200 lira

TOK=

o...~..~ t~ ...0:

.~~ .-~ - I :

.J>= :;.J . ~

z '·- 1

Z ";.l !W-

, >=X I.:;l

'"= '

"\ \' ,'\

-- SProf. Dr. Vccihe Hatiboglu

Türkçenin Ekleri

,

•

METEKSAN, A nkara 1981

'\ 1

I1i

I

Prof. Dr. Veeihe HATJBOGLU

TÜRKÇE NiN EKLERi

2. bask.

<S! !..lA ' .

~~~.:i

TÜRK Dil KURUMU YAYINlARI

r-öruc DiL KURUMU YAYI NLARI : 407

ÖNSÖZ

Her dJlde eklertn önemlt b ir yer! var drr- ve he r djlde, kö kler gibi ekler

de es kidir, ezdrr, sayrhdrr. Ek ve kö k bakrmmdan bö yle srnr rlr bir kaynag a.dayanan dill er, d urmadan i1 er leyen uygarlr ga yet i~mek, basa b~ gitmek zorun­dad rr , Dillerdeki srkrntrlar, bu gidi~ten, bu Ist ekle re yetl ~ me çabasmdan

dogar ve top lumlarl etkiler.

Sözcük kökle r-i ve ekler t, gelenege baglId ir, kolay kolay deiF~emel:,

hrxla yür üye mez ; uygarlrk ise kosar- adrrnlar-la lIerier ve datm a ye nld ir, ye n!gereksinmelerl e do ludur.

Her SÖl:cük kö kü, btlfnen bir ekle ye ni bir blçtmde kuüamlmca, ye n! bt rdü~ünü~ dogar, açrklamr-, yaYllrr, giderek dü~ünü~ de ar-tar , Krsaca s özcüklerar tmee. dü~ünü~ler de artar, çoga!lr . , Bildirilmeden dü~ünü} bilin emez.

Toplumda yeni bir dönem baslaymca dild e de dü~ünü~te de yenllesmezorunlugu beltrtr,

Eskl ek ve kö kle ri , uygar lrga, yen ! isteklere göre isletmek, "yen! biçlrn­lere u l~tlrmak , Insan dü~ünü~ünün , öv ünütece k buluslar tndan, basanlar mda n,amaçlarmdan bir idir .

DiUe r in sözcü k haz inesini aenglnlestlren, dü~ünü~ü ge li ~ t i ren , eskl kökve eskl eklerden, ye nl yeni sözcük yaratma gücüdü r. Dil üzerinde ça l l ~an

aydmlar, êzellikle sanatçtlar, dur-madan dilin suur-lartnt zo rlar-, sörcük bu lmaslkrntrsl çeker-ler, Ana dill kaygrsl olmayanlar, aradrklart s özcükle rt, kö kleri yle,ekl eriyle, yabancr dill erden alabilirle r. Ancak, yazan, konusan, dlnleyen,hemen herkes t edirgindir . au durumd a t ek bir seçenek kalrr-: Yen! bir ek

veya yeni bir kök yarat llam adlgrna göre es ki eklerden, eski kök le rde n yen iblrlejtmler, ye ni blçlmler t üretmek ve üretmek.

Esk i kó kle rd e n esk! ekler-le yepyeni, degi~ik ür ünler elde etmek yolu ,

tUrlü dillerde yüzYlliar boyunca uygulanml~, d cn enmts, gü nü müze kadar su r­d ü~ü lmü ~, birçok dilin ayakta kalmasim, yasamastr u saglaml~, bilinen a mako lay ol mad lgl içfn çok defa be nimse nmeyen bir yöntemdir.

Bu yö nt emi uygu lamak, ek ler l i ~l etmek, bu çok sus i}i basa r mak , d ille r!n.öreden ben vaageçllmez, aynlmaz bir özelligidir . BugUn sözcükleri gel i ~t i rll­

m i ~, kö kle r f ve ekl eri ( ~ I e n mi ~ dille r, ço k eski dönemlerde, en al: be~ yüzYII

6

