe të gjithëpushtetshme. Për sa u përket shkrimtarëve, ka kaq shumë zëra dhe kaq shumë vepra, e kaq shumë mënyra të shkruari sa është pak a shumë e vështirë t’i përshtatësh të gjithë, pavarësisht afinitetit që një përkthyes mund të ketë për ndonjë shkrimtar në veçanti. Disa shkrimtarë kanë një zë dhe një fjalor të cilin unë nuk jam në gjendje ta përshtat, ndaj në këto raste i them jo përkthimit të tyre, por dikush tjetër duhet t’i përkthejë ata.

Ju keni përkthyer disa vepra nga Kadare në Norvegjisht. Si ndodhi?

U pyeta nga Shtëpia Botuese CAPELEN, në Norvegji, nëse mund të përktheja “Pallati i Ëndrrave”, nga Ismail Kadare, një shkrimtar për të cilin kisha dëgjuar, por që nuk e kisha lexuar ende. Normalisht, nuk është e këshillueshme të përkthesh nga një gjuhë që nuk është origjinali, por në këtë rast askush në Norvegji nuk mund të përkthente nga gjuha shqipe kështu që vendosëm ta përkthenim përmes gjuhës frënge në norvegjisht. Përkthimin e bëra pra nga frëngjishtja, në këtë gjuhë Pallati i Ëndrrave ishte përkthyer nga Jusuf Vrioni, një përkthyes që vetë Kadareja e kishe aprovuar. U dhashë menjëherë mbas tekstit. Kur shtëpia botuese më kërkoi të përktheja edhe dy libra të tjerë “Prilli i thyer” dhe “Dosja H”, thashë menjëherë po!. Më vonë Kadare erdhi në Norvegji të merrte pjesë në një panair libri dhe u takuam e folëm. Kjo ishte një eksperiencë mjaft interesante për mua.

(Bisedë me Bente Christiensen, përkthyese e Ismail Kadaresë në norvegjisht dhe drejtuese e KOPINOR, një shoqatë ndërkombëtare shkrimtarësh, përkthyesish dhe artistësh të njohur. E enjte, 21.02.2008)

9. Shkruani një ftesë për një ngjarje vetjake (3 pikë) (ose me karakter shoqëror). Nënvizoni elementet kryesore. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

10. Shënoni katër hapa që shërbejnë për të shkruar një skedë (2 pikë) a.________________________________________________________ b.________________________________________________________ c.________________________________________________________ d.________________________________________________________

Nota 5 6 7 8 9 10

Pikët 6-10 11-14 15-19 20-23 24-27 28-30


110

Grupi B

1.Rrethoni alternativën e saktë. (1 pikë) Gjuha e folur e transmetuar ka një ritëm të ndryshëm nga gjuha e folur, sepse: a. ka kosto komunikimi të telefonit fiks, b. ka kufizim kohor të programeve radiofonike dhe televizive, c. vetëdija për një marrës të pranishëm ndikon në cilësinë e të folurit, ç. të tria së bashku.

2. Leksioni është tekst informues paraqitës: (1 pikë) a. analitik b. sintetik c. analitik dhe sintetik ç. asnjëra nga alternativat e mësipërme.

3. Shënoni dallime mes gjuhës së folur dhe asaj të shkruar. (4 pikë) a. _______________________________________________________ b. _______________________________________________________ c. _______________________________________________________ ç_______________________________________________________

4. Identifikoni cila nga karakteristikat e mëposhtme nuk i përket debatit: a. ka në qendër të tij një çështje kryesore, (1 pikë) b. përmban argumente dhe kundërargumente, c. ka strukturë: hyrje, zhvillim, mbyllje, ç. duhet të respektojë kohën e të folurit,

5. Shënoni tri arsye përse përdoret referati. (3 pikë) a. ______________________________________________ b. ______________________________________________ c. ______________________________________________

6. Përcaktoni llojin e tekstit të mëposhtëm, funksionin, qëllimin (6 pikë)e tij kryesor, të dhënat, paralajmërimi, qëllimi i paralajmërimit.

“Vrasja e trumcakut” Pas trajtesave shkencoreve, një performancë artistike për ta shtendosur atmosferën nga teoritë. Titullohej “Vrasja e trumcakut”. Një videoperformancë me regji të Stefan Çapalikut dhe interpretim të studentëve të Universitetit të Arteve, me pjesë të zgjedhura nga poezia dhe proza e Migjenit u ngjit në skenën e “Black Box”. Të mësuar me recitime statike poezish, në gjysmerrësirë, shoqëruar nga një violinë në të qarë, “Vrasja e trumcakut” ishte tërësisht tjetër gjë. Përmes interpretimit të dy studentëve të Universitetit të Arteve, erdhi jo vetëm poeti që bariste në rrugët e lagura të Shkodrës, por edhe murgesha me buzë të kuqe, vallja e çmendur e “Njenës nga ato”, shitësja e qymyrit… Personazhet migjeniane, kapërthyer me jetën e tij, me dritëhijet e një jete të shkurtër…

(Marrë nga gazeta “Panorama”, 14 tetor, 2011) a. llojin: ................................................. b. funksionin: ................................................. c. qëllimin e tij kryesor: .................................................

111


ç. të dhënat: ................................................. d. paralajmërimin: ................................................. dh. qëllimin e paralajmërimit: ................................................. 7. Në tekstin e mësipërm përcaktoni elementet që e bëjnë këtë të tekst të përshtatshëm për t’u dëgjuar. (4 pikë)

8. Ndërtoni skemën e komunikimit për tekstin e mësipërm, (6 pikë) përcaktoni elementet e skemës së komunikimit.

9. Shkruani një letër mospranim. Nënvizoni elementet (3 pikë) e saj të domosdoshme. ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________

10. Shkruani katër hapa që duhet të mbahen parasysh (2 pikë) për të shkruar një referat: a. ____________________________________________________ b. ____________________________________________________ c. ____________________________________________________ ç. ____________________________________________________

Nota 5 6 7 8 9 10Pikët 6-10 11-14 15-19 20-23 24-27 28-30

REFERENTI

KODI

DËRGUESI KANALI MESAZHI KANALI MARRËSI


112

Model testi nr. 2


Grupi A

1. Rrethoni alternativën e saktë. A. Elementet që bëjnë të mundur të realizohet procesi i paraqitjes së informacionit në një ese paraqitëse janë: (1 pikë)

a. analiza e thellë e materialit që zotëron shkruesi,b. identifikimi i ideve kryesore, tezave, fakteve, c. interpretimi i materialit të studiuar,ç. përdorimi i materialeve të tjera të fushës së përzgjedhur,d. të gjitha së bashku.

B. Fjala “përkufizim” në esenë paraqitëse të përkufizimit nënkupton: (1 pikë) a. përkufizim i një koncepti,b. metoda bazë e paraqitjes,c. shpjegim të një koncepti, ç. paraqitje të informacionit.

C. Koncepti retorikë nënkupton: (1 pikë)a. fushën e sotme të komunikimit;b. artin e bindjes;c. përpunimin e rregullave të artit të të folurit bukur e pa të meta;ç. mënyrën e përçimit të informacionit me anë të ligjërimit.

2. Shënoni dallimet dhe të përbashkëtat që ekzistojnë në strukturë mes esesë paraqitëse të përkufizimit dhe esesë paraqitëse të klasifikimit. (4 pikë) Dallimet: ______________________________________________________________________________________________________________

Të përbashkëtat:______________________________________________________________________________________________________________

3. Shënoni dallimet që ekzistojnë mes tri kategorive kryesore të retorikës. (3 pikë)______________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Përcaktoni llojin e tekstit të mëposhtëm, duke argumentuar klasifikimin tuaj me cilësitë e llojit të përzgjedhur prej jush. (5 pikë)

Tri kanë qenë mundësitë e letërsisë botërore lidhur me atin e tragjedisë: letërsia botërore pa Eskilin, letërsia botërore me Eskilin, ashtu siç e kemi sot, letërsia botërore me Eskilin e plotë, domethënë jo me shtatë, por me nëntëdhjetë tragjeditë e tij. Siç dihet nga të tri zgjedhjet njerëzimit i mbeti e dyta, pra e mesmja, një zgjidhje kompromisi siç do të quhej sot.

Ne nuk dimë si do të ishte letërsia e botës sonë pa Eskilin. Dimë vetëm se mosqenia e tij do të prishte në

113


mënyrë të ndjeshme drejtpeshimin e saj. Si do të ishin magjistricat e Shekspirit, si do të ishin Makbethi dhe Hamleti i tij, me se do të zëvendësoheshin fantazma e Bankos dhe e mbretit Hamlet? Mënyra të tjera do të kërkonin ndoshta dramaturgët për të dhënë brerjen e ndërgjegjes njerëzore, diçka do të gjenin padyshim, por ajo që zbuloi dymijë e pesëqind vjet më parë dramaturgu i shogët , në dhomën e tij pa libra , është e pakapërcyeshme.

Kur shikojmë ndonjë interpretim të sotëm të Shekspirit, kur shikojmë, për shembull, se si fantazma e mbretit Hamlet jepet si një agjent zbulimi i shtetit fqinj, i maskuar si hije, i dërguar që t’i zbulojë princit trashëgimtar se, sipas të dhënave që disponon shteti i tij, mbreti nuk ka vdekur, por është vrarë nga i vëllai, si rrjedhojë e një përbetimi etj, etj., në fillim mund të na duket kjo më bindëse. Mirëpo shumë shpejt e kuptojmë se e gjithë kjo është e mangët dhe se fantazma e tij është me e vërtetë se çdo qenie e rrokshme. Ajo është më e plotë, ngaqë në mënyrën më të plotë mishëron gjithë procesin e dyshimit, ku janë edhe pandehmat e para të princit për një vrasje të mundshme, edhe murmurima popullore, të cilës asgjë s’i shpëton, edhe parandjenja e keqe, frika e gjer te intoksikimi (po t’ju ketë mbetur merak) i kundërzbulimit të shtetit fqinj....

Pra në qoftë se e kemi të vështirë ta hamendësojmë letërsinë botërore pa Eskilin, ndoshta po aq vështirë, në mos më tepër, do ta kemi të vështirë në mos më tepër, do ta kemi ta gjejmë si do të ishte ajo me Eskilin e plotë. Në ç’masë do të rritej shtati i vetë dramaturgut, prej të cilit na ka mbetur vetëm tetë për qind e veprës? Që ai shtat s’do të rritej në përpjesëtim të drejtë me numrin e dramave, kjo merret me mend. Të tjera s’dihen.

Që ai është humbësi më i madh jo vetëm midis shkrimtarëve, por midis tërë gjinisë njerëzore kjo gjithashtu dihet. Humbja e tij është e llojit të titanëve ashtu si edhe thesari i tij. Ai është dydimensional në dritë dhe në hije të përjetshme. Ai përsërit kështu botën ashtu siç e përfytyronin grekët me jetën dhe me terrin skëterror bashkë. Humbja është pjesë e tij dhe çdo studim për Eskilin nuk mund të jetë i plotë pa atë zbrazëti. Ai të rrethon nga të gjitha anët. Për çdo hulumtues të tij vjen një çast që bie papritur nata dhe më kot mund të kërkosh rrugën dhe të pyesësh ç’ka këtu ç’ka aty... Askush nuk të përgjigjet. Nuk mund të ketë pra studim pa atë zbrazëti rrjedhimisht nuk mund të ketë kurrë një studim të plotë për Eskilin.

(Ismail Kadare, “Eskili ky humbës i madh”)Lloji i tekstit: ____________________________________

Argumentet: ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________

5. Nëse teksti mësipërm do të ishte artikull gazete, në cilin lloj prej tyre do ta klasifikoje? Pse? Jep argumente të mbështetura me shembuj. (3 pikë)

Argumentet: ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________

6. Vendosni shenjat e duhura të pikësimit në pjesën e tekstit të shënuar me të zezë në tekstin e mësipërm. (5 pikë)

7. Shkruani një ese paraqitëse të përkufizimit për konceptin Qytetërim. (6 pikë) ................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

Nota 5 6 7 8 9 10Pikët 6-10 11-14 15-19 20-23 24-27 28-29


114


Grupi B

1. Rrethoni alternativën e saktë. (1 pikë)A. Qëllimi i esesë paraqitëse të klasifikimit është: a. të përkufizojë, b. të shpjegojë përmes klasifikimit, c. të argumentojë përmes shpjegimit,

B. Eseja është lloji i teksti paraqitës: (1 pikë)

a. sintetik b. analitik c. asnjeri

A. Thelbi i retorikës sipas Sokratit është: (1 pikë) a. njeriu është masë e të gjitha gjërave;

b. thelbi i retorikës janë të mirat qytetare dhe jo thjesht teknika bindëse; c. retorika është filozofike; ç. të folurit bindës mund të përdorej për të argumentuar të dyja anët e çështjes (pro dhe kundër).

2. Shënoni dallimet (të paktën 4) që ekzistojnë mes artikujve informues dhe kryeartikujve. (4 pikë)

1- _______________________________________________________ 2- _______________________________________________________ 3- _______________________________________________________ 4- _______________________________________________________

3. Shënoni dallimet që ekzistojnë mes esesë paraqitëse (3 pikë) dhe esesë argumentuese. ______________________________________________ _____________________________________________ ______________________________________________ ______________________________________________

4. Përcaktoni llojin e tekstit të mëposhtëm, duke argumentuar klasifikimin tuaj me cilësitë e llojit të përzgjedhur prej jush. (5 pikë)

I nderuari Kryetar i Parlamentit të Republikës së Kosovës, z. Jakup Krasniqi, I nderuari Kryeministër i Republikës së Kosovës, z. Hashim Thaçi, I nderuari Përfaqësues Civil Ndërkombëtar, zotni Feith, i nderuar shef i EULEX-it, Ive de Kermabon

115


Të nderuar deputetë,

Të nderuar ambasadorë dhe përfaqësues të shteteve mike në Kosovë, Të nderuar zonja dhe zotërinj, Kam nderin e veçantë t’i drejtohem Parlamentit të Republikës së Kosovës,institucionit më të lartë të shtetit demokratik, dhe nga këtu edhe të gjithë qytetarëve të Kosovës, në ditën

e shënimit të njëvjetorit të shpalljes së Pavarësisë! Më 17 shkurt 2008, pikërisht një vit më parë, përfaqësuesit e popullit shpallën Pavarësinë e Kosovës. Ishte një vendim historik pas shumë pune, flijimi dhe përkushtimi të brezave të tërë. 17 shkurti mbylli faqen e rëndë dhe të vështirë të historisë sonë, e cila brenda mban shumë dhimbje njerëzore dhe shkatërrime, por edhe akte dhe vepra të mëdha sublime dhe të paharrueshme. Aty gjenden edhe mijëra viktima që nuk janë të gjetur që nga qershori i vitit 1999. Ne sot jemi krenarë për atë që bënë paraardhësit tanë dhe jemi me shumë fat se na takoi të jetojmë dhe të punojmë në Kosovën, shtet të pavarur dhe sovran. Para një viti u realizua projekti më i madh që kishin synim shumë breza, një projekt që sot simbolizohet edhe me emrat e dy heronjve të mëdhenj të Kosovës, dr. Ibrahim Rugovën, lider shpirtëror dhe politik i pavarësisë, dhe Adem Jasharin, hero i luftës çlirimtare për liri. Procesi i gjatë dhe i vështirë negociator për zgjidhjen e statusit u mbyll me shpalljen e Pavarësisë nga Parlamenti i Kosovës për t’u pasuar nga njohjet ndërkombëtare të shteteve më të fuqishme të botës, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Bashkimi Evropian dhe vendet e tjera nga të gjitha anët e globit. Kështu, qytetarët e Republikës së Kosovës ka një vit që morën përgjegjësitë dhe detyrimet sikur të gjithë popujt dhe shtetet e botës së lirë dhe demokratike. Sot mund të pyesim nëse kemi bërë atë që është dashur, atë që është pritur nga qytetarët dhe atë që kanë dëshiruar miqtë e vendit tonë të dashur. Të nderuar qytetarë të Republikës së Kosovës,

Një vit pas shpalljes shtet i pavarur dhe sovran, Kosova bëri hapa të kujdesshëm, por vitalë për ngritjen e institucioneve demokratike dhe dëshmimin e plotë se shteti ynë e ndihmon fuqishëm paqen dhe stabilitetin në rajon. Duhet pranuar se Kosova gjatë një viti kaloi nëpër një periudhë të ndjeshme politike dhe shtetbërjeje. Katër muaj pas Deklaratës së Pavarësisë, ne miratuam Kushtetutën, aktin më të lartë juridik që i vuri themelet e shtetit demokratik të Republikës së Kosovës. Kushtetuta përfshin rekomandimet e Presidentit Marti Ahtisari, që dolën mbas një procesi të gjatë dhe të vështirë negociator ndërkombëtar. Mbështetur në Kushtetutën që valorizon vlera dhe parime moderne civilizuese dhe juridike, janë miratuar dhe po miratohen ligjet për të vënë në funksionim të plotë dhe legal të gjitha institucionet që e bëjnë një shtet efikas dhe në shërbim të qytetarit të tij. Kushtetuta e Republikës së Kosovës është shenja e parë dhe e fundit e vendimeve për të tashmen dhe të ardhmen e vendit tonë.

Ne sot kemi simbolet e shtetit: flamurin dhe himnin...

5. Evidentoni mjetet e bindjes që përdor ligjëruesi në tekstin e mësipërm. (3 pikë)

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................


116

6. Përcaktoni elementet e strukturës dhe analizoni mjetet gjuhësore të retorikës (me se janë shprehur ato?) të tekstit të mësipërm. (5 pikë)

Struktura: ................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. ................................................. Mjetet gjuhësore: ................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................

7. Shkruani një ese klasifikimi për objektet dhe pajisjet që keni në klasë. (6 pikë)................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................

Nota 5 6 7 8 9 10Pikët 6-10 11-14 15-19 20-23 24-27 28-29

117


?

?

?

Model mësimiTeksti poetik dhe lloje të tjera

Tema. Koment – poezia “Ofelia” nga Artur Rembo (3 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë: • Të identifikojë veçoritë e poezisë simboliste, si lloj i poezisë moderne.

Ora Ia. të identifikojë tiparet e poezisë simboliste, duke ilustruar me poezi të simbolistëve francezë.b. të kërkojë në internet dhe të grumbullojë informacion për filmin që iu kushtohet poetëve simbolistë.

• Të identifikojë veçoritë e poezisë simboliste, si lloj i poezisë moderne.

Ora II • Të komentojë poezinë duke u ndalur te:

a. Kuptimi – të krahasojë figurën e personazhit të tragjedisë me perceptimin e poetit simbolist; - të vëzhgojë pikturën dhe ta krahasojë me poezinëc. Interpretimi – të arsyetojë mbi dukuritë e jetës e të vdekjes, nëpërmjet figurës së heroinës;ç. Gjuha dhe stili – të gjejë fjalët kyç që e dallojnë poezinë simboliste: - të analizojë rolin stilistik të kontrastit dhe personifikimit, - të interpretojë përdorimin e simboleve që shprehen nëpërmjet detajeve shqisore;

Ora III a. të identifikojë tiparet e poezisë simboliste, duke ilustruar me poezi të simbolistëve francezë.b. të kërkojë në internet dhe të grumbullojë informacion për filmin që iu kushtohet poetëve simbolistë.

Mjetet mësimore: teksti i nxënësit, mjete shkollore, materiale nga interneti, vepra e Artur Rembosë, vlerësime për autorin.

Ora I Struktura mësimore: PNP

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Stuhi mendimesh Diskutim i ideve Punë në grupe Ndërtimi i njohurive Përdorimi i termave paraprakë Të mësuarit ndërveprues Punë me klasën Përforcimi Diskutim i lirë Ndërtim i shprehive studimore Punë me klasën

a. Parashikimi. Stuhi mendimesh

Mësuesi/ja e nis mësimin duke i nxitur nxënësit të diskutojnë mbi figurën e Artur Rembosë.

poet i nëmur gjeni i çmendur

poet satanik bohem

simbolist

Emri i Rembosë nënkupton një shteg që të çon drejt galaktikës së simbolizmit për të nxitur brenda qenies

Artur Rembo


118

njerëzore kërkimin e natyrshëm të dilemës ekzistenciale dhe të udhëkryqit dramatik, ku dergjet jeta në përballjen e saj me të panjohurën, të pakuptueshmen, të mistertën që hapësirohet ngado, pa ia gjetur dot fundin asnjëherë. Një këndvështrim i tillë e bën trashëgiminë poetike të Rembosë jo vetëm një thesar që s’arrin kurrë ta kesh tërësisht në dorë, por edhe një traktat filozofik ku njeriu rigjen njeriun, ku dhimbja takon dhimbjen, ku dashuria zbulon dashurinë. I ardhur në mbretërinë e poezisë nga një humnerë brengash, natyra e tij do të mbruhej asisoj që t’i hapte shteg unit krijues që të sillte në ekzistencë një realitet njerëzor të fshehur e të pazbuluar, përveçse me fuqinë e simboleve.

b. Ndërtimi i njohurive. Përdorimi i termave paraprakëMësuesi/ja e tërheq vëmendjen e nxënësve duke shpjeguar veçoritë e trashëgimisë poetike të Rembosë

dhe veçanërisht të poezisë “Ofelia”.

Trashëgimia poetike e Rembosë të jep mundësinë të depërtosh në misterin e jetës së tij me anë të frymës së aventurës që u bë profili i tij moral dhe njerëzor. Aventura u bë për poetin vetë jeta e tij. Një jetë që kërkon kudo, një jetë që humbet gjithçka, një jetë që s’lodhet kurrë, një jetë që e mbyt mërzia e pamasë, kjo do të përbënte konturet e jetës së Rembosë. Ai s’la cep të Evropës pa e shkelur me këmbë, sikurse guxoi të arrinte në Abisini apo në Qipro, duke dëshmuar se simboli që e tërhoqi më tepër se çdo gjë ishte Jeta si Sfinks ose Sfinksi si Jetë. I formësuar në mes të përleshjes me jetën, poeti rreket ta njohë njeriun, të panjohurin e njohur dhe, s’bën gjë tjetër, veç tenton pa u lodhur drejt universalizmit që e çon tek Absolutja si e vërtetë.

-Cilat janë veçoritë e njeriut poet Rembo? -Cili është raporti i tij me poezinë? -Cili është raporti i tij me fjalën?- (Rembo: E para është fjala)

1. Një nga konceptet bazale mbi të cilin njeriu-poet Rembo e ngriti kredon e tij zbulohet në interpretimin që i bëri idesë së njohur që nga lashtësia, më parë profet, pastaj poet, duke hedhur dritë mbi një prej dukurive më eterike, asaj të frymëzimit.

Më parë profet njeriu poet RemboNjë mendësi e tillë që i lejonte jo të ecte mbi jetë, por të fluturonte gjithandej, e shtyn Rembonë të shprehë

raportin që poeti ka me poezinë si një realitet ku “profeti”, ai që sheh të padukshmen, pohon se ia arrin “profecisë” kur: “të jetosh në vetvete të gjitha trajtat e dashurisë, të vuajtjes, të çmendurisë dhe në këtë mënyrë, të arrish te vizioni i së panjohurës, te perceptimi i vërtetë i Absolutes”. Siç shihet kuptimi dhe interpretimi i filozofisë krijuese të Rembosë i dha hapësirën e nevojshme vizionit profetik që bartte në thelbin e tij, vizionin poetik. Tendenca e tij për ta kundruar botën dhe njeriun si një gjetje dhe si një humbje në të njëjtën kohë, motivon rebelimin e tij ndaj gjithçkaje duke i dhënë mundësinë të lëvizë drejt Anglisë, të përfundojë në Shtutgart, të arrijë në Milano për ta zgjeruar vështrimin e tij më tej, drejt të pakufishmes.

2. Moderniteti i mendimit të Rembosë përshkon një diagramë mahnitës. Ai kërkon të shkelë në realitete

të panjohura të fjalës ngaqë ka një frymë eksploruese të pashtershme. Asgjë e vjetër nuk duhet lejuar që t’ia zërë frymën poezisë, sipas tij. Çdo strukturë që kthehet në burg të fjalës duhet shkatërruar. Ai shpërthen në krijimin e tij “Mëngjes”: “Nga e njëjta shkretëtirë, në të njëjtën natë, gjithmonë sytë e mi të lodhur zgjohen në yllin e argjendtë, gjithmonë, pa mallëngjyer Mbretërit e jetës, tre magët, zemrën, shpirtin, mendjen. Kur do të shkojmë, përtej zallishteve dhe maleve, të përshëndesim lindjen e punës së re, dijen e re, arratinë e tiranëve dhe djajve, fundin e besëtytnive e të adhurojmë - të parët – Krishtlindjet mbi tokë? Kënga e qiejve, marshi i popujve!”

a- Pikërisht ky origjinalitet e bën të pangjashëm me të tjerët. Kur Rembo e sjell Ofelinë në gjithësinë e tij, ajo kthehet në dëlirësinë njer3ëzore që e gropos brutaliteti i jetës. Më shumë se sa gjetja e bukur letrare, aftësia shndërrohet në dashurinë e pafaje që në ringun e jetës, edhe kur duket sikur u mund, kthehet në simbolin

119


?

tragjik të qëndresës njerëzore, që edhe pse varroset prej saj, triumfit ia ka arritur duke e njohur dhe duke u flijuar për të. Ofelia nga një rast unik përmes artit të Rembosë fiton një ngjyrë të re, pa e humbur natyrën shekspiriane. Optika e poetit, e pasuroi më tej figurën e Ofelisë duke e bërë të pranishme si frymë, në çdo histori të vërtetë dashurie.

3. Rembo nuk vrapoi të shkruante për të pozuar para lexuesve. Ai vrapoi drejt çlirimit të fjalës nga çdolloj burgimi apo prange që ia kishte humbur bukurinë për të ridimensionuar të vërtetën e përjetshme që shpalli: “E para ishte Fjala”. Ndaj tematika e poezive të tij me dritëhijet e pafundme njerëzore i jep lexuesit mundësinë të njohë vetveten, përmes simbolizmit rembojan. Për poetin asgjë nuk është aq e huaj dhe aq e largët sa të mos i shkrepë ta arrijë, ndaj ai sjell një Ofeli që përcjell si vetë autori dramën e krijimit që arrin në përfundimin: “Vegimet e gjera ta përmbytën çdo fjalë”. Ose të arrijë në një tjetër përgjithësim në poezinë “Korbat” se është e pashmangshme disfata e ardhmërisë. Gjithsesi, universi poetik që Rembo krijoi s’mund të mos kishte një yjësi si “Zanoret”, ku misteri i madh i Jetës dhe bukuria e pashoqe e Fjalës të treteshin aq natyrshëm në njëri-tjetrin. Madje, edhe përmes një krijimi si “Anija e dehur” do të sendërtohej rrëfimi i dhimbshëm nga zhgënjimet e mëdha, si një klithmë e kobshme që i tejkalon vegullitë fantastike aventurore.

c. Përforcimi. Diskutim i lirëNë përfundim, mësuesi/ja hap diskutimin në klasë mbi veçoritë e origjinalitetit poetik të Rembosë.

- Origjinaliteti poetik i Rembosë a. Kundrimi i individit si domethënie e krejt njerëzimit. b. Morali dhe gjithçka në shprehjen e tyre më të thjeshtë.

Përmes origjinalitetit të tij poetik Remboja pohoi se çlirimi i një njeriu të vetëm, brenda simbolikës së anijes të dehur, nënkuptonte misterin e lirisë për mbarë njerëzimin. Ta kundrosh individin si domethënien e krejt njerëzimit, i ke dhënë një dimension përjetësie trashëgimisë poetike, si vazhdimësi jete që kurrë nuk mbaron. Në optikën e tij s’do të mungonte një nga idetë më tronditëse që e sjell përmes krijimit “Qytet”, kur thotë: “Morali dhe gjuha janë tkurrur në shprehjen e vet më të thjeshtë, më së fundi!” Madje, brenda shqetësimit të tij poetik, nuk është vështirë të gjesh perla të tilla si: “Kam tendosur litarë nga kambanorja në kambanore; girlanda1 nga dritarja në dritare; vargoj nga ylli në yll dhe tani vallëzoj”. Sikurse mes margaritarëve të tij poetikë gjen edhe: “Ajri është i shtangur. Sa larg janë zogjtë dhe burimet! Ky mund të jetë vetëm fundi i botës, që bën përpara”.

1 girlanda (gjerm.) - kurorë lulesh

Tema: Koment – “Udhëtimi i mbretërve Magë” nga T.S. Eliot (3 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë:Ora I

• Të identifikojë veçoritë e llojit të poemës filozofike, si lloj i poezisë moderne. a. të evidentojë temat me karakter metafizik dhe universal të poemës; b. të shpjegojë figurën e metaforës, që lidhet me fatin njerëzor në qytetërimin antik dhe modern; c. të dallojë strukturës e poemës.

Ora II • Të komentojë fragmentin duke u ndalur te:

ç. Kuptimi – lidhja me temën biblike; - të zbulojë lidhjen paralele ndërmjet vetive njerëzore të personazheve biblike; d. Interpretimi – të arsyetojë mbi dukuritë e jetës e të vdekjes, nëpërmjet karakterit simbolik të poezisë;


120

Ora III dh. Gjuha dhe stili – të evidentojë veçoritë epike dhe lirike të poemës;

• Të shkruajë ese duke u nisur nga këndvështrimi i poetit për tri vetitë shpirtërore të njeriut: qëndresën, shpresën dhe besimin.

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Stuhi mendimesh Diskutim i ideve Punë në grupe Ndërtimi i njohurive Përdorimi i termave paraprakë Të mësuarit ndërveprues Punë me klasën Përforcimi Diskutim i lirë Ndërtim i shprehive studimore Punë me klasën

T.S. Elioti - Këndvështrim1. Letërsia e shekullit XX do të ishte e cunguar pa profilin marramendës të Tomas Sterns Eliotit,

që ndryshe nga shumë personalitete të njohura letrare, u shfaq si zë origjinal i papërsëritshëm, ngase zgjoi një kërshëri që mbetet ende e pashterur duke i shkuar thellë e më thellë metafizikes, shpirtërores, frymores, si hullia ku intelektualja dhe abstraktja plotësojnë njëra-tjetrën, teksa zbulojnë humanen. Trashëgimia letrare e Eliotit dallohet në sendërtimin e fantastikes si ligjësi objektive duke përpunuar më tej estetikën e tij krijuese si një raport mes imagjinares dhe historikes, që edhe pse duken aq të largëta, për çudi, e kthejnë “kundërtinë” që përfaqësojnë, në një pafundësi shtresimesh kuptimore, emocionale, konceptore, morale, njerëzore që i japin kuptim dhe vlerë vetvetes, sepse gjenden të tretura te njëra-tjetra. Spikatja e mendimit në gjithësinë letrare që Elioti la pas, hodhi dritë mbi një prej mistereve që e qarkojnë botën e fjalës së tij poetike si metafizikë letrare që del nga konturet e një individi për të marrë trajtën dhe formën e një institucioni sa letrar dhe shoqëror, po aq edhe sakral. Për më tepër, fizionomia e veçantë e Eliotit guxon të formësojë lexuesin model që di si të depërtojë në kodin e fshehtë e në domethënien e mistertë të fjalës poetike teksa ndërthur disa universe brenda saj që nga Letërsia te Historia dhe deri tek Antropologjia. Projeksionet që solli gjithësia e tij letrare vazhdojnë të hutojnë e të befasojnë lexuesin tonë bashkëkohës, sepse një nga pikësynimet e tij kryesore mbetet rendja drejt zbulimit të së tashmes që fshihet vazhdimisht nga e ardhmja, si historia e vërtetë e njeriut që duke folur me Historinë, dëshmon vetveten si humbje dhe gjetje në të njëjtën kohë. Kjo frymë filozofike e bën më eterike, por po aq lëndore trashëgiminë poetike të Eliotit, që s’bën tjetër veçse mendimin ta formëson si sekuencë universale që kurrë nuk i gjendet dot as fillimi dhe as mbarimi. Pikërisht, ky tipar pamatësie e bën njerëzoren e Eliotit më qiellore, ndërkohë që qiellores i jep diçka të përhershme njerëzore. Motivi i tij shfaqet në këtë varg: “Në fillimin tim është fundi im”...

2. Për të depërtuar në pafundësinë e galaktikave që krijon fjala poetika e Eliotit, do të duhej ta shihnim atë si fantastikja që merr çdo ditë e më tepër ligjësi objektive, ngaqë përfytyrimi dhe brendia historike ndërveprojnë aq spontanisht e natyrshëm, sa vetëm të lexuarit analitik është në gjendje të të drejtojë në një mendim të kësillojtë. Duke e vëzhguar me kujdes gjithësinë letrare eliotjane hap pas hapi, njeh një marramendje të çuditshme të rrafsheve kuptimore jo vetëm nga shtresimet e njëpasnjëshme, por edhe nga vetë spektri origjinal i alegorisë së tij universale. Për habinë e lexuesit stili i Eliotit i jep jetë dhe besueshmëri një bote të përmbytur nga idetë, ku të shtyn pa u lodhur kërshëria intelektuale që të çon deri në abstraksionet e sofistikuara filozofike. Natyra krijuese e Eliotit e detyroi stilin e tij të kërkonte forcën, ndërsa mendimi që ai përçonte kishte nevojë për atë thellësi konceptore që sillte bashkë vertikalen metafizike me horizontalen humane. Kjo është arsyeja që Tomas Elioti është quajtur më tepër sesa një individ i spikatur në kozmosin e fjalës poetike, një institucion letrar, social, sakral. Nisur nga një kuptim e vlerësimi i tillë, mbështetur në idenë e Zhan-Pol Sartit se shoqëria nuk pyet fare kur e zbulojnë se cila është, por është e interesuar kur e reflektojnë atë që ajo beson të jetë, mbase do gjetur një tjetër përmasë e gjurmës që la Elioti në poezinë moderniste botërore.

121


3. Për t’i dhënë mundësi Eliotit të na flasë, është me vend t’i drejtohemi veprës së njohur “Udhëtimi i mbretërve Magë”. Biografët e poetit pohojnë se ai e shkroi këtë poemë teksa botëkuptimi vetjak i krishterë e udhëhoqi nëpër dëshmitë e ungjijve se si tre burra të ditur që kishin përshkruar kilometra të pafund, mbërritën në Izrael për të adhuruar Jezusin që lindi në Bethlehem. Poema u shkrua në vitin 1927 dhe u përfshi në botimin “Poemat e Arielit” më 1930. Kjo poemë ndërtohet si monolog dramatik, ku rrëfimtari, si një dëshmitar historik, (element që bie në sy në veprat e tij poetike) ballafaqohet me ndryshimin e realiteteve fizike dhe të atyre shpirtërore.

Këto elemente marrin rëndësi të veçantë, sepse ndërthuren me simbole filozofike që në fakt, manifestojnë imazhe poetike. Nuk është e vështirë t’i hasësh simbolet që përdori Elioti. Mjafton të kujtojmë tri pemët nën qiellin e ligështuar që nënkuptojnë kryqëzimin e Jezusit, duke e kapërcyer rrafshin kuptimor në të vërtetën historike. Analiza intelektuale dhe filozofike që Elioti i bëri jo vetëm vetes, jo vetëm mbretërve magë, si fragment i historisë së shkruar, por tendencës së përjetshme njerëzore për të përshkuar shkretimin e vetvetes në rendje të pandalshme për të gjetur shtegun e jetës, na bind se fragmenti i tre udhëtarëve flet për këmbënguljen e natyrshme të njeriut të çdo epoke, qoftë të antikitetit, qoftë të modernitetit, që kërkojnë të zbulojnë misterin e madh të qenies: njeriu, edhe pse vdekatar, ka një bërthamë përjetësie, takimit me të cilën nuk i shmanget dot kurrë. Për të rrokur shqetësimin njerëzor të poetit mjafton të shohim se cilat janë kushtet nëpër të cilat udhëtojnë mbretërit magë ku dallohen: udhët e humnerta, moti i ngrirë, ditët e shkurtra, dielli i largët, përmes të cilave lexuesi nënkupton vështirësitë e njeriut që del nga errësirat e jetës së tij drejt dritës, gjë që ka mbetur ëndrra e tij e përjetshme. Për shkak të këtij perceptimi, modelimi i vdekjes dhe i jetës si simbole të përjetshme e zgjeron më tej mesazhin eliotjan duke e tronditur vetëdijen njerëzore me të vërtetën e madhe të Ringjalljes si kufiri i fundit i të pafundmes, si realiteti i mbramë i të pasosurës. Ballafaqimi psikologjik e cila fjala poetike sjell te lexuesi, tërmeton gjithë ngrehinën e jetës njerëzore që arrin të dalë nga mjegullnaja ku endet përmes takimit me mbinatyroren. Pas kësaj s’mbetet më gjendje, kllapisë apo e halucinacionit, por gjithçka ravijëzohet si perceptim dhe perspektivë qiellore. Fundja, Elioti nuk është vetëm njeriu observues, vëzhguesi i palodhur që nuk i arratiset stërmundimit të vetënjohjes, por ai shfaqet edhe si poeti që e parasheh ardhmërinë jo veç si metaforë, as vetëm si simbol, po si realitetin që as surealizmi dhe as mistika nuk ia fshehin dot thelbin si ekzistencë, si konkretësi.

