U Vizantiji se razvija bujno slikarstvo mozaika. Najlepši mozaici se nalaze u vizantijskim crkvama u Raveni. U najbolje očuvane mozaike spada mozaik cara Justinijana i njegove žene Teodore u crkvi San Vitale u prezbitorijumu objekta. Poze i gestovi su dostojanstveni i shematizovani iako su lica individualizovana i odgovaraju crtama carskog para i donstojanstvenicima.

U Vizantiji se razvija slikarstvo ikona koja služe molitvi. Postoje propisi za njihovo slikanje. Kompozicija je centralna i statična i konture su naglašene crnom bojom a gestovi su odmereni i dostojanstveni.

Umetnost vizantijskog slikarstva je uticala na srednjovekovno slikarstvo u Srbiji.

Istorija [uredi]

Aja Sofija, rekonstrukcija nekadašnjeg izgleda iz 6. veka

Konstantinoplj iz zlatnog doba po Deli Durulu

Vizantijsko carstvo se formira nakon 395. godine i raspada Rimske imperije i glavni grad mu je Carigrad. To je carevina koja je osim grada Carigrada obuhvatala južne delove Balkanskog poluostrva, Egejska ostrva, zapadni deo Male Azije, Ravenu, Veneciju, jug Italije te Mezepotamiju, Siriju i severnu Afriku. U 11. veku su Turci zavladali velikim delom Male Azije, Vizant je sveden na Balkan i Grčku, sve do konačnog pada Carigrada 1453. godine.

Razdoblja u vizantijskoj umetnosti [uredi]

Unutar desetak vekova carevina je preživela više faza:

Zlatno ili klasično doba (527.-726.), vrhunac za cara Justinijana (527. - 565.godine). To je vreme apsolutne moći države koja je uspela doći sve do Ravene, Venecije i Juga Italije;

doba ikonoborstva (zabrana ljudskog lika unutar sakralne građevine) (726. - 843.godine);

doba Makedonske i Komnenovske dinastije (11. i 12. veka) i na kraju

doba Paleologa (vreme propadanja i raspada carevine).

Vizant je naziv za širu oblast oko grada Vizanta kojeg je Konstantin Veliki 330. godine proglasio glavnim gradom Rimskog carstva (od tada – Konstantinopolj), prije svega zbog njegovog strateškog položaja na Bosforu kao prirodnog mosta između Evrope i Azije. Nakon podele Rimskog carstva, on postaje glavni grad istočnoga carstva i održava kontinuitet rimske prostorne organicacije: u središtu je forum na čijem jednom kraju se podiže centralna crkva (Aja Sofija), a na drugom carska palata s vrtovima, dok je na jugozapadu veliki hipodrom. Za vreme Justinijana, ovaj grad na poluostrvu odvojen je od kopna slavnim Teodosijevim zidinama (moglo se ući samo kroz monumentalna zlatna vrata) i postaje poznat kao Carigrad. U ranom srednjem veku on postaje najveći i najnaseljeniji grad na svetu.

Rano-vizantijska umetnost [uredi]

San Vitale u Raveni, 526.-547.

Plan crkve San Vitale u Ravenni

Najznačajniji spomenici rane vizantijske umetnosti se nalaze u italijanskoj Ravenni koja je 402. godine bila prestolnicom Zapadno-Rimskog carstva, a za vreme cara Justinijana tu je sedište vizantijske vlasti u Italiji (535. godine). Crkva San Vitale u Raveni (526.-547.godine) ima osnovu osmougaonika iznad čijeg središnjeg dela je kupola. Srednji brod komplikovano je povezan s bočnim brodom i nizom polukružnih niša. Crkva ovakve osnove s kupolom preovlađuje u Pravoslavlju sve od Justinijana, kao što na zapadu preovlađuje bazilikalni tip crkve.

Justinijan s pratnjom, mozaik u apsidi crkve San Vitale, 547. god., 264x365 cm.

U crkvi San Vitale s obe strane oltara nalaze se raskošni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom) koji simboliziraju i odražavaju moć i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Vizantijski ideal lepote: - visoke istanjene figure, izduženih glava sa velikim očima, povijenim obrvama, dugog i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na veličinu tela, te raskošno dekorisane odeće. Svaka scena je lišena pokreta. Likovi na tim mozaicima su tipizirani, statični, velikih očiju, a pozadina je zlatna (nebo je uvek boje zlata u ranom hrišćanstvu).