ence. bu suc ÎJe baJl3mlJln . r üret me yolb.rlnl açm11lar. sesstzce büyük engel­Ie r- i Jlm11lard lr .

OUde tü retmeyi uzu n ömürlü, sagllkh ktlan , 0 dili ku llananlan n bilinça.l.

t lna kadër yer lelmil clan d il d uygusud ur. Dil du ygusu na aykln dÜI~m t ü retmeörneklert, çc k defa, bilime de butne e de eers dÜler ve yalayamaz.

Dilin yap15l nl, il leyil b içiminl bel irt me k içln, ekle r in. oze llikleri nin bilin­mesi, görevler lnin degerlend ir ilmes i, i, lenmesi ge rek ir .

Ash nda her ek , arrl bi r incele me, brr t ekyazr. blr kiU.p konusudur. He rekrn , s örcukt e hatta anlatl mda kullanllll lna g6 re. yükl endi!l b ir gö rev. bir

özellik vardrr.

Türkçede bir ek in, koken baklmlnd iln u iIni, dur umunu arasnrmak,jnceleme k, açtklama k îçin. n rihsel kaynaklarzn '11llnda. es kl ye n! bütün Tür klehçele r tne uzanmak ge rekmekted ir. Bununla birl ikt e Türkiye T ürkçeslnln,rar fh bakunmdan ge lii imi, Anado lu 'ya gö~ eden boyluln d il zenginllgi, bu­gü nkü Ttir kçede kullamla n ekl er le i1gili pek ço k so runu aydmlatacak güçtedîr.

Elinlzdekf, "T tirkçeni n Ekler i" adh kltap, dmn, e kler yard lmlyle nanlgeU, t igini. rürerme yön tem iyle sagladl gl anlanm gücün ü i, leyen bir araft lr­rnadrr,

Arai ti rm aOln yaymlanmasm da yard lmlOl nOl gö rd ügüm deger li ögrencl.jer trn, Nese Atabay. Sevgi Özel, Radbe Suman 'a t el e kkürü borç bilij-im.

17 Ha Yls 1974

Prof. Dr. Ved he H AT IBOe. l U

7

G1Ri~

T ûrkçenin ekleri, kök1eri gibi, genellikle, tek hece­Iidir. Ekler, belIi bir srraya göre, an cak kökten sonragetirilebiIir. Bu bakrm dan, T ûrkçede her ek, sonektir.'

Bazi dillerde birkaç sözcükle, hatta uzunca bir tû mceile anla nlan kavramlar, Türkçede bir tek köke getirilen vearka arkaya srra lanan eklerle saglarur. Bu bakun dan , Tü rkçeiçin, eklerle isleyen, bitisken (agglutina nf) bir dildir , denir.Gereginde bir köke getirilebilen eklerin saYISI on bire, hattaon yediye ulasabil ir.!

T ûrkçedeki eklerin önemli bir krsrm, sözcüklerin ek­lesmesiyle meydana gelmistir, denebilir.

Bu tür oIaylar , günümüzde de, gözlerimizin önünde.o lusmaktadir ,

' turur' gibi çekimli eylern c lan, bagrmstz bir sözcük,kolayca eklesmis, bastndaki ünsüz , içindeki ünlüler, sesuyumlanna göre degismisü r. Sözcükteki kalm , dar, yuvarlakolan ünlûler, gereginde, kalmhgnu ve yuvarlaklrgrm kay­betmis. eklendigi sözcügün durumuna gö re incelmis vedû zlesmistir. Kisaca , iki heceli bagtmsrz bir sözcük, tekheceye inmls, basm daki ünsüz ve içindeki ünlü bag la ndrgtsözcügc uyarak degi§mi~ ve böylece iki heceli bagimsizbir sözcükten tek heceli bir ek dogmustu r : ' tur ur >du­rur > -dur ; -drr, -dür, -dir; -tur, -tir, - t ür' -tir, eklerl,' olgun-dur, alan-dtr, üzgûn-dûr, gelen-dir ; açrk-ur, seçik­tir, oImu~-tur, gö rmüs-tür ' gibi örneklerde görüld üg ü