4. Ky krijim madhështor i Eliotit merr vlera të reja edhe në kohën tonë, sepse çdo ditë të tjerë “mbretër magë” ndërmarrin udhëtimin e jetës së tyre për të mundësuar kthimin e Vdekjes në Jetë. Pa cilësi të tilla si qëndresa, shpresa dhe besimi, rrugëtimi do të kthehej në një iluzion, udhëtimi do t’i ngjante një mirazhi mashtrues, ëndrra për ta bërë vdekjen të mposhtur nga fuqia e Jetës do të vjetrohej e do të humbiste nëpër humbëtirat e shekujve. Në të vërtetë, këndvështrimi biblik i poetit nuk e ka bërë anemike poemën, sepse autori nuk është njeri shabllonist fetar, që rend të përmbushë rituale pa e kuptuar se ç’po bën. Përkundrazi, Elioti e ka të qartë se një udhëtim i tillë për të ndjekur yllin që do të ndalej në Bethlehem për të shenjuar lindjen e Jezusit, Shpëtimtarit, Mesisë1, kurrë s’do të kishte vlerë po t’i mungonte besimi se qiellorja do të manifestohej në mënyrë njerëzore, se foshnja e sapolindur në një grazhd në Bethlehem do të shërbente si çelësi që do të hapte qiejt për ta zbritur mbretërinë e përjetësisë në zemrën e njeriut.

1 Mirrë-a – lloj rrëshire, që nxirret prej trungut të disa drurëve të Afrikës dhe që përdoret si një lloj melhemi me erë të mire; në Bibël njihet si një lloj dhurate, dhuntie shpirtërore; hebrenjtë e përdornin edhe ndër trupat e të vdekurve si parfum (Fjalor biblik

dhe i termave kishtarë, autor Fran Luli)


122

Nëse do të shihnim veçoritë e personazheve biblike, do të dallonim cilësitë njerëzore që i bëjnë ata aq të besueshëm e bindës, saqë gjithkush gjen vetveten në profilin e tyre unikal. Mjafton t’i kundrojmë detajet e karakterit të tyre nga këndvështrimi i përvojës sonë vetjake, për ta kundruar thjeshtësinë e rrëfimit si një kapërcim ideor rreth paradoksit me të cilin ballafaqohet njeriu modern që s’është në gjendje të dallojë brenda misterit të mrekullueshëm të krijimit, alegorinë e jetës së tij që ka nevojë për qiejt, dhe përjetësinë. Trualli biblik në të cilin lëvizin tre mbretërit magë, lidhet me diturinë e tyre që përkundër vëzhgimeve astronomike dhe astrologjike, befas kuptojnë se E vërteta e Përjetshme – Perëndia – kishte marrë trajtat njerëzore për të lindur si një foshnjë në Bethlehem, që i tërë njerëzimi, përmes Jezusit, t’i përkiste mbretërisë së amshimit. Tre mbretërit vinin nga qytetërime të ndryshme, Baltazari ishte mbreti i Kaldeas, Gaspari ishte mbreti i Etiopisë, Melkiori ishte mbreti i Nubisë. Secili kishte sjellë me vete një dhuratë të çmuar që nënkuptonte misionin e foshnjës-Jezus nga lindja deri në kryqëzimin e tij në Golgotë. Dhuratat përmbanin arin si simbol të mbretërimit, mirrën si simbol të njerëzores, temjan si simbol të hyjnores. Udhëtimi i mbretërve magë bashkë me dhuratat që kishin zgjedhur për të nderuar lindjen e Jezus Mesisë, dëshmojnë transformimin psikologjik që solli besimi i tyre se do të takonin Shpëtimtarin, pavarësisht se sa e mundimshme qe rruga që ata bënë për të arritur aty ku shenja e qiellit, ylli që kishin ndjekur, ndaloi për të nderuar lindjen e Krishtit. Një temë në dukje naive si kjo, kur vjen para epokës dhe lexuesit modern përmes fuqisë poetike të Eliotit merr një vlerë të shumëfishtë si reflektim mbarënjerëzor që sheh dhe gjen brenda simbolikës biblike të vërtetën e përjetshme të dashurisë së Perëndisë për njeriun. Nga ana tjetër, lartësia filozofike prej mendimtari dhe ndjeshmëria qytetare prej poeti, i dhanë këtij krijimi letrar një vend nderi në trashëgiminë poetike botërore, duke e ulur në të njëjtin Panteon me Homerin, Dante Aligerin, Shekspirin, Xhojsin, Kafkën, Prustin, si një zë origjinal që vazhdon të përcjellë kumtin e tij edhe sot, në shekullin XXI.

?

Teksti kulturologjik

Tema: Funksioni shoqëror i poezisë

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:

• Të identifikojë shkrimin eseistik, si lloj i tekstit kulturologjik. a. të evidentojë në shkrimin eseistik karakterin kombëtar të poezisë;b. të bëjë lidhjen ndërmjet letërsisë bashkëkohore dhe asaj të traditës, duke krahasuar dy vepra konkrete;c. të shprehë opinionin e tij për vizionin e poetëve të mëdhenj, që qëndron mbi realitetin.

Elioti – Këndvështrim1. Trashëgimia letrare e T.S. Eliotit vazhdon të ngjallë edhe në ditët tona diskutime e biseda

për të cekur e për të prekur zona të panjohura të bukurisë së saj, që përkundër zhvillimeve botërore, as nuk është shuar e as nuk është vjetruar. Fakti që fjala e tij poetike të ngjall kureshtje dhe të fton në dialog, do të thotë se në rrënjët e saj sublimja zgjon hapësira të reja kuptimore dhe shpirtërorja zjarrmon kohëra zgjimesh universale. Nëse do ta vendosnim krijimtarinë e Eliotit përballë lexuesit të kohës sonë, nuk do të qe e vështirë të dallonim se universi që ai krijoi kërkon heroin, që nuk është askush tjetër, përveçse lexuesi i tij.

Këtë hero, që është njeriu i zakonshëm, ai që përballet me të përditshmen, ai që trishtohet dhe pikëllohet, ai që shpreson dhe zhgënjehet, ai që rrëzohet dhe beson, ai që vuan dhe rend për ta gjetur gëzimin, e dallon rrugëtimi i pandalshëm drejt qëllimit të ekzistencës, sepse ky lexues e ka kuptuar që nuk është një rastësi fatale apo një kokrrizë e universit që s’i bie askujt në sy, por është njeriu që ndërmerr rrugëtimin më të mundimshëm në botë për të takuar Qiellin.

123


?

2. Të ngacmuar prej ideve të panumërta që përçon Elioti në esenë “Funksioni shoqëror i poezisë”, le të improvizojmë një tryezë poetike ku mund të hidhen pyetje të tilla si:

a- Poezia shfaqet në epokën e internetit si një fosile kulturologjike e ndryrë në muzeun e së shkuarës apo si një risi që mbetet përherë e re, pavarësisht çastit historik kur vjen në jetë?b- Mund të jetë poezia bashkudhëtare e përhershme e njeriut apo është një kalimtare rasti në shtegun e jetës së tij? c- Funksioni shoqëror i poezisë në shekullin XXI shfaqet si anemi apo si vitalitet?d- Cila është përballja e sotme e poezisë me njeriun e kohës sonë? e- Ndër rrjedhat e ndryshme poetike që nga krijimtaria folklorike e deri te poezia bashkëkohore, veç dallimeve që shfaqen dukshëm ose zbehtë, ka diçka që mbetet e gjithëkohshme, pavarësisht se ku ngjizet dhe plazmohet ajo?f- Ç’nënkupton metafora e të përditshmes?g- Zgjedhja e një teme apo e një motivi poetik ç’gjë reflekton nga vetë krijuesi si njeri dhe si poet?

Diskutim mësimor

Misioni i poetitNxënësit mund të paraqesin një platformë ideore, pasi të ndahen në grupe për ta parë misionin e poetit se

si ka lëvizur, është plotësuar dhe është skalitur përgjatë shekujve. I. Grupi i parë – të analizojë misionin e poetit që nga letërsia antike greko-romake për të shpalosur

botëkuptimin e lashtësisë rreth figurës së poetit. Një bazament i mirë për këtë temë do të ishte vepra e Aristotelit “Poetika”, e cila vazhdon të luajë edhe në letërsinë moderne ndikimin e saj qenësor.

II. Grupi i dytë – të analizojë misionin e poetit në trashëgiminë folklorike botërore ose shqiptare, me fokus të veçantë mbi origjinalitetin e përftuar prej mesazhit universal që krijimtaria anonime popullore bart. Këtu fare mirë përvijohen elemente krahasues që do t’i jepnin një fizionomi më përfaqësuese idesë që ata do të përcillnin.

III. Grupi i tretë – ka shansin të bëjë “një udhëtim” të natyrës historike mbi stinët e ndryshme nëpër të cilat ka lëvizur misioni i poetit nga trashëgimia kalorësiake deri te Rilindja Evropiane për të përfunduar me romantizmin botëror. Karakteristikat, veçantitë, zërat origjinale do t’i jepnin tablosë ngjyra të reja vlerësimi.

IV. Grupi i katërt – në përballje me poezinë moderne që nga fillim shekulli XX e deri në fillim shekullin XXI, ia del mbanë të hedhë dritë mbi trajektoren e ndërlikuar nëpër të cilën misioni i poetit ka marrë trajta të reja duke i dhënë një hapësirë edhe më universale vokacionit të poetit.

V. Grupi i pestë – mund të eksperimentojë me guxim drejt parashikimit që poezia dhe poeti si misionar i saj do të kenë përgjatë këtij shekulli duke përballëvendosur profetikën për të ardhmen e largët me arritjet e bashkëkohësisë moderne.

Lasgush Poradeci (6 orë)

Tema: Analizë – Lirikat e Poradecit (1 orë)

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:

• Të identifikojë veçoritë e lirikës moderne shqiptare. a. të dallojë strukturën ciklore të vëllimit poetik; b. të analizojë veçoritë e lirikave të L. Poradecit: lirika filozofike, lirika e dashurisë simbolike etj.; c. të vëzhgojë skemën e kurbës poetike në poezinë filozofike;


124

??

Mjetet mësimore: teksti i nxënësit, mjete shkollore, materiale nga interneti, vepra e Lasgush Poradecit, vlerësime për autorin.

Struktura mësimore: PNP

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Pyetje-Përgjigje Diskutim i ideve Punë në grupe

Ndërtimi i njohurive Përdorimi i termave paraprakë/ Stuhi mendimesh Të mësuarit ndërveprues Punë me klasën

Përforcimi Diskutim i lirë Ndërtim i shprehive studimore Punë me klasën

a. Parashikimi. Pyetje-përgjigje Mësuesi/ja e nis orën e mësimit, duke shtruar për diskutim pyetjet: - Cila është lidhja që poeti ka me vendlindjen e tij? - Cila është gjeografia e krijimtarisë së Poradecit? - Cilët poetë pëlqeu dhe adhuroi vetë poeti më i paarritshëm i letërsisë shqipe?

liqeni peizazhi Pogradeci gjoli kopshtijet e mollëve pyjet e gështenjave

Lasgush Poradeci – këndvështrim

Gjurmët që la Lasgush Poradeci në historinë e Fjalës Poetike shqipe vazhdojnë të ngjallin admirim për bukurinë e tyre dhe zgjojnë ide për thellësinë e mendimit që përcjellin. “Gjeografia” e krijimtarisë së tij të habit me larminë, sikurse të befason me ndërthurjet e stinëve shpirtërore që vazhdojnë ta prekin lexuesin e kohës sonë me veçantinë e këndshikimit të njeriut dhe të universit përballë njëri-tjetrit, si prirje e përjetshme e pashmangshme. Zanafilla e vokacionit poetik të Lasgush Poradecit duhet parë në mahnitjen e tij që në fëmijëri me një qytet të përralltë si Pogradeci, që do të kthehej në një profetikë poetike, përjetësim i gjithçkaje të botës shqiptare në vargjet e tij të paharrueshme.

- Peizazhi pogradecar me kopshtijet e mollëve përballë kaltërsisë së gjolit, malet dhe vreshtat që veshin kodrat, pyjet e gështenjave që pëshpëritin legjenda, burimet dhe përrenjtë e rrëmbyer, do të kthehej në profilin e brendshëm të poetit që do ta merrte atë bukuri kudo që do të shkonte nga vendlindja në Manastir, nga Athina në Bukuresht, për të arritur në Grac, ku do të jetësonte emblemën poetike rumune, Mihai Emineskun. Në Austri, Lasgushi, Eqerem Çabej, Aleks Buda dhe Skënder Luarasi do të ishin miq të tillë, sa do të ktheheshin në simbol të kësaj vlere intelektuale, pavarësisht situatave me të cilat do të përballoheshin më vonë.

- Poetika lasgushiane do të dukej e mangët, nëse do t’i mungonte admirimi që Lasgushi pati për mbretin e poezisë shqipe Naim Frashërin, gjë që e shpalosi në organizimin e tubimit përkujtimor në 80-vjetorin e lindjes së Naimit. Madje, Lasgushi iu lut albanologut të shquar Nobert Jokli, që të shkruante një kumtesë për të vlerësuar kontributin naimjan në rrafshin poetik dhe në atë kombëtar, gjë të cilën Jokli i madh e bëri.

b. Ndërtimi i njohurive. Përdorimi i termave paraprakë. Stuhi mendimesh Mësuesi/ja shkruan në tabelë fjalët: qiell, zjarr, dhe, ujë, dhimbje, yll, lirikë lasgushiane, universi

poetik lasgushian dhe pasi diskutojnë rreth tyre, kërkon nga nxënësit të bëjnë një krijim me to.

125


- Universi poetik lasgushian do të shfaqej si një realitet sa shqiptar, aq edhe evropian për nga mesazhi që transmetoi, falë largpamësisë së Mitrush Kutelit. Ai ngulmoi dhe botoi në shtypshkronjën “Albania” të Konstancës në vitin 1933 “Vallja e yjeve”, vëllimin të parë poetik, për të cilin ekziston një nga letërshkëmbimet më të bukura, më të vërteta, më njerëzore mes Poradecit dhe Kutelit, dy bashkëqytetarëve që e bartnin magjinë e Poradecit kudo shkonin. Duke njohur origjinalitetin e Lasgushit, Kuteli botoi më 1937 vëllimin “Ylli i Zemrës”, për ta bërë të njohur bukurinë zjarrmuese të poezisë lasgushiane si një nga trashëgimitë më të vyera të konstitucionit shpirtëror të shqiptarëve.

- Jo rrallëherë për Lasgushin mendohet se e veçanta që solli ai në letërsinë shqiptare ishte lirizmi, përkundrejt toneve epike që kanë mbizotëruar në poezinë shqipe përgjatë historisë sonë kombëtare. Në të vërtetë, përmes “monologut” të poetit me vetveten, shfaqet i tretur brenda tij dialogu me kohën, të cilën ai jo vetëm e kundroi në të gjithë relievin e saj dramatik, por edhe dalloi të “fshehur” në të, misionin e poetit si këngëtari i madhështisë së shpirtit pasionant, si kërkues, i palodhur drejt gjetjes së njerëzores, si vizionari që përmes flijimit fisnikëron individin, kombin, shoqërinë. Fryma emancipuese e poezisë lasgushiane solli një kuptim të ri të raportit mes artistit dhe kombit si një marrëdhënie që e qytetëronte kohën dhe njeriun e saj.

poezi e imazheve

përmes lirizmit zbulon modelon fjalën si ide dramën kombëtare

përçonte tragjizmin e botës shqiptare poezi e natyrës dhe e dashurisë

e formëson fjalën si ngjyrë e transmeton atë si zjarrmi

- Poezia lasgushiane është poezia e imazheve, poezia që e formëson fjalën si ngjyrë, poezia që e modelon fjalën si ide, që e transmeton atë si zjarrmi, që edhe përmes lirizmit ia doli mbanë t’i jepte trajtë atdheut, të zbulonte dramën kombëtare, të përçonte tragjizmin e botës shqiptare. Trishtimi dhe melankolia, vetmia dhe dëshpërimi, vuajtja dhe ankthi e bëjnë profilin e kësaj poezie më filozofike, më mendimtare, më reflektuese, duke dëshmuar se edhe një poet piktor si Lasgushi, i mbështjellë me mistikën e botëkuptimit të tij, shpërfaq vlera qenësore, kur ravijëzon qartas pjesën e panjohur të shpirti shqiptar, të strukur mes mjegullimeve të kohës.

Lasgushi është sa poet i dashurisë, aq edhe poet i natyrës. Vështirë të dallosh ku nis dashuria dhe ku mbaron mrekullimi nga natyra. Bukuria e dashurisë dhe bukuria e natyrës vrapojnë drejt njëra-tjetrës për t’u shkrirë në një të vetme, si unikalitet qiellor. Qiellorja është çelësi për të depërtuar në mistikën lasgushiane. Ajo nuk është një zbukurim i sipërfaqshëm, që harrohet lehtazi, përkundrazi qiellorja është interpretim i të gjitha pikëpyetjeve që ka zemra e poetit në çdo tik-tak të sajin. Përjetësia e qiellores hedh dritë të re mbi thelbin e njerëzores, gjë që ndihet si atmosferë, si përndritje shpirtërore, si kërkim pasionant i njeriut-poet dhe i poetit-njeri. Qiellorja i dha filozofiken poezisë lasgushiane, për ta modeluar atë si një pergamenë që asnjë kohë nuk do ta vjetëronte dot.

Personaliteti i Lasgush Poradecit do të shfaqej edhe në një përmasë tjetër sa njerëzore dhe intelektuale, aq edhe shoqërore e qytetare, kur do të shkruante më 22 maj 1938, një letër në dorëshkrim si artikull ose si thirrje publike, për të shpëtuar albanologun Norbert Jokli nga antisemitizmi nazist duke e sjellë në Shqipëri, në atdheun e tij të dytë shpirtëror. Mes të tjerave, Lasgushi shkruan: “...profesor Jokli...sjell bibliotekën e tij private të pasur, prej përmi tri mijë volumesh, të gjitha rreth çështjeve dhe problemeve të shkencës së tij (të bukur), në thelbin e

Poezia lasgushiane


126

?

së cilës qëndron shkenca e vështirë mi gjuhën dhe kombin shqiptar, po së cilës ay mundi t’i japë një interes universal të përtëritur. Kështu vjen dr. Norbert Jokl-i në Shqipëri, Këshilltari i Oborrit Austriak, Profesor i Universitetit të Vjenës, Albanologu më i madh i ditëve tona, kështu e pret Shqipëria, me përulje nderimesh dhe shpërblimesh lëndore, po kryelartë për dashurinë mirënjohëse që i ruan në zemrën e saj”. Por, me gjithë këtë hap tepër domethënëse të Lasgush Poradecit dhe të intelektualeve të tjerë, si Gjergj Fishta dhe Ernest Koliqi që tentuan të hapej shtegu i ardhjes së Jokl-it në Shqipëri për t’i shpëtuar judeofobisë naziste, albanologu i madh nuk mundi t’i shpëtonte përndjekjes hitleriane dhe nuk arriti të shpëtonte nga patologjia antisemitike. Gjithsesi, Lagushi përmes kësaj letre shkroi një tjetër “poezi”, një poezi që rrëfente se dashuria për njeriun është thelbi i qenies njerëzore duke e pasuruar më tej trashëgiminë e tij letrare me fisnikërinë njerëzore. Ky fakt shpreh nga ana tjetër se dhimbja njerëzore është trokitja më e bukur poetike në zemrën e krijuesit.

c. Përforcimi. Diskutim i lirë - Mendime mbi figurën e Lasgush Poradecit

Kritika shqiptare me kohë ka çmuar në trashëgiminë lasgushiane boshtin kozmogonik të ngrehinës së tij poetike, që shenjoi një arritje moderne të letërsisë shqiptare, sepse rrëfen pasuritë e gjuhës shqipe që, sikurse diti të modelonte bukurinë femërore, sikurse diti të rikrijonte akuarele peizazhiste, diti të filozofonte në mënyrë idealiste rreth qenies njerëzore e rreth problemit më të mprehtë e më të fundmë të ekzistencës së njeriut, përjetësisë. Përjetësia në poezinë e Lasgushit sa ç’është koncept ose ide, është edhe gjendje apo realitet. E kundruar në këtë mënyrë Lasgushi e plazmoi si thelb, si “materie” përjetësinë, për t’i dhënë mundësi lexuesit shqiptar që jo vetëm të prekte mendësinë idealiste përmes simbolizmit lasgushian, por edhe të njihte më mirë veten si qenie e përjetshme, që kishte brenda identitetit njerëzor, destinacionin qiellor. Nëse për shkak të “humnerës” shekullore që e ndante fjalën shqipe nga evropianizmi si qytetari dhe si hapësirë krijuese, pandehma se shqipja ishte “e palatuar” për të dëshmuar përjetësinë, dukej se i akuzonte shqiptarët për pamundësi intelektuale e shpirtërore, poetika lasgushiane i bën një “apologji” të denjë natyrës së gjuhës sonë amtare që kishte në indin e vet potencialin krijues që ta ngjizte qielloren, të përjetshmen dhe ta transmetonte atë plot autenticitet dhe larmi.

Lasgushi – Këndvështrim“Triptiku” lasgushian”

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë:

(2 orë) • Të komentojë poezinë duke u ndalur te:

a. Kuptimi – të zbulojë motivet kryesore të poezisë: malli për të shkuarën, dëshira për të pasosurën, dhimbjen e brendshme;

b. Interpretimi – të zbulojë lidhjen e këngës së re të poetit me këngën e traditës; c. Gjuha dhe stili – të gjejë fjalët kyç që krijojnë efekte pamore dhe dëgjimore; - të interpretojë metaforat emra dhe epitetet; - të analizojë nga ana gjuhësore fjalët e rralla poetike;(2 orë)

• Të komentojë poezinë duke u ndalur te: a. Kuptimi – të evidentojë temën e mërgimit në kuptimin e drejtpërdrejtë dhe figurativ; b. Gjuha dhe stili – të evidentojë detajet që lidhen me pasojën e veprimit poetik; - të shpjegojë metaforat dhe epitetet metaforike; - të evidentojë karakteristikën e stilit të Lasgushit në lidhjen zinxhir të fjalëve; c. Të shkruajë ese për temën e mërgimit duke u nisur nga një këndvështrim i caktuar

127


(1 orë) • Të diskutojë për misionin poetik të poetit;

Të vlerësojë mendimin kritik për poetin dhe të shprehë opinionin e tij për të.

1. Cilido lexues, pavarësisht formimit dhe ndjeshmërisë që ka, nuk ia del dot mbanë ta anashkalojë poetikën lasgushiane që edhe kur sjell tema në dukje aq të largëta nga njëra-tjetra, për çudi, afron hapësirat e pamata poetike brenda një zemre njerëzore tek zbulon kodin e fshehtë që i lidh në një “triptik” simbolik poezitë “Këngë pleqërishte”, “Mbarim vjeshte”, “Lundra dhe flamuri”, si një memorial që njeriu Lasgush dhe Lasgushi poet e la jo thjesht për veten, por për këdo që ka arritur ta prekë të përsosurën brenda formatit të kufizuar fizik njerëzor. Vetëm një krijues si Lasgushi, ku mendimtari përdor penelin për t’iu dhënë ngjyrë ideve dhe ku poeti e kthen në muzikë çdo fjalë të tij, mund të përcillte mesazhin e Të Përjetshmes në këto tri poezi, që saç qëndrojnë veçmas, aq dinë të shkrihen në njëra-tjetrën, ngaqë themeli i tyre mbetet Njeriu përballë Fjalës. Mjeshtëria poetike e Lasgushit s’mund të mos dëshmonte vazhdimësinë e ideve që e shqetësojnë natyrën e mendimtarit brenda tij, përmes një gjuhe që emocionalitetin nuk e ka fasadë që vjetrohet shpejt, por e ruan si një thesar të vyer, që sa më tepër kalon koha, aq më i çmuar bëhet. Kësisoj Lasgushi e merr nocionin e Fjalës të shtrirë në kohë dhe në hapësira të ndryshme duke modeluar skalitje të reja të profilit të saj, që sa vjen e rrit densitetin e mendimit, ndërsa shfaqet herë si këngë pleqërishte, herë si mbarim vjeshte, herë si gjurma e një flamuri mbi lundrën e jetës njerëzore. Origjinaliteti i Lasgushit s’ka të bëjë fare me pozat poetike sipërfaqësore snobiste. Ai gjen rastin të dallohet në lëvrimin e temave të gjithkohshme që, sikurse i shuajnë kufijtë mes veçantive që bartin, ashtu edhe u spikatin të përbashkëtat, kur gjykon secilën prej tyre. Ndaj, kur kërkojmë në trashëgiminë lasgushiane bukuritë e fshehura të Fjalës së tij: e shkuara, si domethënie te “Këngë pleqërishte”, aktualja e sjellë nëpërmjet “Mbarim vjeshte”, e ardhmja përmes “Lundrës dhe flamurit”, të japin mundësinë jo vetëm të soditësh perlat e Fjalës së tij, por edhe t’i gjesh ato brenda qenies sate. Kjo e bën poezinë e Lasgushit të paharrueshme. Kur ai rrëfen për veten, njëherazi ka folur për lexuesin e tij, sikurse, kur ai shkruan për lexuesin, ka shkruar për un-in e tij. Përftesa e parë që merr lexuesi lidhet me karakterin tipik lasgushian që ka fjala e tij poetike, si një prurje që vjen nga lashtësia e shqipes apo risitë që e rinovojnë atë, pa e harruar kurrë frymën e fjalës shqipe. Mbështetur në këtë tipar poetik është e pamundur të mos vësh re se ai, me gjithë formimin intelektual e filozofik perëndimor, nuk heq kurrë dorë prej metaforikës dhe simbolikës shqipe, gjë që nënvizon denjësinë e gjuhës sonë amtare në plazmimin e filozofikes e të njerëzores si përjetësi. Rrënja shqiptare e trashëgimisë lasgushiane e bën poezinë e tij të udhëtojë stinëve historike me një siguri të patreguar, sepse sfida që jeta do t’i sillte poetit, do të kthehej në kurorë lavdie. Sipas filozofisë krijuese lasgushiane thelbi mbi të cilin ai e ngre poezinë, mbetet bipolariteti, ku tokësorja dhe qiellorja, fizikja dhe shpirtërorja, në ndryshimin që kanë, përçojnë bashkimin që iu jep vlerën e papërsëritshme ekzistenciale, pa të cilën do të mbeteshin nocione të thata racionale që duke iu larguar njëra-tjetrës, do të humbisnin bukurinë e tyre si realitet i përjetshëm.

2. Nëse “Kënga pleqërishte” të çon ndër mend poezinë e njohur të Lasgushit “Naim Frashërit”, që mbetet një himn për gjuhën shqipe, kjo do të thotë se poeti e ka sonduar në kuota të reja thellësie verbin poetik, për ta plotësuar më tej mozaikun e lashtë të identitetit kombëtar iliro-shqiptar, për shkak se një temë e tillë nuk shterret dot kurrë. Atdhetarizmi lasgushian të befason me thyerjen e çdo lloj skeme, ngaqë vrulli i dashurisë të tij për rrënjën shqiptare nuk tkurret e as nuk mplaket kurrë, ngase identiteti i tij vetjak buron prej identitetit kombëtar. Përmasa e atdheut në trashëgiminë e Lasgushit e bën më të paharrueshëm profilin e tij, duke dëshmuar se poeti nuk rendi vetëm drejt dashurisë, si mister universal, por ai pa tek Atdheu një tjetër hapësirë dashurie pa të cilën e larg së cilës, nuk jetonte dot. “Kënga pleqërishte” është një fragment i fenomenit letrar Lasgush Poradeci që grish këdo të rikthehet në rrënjët e kombit, ku magjia e këngës shpalos të


128

gjitha koordinatat nëpër të cilat hyn e del shqiptari i qarkuar kurdoherë nga malli për të shkuarën, nga dëshira për të pasosurën, nga dhimbja e brendshme prej nga nuk arratisesh dot kurrë. Kjo anë e karakterit krijues të Lasgushit e bën figurën e tij më solide, pa ia humbur asisoj modernitetin e mendimit, teksa nënvizon se Lasgushi poet, Lasgushi njeri, Lasgushi shqiptar janë në thelb e njëjta gjë, veçse e shfaqur përmes ngjyrimeve të ndryshme.

3. Mbështetur në të njëjtin këndvështrim, edhe akuareli poetik “Mbarim vjeshte” sjell jo veç freskinë e natyrshme të një peizazhi që fsheh thellë tij një interpretim dhe qëndrim filozofik si për rendjen e stinëve natyrore, ashtu edhe për ndërrimin e stinëve shpirtërore. Nuanca metafizike lasgushiane, qoftë edhe në një poezi si kjo që e ka të fshehur mirëfilli misterin e madh të jetës në të gjitha reflektimet e saj, pohon një ide tashmë të konsoliduar në analitikën letrare shqipe, se si përvijohet zgjerimi i frymës dhe i mendimit universal si vazhdimësi e plotësisë që Fjala fiton përgjatë udhëtimit të saj. Simbolizmi, si këndshikim artistik, i jep këtij krijimi një karakter të atillë që e has nëpër tablotë e mrekullueshme të impresionizmit, ku fjala si ngjyrë apo ngjyra si fjalë, ndjekin njëra-tjetrën hap pas hapi, për të mbushur me më shumë ndjesi, përjetësi, emocion , un-in e atij që me penelata fine kuptimëzon karakterin akuarelistik që ka vetë poezia. Për më tepër, fokusimi i vëmendjes poetike lidhet me ikjen, me ikjen si realitet natyror, shpirtëror, njerëzor, artistik, që e kthen gjithë këtë ujëvarë fjalësh jo aq në një krua, që shpërthen, sepse zemra nuk e mban dot më, sesa në një gëlltitje klithme prej loti, që s’do të doje kurrë të ikte prej teje, ngaqë zbrazëtia që do të linte pas, do të ishte më e zgavërt se vdekja. Gjithsesi kjo poezi e denjë për çdo antologji poetike botërore vazhdon të zgjojë kuptime të reja që tentojnë t’ia arrijnë ndriçimit të së vërtetës së madhe se fuqia e fjalës poetike vazhdon të përndrisë misionin e madh të njeriut që në çdo ikje të tij, ka sërish mundësinë e kthimit në të tjera rrethana, në të tjera situata, në të tjera udhë, në të tjera hapësira. Frymëmarrja filozofike e bën këtë poezi të kumtojë edhe sot se çmimi që paguan poeti për dashurinë e tij, sado i lartë qoftë, mbetet një vlerë shpirtërore e përjetshme edhe pas ikjes së tij, gjë që nënkupton rikthime të vazhdueshme në trashëgiminë që ka lënë pas.

4. Në vazhdën e triptikut poetik të Lasgushit poezia “Lundra dhe flamuri” zgjon sërish imazhin e udhëtimit, por jo të një udhëtimi romantik, po përkundrazi të një udhëtimi që pa tallazet e njëpasnjëshme s’do ta meritonte as të hynte në optikën e artistit. Madje brenda tallazeve lasgushiane s’mund të mos vësh re bubullimat e vetëtimat e tij shpirtërore, që lënë gjurmë të pashlyeshme në vetëdijen e lexuesit apo të lëçitësit, siç do ta quante miku dhe kritiku më i mirë i Poradecit, Mitrush Kuteli. Kjo poezi sjell para lexuesit burimin e pashtershëm të poetit që asnjëherë nuk e lë intuitën e tij poetike t’i shuhet, duke e shprehur qartazi se fjala del nga shpirti dhe i drejtohet shpirtit. Për çudi, fluiditeti poetik lasgushian në këtë krijim ka karakteristika të tjera, që shndërrohen në oshëtima ndjenjash, si gjurmë të pashlyera që fjala lë. Kjo poezi edhe pse të ndërmend vjeshtën e njohur të “Gjeniu i anijes”, sjell një kumt meditativ ku filozofikja ravijëzon ndërthurjen e një hapësire shpirtërore dhe e sjell dinamikën e jetës përmes kontrastit të përshkallëzuar të përdorimit muzikor të vargut: shkas, gas, pas që i referohet strofës së paharrueshme:

E sipër tyre shkas,Kaloj me sulmë-e gas. I le tallazet pas.

Për t’ia mprehur më tej profilin krijimit të tij, Lasgushi nuk e ka zgjedhur rastësisht strofën e parë si një vërshim të papërballueshëm emocional dhe meditativ nëpërmjet fjalëve:

Që larg po vi..., që larg,Më turren valët varg e varg, Un ik dh’hepohem mund si harg...

129


që ta përgatisë lexuesin për të rrokur kuptimin e vërtetë të simbolit që ka zgjedhur, për të identifikuar betejën e njeriut me jetën që në titullin me të cilin e ka pagëzuar poezinë, “Lundra dhe flamuri”. Vazhdimësia e idesë që përçon poeti dëshmon sërish shijen lasgushiane për t’i dhënë rastin shqipes, si dëshmi unikale e identitetit kombëtar, të shpallë jo vetëm metaforikën e mendimit që frymon shqip, por edhe të bukurisë që shpirtëzon shqip. Poezia me gjithë karakterin e saj zjarrmues di t’i flasë çdokujt asilloj që secili ta kundrojë veten si një lundër dhe një flamur që e kanë tashmë të përcaktuar qartë destinacionin e udhëtimit, si motivim psikologjik dhe shpirtëror që e bën jetën e njeriut një rilindje të përditshme duke mos e lejuar që ajo të kthehet në një vdekje të përditshme.

Lasgush Poradeci

Poezia si refleks përjetësie- Trashëgimia poetike e Lasgush Poradecit sjell në vetëdijen e lexuesit një ndjesi gati qiellore,

kur e takon atë. Natyra poetike e idealistit Poradeci s’mund të mos sendërtonte vetveten përmes tematikave që zgjodhi dhe formës që përdori, të cilat në mënyrë të vetvetishme zgjojnë ndjesinë e qiellores, prekjen e kozmikes. Për këtë arsye nxënësit duhen nxitur që të shprehin idetë e tyre e se si poetika lasgushiane ka mbrujtur, përjetësin për t’ua ngacmuar përfytyrimin, për t’ua qartësuar imazhin që ato lënë te lexuesi. Kjo mund të arrihet përmes një eseje medituese ku reflektimi dhe meditimi plotësojnë njëri-tjetrin për të trazuar idealen e fshehur brenda shpirtit njerëzor.

Lasgushi dhe kritika- Shpeshherë të mrekulluar nga bukuria e perlës lasgushiane, lexuesit anashkalojnë studimin

dhe mendimin kritik ndaj frymës poetike origjinale që Poradeci solli në fjalën shqipe. Mendimi kritik që nga vitet 30 të shekullit XX dhe deri në kohën tonë ka njohur shumë ulje-ngritje, si çdo vlerë e vërtetë që sikurse zgjon admirimin, sjell edhe keqinterpretim. Kjo hulli do t’u japë mundësi nxënësve të kërkojnë për të zbuluar opinionin kritik nëpër arkivin e kohës duke hedhur më shumë dritë mbi njërin nga patriarkët e letërsisë shqipe, Lasgush Poradecin.

Intervistë me Poradecin- Për të përpunuar më tej njohjen e Poradecit, për të hyrë më thellë natyrës së tij krijuese,

për të qartësuar veçantitë e artit të tij, nxënësi mund të improvizojë një intervistë imagjinare me Lasgushin, e cila do t’i japë mundësinë çdo nxënësi të plazmojë vlerësimin që ai ka për këtë poet modern, që e ruan edhe në kohën tonë aktualitetin e tij. Pyetjet dhe përgjigjet, sipas individualitetit të nxënësve, mund të jenë të karakterit përshkrues, informues, filozofik, estetik.

OpinionDuke iu referuar pasurisë poetike lasgushiane dhe prirjes së tij filozofike, si mund të përcaktohet

koha dhe hapësira në trashëgiminë e tij po t’i referohemi kësaj ideje: “Ka hapësirë dhe kohë njutoniane, si entitete absolute, hapësirë dhe kohë kantiane, si institucione të pastra dhe kushte a priori të ekzistencës, është pastaj kundërshtia bergsoniane midis kohës së orës dhe kohëzgjatjes së brendshme, është hapësira e matshme e gjeometrisë karteziane dhe hapësira e lexuar e fenemenologjisë”? (Umberto Eko)


130

? Tema: Koment - “Nji natë pa gjumë” (Migjeni) (2 orë)


Ora I • Të identifikojë veçoritë e lirikës moderne shqiptare. a. Të dallojë strukturën e vëllimit poetik “Vargje të lira” dhe të shpjegojë rolin e vargut të lirë në modernizimin e poezisë shqipe;

Ora II • Të komentojë poezinë duke u ndalur te:

a. Kuptimi – të zbulojë dy format e thirrjes së poetit: si lutje dhe si vullnet për ndryshim; b. Interpretimi – të bëjë lidhjen ndërmjet fatit të poetit dhe fatit të tij; c. Gjuha dhe stili – të analizojë misionin ironizues të simbolit; - të zbulojë kurbën poetike nëpër të cilën kalon dilema e poetit; - të evidentojë rolin e tonit thirror në të cilin realizohet misioni poetik; - të bëjë një krahasim ndërmjet përdorimit romantik dhe modern të figuracionit letrar.