Unutrašnjost Aja Sofije u Konstantinopolju, 537. god.

Crkva Aja Sofija (532.-537.) u Carigradu je najpoznatija građevina ovog doba. Osnova je kombinacija uzdužne bazilike i centralnog tipa s kupolom na sredini. Tada najveća kupolu na svetu, podupiru je dve polu-kupole i sferni (kružni) trouglovi nazvani pandatifi. Kupola je prošarana prozorima i svetlucavim mozaicima pa se čini kao da je bez težine. Spolja je volumen zatvoren ravnim geometrijskim površinama, dok je iznutra zid potpuno dematerjalizovan mermernim oplatama i mozaicima dajući mu slikarski karakter. U kasnijim razdobljima vizantijske arhitekture javlja se nekoliko tipova crkava, smanjuju se veliki jedinstveni prostori (koji su dominirali u zlatnom dobu), a spoljašnja obrada volumena dobija na važnosti gde se javljaju i ornamentalni ukrasi od opeke (npr. Crkva sv. Luke u Fokidi, Grčka, ili sv. Pantelejmona kod Skoplja, Makedonija).

Vladimirova Gospa, ikona iz 12. vek Moskva.

U unutrašnjosti se zidovi crkava ukrašavaju pored mozaika i freskama, a glavni brod je naglašen ikonostasom. Ikonostas je oltarska pregrada koja deli svetište od ostalog prostora crkve, a čine je kameni pluteji ili ikone. Ikone su prenosive slike na platnu ili češće drvenoj podlozi. One su rađene po vrlo strogim pravilima prikazivanja likova – po njima prozvanim ikonografskim pravilima.

Skulptura je u vizantijskoj umetnosti bila potisnuta, osim male plastike izvedene u slonovoj kosti i metalu (emajl) s izrazitom plitkom obradom.

Ikonoborstvo [uredi]

Vernici su obožavali ikone i kipove, ljubeći i moleći ispred njih, verujući kako će im molitve biti delotvorne – što su verske vođe tumačile kao nastavak paganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica između ikonoboraca (protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), što je kulminiralo 726. godine zabranom upotrebe ikona od strane cara Leona III To vreme katastrofalnih sukoba, uništavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana, ali i progona sveštenika i ikonofila, nazivamo doba ikonoborstva. Vizantijsko carstvo se stalno branilo od napada Islamskih naroda, pa je ovaj zakon bio i političke prirode, jer se podilazilo islamskoj zabrani prikazivanja svetih likova.

Napuštanjem sakralnih motiva posezalo se za seoskim motivima, prirode, motivima lova, svakodnevice ili apstraktne ornamentike. Procvat profane umetnosti se najjasnije ogleda u ukrašavanju carskih palata (pločice, tepisi...) jer su se carevi utrkivali u raskoši s islamskim bagdadskim kalifima.

Godine 843. spor je završio pobedom poštovalaca slika i dolazi do procvata slikarstva pod Makedonskom dinastijom.

Kasno-vizantijska umetnost [uredi]

Početkom 10. veka potpuno će se razviti tipična građevina Vizanta, to je crkva osnove upisanog grčkog krsta (ravnokrakog) na osnovu kvadrata. Kupole će povećati svoj tambur (donji okvir kupole) i na tom visokom tamburu otvoriti će se mnogi prozori i osvetliti građevinu građenu potpuno bez prozora na zidu.

Takav tip crkve je i crkva Sv. Marko u Veneciji (1063.), iako nije bila pod vlašću Vizanta, bila je pod direktnim umetničkim uticajem. Ona ima osnovu grčkog krsta upisanog u osnovu kvadrata i kupole iznad središnjeg kvadrata i svakog kraka krsta - odlike vizantijske gradnje. Venecijanske kupole nemaju tambur nego su obložene drvenim krovovima. Unutrašnjost je vrlo prostrana i ukrašena mozaicima.

Anđeo iz Manastira Mileševo u Srbija, 14. vek

Iako nam se vizantijska umetnost, zbog svog dugog kontinuiteta čini statičkom i nepromenjenom, možemo uočiti neke razlike. Tako za vreme Komnenovske dinastije umetnost ima obežja romanike na zapadu:horizontalne težnje, načelo zbrajanja relativno samostalnih delova, površinsko slikarstvo jednostavnih kompozicija, dok umetnost u doba Paleologa teži građenju u visinu, naraciji u slikarstvu, izraženijoj osjećajnosti ..., što podseća na Gotiku.