I Soneklerin ûst üste sl ralam~ 1 ile 'Içek' meydana gelirse de, Tûrkçede,baar dille rde o ldugu gibi, görcvi belli bir ' içck ' yoktur.

t Yaygm olarak kullamlmasa da, do~ olarak kuru!abilen bansözc ûlde rde ek saYISJnID on yediye çl ka bildi y görü!Üf : ' gör-ev· lt--n-di r-e-mc_dik-Icr-i-m-j-z-dcn mi-sin· j-z?' örne~de o lduA:u gibi .

8 PROF. DR. VEciHE HÀTiBOGJ.U T ÜRKÇENi N EKLER i 9

-

üzere , ünsüz ve ünlü benze smclcrine göre olusmustur."iken, ile, ise, idi, imis' sözcükleri de ayru yolla eklesmistir :' yapar iken ' sözcükleri, 'yaparken' , ' kitap ile' 'kalem ile'sözcüklerl de 'fle'nin ek lesmesiyle bir tek sözcük olarak' kitapla ' ve 'k alemle' biçimlerine dö nüsmüstûr.

Ekeylemin 'idi, Jse, imis' çekimleri de 'i-' kökünü kay­bederek, ' kahr idi' sözcükleri, 'kalrr-dt' , ' kalrr isc' SÖZCiÎk4

leri, 'kahr-sa', 'kahr imis' sözcükleri de 'kahr-rms' biçiminedönüserek, iki sözcükten birinin eklesmesiyle tek bir biçimeçevrilmistir.

Kuskusuz, eklesen sözcûkler, görevlcrini sürdürmüs­Ier, tastdiklan kavramlart birle stikleri sözcüklere katmts­lar , aktarrmslardir.

Türkçede, eklesen sözcüklerin, biçim, kavram ve kul­laruhs bakimmdan özellikleri oldugu da dikkate almmali­dtr . Bunlar, daha çok , ekeylemin çekimleri ' idi, ise, imis'gibi 'i-' sesiyle baslayan yardtmci sözcükler ya da 'durur'gibi yardtmcr eylemdir. Bütün bunlar, kullamlis birligikurduklan sözcüklerden soma gcldikleri için de kolaycasonek durumuna geçmisler, ama yerlerini ve görevlerinikorumuslar, herhangi bir ek gibi, baska yerlerde ya da görevdallanmasryle baska görevlerde kullamlmamrslardtr. Bubakrmdan köklcrden gelen eklerin görevleri , sira lan hattabiçimleri bellidir, asrllan az çok görünür ; çünkü asillannagöre çok degis rnemislerdi r,

Türkçede önek kulla rulmaz . Yal ruz pekist irme ola­ymda kokten önce pekis tirme hccesinin bir önek gibi ge­tirildigi görü lür : apaeik (ap-l- açtk}, upuzun (up -l-uzun),masm avi (mas-l-mavi], bembeya z (bem -l-beyaz) gibi.Ama bu heceler bir önek gibi aym biçimde degildir .Îkilemedc de ba zi seslerin, sözcük basmda kullanrldrgtgöriilür: 'kargaclk b-urgaelk, sandalye m-andalye, defterm-efter' gibi.

Aynea, Tür kçenin önek yerindc kullandtgt ön seslcr'de önemli yapi özelligi göstcrir: ' t-Ian, i-lan, y-t-lan ;' tldrz, Y-IldIZ'; 'su-Ia-mak' an lammda ' I-s-Ia-mak' ; 'su­la-t-mak ' anlanunda 'i-s-la-t-mak' ve Eski Türkçedeki' tg-it, y-ig-n , s-ig-tt' örneklerinde görüldügü gibi. Ktsaca,Türkçede önek yoksa da sözcük basmda türeyen önseslervardu- vc bu önsesler, sözcügün kökünû degi~tirdigi gibi,bütününü de etkiJemektedir.