Dilema migjeniane - Këndvështrim

1. Migjeni u shfaq në letërsinë shqiptare si njeriu që nuk i mbylli dot sytë para dhimbjes njerëzore, veçanërisht duke u fokusuar mbi pjesën më të papërfillur të shoqërisë. Forca ekstremiste e fjalës së tij në poezi dhe në prozë do të sillte një kuptim të ri të rolit të artistit që do të shfaqej përmes “autopsisë” së realitetit ku jetonte. Prirja migjeniane për të pasqyruar jetën, do të shpërfaqte cilësitë e një letërsie shoqërore që e shihte artin si një portë të hapur prej nga jo vetëm soditej realiteti, por mbi të gjitha, njihej e prekej ai, duke pritur që ndryshimi të shfaqej më në fund. Veçantia e Migjenit, ndonëse në moshë aq të re, që mbrujti me talentin e tij një tjetër perceptim mbi realitetin dhe një tjetër interpretim mbi dramën njerëzore, shfaqet mbi të gjitha në optikën dilematike të vetëdijes së tij që edhe brenda poezisë “Një natë pa gjumë”, ia doli mbanë të shpallë dëshpërimin dhe vetminë njerëzore si varrmihja që gropos shpresën dhe besimin, pa të cilat fataliteti do të kthehej në ankth ekzistencial. Pasi lexon poezinë “Një natë pa gjumë”, e ke më të thjeshtë të kuptosh pse Mitrush Kuteli do të shkruante në “Revistën letrare” më 15 mars 1944 këto fjalë: “Po ç’janë vjetët përpara një talenti? Ç’janë vjetët përpara zjarrit që rreh së brendshmi? Ç’janë vjetët përpara shpirtit të madh? Asgjë! Dhe pikërisht kjo asgjë nuk e ndaloi Migjenin të jetë poet me gjithë se ish i ri fort. Poet sepse e njomi pendën jo në trajtat konvencionale të një arti konvencional, po në nj’atë mellanin e dhembjes së vërtetë, të dhembjes të të gjithëve, për të mjerët e të mjeruarit, me një gjenerozitet e sulm pa shoq.”

2. Vetë poezia “Një natë pa gjumë” me karakterin e saj zgjon një mori pikëpyetjesh në mendjen dhe në zemrën e lexuesit. Shqetësimi vetjak shndërrohet në shqetësim shoqëror, dhimbja vetjake kthehet në dhimbje shoqërore, klithma vetjake bëhet klithmë shoqërore. Një klithmë asisoj ku batica dhe zbatica shpirtërore kthehet nga një realitet përsiatës vetjak në një domethënie universale ku njeriu e gjen vetveten si materie dhimbje, modeluar prej revoltës që shfaqet në zgripin e pikëllimit e të vetmisë. Kjo poezi e ideuar dhe e endur përmes kundërtive, e ndërtuar mbi një mori paradoksesh, ku simbolikat filozofike dhe ato emocionale rivalizojnë njëra-tjetrën, derdh në trashëgiminë poetike shqiptare një ndjeshmëri të skajshme njerëzore që e bën më humane qenien njerëzore pikërisht se kundron dhe e anatomizon me objektivin e skanerit letrar. Pezmi poetik migjenian nuk mund të ndahet prej anatemimit të heshtur që intelektuali dhe

131


?

qytetari shfaqin në përballjen me shëmtinë e realitetit duke zgjedhur që ta quajnë humnerën që i rrethon ngado një sëmundje, një patologji sociale, ku vetmia dhe zhgënjimi, ironia dhe ulërima të reflektojnë një vorbull që s’duket se ku e ka rrugëdaljen. Kjo asfiksi lemeritëse e bën poetin të monologojë me veten, teksa në mënyrë tejet artistike e ka grishur ndërkohë lexuesin të dialogojë me poetin si njeriu me njeriun dhe qytetari me qytetarin. Një trajektore e kësillojtë e fjalës, i jep poezisë një ritëm të brendshëm që i shuan kufijtë artistikë dhe e kthen metaforikisht poezinë në një përsiatje vetjake të lexuesit. Një tjetër element i rëndësishëm i saj mbetet kaleidoskopi psikologjik që përdor Migjeni për të depërtuar në perceptimet, ndijimet, vetëdijën njerëzore, e cila në dyluftimin e saj me egërsinë e një realiteti të zhveshur nga njerëzorja, e tjetërson qenien humane duke e tëhuajtëzuar deri në asht. Rrugëtim përgjatë kësaj hullie sjell te Migjeni një këndvështrim origjinal mbi errësirën dhe dritën, që edhe pse të ndërmend Gëten me “ Mehr liht-in” e tij, nuk mbetet vetëm në rrafshin e konstatimit të katastrofës morale që e kërcënon njeriun e ngujuar në udhëkryqin e vetmisë, por edhe në sfidën e fshehur brenda humnerës njerëzore, që shfaqet përmes tonalitetin thirrmor si e vetmja spirancë ku është ankoruar, qoftë edhe regëtima e fundit e dritës si shpresë, sado e mekur që të duket.

3. Fakti që kjo poezi krijon një imazh kaq tronditës njerëzor dëshmon, veç të tjerash, se origjinaliteti migjenian nuk ishte një rastësi aksidentale, aq e përkohshme sa nuk i mbetej dot asgjë pas, por na jep një kuptim edhe më të motivuar mbi hapësirën poetike që ai krijoi, si një realitet mbikohor, që jo vetëm njeriu i fillimshekullit XX, por edhe ai i fillimshekullit XXI e sheh profilin e tij të vulosur në një krijim të tillë. Pagjumësia fisnike çehoviane, shndërrohet në klithmën migjeniane që nuk ka droje as turp të kërkojë Dritën mu në zemrën e Errësirës, të kërkojë Guximin në mes të Dëshpërimit, të kërkojë Kushtrimin në mes të Dorëzimit. Diagrama e kësaj poezie ka një densitet të tillë meditimi që e bën lexuesin ta ndjekë ritmin e saj përmes dihatjes emocionale, si të tretej në mënyrën më të natyrshme me agoninë e artistit, që në të vërtetë brenda vdekjes së tij, përvijon rilindjen në një mënyrë të re, si simbol qëndrese dhe rebelimi ndaj çdo verbërie, shurdhërie, paralize e kalcifikimi social. Rebelimi migjenian shfaq në këtë krijim një thellësi gati të panjohur pikërisht në dallgëzimin e fjalës poetike, nga kulmimi i piskamës te pëshpërima e ngushëllimit, që sjell një kontrast gjurmëlënës në trashëgiminë e tij poetike. Nga njëra anë poezia projekton Errësirën me Dhimbjen, nga ana tjetër rrezaton Qëndresën me Sfidën. Ky dyzim e bën më të vërtetë krijimin, i jep natyrshmëri shtegut nëpër të cilin ngjitet kuptimeve të reja fjala e tij dhe sjell kësisoj një reliev poetik ku shkretëtira, rëra, yjet, qiejt, drita, pisha, shpata, ëndrra, zhgënjimi, shpëtimi, ngushëllimi jo vetëm nuk e përjashtojnë, por e plotësojnë njëri-tjetrin.

Tema: Koment – “Nji vjet” (Martin Camaj) (2 orë)

Objektivat Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë:

• Të identifikojë elemente të poezisë hermetike në poezinë moderne shqiptare. • Të komentojë poezinë duke u ndalur te:

a. kuptimi – të zbulojë motivin e dhimbjes në lirikën reflektive; b. interpretimi – të zbulojë shtresat kuptimore të poezisë që loidhen me dhimbjen njerëzore dhe atë poetike; c. gjuha dhe stili – të gjejë fjalët kyç që paraqesin lëvizjen e kohës nëpërmjet stinëve; - të zbulojë detajet që shprehin nëntekstin kuptimor dhe emocional; ç. të krahasojë dy poezi që u përkasin dy periudhave të ndryshme të krijimtarisë së poetit; d. të evidentojë dukurinë e palimpsestit në krijimtarinë e Camajt.


132

Një këndvështrim i përgjithshëm mbi Martin Camajn1. Universit poetik shqiptar do t’i kishte munguar një galaktikë, nëse do t’i mungonte një

vokacion si ai i Martin Camajt, që edhe pse ndërthur tri optika krijuese bazale, vjen si një lartësi solide e fjalës shqipe që gurgullon bukuri dhe magjepsje njëherazi. Në morinë refleksive që të përcjell trashëgimia poetike e Camajt, nuk mbetet pas dore projeksioni i ëndrrës që është kthyer jo vetëm në motiv ekzistencial për autorin, por edhe në një galaktikë pa të cilën as emri e as vepra e tij nuk do të kishin kuptim. Ëndrra me tërë raportet dhe kërkimet e saj, me rrugëtimet dhe tërmetet e saj, me dritëhijet që e mbështjellin për t’ia zbuluar misterin, kthehet në frymë poetike për Camajn. Objektiviteti dhe subjektiviteti i ëndrrës si realitet njerëzor dhe emocional, në ndërlikimet që ndodhin brenda natyrës së tij krijuese, e veshin fjalën poetike me atë pahitje ëndrre që mbeti e paprekur, e patjetërsuar, e paharruar në tërësinë e hapësirës artistike që Camaj krijoi për të ravijëzuar thelbin filozofik të ndjeshmërisë së tij si një i huaj i përjetshëm në kohën dhe në hapësirën konkrete, gjë që na jep rastin të qëmtojmë edhe trajektoren abstrakte që mezi pret të shpaloset pas një strukjeje të gjatë në ashtin e botës së tij. Kjo cilësi poetike e bën natyrën e krijimtarisë së Camajt të dallohet për bërthamën metafizike që shënon edhe veçorinë e profilit të tij artistik. Për më tepër, ëndrra dhe realiteti në dyzimin dhe në dialogun me njëri-tjetrin e shtrijnë vargun në përtejkohë për ta mbrujtur me amshim. Pikërisht, nga një materie e kësillojtë merr shkas të vijë poezia gjurmëlënëse “Nji vjet” që e shfaq origjinalitetin duke e bërë vetjaken të të gjithëve dhe çastin si përjetësi.

2. Lirika meditative “Nji vjet” sjell përmasat e dhimbjes së heshtur njerëzore, pasi ke humbur një njeri të dashur, në shtratin e kujës të pafjalë, që, sa më thellë e gropos, aq më qartë dëgjohet në pazëshmërinë e saj. E strukturuar si vaji njerëzor në mes të gjëmës, poezia shtrin refleksionin e saj mbi ndërthurjen e koordinatave të ikjes njerëzore në pakthim e të mallit që shndërrohet në një udhëtim të përhershëm për të prekur të paprekshmen, për të gjetur të pagjetshmen, për të pritur të papritshmen. Poezia s’lë gur të dhimbjes njerëzore pa e prekur, nuk lë shteg të mallit pa e cekur, s’lë prush pikëllimi pa gjetur duke përdorur një arkitekturë tejet domethënëse në kontrastin e saj, nga njëra anë vdekja me shkretimin e saj, nga ana tjetër jeta me zjarrminë e saj. Paralelizmi mes stinëve natyrore dhe stinëve shpirtërore për çudinë e lexuesit e fsheh më thellë magjinë e vargut të tij, që brenda dallgëzimit të idesë, vërshon emocionin e përmbajtur që e bën më të pakapshme poezinë, pikërisht në përballëvendosjen e jetës me vdekjen, si një dukuri gjithëkohore e mbarënjerëzore brenda të cilave njeriu njeh më mirë veten kur i humb të tjerët ose gjen të tjerët, kur e humb vetveten. Kjo natyrë e çuditshme poetike e përvijon relievin njerëzor si një ecejake nga amshimi në realitet, duke përdorur shkallët e konkretes për të plazmuar abstrakten. Natyra labirintike poetike e Camajt e kthen këtë krijim, që edhe pse të ndërmend një përkujtimore, edhe pse ka fshehur diku një thelb meshe ose kadishi për një të vdekur, në një qoshk përsiatjeje ku e përjetshmja vjen e rrëfen kuptimin e pakuptimtë të rrethanave, që modelojnë prerjet psikologjik, kulturore, shoqërore sa herë vdekja dhe jeta plotësojnë njëra-tjetrën.

3. Strukturimi i filozofisë poetike të Camajt në poezinë “Nji vjet” përvijon një cilësi tejet origjinale në trashëgiminë poetike shqiptare (ngaqë përballë hermetizmit të idesë që fshihet e shfaqet duke mbetur e mjegulluar, duket shpërfaqja e njerëzores që e sfidon filozofiken me tendencën e përhershme për ta prekur qoftë edhe fluturimthi thelbin e saj. Në këtë hulli, kjo poezi shtreson kuptime dhe nënkuptime, mbikuptime dhe tejkuptime sa intime, aq edhe shoqërore, ngase vdekja zgjon te cilido, pavarësisht individualitetit të tij, mendimtarin që, sa më tepër përsiatet rreth saj, aq më e çmuar brenda absurditetit ekzistencial shfaqet antipodi i vdekjes si gjendje jete, si realitet i pakthyeshëm. Kjo frymë jete shkallëzohet me ikjen dhe ardhjen e imazheve, me stinët që ia lënë vendin njëra -tjetrës, me bukurinë e fshehur brenda dhimbjes që nuk rresht së modeluari

133


mu në mes të zbrazëtisë që bart ikja nga vdekja, një plotësi ngjyrash, tingujsh, formash si për të pohuar se fatalitetin e vdekjes e rivalizon vetëm shpërthimi i jetës. Poeti i kursyer në fjalë, por i tejmbushur në ide, na sjell dy kohë dhe dy hapësira që rrinë natyrshëm kundruall njëra-tjetrës. Vdekja dhe boshi që ajo lë pas. Jeta dhe buitja e saj gjithandej ku shfaqet. Pikërisht kjo mendësi që ka poeti, e bën poezinë t’i shpëtojë kurthit të rënies në një rekuiem mortor duke rrëfyer krejtësisht bindshëm se çdo ikje lë pas një gjurmë jete që kurrë nuk kthehet në një fosil memec, por shndërrohet në një heshtje që i flet së ardhmes përmes shtegut të së shkuarës. Për më tepër, jo pa qëllim është zgjedhur elementi i njëvjetorit të vdekjes për të hulumtuar brenda tij rrjedhën e jetës, që edhe kur duket se ka ngrirë diku, e gjen shtegun për ta sjellë zjarrminë e saj përmes detajeve të tilla si kumbullat që lulnojnë mbi kodër apo si jehona e erës së bjeshkës që than përroin. Imazhet poetike janë mbresëlënëse jo vetëm prej penelatave të gjalla që sjell Camaj, por edhe prej një lidhjeje e ndërvarjeje të brendshme që kanë nocionet poetike me të cilat poeti ka krijuar mozaikun e tij. Të bën përshtypje përzgjedhja e valencës së fjalës poetike që brenda 16 vargjeve portretizon largim-kthimin e çdo kujtimi që lë pas ikja e njerëzve të dashur. Në anonimatin që Camaj e ka zgjedhur për ta universalizuar atë që është intime për të, sjell një kuptimësi të re më të thellë, më njerëzore, më kohore, si për të thënë se çdo lexues mund ta shohë këtë poezi si një portë të hapur për të vazhduar variacionet e tij meditative lirike rreth problemit fondamental njerëzor se cili është dialogu i jetës me vdekjen brenda qenies njerëzore. Një materie e tillë poetike i jep kësaj poezie domethënie gjithëkohore që kurrë nuk vjetrohet, sepse njerëzorja, poetikja dhe filozofikja janë pjesë e së tërës, janë thelbi i ekzistencës së njeriut. Poezia, edhe pse i referohet largimit të dikujt, i ka shmangur tonet elegjiake, duke e kthyer këtë krijim në një dialog të njeriut me vetveten, edhe pse trajta monologuese mbetet bazamenti mbi të cilin ngjizet dhe lartohet ideja e tij qendrore, gjë që i jep një frymëmarrje më universale shqetësimit e dhimbjes njerëzore vetjake.


134

?

?


Tema: Palimpsesti – Bodler (1 orë)


• Të identifikojë shkrimin eseistik si lloj i tekstit kulturologjik. a. Të shpjegojë interpretimin që i bën autorit dukurisë së palimpsestit në aktin e krijimit; b. të dallojë gërshetimin e elementeve të shkrimit letrar me atë eseistik; c. të reflektojë për mbresat dhe imazhet vetjake të mbetura në kujtesë nga fëmijëria.

Tryeza e dialogut (bashkëbisedim)1. Eseja bodleriane “Palimpsesti” shtron para lexuesit një mori pyetjesh që edhe kur gjejnë

copëza përgjigjesh, vinë sërish në të njëjtën pikë: pse autori ka zgjedhur konceptin e palimpsestit për të skanuar aktin e krijimit? Për të hedhur sadopak dritë mbi një temë të tillë që as shekujt, as debatet akademike, as kërkimet vetjake, as tubimet letrare nuk e kanë shteruar dot, ia vlen të renditësh një mori çështjesh që vazhdojnë të trazojnë me pikëpyetjet që ngrenë natyrën njerëzore edhe në shekullin XXI. Vëmendja kryesore ndoshta duhet përqendruar në misterin e madh të krijimit artistik, që sado të sofistikohet teknika dhe informacioni, ka një zanafillë përjetësie që mbetet sërish e panjohur.

2. Mes pyetjeve të shumta që vërshojnë te “Palimpsesti” i Bodlerit, mund të veçojmë:

a- Nga duhet filluar njohja e krijimit letrar, nëse bërthama e tij mbetet un-i poetik? b- Nëse një galaktikë përmbledh njëqind miliardë yje dhe njëqind miliardë galaktika përbëjnë Gjithësinë, si është e mundur që krijimi poetik projekton Universin me anë të fjalës? c- A është akti i krijimit letrar produkt emocional që tenton të interpretojë në mënyrë filozofike botën apo misteri më i madh i tij i ka rrënjët në zanafillën e krijimit kozmik? d- Mund të eksplorosh në truallin filozofik të esesë së Bodlerit idenë se paradokset që e shoqërojnë jetën njerëzore janë ngacmimi i përhershëm i natyrës së krijimit poetik? e- Ka fuqinë e nevojshme fjala poetike që të krijojë një botë të panjohur, e cila ndërlidh un-in e krijuesit me un-in e lexuesit për ta hapësiruar më tej mënyrën metaforike të modelimit të jetës me anë të perceptimit vetjak që kthehet në imazh gjithëkohor? f- Mund të jetë poezia një pasion metafizik?

Tema: Lidhja e poezisë me muzikën (1 orë)


• Të identifikojë lidhjen e poezisë me muzikën.a. Të shpjegojë forcën e fjalës dhe të muzikës dhe ndikimin e saj në botën shpirtërore të shumë brezave;b. të evidentojë ndikimin e simbolistëve dhe të poetëve të tjerë modernë në baladat e rokut;c. të kërkojë informacione për ndikimin e rokut në Shqipëri.

1. Të jetosh në shoqërinë moderne, me gjithë zhvillimin e qytetërimit dhe të ndërlidhjeve kulturore që i rrafshojnë muret pengues për të hedhur ura bashkëpunimi, sërish qenia njerëzore vazhdon të kërkojë prej vetes më tepër njohje për të padukshmen e saj, gjë që merr një nuancë të papërsëritshme në

135


?

Teksti tregimtar dhe llojet e tij

Tema: Koment – “Portreti i artistit djaloshar” – (Xh. Xhojsi) (2 orë)


• Të identifikojë veçoritë e romanit modern (të përroit të ndërgjegjes). • Të komentojë fragmentin e veprës duke u ndalur te:

a.Kuptimi: – të evidentojë momentet që lidhen me kujtimet ne fiksuara në kujtesën e personazhit; b. Gjuha dhe stili: – të analizojë ndërthurjen e elementeve të rrëfimit biografik me ato simbolike; - të shpjegojë arsyet e rrëfimit në vetën e tretë; - të zbulojë detajet që lidhen me përshkrimin e gjendjes psikologjike të personazhit; c. të bëjë një portretizim të personazhit.

Xhejms Xhojsi – Këndvështrim1. Veçantia letrare me emrin e Xhojsit, hyri në shtratin e letërsisë botërore si një kuptim

i ri i përpjekjes së njeriut për ta njohur më mirë veten teksa brenda natyrës së tij fizikja dhe shpirtërorja përballën çdo çast, aq sa jo rrallë është e vështirë t’i ndash ato qartësisht prej njëra-tjetrës. Pikërisht kjo turbullirë njerëzore, ku çdo detaj jetësor merr një kuptim të veçantë në koordinata të caktuara, e bën dekorin e veprës së Xhojsit “Portreti i artistit djaloshar” të jetë unik, sepse mbart përroin psikik si themelin e tij. Moderniteti i mendimit xhojsian qëndron në shfaqjen e tij si perceptim, si analitikë, si meditim, si rrëfim, si kontrast, si qëndrim ndaj një realiteti ku trajektorja e artistit dhe trajektorja e njeriut shpërfaqin dritëhije të natyrës filozofike që burojnë prej kozmogonisë dhe përmblidhen te njeriu si individ. Dekori social dhe politik i Dedalusit nuk është një skenografi formale sa për ta mbyllur tablonë, por në fakt e gjithë jeta e Dedalusit si simbol dhe si ekzistencë nuk shkëputet dot nga koordinatat historike që e kanë formësuar personalitetin e tij që nga fëmijëria e hershme deri në çastin kur nis vetëdijësimi i tij për atë që ai është në raport me

trokitjen e madhe të viteve ’60-të të shekullit XX kur rroku dhe muzika gjetën njëri-tjetrin. Rrethanat historike, problematikat shoqërore, prirjet e qytetërimit në ndërthurjen e tyre hapën shtegun për të pasur një “univers” të ri si sfidë ndaj rrafshimit të individualiteteve njerëzore në emër të një kuptimi të ri rreth jetës, njeriut dhe shoqërisë moderne. Një ndërthurje e tillë jo aq e rastësishme sa ç’duket, kontribuoi në një formësim bashkëkohor të dhimbjes e të zhgënjimit, të shpresës e të dëshpërimit njerëzor që vazhdon të vuajë përgjigjen e pamarrë të pyetjes: pse ekzistoj? Pikërisht kjo frymë dramatike do të nxirrte në dritë emra epokalë si Xhim Hendriks, Ket Stivens, Rolling Stons, Kuin, Xhim Morrison, Fredi Mërkuri.

2. Duke njohur nga burime të ndryshme informuese individualitete kaq të papërsëritshëm mund të shtrojmë disa pyetje: a- Pse fjala poetike dhe rroku u takuan në jetën e njeriut modern? b- Njeriu modern është njeriu apatik që s’merr mundimin të njohë veten apo sikurse njeriu i të gjitha epokave, ai vazhdon të rendë për të rrokur kuptimin e jetës së tij? c- Pse këngëtarët më të njohur të rrokut u kthyen në profilin e njeriut modern, që as avancimi teknologjik dhe as sofistikimi i komunikimit nuk ua shoi dot etjen e natyrshme për të njohur vetveten dhe për ta bërë atë të lirë?d- Cilat robëri moderne e lodhën njeriun dhe shoqërinë e Pasluftës të Dytë Botërore? e- Cila kishte më tepër nevojë për tjetrën, fjala poetike apo muzika rrok? f- Muzika rrok e kreu misionin e saj dhe është tashmë një qark i mbyllur apo ka ende të pathëna që presin të vërshojnë përmes saj?


136

botën ku jeton. E konceptuar e tërë vepra si një mori rrjedhash që sjellin ide, mendime, përjetime, refleksione nga më të ndryshmet, ajo përcjell, përmes gjuhës të romanit, poezinë e fshehur të çdo fakti sado i thjeshtë në dukje, që rindërton stinët jetësore ku ngjizja dhe formimi i Dedalusit arrijnë ta plotësojnë portretin shumëplanësh, të njeriut si artist dhe të artistit si njeri. Dueti i përjetshëm njeri-artist e hapësiron më tepër botën në të cilën lëviz qenia njerëzore derisa t’ia arrijë shfaqjes së vetvetes.

2. Natyra krijuese e Xhojsit shfaq përmes vrullshmërisë së përroit të ndërgjegjes disa përmasa konceptuale që në shkrirjen me njëra-tjetrën e bëjnë më konkrete idenë madhore që vetë autori e ka shprehur duke iu referuar poetikës vetjake me këto fjalë: “... mendoj se nga monotonia e trishtuar e jetës mund të nxirren aspekte të dramës së jetës. Edhe më e madhja gjë e njohur, edhe më i vdekuri mes të gjallëve mund të ketë pjesë në këtë dramë të madhe.” Nisur prej këtij këndshikimi nuk është i vështirë të perceptosh prerjen transversale të dramës si jetë me jetën si dramë. Ndërsa qartëson këtë mendim, “Portreti i artistit djaloshar” merr një tjetër kuptim, ngaqë ndërthur vlerësimin e posaçëm që autori ka për fjalën si modelim i së vërtetës jetësore të shndërruar në të vërtetë artistike. Në fragmentin e shkëputur prej romanit dallohet qoftë edhe mjegullueshëm, ajo lloj pavetësie artistike që ngjiz frymën e universalizmit, duke hedhur dritë mbi ecjen e njeriut jo vetëm jashtë vetvetes në të tjera jetë, por edhe brenda vetes, në të tjera thellësi.

Për Xhojsin, bukuria e krijimit lidhet me shkëlqimin e së vërtetës. Tek synon të hyjë nëpër labirintin ekzistencial, sa më tepër zhytet brenda tij, aq më e vështirë bëhet dalja prej tij. Kjo tendencë e ndihmon autorin ta bëjë librin që të duket si i pambaruar, që ende vazhdon të shkruhet nga një lexues që bën çmos ta njohë të vërtetën në raportet e saj si lidhje tërësore e të njohurave të panjohura ose anasjelltas. Është e pamundur që në këtë vajtje-ardhje idesh, në këtë ulje-ngritje emocionesh të mos dallosh siluetën e ankthit ku përfytyrimi dantesk, edhe pse i mbështjellë me mister qiellor, zbulon dramën e njeriut që e ka zanafillën te njohja e vetvetes. Bota shpirtërore e Dedalusit shfaq këtë gjithësi humane që rend nga e zakonshmja drejt të pazakonshmes, që i kapërcen kufijtë pa e besuar dot që i ka prekur ata, që e bën humbjen njerëzore një gjetje po aq njerëzore duke i dhënë mundësi lexuesit të vazhdojë më tej kërkimin e një bote ku s’di ku është qendra dhe ku periferia, meqë rrugët priten, kryqëzohen, humbasin, shuhen, gjallojnë, vdesin, rilindin në të njëjtën kohë. Meqë autori e derdh tërësinë e perceptimeve të tij me anë të një vazhdimësie që merr trajtën e një spiraleje, ndodh që asimetria ideore fsheh simetrinë e mendimit që përpunohet në një mënyrë aq të çuditshme, sa kalon në një abstraksion që siç të grish ta kuptosh, nuk të lejon ta zbulosh. Fryma marramendëse që shtresohet brenda fjalës xhojsiane, nuk mbetet veç te kllapia e asaj që s’del dot prej paqartësisë, por në rendjen e saj drejt simbolikave të vetvetes, të cilat kurrsesi nuk shterojnë, e bën lexuesin që në bërthamën e personazhit të vozisë drejt vetjakes dhe universales në të njëjtën kohë. Një shtrirje e tillë i jep më tepër hapësirë konceptit të tij krijues sipas të cilit çdo person, çdo vend dhe çdo gjë modelohen një botë të pafundme ku mendjes dhe përfytyrimit sado thellë që t’iu futesh, nuk iu shkon dot kurrë deri në fund. Një tendencë e tillë përvijon fuqinë e prozës moderne të përroit të ndërgjegjes që shfaq dhe fsheh kuptimin e paskaj të jetës qoftë kur një fëmijë si Dedalusi arsyeton për të gjatë njohjes së saj, qoftë kur lexuesi xhojsian, i shtangur nga habia filozofike, s’heq dot dorë më nga takimi me un-in e tij, këtë kozmos që pret eksplorim.

3. Në mënyrë të veçantë ky tipar shfaqet në fragmentin tekstor në të cilin Stefan Dedalusi, përmes naivitetit dhe sinqeritetit, kureshtjes dhe përfytyrimit, fikson momentet kyç në tërësinë e tyre, që përbëjnë kujtesën e personazhit. Është një kujtesë që hyn në qerthullin e simboleve dhe përmes etjes për t’i prekur ato, kthehet edhe vetë në një simbol. Është simboli i qenies njerëzore që ndërmerr shtegun e njohjes duke kuptuar qoftë edhe turbullazi se kërkimi i vetvetes, me gjithë projeksionet unikale të gjithësisë, do të shfaqë frymëzimin e tij për t’i dhënë jetës kuptimin e saj

137


?

real. Personazhi i Dedalusit edhe pse në një moshë të pasigurt për t’i dhënë kuptim pakuptimësisë, reflekton qenien njerëzore që nëpërmjet kërkimit të pareshtur modelon dhe rimodelon psikologjinë njerëzore të rrethuar prej konkretes dhe abstraktes, si një simbiozë ku liria e mendimit dhe robëria e rrethanave e tensionojnë jetën njerëzore deri në kufijtë e horizontit ku qielli dhe toka prekin njëri-tjetrin. Ndijimi dhe perceptimi i horizontit e zhvesh personazhin nga fëmijëria për ta veshur me një pjekuri që, edhe kur e kundron botën në mënyrë danteske, nuk shkëputet dot tërësisht prej njomështisë moshore si për të pohuar se kufijtë brenda jetës njerëzore dhe ato përtej saj, është e pamundur t’i gjesh. Një tendencë e tillë pamundësie, ku mundësia veçse e mpreh më tepër problemin, e bën romanin e Xhojsit t’i japë një kuptim të ri rrekjes së përjetshme për ta kuptuar labirintin jo më si një robëri, së cilës nuk i shpëton dot, por si liri të mendimit njerëzor që të përditshmen dhe të përhershmen, të thjeshtën dhe të ndërlikuarë, tokësoren dhe qielloren do t’i mbartë kudo ku shkon nëpër stinët e jetës, ngaqë ato janë në thelb relievi i jetës së tij.

Një nga dukuritë letrare më origjinale në romanin “Portreti i artistit djaloshar” është evidentimi i një druajtjeje mbresëlënëse që shfaq personazhi qendror, pas së cilës shfaqen përvoja të tjera të sondimit njerëzor ku finesa dhe ndjeshmëria e artistit do të përballet me vrazhdësinë për të krijuar shakullimën e stërmadhe të dritëhijes humane, si udhëkryqi që hap gjithmonë shtigje të reja njohjeje përgjatë meditimit mbi botën dhe vetveten. Brenda një ngjizjeje të tillë letrare, ku filozofikja dhe poetikja hedhin dritë mbi njëra-tjetrën, përmasat e Dedalusit sa ç’janë mitike, aq shfaqen si njerëzore duke dëshmuar veçoritë e prozës xhojsiane si një risi, si një novacion që do të plazmonte fjalën e tij me anë të përballjes mes thjeshtësisë dhe ndërlikimit, të pamatës dhe të kufizuarës, liliputes dhe gjigantes. Ky shtresim anatomik merr kuptime enigmatike ngaqë vetë psikologjia e fëmijës ka tendencën e natyrshme për të krijuar rebuse idesh, për të shprishur proporcionet, për të zbuluar analogji, që e kapërcejnë çdo barrierë reale, për të synuar alegorinë e interpretimit të botës që shfaqet sfinktazi para tij. Natyra njerëzore dhe ajo artistike marrin kësisoj një vlerë të re, që e ndihmojnë lexuesin të kthehet te rrënjët e tij vetjake, për ta njohur, për ta kuptuar, për ta ndryshuar vetveten në kuturisjen e dhimbshme që sfidave dhe ironive të jetës mund t’u vësh përpara qëndresën tënde për t’u farkëtuar më në fund në shkrirjen e natyrshme të morisë së botëve që të rrethojnë me un-in tënd psikologjik, ndijor, emocional, meditativ, sepse në përballjen me to shfaqet i plotë jo thjesht ngadhënjimi yt njerëzor, por qëllimi i ekzistencës sate.

Tekst kulturologjik

Tema: “Një aureolë dritë” – (Virxhinia Ulf) (1 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë: • Të identifikojë shkrimin eseistik, si lloj i tekstit kulturologjik. a. të evidentojë rolin e metodës psikanalitike te shkrimtarët e përroit psikik; b. të tregojë rëndësinë e rolit të mbresave të shkrimtarit në krijimtarinë artistike; c. të komentojë konstatimin me të cilin mbyllet eseja.

Tryeza e dialogut1. Një nga profilet më të spikatura të letërsisë së përroit të ndërgjegjes mbetet Virxhinia Ulf, një grua që do

të ulej plot dinjitet në gostinë moderne për shkak të karakterit tejet të veçantë të artit të fjalës që ajo solli në ekzistencë.

Figurë me një reliev të mprehtë psikologjik dhe me një ndjeshmëri të theksuar emocionale, Ulf solli një projeksion të ri në letërsinë botërore duke u kthyer në një eksploruese të re të gjithësisë së Fjalës, ndaj së cilës shfaqi një etje të pashuar për ta gjurmuar, për ta kuptuar, për ta modeluar, sepse kishte rrokur thelbin e fjalës si aureolë drite, një paralelizëm filozofik me shkëlqimin hyjnor, një metaforë ideore për simbolikën qiellore që ndryn në vetvete e përjetshmja si Fjalë.


138

? ?

?

2. Mbështetur në fragmentin e esesë të Virxhinia Ulf, le të ngremë disa pyetje për të hyrë sadopak në rrjedhën e mendimit të saj.

a- Përse mbresat zënë një vend të papërfytyrueshëm në vetëdijen njerëzore duke marrë vlerë të papërshkrueshme për shkrimtarin?b- Në ç’raport qëndron e madhja dhe e vockla në universin e Fjalës? c- Ç’e shtynte Virxhinia Ulf-in të pohonte se Letërsia do të bëhej më e mirë po të rrinte gju më gju me poezinë dhe filozofinë? d- Meqë shkrimtarja kur i referohet trashëgimisë shekspiriane thotë: “Në rast se ka pasur ndonjë qenie njerëzore që ka sjellë në dritë veprën e saj të plotë e të pacenuar, ky ka qenë Shekspiri”, cilat janë sipas jush arsyet e një pohimi të tillë? e- Për ç’arsye shkrimtarja ngulmon se ka rëndësi të jesh vetja jote dhe të mendosh për gjërat siç janë?

Tema: Analizë – romani “I huaji” i Alber Kamysë (6.1 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë: • Të identifikojë veçoritë e romanit modern (ekzistencialist).

a.Të analizojë romanin duke u ndalur te: - rrëfimi dhe rrëfyesi, - ndjesia e të qenit i huaj, - dukuria e absurdit,

Mjetet mësimore: teksti i nxënësit, mjete shkollore, materiale nga interneti, vepra e Alber Kamysë, vlerësime për autorin.

Struktura mësimore: PNP

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Stuhi mendimesh Diskutim i ideve Punë në grupe Ndërtimi i njohurive Lexim/Kodim i imët i tekstit Të mësuarit ndërveprues Punë me klasën Përforcimi Diskutim i lirë Ndërtim i shprehive studimore Punë me klasën

a. Parashikimi. Stuhi mendimeshMësuesi/ja e nis orën mësimore duke ngritur pyetjen?-Kush është për ju Alber Kamy?