Crkva sv. Vasila, Moskva, 1561. god.

U 13. veku Carigrad pada u ruke križara i formira se latinsko carstvo, što dovodi do intenzivnijeg razvoja umetničke delatnosti u periferiji Vizanta kao što je Makedonija, Srbija i Rusija. U Srbiji nastaju crkve "Raške škole" u kojoj se osećaju uticaji romanike. Dok Crkva manastira Gračanice na Kosovu (1315. godine) zbog svoje visine podsjeća na gotičku gradnju. Ona ima predulaz spojen s centralnim prostorom kvadratne osnove (upisan grčki krst) koji je spolja naglašen stepenovanjem sa četiri manje kupole iz kojih se u sredini izdvaja peta – najviša i najveća. Sjajan ritam nižih i viših delova koji skoro ne izlaze iz kvadratne osnove.

Kada se pravoslavlje potpuno proširilo na teritoriju današnje Rusije počelo se sve više graditi u drvetu, a pomalo se menjao i vizantijski tip crkve. Kupola će postajati sve više, veće i raskošnije, i umnožavati će se (oblik lukovice uveo se zbog lakšeg otpora snegu). O tome svjedoči najreprezentativniji primer vizantijske arhitekture tzv. Saborna crkva sv. Vasila blaženog u Moskvi (1555.-1561. godine).

gotska umetnost (u arhitekturi), odnosno gotski stil, je bio umetnički pravac, koji je sledio iza romanike posle 12. veka (u Francuskoj) do kraja 15. veka (u srednjoj i severnoj Evropi).

Najpre je upotrebljavan kao pogrdan izraz (nastao u Italiji), "gotika" je kao ogorčenje nad tuđim protiv- antičkim importom Gota, koji se odomaćio i koji se u prvom redu upotrebljavao za označavanje arhitekture i ornamentike gde se u prvom redu i najviše ova umetnost odrazila i gde je bila najvidljivija. Od 13.-tog veka gotika se raširila na sve discipline u umetnosti. Kolevka gotike je bila Francuska.

U slikarstvu osim tradicionalne slikarske tehnike koje je bilo knjižno slikarstvo, a zahvaljujući gubitku zidnih površina upotrebom skeletnog sistema konstrukcije objekata u gotici dolazi do pojave slikarstva na staklu, nove slikarske tehnike koje se razvija u gotičkoj umetnosti i pored skulpture postaje jedan od glavnih elemanata ukrašavanja i dekorisanja objekata. Katedrale kako su se utrkivale koja će od njih biti višlja tako se utrkuju i koja će imati najbolje i najlepše vitraže. Nova tehnika je i pojava slikarstva na ploči odnosno slike koja je izrađena na specijalno zgotovljenoj drvenoj ploči od tvrdog drveta koja se lepi iz unakrsno poslaganih delova i koja je po nekim mitovima bila pokrivena i platnom i ako se zna da je slika na platnu nastala tek u doba renesanse. Novi elementi realizma oko 1400. godine dolaze iz Burgundije i flamanskih oblasti (braća van Ajk) i težište razvoja je preneseno u francusko- holandske oblasti (Avinjon, Burgundija i sedamnaestog veka u Evropi afirmišu velike nacionalne monarhije. Začetnice modernih država sposobne da osvoje svet, Italija je bila rascepkana i politički slaba, ali je Rim i dalje bio centar umetnosti. Crkva je prisiljena da se suprostavi udarima reformatora, bila je prinuđena da se menja, a promene u umetnosti dovele su do rađanja novog stila baroka, termin sa značenjem:bizaran, čudan.

Bežeći od zatvorenih oblika i klasicizma prethodne epohe, arhitekte i vajari su tražili nove dimenzije izraza i stvarali raskošna dela, prepuna scenskih inovacija i pokreta. U potragama za novim efektima u tretmanu boje i prostora, slikari su i dalje interpretirali religiozne sadržaje, ali novine su unosili i u pejzaž, portret, kao i u interpretaciju prirode. Italijanska slikarska škola kasnije je u stranim umetnicima dobila svoje velike interpretatore i velike inovatore.

U osamnaestom veku barok se proširio preko Alpa gde doseže svoj neverovatni domet u vidu rokokoa. Zahvaljujući raskošnoj umetnosti evropskih dvorova i papskog Rima tako je rođena građanska umetnost, više okrenuta realnosti svakodnevnog života, koja je u Veneciji i Flandriji dobila prve centre svog razvoja.