Bah dillerinde önek olarak tanman pek çok ekin,aslmda bash basma bir sözcük oldugu bilinir : 'con' önekiya da sözcügü gibi. Buna görc bazi s özcüklerin baska birsözcükle birleserek önek görevini yüklendikleri ileri SÜ­

rülebilir. Ktsaca , iki sözcükten meydana gelmis birlesikbic sözcükte, birinci sözcük önek durumuna geçmis olabi­lir. Gerçekte, bi rlestirme, birlesik sözc ük kurma, bir tü­retme , sözcük üretmeyoludur. Türkçede de 'öz , iç, dis'gibi tck heceJi ban sözcüklerle kurulan birle sikler, önekgibi etkiliolmaktadtr. Bu bakrmdan Türkçede önck boslugugenellikle, tek heceli sözcük lerle doldurulur.

Türkçede, dili isletmenin, kullanmanm büyük yüküeklerin üzerindedir. Ekler, görev çoklugu, görev aglrltglnedeniylc birlesirler , iki ayn g örevdcki ek, bazen pekistir­meli olarak aym görevi, bazan de ycni bir görevi yüklenir­Ier, kahplasrrlar : <a-eek, -a-SI, -in-ca, -t-ct' ckleri gibi.

Bazen de ck zayrflar, göre vini yitirir, k ökle kahplas ïr.Bu durumda aym ek yinelenir ve görev perçinlenir : 'bir-i­si, kim-i-si, hep-i-si > hepsi' sözcüklerinde .görülen 'Ri-si'iyelik ekleri gibi . 'bi ri ' ya da 'kimi' sözcüklerinde ' -i' iye­lik eki, kö klc kahplasttgr için, ünlü ile biten bir kök veyabit: gövdeyc gctir. ilen '-si' iyelik ekini alabilir ve böylecesözcük1er, ' biri-si, kimi-si' biçimlcrine girmi~ olurlar.

1 's andlk mand Ik, deftcr mefter' ~bi ikilemelerin önündeki 'm-' scside görev ve biçim bakJmmdan öne k saYllamaz, bunlar 'önses'dir.

JO PROF. DR. YEC i R E HAffÎBOt LU TÜR KÇF;N i N EKLERi II

Bu tür olaylar, eklerin kahplasmasrm saglar, Osman­hcada özellikle XVI. yüzytlda kullamlau 'ya palar, edeler'gibi anlanmlar, XVII. yüzyrla dogru ' yapacaklar, edeeek­Ier ' biçimlerine dönüsmüs, ekler, görcv ve biçim baktmm­dan pekistirilmis, kalip lasma ile birlikte kavram genisle­tilmis. kahplasrms, eke yeni görev yilklenmistir. Eski' yapalar, edeler' sözcüklerinin kavram ve göre v bakrmm­dan yerini ' yapacaklar, edecekler' sözcükleri ahrken, yeni<acak j-ecek' eki de, cski <;a /-e' ekinin görevini, pekistiril­mis, gilçlendirilmis olarak yüklenmistir.

Aym etkenle rle gün üm üzde de ekJerin ka hplasngrgörüJmektedir : ' ·la-' ve '<n-": ' ·la-' ve ' -$-'; ' · la-' ve '-t- 'ek leri, ' vla n-", ' -13$-' , '-la t' biçimlerinde kaliplasma yo lun ­dadrr. Nitekim 'yozlamak, yerlemek. kullamak, kirlemek'biçimlerinde kuru labilen eylemler yaygin olara k kullarul­ma drgi halde, "yozlasma k, yerlesmek, ku llanmak, kirlet­mek ' gibi eylernler yaygmdrr.

Bunlar gibi 'olgunlasmak , durgunla smak, dortuklas­mak ' eylemler i de ' ·la~-' ekinin ka hplasmasiyle ortayaeikmtslar ve son yûzyilda yaygmlasmaya baslanuslard rr,