Alber Kamy erdhi në letërsinë botërore si një dukuri, si një fenomen që do të ridimensiononte raportin e Fjalës me Jetën duke i dhënë mundësi filozofisë të bëhej më artistike dhe artit të bëhej më filozofik. Fenomeni “Kamy” i dha lexuesit një shkak thelbësor të zgjonte mendimtarin brenda tij, ndërsa ia mprehu më tej ndjeshmërinë ndaj njerëzores. Për shkak se tërësia e rrethanave dhe moria e ngjarjeve sa vetjake, aq edhe shoqërore u kthyen në bazamentin ku Kamyja do të niste autopsinë e një shoqërie që lëngonte prej shekujsh, derisa kishte mbërritur në vitet ’30 të shekullit XX, ai do të ngulmonte të gjente të vërtetën, që do të bëhej leva arkimediane për të lëvizur jo

fenomen i letërsisë

romancier

Alber Kamy

eseist

stilisti me i mirë i prozës

139


thjesht planetin Tokë, por gjithësinë e tij filozofike-artistike drejt asaj pike ku e përjetshmja dhe e përkohshmja janë një masë e vetme idealo-lëndore, një realitet i pazakontë në një mjedis të zakontë. Pikërisht për këtë merrte një kuptim tejet përcaktues thënia proverbiale e Folknerit: “Përshëndesim shpirtin që vazhdimisht kërkon e pyet”. Në vazhdimësinë e kërkimit e të pyetjes së pareshtur në të cilën njeriu zbulon njeriun, në të cilën kupton të pakuptueshmen dhe njeh atë që është aq e largët sa nuk e prek dot, vjen e plazmohet një nga portretet më të pabesueshëm të fjalës ndër shekuj. Kamy e kthen idenë e tij në realitet kur pohon: “T’i shërbejmë dinjitetit të njeriut me mjete që mbeten të denja, në një rrjedhë historike që nuk është e tillë.” Përmes një optike të tillë, Kamyja i dha të vërtetës hapësirë universale duke e vendosur njeriun me dilemat e tij në thellësitë e sondimit të njohjes, si një memorial që vazhdon të shkruhet e të plotësohet çdo ditë.

b. Ndërtimi i njohurive. Lexim/Kodim i imët i tekstitMësuesi udhëzon nxënësit në leximin e vëmendshëm të fragmentit nga romani “I huaji”, duke koduar ato

pjesë të tekstit që kanë të bëjnë me elementet e trashëgimisë letrare të Kamysë.

Teza: Vendi i njeriut në veprën e Kamysë Trashëgimia letrare e Kamysë nuk do të kishte luajtur rolin e saj emancipues dhe

horizontprekës, nëse njeriu do të ishte thjesht plastelinë në duart e tij. Në të vërtetë, Njeriu në kuptimin më horizontal e më vertikal, në shtrirjen më tokësore e më qiellore, në ndjeshmërinë më reale e më fantastike, përbën frymën e galaktikës kamyziane. Si njohës edhe eksplorues i natyrës njerëzore, si kërkues i thesareve të fshehur ose të humbur të saj, Kamyja do ta përdorte fjalën si kaleidoskop për të depërtuar në realitetin e fundmë të pafundësisë njerëzore. Ai e gjen njeriun në humbëtirat më të frikshme, në humnerat më të thella, në humbellat më ngjethëse dhe kurrë nuk e përçmon për rënien e tij, përkundrazi, mahnitet me unikalitetin e qenies njerëzore si një gërshetim i rastësive të ligjshme, si një ndërlikim thjeshtësie që të lë pa frymë me relievin që përfaqëson. Për këtë arsye ai pohon: “Vepra e një njeriu s’është tjetër përpos ai rrugëtim i gjatë për të rigjetur nëpërmes tërthoreve të artit dy a tri imazhet e thjeshta e madhore që e kanë magjepsur zemrën për herë të parë”. Ky konkluzion disi “naiv” i jep dorë Kamysë të shpalosë mrekullimin ndaj natyrës njerëzore ku dritëhijet kthehen në nxitës të palodhshëm për të ndjekur çdo rrëke që përfundon në oqeanin e pamatshëm që quhet njeri.

Sikurse vihet re, sistemi konceptual dhe filozofia që e interpreton atë e qartëson veçantinë e universit krijues të Kamysë.

Përgjatë galaktikës kamyziane bie në sy edhe një tjetër dukuri, njeriu i revoltuar, si domethënie historike, shoqërore, politike, filozofike, njerëzore. Ky njeri i përket çdo epoke, i takon çdo realiteti, është pjesë e çdo kulture. Mjafton të kesh ndjeshmërinë e duhur dhe revolta e heshtur ose e zëshme shfaqet si ajsberg ose ruhet si “fosile”, e gatshme të shpërthejë pa e përllogaritur kurrë kohën e duhur. Një radiografi e vëmendshme e rrafsheve ideore që ngjizi Kamyja e trazon vetëdijen njerëzore për t’u bërë më e ndjeshme ndaj iluzionit, zhgënjimit, vetmisë, absurdit. Në këtë përballje me të përditshmen vetjake ose shoqërore, njerëzore ose planetare shfaqet sërish një nga kulmimet e artit kamyzian, që u reflektua në referencën e Emersonit, kur përmbylli fjalimin e Nobelit: “Çdo mur është një derë. Mos ta kërkojmë derën, as daljen, përpos në murin përkundër

10 fjalët më të preferuara

të Kamysë

bota dhimbja

toka

nëna njerëzit

shkretëtira nderimjerimi vera

deti


140

?

?

të cilit jetojmë.” Një përqasje e tillë ndaj simbolikave jetësore që i duhet njeriut t’i deshifrojë pareshtur, i jep trashëgimisë letrare të Kamysë përmasa universale që edhe kur shtyhen thellësisë të gërmadhave historike, edhe kur shfaqen hapësirave të anktheve ekzistenciale, rrahin në të njëjtën pikë se si të kërkohet e vërteta edhe pse zotërimi i saj është aq i pamundur saqë e tërë kjo botë absurde: “përligjet vetëm nga pikëpamja estetike”, do të thoshte vetë Kamyja.

c. Përforcimi. Diskutim i lirëE tërë ngrehina e letërsisë që krijoi ai të ndërmend një labirint, që sa më tepër hyn brenda tij, aq më e fortë

bëhet tërheqja për ta kuptuar, paçka se ndjesia se do t’ia dalësh mbanë, vazhdon të rritet si iluzion, teksa prirja më e natyrshme është të gjesh çelësin që bart kuptimin themelor dhe nënkuptimet e pafundme në përcaktimin e misionit të artistit, si gjurma që asnjë kohë apo epokë s’do të arrijë ta fshijë sikur të mos ketë qenë kurrë. Jo rastësisht Kamyja njeri dhe Kamyja artist do ta shpallte trajektoren e vokacionit të tij kështu: “Nga vetë funksioni i tij, artisti dëshmon në favor të lirisë... Në botën e të dënuarve me vdekje, siç është kjo e jona, artistët dëshmojnë për atë gjë e cila te njeriu nuk vdes kurrë. Askënd nuk kanë armik ata, përveç xhelatit.”

Detyrë shtëpieBëni një ese më temë: Labirintet në veprën e Kamysë (duke u përqendruar edhe te një vepër e vetme e tij.)

Tema: Koment – Telegrami (fragment nga romani – I huaji) (6.2-3 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë: • Të komentojë fragmentin e veprës, ku:

a. të dallojë paragrafët dhe veçoritë e ndërtimit të tyre; b.kuptimi – të përcaktojë mjedisin dhe pikën kyç të ngjarjes; c. interpretimi – të zbulojë nëntekstin; c. gjuha dhe stili: - të analizojë fjalitë e thjeshta dhe të shkurtra, që fshehin tension; - të zbulojë domethënien e emrit të personazhit; - të arsyetojë për stilin “e zhveshur” të romanit; - të bëjë një përshkrim sipas këtij stili.

Tema: Koment – Para vdekjes (fragment nga romani – I huaji) (6.4-5 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë: • Të komentojë fragmentin e veprës duke u ndalur te:

a.Kuptimi – të analizojë kuptimin e fjalëve të personazhit; - të evidentojë rolin e keqkuptimeve absurde; - të gjejë përputhjen ndërmjet fjalëve dhe karakterit të personazheve; - të përcaktojë mjedisin dhe pikën kyçe të ngjarjes; b. Interpretimi – të përshkruajë skenën para ekzekutimit; c. Gjuha dhe stili: - të analizojë përdorimin e ligjëratës së drejtë dhe të zhdrejtë.

Vdekja si Jetë (Këndvështrim)1. Nëse A. Kamy do të kishte mbetur rob i mendësisë tradicionale, estetika e tij krijuese do

të kishte vegjetuar pa sjellë dot ato përmbytje reflektive që e detyrojnë lexuesin ta vëzhgojë me vëmendje strukturimin e ideve në momentin final të romanit “I huaji?”. Rrjedha kohore që fokuson një nga përballjet psikologjike më të paharrueshme në letërsinë botërore, ndalet te mëngjesi, si fragmenti që e lë pas natën, errësirën dhe ia hap siparin, ditës, dritës. Pa teprime letrare, që do

141


t’i asfiksonin idetë e Kamysë, bashkë me zbardhjen e ditës, shfaqet silueta e priftit. Simbolikat përplasen me njëra-tjetrën për të pohuar kundërtinë e projeksionit psikologjik brenda qenies, ngaqë Mërsoi – I huaji – nuk mund të jetë ndryshe veçse një kontradiktë ekzistenciale, mes shpresës që sillte mëngjesi dhe prifti, me absurdin që mishëronte vetë heroin – antihero. Ajo që i jep kësaj përballjeje një vlerë tejet domethënëse, mbetet takimi i përhershëm në çastet kulmore të errësirave të pafundme me ndriçimet e paskajshme brenda një jete njerëzore. Ligjësia e përhershme, në të cilën absurdi me madhështinë takohen, e detyron mënyrën origjinale të mendimit të Kamysë të përcaktojë trajektoren e absurdit si një lojë kontrastesh paralele. Për këtë arsye, “dialogu” mes priftit dhe Mërsoit merr gjithmonë e më tepër pamje hieroglifike, që të ndërmendin se paradoksi lind gjithmonë nga një “duel” i padukshëm midis thelbit dhe ekzistencës, të cilat vendosen gjithmonë përballë pafundësisë, teksa mbulon me tisin e pakuptueshmërisë absoluten që fjala ka në letërsi.

2. Mbështetur mbi këtë arsyetim tipik për filozofin Kamy, i gjithë fragmenti sjell një nga nënkuptimet më tronditëse në historinë njerëzore lidhur me raportin e ndërsjellë se si vdekja quhet jetë dhe jeta është vdekje. Për t’i dhënë këtij koncepti hapësirën e duhur Kamyja zgjedh të vendosë afër njëri-tjetrit Mërsonë me priftin, për të pohuar nën zë, sa larg janë ata nga njëri-tjetri. Prirja që ka shfaqur gjithmonë zemra njerëzore për të kundruar si fatin e saj vetëm atë që e vret, që e shtyp, që i shkakton dhimbje, që e vë përfund, i jep dorë shkrimtarit ta rritë densitetin dhe intensitetin e mendimit duke synuar që labirinti i rrethit, si nocion filozofiko-estetik, të modelojë sado përkitazi, profilin e jetëvdekjes njerëzore. Autori e sheh këtë jo si një koordinatë të palëvizshme, por si një lëvizje që asnjëherë nuk ndalon. Përderisa prifti dhe Mërsoi janë ballë për ballë, kontradikta mes jetës dhe vdekjes në optikën e tyre vetjake, s’bën gjë tjetër veçse me anë të absurdit pohon se shpirti projekton në gjithë shtrirjen e konkretes tragjedinë e vet shpirtërore me anë të mekanizmit ideor që zbulon imazhin e vërtetë të gjendjes njerëzore. Çudia më e madhe kulmon në reagimin e Mërsoit, që tërë vuajtjen e heshtur nga pasiguria, e zëvendëson me një ulërimë, si për ta kthyer britmën në hakmarrje. Kur prifti tenton ta bindë për jetën si përjetësi, të cilën dhe Mërsoi mund ta ketë, reagimi i heroit shfaq një tjetër nuancë, atë të vdekjes, që fajësia ia shndërroi në mit, në legjendë, në simbol. Mërsoi nuk lodhet së përpjekuri për ta njohur e për ta kërkuar përjetësinë. Ai nuk e pranon si një nga nuancat e shpresës, keqardhjen, dhe vrapon t’ia shterojë të gjitha shanset vetvetes. Mënyra se si Kamyja modelon shkallë-shkallë realitetin e hidhur të dështimit njerëzor në personazhin e Mërsoit nuk bën tjetër veçse në vend që të gjykojë rrethanat, gjykon veten. Qëndrimi dhe vlerësimi i Jetës dhe i Vdekjes duket se e shtyn shkrimtarin të zbulojë një nga dramat më ngjethëse te njeriu se në një botë absurde edhe vetë nocioni i vdekjes apo vlera e jetës maten me mungesën e së ardhmes, gjë që do ta çonte mendimin e tij artistik si krijues në kufirin e shterpësisë, si sfida që njeriu i bën mashtrimit të vetvetes. Një konceptim i tillë bart jo vetëm një mori interpretimesh që burojnë prej pasurisë tekstore të Kamysë, këtij palimpsesti magjepsës, por edhe thellësi të llojit të ironisë si bisturia që ia del të bëjë autopsinë e qenies njerëzore, që jeton në një shoqëri ku ai nuk është i huaj vetëm për të tjerët, por mbi të gjitha, i huaj për veten e tij. Alegoria e fshehur kamyziane, pa bujë dhe pa zhurmë, e zhveshur nga çdo deklarativizëm, e mbërthen mendimin e lexuesit ngaqë e përndrit misterin e madh të jetëvdekjes në mënyrë filozofike duke cytur meditimin e tij vetjak. Rrafshi ideor nëpër të cilin ecën Mërsoi në çastet e fundit, të mban pezull ngaqë mbetet tërësisht e paqartë nëse do të vuloset jeta e tij si Vdekje apo do të qartësohet më në fund, Vdekja e tij si Jetë. Kalimi nga konkretja tek abstraktja i jep lexuesit një tjetër vlerë të mendimit filozofik të Kamysë, që vetë shekulli XX dhe shekulli XXI ia nxjerrin më në pah fuqinë e thellësisë intelektuale të shkrimtarit mendimtar i cili te Mërsoi pa njeriun e çdo kohe, të çdo historie, të çdo kulture, kurse te Jetëvdekja gjeti burimin e tragjedisë njerëzore në koordinatat e absurditetit. Kjo mënyrë artistike e të krijuarit bëri që Kamyja të mos marrë pozën e njeriut që i ka shkuar së vërtetës deri në fund. Përkundrazi, nocioni i së vërtetës


142

dhe raportet që ajo krijoi me njeriun Mërso, me priftin, me opinionin e të tjerëve, e lënë shtegun të hapur për t’u plotësuar më tej, ngaqë e vërteta nuk mbyllet dot kurrë brenda kufijve të mendjes njerëzore. Ka rrugë të pafundme për ta gjetur të vërtetën dhe ka shtigje të panumërta për ta ndjekur atë. Përgjatë kësaj ecjeje drejt së vërtetës si realitet vetjak, ekzistencial, filozofik, Mërsoi qartësohet si karakter edhe pse mbetet i mjegulluar nga misteri i madh a është jeta vdekje apo vdekja jetë për të.

3. Për shkak të origjinalitetit krijues Kamyja ndërthur keqkuptimet absurde, plotësinë e fjalëve të personazhit që përcaktojnë karakterin e tij, mjedisin ku zhvillohet takimi me priftin, që nënkupton jetë të tjera njerëzore pas tij, pikën kyç të të gjithë ngjarjes për t’i dhënë tablosë sfondin dhe thelbin përfundimtar.

Teksa sytë e përlotur të priftit janë larguar, qetësia mbulon zemrën e Mërsoit që do të ekzekutohej. Gjendja psikologjike e personazhit arrin një kulm të paimagjinueshëm kur pohon se nata po mbaronte dhe sirenat që ulërinin i përkisnin tashmë një bote të huaj për të. Në mes të një rrjedhe kaq të papërfytyrueshme, ai ndihet i lumtur, sepse do të merrte fund vetmia e tij. Vështirë të gjesh në letërsinë botërore një intensitet të tillë mendimi që të fton të depërtosh në klimaksin e filozofisë, si ironi dhe si tallje, kur zbulon nënshtresimin e mendimit të Mërsoit, që të paktën në ditën e ekzekutimit do të rrethohej nga zërat, ai që kishte qenë gjithnjë fillikat, tërësisht i huaj në një botë dhe në një shoqëri absurde. Në betejën mes Jetës dhe Vdekjes. Mërsoi merr frymë i lirë, ngaqë kishte arritur çastin sublim, ishte më në fund i lirë të vdiste. Të gjitha llojet e prangave, të paragjykimeve, të tensioneve, të dramacitetit, të zhgënjimeve, të pritjeve, këputen para çastit suprem, kur qenia fizike dhe qenia shpirtërore e Mërsoit më në fund do të çlirohet nga pesha e moskuptimit nga individët, trupi gjykues, shoqëria. Për Mërsoin secila prej kategorive të mësipërme që mishërojnë njeriun, drejtësinë dhe mjedisin shoqëror kulturor s’janë as më pak e as më shumë veçse konvencione që pasi e kanë stërlodhur, do ta lënë më në fund të qetë, e cila ndryshe quhet mospërfillja e ëmbël ndaj botës.

Alber Kamy

Galaktika e Kamysë- Ashtu si një galaktikë përbëhet nga yjësi të panumërta, vepra e Kamysë ka të njëjtën cilësi,

në të cilën çdonjëra nga krijimet e tij, nga ato më të hershmet, deri te të fundmet, i ngjajnë një yjësie ku, përveç shkëlqimit, lexuesi sheh shpreh projeksionet më të thella të vetëdijes së tij si qenia që e ndjek nga pas pyetja: Kush je ti? Thelbi i kësaj pyetje hapësirohet në natyrën njerëzore që është gjithmonë në kërkim të kuptimit të jetës duke e nisur nga pyetja “naive”, që fsheh tërë urtësinë e njerëzimit brenda saj. Ndaj, në mënyrë tejet të natyrshme, gjithçka la Kamyja në fjalën e tij është një galaktikë që të fton ta njohësh, ta shohësh, ta takosh, ta eksplorosh. Nxënësit kanë rastin të shprehin idetë e tyre rreth mendimtarit Kamy që e bëri filozofinë të fliste poetikisht.

Profili i Kamysë- Gjithësia kamyzjane të jep mundësinë të rindërtosh profilin e shkrimtarit në disa rrafshe dhe

plane. Ligjësitë, me anë të cilave ai e krijoi gjithësinë e tij, vazhdojnë të zgjojnë diskutime dhe interpretime ngase rrezatimi i tij, edhe pse koha shkon, vjen e bëhet më i fuqishëm për arsye se zbulon përmasa të ndryshme të së Vërtetës, që ishte kredoja e Kamysë. Secila nga temat që ai trajtoi, forma letrare që përzgjedh ku nënteksti merr vlera të papërsëritshme, reflektimet që shkakton brenda njeriut, shërbejnë si skicim i profilit të Kamysë, ku gjenden lartësi të paimagjinueshme të Njerëzores.

Epitafi i Kamysë- Kur ke hyrë sadopak në krijimtarinë e Kamysë, e ke të pamundur të mos rrekesh të kërkosh

diku në gjithësinë e Fjalës së tij një shprehje, një ide, një fjalë, një mendim për ta nderuar jo aq

143


?

krijimtarinë e tij, por ardhmërinë e tij që vjen çdo ditë duke zbehur konturet e së djeshmes, të asaj që ishte fizike, sepse nga Kamyja mbeti vetëm ajo që ishte shpirtërore dhe filozofike njëherazi. Mbi këtë optikë nxënësit mund të zgjedhin “epitafin” që në thelb është një copëz e kredos së tij, e cila e pasuroi njerëzimin përmes emancipimit që Liria solli nëpërmjet tij.

Opinion Moderniteti i krijimtarisë së Albert Kamysë zbehet apo pasurohet kur hasim idenë e tij: “Unë

nuk kam shkruar ndonjë gjë që të mos lidhet nga afër a nga larg me tokën ku kam lindur. Tek ajo e te fatkeqësitë e saj venë gjithë mendimet e mia”?

Tekst kulturologjik

Tema: Përpara gijotinës (1 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë: • Të diskutojë rreth rolit të Kamysë në letërsinë moderne: a.të vlerësojë mendimin kritik të shkrimtarit; b.të dhe të shprehë opinionin e tij për të; c.të testojë njohuritë e tij rreth veprës “I huaji”.

Përpara gijotinës – këndvështrim1. I gjithë universi që krijoi Kamyja do të mbetej i paplotë nëse në të nuk do të zinte vendin

e vet eseja e famshme “Përpara gijotinës”, e botuar në vitin 1957. Krijuesi që nuk heq dorë nga depërtimi nëpër thellësitë e natyrës njerëzore, përmes këtij shkrimi hedh dritë jo thjesht mbi instrumentin e gijotinës që përcjell një histori të tërë me ekzistencën e saj, por mbi esencën e ndëshkimit si qëndrim ndaj njeriut. Kamyja u shqua nga të gjithë bashkëkohësit e tij për frymën e pakompromistë që shfaqi ndaj realiteteve politike dhe shoqërore, të cilat binin ndesh me konceptin e tij për lirinë. Në këtë hulli, shkrimtari nxjerr në pah filozofinë që bën apologjinë e jetës përballë barbarisë së ndëshkimit me vdekje. Ashtu si Sokrati i antikitetit helen u ndesh me mendësinë mashtruese të një shoqërie që bjerr për ditë vlerat e saj, Kamyja shpalos ndjeshmërinë njerëzore si apel për të mbrojtur jetën. Ai përpiqet të mos gjejë emocionin si shprehje e apelit të tij, por të vendosë idetë e tij mbi themelin logjik dhe provat që sjellin statistikat. Në këtë ese ai arrin të mbrojë idenë se dënimi kapital me anë të ekzekutimit mbetet mundësia më e lehtë për çdolloj qeverisjeje, përkundër ndreqjes dhe reformimit që mund të ofrojë.

2. Mendimi kamyzian, rreh të zgjerojë kuptimin e jetës duke e çmuar lirinë si më të shtrenjtën vlerë njerëzore. Ai kalon nga tronditja shokuese dhe llataria e brutalitetit që lë Gijotina si gjurmë në vetëdijen njerëzore, deri te përfundimi se ky dënim kapital nuk ka asnjë efektivitet, përderisa shoqëria, edhe pse e ka sjellë nga epokat e errëta të qytetërimit njerëzor, nuk ia ka dalë dot ta ndryshojë e ta bëjë më njerëzore shoqërinë. Kamy parashtron argumente logjike për t’i hapur udhë një tjetër qëndrimi ndaj dënimit me anë të gijotinës. Sipas tij, bota në tendencën e natyrshme drejt ndryshimit, duhet të heqë dorë nga një mesjetarizëm i tillë në publik, që shënjonte dështimin në luftën ndaj krimit dhe jo triumfin në betejën me të. Thellësia e mendimit e drejton shkrimtarin drejt një arsyetimi që e bëri shoqërinë të hiqte dorë nga ekzekutimi nëpër sheshet e qyteteve për ta çuar kryerjen e aktit në mjediset e veçuara të burgjeve. Aq më tepër që ky dënim po merrte gjithnjë e më shumë stilin e hakmarrjes sipas parimit sy për sy, që vinte prej thellësisë të shekujve, ndërsa do të duhej që drejtësia të bazohej mbi ligjin dhe parimet për t’i shpëtuar instinktit apo emocioneve njerëzore. E tërë situata që sjell Kamyja tregon se sa i vëmendshëm qe njeriu, mendimtari dhe artisti brenda tij, përderisa e përballvendos historinë dhe njeriun me njëri-tjetri


144

?

për të klithur në mençurinë e tij të rrallë se si duhej çmuar dhe jo nënçmuar liria. Analitika sociale, psikologjike dhe historike që ai i bën gijotinës zbulon një tjetër përmasë të shkrimtarit, atë të njeriut të shekullit XX që është ndërgjegjësuar përgjatë udhëtimit të breznive njerëzore nëpër epoka dhe shekuj robërie e lirie, se fjalën e fundit në gjithçka e ka zemra e njeriut, që nuk do të prehet kurrë në paqe përderisa vdekja kërkon t’ia vjedhë, t’ia gjymtojë, t’ia përgjakë jetës fuqinë që zien brenda saj. Nëpërmjet kësaj eseje që të fton të reflektosh e meditosh mbi dënimin me vdekje, Kamyja e plotëson më tej idenë e tij të njohur madhore se koha do t’i japë jetë kohës dhe se jeta do t’i shërbejë jetës, për ta emancipuar më tej e më thellë shoqërinë njerëzore.


Tema: Ekzistencializmi është humanizëm – Zh. P. Sartri (1 orë)


• Të identifikojë shkrimin eseistik, si lloj i tekstit kulturologjik. a. të evidentojë tezat ekzistencialiste;b. të gjykojë idenë se si njeriu shfrytëzon lirinë e vet;c. të shprehë opinionin e tij për këtë tezë; ç. të gjejë pika të përbashkëta ndërmjet romanit të Kamysë dhe tezave të Sartrit.

Këndvështrim

1. Tabloja e shekullit XX mes shumë ngjyrave, formave, ideve, personaliteteve, solli një figurë mbizotëruese siç është ajo e Zhan – Pol Sartrit, që në përligjje të vokacionit, si përmbyllje e mijëvjeçarit të dytë pas Krishtit, pruri një ide fondamentale në shoqërinë njerëzore, atë të ekzistencializmit. Po t’i referohemi tezave të vyer të Sartrit, sipas të cilit zakonisht “Lexojmë shpejt, keq, dhe gjykojmë përpara se të kemi kuptuar”, do ta kishim më të lehtë të analizonim për ç’arsye dy nocione themelore, ekzistencializmi dhe humanizmi kanë një lidhje mes tyre, gjithmonë sipas optikës sartriane. Ndërthurja e dy nocioneve si një format i ri i jep mundësi kujtdo të depërtojë shkallë-shkallë drejt humanizmit, si një realitet i vjetër historik njerëzor, dhe ekzistencializmit, që u shfaq fillimisht si një trill filozofik, që i kapërcen tryezat e kafeneve ku u ngjiz për të marrë përsipër misionin e filozofisë së kohës sonë. Trashëgimia e ideatorëve të ekzistencializmit, Hajdeger dhe Jaspers, u plotësuan më tej prej Kirkegardit, pa harruar se kuptimi i ekzistencializmit u duk në mendimet e Bergsonit, Niçes, Bohmit, Paskalit që u përqendruan te ekzistenca njerëzore duke e parë atë brenda kushteve dhe cilësive të individit njerëzor ekzistues. Përmasat dhe problematikat e ekzistencializmit sollën një shtrirje të çuditshme të ideve mes mendimtarëve teistë dhe atyre ateistë, si një zbulim i ri i nevojës njerëzore për t’u identifikuar si individë, si njerëz përballë një vrulli teknologjik që po i tjetërsonte ata duke i kthyer në “përemra”, në “objekte”, në “sende” do ta përcaktonte S.E.Stumf, karakterin origjinal të kësaj filozofie njerëzore. Pikërisht njeriu dhe njerëzorja do t’i jepnin kësaj rrjedhe të re mendimi mundësinë për të parë sesi do të bashkëvepronte humanizmi-humania me ekzistencializmin-ekzistenca si një “duet” që do të konfiguronte epokën moderne, njeriun e shekullit XX. Po të mos harrosh se Sartri si mendimtar u brumos nëpër nivele të ndryshme të edukimit filozofik, që nga shkolla normale superiore e Parisit për të vazhduar Institutin Francez të Berlinit ku studioi fenomenologjinë e Huserlit, gjë që duket në veprën e tij “Egoja transcendente” për të vijuar më tej me “Qenia dhe mosqenia”, “Kritika e arsyes dhe dialektike” është më e thjeshtë të rrokësh mesazhin që ai përcolli me “Ekzistencializmin është humanizëm” që u botua më 1946.

145


2. Sistemi ideor i Sartit shfaqet si një përzierje e disa rrafsheve të mendimit filozofik evropian që burojnë nga Marksi, Huserli dhe Hajdegeri. E përbashkëta e tre mendimtarëve kishte të bënte me shqetësimin e tyre për rolin që njeriu ka në modelimin e fatit të tij. I ngacmuar prej këndvështrimit të mësipërm, Sartri përballvendos dy nocione: qenia në vetvete dhe qenia për vetveten, duke synuar të shprehë një interpretim vetjak mbi faktin themelor se njeriut, si qenie e vetëdijshme, do t’i duhet të zgjedhë të ardhmen e tij përmes ankthit ekzistencial, ngaqë njeriu nuk është përgjegjës vetëm për vetveten, por edhe për të tjerët. Ai e pasuron më tej origjinalitetin e mendimit teksa pohonte se shmangia e përgjegjësisë nuk e lë të qetë ndërgjegjen njerëzore. Të menduarit, të arsyetuarit, të medituarit rreth ekzistencës njerëzore në mënyrë të padyshimtë do të sillte lidhjen e natyrshme mes ekzistenciales dhe njerëzores. Ky shtrat idesh i hapi udhën një niveli të ri të kundrimit njerëzor për vetveten. Modifikimet sartriane që iu bënë humanizmit me këtë teoremë filozofikë që vazhdon të kërkojë vërtetime të reja, e zgjeruan më tej kuptimin e njeriut për veten dhe për të tjerët. Kundërtitë e pikëpamjeve të Sartrit e bëjnë filozofinë e tij më interesante nga pikëvështrimi i kërkimit të vazhdueshëm të njeriut në thellësitë e qenies ngaqë shpreh trajektoren e pafund të zbulimit më të rëndësishëm të qenies njerëzore, pikërisht atë të kozmosit të fshehur brenda koordinatave të vetëmashtrimit, braktisjes, asgjësë me të cilat ballafaqohet çdo çast njeriu.

3. Pasi jemi përpjekur të hedhim pak dritë, qoftë edhe shkarazi mbi zbulesën sartiane, ia vlen të ndalemi në disa prej ideve bazale mbi të cilat shkrimtari filozof u mbështet për ta sendërtuar ekzistencializmin si humanizëm. Meqë Sartri mbështet në ekzistencializmin ateist, le të rreshtojnë një mori idesh që japin profilin e botëkuptimit të tij.

a. Ekzistenca e njeriut e paraprin thelbin ose esencën e tij. b. Njeriu është vetë liria. c. Njeriu është dënuar për të qenë i lirë. d. Njeriu është vetëm shuma e veprimeve dhe e qëllimeve të tij. e. Të zbulosh vetveten në aktin e mendimit të vetëdijshëm do të thotë të zbulosh gjendjen e të gjithë njerëzve. f. Njeriu jeton në një botë subjektiviteti të ndërsjellët. g. Vlera e jetës nuk është gjë tjetër veçse kuptimi që çdo person i jep asaj. Gj. Nëse njeriu, shpreh humanitetin e tij të vërtetë në të gjithë sjelljen e tij, atëherë ndershmëria do të bëhet jo ideali i tij, por vetë qenia e tij. h. Qenia në vetvete është e lirë për gjithë përjetësinë.

4. Mbi bazën e këtyre ideve nxënësit mund të ndahen në tri grupe, për të sjellë argumente pro dhe kundër, me qëllim që arsyetimi i tyre të mos mbetet shabllon, por të nxisë një debat ndërtues ku nuk mohohet si qëllim në vetvete, por si reflektim mbi dukuritë, realitetet, përvojat që ata vetë kanë pasur. Kjo e nxjerr debatin nga formalizmi dhe zgjon shkëndijimet e mendimtarit brenda çdo nxënësi, pavarësisht formatit, psikologjik dhe emocional që ka si individ. Debati mund të quhet “Unë përballë Sartrit”, për të trazuar mendimin e pavarur të çdo nxënësi.

Meqë intensiteti i mendimit sartrian kap nivele të larta, është me vend që nxënësve t’iu sugjerohet të punojnë në shtëpi një temë të frymëzuar nga filozofia ekzistencialiste që përcolli Zhan – Pol Sartri, për të organizuar një veprimtari të veçantë të titulluar “Pasdite filozofike” ku në tryezën e mendimeve të shpalosen pikëpamjet e tyre kundruall trashëgimit që shkrimtari filozof la pas.


146

? Tema: Koment – Hanë gjaku (E. Koliqi) (2 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë: •Të identifikojë veçoritë e tregimit shqiptar me elemente moderne. •Të komentojë fragmentin e veprës duke u ndalur te: a. kuptimi: - të dallojë elementet historike në tregim; b. interpretimi - të bëjë lidhjen ndërmjet elementit historik, aktual dhe simbolik;

c. Gjuha dhe stili: - të evidentojë elementet e përshkrimit, si baza e stilistit të autorit; - të gjejë dhe të analizojë figurat letrare nga ana gjuhësore dhe kuptimore; - të shpjegojë përdorimin e figurës së epifanisë; - të bëjë dy përshkrime për të njëjtën temë (me elemente romantike dhe elemente moderne)

E. Koliqi (Këndvështrim)

Hanë gjaku1. Prania e krijimtarisë së E. Koliqit në letërsi shqipe, veç vlerave estetike që shfaqi

personaliteti i tij krijues origjinal, mbetet një dëshmi e patjetërsueshme e një vokacioni modern që shqiptaren, si ngacmim i drejtpërdrejtë letrar, e kthen në universale duke thyer kufijtë e viteve e të dhjetëvjeçarëve. Kjo karakteristikë universalizuese e perceptimeve dhe e mbresave, e përjetimeve dhe e meditimeve, e realiteteve dhe e iluzioneve, i jep tregimit “Hanë gjaku” të Koliqit bukurinë dhe denjësinë e krijimit që shtrihet përtej çastit kur erdhi në jetë si një llavë vullkanike njerëzore, me synim për të prekur një tjetër kohë, një tjetër hapësirë, atë që mbetet përgjithmonë, pavarësisht ditës ose vitit, kur erdhi në ekzistencë. Stili i spikatur i Koliqit me nënshtresimet kuptimore dhe origjinalitetin metaforik vazhdon të mbetet modern, për shkak të zgjedhjes së një teme që e ka thelbin filozofik, përderisa kufijtë mes kozmikes dhe njerëzores shkrihen nga fuqia depërtuese e fjalës kjo sondë e thellësisë të pahulumtueshme të vetëdijes njerëzore. Fakti që Koliqi duke marrë shkas prej realiteteve njerëzore që, edhe pse iu përkasin rrafsheve historike dhe sociale, nuk e lë fjalën e tij të humbasë metaforiken e mendimit dhe simbolikën e ideve, pohon rolin e paçmuar të hapësirës së tij krijuese që e bëri relievin e fjalës shqipe të jetë më i shumëllojtë, më bashkëkohor, më modern.

2. Një cilësi e tillë e prozës së Koliqit që vazhdon të tingëllojë si poezi, e dallon tregimin “Hanë gjaku” si një nga krijimet më përfaqësuese të letërsisë sonë, ku simbolika shpalos një aktualitet që edhe pse daton fillimshekullin XX, vazhdon të jetë edhe në shekullin XXI një kah dramatik historik.

Kapërcimi nga mitologjikja te historikja, nga frika e çastit te pasiguria e përhershme, nga zgjimi i misterit të fjetur te pamundësia për ta zgjidhur enigmën, e bën tregimin e Koliqit të jetë një prurje origjinale e “përroit të ndërgjegjes”, si një ngjizje spontane ku abstraksioni gjen rrugën e shfaqjes

• Njeriu bëhet ai që është në kontekstin e asaj që të tjerët kanë bërë me të. • Vetëdija e njeriut e bën historinë dhe i jep kuptim botës. • Njeriu është person real. • Shkrimtari e di që flet për liri të palexuara, të maskuara, të pamundura. • Poezia krijon mitin e njeriut. • Fjala poetike është një mikrokozmos. • Gjuha është Pasqyra e Botës.

147


përmes konkretes. Mënyra se si Koliqi transmeton gjendjen e personazheve, të identifikuar si ai dhe ajo, duke i zhveshur prej çdo konkretësie emërtuese, e bën mesazhin të rrjedhë natyrshëm drejt çdo personi. Duke e lexuar tregimin zbulon diçka qenësore prej vetvetes në këtë histori metaforike që e pasuron më tej simbolin e hënës me këndshikim tragjik të gjurmëve që gjakderdhja njerëzore ballkanike ose botërore, do të lërë mbi këtë “papirus” të përjetshëm kozmik. Duket tejet interesant plazmimi ideor dhe estetik që përcjell Koliqi teksa shpërfaq dramën njerëzore të përmasave botërore me anë të një tregimi që duket i përmbytur nga lirizmi, si për të kallëzuar historinë e vjetër sa njerëzimi se dashuria njerëzore është gjithnjë e kërcënuar nga brutaliteti i historisë, që me ashpërsinë e saj kërkon ta thajë zjarrminë e përjetshme të njeriut me përgjakjen se përjetesë ëndrrave dhe groposjen e pritjeve. I gjithë tregimi rrëshqet nëpër një shtrat origjinal ku lirika e ngrohtë dhe meditimi filozofik plotësojnë njëri-tjetrin nën trysninë emocionale që mbetet e fshehur, e pazbuluar deri në fund, për të krijuar raportin e përhershëm mes të njohurës e të panjohurës jo thjesht si një kundërti nxitëse, por si një ndërkallje të mikrokozmosit njerëzor dhe makrokozmosit universal. Koliqi ia ka dalë mbanë të modelojë idetë e tij me anë të gjetjes artistike që buron nga epifania si projeksioni i një përvoje ose i një kujtimi, kur çasti i së vërtetës brenda mendjes njerëzore duket tërësisht i shkrirë me të gjithë universin. Muza që e ka ngacmuar vetëdijen e Koliqit nuk është tjetër gjë veçse epifania ose çasti që shkëndijon mendjen për të kuptuar ose prekur një realitet sublim ku vetjakja si përkohësi dhe universalja si përjetësi takohen bashkë, që duke humbur kufijtë që i ndajnë, të krijojnë plotësinë prej nga kanë ardhur. Një përjetesë e tillë e paharrueshme i jep shkrimtarit mundësinë të shohë këtë moment ku e shkuara dhe aktualja priten me njëra-tjetrën si një dëshmi se këtu nis shtegu për të arritur majën më të lartë, kuptimin e vërtetë të së ardhmes. Zakonisht ndjesi të tilla shfaqen pas triumfeve njerëzore kur janë kapërcyer konflikte ose beteja të pambaruara ose kur ndodhin takime mbresëlënëse që e kthejnë romantikën nga një term, në një gjendje shpirtërore tërmetuese. Jo rrallë konceptimi i epifanisë bart lartësinë, udhëkryqin, humnerën si gjendje jetësore, gjë që e bën krijimin artistik të ketë përmasat e vërteta të bukurisë, që nuk burojnë nga përshkrimi ose vëzhgimi, por nga përvoja e takimit me të vërtetën e fshehur brenda kujtimeve të së shkruarës. Habia dhe befasia në raste të tilla e kthejnë veprën letrare në një simbol të gjithkohshëm në të cilin qenia njerëzore takon vetveten e panjohur, të humbur përgjatë endjeve dhe endacakërisë psikologjike dhe emocionale, shpateve ose rrëpirave të jetës. Për arsye se Koliqi ka jo vetëm intuitën, por edhe meditimin, në ngjizje të këtij tregimi, çdo fjalë, çdo detaj, i gjithë raporti i çiftit, imazhi i hënës si bukuri e përgjakur nga marrëzia njerëzore, e kthejnë krijimin në vlerë të vërtetë estetike, ku historikja dhe njerëzorja japin e marrin, kërkojnë e gjejnë, tërhiqen e shtyhen drejt njëra-tjetrës.