Barok je kulturno umetnički pravac, koji je vladao u Evropi između 1600. i 1750. godine, nastao je u Italiji odakle se raširio po celoj Evropi i njenim kolonijama.

Poreklo naziva [uredi]

Najverovatnije da slovo barok ima poreklo od portugalskog izraza perles baroques što je obeležavalo prelu nepravilnog oblika koja je bila u upotrebi još i početku 16.veka. U srednjovekovnoj logici se tako obeležavalo nabubrelo, neispravno i smešno. U 17. veku je termin označavao nešto što je tordirano a u drugoj polovini 18.veka se upotrebljavao i podrugljiv izraz stil pletenice (kike), ili stil perike.

Nastanak baroka [uredi]

Osnovne karakteristike baroka se već nalaze u renesansnoj umetnosti Evrope jer je on proširenje i završetak ovog umetničkog pokreta i shvatanja i njenih tendencija. U određenom smislu on je negacija renesanse jer u sebi sadrži komponentu koja proizlazi iz srednjovekovnog hrišćanstva. Ova komponenta se naročito pokazala posle Tridentskog koncila u kome se rešavao problem reformacije. Renesansa je počela da se iscrpljuje i oko 1520. godine nastaje manirizam koji je bio grotekan i bavio se optičkim iluzijama. Nastankom baroka ovaj stav je prevaziđen i prenebregnut. Formulisane su jasne i razumljive misli i program na preporod hrišćanstva i zbog toga se često govori o katoličkoj reformaciji. Jasno formulisani ciljevi su stvorili relativno koncizan jezik koji je nazvan barok. Najznačajniji predstavnik umetničkog pravca od renesanse prelaza ka manizizmu i baroku je neosporno Mikelanđelo Buonaroti.

Rasprostranjenost i glavne karakteristike [uredi]

Tokom 17. i 18. veka se barok raširio u Evropi. Pronikao je u sve tokove života (arhitektura, slikarstvo, literatura, pozorište, muzika). Bio je to poslednji univerzalni stil Evrope koji je nastao u Italiji i proširio se tako da sledi Nemačka, Austrija, Francuska, Holandija. Javlja se satiranje pojedinih granica između umetnosti sa ciljem stvaranja jedinstvenog učinka. Nemačka istorija umetnosti tu jako shodno koristi "Gesamgunstwerk" pojam koji se pomalo ružno može prevesti kao "celosna umetnost". Slikarstvo postaje iluzionističko. U arhitekturi se pojavljuju plastični elementi i arhitektura upotrebljava slikarstvo da bi imitirala elemente građevinarstva (svodovi, rebra, pilasteri), ka povećanju utisaka na posmatrača. Plastika se ne primenjuje kao samostalno delo već dopunjava slikarstvo (draperije), upotrebljava se vrlo često ornamentalna štukatura. Barok daje prednost asimetriji, zaobljenjima izbočinama i ispupčenjima kao i prostornim gestovima, efektnim perspektivama i elemenat u baroku je i pokret. Dok je renesansa statična i upotrebljavala je krug, barok je dinamičan i koristio je elipsu ili njene delove. Barok je bio komponovan za pokret i obilazak i stalno otkrivanje novih osovina posmatranja kao i rafinovane igre svetlosti i senke. Dok je klasična kompozicija komponovala bezkonačne vizure i vidike baroko je komponovao svratište za pogled u vidu smeštanja u vizuru neke skulpture ili kapelice tako da je rafiniraniji i intimniji.

Barokni grad [uredi]

Đan Lorenzo Bernini , „Trg sv. Petra u Rimu“, 1675. godine pogled s crkve sv. Petra.

Barokni grad osnovan je na vojnoj logici i ostvaren je u radijalnom planu (Pariški L'Etoile = zvezda), obično je osmougaone osnove s širokim avenijama (Champs Elysées, u Parizu = moć bogatih u kočijama). Grad se širi oko kvadratnih ili kružnih trgova okruženih višespratnicama s neurednim začeljima.