3. Ky tregim do të kishte mbetur në nivelin e një letrare, nëse filozofiken s’do ta kishte fshehur brenda lirikes. Talenti i Koliqit dhe kultura që ai ka ndërveprojnë për t’i dhënë një profil të paharrueshëm fjalës së tij, që solli në letërsinë shqiptare modernitetin e mendimit duke e kapërcyer sistemin sprovë e pikëpamjes filozofike, për t’i kthyer në interpretin njerëzor të dramës ekzistenciale përmes emocionalitetit që lind nga sublimja. Fjala e Koliqit ka veç kuptimësive të shumta edhe fuqinë e përfytyrimit. Ajo e ka kthyer në imazh të përfytyruar çdo sekuencë të dialogut ai-ajo duke e nxjerrë nga konteksti i ngushtë i një marrëdhënieje njerëzore në një marrëdhënie filozofike që njeriu ka me vetveten dhe me të tjerët, me historinë dhe me përjetësinë, me frikën dhe me guximin, me njohjen dhe me mosnjohjen, me të vërtetën dhe më të pavërtetën, që, duke vrapuar drejt një pike të përbashkët, krijojnë më në fund kompozimin e plotësisë. Kësisoj njeriu dhe vetvetja gjejnë pas një humbjeje të gjatë shoku- shokun. Kur e sheh nga një kënd i tillë këtë krijim artistik, nuk mund të mos vlerësosh origjinalitetin e Koliqit që përmes përshkrimit, qoftë me nuanca romantike, qoftë me tone moderne, synon ta ridimensionojë njeriun për ta bërë atë aq real, sa edhe iluziv, saqë të duket se dueli ai – ajo në fakt janë i njëjti njeri, me dritëhijet e tij, që përballë ndriçimit të hënës si gjetje metaforike, vendos individin e kalamendur në udhëkryqin e tij, i zhytur në dilemën e madhe nëse e ka gjetur domethënien e jetës së fshehur brenda simbolit të një hëne gjaku.


148

? Tema: Koment – E madhe është gjëma e mëkatit (M. Kuteli) (2 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë:• Të identifikojë rrëfenjën si lloj i tregimit shqiptar me elemente moderne. a. Të evidentojë tri shtresat kuptimore të rrëfenjës (novelës); b. Të komentojë fragmentin e veprës duke u ndalur te:

- pasoja përfundimtare e veprimeve të personazhit; - zgjidhja e dilemës, që çon te zgjidhja e konfliktit; - vendosja e personazhit në kontekstin biblik dhe jetësor; c. Gjuha dhe stili: - të gjejë dhe analizojë figurat stilistike, - të shpjegojë mënyrën se si është ndërtuar titullit i rrëfimit, - të zbulojë rolin e pyetjeve retorike në monologun e personazhit; ç. të interpretojë konceptin e mëkatit; d. Të zbulojë mesazhin e veprës.

Mitrush Kuteli - Këndvështrim

1. Relievi i letërsisë shqiptare fitoi një nga lartësitë e saj të papërsëritshme me veprën tronditëse të Kutelit “E madhe është gjëma e mëkatit”, ngaqë mjeshtëria e shkrimtarit dhe specifika vizionare e artit të tij sollën në dritë një vepër të denjë për letërsinë e çdo vendi të qytetëruar. Pikërisht se Kuteli ngjizi një vepër të tillë, veç të tjerash, dëshmoi se gjuha shqipe dhe letërsia jonë e kanë gjithë potencialin që të fokusohen edhe në problemin më të mprehtë të të gjitha kohërave, njeriu dhe dashuria përballë njëri-tjetrit. Një temë e tillë është e vjetër sa bota, por Kuteli solli një krijim të paharrueshëm ngaqë depërtoi në misterin e amshuar të njeriut si krijesë me Perëndinë si krijuesi i tij që kërkojnë, gjejnë dhe humbasin njëri-tjetrin në vorbullën kaotike të njerëzores që pandeh se mund t’i vidhet hyjnores apo t’i arratiset asaj për jetë. Historia e dashurisë së Tat Tanushit të Bubutimës që vjen si një pergamenë nga Iliria e dikurshme, nëpërmjet origjinalitetit të Kutelit shkon te lexuesi përmes rrëfenjës që e mbështjell gjithçka me mjegullnajën mitike të gjithçkaje të groposur ndër rrënojat e së shkuarës që sërish kumton edhe në kohën moderne se njeriu i krijuar nga Perëndia – Dashuri, ngado që të shkojë e kudo që të vejë, s’do të mundet dot kurrë të jetojë pa bukurinë e mistertë të dashurisë. Nuk është rastësi që ngjarjet kanë për dekor Ilirinë, nuk është thjesht konvencion emri i Naomisë, gruas nga Galileja, nuk është gjithaq veç realitet artistik ajo që krijoi Kuteli brenda hapësirës poetike-filozofike të novelës “E madhe është gjëma e mëkatit”. Natyra universale e krijimtarisë kuteliane e zgjedh Galilenë për shkak të misterit që krahina e Judesë pati në sjelljen e Shpëtimtarit – Mesisë, që mishëron të vërtetën e përjetshme. Kësisoj përvijimi biblik e bën prozën kuteliane të tingëllojë e gjithkohshme për arsye të mesazhit biblik si kumt i përjetshëm. Është interesante rrëfimtaria e Kutelit që, edhe pse iu referohet koordinatave të Dhiatës së Vjetër e Dhiatës së re, prozës i mungon fetarizmi që do t’ia zvogëlonte ose do t’ia tkurrte horizontin që vetë tema prek si një përsiatje dhe reflektim njerëzor që kërkon të deshifrojë enigmën ekzistencialiste në rendjen pas së vërtetës të amshuar që ia mpreh njeriut shikimin për të depërtuar në thellësitë e shpirtërores njerëzore dhe të frymores hyjnore. Kësisoj Kuteli e ngriti fjalën shqipe në lartësitë danteske përmes historisë tronditëse të Tat Tanushit të Bubutimës. Ai e zgjeroi horizontin e saj që sa qielli si përjetësi dhe toka si njerëzi të kryqëzoheshin me njëri-tjetrin për t’i dhënë vlera të reja dialogut mes tyre. Për më tepër nuk duket që e rastësishme që Kuteli të mos ketë ndier qoftë dhe intuitivisht ngjashmërinë mes Galilesë dhe liqenit të saj me Poradecin dhe liqenin e tij që ishte trazuesi i idesë dhe i përftesave kuteliane si një gjurmë e pashlyer që nuk e fshin dot askush. Kjo prozë nuk do të përcillte karakterin e saj polivalent nëse

149


gërshetimi i natyrores dhe mbinatyrores, i historikes dhe i kombëtares, i hyjnores dhe i njerëzores nuk do të kishte plotësuar në mënyrë poetike mënyrën filozofike të interpretimit kutelian, përmes zgjedhjes së një teme që edhe pse daton në hershmërinë ilirike, mbetet reflektuese për njeriun e kohës sonë. Kjo frymëmarrje kaq e gjerë, ky depërtim kaq i thellë në psikologjinë njerëzore e bën novelën jo vetëm një visar të çmuar të trashëgimisë letrare shqipe, por edhe një memorial ku e përkohshmja dhe e përjetshmja zgjedhin njëra-tjetrën për të plazmuar jo thjesht profilin e dramës njerëzore, por thelbin e frymëmarrjes së saj, rrënjët prej nga buron. Kur e vendos veprës e Kutelit në një shtrat të tillë, është më e thjeshtë të çkodifikosh misterin që e mbështjell historinë e njeriut si historia e përjetshme e krijesës me krijuesin e saj. Pikërisht këtu zë e shfaqet më hapur karakteri universal i shtresëzimeve njerëzore që humbasin dhe gjenden njëherazi si një konkluzion i papërmbyllur asnjëherë. Proza e Kutelit mbetet e papërsëritshme veç të tjerash edhe pse shfaq një tik-tak artistik të natyrës danteske që shpalosi para breznive të pafundme njerëzore të vërtetën e përjetësisë. Ajo nuk është më si konvencion, si ornament, si ritual fetar, por si ekzistencë amshimi që universi e ka të ndryrë brenda misterit të tij. Në kohën kur Kuteli “lindte” këtë vepër të denjë për letërsinë klasike dhe moderne të çdo kombi që ka qytetëruar njerëzimin, askujt s’ia merrte mendja se në realitetet historike shqiptare të diktaturës do të daltohej një vepër që i kapërcente kufijtë e letërsisë, për të krahasuar me krijime madhore ku historia dhe filozofia, psikologjia dhe proza, kombëtarja dhe universalja do ta realizonin mozaikun e së vërtetës si sfida me e denjë, që artisti i vërtetë, zëri i një kohe që s’ka zë, do të fliste për të shkuarën dhe të ardhmen në mënyrë sa profetike, aq edhe poetike. Novela “E madhe është gjëmë e mëkatit” e pasuroi më tej portretin e trashëgimisë shpirtërore shqiptare duke rrëfyer se artin e madh e lindin dhimbje të mëdha, se artin e vërtetë e lindin të vërtetat e përjetshme.

2. Përzgjedhja e një lloji të tillë letrar siç është rrëfenja, sjell para lexuesit vlerësimin që Kuteli kishte për traditën gojore folklorike si eksplorues i vëmendshëm sepse interpretimi i jetës njerëzore fiton një shumësi vlerash që shfaqe në variacionet dhe përsiatjet e tij mbi zanafillën e mëkatit njerëzor prej rënies adamike deri te hiri i pashtershëm i dashurisë së Perëndisë për njeriun krijesën e tij. Origjinaliteti i Kutelit rrjedh natyrshëm përmes dritëhijes psikologjike, abstraksioneve filozofike, labirinteve emocionale. Vorbulla e shpirtit njerëzor dhe drama nëpër të cilën ajo hyn e del për t’u humneruar zhgënjimeve e pikëllimeve, humbjeve e kujtimeve, vetëm se e bëjnë me komplekse qenien njerëzore, e shfaqin më të vërtetë atë, e bëjnë më imponuese përgjatë përleshjes me mëkatin, në udhëtimin e pareshtur drejt dashurisë njerëzore që mbetet përherë e paplotësuar, e rrëshqitshme, mjegulluese përballë të mistershmes dashurisë së Perëndisë. Pa dashurinë e paskaj të Perëndisë hiri si koncept, si realitet, si gjendje s’do të kishte pasur kurrë ekzistencë. Veprimet e Tat Tanushit që përballëvendosin kujtimet për Naomi-Kalijen si bukuri njerëzore e pashlyeshme dhe tundimit që e çoj drejt mëkatit, e mishëruar në një realitet fizik konkret, s’bëjnë gjë tjetër veçse rrëfejnë se sa e ndërlikuar është natyra njerëzore dhe ç’mjeshtëri të rrallë pati Kuteli për të hedhur dritë mbi të vërtetat e mbuluara të qenies njerëzore. Vendosja e frymores si shenjtëri dhe e mishores si mëkat, i jep rrëfenjës thellësi përkundruall reflektuese e medituese duke e shtrirë më tej kuptimin mbi njeriun. Gjëma e mëkatit do të përballej me hirin e faljes. Ky qëndrim tërësisht biblik vjen e plazmon jashtë çdo retorike false moralizuese të vërtetën, të epërme se qenia njerëzore, si refleks i dashurisë hyjnore, ecën natyrshëm drejt gjetjes së vetvetes së humbur, teksa kupton se Perëndia i Gjithësisë e kapërcen shenjtërinë e tij për t’i dhënë mundësi njeriut të provojë se mbushullia e hirit të ngrihet përmbi gjykimin e Tij. Përsiatjet e Tat Tanushit kanë ngjyrë kozmogonike dhe njerëzore. Kjo sepse të vërtetat e përjetshme dhe të vërtetat njerëzore në pikëtakimin e tyre veçse pohojnë se ç’është Përjetësia, jo më një ide e turbullt, jo më një dëshirë fluturake, jo më një formalitet shabllon. Kuteli si njohës dhe vëzhgues i njeriut, si mendimtar dhe filozof, si poet dhe piktor kryen një vepër të rrallë arti ngaqë njerëzorja dhe qiellorja në fjalën e tij kërkojnë njëra-tjetrën dhe e gjejnë atë. Një frymë


150

e tillë si prej legjende që vjen nga kohë tepër të largëta, në vend që ta kthejë rrëfenjën në një relikte që e ka vendin e strukur diku në një cep harrese, merr përmasa dhe vlera morale që daltojnë në karakterin njerëzor gjithnjë e më tepër zanafillën hyjnore Ky tentim që kalon nëpër shkallaren trikuptimore të veprës, e vetëdijëson njeriun për atë që ai është, një krijesë që buron prej Krijuesit, një stërkale dashurie hyjnore e thirrur për të dëshmuar me krejt qenien e tij se Perëndia nuk është një konvencion, por një realitet, se Përjetësia nuk është një fantazi, por një realitet, se dashuria nuk është një emocion, por një realitet i përjetshëm, nga i cili njeriu ka ardhur dhe tek i cili do të kthehet përsëri. Në fragmentin e zgjedhur për të depërtuar në misterin e madh të njeriut si një shkëndijëz universale, luhet në mënyrë të mrekullueshme me “naivitetin” dhe “primitivizmin” për ta bërë lexuesin më të menduar, më kërkues, më analitik, që të rrokë aluzionin fshihur në çdo fjalë, në çdo ide, në çdo pyetje, në çdo dyshim. Strukturimi kutelian i jep shkak kujtdo të gjejë vetveten në këtë histori dashurie dhe ta lejojë pikërisht këtë histori të jetë transformuesi i tij. Veç talentit dhe fuqisë krijuese të autorit, bie në sy forca e së vërtetës biblike që ka argumentin, autoritetin, vërtetësinë për të hapur një horizont të ri kuptimor në jetën e lexuesit- njëri që ta kundrojë vetveten jo si një objekt i dhënë njëherë e përgjithmonë, por si një subjekt që ndryshon vazhdimisht. Madje Kuteli, përmes kësaj rrëfenje, përmes konceptimit modern të kohës e të hapësirës, që lëvizin pareshtur e zjarrmojnë pa pushuar, sjell një qëndrim origjinal letrar duke e kthyer legjendën ose rrëfenjën në një interpretim modern që i shkon përshtat njeriut të kohës sonë. Kësisoj Kuteli rroku tendencën e letërsisë madhore botërore jo si një imitues mediokër, por si një shkrimtar origjinal që pa te rrëfenja interpretimin e dilemave të përjetshme si prirjen e natyrshme të ngulmimit drejt të vërtetës së përjetshme që ajo të kthehet më së fundi në të vërtetë e tij vetjake për të cilën ia vlen dhimbja, trishtimi, klithma, dashuria.

3. Dilema njerëzore e personazhit të Tat Tanushit i jep prozës kuteliane mendësinë moderne të pakohës në të cilën njeriu i çdo epoke është përballur me mëkatin, teksa i duhet të kuptojë që me fuqinë e tij vetjake s’ia del dot mbanë nënshtrimit të tij, ndaj i duhet të rikthehet te Krijuesi, Perëndia e Universit, që hiri si mëshirë e pamerituar hyjnore ta falë krijesën, ta rindërtojë dialogun me të, duke ia hapur udhën e përjetësisë. Kuteli, me mënyrën e vet për të sonduar në thellësitë e idesë, i jep veprës një këndvështrim kozmik, sepse nuk e kundron njeriun si një kokrrizë rëre që endet andej-këndej pa i rënë ndërmend askujt për të. Zgjedhja e një historie sa biblike aq edhe historike, ku besimi dhe thirrja hyjnore kryqëzohet me Ilirinë dhe Galilenë e Kombeve (prej nga shërbesa e Jezus Krisht- Mesisë do t’i jepte njerëzimit kuptimin e vërtetë të Perëndisë- Atë) e bën rrëfimin që t’i përshtatet çdo rrethane ose individualiteti njerëzor, ngaqë interpretimi universal e ka peshën të depërtojë në çdo epokë, shoqëri, individ. Kësisoj, edhe pse tematika biblike mund ta kishte “fetarizuar” letërsinë e Kutelit, ka ndodhur diçka e hatashme për shkak të talentit të tij, e vërteta e amshuar, e vërteta njerëzore, e vërteta artistike janë bërë një. Falë origjinalitetit të shkrimtarit që e bën mendimtarin të thellohet në të kuptuarit e Tat Tanushit, letërsia jonë ka në trashëgiminë e saj një thesar, që sa më tepër koha do të rrjedhë, aq më i vyer do të jetë. Monologu i personazhit, dilema dhe konflikti brenda tij, e përjetshmja dhe e përkohshmja, simbolika biblike si mundësi gjithëkohore, dashuria si projeksion qiellor dhe vdekja si fatalitet i pashmangshëm, e misterta dhe historikja në shkrirjen e tyre me njëra-tjetrën, e bëjnë novelën t’i flasë çdo kohe, çdo njeriu, çdo shoqërie, sepse ngjarja e saj e ka zanafillën te rënia e Adamit nga Edeni, ndaj figura e paharrueshme tragjike e Tat Tanushit identifikon individin në kërkimin e tij të pareshtur drejt përmbushjes. Kjo vepër sjell në letërsinë shqiptare thellësi të tilla të krahasueshme me “Rrëfimet” e Shën Angustinit apo me “Mendimet” e Blez Paskalit duke e modeluar universin kutelian në dy rrafshe që ngjajnë larg njëri-tjetrit, siç mund të përmendim mjegullimin qiellor me qartësinë njerëzore. Mes tyre ka zënë vend mëkati. Zakonisht kjo fjalë perceptohet si kryerja e një akti të

151


padenjë, por e vërteta biblike shkon përtej kësaj. Mëkati para se të jetë veprim, është një ide, një dëshirë, një lakmi njerëzore ndaj diçkaje që nën vellon e kënaqësisë përzë, largon, flak tutje atë që është qiellore, duke përballëvendosur duelin e përjetshëm: shpirtëroren ose frymoren përballë mishores. Kuteli ia ka dalë mbanë që ta zbulojë rrënjën e mëkatit në zemrën e njeriut dhe ta vetëdijësojë lexuesin se mëkati të ndan nga qiellorja, nga hyjnorja, nga e përjetshmja. Qiellorja si mundësi, si realitet gjithëkohor, si mbretërim universal e bën më të spikatur profilin e Kutelit që, përmes ligjërimit shprehës dhe individualizues, e bën rrëfimin t’i ngjajë një balade të moçme, që sa më e shtyrë të jetë në kohë, aq më e re tingëllon. Fryma e legjendës i jep novelës një shtrirje horizontale që e çon fjalën deri në Ilirinë antike, sikurse e lartëson atë vertikalisht përmes simbolikës që hyn e del nëpër ligjërimin e Kutelit si dukuri tipike kuteliane, e rrallë për nga bukuria, e paimitueshme për nga origjinaliteti. E gjithë kjo frymë rrëfimtare ka një kolorit të pashtershëm, sepse i gjithë potenciali i shqipes, pasuria leksikore dhe frazeologjike deri dhe variantet idiomatike, siç do të pohojë prof. Jorgo Bulo, mbetet e paharrueshme si një përrallë, si një legjendë, si një baladë, ku çdo fjalë krijon imazh. Fakti që Kuteli shfaq edhe në këtë novelë tipare që hasen në krejt gjithësinë e tij letrare, do të thotë se ngacmimi i tij artistik ishte gjithçka që lidhej me botën shqiptare të mbështjellë nga misteri i shekujve, që pret vetëm eksploratorë pasionantë të zbulojnë bukurinë e saj të fjetur. Nga ana tjetër, fokusi që ai vendosi mbi Tat Tanushin rrëfeu qartazi se fryma e epikës legjendare, ku drama njerëzore shpalos gjithë relievin e saj, pat gjetur në optikën e Kutelit ndjeshmërinë ndaj legjendës që vazhdon të trazojë prozën dhe mendimin botëror modern me unikalitetin e saj filozofik. Një vend të veçantë në modelimin e kësaj ngrehine zë përfytyrimi dhe fryma popullore që zbulojnë poetikën e panjohur të botës legjendare shqiptare. Brenda truallit ku lëviz dhe formohet historia e Tat Tanushit, dashuria e tij për Naomin (simboli biblik i emrit dhe historia e saj e dhimbshme që gjendet në Dhjatën e Vjetër përmbyllet me faktin se përmes saj linja gjenealogjike e mbretit David zbret deri te lindja e Jezus Krishtit në rrafshin njerëzor), sjellja e saj nga Galileja në Iliri (apostulli Pal pohon se ai e solli Ungjillin e Krishtit nga Jerusalemi deri në Iliri), lumturia e tyre marramendëse, vdekja që do t’i ndante, sprovat nëpër të cilat eci jeta e priftit-njeri përgjatë kohës dhe pakohës, e kthejnë tërë këtë vepër në një ylberiadë ku çasti qiellor dhe çasti njerëzor kthejnë cilindo prej nesh në një legjendë që jeton, në një përrallë që rrëfen se pavarësisht mëkatit, hiri i Perëndisë dhe dashuria e tij ekstravagante për krijesën e Tij, mbulon gjithçka, sepse Ati brenda Sovranit Perëndi nuk lodhet së prituri kthimin e bijve plangprishës në shtëpi – në zemrën e Tij, që në fakt është Përjetësia e Tij.

Në fragmentin e përzgjedhur nga novela shtresohen e ndërthuren veçantitë e stilit kutelian. Tensioni dramatik i shfaqur në thirrjet kundërshtuese, klithma e Tanushit për falje që të mos e humbiste përjetësinë dhe qortimi atëror i perëndisë, zgjedhja e inversionit që në titull për të theksuar se sa më i madh është mëkati, aq më i madh do të jetë hiri, bëjnë që drama vetjake e Tanushit të shndërrohet në dramë tipike njerëzore, që të çliron nga paragjykimet për të të çuar drejt të kuptuarit të vërtetë të betejës së përhershme mes dritës dhe errësirës brenda qenies njerëzore. Thellë tensionit shekspirian që vetë momenti kulmor bart, fjalia e shkurtër: “U mbarua”, që nënkupton “u krye”, përfundoi jetë e tij si një ëndërr e vjetër e humbur në greminë me eshtrat e të vdekurit në krah, veton një sekuencë në dy rrafshe: i pari, vegimi i eshtrave të thara nga profeti Ezekiel (kap. 37) dhe, i dyti, Jezusi në kryq kur tha, “U krye!”, që nënkupton se vdekja e mori ndëshkimin e përjetshëm dhe Jeta që buron nga Perëndia e ka triumfin mbi gjithçka. E parë nga kjo optikë, në këtë fjali gjen përgjigje çdo pyetje, hamendje, çdo dilemë njerëzore. Fjala e fundit në gjithçka, pasi njeriu zgjedh me vullnetin e tij të lirë se ku do ta jetojë përjetësinë si pasojë e mënyrës se si ka jetuar mbi tokë, i mbetet Krijuesit të tij – Perëndisë. Forca e rrallë për nga bukuria e fjalës e kthen monologun në një skaner filozofik ku qenia dhe fryma përcjellin mesazhin e bashkudhëtimit njerëzor me hyjnoren, duke i mëshuar universalitetit të historisë vetjake brenda historisë së amshimit.


152

Nxënësve mund t’iu jepen disa prej ideve të Mitrush Kutelit për të shprehur qëndrimin e tyre për to. Shkrimet e nxënësve mund të jenë të natyrës eseistike ose mund të përzgjidhen disa ide për të realizuar një debat ose një “revistë” të improvizuar nga thesari i universit kutelian.

1. Gjuha është shprehja e parë e kombësisë. 2. Kur ti ndjen si ndjen Kombi edhe shkruan si flet kombi – ata më të mirët e kombit! – atëherë je shkrimtar i Kombit. 3. Arti është prodhimi më fisnik i shpirtit të njeriut. 4. Shumë poetë, që nga Homeri e këndej, janë monovalentë, vetëm poetë. Të tjerët bëhen me kohë. I bëjmë ne vetë. 5. Këngët i sjell era. 6. Sa këngë duhet t’u kenë thurur ilirët heronjve të tyre: Bardhylit të mençur e të drejtë, që luftoi gjer thellë në pleqëri, Pirros, Teutës, Batos dhe të tjerëve që nuk ua dimë as emrat! Sa këngë duhet t’i kenë kënduar arbrit Skënderbeut me shokë duke hedhur vallen e shpatave! Të gjitha këto i përpiu harresa, mjegullira e kohës.7. ... përpara Homerit historia zë në gojë një këngëtar të madh popullor thrak: Thamiria. Thrakët ishin vëllezër të ilirëve në gjuhë, gjak e zakone. Ata, si edhe shumë fise ilire – si paionët, mirmidonët, epirotët - kanë marrë pjesë në luftën e Trojës. 8. .... mjerisht, vendi ynë, ky cep i Ilirisë së moçme, për shkak të përçarjeve vazhdon të mbetet në errësirë, në robëri. 9. Ç’thesarë të fismë artistikë shpinin kosovarët e varfër që kisha parë më1925 në stacionin Sirkexhi të Stambollit, atje në thellësirat e Anadollit! Shpinin rapsoditë e tyre të lashta shqiptare në jehona të largëta ilire. 10. Midis kohërave të vjetra dhe Kastriotëve: errësirë, midis Kastriotëve dhe kohës të re: përsëri errësirë. 11. Vargje mbi gurë varresh. 12. Në Prizren, midis të vdekurve e të gjallëve. 13. Për këtë Shqipërisë time që këndon këtu, e qan përtej...14. Toka e Shenjtë mbetet e hapur, si mbetet dhe Shqipëria jonë...15. Po kështu është populli ynë: këngën e lotëve e bën këngën e lavdisë...

? Tema: Koment – “Njëqind vjet vetmi” (Gabriel Garsia Markes) (2 orë)


• Të identifikojë llojin e romanit të realizmit magjik. a. Të evidentojë temën e vetmisë në roman, si veçori e realizmit magjik;

• Të komentojë fragmentin e veprës duke u ndalur te: a. kuptimi – evidentimi i veçorive të stilit të Markesit, që i lë personazhet të veprojnë pavarësisht nga ai; b. interpretimi – shpjegimi dhe interpretimi i idesë markesiane mbi idenë e fajësisë; zbulimi i nëntekstit të misionit të shenjtë të personazhit kryesor; c. gjuha stilistike – dallimi i ndërthurjes së elementeve reale me ato fantastike, fetare e zakonore;

Këndvështrim 1.”Gjeografia” e fjalës poetike botërore që nga zanafillat e saj mitike ose legjendare do të

kishte qenë e cunguar pa praninë e gjithësisë markesiane, që ngërthen në vetvete gërshetime

153


përfytyrimesh, realitetesh, interpretimesh si një variacion i një lajtmotivi që luhet në kohë dhe në hapësirë, pa e shteruar dot bukurinë e magjisë enigmatike që iu ka dhënë formë veprave të Gabriel Garsia Markesit. Si rrallëkush përgjatë baticave dhe zbaticave letrare, pikëpyetja më ngulmuese e lexuesit planetar ka mbetur në të njëjtën pikë, ç’gjë e bën magjepsëse veprën letrare të Markesit? Poetika që rrjedh ngado në prozën e tij? Trishtimi i paskaj për dhimbjen njerëzore? Naiviteti filozofik që zgjedh Markesi për ta kundruar Kohën si jetëvdekje, së cilës nuk i arratiset dot askush? Pyetje të shumta zgjon Markesi me universin që krijoi, të cilat, sa ç’përpiqen të hedhin dritë mbi të vërtetën e magjisë që ka fjala e tij, po aq e mjegullojnë duke e bërë më të paqartë thelbin e krijimit të tij. Pikërisht, kjo paqartësi e kthen letërsinë e Markesit në një robëri, nga e cila nuk do të dalësh kurrë, sepse natyra e tij krijuese me karakter tejet kompleks, zbulon fuqinë e jashtëzakonshme të fantazisë tredimensionale që ndërthuri tri kultura emblematike botërore: kulturën indiane, kulturën afrikane, kulturën evropiane, që e mbrujtën atë prej fëmijërisë, për t’i dhënë fjalës së tij peshën që as kritika elitare, as lexuesi admirues nuk ia llogarit dot vlerën.

2. Përballë një figure si Markesi, tema që ai zgjedh nuk bën gjë tjetër veçse të jep mundësinë që ta shohësh romanin e tij “100 vet vetmi” si ballafaqim ose duel mes njeriut dhe vetmisë, që i jep fantazisë çelësin e misterit për ta parë të jashtëzakonshmen si realitet konkret të fshehur brenda abstraksionit njerëzor. Fakti që Markesi zgjodhi historinë e breznive të fisit Buendia dhe të banorëve të Makondos për të rrëfyer zanafillën dhe rrafshimin përfundimtar të qytetit, dëshmon se vetëm një fjalë poetike që noton brenda të pabesueshmes, mahnitëses, të paharrueshmes do të shpërfaqte një nga të vërtetat e thjeshta se magjia e Markesit buron nga fjala që ai zgjedh për rrëfimet e tij. Fjalët e tij rrëfejnë, teksa shtresimet e realitetit kërkojnë interpretime që kurrë nuk i shkon dot deri në fund. Për më tepër, Markesi ka një mjeshtëri dhe finesë të rrallë në të treguarit, sa i jep brendisë vlerën e pakohësisë. Përmes një optike të tillë, realizmi magjik, një nga ideatorët e të cilit është vetë Markesi, merr përsipër të plazmojë temën e vetmisë si boshtin rreth të cilit e tërë jeta njerëzore kuptimësohet për t’u bërë edhe më absurde, edhe më e çmuar, edhe më e pavlerë, edhe më e panjohur, edhe më e mistertë.

3. Natyra e krijimit të Markesit fokusohet te vetmia si porta që rrëfen shtegun e duhur për ta njohur njeriun. Ai zgjedh realen dhe fantastiken si dy këndvështrime që në kundërti me njëra-tjetrën e pasurojnë mesazhin duke përvijuar dy galaktikat, realen me fantastiken, si gjithësi ku rrëfimtari dhe rrëfimi përshkallëzohen nga njëri ndryshim në tjetrin, në modelimin e botës objektive dhe të asaj subjektive si tërësi që plotësojnë njëra-tjetrën. Kjo mënyrë tejet e veçantë e kundrimit të realitetit me njeriun përballë Kohës, si universalitet i përjetshëm, e mbështjell me një tis magjie veprën e Markesit që sjell një tjetër zbulesë se ç’është vetmia. Intensiteti i vetmisë, duke hyrë e depërtuar thellë qenies njerëzore, bën që metaforika dhe simbolika markesiane të vijë në pikën ku kryqëzimi i historisë së njeriut me legjendën e jetës së tij të konstatojë se burgu dhe vdekja më e tmerrshme e njeriut është vetmia. Kësisoj, vetmia nuk mbetet vetëm ide, koncept, mendim. Ajo kthehet në ankth ekzistencial që shndërrohet çdo ditë në një kotësi që gropos jetën njerëzore atje ku dashuria mungon dhe shpresa nuk gjendet kurrkund. Vetmia nis të pushtojë çdo njeri duke treguar se atje ku mungon njerëzorja si komunikim dashurie, si derdhje shprese, si rrymë jete, gjithçka e humbet kuptimin dhe ngrirjen apo rrëshqitjen e kohës nuk e ndal më dot askush. Personazhet që vetmia iu është kthyer në jetë, ballafaqohen me një zbrazëti të frikshme ku s’pipëtin asgjë si dëshmi se ceremoniali i vdekjes e ka zanafillën tek izolimi i njeriut nga të tjerët, gjë që i tëhuajëson karakteret duke i nxjerrë nga vetvetja. Vetmia e heronjve të Markesit nuk është një gjetje artistike për t’i bërë më interesantë personazhet. Përkundrazi, vetmia është dramaciteti i skajtë i qenies njerëzore nga e cila nuk shpëton dot, nëse nuk gjen


154

kuptimin e jetës në dashurinë për njeriun. Kjo vetmi kthehet në një patologji që shfytyron raportet njerëzore dhe e zbraz bukurinë e qenies njerëzore nga thelbi i saj. Është kjo vetmi që e fosilizon natyrën njerëzore duke e shmangur nga projeksioni i saj universal dhe shënon një nga trishtimet dhe pikëllimet më të dëshpëruese të njeriut që zgjedh vetminë për t’ia ndërtuar qelinë jetës së tij. Ndaj realizmi magjik i Markesit e kthen vetminë në një fokus i cili kërkon nga njeriu që në betejën e tij me kohën të mos zgjedhë vdekjen e përditshme, që quhet vetmi, por sfidën ndaj jetës për t’u ndeshur me të, sepse beteja me kohën i jep qenies njerëzore kuptimin e ekzistencës. Kurse dorëzimi pa kushte pohon dështimin e njeriut që kërkon t’i arratiset vetvetes ngaqë s’do të guxojë të përballet me përgjegjësinë që ka vullneti i njeriut si liri për të zgjedhur. Për këtë arsye, realizmi magjik sjell në të njëjtin fokus dy rrafshe, realen dhe magjiken, që edhe pse duken si përjashtim i njëra-tjetrës, plotësojnë dhe e bëjnë më unike vetveten nën prizmin e kundërshtisë. Vetmia merr kësisoj përmasa të pamatshme universale ku njeriu zbulon dhe rizbulon dramën e tij, që e fundos honeve të frikës duke ia kthyer çdo tik-tak zemre ose frymëmarrjeje, në një çast agonie dhe grahme përfundimtare. Edhe pse Markesi e sjell artistikisht këtë të vërtetë të hidhur, ndihet i nënshtresuar pikëllimi i tij për qenien njerëzore që s’di ta kapë çastin e të gjejë përjetësinë dhe s’arrin të dallojë amshimin si refleks magjepsës në çdo detaj të thjeshtë njerëzor. Vetmia për Markesin nuk është një modë ose një snobizëm që e bën më modern njeriun, përkundrazi, vetmia shpërfaq mjerimin njerëzor në një mënyrë ngjethëse duke treguar se si rrëshqet drejt hiçit gjithçka e mrekullueshme e strukur në misterin jetë. Kur vetmia kthehet në portretin e vërtetë të njeriut, drama e njerëzimit ka arritur klimaksin e saj. Për këtë arsye Markesi “klith” gati pazëshëm për të zgjuar te njeriu dashurinë për jetën, për të ngjallur tek ai kureshtjen e natyrshme për të ecur përgjatë stinëve jo si një arkivol vetëlëvizës, por si një rrjedhë që i gëzohet ndryshimit duke e ditur se kurrë një orë ose një ditë nuk e përsërit kurrë më vetveten, kur qenia njerëzore zgjedh ta shohë veten jo si një dështim pa lindur ende, po si një mundësi që do të shfaqë bukurinë e fjetur, që më në fund zgjohet. Një këndvështrim i tillë me tepër se si arsyetim, vjen si një meditim që buron nga sensi filozofik i prozës markesiane që me alkiminë e saj origjinale e pasuroi më tej fuqinë e fjalës që, edhe kur rrëfen për historinë, edhe kur flet për njeriun, edhe kur tregon për vetminë, magjinë e përcjell të mbuluar me një frymë legjende, që bëhet edhe më hamgjitëshe (joshëse), kur e takon njeriu bashkëkohor i shoqërisë moderne, për ta gjetur veten e tij të humbur.

4. Universi markesian, që mori një tjetër kuptim dhe vlerë me veprën “100 vjet vetmi”, ndërsa e kthen konceptin e vetmisë në një gjendje universale ku secili pavarësisht se kur dhe ku jeton, takohet rastësisht apo banon përgjatë gjithë jetës brenda saj, fitoi një interpretim të pazakontë në përballjen e Amarantas me vdekjen. Nëse do të ndaleshim për një çast në profilin e Amarantas, bota e saj femërore do të shpaloste cilësi legjende për ta bërë më të afërt këtë dukuri që duket tejet e largët. Personazhi është aq i lirë sa të flasë edhe me vdekjen duke hapur shtegun e pakrahasueshëm për nga bukuria, me sfidën që Amaranta i bën jetës ngaqë natyra e saj tekanjoze ia del mbanë të kapërcejë hapësirat nga jeta në vdekje me një lehtësi ngjethëse, e denjë për koordinata mitike që i kapërcejnë epokat me shpërfilljen e tyre. Në kompleksitetin e natyrës së Amarantas, që hyn e del nga jeta në vdekje sikur gjitha kjo të jetë një lojë fëmijërore, shfaqet bukuria e rrallë e daltës markesiane që i vendos përballë njëra-tjetrës dy dhimbjet më të mëdha të natyrës njerëzore: vetminë dhe vdekjen. Secila prej tyre ruan identitetin e vet të pacenueshëm, të cilin e modelon nëpërmjet kumtit që përcjell jo veç brenda të njëjtit person siç është Amaranta, por edhe si trokitje në vetë1dijen njerëzore të shoqërisë, pjesë e së cilës është edhe Amaranta. Vetvetiu pyetja më e natyrshme mbetet ajo që rreh të kuptojë se ku fillon vetmia dhe ku nis vdekja. Mënyra markesiane e të konceptuarit të jetës në raport me njeriun, ngulmon në idenë se vetmia dhe vdekja vijnë ose burojnë nga e njëjta substancë e mistertë e së panjohurës të njohur që zakonisht quhet: Jetë. Falë arkitekturës që ka arti markesian, lexuesi ka lirinë e tij të shkojë

155


deri në pikën që t’i duket vetmia si një përmasë e vdekjes dhe t’i duket vdekja si pafundësia e vetmisë. Brenda kësaj hullie, Amaranta të mrekullon me dritëhijet e karakterit të saj që guxon si një fëmijë kokëkrisur të sillet me vdekjen në mënyrën më të pazakontë, a thua se ikte nga bezdia që quhet jetë për t’u bërë pjesë e një realiteti tjetër ekzistencial të përjetshëm, ku e tërë jeta e saj e pajetuar në këtë planet, mezi priste vdekjen për t’u bërë më në fund e plotë. Një mendësi sa paradoksale, aq edhe kozmike e kthen personazhin në një qenie eterike, të denjë për çdo legjendë që vjen prej mugëtirave të historisë.

5. Një nga vlerat më interesante të fragmentit mbetet këndvështrimi i Markesit mbi fajësinë, që në të vërtetë është një koncept i sjellë nga thellësitë e kohërave, por që në veprën “100 vjet vetmi”, troket mbi vetëdijen njerëzore për t’i treguar se vullneti i lirë njerëzor ka përgjegjësinë që ta dorëzojë vetveten në duart e ndryshimit për t’u çliruar prej krenarisë, kryeneçësisë e parregullsive të karakterit. Për novelistin kolumbian njeriu nuk është një marionetë apo një kukull plasteline. Përkundrazi, natyra njerëzore brenda tij i jep qenies humane çdo lloj hapësire për t’u ndier e lirë që të dalë nga çdo moçalishte apo burg shpirtëror, teksa nuk është ideuar dhe as projektuar që të jetë një lodër në duart e fatit. Fajësia kthehet në këtë kuptim në një analitikë që i ngjan bisturisë për t’ia bërë autopsinë natyrës njerëzore që ajo të mos mbetet përgjithmonë peng i një faji, por të dalë nga rrjeta i tij për të ecur në një shteg të ri. Mendimi markesian shkon më tej duke e nxitur tërthorazi njeriun të mos e pranojë fajësinë si gjykimin përfundimtar, pasojë e një morie rrethanash në jetën e tij, por ta shoh si një portë të hapur ku ka gjithmonë vend, motiv dhe mundësi për ndryshim.

6. Në morinë e ideve që projekton ky fragment nuk mund të anashkalohet nënteksti i misioni të shenjtë që ka Amaranta. Në këndshikimin fantastik, si tipar i krijimit letrar markesian, rrugëtimi i saj me vdekjen dhe marrja me vete e të gjitha letrave që të gjallët u shkruajnë të vdekurve, kjo është një gjetje origjinale e hatashme. Vetëdija mitike njerëzore i shuan kufijtë mes jetës dhe vdekjes, ndaj veprimi dhe gjestet fantastike tingëllojnë tepër të natyrshëm. Mendësia zakonore dhe fetare e banorëve të Makondos i ka dhënë dorë autorit të përvijojë situata, sjellje, komunikime të një natyre legjendare duke rrëfyer pasurinë e pashtershme të folklorit e të traditës kulturore latino-amerikane që vazhdon ta magjepsë botën. Personazhi i Amarantas e ka pasur gjithë udhëtimin e saj në jetën tokësore një vetmi dhe një zbrazëti në kufijtë e absurdit, ndërsa tashmë ajo më në fund do të jetë e dobishme për diçka, për t’u çuar letrat e të gjallëve të vdekurve. Ky paradoks, kjo shkrirje e kufijve mes fizikes dhe shpirtërore, mes objektives dhe subjektives, mes lëndores dhe frymores, ky kapërcim kozmik nga një realitet në tjetrin, i jep personazhit përmasën e munguar të kuptimësisë së jetës, që deri sa ajo nuk kishte dhënë ende shpirt, pat mbetur e pakuptimtë deri në marrëzi. Ndaj dëshmia e Amarantas nga takimi me vdekjen dhe deri te misioni që do të kryejë, i jep fragmentit një ritmikë filozofike të nënshtresuar, gjë që zgjon te lexuesi mendimtarin që guxon ta kundrojë vdekjen jo më si fatalitet të frikshëm, por si fatalitet krejtësisht të natyrshëm, që nuk përjashton asnjë qenie njerëzore. Tradita latino-amerikane e ka pjesë të botëkuptimit të saj këtë ide, që vjen si pasojë e ndikimit të kulturës indiane dhe afrikane në kontinentin latin, por që Markezi e sjell si një prurje origjinale që e nxit më tej përfytyrimin e njeriut për të përtejshmen, që e shtyn njeriun të kërkojë më tej për të njohur amshimin.

7. Stilistika markesiane i ngjan atij oqeani ku derdhen të gjitha detet e lumenjtë duke e bërë atë, një hapësirë blu të mrekullueshme, ku thellësia fsheh misterin e vërtetë “të bukurisë” që Fjala ka. Magjia që rrezaton së jashtmi stili i Markesit e ka thelbin burimor në mendimin metaforik, në vorbullën e abstraksionit, në simbolikën e idesë që së bashku krijojnë imazhin e ndeshjes së njeriut me kohën, e asaj dare në të cilën koha kthehet, për të kryer “mbytjen” e njerëzores përmes padukshmërisë së saj. Një galaktikë e tillë konceptuale ku realja dhe jorealja ndërthuren,


156

ndahen, bashkohen, veçohen plazmon dobësinë, ankthin, vetminë kontinentale apo planetare që heronjtë e tij përjetojnë. Duket sikur fryma e përmbytjes gjigante që fundos individin s’mund të mos ravijëzohej në mënyrë sa naive, aq edhe filozofike, ndërsa minuta duket si shekull, shekulli si orë, ora si përjetësi. Në tërë këtë reliev artistik markesian, shquhet stili i tij si një rrëfim sa madhështor, aq edhe njerëzor, sa prekës, aq edhe magjepsës. Shtresimet e fjalëve që ai qëmton i bartin brenda interpretimet e tyre. Si rrëfimtar ai e bën rrëfimin të përshkallëzohet dhe të ndryshojë rrugëtimin nga bota objektive në atë subjektive si pasojë e kryqëzimit që historia dhe legjenda kanë me njëra-tjetrën në veprën e tij. Madje, “teleskopi” i fjalës markesiane afron dhe largon mistiken me realen, pa lejuar të krijohet ndonjë boshllëk. Universi i tij letrar lëviz, edhe pse koha duket sikur ngrin, ngaqë koha kthehet për Markesin në kërkuesin dhe eksploruesin e diamanteve të fshehur thellë qenies njerëzore. Një këndvështrim i përmasave të tilla i jep rrëfimit një frymë kozmike dhe e shpreh stilin e tij asisoj, që fantastikja të shfaqet si reale në veprën e tij dhe realja të duket fantastike ngaqë nënteksti i çdo fjale, i çdo detaji, i çdo projeksioni është bukuria origjinale e arkitekturës shpirtërore të Gabriel Garsia Markesit.

Nxënësve mund t’iu sugjerohet një diskutim në një veprimtari me temë “Hapësirë markesiane” ku të rrihen idetë e tyre duke u përqendruar në thënie të tilla si:

1.”... në sytë e Markesit ka dhimbje për vetminë e njeriut...”

Nasi Lera

2. “Gjinia rrëfimtare hipertekstuale mund të na edukojë me ndenjën e lirisë... Tregimet “tashmë të shkruara” na mësojnë edhe të vdesim. Besoj se ky edukim me kuptimin e Fatit dhe të Vdekjes është një nga funksionet e para të letërsisë”.

Umberto Eko

3. “Nxehtësia, shijet, muzika, të gjitha nuancat e perceptimet shprehen natyrshëm dhe pa bujë, por edhe fantazia merr frymë me të njëjtën liri, duke u hedhur drejt të jashtëzakonshmes. Kur lexojmë “Njëqind vjet vetmi” jemi të sigurt se me këto fjalë, me këtë hir dhe ritëm, këto tregime mund të bëheshin të besueshme, bindëse, të mahnitshme.

Mario Vargas Llosa

? Tema: (Koment) “Pallati i ëndrrave” I. Kadare


a. Të identifikojë llojin e romanit bashkëkohor shqiptar. - të evidentojë alegorinë si figurë bazë të procedimit artistik në roman.b. Të komentojë fragmentin e veprës duke u ndalur te: - llojet ndryshme të paragrafëve, - simbolika e seleksionimit të ëndrrave dhe shpirtrave, - nënteksti që lidh të shkuarën me realitetin; - të gjejë dhe të shkruajë mesazhin.

c. të mbledhë materiale dhe të përgatitë skeda për kufizimet e letërsisë dhe të artit në kohën e diktaturës.

157


Këndvështrim1. Universi letrar kadarean në shumëllojshmërinë e galaktikave të tij, shpaloset në mënyrë tejet

origjinale në veprën “Pallati i ëndrrave” jo vetëm për nga tematika që fokusohet në betejën kundër tiranisë, por edhe nga alegoria si filozofi që interpreton realitete historike konkrete për t’i çuar drejt abstraksioneve gjithëkohore. Vetë titulli i romanit “Pallati i ëndrrave” luan me shumëkuptimësinë për të zgjuar përtej kureshtjes, një mori idesh labirintike që depërtojnë gjithkund: nga nivelet më të larta të hierarkisë perandorake ose diktatoriale, deri te thellësitë e qenies njerëzore. Themeli mbi të cilin është ideuar arkitektura e mendimit kadarean është alegoria, dukuri mbarëkrijuese në trashëgiminë e tij, që ka ndërmend sa maniera dhe stil, sipas konceptit hegelian, i kanë dhënë kësaj vepre nga njëra anë si ribërje e vazhdueshme e vetvetes dhe, nga ana tjetër, aftësinë për ta kapërcyer vazhdimisht vetveten. Alegoria si këndvështrim, si filozofi, si interpretim ka ndërtuar një ngrehinë të mrekullueshme ku dritëhijet hasen kudo, ku frika dhe magjepsja, errësira dhe drita, pasiguria dhe guximi, tjetërsimi dhe vdekja, ëndrra dhe realiteti, historia dhe njeriu luajnë kukafshehthi me njëri-tjetrin pa ia dalë dot mbanë të qartësojnë imazhet që turbullohen, sa më tepër qartësohen. Ky roman ka një ngjizje gati hieroglifike misterioze, sepse ka rrokur thelbin e tiranisë si gjendje në një kronologji epokash, që shfaqet e rishfaqet, humbet dhe gjendet si frymëmarrje skllavërie, së cilës nuk i shpëton dot. Alegoria e Ëndrrës së Madhe që do t’i ofrohej sovranit, vjen e merr nuanca të panumërta, kuptimplote e domethënëse, që e hapësirojnë për ta çuar deri në skajin e horizontit groteskun e përbindshëm dhe tragjik të viktimizimit të çdo qenie njerëzore që nën diktaturë nuk është kurrë një individ. Humnera mes Ëndrrës, si nocion i një bukurie qiellore në konceptin e rëndomtë njerëzor, bëhet gjithmonë e më e pakapërcyeshme përmes situatave, bisedave, hamendjeve, anktheve, pritjeve, zhgënjimeve, survejimeve, gjë që e tensionon atmosferën deri në zgrip, ku edhe jeta, edhe vdekja, edhe gjumi, edhe ëndrra, edhe dashuria, edhe urrejtja, janë pronësi e tiranisë, janë ekskluzivitet i diktaturës. Një hata e tillë pa përmasa, një kob aq i frikshëm e i pamatshëm, shtrihet tejembanë romanit për të dëshmuar se terrori psikologjik dhe frika që s’të shqitet kurrë, nuk janë arritje studimore, por realitete njerëzore dhe historike. Një kumt i tillë vjen e bëhet më i fortë, më i detajuar, më universal duke e mbështjellë krejt romanin me një dhimbje të pazëshme që shkon deri në kockë, ngaqë delikatesa me emrin ëndërr, shndërrohet në një gijotinë emocionale, në një trekëmbësh shpirtëror, në një mizori psikologjike që kthehet në patologji shoqërore. Një mesazh i tillë kishte nevojë për alegorinë si sistem vlerash dhe idesh, si sistem vëzhgimi dhe kërkimi, si sistem autopsie dhe reflektimi për të hedhur dritë mbi errësirën më të frikshme të të gjitha kohërave, tiraninë, që s’kursen as ëndrrën për ta gëlltitur ose burgosur, për ta djegur ose për ta groposur, që Sovrani-Tirani- Diktatori, të vazhdojë të besojë se dita dhe nata, jeta dhe vdekja, ëndrra dhe realiteti janë “dhurata” që autoriteti i tij ia bën kujtdo. Marrëzia e tiranisë nuk stepet para asgjëje, përderisa Sovrani – Tirani – Diktatori e ka shfronësuar Perëndinë e Amshimit për t’u bërë vetë Zot i Plotpushtetshëm mbi perandorinë e tiranisë së tij. Pikërisht kjo mendësi i ka dhënë Kadaresë mundësinë ta gjejë alegorinë kudo, njësoj si ajri, që përmes saj të çmitizojë çdo mitizim të rremë mbi shkëlqimin pompoz të arbitraritetit të tiranisë, jo vetëm si një kronikë shqiptare, por si realitet universal, kudo ku ajo ka hipur në fron mbi viktimat e panumërta që i ka shtypur me dhunë.

2. Një vepër e përmasave universale si “Pallati i ëndrrave” i jep mundësi kujtdo të ndjekë trajektoren e mendimit kadarean nga njëra situatë në tjetrën duke parë në mënyrën se si ai e hapësiron fjalën e tij. Në fragmentin e dhënë paragrafët ndërthurin gjendje psikologjike, raporte emocionale, përballje ideore që e bëjnë relievin e fjalës më të mprehtë, më filozofik, më të kthjellët brenda dyzimit. Nëse paragrafi i parë përshkruan procedurën e Sektorit të Seleksionimit, mjeshtëria e Kadaresë, përmes alegorisë së fshehur, nis ta zgjerojë më tepër kuptimin dhe rrafshet e ndryshme kuptimore, për ta çuar mendimin në thellësi të reja ku rrëfimi, detajet e zgjedhura


158

për të rrëfyer, fshehin natyrën medituese e reflektuese që do të pasojnë, ngaqë thelbi i stilit të tij mbetet reflektimi meditues filozofik. Si njohës i historisë së Perandorisë Osmane dhe si interpret i Perandorisë Komuniste Kadareja di t’i japë historisë zërin që shekujt ia kanë shuar, t’i japë filozofisë poetikën që i ka munguar. Një këndvështrim i tillë i jep fragmentit ato ulje-ngritje pa të cilat njëtrajtshmëria do ta bënte çdo fjalë të humbiste kuptimin e saj. Në fragment spikat simbolika e seleksionimit të ëndrrave, që fsheh në të vërtetë seleksionimin e shpirtrave, seleksionimin e jetëve, seleksionimin e individëve. Vetë koncepti i seleksionimit nënkupton se ç’fshihej pas maskës së madhështisë perandorake apo lavdisë diktatoriale, që kishte një synim: si të depërtonte deri në thellësitë e pavetëdijes, për të kontrolluar më të pakontrollueshmen, ëndrrën, për të mbikëqyrur më të pambikëqyrshmen, ëndrrën, për ta burgosur me të paburgosshmen, çudinë, për ta groposur me të pagroposshmen, ëndrrën. Fuqia e pazakontë e nëntekstit kadarean e bën fragmentin të jetë si një minierë gurësh të çmuar ku çdo cifël ka një rrëzëllitje fantastike, ngaqë e nënkuptuara dhe realja, e fshehura dhe e dukshmja, konkretja dhe abstraktja, në vend që të largohen prej njëra-tjetrës, si cilësi kundërshtuese, plotësojnë njëra-tjetrën në mënyrë befasuese. Arti madhor i Kadaresë di të derdhë në çdo fjalë, që duket aq e zakonshme, diçka të pazakontë për nga sensi filozofik që zgjon ajo, saqë mesazhi që përcjell autori përfshin rrafshe kohore epokale që e kapërcejnë të veçantën për ta bërë atë, të gjithëkohshme. Mesazhi i ngjan ortekut që nis me një vogëlinë për të marrë përmasa tronditëse, tërmetuese, apokaliptike. Kjo cilësi e mesazhit buron prej simbolikave që përdor autori që nuk janë thjesht vetëm letrare. Ato rrokin historinë, luftërat, paqen, terrorin, frikën, guximin, shoqërinë, njerëzimin. Ky thelb universal e bën unikal simbolikën e Kadaresë që kalon nga thellësitë e Ferrit drejt të panjohurave të vetëdijes njerëzore për të prekur profetiken. Në një shtrat të tillë lëviz mendimi i autorit që nuk lë cep apo skaj të shoqërisë pa hyrë, për të kuptuar se sa e pamatshme është gjëma e një shoqërie, së cilës ia kontrollojnë, ia seleksionojnë, ia verifikojnë ëndrrën. Paradoks më absurd sesa kontrolli i ëndrrave vështirë se mund të gjendet, por diktatura, si nëntekst, i Perandorisë Osmane, ka vetëm një mision: si ta bëjë qenien njerëzore të shfytyrohet, të tjetërsohet, të denatyrohet duke ia prerë të vetmen liri në diktaturë, ëndrrën. Prandaj intensiteti i mendimit të Kadaresë arrin kulminacione lëbyrëse që zgjojnë mendimtarin te çdo lexues, për ta ndërgjegjësuar se kobi i diktaturës nuk është një trill artist, as një ngjizje letrare, as një koncept teorik, përkundrazi, aty ku ëndrra survejohet dhe ekzekutohet, shoqëria njerëzore vdes çdo ditë, pa qenë e zonja t’i vërë një epitaf vetvetes. Për më tepër, drama e ëndrrës nuk prek vetëm viktimat e pushtetit, por në të njëjtën mënyrë mbyt ëndrrën e atyre që kontrollojnë ëndrrat e të tjerëve, duke i dhënë mjerimit të tyre ngjyra humnere prej nga s’kthehet më kurrë asgjë. Përballëvendosja e dy kategorive, e njerëzve që iu survejohen ëndrrat dhe pushtetit që lexon në to kërcënimin ndaj tij, i jep veprës të Kadaresë ngjyrime shekspiriane, të denjë për çdo qytetërim të lashtë ose të ri, si një apel që nuk mund të mos e dëgjosh, ngaqë e vërteta e lirisë brenda ëndrrës, e vërteta e profecisë brenda saj, e vërteta e historisë thellë saj, kurdoherë e ka fuqinë për ta ndëshkuar diktaturën me guximin e saj për t’i trokitur aty ku ajo do, për t’u shfaqur ashtu si ajo do. Pikërisht kjo brazdë nëpër të cilën ecën çdo detaj në këtë fragment bën që të kumbojë qartë, edhe pse e veshur me kohëra të shkuara, dhimbja e pafund për njeriun në diktaturë, që duan t’ia vrasin të vetmen liri, ëndrrën e tij, pa e kuptuar kurrë se sa herë pushteti diktatorial vret një ëndërr, ka vrarë historinë e tij. Gjendja e dyzuar në të cilën lëviz natyra e paragrafëve, rrjedha e meditimit, shtrati i rrëfimit, detajet natyrore, hollësitë psikologjike bën që rrafshet kuptimore të ndërfuten e të treten me njëri-tjetrin për të bërë emblematike fuqinë universale të fjalës kadareane.

159


?

Teksti dramatik dhe lloje të tjera

Tema: Koment – nga “Israilitë e filistinë” (F. Nolit) (2 orë)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë:• Të identifikojë veçoritë e dramës shqipe në gjysmën e parë të shek. XX.• Të komentojë fragmentin e dramës duke u ndalur te:

- struktura e dramës, - tema biblike, - veçoritë e dialogut të personazheve; - mesazhi që lidhet me botëkuptimin modern të autorit;

Fan Noli – Këndvështrim

Figura shumëplanëshe e Nolit krijon një kuptim të ri të poetit që di të jetë interpret i dhimbjes njerëzore dhe i ndryshimeve, të cilat i pret shoqëria duke besuar se ëndrrat e mëdha emancipuese kërkojnë flijime të mëdha shpirtërore intelektuale. Si rrallëkush ai zbuloi përmes krijimtarisë së tij atdhetarin, historianin, shqipëruesin, poetin, kompozitorin, muzikologun, oratorin, priftin, rebelin, politikanin, mendimtarin, estetin, publicistin. Duke vështruar këtë trajektore ku eci dhe u plotësua portreti nolian nuk mund të mos dallosh vokacionin e tij të veçantë si intelektuali që diti ta lexonte kohën dhe të dialogonte me të. Do të mjaftonte kontributi që Noli solli nëpërmjet shqipërimit të kryeveprave botërore për të kuptuar se ç’vend zuri ai në Panteonin e Fjalës Shqipe. Gjithaq, çdo veprimtari tjetër që Noli bëri në hullitë e Fjalës rrëfen se talenti i tij ishte aq polivalent sa nuk mbeti fushë e Fjalës që të mos e demonstronte talentin e tij në mënyrë origjinale.

I tërë eposi krijues nolian hedh dritë mbi skuta dhe rrafshe të ndryshme të realitetit shqiptar ku beteja kryesore mbetej ajo mes mendësisë turkoshake dhe asaj perëndimore, si një dyluftim ku kushti i triumfit ishte i lidhur pazgjidhmërisht me atdheun si kryefjala e tërë jetës së tij. Krijimtaria e Nolit nuk pati një rrugë drejtvizore dhe as një rrjedhë lineare sipas një programimi të detajuar mekanikisht. Natyra e vetvetishme e shpirtit artistik nolian shfaqet me dritëhijet e tij njerëzore e intelektuale si një kërkim i vazhdueshëm i thellësive të misionit atdhetar. Momentet madhështore, historike dhe zigzaget e tij vetjake sa ç’zbulojnë identitetin e tij krijues, aq edhe dëshmojnë ndeshjen kontradiktore në një figurë aq të spikatur siç vazhdon të mbetet edhe në ditët tona Noli poliedrik.

Moria e problematikave që trajtoi dhe përcolli Noli me të gjithë “orkestrën” e dhuntive të tij, ku dirigjoi besimi te liria, na lejojnë të prekim dy çështje thelbësore që i përkasin moralit të trashëgimisë së tij: kuraja për të besuar në ardhmërinë dhe dinjiteti njerëzor e kombëtar, që nuk duhet të humbasë kurrë. Idealisti Fan Noli, simboli i Liberatorit, do të hynte në kujtesën kombëtare të shqiptarëve si një pikë referimi që gjithmonë do të bartë një shtytje të re përpara, për ta bërë historinë shqiptare një histori jo vetëm aktuale, por edhe të së nesërmes, si përmbushje e një ëndrre që shtegton prej njërit brez në tjetrin. Po t’i referohesh jetës së Nolit, vragës që la ai kudo që shkeli, nuk mund të mos hasësh një frymë universale që e mbështjell krejt trashëgiminë e tij: njeriu dhe liria si bashkudhëtarë, që edhe kur e humbasin njëri-tjetrin, do të rigjenden përsëri.

Bota e brendshme e Nolit njeri dhe bota e ndjeshme e Nolit poet, do të na shfaqin një figurë sa interesante për t’u njohur, aq edhe të vështirë për t’i shkuar deri në fund. Trazimet dhe vuajtjet nëpër të cilat ai u mbrujt, durimi dhe këmbëngulja për të ndjekur vizionin e tij, ravijëzon një erudicion të admirueshëm që vazhdon të zgjojë edhe sot interes. Për ta vlerësuar Nolin të duhet të pranosh se ai mbeti dishepulli i dy ëndrrave të mëdha, ndjekës i Kryqit, si vetëdije besimi dhe ndjekës i çështjes kombëtare, të cilat do ta përballnin me dilema tragjike, duke përftuar moralin e


160

tij njerëzor të bazuar mbi dashurinë që flijon.Këto dy rrafshe idealizmi e bëjnë Nolin të dëshmojë se filozofia e tij jetësore është filozofia biblike

e përjetësisë. Ndaj ai pati si model Jezus Krishtin, por edhe si “alter ego” Moisiun, tek i cili e mahniti dhembshuria për kombin e tij, Izraelin dhe përkushtimi për ta shpënë atë në “Tokën e Premtuar”.

Filozofia biblike për Nolin nuk mbetet thjesht një cilësi religjioze, përkundrazi ai dalloi brenda saj njerëzoren, kombëtaren, universalen, shoqëroren, të përkohshmen, të përjetshmen, tragjiken, gjë që e lëvizi strukturën e tij nga ajo e një prifti ortodoks në atë të mendimtarit që sheh te Mesia shpëtimtarin e kombit të tij dhe që gjen te Davidi guximin për ta mundur Goliathin. Noli i lexoi të vërtetat biblike me sytë e një shqiptari dhe kërkoi t’i shndërronte këto të vërteta universale, mbikohore, në të vërteta kombëtare shqiptare.

Intelektualiteti i Nolit shfaqet në përzgjedhjen që ai bëri nga letërsia botërore për t’u dhënë mundësi bashkëkohësve t’i bënin autopsinë vetvetes, teksa lexonin shqip Eskilin, Shekspirin, Khajamin, Longfelloun, Poen, Servantesin, Gëten, Hajnen, Hygonë, Bodlerin, Verlenin, Neidusin, Tiçbërnin.

Asnjë prej këtyre autorëve nuk erdhi në gjuhën shqipe pa një arsye, pa një funksion, pa një mesazh në përputhje me rrethanat historike dhe nevojat e emancipimit shoqëror. Çdo fjalë që Noli e solli shqip prej korifenjve të letërsisë botërore kontribuoi për të sjellë një mendësi qytetëruese, për të cilën shqiptarët e dalë nga errësirat osmane kishin aq shumë nevojë për t’u çliruar nga prangat që i ishin vënë prej pesë shekujsh historisë të tyre. Kësisoj, shqipërimet e Nolit jo vetëm përcollën moralin njerëzor të shoqërive më të emancipuara të botës, por edhe e latuan më tej gjuhën shqipe duke rrëfyer se sa e pafundme ishte pasuria dhe bukuria e saj, përderisa ishte e denjë t’i bënte Eskilin dhe Shekspirin, Hygonë dhe Longfelloun të flisnin shqip edhe pas pesë shekujsh robërie. Nga ana tjetër, vetë gjuha amtare u pasurua me ngjyrime të reja që ia doli mbanë përçimit të mesazhit të tyre universal.

Fan Noli

Dritëhijet noliane- Për shumëkënd Fan Noli hyri në historinë tonë kombëtare si intelektuali poliedrik që kontribuoi

nëpërmjet fjalës së tij në një mori rrjedhash krijuese. Veç trashëgimisë letrare, Noli ishte një libër i hapur për cilindo që diti të lexonte në jetën e tij vetjake mënyrën se si ai dhe jeta u përleshën me njëri-tjetrin, duke treguar se thellë gjigantit Noli gjallonte njeriu Noli. Nxënësit duhen nxitur të kërkojnë nëpër udhëtimin e Nolit stacionet ku zhgënjimi dhe shpresa, besimi dhe pikëllimi, fuqia dhe rrëzimi, luhatjet dhe vendosmëria dëshmojnë karakterin e ndërlikuar të krijuesit, që vinte nga diaspora me një mision të madh se si të bënte diçka, duke dhënë gjithçka për Shqipërinë. Ata mund të evidentojnë pasurinë e dritëhijes noliane përmes një kuvendi ku të rrihen idetë e tyre sipas grupimeve që ata vetë parapëlqejnë të zgjedhin.

Album poetik- Nuk qe rastësi që vëllimi poetik i Nolit u pagëzua me titullin “Album”. Nisur nga ky fakt,

nxënësit mund të sjellin një kolazh poetik nga krijimtaria e tij përmes recitimit, për t’i dhënë rastin fjalës së Nolit të kthehet në fotografi, në një imazh që fiksohet në albumin e kujtesës për të mbetur atje përgjithmonë. Ritmi që ka poezia noliane dhe mesazhi që ajo përcjell e bëjnë këtë kolazh një prezantim sa konkret, aq edhe simbolik për t’u skalitur në albumin e fjalës shqipe.

Teatri nolian- Edhe pse Noli shkroi vetëm një dramë “Israelitë e filistinë”, tërheqja ndaj dramës jo vetëm si

gjini letrare, por mbi të gjitha si një hapësirë ku mendimi vjen e zbulohet nëpërmjet përshkrimit

161


?

dramatik, na jep mundësinë ta njohim pasurinë e ideve të tij me anë të: introduktave, të shqipërimeve, të përzgjedhjeve që ai bëri nga letërsia botërore. Kësisoj është e mundur të zbulojmë konceptin e teatrit nolian nisur nga përcjellja që ai i bëri interpretimit të realiteteve shqiptare përmes dramave që i bëri të flisni shqip. Nxënësit e kanë plotësisht të lehtë të ndërtojnë platformën dramaturgjike të Nolit ku drama duhet parë si një shteg i çelur prej nga dilemat identifikohen me problematikat shqiptare duke u kthyer në orakuj shoqërorë, politikë, kombëtarë.

Opinion Kur ke krijuar një ide të qartë mbi veprën e Fan Nolit dhe ke ndeshur mendimin e Floberit që ka

thënë: “Të shkruarit është vetëm një mënyrë tjetër të jetuari”, ç’përftesë kuptimore arrin ti si lexues?

Tema: Koment-fragment nga tragjedia “Abeli” e Etëhem Haxhiademi


• Të identifikojë veçoritë e tragjedisë shqipe në gjysmën e parë të shek. XX.• Të komentojë fragmentin e dramës duke u ndalur te:

- struktura e dramës, - tema biblike, - personazhi dhe faji tragjik, - elementet e ngjashme me tragjedinë klasike; - mesazhi universal i autorit.

Këndvështrim

1. Harta e dramës shqiptare do të mbetej e cunguar pa një profil si ai i Etëhem Haxhiademit. Trashëgimia e tij përfshin vepra që e patën rrjedhën prej antikitetit grek me “Uliksi e Akili”, prej lashtësisë ilire “Aleksandri dhe Pirroja”, prej historisë arbëreshe “Skënderbeu” dhe prej universit biblik “Abeli”. Një vështrim sado i shpejtë mbi prejardhjen e tij letrare na bind se ndikimi klasik me kahun drejt klasicizmit francez do të shfaqej si një pasuri letrare, duke zgjedhur shkrimin në vargje (njëmbëdhjetërrokëshin) për të pasuruar më tej gjininë klasike në rrafshin e dramaturgjisë shqiptare. Fakti që mes tematikave atdhetare, ai zgjodhi edhe temën morale, e bën dramën e tij të zgjojë një vëmendje të veçantë për të parë se si njeriu dhe morali dialogojë me njëri-tjetrin. Ndaj ai zgjedh familjen e parë në tërë historinë e njerëzimit: Adamin, Evën, Kainin dhe Abelin, dy bijtë e tyre, që të hedhë dritë mbi fajin tragjik dhe natyrën njerëzore si bashkudhëtarë të stërlashtë me njëri-tjetrin. Zgjedhja e një teme kaq të nxehtë, siç është vëllavrasja, me zanafillë zilinë e Kainit ndaj Abelit, sjell një optikë të re kuptimi dhe vlerësimi për familjen dhe marrëdhëniet njerëzore brenda saj. Në morinë e situatave ku njeriu shfaq dobësitë dhe rënien e tij morale, autori ka marrë nga e vërteta biblike historinë e Abelit për të modeluar të vërtetën artistike, që me realitetin historik mori domethënie të veçantë si një përpjekje për të vetëdijësuar shqiptarët se si duhet të kundrojnë e ta çmojnë njëri-tjetrin. Për të pasur një kuptim sa më analitik rreth dramës nuk mjafton vetëm të dimë se motivi mbi të cilin ajo është ndërtuar buron nga Dhiata e Vjetër. Fundja, ky motiv biblik bart interpretimin filozofik që rreh të kumtojë dramaturgu shqiptar përmes dramës që bart familja e parë njerëzore e Adamit dhe Evës, pasi i kanë përzënë prej Edenit nga mosbindja ndaj vullnetit hyjnor. Kjo krijoi të çarën e parë të madhe, humnerën mes Krijuesit - Perëndisë dhe krijesës - njeriut, që do të barte një çmim tejet të hidhur përgjatë shekujve. Brenda këtyre kontureve lëviz jeta e Abelit dhe e Kainit, si pasardhës të Adamit dhe Evës, të cilët e thyen


162

besëlidhjen me Perëndinë duke humbur kësisoj jo vetëm Edenin, por marrëdhënien me Krijuesin e tyre, që i kishte modeluar sipas imazhit të tij. Motivi zotërues i zemrës së Adamit dhe Evës u bë rebelimi ndaj autoritetit të Perëndisë, që u kthye në shkallën e parë prej nga nisi rrëzimi i një marrëdhënieje të projektuar si e përjetshme, duke u shndërruar në një mallkim që do ta ndiqte pas skotën njerëzore nga një epokë në tjetrën. Ndaj Abeli dhe Kaini, nuk u shpëtojnë dot pasojave që do të sillte tjetërsimi i natyrës njerëzore, kur u këput marrëdhënia Perëndi – njeri, që u shoqërua me shfaqjen e cilësive negative në karakterin e Kainit. Mesa duket, Haxhiademi tentoi të hynte në thellësinë e dramës njerëzore përmes fokusimit te Abeli dhe Kaini, si dy simbole që mishërojnë dy qëndrime, dy perceptime, dy mënyra sjelljeje, dy lloje veprimesh që në thelb ravijëzojnë dritëhijet njerëzore, si refleks i përplasjes së kujtimit të dikurshëm të qiellores me shtrembërimet e frikshme të tokësores. Ecuria psikologjike e personazheve zbulohet përmes veprimit, që synon të na rrëfejë cilat janë motivet e fshehura, motivet e padukshme në zemrat e personazheve, sepse janë motivet ato që i lëvizin jetët e tyre në destinacionin ku mbërrijnë. Karakteri i motivit të brendshëm përcakton rrugëtimin e jetës për çdonjërin nga vëllezërit. Shtysat shpirtërore shpesh të mjegulluara, ruajnë një lloj fshehtësie kuptimore, sikurse hedhin aq dritë sa duhet për ta rrokur hap pas hapi kuptimin parësor që i ka vënë vetes si qëllim dramaturgu.