Trgovi su glavni element baroknog urbanizma, uglavnom su zatvoreni, eliptičnih osnova, dinamiziranog prostora, organizovani pomoću vertikalnih dominanti (stupovi, obelisk, fontane – Berninijeva Piazza Navona, Rim). Najpoznatiji je svakako Trg Sv. Petra Berninija, iz 1657. godine. To je elipsasti trg sa četverostrukom kolonadom sa strane i otvorenom ulicom nasuprot fasade sv. Petra. Sa obe strane obeliska u centru trga nalaze se dve fontane. Kolonada stupova ima dvojnu funkciju: omeđava trg, i ujedno ga ostavlja pristupačnim. Postignuta je ravnoteža zatvorenog i otvorenog prostora.

Najznačajniji predstavnici baroka [uredi]

Rubensov autoportret

Rubens-Venera pred ogledalom (1613.-1615.)

Rubens-Postavljanje krsta (1610.-1611.)

Arhitektura [uredi]

Za više informacija pogledajte Arhitektura baroka.

Ranu baroknu arhitekturu reprezentuju tri umetnika u prvom redu to su Đakomo dela Porta, Vinjola i Karlo Maderno. Najznačajniji arhitekti su Đovani Lorenzo Bernini, Frančesko Boromini i Guarino Guarini, a na njih se nadovezuju Pietro da Kortona, Johan Bernard Fišer von Erlah i Baltazar Nojman.

Karakteristike arhitekture [uredi]

monumentalnost, težnja za stvaranjem utiska na čoveka, naglasak na osećenjima, egzaltaciju, unutrašnji napon, patos i sl.

crkve su trebalo da budu slika neba na zemlji a palate i zamci reprezentovali su bogatstvo i moć,

osnova za zgradu je bila elipsa ili njeni elementi,

čest arhitektonski elemenat je kupola,

upotrebljavali su se skupi materijali, zlato i plemenito drvo, kao i bojeni mermer.

Slikarstvo [uredi]

Za više informacija pogledajte Slikarstvo baroka.

Barokne slikarske kompozicije su velikih razmera. Barok se formirao od teme koja nagoni čoveka na razmišljanje, i one koje su trebale čoveka da dirnu i da ga nagone na razmišljanje o potrebi vere, crkva se svim sredstvima trudila da zadrži svoj položaj koji je imala. Barok je primaenjivao sve ono što je bilo već pronađeno. Razvijao je odnose svetlosti i senke i težio da razvije dramatiku i patetiku koja se potencirala snažnom gestikulacijom i dinamikom pokreta i za razliku od statične i smirene renesanse. Pojavljuju se složene kompozicije i neretko se upotrebljava i dijagonalna kompozicija slike.Najznačajniji barokni slikari su Karavađo, Dijego Velaskez, Peter Paul Rubens, Rembrant van Rijen, Đovani Batista Tiepolo, Pietro Da Kortona, Andrea Pozo i dr.

Skulptura [uredi]

Za više informacija pogledajte Skulptura baroka.

Sinonim za baroknu skulpturu Đovani Lorenzo Bernini, koji je u svom delu u kom je obrazlagao svoje stavove i osećanja i misli svojim značajem takoreći odredio baroknu skulpturu u baroku.Radio je na dogradnji i dekoracijama crkve Sv Petra u Rimu.

Barokna muzika [uredi]

Najveći barokni muzičar je Johan Sebastijan Bah, kao i Italijan Antonio Vivaldi kao i tvorac baroknih oratorija Georg Fridrig Hendl.

Barokna literatura [uredi]

U literaturi se javlja neslaganje o tome ko se može svrstati u barokne književnike. Po najširem mišljenju tu spadaju svi književnici od 1550. - 1750. tako da bi tu svrstali Migel Servantesa Savedra, koji je napisao svoj roman Don Kihot koji se smatra prvim romanom koji je po teoriji književnosti napisan kao žanr romana, Molijera kao i Vilijam Šekspira,. U literaturi se počelo operisati novim izražajnim sredstvima, paradoks, kontrast, apsurd, anafora.

Barokno propovedanje [uredi]

Barokno propovedanje se karakteriše cvetnim govorom a najčešće je ponavljanje i nagomilavanje epiteta, simbola, alegorija, metafora... Bajke i priče služe za njegovanje i formiranje morala. Upotrebljavali su se mnogo i poslovice kao i govorni opisi slika koje se pozivaju na Bibliju i antička dela. Na kraju 16. veka se propovedanje stara za formiranje javnog mišljenja a pored teoločkog javlja se i političko a spektar tema je reznovrstan.

Holandija) odakle se gotika proširuje u druge oblasti Evrope.