2. Fragmenti i dhënë në tekst përbën një moment kulmor në dramën “Abeli”, sepse përballvendos prindërit, Adamin dhe Evën, me Kainin, vrasësin e të vëllait. Simboli i familjes së parë njerëzore, që ishte projektuar të përcillte përjetësinë, për shkak të rënies nga Edeni, do të kthehej në parajsën e humbur prej nga do të buronte gjithë drama e njerëzimit, mes së cilës, vëllavrasja do të shtrihej në hapësirë e në kohë si tëhuajësim i çdo vlere morale njerëzore. Tema biblike dhe interpretimi i fakteve që transmeton ajo, përbën kahun filozofik të kuptimit gjithëkohor të errësirës shpirtërore që u bë mbretëresha e zemrës njerëzore. Shinat biblike nëpër të cilat shtrihet problematika komplekse me pikëpyetjet që e shoqërojnë, nuk e kanë tkurrur mesazhin e dramaturgut, përkundrazi, e kanë mprehur më tej vizionin fillestar dhe e kanë pasuruar më shumë horizontin që kërkoi të arrinte Haxhiademi me anë të fokusimit në plagën e lashtë sa bota, vëllavrasjen. E konceptuar në një strukturë të tillë, personazhet e Abelit dhe të Kainit marrin forma arkitekturore interesante ngaqë dallohen motivet e kundërta që mishëronte secili prej tyre, në vlerësimin e jetës dhe në nderimin që i bënin Perëndisë. Sinqeriteti dhe dëlirësia e Abelit bie ndesh me pavërtetësinë dhe dinakërinë shtinjake të Kainit, që nis ta urrejë të vëllanë për shkak të zilisë që mbin në zemrën e tij, kur sheh se Perëndia ia çmon dhuratën - flijimin me të cilin di e nderoi Zotin, duke krijuar kushtin që inati të kthehej në zemërim e në zili ndaj Abelit, që e kishte eklipsuar Kainin. Në të vërtetë, motivi i gabuar i zemrës së Kainit e ka zhvleftësuar dhuratën – flijimin e tij. Ai rendi për të shfaqur dukjen, anën formale, klishenë, kurse Abeli ofroi me gëzim e mirënjohje, me një zemër që e nderonte Perëndinë. Ky konflikt e rrit tensionin dramatik dhe çon në mënyrë të natyrshme në një errësim të vetëdijes vëllazërore e njerëzore për të mos e çmuar vëllanë në vlerat që ai përfaqëson, teksa e nxit Kaini ta heqë qafe rivalin e tij, Abelin, që të mos ketë me kë të krahasohet si qenie njerëzore. Vektorët jetësorë të Kainit e të Abelit përvijojnë dy karaktere të kundërta që zhvillohen si dy tendenca shoqërore, të cilat i vënë ata njërin në pozicionin e viktimës dhe tjetrin në atë të ekzekutorit. Ekzekutuesi dhe viktima do të nisnin prej këtij çasti udhëtimin nëpër shekuj për të rrëfyer një diagram ngjethës se si motivet e brendshme kanë dashur të ndryshojnë vendet për të mbështjellë me mashtrim të vërtetën. Shpërfaqja e këtij relievi dramatik sjell krejt bindshëm konceptin e fajit tragjik, që do ta vulosë Kainin fillestar e do ta ndjekë abstraksionin historik ndaj tij përgjatë epokave, si një realitet tronditës, ku ekzekutuesi në çastin që e kthen dikë në viktimë të egos së tij, është shndërruar vetë në viktimë të krimit që ka bërë. Ky trajtim e bën dramën të ngjajë me tragjedinë klasike, ngase njeriu shihet si individ dhe si simbol që shtegton nga një kohë në tjetrën, duke e zmadhuar kuptimin e përmasave tragjike

163


që bart natyra njerëzore kur vret njerëzoren brenda saj. Ndodhia biblike në të cilën shfaqen edhe prindërit e Kainit, synon të vizatojë karakteret e Adamit dhe Evës si njerëz që, bashkë me vuajtjen e humbjes së Edenit, që ishte identiteti dhe përkatësia e tyre, plagosen, keqas nga dhimbja që jeta e Abelit u përgjak e u gropos nga zemra e Kainit, pasardhësit të tyre. Pikëllimi i tyre s’ka kufi dhe tërësia e reflektimit ndaj vëllavrasjes merr përmasa planetare. Nga çasti kur Kaini vret Abelin, tërë njerëzimi u damkos dhe vazhdon të vuajë pasojat e urrejtjes që e tjetërsojnë qenien njerëzore, të krijuar sipas imazhit të Perëndisë. Brenda këtij arsyetimi gjendet edhe shtegu gati i padukshëm i apelit që klith Adami dhe Eva, që kjo mynxyrë të kthehej në një mësim të vyer për ta çmuar jetën e kujtdo. Dramaturgu kërkon të prekë tërthorazi këtë plagë shqiptare duke i bërë të vetëdijshëm bashkatdhetarët e tij se duhej ndryshuar kahu tragjik i historisë për të parë te vëllai vetveten.

Nëse Abeli në konceptimin biblik mishëron bariun dhe Kaini bujkun, konflikti shfaqet më i thellë sesa përplasja për shkak të profesionit. Për më tepër, kur motivi shpirtëror përcakton sjelljen, veprën, aktin vrastar, hapësira ku lëviz ngjarja ka një përmasë të fshehur që modelon Kainin, i cili, pasi verbimi nga zilia i kalon, i përgjërohet Perëndisë që të ketë mëshirë për ta mbrojtur përballë ndëshkimit, poshtërimit dhe përndjekjes që do ta përcjellë ngado. Në gjithë relievin e dramës, brenda vrasësit nis të gjallojë mjegullueshëm keqardhja për krimin e kryer që do të jetë ekzekutimi i përditshëm nga rrethanat, gjë që sjell qoftë edhe shkarazi një thelb pendese, pa të cilën ndryshimi brenda karakterit njerëzor nuk mund të ndodhë. Një densitet i tillë i mendimit të nënkuptuar e bën dramën e Haxhiademit të ketë një spektër më shoqëror dhe më njerëzor ngaqë lihet e hapur porta e ndryshimit për shkak të brerjes së ndërgjegjes; pasiguria, frika nga ndëshkimi, fryma e gjykimit, përgatisni mbrojtjen e jetës së Kainit si dobësi njerëzore që vetëm mëshira mund ta kthejë nga një kufomë që vdes përditë, në një njeri që e bën esëll shoqërinë njerëzore për të gjetur motivin e duhur në jetë.

Teksa prindërit e përçmojnë birin e tyre të parëlindur, Kainin, Perëndia ngrihet përmbi pyetjen që Ai vetë i ka bërë vrasësit se kush do t’i jepte përgjigje gjakut të derdhur e trupit të fshehur nën tokë, duke parë te Kaini shembullin ose simbolin që do të trokiste në vetëdijen njerëzore me gjithë përmasat e saj tragjike, për të mos e lejuar njerëzimin ta kthente vëllavrasjen në ekzistencë, në stil jetese, në një barbari që do ta shkulte me rrënjë njerëzimin si kurora e krijimit universal. Një qëndrim i tillë ndaj vëllavrasësit do të hidhte dritë mbi errësirat e shpirtit njerëzor për të ndriçuar te tjetri, veten, unin e tij. Kjo trajektore u jep personazheve më shumë vërtetësi dhe i bën më jetësore, si prindërit me mallkimin që lëshojnë nga dhimbja, ashtu edhe Abelin me dashurinë për të vëllanë, sikurse plazmon me dritëhije ngjethëse nevojën e vrasësit për t’u strehuar në dhembshurinë, që e ka përgjakur.

Edhe pse dallohen tonet moralizuese, drama e ruan karakterin e saj universal që synon të ftojë këdo të bëhet më njerëzor frymërisht, me strukturimin e ideve që edhe pse e kanë zanafillën në kohërat biblike, vazhdojnë të jenë aktuale edhe sot, jo vetëm në Shqipëri, por kudo në Botë.


164

? Tema: Koment-fragment nga drama “Arturo Ui” e B. Brehtit


• Të identifikojë veçoritë e dramës realiste (epike) të shek. XX. a. të evidentojë veçori të teatrit epik; b. të komentojë fragmentin e dramës duke u ndalur te:

- tema politike dhe aktualizimi i saj, - veçoritë e dialogut të personazheve; - të folurit retorik nën petkun e hipokrizisë; - mesazhi aktual i veprës; c. të vëzhgojë pikturën me temën e luftës dhe ta komentojë atë.

Këndvështrim

1. Njëri nga dramaturgët më të njohur të shekullit të XX, Bertold Brehti, pati ndikim të veçantë në teatrin e kohës, jo vetëm me fuqinë poetike të krijimtarisë së tij apo me spikatjen si drejtues teatri, por më së shumti ai solli kontributin e tij në teatrin epik, një formë origjinale, ku përmes konceptit se teatri është një forum idesh politike, një estetikë kritike e dialektikës materialiste, e pasuroi më tej artin dramatik. Kjo prurje e bën moderne trashëgiminë brehtiane edhe pse ai nuk synoi ta rrënonte traditën dramaturgjike si një institucion artistik, por tentoi ta bënte më popullor teatrin me anë të realizmit modernist si ngjyrim i ri kulturor që e pasuroi dramën me kontraste të përgjithshme psikologjike. Mendimi kritik teatror e përcakton trashëgiminë e Brehtit si teatri i eksperimentimit kolektiv, që ndryshon rrënjësisht nga teatri si shfaqje ose si përvojë. Fokusi i dramaturgut u bë ideja se teatri epik në vend që ta çonte spektatorin drejt identifikimit emocional me personazhet, duhej ta nxiste atë përmes qëndrimit kritik të bënte vetëreflektimin që, në mënyrë të natyrshme, do ta çonte drejt katarsisit. Në këtë mënyrë teatri brehtian u kthye në teatrin e ideve apo të mesazheve që vinin nga mësimet e jetës. Duke pasur këtë koncept për dramën, ai shkroi më 1941 pjesën dramatike “Arturo Ui”, që vuri në qendër figurën më çnjerëzore të shekullit, Adolf Hitlerin. Arkitektura që zgjodhi për të shpalosur idetë e tij përfshin Çikagon, si qendra e gangsterizmit amerikan të viteve 30-të të shekullit XX, për të nënkuptuar atë që ndodhi nga djegia e Rajhstagut – Parlamentit gjerman më 1933, deri më 1938, kur Hitleri aneksoi Austrinë. Mënyra e tërthortë për ta pasqyruar realitetin kur nazizmi po merrte revanshin e frikshëm të një murtaje që do të shfaroste jetën, i jep dramës gjithëkohësinë që kanë veprat universale. Për ta sjellë të vërtetën historike në dramë si të vërtetë artistike, Brehti e identifikon nazizmin si filozofi politike dhe realitet historik me përfaqësimin e Arturo Uisë dhe bandës së tij të gangsterëve, që kanë vetëm një armë për të arritur ambicien e pushtetit, egërsinë dhe dhunën, “gjuhën” me të cilën do të gjunjëzojë pas Çikagos dhe qytetin Cicero për ta rreshtuar atë në kazermën e frikshme të nismës së Urisë. Ngjarja, personazhet, dinamika psikologjike, tektonika ideore në ndërthurjet tipike brehtiane e sjellin qartazi dramën si dëshmi të teatrit epik, ku forca e vërtetë janë idetë që përplasen nga gojëtaria e Uisë që mbjell kudo frikë, tmerr, nënshtrim, dorëzim, gjakderdhje, pabesi si shtyllat e ngrehinës së pushtetit të marrë me dhunë, me kundërmimin e kolerës që po merr dhenë, që gjen figurën e një gruaje të revoltohet e të klithë, paçka se breshëria e mitralozit do ta rrëzojë përtokë, ndërsa tregon me gisht Arturo Uinë dhe bandën e tij.

2. Drama e ndërton hapësirën e saj brenda fokusit politik, duke aktualizuar situatën jo vetëm si referencë ndaj sëmundjes së nazizmit që po infektonte përmes terrorit gjithë Gjermaninë dhe më pas krejt Evropën, por edhe si një reflektim mbi këtë dukuri çnjerëzore që, po të ishte ndaluar me kohë, nuk do të kishte rrëzuar një qytetërim të tërë si ai evropian. Veçoritë e dialogut

165


të personazheve e mprehin situatën në mënyrë të tillë që të shfaqet sa më realisht masakra që po vjen, e cila nuk do të kursejë askënd, nëse nuk gjen nënshkrim tërësor. Arturo Ui me llafollogjinë prej demagogu synon të shesë veten si mendimtar i një epoke të re dhune, si një Neron të shekullit XX që pas foljes “Votoni” ironike e tallëse, nënkupton terrorin ndaj kujtdo që do ta çonte nëpër mend të mos e pranonte banditin si udhëheqësin e tij. Psikoza e frikës, atmosfera e dhunës, përcaktojnë ecurinë e përplasjes së ideve duke nxitur rritjen e presionit psikologjik përmes dhunës politike. Brehti e njihte mirë dukurinë e nazizmit dhe përmes Arturo Uisë dhe bandës së tij ai solli si një tablo reale sa ishte e pamundur të kuptoje ku niste realiteti dhe ku fillonte drama. Një dramaturg i përmasave të tilla dinte të modelonte personazhe bindëse që nuk ishin marioneta në duart e artistit, por qenë realitete historike konkrete që formësuan idetë e një kohe të çmendur që zgjodhi dhunën dhe vdekjen si emblemën e saj. Ndaj çdo fjalë, çdo gjest, çdo reagim shkon në funksion të mesazhit që përcjell dramaturgu se banditizmi politik, diktatura naziste s’mund të kishte “kalorës” të tjerë veç llumit të shoqërisë, që krekosej me egërsinë, që kapardisej me pabesinë, që pozonte gjakftohtësinë kriminale pa iu dridhur qerpiku. Paralelizmi mes gangsterëve amerikanë dhe nazistëve gjermanë në vend që të ndihet si një gjetje thjesht letrare, ndihet si një vazhdimësi morale e asaj pjese të shoqërisë njerëzore që, pavarësisht se ç’gjuhë flet, është aq e paskrupullt saqë nuk e ndal asnjë brejtje ndërgjegjeje për ta grabitur pushtetin me gjak e për ta çimentuar atë me forcën e krimit.

3. Drama e Brehtit saç shpalos idetë monstruoze të nazizmit, po ashtu rreh ta konceptojë mesazhin që përcjell se nuk mjafton ta identifikosh kolerën, por duhet ta flakësh atë me gjithë rrënjë. Duke hasur ndjeshmërinë qytetare dhe morale evropiane, Brehti nuk mjaftohet me konstatimin e përmasave të llahtarshme të masakrës naziste, por vazhdon t’i bjerë kambanës se harresa kolektive e risjell sërish në jetë filozofinë e shfarosjes naziste, po qe se e keqja që e lindi nuk shkulet me rrënjë e me degë. Ky anatomizim i dukurisë dhe i epokës naziste e bën ritmikën e mendimit brehtian të rrahë fuqishëm në një tjetër pikë reflektimi se shoqëria njerëzore duhet t’ia bëjë autopsinë vetvetes për të mos e lejuar diktaturën dhe tiraninë naziste të shfaqet sërish për të mbjellë vdekjen përmes miliona kufomave si në Luftën e Dytë Botërore.

4. Teksa vepra e Brehtit synon të kthehej në një forum debati më tepër sesa në një skenë iluzionesh, problematika që shtroi Arturo Ui është përsëri një debat që vazhdon në koordinata të tjera historike, ku sërish dhuna dhe liria janë përballë njëra – tjetrës. Kësisoj aktualiteti i saj vazhdon jo për hir të inercisë që kanë veprat klasike, por për shkak të prirjes së përhershme që historia të përsëritet, kur njerëzimi i harron pësimet e saj. Drama “Arturo Ui” me kurbën nëpër të cilën ec ngjarja dhe personazhet prej zanafillës së ideologjisë që dhunon dhe deri te pikëmbërritja e pushtetit të rrëmbyer me gjakderdhje, e ndërmend shoqërinë njerëzore se nuk mjafton të rrëfesh një fragment nga historia e nazizmit, ndërkohë që ideologjitë tiranike mund të shfaqen në stinë të tjera, më të sofistikuara ose më brutale, por, gjithsaherë ato shfaqin shenja embrionale, njerëzimit i takon të mos i mbyllë sytë para së keqes, që një ditë e keqja ta vrasë pa mëshirë jetën. Vetëdijësimi për të keqen është mbrojtja më e mirë që krejt natyrshëm e shterpëzon rrënjën e dhunës në mbarë hapësirën njerëzore për ta penguar çdo tentakulë të saj të zgjatet përsëri për t’ia marrë frymën shoqërisë njerëzore. Jehona e zërit të Arturo Uisë i ndërmend njerëzimit se nuk duhet kundruar si një reminishencë historike në gjendjen e një eksponati muzeal, teksa kërcënimi i tij rrezikon të përmbysë gjithçka liria e ka ndërtuar me anë të flijimit, qëndresës, përkushtimit.


166

? Tema: Koment – fragment nga drama “Në pritje të Godosë” (S. Beket)

Objektiva. Në fund të temës mësimore nxënësi të jetë i aftë: • Të identifikojë veçoritë e dramës absurde.

a. Të komentojë fragmentin duke u ndalur te: - koha dhe vendi që nuk ndryshojnë; - absurditeti i pritjes; - raportet: e shkuara, e tashmja, e ardhmja; - subjekti dhe personazhet absurde; b. të krahasojë elementet e dramës së absurdit me dramën tradicionale.

Këndvështrim

1. Trashëgimia e S. Beketit me origjinalitetin e saj nuk mund të kundrohet përveçse në rrjedhën e letërsisë së shekullit XX që përmbysi modelet letrare të së shkuarës për të zgjuar vëmendjen estetike të lexuesit nëpërmjet eksperimentit të fjalës që rrëzoi çdo lloj muri që e pengonte shpërthimin e saj. Një filozofi e tillë krijuese, që rëndom quhet modernizëm, dallohet për braktisjen që iu bën strukturave tradicionale duke i zëvendësuar me struktura të reja konceptuale. Për modernizmin, pjesë e të cilit ishte edhe Beketi, koha dhe logjika e vazhdueshmërisë nuk ishte aq e rëndësishme sa ta mbyste krijimin, madje fundi ose përfundimi i veprës letrare kishte një mbyllje “të hapur”, të cilën çdo lexues e përmbyllte në përputhje me shijet dhe qëndrimet vetjake. Kjo logjikë krijuese shkoi deri aty sa një vepër letrare ia dilte për mrekulli të mos kishte farë mbyllje. Beketi eci përgjatë këtij shtrati në krijimtarinë e tij duke sjellë një kuptim të ri të kohës dhe të hapësirës në galaktikën e tij. Realiteti kohor në të cilën Beketi jetoi, harku kohor prej 1906 deri në 1989-ën, sidomos mesi i shekullit XX, la gjurmët e tij mbi vetëdijen artistike të shkrimtarit, duke hapur një tjetër horizont para tij që të shihte brenda ndryshimit të jetës frymën paralitike të njeriut modern, që sheh se ëndrra e jetës është shkatërruar dhe atij nuk i mbetet tjetër gjë veçse të zhytet e të humbasë në një tallazitje të përhershme të karakterit që e ka humbur toruan dhe s’di ç’të bëjë me jetën e tij. Analitika estetike beketiane nuk është e interesuar për linearitetin e fatit njerëzor, por në zbulimin e karaktereve brenda një kohe të pakohë, ku çasti nënkupton jetën dhe jeta simbolizon momentin. Një mendësi e tillë i dha formatin e teatrit absurd trashëgimisë së Beketit ku e njohura e panjohura kthehet lehtazi në të panjohur të njohur, në të cilën gjithçka është kalimtare, kundërti që s’del dot kurrë nga vetvetja, ngaqë rasti ia ka zënë vendin qëllimit dhe e pakuptueshmja as që merr mundimin të bëjë qoftë edhe një hap të vetëm drejt kuptimit. Sipas Beketit kaosi dhe absurdi janë themeli mbi të cilin lëviz jeta njerëzore që është aq e pakuptimtë sa nuk ia vlen të merresh me të dhe të besosh në vlerat e saj. Një sens i tillë mohimi shkon deri në pikën që atij nuk i interesonte se me ç’probleme ballafaqohej bota, ngaqë ai e kishte humbur interesin për të. Madje, si një format intelektual ku qytetërimi italian, francez dhe gjerman kishte luajtur një rol parësor në sendërtimin e filozofisë së tij, nën presionin e një kohe që lëngonte brenda çdo individi, Beketi e modeloi qëndrimin vetjak ndaj realitetit përmes thënies latine “ ubi nihil vales, ibi nihil velis”, që nënkupton, mos investo shpresën dhe dëshirën në një fushëbetejë ku nuk ke fuqi t’ia dalësh mbanë. Një përfundim i tillë risjell përmasën e pakuptimësisë në koordinatat: kohë dhe hapësirë, brenda të cilave njeriu është subjekti dhe objekti absurd. Teksa përshkon një valë të tillë, Beketi e sendërton idenë vetjake duke ngatërruar kohën kur diçka ka ndodhur me kohën ku gjërat zhvillohen, për të ardhur te ideja se historia është duke ndodhur,

167


ndërsa i jep zbrazëtisë dhe boshësisë së duke të ngjarjes dhe të njeriut si fryma e saj, një kuptim filozofik, të mbytur në shtresime kontradiktore kuptimore. Në morinë e mendimeve që kthehen në pyetje pa përgjigje shpaloset ironia therëse ndaj njeriut që s’di ç’kërkon, s’di ku të shpresojë, s’di çfarë të presë. Thelbi i trashëgimisë të Beketit bëhet gjendja njerëzore, pa të cilën asnjë detaj objektiv apo subjektiv nuk ka asnjë lloj kuptimi. Gjendja e një individi kthehet në gjendjen e krejt njerëzimit. Pikërisht ky kundrim shfaq origjinalitetin e Beketit.

2. Drama “ Në pritje të Godosë” brenda një titulli sa të thjeshtë dhe aq ngacmues, jashtë çdo

teatraliteti të rremë, sjell një tjetër mënyrë të të lexuarit të botës, të njeriut si individ, të kohës, të krejt njerëzimit si ekzistencë. Në tërësinë e saj drama nuk ka lëvizje të dukshme fizike, lëvizje që shkojnë apo kthehen nga diku, por lëvizja e vërtetë është ajo e mendimit njerëzor që hyn e del nëpër botë psikologjike, emocionale, historike, filozofike pa ndryshuar udhëkryqin ku ka ngecur Njeriu – i mishëruar në personazhet e saj. Katër personazhet që s’lodhen së prituri prej 50 vjetësh, dikë që nuk shfaqet askund, të zhveshur nga çdo dialog artificial për të tërhequr vëmendjen e të tjerëve, vegjetojnë në një kohë-qeli, në një hapësirë-qeli, në një pritje-qeli, pa ditur si të dalin prej absurdit ku janë burgosur prej dhjetëra vitesh. Gjithçka thonë apo nënkuptojnë është e veshur me pakuptimësinë që e bën tragjik secilin prej personazheve ngaqë jeta e tyre është një vdekje e përditshme. Gjendja e tyre është e zbrazur nga kuptimi i jetës dhe paqëllimshmëria bëhet pikësynimi i tyre. Peizazhi në të cilin lëvizin trajektoret e jetesës së tyre, sidomos e Vladimirit dhe Estragoni mbetet i ngatërruar, si për të portretizuar rrënojat e jetës njerëzore që e kanë humbur domethënien e tyre. Hiçi është besimi që ata kanë, nihilizmi është kthyer në motiv, zhgënjimi është skaji i humnerës që i pret, dhe dëshpërimi është tashmë limani ku janë ankoruar prej gjysmëshekulli. Tërë komunikimi mes Vladimirit dhe Estragonit duket aq i çoroditur, aq opak, aq i pakuptimtë saqë duket haptazi se njeriu ka harruar të mendojë për të mos thënë, që nuk di më të mendojë si njeri. Nëse mendja e njeriut absurd nuk lodhet më për të gjetur kuptimin e jetës, e vetmja mënyrë për ta kuptuar atë do të do të ishte ajo që, sipas këndvështrimit të Soren Kierkegardit pohon: “Gjëja kryesore është të gjej një të vërtetë, e cila është e vërtetë për mua, të gjej idenë për të cilën mund të jetoj dhe të vdes”. Përballë një kuptimi të tillë filozofik personazhet e Beketit e kanë humbur sensin e kërkimit të qëllimit pa të cilin jeta është një zgavër që nuk mbushet dot duke u kthyer në humnerën që gëlltit çdo çast sikur të jetë asgjë. Jeta në tri përmasat e saj si: e shkuar, e sotme, e ardhme nuk ka as vlerë, as kuptim për personazhet që presin Godonë, ngaqë në mendjen e tyre ka ndodhur zhvlerësimi i pritjes. Një pritje pa motiv mbetet një ngecje në lakun e kohës që tjetërson raportet mes njeriut dhe rrjedhës së saj. Sëmundja e vërtetë që i mundon personazhet beketiane nuk i lë të dallojnë konturet tripërmasore të kohës. Ndaj, ato vdesin çdo ditë përpara se të kenë lindur plotësisht. Madje, nëse do të ndërmendim idenë e Anthony Ston-it: “Duke na lënë plotësisht në harresë si njerëz, kjo është një lloj vdekje për së gjalli, kundër së cilës jemi të detyruar të luftojmë me të gjitha forcat tona”, vetëkuptohet se prej nga buron drama e personazheve që s’marrin mundimin as të mendojnë e jo më luftojnë për t’i sjellë pakuptimësisë së jetës, kuptimin e munguar. Personalitetit të gjymtuar të këtyre personazheve që bezdisen nga vetja e tyre, e tërë jeta iu duket një udhëtim me plot pengesa, ku pengesa kryesore mbetet apatia dhe zbrazëtia e shpirti të tyre. Të vendosur në një situatë alogjike atyre s’u mbetet tjetër veçse të pyesin e të pyesin pa e kuptuar dot kurrë se iu ka ikur gjysmë shekulli pa jetuar asgjë, madje pa marrë përgjigjen e pyetjeve që pluskojnë shkujdesshëm si një bezdi pa e mbushur dot kurrë boshllëkun me pritjen, që është kthyer në një vullkan të shuar brenda sarkofagut të jetesës së tyre paqëllimtë. Mendësia e absurdit nuk i lejon ata të përballen me


168

jetën, të guxojnë ta shohin atë në sy, të luftojnë për t’ia ndryshuar pikëmbërritjen. Ata nuk janë në gjendje për arsye të atrofizimit mendor dhe sklerotikës emocionale as të ndërmarrin hapin fillestar për të rrezikuar diçka që do t’ua ndryshojë thelbin e kotësisë ku janë burgosur, ngaqë rreziku më i madh për ta është të mosrrezikuarit për asgjë. Duke e humbur veten e tyre në asgjënë ku vegjetojnë, ata e kanë përfunduar jetën pa e jetuar atë. Subjekti i dramës dhe mënyra se si lëvizin personazhet absurde e qartëson më tej mungesën tërësore të shenjave të jetës në njerëz që e kanë shpërdoruar jetën e tyre pa e përdorur dot kurrë. Nëse kjo ngjarje dhe këto personazhe do të krahasoheshin me dramën tradicionale, humnera mes tyre do të ishte e pakapërcyeshme, edhe pse të dyja fokusin e kanë te drama e njeriut brenda jetës, por në rastin e dramës absurde mbetet dramë ngjethëse të mos jetuarit, sikurse në dramën tradicionale, drama kuptimëson përballjen e njeriut me jetën duke vlerësuar guximin e tij për t’u ndeshur me sfidat e saj. Subjekti pa subjekt të mirëfilltë nga një anë dhe subjekti i ngjeshur me ngjarje dhe situata nga ana tjetër, edhe pse i ndajnë këto dy lloje, hedhin dritë mbi mundësitë e artit të fjalës për ta sjellë dramën e hiçit dhe dramën e sfidës si skenë të teatrit, si ndeshje e përhershme e njeriut me vetveten. Kjo ndodh kur ai pret në apati dhe asgjë nuk ndodh. Kjo ndodh ku ai nuk rresht së luftuari me trillet e jetës duke paguar çmimin e dhimbjes për vlerën e lirisë. Të dyja dramat dallojnë nga mënyra e daltimit të personazheve. Personazhet absurde s’besojnë në asgjë, personazhet tradicionale besojnë, ndaj janë të gatshëm të vdesin për kredon e tyre. Beteja e të parëve është e padukshme, beteja e të dytëve është e prekshme. Përballë këtyre dy realiteteve njeriut i mbetet të zbulojë dyzimin e tij për t’u ndërgjegjësuar se natyra njerëzore është sa e thjeshtë, po aq e ndërlikuar, teksa dilema ekzistenciale dhe mendësia absurde do të bëjnë çmos ta groposin sfidën që i duhet bërë pakuptimësisë për ta jetuar jetën jo si zvarranik, por si qenie njerëzore që di të zbulojë kuptimin e jetës në betejën e pashmangshme me të.

3. Origjinaliteti i Beketit zbulohet në tematikën që zgjedh, në personazhet që plazmon, në

atmosferën që krijon duke i dhënë lexuesit ose spektatorit të dramës së tij një liri interpretimi që, përtej variacioneve të të njëjtit bosht ideor, ngjan si një refren që sa herë përsëritet, shpalos nënkuptime të reja ironike, satirizuese, keqardhëse, pikëlluese për arsye të rrëzimit të vlerës më të madhe që njeriu ka, lirinë e tij. Personazhet beketiane s’dinë ç’të bëjnë me lirinë e tyre. Ajo nuk i lë as të jetojnë duke guxuar, as të vdesin duke shpresuar. Kësisoj qerthulli ku vërtiten ngjarja dhe brenda tyre personazhet vjen e bëhet më konkrete, më e drejtpërdrejtë, më vetjake me anë të abstraksionit të mendimit që rreh të rrëfejë se Vladimiri dhe Estragoni nuk janë klishe letrare, as personazhe parafabrikate, por qenie njerëzore që, duke mos e zbuluar dot unikalitetin vetjak, e shkojnë dëm jetën pa bërë asgjë me të, pa lënë asnjë gjurmë në të. Njerëzorja është një thesar i paçmuar për t’u harxhuar kot apo për t’u humbur si e pavlerë. Vladimiri dhe Estragoni dëshmojnë se humbja e njerëzores e bën të pakuptimtë çdo pritje, qoftë edhe atë të Godosë. Zbrazëtia e mendjeve dhe boshësia e zemrave, e zhveshin situatën dhe atë që ajo nënkupton, jetën, prej gjithçkaje poetike, emocionale, ëndërrimtare duke e tjetërsuar deri në pabesueshmëri njeriun që s’ka më as ideale dhe as iluzione. Shkretimi i njeriut dhe kthimi në një djerrishte i përcjell dramës një dukuri vdekjeje, që s’i dihet as fillim e as mbarim. Pas Vladimirit dhe Estragonit lëviz njerëzimi që ka harruar të përleshet me kotësinë, që e ka shuar ankthin ekzistencial që endet verbazi nga humbëtira në humbëtirë, pa ditur si të gjejë një udhë për të dalë prej ngujimit. Një qenie e hutuar që s’di më se kush është, që s’di pse është dhe s’di ç’e pret është një asgjë, që e ka humbur kuptimin e jetës, ndaj edhe vetë pritja është absurde, sepse mendja drejt kërkimit të kuptimit të jetës, kuptimëson çdo lloj absurdi që e fashit dhe e shuan çdo regëtimë njerëzore.

169


Mungesa e kuptimit të jetës shoqërohet me mungesën e ideve, që sipas August Konte-s, “idetë ose e drejtojnë botën ose e hedhin në kaos”. Kaosi ku dergjen personazhet beketiane zbulon zbrazëtinë e psikikës njerëzore, që e kthen tërë ngjarjen në një ecejake drejt hiçit të pakufi. Teksa Beketi ka zgjedhur këtë skutë mjerimi njerëzor për të sjellë idenë e tij mbi njeriun dhe kohën moderne, autopsia që i bëhet shoqërisë është e pamëshirshme dhe e vë gishtin në plagën e vërtetë në patologjinë e njeriut që nuk vlerëson dhe nuk beson në asgjë, ngaqë mendja njerëzore si pasojë e krizës së identitetit ka mbetur e pashpresë. Drama e këtyre njerëzve mblidhet në dy fjalë: Kredo apo hiç, që përcakton ose rigjetjen e identitetit ose tjetërsimin e natyrës njerëzore.

4. Nisur nga reflektimi rreth dramës së Beketit, kur Leo Buscaglia thotë: “...e vetmja e vërtetë

është e sotmja... Nuk mund të bëni asgjë për ta ndryshuar të djeshmen, ajo nuk është më reale... E nesërmja është diçka e mrekullueshme për t’u ëndërruar. Nëse do ta kaloni kohën duke ëndërruar të djeshmen dhe të nesërmen do t’ju ikë nga dora ajo që po ndodh tani, e sotmja. Kjo është e vetmja e vërtetë reale pas së cilës duhet të kapemi fort. E nesërmja është shumë e mjegullt”. Ç’gjë do t’i kishte dhënë kuptim jetës së Vladimirit dhe Estragonit?

Duke ecur përgjatë filozofisë beketiane, cilat arsye dhe rrethana bënë që personazhet, të cilat prisnin Godonë të mos kuptonin dot se shpjegimi i kaosit ku jetonin lidhej me patologjinë e vetëdijes njerëzore që nuk di ta njohë e ta vlerësojë ekzistencën e saj?

Kur mori çmimin Nobel për paqen, Martin Luter King tha: “Nuk pranoj dot të besoj atë nocion që njeriu është vetëm llum dhe mbeturinë në lumin e jetës... i paaftë t’i përgjigjet të përjetshmes me të cilën përballet përherë”. Nisur nga një këndvështrim i tillë, a do ta vinte përfund absurdi njeriun që do të ndante të njëjtin mendim me dr. Luter Kingun?

Përballë ngjarjes dhe personazheve që plazmon Beketi, në dilemën e natyrshme të zbulimit absurd, mundemi t’ia arrijmë shkallë-shkallë kuptimit të dramës “Në pritje të Godosë” me anë të një çelësi që na e jep Albert Kamy me idenë e tij. Për njeriun absurd nuk shtrohet problemi për të shpjeguar e zgjidhur...

Gjithçka fillon me indiferencën e kthjellët?

Kureshti beketiane E dini se Vaclav Havel publikisht është shprehur se i është borxhli shembullit të Beketit?

E dini se kompozitorë të njohur të shekullit XX, si Luçiano Berio, György Kurtag, Morton Feldman, Pascal Dusapin, Scot Fields, Philip Glass, Roman Haubin stock - Romati, Heinz Holliger krijuan muzikë të mbështetur në tekstet e Beketit?

E dini se Sartri e lavdëroi Beketin për zbulesën mbi absurdin?

E dini se ura “Samuel Beket” në Dublin është projektuar nga një arkitekt spanjoll që dizajnoi urën “Xhejm Xhojs”, në Santiago Cala Trava?

E dini se monografia e parë e Beketit iu kushtua Prustit?

E dini se dëshira e Beketit për të studiuar në Shkollën Kinematografike të Moskës që e drejtonte Sergei Eisenshtein mbeti ëndërr e parealizuar?


170

? Tema: Koment – fragment nga drama “Pamje nga ura” (A. Miler)


• Të identifikojë veçoritë e dramës sociale në shek. XX. a. të analizojë strukturën e dramës dhe konfliktin e dyfishtë; b. të komentojë fragmentin duke u ndalur te:

- tema kryesore e bisedës në këtë skenë (tema e emigracionit); - gjuha e personazheve dhe didaskalitë

c. të mbledhë të dhëna për historitë e emigrantëve dhe t’i prezantojë ato.

Këndvështrim

1. Personaliteti krijues i A. Milerit e plotëson më tej mozaikun e dramës së shekullit XX që, pas Brehtit, me dramën e tij realiste (epike) kalon në dramën absurde të Beketit për të mbërritur te drama sociale, si një shteg ku ngrihen pyetje që ngulmojnë me çdo kusht të kenë një përgjigje. Përmasat e tij dëshmohen në veprën që la, e cila me gjithë universalitetin e spikatur që ndikoi mbi njerëzimin për ta emancipuar atë, nuk arriti të kurorëzohej me çmimin “Nobel”. Mes vlerësimeve që i janë bërë për kontributin në dramën sociale si dramë njerëzore, do veçuar ai që tha Nikolas Hytner, drejtori i Teatrit Mbretëror Kombëtar: “Artur Mileri ishte titani i madh i fundit i skenës amerikane. Ai solli në teatrin anglez një nxitje poetike dhe një kthesë tragjike që mungonte që nga epoka elisabetiane. Nuk kam pikë dyshimi se ... “Pamje nga ura” do të qëndrojë gjithmonë përkrahë kryeveprave të Ibsenit, Shekspirit dhe Sofokliut”. Në morinë e fakteve që lidhen me jetën dhe me krijimin e veprës së tij, Mileri dallon për guximin njerëzor për t’u vendosur në anën e viktimave të jetës. Ndjeshmëria që pati ndaj amerikanëve të zakonshëm, njerëzve të rëndomtë, për të cilët askush nuk shqetësohej, e çoi sistemin e tij letrar në fushën e dramaturgjisë drejt përballjes me të keqen, sido që të quhej ajo. Vëzhgues i kujdesshëm i dramës njerëzore amerikane, synoi t’i bënte autopsinë kalbëzimit dhe vdekjes së vlerave morale, për të cilat përmes një konceptimi tronditës përcolli qëndrimin e tij me anë të dialogut të mprehtë. Mendjekthjellët për tematikën që zgjedh, plotësisht i lirë ta çojë deri në fund idenë që e ngacmon, i ndershëm me vetveten dhe shoqërinë, arriti të kthehej në një legjendë të gjallë, si një zë i papërsëritshëm i teatrit amerikan të shekullit XX. Një profil i tillë la pas një univers kulturor që e kapërcen 60-vjetorin fizik të trashëgimisë së tij, për të vazhduar sërish udhëtimin e së vërtetës që krijoi ngaqë ai la testamentin më të bukur që njeriu mund të lërë, përmasat e njeriut të madh dhe të amerikanit të vërtetë, me anë të të cilave preku trashëgiminë dramaturgjike amerikane përmes njerëzores që u bë zëri i tij i vërtetë, për ta dëgjuar kushdo e për të ndryshuar diçka. Figura madhore e Milerit do të ishte gjysmake nëse do t’i mungonte fuqia e shpresës dhe e ëndrrës, paçka se ankthet dhe makthet do të mbeteshin gjithmonë brenda dramave të tij. Madhështia e tij shfaqet veç të tjerave, në njohjen e karakterit njerëzor që, jo rrallë, nën shtypjen dhe presionin e jetës moderne, e shkatërron dhe e tjetërson njeriun e zakonshëm, njeriun e vogël në betejë me përditshmërinë e tij.

2. Ndërsa realiteti amerikan e ngacmoi Milerin për t’i dhënë shtysën letrare ideve të tij shoqërore, drama “Pamje nga ura” ka një strukturë shumë interesante. Në të dallohen disa drama që, duke bashkëvepruar me njëra-tjetrën, e kthejnë një fakt njerëzor familjar në një tablo dramatike epokale. Emigracioni i paligjshëm, familja dhe dilema njerëzore ndërthuren për të krijuar dramën e madhe, atë që e kapërcen të veçantën, vetjaken, personalen për t’i dhen jetë një drame të gjithëkohshme që i kapërcen kufijtë gjeografikë duke u bërë drama universale e njeriut në kërkim të një jete tjetër, të një jete më të mirë, të një jete më të lirë, të një jete më njerëzore.

171


Intuita artistike dhe përvoja vetjake në ballafaqimin me ashpërsinë dhe vrazhdësinë e situatave me të cilat luftoi familja e tij, e ndihmuan Milerin të sillte një vepër të projektuar mjeshtërisht ku çdo fjalë, çdo ide, çdo lëvizje do të synonte të arrinte krijimin e një arkitekture dramatike ku historikja si proces, njerëzorja si gjendje, artistikja si estetikë do të formonin mozaikun e fjalës, të denjë për epokën moderne pa rënë në vulgaritet, përkundrazi, duke e sjellë të zakonshmen në kufijtë e filozofikes që di t’u flasë shtresave të ndryshme për gjithçka modelon jetën e tyre. Këto tri shtylla dramatike nuk mbajnë një ngrehinë artificiale, jetëshkurtër, por tentojnë të bartin peshën e mundimshme të njeriut emigrant, që bëhet viktimë e rrethanave dhe e karakterit të tij, jo vetëm kur ndërmerr udhën e emigracionit, por edhe kur do të jetë shtëpi ose familje për të tjerë emigrantë, që kërkojnë një “atdhe” të dytë, pa e ditur se drama e identitetit do t’i ndjekë pas gjatë gjithë jetës. Në vorbullën e rrethanave të reja për të dy familjet emigrante, për atë të Edi Karbones dhe të Markos e Rodolfos, si të afërmit e Beatriçes, do të zbulohen karakteristikat e personalitetit të secilit që fshehin brenda përplasjen e mikpritjes me atë të denoncimit. Tjetërsimi që do të vijë duke u rritur i prek të gjitha personazhet duke e shndërruar dramën në sheshbetejën e vlerave të vërteta njerëzore me antivlerat që burojnë prej errësirave shpirtërore që e shoqërojnë njeriun kudo ku ai jeton, nëse nuk di dhe nuk guxon t’i shkul nga natyra e tij. Kjo mënyrë psikologjike e të vështruarit të personazheve, i bën ato më të vërteta dhe struktura e dramës nuk është më përcaktuesja e trajektores së karaktereve, por janë vetë karakteret që e kushtëzojnë arkitekturën e saj. Lëvizja e vërtetë e dramës pasurohet më tej përmes lëvizjes së mendimeve që ndryshojnë, rrugëtimit që ata bëjnë, ndërsa hyjnë e dalin nga thellësitë e vetëdijes njerëzore për t’u qartësuar në mënyrë origjinale nga dramaciteti i ngjarjes, që thelb është dramaciteti i jetës së emigrantit, pavarësisht se si quhet ai.

3. Në skenën “Pritja e emigrantëve” fokusi është pritja si gjendje, si emocion, si vlerësim që ravijëzon natyrën njerëzore të personazheve, që nuk e kanë harruar se dikur ishin vetë emigrantë, ndaj gjithçka ka kuptim të shumëfishtë. Ardhja e Rodolfos dhe e Markos në familjen e Edi Karbones, shpërfaq një nënkuptim të fshehur të urës si një gjetje psikologjike metaforike, që të sapoardhurit dhe pritësit e tyre, së bashku, përbëjnë urën që lidh të shkuarën e largët dhe të ardhmen e afërt, si një tendencë e natyrshme që i sjell tok viktimat e djeshme dhe viktimat e sotme, në të njëjtin udhëkryq të veshur me pikëpyetjen enigmatike: çdo t’u ofrojë emigracioni klandestinëve italianë? Një liri që do t’i robërojë së brendshmi nga përleshja me jetën, apo një mbijetesë që tëhuajëson karakterin njerëzor tek e zhvesh prej humanes? Nuk është rastësi që në qendër të skenës është fjala pritje, e cila i vë në raporte të ndërsjella frikën, pasigurinë, shqetësimin, ndërsa Edi, Beatriçja dhe Katerina dhe moralin vetjak i secili karakterizohen përmes fjalëve që fshehin brenda tyre. Pritja, nga një gjest i zakonshëm, merr një kuptim të thellë, sepse ata që presin dhe ata që priten të vijnë do të largohen nga njëri-tjetri duke e zhvleftësuar emocionin njerëzor që ka provuar secili prej tyre. Madje pritja, nga një kod moral i një qytetërimi të lashtë, humbet kuptimin dhe shndërrohet në një largim tronditës shpirtëror që i ndan njerëzit në vend që t’i bashkojë ata. Dramaturgu ka sjellë një mesazh ngjethës, teksa pritja nga një gjest dhe shenjë dashurie për njeriun në nevojë, kthehet në paditje dhe përndjekje për të. Fasada e pritjes çngjyroset dhe gishti shkon në plagë, aty ku morali njerëzor vdes, individi dhe shoqëria tjetërsohen duke e vrarë natyrën e tyre humane.

4. Tema e emigracionit që zgjodhi Artur Mileri, ngre në art jo vetëm simbolin e njeriut që shkulet nga vendi i tij për të gjetur shpresë diku gjetkë, por edhe hedh dritë mbi psikologjinë njerëzore që ndryshon që nga çasti kur nis udhëtimin ilegal e deri kur do të përfundojë në burg si emigrant i paligjshëm ose do të kthehet pas shumë viteve shpresë, në një shtetas të vendit ku ka emigruar. Aktualiteti i kësaj teme dhe vërtetësia e karaktereve i japin dramës përmasa universale


172

?

gjithëkohore. Mbështetur në një këndshikim të tillë, plaga e emigracionit kudo në botë vazhdon të apelojë për më shumë vëmendje ndaj morisë së jetëve njerëzore që ndërmarrin çdo lloj rreziku për të gjetur një tjetër portë të hapur ku duhet t’i presë e ardhmja. Po të kujtojmë paragjykimet që i shoqëronin emigrantët italianë, nuk është e vështirë të kuptosh dyzimet dhe pasigurinë që ndihet në atmosferën ku lëvizin karakteret e Milerit. Edhe pse ngjarjet dhe personazhet e dramës u përkasin viteve ’50-të të shekullit XX, dramaturgu vazhdon të flasë për këtë dramë njerëzore të emigracionit që shfaqet gjithandej si një realitet ku dhimbja dhe shpresa nuk lodhen së kërkuari njëra-tjetrën. Në dramë zë vend të veçantë koncepti i pritjes, që po të krahasohet me pritjen e personazheve beketiane krijon një kontrast të hatashëm. Janë të njëjtit njerëz, që i përkasin të njëjtës kohë, që kanë një pritje që i çon nëpër hapësira të largëta nga njëra-tjetra, sepse motivimet e tyre ndryshojnë rrënjësisht në të dyja dramat. Pritja e Milerit është sociale, pritja e Beketit është absurde. Përballja e dy realiteteve dramatike ku njëra pritje, si dramë sociale, dhe pritja tjetër, si dramë absurde, e bën edhe më të fuqishëm teatrin si vendi ku jeta zbulon jo vetëm marrëzinë, por edhe bukurinë e saj të pashoqe.

Tema: Koment - “Gof” – (A. Pashku) (2 orë)


• Të identifikojë veçoritë e dramës moderne shqipe në shek. XX. a. të analizojë strukturën e dramës me elemente të antidramës, b. të evidentojë veçoritë e monologut si një e folur “në zjarrmi”; c. të vërë në dukje ngjashmërinë ndërmjet gjuhës së prologut dhe gjuhës së prozës poetike; ç. Të komentojë me synim për të zbuluar:

- elementet e dramës simboliste; - elemente të absurdit; - mesazhi që lidhet me botëkuptimin modern të autorit.

Anton Pashku – Këndvështrim

1. Ardhja në letërsinë shqipe e një artisti si Anton Pashku do të rrëfente se epoka e romantikës së rrejshme dhe e brohoritjeve vulgare kishte mbaruar edhe pse agonia e saj, mjerisht vazhdon të shfaqet e sheqerosur aty-këtu nën një petk disi më “modern”. Letërsia e mirëfilltë e Pashkut e ka zanafillën në mendimin e tij për raportet më thelbësore të natyrës njerëzore: si e gjen njeriu veten në kohë dhe si koha gdhend vetveten te njeriu. Një këndvështrim i tillë do të mbetej veçse një konstatim i përciptë, nëse nuk do ta vendosnim në shtratin më të lashtë dhe më të ri njëherazi të përcaktuar në binomin njeriu dhe liria, ku individi përfaqëson kombin ose shoqërinë dhe liria simbolizon universin e saj, nga liria vetjake deri tek ajo shoqërore, kombëtare, politike, filozofike. I parë nga ky rrafsh, personaliteti krijues i Pashkut sjell në letërsinë shqipe mendësinë moderne ku njeriu dhe absurdi përballen ose për t’u shkrirë me njëri-tjetrin, ose për t’u revoltuar ndaj njëri-tjetrit. Kësisoj arti pashkjan nis e merr tiparet e krijimit modern ku mbizotëruese është gjendja e njeriut në marrëzitë, çmenduritë, paradokset, zjarrmitë e tij. Të zgjedhësh një mënyrë të tillë dialogu me kohën dhe njeriun, kjo padyshim, po të vendoset në koordinatat historike shqiptare me trillet dhe ndëshkimet historike, do të shfaqte një karakteristikë tjetër domethënëse, një sfidë të vërtetë ndaj ngrirjes shekullore të shpirtit shqiptar që ishte “balsamosur” nën trysninë e

173


kokëshkrepjes historike, si për ta mbyllur më në fund një ditë funeralin e gjithçkaje që ishte shqip. Ndaj vepra e Pashkut, jo si një mori faqesh të panumërta, por si një mori idesh që s’shterojnë kurrë, do të dëshmonte se arti i vërtetë nuk matet dot nga përmasat e jashtme, por nga pesha e brendshme, ku meditimi, mendimi, ideja, përsiatja, kërkimi, eksplorimi ndjekin njëri-tjetrin si një zinxhir që, duke robëruar idealitetin njerëzor, kthehet në lirinë kulmore të natyrës njerëzore. Kjo hapësirë mendimi në veprën pashkjane i kthen ngjarjet dhe njerëzit në realitete shumëplanëshe ku e shkuara, aktualja dhe e ardhmja “ngatërrohen” dhe priten me njëra-tjetrën duke u kthyer në ankth, në pritje, në ëndërr në të njëjtën kohë. Nëse Pashku do të kishte rendur pas “modës”, vepra e tij do të ishte një shkretëtirë ku nuk dëgjohej asnjë zë që të klithte, por, meqë ai zgjodhi të dilte kundër rrymës, shkretëtira që ai modeloi ia doli mbanë ta kishte zërin që klithte si një profeci njerëzore ku kombëtarja dhe shoqërorja, të strukura thellë saj, do të zgjonin horizonte që flinin, do të trokiste në vdekje që rilindnin. Në mes të një vullkani të tillë të “fjetur”, zgjohet bukuria e papërsëritshme e trashëgimisë pashkjane.

2. Kur kërkon të zbulosh në tërësinë e krijimtarisë së A. Pashkut se si u ngjiz origjinaliteti i tij letrar, e ke të pamundur të mos dallosh mendimtarin që e përshkon kryq e tërthor fjalën shqipe që zgjodhi për ta plazmuar planetin e tij artistik. Edhe pse përkufizimet dhe kategorizimet tradicionale letrare nuk i shkojnë për shtat Pashkut, linjat, rrafshet, planet, lartësitë, thellësitë e fjalës së tij shfaqen e pluskojnë në mozaikun e ndjeshmërisë së tij, në një kah që vjen duke u ngritur, sepse synimi i tij mbetet Maja, si vlerë, si histori, si e vërtetë, si liri, si shpresë, si ëndërr. Peizazhi filozofik pashkian s’mund të ishte ndryshe. Vetëdijësimi i tij për vrapimin e palodhshëm drejt Lirisë, për tendencën e palëkundur të shpirtit të tij, që të shihte konturet e Lirisë edhe brenda prangave, e kthen veprën e tij në një mesazh ku frymon Maja si Liri.

Nëse kjo këmbëngulje do të ishte një kërkim artificial, fjala e tij poetiko-filozofike do të ishte lodhur shpejt, por, meqë vjen tërësisht natyrshëm, si një “ethe” e brendshme që ka pushtuar me zjarrminë e saj pritjen, ëndrrën dhe ecjen, atëherë ajo është ashti dhe ahti i tërë qenies, i tërë ekzistencës së krijuesit. Madje, e sendërtuar në këto raporte, e tretur sipas logjikës që vetë natyra e fjalës ka, Anton Pashku sjell një model të ri të menduari, një stil të ri të ri të arsyetuari, një reagim të ri vetjak, një rebelim të ri njerëzor, që duke konverguar në të njëjtën pikë, zbulojnë tragjizmin intelektual të shqiptarit si njeri shoqëror dhe si njeri filozofik. Të mendosh se ç’udhë ka përshkuar fjala shqipe, se si ka qëndruar ajo në zgrip të humnerave gati për t’u theqafur prej andej duke mos i mbetur më as nam, as nishan dhe të takosh fjalën pashkjane në tërësinë e saj simbolike dhe në thelbin e saj metaforik, nuk mund të mos provosh mahnitjen që kjo “gjuhë” si thelb ekzistencial, ka diçka tejet hyjnore në bërthamën e saj, që ia ka dalë të bjerë një mesazh gjithëkohor, një vlerë mbarënjerëzore përmes zërit shqiptar të Anton Pashkut në shekullin XX. Hapësirimi i fjalës-mendim, i fjalës-ide, i fjalës-imazh, i fjalës-gjendje, i fjalës-peizazh, i fjalës-reliev në gjithçka që përbën trashëgiminë e Pashkut pasuroi më tej monumentalitetin e trashëgimisë sonë kombëtare, përmes vlerave muzeologjike që ruajti arti i krijuesit. Shqetësimi si tik-tak, dhimbja si realitet, pritja si gjendje, ëndrra si zgjim, vetmia si robëri, robëria si liri të shpalosura në veprën pashkjane përçojnë një apokaliptikë metafizike të paharrueshme që duke hyrë si prurje në letërsinë mbarëshqiptare, mbetet aty si trashëgimi, si amanet, si testament i përjetshëm që klith, shpreson dhe beson: shqip.

Metaforika e Pashkut- Vepra që trashëguam nga Anton Pashku është ndër më të thellat në letërsinë mbarëkombëtare.

Ajo arriti të ishte zëri i kohë që zgjodhi metaforikën si mundësi për ta bërë të bukurën poezi. Origjinaliteti i Pashkut shfaqet në të gjithë hapësirën që ai krijoi duke dëshmuar se shqipja qenkej


174

aq e fisme sa të filozofonte jo vetëm për ekzistencën, por edhe për ndjenjën, pavarësisht nëse ishte dhimbje, pikëllim, klithmë, rebelim. Nxënësit, të mbështetur në trashëgiminë e tij, mund të ndërtojnë një diagramë të metaforikës së Anton Pashkut duke specifikuar tematikën dhe formësimin e saj estetik. Realizimi i këtij diagrami kërkon bashkëpunimin e të gjithë nxënësve që do të kontribuojnë për evidentimin e çdo detaji poetik që fsheh metaforën, për ta zbuluar atë mu në mes të mjegullimit të natyrshëm të fjalës pashkjane.

“Në Eldorado bie shi”- Për të kuptuar rolin e veçantë të Pashkut në letërsinë shqipe, do të mjaftonte vepra e

tij krijuese, por, përkundër përmasave që ajo ka dhe majave që synon të arrijë, nuk mund të anashkalosh vlerësimin që i kanë bërë kësaj trashëgimie të çmuar njohësit dhe studiuesit seriozë, ku, padyshim, spikat Kim Mehmeti që shkroi esenë e njohur “Në Eldorado bie shi”, kushtuar vdekjes së poetit. Nxënësit mund t’i referohen këtij shkrimi që synon ta kundrojë Pashkun në vlerat e tij individuale, artistike, njerëzore dhe kombëtare për të organizuar një tryezë të titulluar “Njeriu poet”, në të cilën të diskutohet për dialogun e brendshëm të Anton Pashkut njeri me Anton Pashkun poet.

Rrugëtimi i fjalës- Fjala poetike e Anton Pashkut ka diçka prej legjende brenda saj që e bën një ndjeshmëri

njerëzore dhe kombëtare shumë të veçantë për lexuesin shqiptar. Nëse koncepti themelor mbi të cilin Pashku e ngriti krijimtarinë e tij ishte Liria, koncepti tjetër që e përmbylli ishte Maja. Ky “segment” fsheh domethënie të pafundme filozofike dhe njerëzore. Për të parë se si kanë rrugëtuar këto dy fjalë: Liri dhe Maja, nxënësit mund të ofrojnë përmes eseve të natyrës reflektive kurbën nëpër të cilën ato udhëtuan nga një krijim në tjetrin për t’u identifikuar me vetë qenien e poetit. Kjo do t’i ndihmojë të jenë më të fokusuar në pasqyrimin e thesarit të fshehur në krijimtarinë e Anton Pashkut.

OpinionPoetika e Anton Pashkut që shoqërohet me ecjen e saj eliptike nga efekti – mjegull në efektin

– labirint, ia arrin ta bëjë lexuesin të hyjë në dialog me un-in e tij meditativ-lirik?

175


Teste për klasën XII përllojet e teksteve letrare

Emri e mbiemri ____________________ Klasa ____________Grupi _________

Rretho alternativën e saktë.1. Nisur nga mendimi që Roland Barti shpreh për kritikën, kritika e vërtetë fillon nga: a. akti i analizës b. akti i dyshimit c. akti i përfundimit

2. Sipas Bartit lexuesi është: a. gjykatësi objektiv b. gjykatësi subjektiv c. gjyqtari bazë i domethënies

3. Dr. Rugova i referohet idesë “Kritika bëhet edhe ajo vetë një vepër arti”. Kjo ide është shprehur nga: a. Eqerem Çabej b. Mitrush Kuteli c. Faik Konica

4. Në historinë e simbolizmit është quajtur “Gjeniu i çmendur”: a. Bodleri b. Remboja c. Verleni

5. Poezia e njohur “Ofelia” e Rembosë përcjell mesazhin se heroina: a. çmendet nga dëshpërimi b. çmendet nga humbja e dashurisë c. çmendet nga pasioni për të paarritshmen

6. Cili moment veçohet te “Ofelia” për të shprehur: a. preludin e dashurisë së Ofelisë b. kontrastet e Ofelisë c. pasvdekjen e Ofelisë

7. Cili nga vargjet e mëposhtme i përket poezisë së njohur “Bohema ime”: a. Qiell! Dashuri! Liri! Ç’ëndërr e vështirë! b. qetësia e luginave dhe e rrudhave të thella c. Hani im ka qenë vetë Arusha e Madhe

8. Tema e preferuar e Tomas Stërns Eliotit është: a. uni lirik b. intelektualizmi c. metafizika dhe universalja


176

9. Në poemën “Tokë e shkretë” Elioti ndërthur: a. historinë reale me përfytyrimin poetik b. fantazinë poetike me përditshmërinë c. mitologjinë pagane me simbolet biblike

10. Poema “Tokë e shkretë” përbëhet nga pesë ndarje, që mbyllen me: a. Varrimi i të vdekurve b. Lutja e zjarrit c. Ç’tha bubullima

11. Boshti i poemës “Tokë e shkretë” është: a. miti i krijimit dhe i nënshtrimit b. miti i tiranisë dhe i rebelimit c. miti i vdekjes dhe i ringjalljes

12. Elioti i ngacmuar nga kriza e besimit njerëzor kërkoi të zgjonte: a. besimin te natyra b. besimin te vetja c, besimin në përjetësi

13. Metafizika në të cilën beson Elioti është: a. dashuria si vuajtje b. robëria si liri c. vdekja si lindje

14. Poeti Lasgush Poradeci në artin e tij kërkoi gjuhën e zemrës që ishte: a. gjuha e abstraksionit b. gjuha e heshtjes c. gjuha e zjarrtë

15. Në trashëgiminë lasgushiane spikatet: a. krenaria poetike b. dhimbja poetike c. gëzimi poetik

16. Thellësia e poezisë së Lasgushit duket në përballjen konceptuale: a. udhëtimi dhe aventura b. njohja dhe vetnjohja c. pritja dhe zhgënjimi

17. Në filozofinë poetike të Lasgushit raporti i Vdekjes me Përjetësinë në rrafshin krijues zbulohet si: a. mundja e vdekjes arrihet duke ikur prej saj b. mundja e vdekjes arrihet duke u ballafaquar me të c. mundja e vdekjes as që duhet menduar

18. Poezia e njohur “Vdekja e Nositit” përcjell mesazhin: a. e humbjes b. e vetëflijimit c. e dorëzimit

177


19. Lasgushi i këndoi dashurisë si: a. emocion njerëzor b. fuqi tokësore e qiellore c. erotikë folklorike

20. Cili është këndvështrimi lasgushian i dashurisë: a. shkujdesje dhe harresë b. cektësi dhe shaka c. liri e robëri 21. Trashëgimia letrare e Migjenit është si një: a. arsyetim gjakftohtë b. analitikë sociale c. shpërthim vullkanik

22. Vepra migjeniane për nga tingëllimi është më afër: a. lirikës b. elegjisë c. baladës

23. Arti poetik i Migjenit është: a. një përkujdesje intelektuale e fjalës b. një mundim i dhimbshëm psikologjik c. një lehtësi emocionale e vargut

24. Cilat janë vjershat më vetjake të Migjenit: a. Kangët e ringjalljes b. Kangët e rinisë c. Kangët e fundit

25. Poezia “Nji natë pa gjumë” është poezi: a. e dashurisë si zhgënjim b. e absurdit si tirani c. e dilemave të mëdha

26. Një nga vlerat më të dallueshme të poezisë së M. Camajt është tipar i: a. mallit për vendlindjen b. imazheve estetike c. ruajtjes së traditës poetike

27. Trashëgimia e Camajt që kaloi nëpër tri faza, shfaqet si: a. poezi tradicionale b. poezi universale c. poezi vendlindjeje

28. Poezia “Nji vjet” shfaqet si: a. lirikë dashurie b. lirikë qytetare c. lirikë refleksive


178

29. Vëmendja e poetit Camaj në poezinë “Nji vjet” përqendrohet: a. te harrimi i njeriut b. te indiferenca e zërit c. te mungesa e njeriut

30. Uni lirik i Camajt del më në pah si: a. gëzim për njeriun e duhur b. dhimbje për njeriun e afërt c. lodhje nga njeriu i afërt

31. Mbështetur në estetikën krijuese të Camajt ç’ndodh me të vdekurit: a. harrohen sapo largohen nga jeta b. kthehen në përkujtimore ditësh të caktuara c. jetojnë në kujtimet e të gjallëve

32. Cilit i takon thënia “palimpsesti i kujtesës është i pashkatërrueshëm”: a. Verlenit b. Malarmesë c. Bodlerit

33. Modernizmi i Xh. Xhojsit shfaqet në: a. strukturën e rrëfimit b. në teknikën e përroit psikik c. në shprehimësinë gjuhësore

34. Vepra e njohur Xhejsit “Portreti i artistit djaloshor” dallon si prozë: a. simboliko-alegorike b. biografike c. klasike

35. Cili është heroi i romanit “Portreti i artistit djaloshar”: a. Ovidi b. Dedalusi c. Flemingu

36. Personazhi mitologjik që e frymëzoi shkrimtarin mishëron: a. ndërtuesin e Babilonisë b. projektuesin e piramidave c. arkitektin e Labirintit

37. Ç’nënkupton për personazhin e romanit të Xhojsit pasazhi “I vinte inat me veten pse nuk dinte ç’ishte politika e ku mbaronte Gjithësia. I dukej vetja i vockël e i dobët. Kur vallë do të bëhej si shokët e Poezisë dhe të Retorikës?”:

a. rritjen fizike b. pjekurinë mendore c. lirinë për të bërë ç’të dojë

38. Eseja “Një aureolë drite” ka për autor: a. Maks Ernest b. Xhejms Xhojs c. Virxhinia Ulf

179


39. Cili është mesazhi që përcjell eseja “Një aureolë drite”: a. nderimi i traditës letrare b. ndjekja e udhës së njohur artistike c. kredoja letrare e shkrimtarëve të rinj

40. Ç’duan të thonë fjalët e fundit të esesë “Një aureolë drite me fjalët: “Jeta nuk ekziston më e plotë vetëm në atë çka gabimisht mendohet e vockël”:

a. pamundësinë e njohjes njerëzore b. misterin e universit njerëzor c. pakuptimësinë e jetës njerëzore

41. Trashëgimia letrare e Albert Kamysë ndikoi në lindjen e letërsisë së: a. simbolizmit b. absurdit c. neoklasicizmit

42. Cili roman i Kamysë i ngjan një fjalie të vetme të pafund ku lexuesi-dëgjuesi bie brenda pa dashjen e vet: a. Murtaja b. I huaji c. Rënia

43. Cila është një nga pikat më të forta në romanin “I huaji”: a. ngjarja b. personazhet c. rrëfimi

44. Cili fatalitet përcakton ngjarjet në romanin “I huaji”: a. fataliteti i dashurisë b. fataliteti i krimit c. ataliteti i vdekjes

45. Protesta kundër vdekjes triumfon në: a. dramën “Kaligula” b. esenë “Miti i Sizifit” c. romani “I huaji”

46. Pse Mërsoi e sheh veten si të huaj: a. ngaqë jeton në një koloni franceze në Algjeri b. nga vetëdija e të qenit i huaj në botë c. ngaqë vdekja e nënës ia bën të huaj gjithçka

47. Ç’ndjenjë do të zgjojë Kamyja me romanin “I huaji”: a. të mallëngjimit b. të gjykimit c. të keqardhjes


180

48. Filozofia sartriane e ekzistencës mbështetet në pohimin se: a. njeriut ia përcakton familja thelbin e jetës b. njeriu e përcakton vetë thelbin e jetës c. njeriut ia përcakton shoqëria thelbin e jetës

49. Cila është prirja kryesore e analistikës së ekzistencializmit: a. njeriu nuk është përgjegjës për ekzistencën e tij b. njeriu është përgjegjës për ekzistencën e tij c. njeriu e gjen përgjegjësinë e vetes te shoqëria

50. Ernest Koliqi u cilësua si një ndër krijuesit e prozës moderne shqiptare sepse: a. thuri ngjarje të paharrueshme b. ndërtoi dialogë dramatikë c. depërtoi në botën psikologjike

51. Proza e Koliqit është origjinale se: a. tradicionalja u shtri gjithandej në trashëgiminë e tij b. tradicionalja mori vlera të reja në simbolizmin c. tradicionalja u flak tutje nga modernia

52. Në tregimin “Hanë gjaku” kujt i jepet më tepër rëndësi: a. përshkrimit të natyrës b. gjendjes së personazheve c. ecurisë së personazheve d. ecurisë së konfliktit

53. Tregimi “Hanë gjaku” është frymëzuar nga një: a. ngjarje konkret b. rrëfim mitologjik c. epifani

54. Cili është shqetësimi i djalit në tregimin “Hanë gjaku”: a. rendja pas konkretësisë së çastit b. bjerrja e fantazisë dhe e magjisë së mitologjisë c. heqja dorë nga përjetesat njerëzore

55. Cila është frika e vërtetë e heroit në tregimin“Hanë gjaku”: a. konstatimi se jeta moderne e ka kapërcyer klasiken b. qëndrimi indiferent ndaj emocioneve c. shuarja e ëndrrave dhe varfërimi i imagjinatës

56. Heroina e tregimit “Hanë gjaku”: a. jeton me kujtimet b. jeton pa pritur ndonjë gjë c. jeton sot për sot

181


57. Cila ishte ëndrra e vërtetë e Mitrush Kutelit: a. të shkruante për diasporën shqiptare b. të shkruante për realitetin modern shqiptar c. të shkruante për rrënjët kulturore ilire

58. Si i quan Kuteli veprat e tij në prozë: a. ngjarje b. rrëfenja c. balada

59. Novela “E madhe është gjëma e mëkatit” i takon llojit të shkrimeve me natyrë: a. kronikane b. imagjinare c. historike

60. Tregimi për Tat Tanushin është një: a. shkrim realist historik b. shkrim analitik racional c. shkrim shpirtëror elegjiak

61. Tragjedia e Tat Tanushit: a. nuk është bindëse dhe e motivuar b. është vetëm një konvencion letrar c. i kapërcen shkallët e tragjedisë njerëzore

62. Ku qëndron thelbi i tragjedisë së Tat Tanushit: a. kërkon pa e ditur çdo b. lodhet duke humbur ç’gjen c. humbet jetën dhe vdekjen e tij

63. Për cilën nga veprat e veta Gabriel Garsia Markes thotë: “Në secilin hero të këtij romani ka pjesëza nga vetja ime”:

a. Gjethurinat b. Njëqind vjet vetmi c. Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë

64. Shpirtëzimi i vdekjes në romanin “100 vjet vetmi” nënkupton: a. frikën dhe pasigurinë para vdekjes b. një trill artistik letrar c. zbulimin e misterit të vdekjes

65. Cili është burim vuajtjesh për Amarantën: a. ftohtësia e njerëzve ndaj saj b. vetmia e pangushëlluar c. mungesa e interesimit të familjes

66. Cila është një nga karakteristikat thelbësore të trashëgimisë së Kadaresë: a. historia si burim informacioni


182

b. origjinaliteti i subjektit c. alegoria si procedim artistik

67. Romani “Pallati i ëndrrave” është një krijim: a. me profil historik b. kundër tiranisë c. me narracion klasik

68. Cili raport qëndron në boshtin e romanit“Pallati i ëndrrave”: a. individ - shoqëri b. individ – shtet c. individ – vetvete

69. Shprehja “shteti ynë perandorak”, e nxjerrë nga romani “Pallati i ëndrrave” do të thotë në mënyrë alegorike:

a. shteti ynë ligjor b. shteti ynë laik c. shteti ynë socialist

70. Ç’nënkupton simbolika e seleksionimit të ëndrrave”: a. përzgjedhjen e ëndrrës misionare për perandorinë b. përpunimin e opinionit shoqëror për madhështinë perandorake c. përndjekjen e qytetarëve në diktaturë

71. Ku mbështetet ngrehina ideore e “Pallatit të Ëndrrave”: a. në nxitjen e njeriut për të qenë i lirë në ëndrrën e tij b. në dhunimin që i bëhej individit për t’ia ndaluar ëndrrën c. në lejimin e çdo hapësire për ëndrrën njerëzore

72. Drama e Fan Nolit “Israilitë e Filistinë” përqendrohet në figurën e Samsonit si: a. heroi i zhgënjyer që s’di ç’beson b. heroi i lodhur që nuk do të luftojë c. heroi i idealizuar që do të ndryshojë shoqërinë

73. Tragjedia e Samsonit zbulohet në: a. mungesën e vizionit që duhej përmbushur b. moskuptimin nga shoqëria ku jeton c. dobësitë njerëzore që e largojnë nga misioni

74. Cila është vepra e fundit dramatike e Ethem Haxhiademit: a. Uliksi b. Aleksandri c. Abeli

75. Për nga forma letrare tragjeditë e Haxhiademit ruajnë trajtën: a. shekspiriane b. eskiliane c. klasiciste

183


76. Ç’dukuri solli në historinë njerëzore urrejtje mes Kainit dhe Abelit: a. xhelozinë b. vëllavrasjen c. ambicien

77. Cili personazh është dyfish tragjik: a. Adami b. Kaini c. Abeli

78. Ku gjendet konflikti i brendshëm në tragjedinë “Abeli”: a. te Eva b. te Abeli c. te Kaini

79. Bertold Brehti njihet si krijues i teatrit epik: a. me skena intime personazhesh të pakët b. me skena ku dialogu rrjedh i qetë e filozofik c. me skena madhështore masive ku luhet fati i tërë shoqërisë

80. Një nga arritje e teatrit brehtian është: a. ndarja e realitetit historik nga ai njerëzor b. ndërthurja e veprimit dramatik me rrëfimin epik c. veçimi i personazheve sipas këndvështrimit moral

81. Qëllimi kryesor i teatrit brehtian është: a. ta kënaqë spektatorin me ngjarjen interesante b. ta lërë spektatorin spektator c. ta bëjë spektatorin të mendojë e të reflektojë

82. Cila është mënyra që përdor Brehti për të paraqitur ngjarjen në dramën “Arturo Ui”: a. e drejtpërdrejtë b. me transpozim c. me digresion

83. Pjesët dramatike të Samuel Beketit konceptohen të tilla që të të krijojnë përshtypjen: a. e një bote poetike dhe emocionale b. e një bote plot aventura c. e një bote kaotike dhe absurde

84. Personazhet e Beketit e shfaqin individualitetin: a. duke luftuar për jetën b. duke e dhënë jetën për një ideal c. duke mos synuar asgjë


184

85. Për të nxjerrë në pah vetminë e personazheve Beketi: a. e bën më të zhdërvjellët dialogun b. e bën më të mprehtë situatën c. zhduk dialogun dhe e zëvendëson me forma monologuese

86. Cila është drama e Vladimirit dhe Estragonit në vepër “Duke pritur Godonë”: a. çdo gjë lëviz dhe ikën tutje pa ata të dy b. të krijuarit e përshtypjes se çdo gjë është siç duhet c. asgjë nuk ndryshon, as koha dhe as vendi

87. Drama “Gof” e Anton Pashkut është tragjedi moderne, sepse: a. paraqet një ngjarje b. paraqet disa personazhe c. paraqet një gjendje

88. Pjesa dramatike “Gof” e Pashkut dallohet për: a. dialogun e tensionuar b. monologun ironik c. dialogu fjalë pakë

89. Cili element i dramës mban peshën kryesore: a. monologu i Lulanit b. monologu i Luluas c. monologu i Lulashit

90. Cili është nënteksti simbolik që përcjell Pashku me emrat e personazheve: a. emrat janë krejt të rastësishëm b. emrat përfaqësojnë tri aksione të ndryshme c. emrat përfaqësojnë një person të vetëm

91. Në historinë e dramaturgjisë botërore Artur Miler njihet si: a. dramaturgu romantik b. dramaturgu social c. dramaturgu realist

92. Në dramat e Milerit tehu i shigjetës shkon drejt: a. idealizmit dhe përkushtimit njerëzor b. çorientimit moral dhe etik të individit c. pasivitetit të antiheroit

93. Mënyra se si ngjizen konfliktet dramatike të Milerit janë: a. në stilin e dramës absurde b. në stilin e realizmit magjik c. në stilin e tragjedisë antike greke

185


94. Drama “Pamje nga ura” pasqyron: a. dramën e ëndrrës njerëzore b. dramën e shkeljeve ligjore c. dramën e emigracionit

95. Cili është konflikti i dyfishtë në dramën “Pamje nga ura”: a. drama e legjislacionit të ashpër b. drama e legjislacionit të familjes c. drama e njerëzve të velur nga jeta

96. Cila është e fshehta e personazhit Edi Karbone: a. Organizimi i emigracionit klandestin b. prishja e pazareve me Markon e Rodolfon c. paditja në zyrën e emigracionit

97. Cili është konflikti real i Edit: a. natyra e rrëmbyer italiane b. lodhja nga betejat me të përditshmen c. dritëhijet e personalitetit të tij


186

udhezues letersia_12

Documents