' -la-' ve vma' eklerinde n olusan 'clama' , vma' ve<ca' ek1erinden olusa n 'crnaca' ekleri de son yüzyrllardakaliplas ma yoluna girmislerd ir.

Ek, ekle kahpla strgt gibi ek, kök le de ka hplasir : Ana ­dolu agrz farmdaki -vugmak' eylemi, 'çamasm yug mak'gibi örneklerde görûld ügû üzere, 'ettirgen' kavram verirama ayru kökten geldigi anlastlan 'yunmak ' eylemi,'derede yunmak' örnegind e gö rü ldügü gibi, ' d önüs lü'kavram verir. Demekki 'yunmak' eyleminde kökle kahp­lasnus, 'dönüslülük' kavranu saglayan 'cn-' eki bulunmak­tadtr. Buna göre, 'yunmak' kökünün olusmasr, su biçimdeaçtklarur : 'yug-u-n-mak > yun-mak.' 'yanmak, yakmak 'eylemlerindeki kavram \Ie kök yakmhgl da aym görü~Ie

ispatlamr. Çünkü ' yakmak' eylemi, 'oca~1 yakma k' gibi

örneklerde gö rü ldugü üzere, ettirgen kavram veren bireylemdir, 'yanmak' eylcmi ise dön ûslülük kavrarru veri r.Buna göre k ökte, kah plasrrus ' -n-' dönüslül ük eki va rd rrve 'yanmak' eylemi de su biçimde açï klamr : 'yag-i-n-mak '>yanmak ' gibi. 'yakmak' ise 'ya g' kökündeki ' -g-' sesininsürcksiz biçime dönmesiyle ses asmmalarma kars i daya­mkhhk kazanrmsur, ' beyaz anlarmndaki 'ag, ak' gib i.

Türkçede, ' v-. S-, v-: 1- , i- ' gibi ön türeme sesler dekökler in basma geçerek , onlarm ol usmalannda etkili gö­rûlmekle birlikte, bu tür sesler, ek sayilamadrklan için,ko nu dtsmda birakrlmtslardi r.

Türkçedeki eklerin büyük çogunlugu, görev baktmin­dan , kavram aynntilanm karstlamak ve s özcük kurmaküzere, kök lere gctiri len yaprm ek leridir.

Ekler genel belirtileri, özellikleri bakmundan üçe ayn hr :I. Ad veya eylem kök ya da gövdesine getirilerek 'kisi'

kavrarrn veren ekIere ' çekim eki' denir . 'Evim, geldim,geliyo rum' gibi ad ya da eyIem çekimlerinde ku llamf an'cm' eki gibi. Bunlar da iki tü rde toplamr : Adlara gelenkisi bildi rie l eklere ' iyelik ekleri' denir. Eylem çek im­lerinde kullantlan kisi bildirlei ekier için de 'k isi ekleri'terimi kullamhr. Bunlar, genellikle sözcüklerin sonuncuekleri olar ak yer ah rlar.

H . Ad soylu sözcüklerin bas ka bir sözcükle ilgi kur­mak üzere a ld tklan eklere de 'ad durumu eklerr' denir:'t ast, tasa , rasta, tastan, tasm' örneklerindeki ' +1, + a.-l-ta , + tan, + 10' eklcri gibi.

11 1. Sözcük kök ya da gövdesine getirilerek sözc ügünyeni bir kavram kaza nmasnu saglayan ve sayrlan çok olaneklere 'yaptm ekleri' denir: ' tashk, tash, tasç i' örneklerin­deki "{ hk, +!J, +ç" ekleri gibi.

Elinizdek i, kitapta, bugü nkü yazr dilinde kullamlauba~hca T ürkçe sözcüklerin ekleri incelenm i~, slmfJandl­fJlml~, görevleri belirtilmi~tir .

12 PROF. DR. vsctun HATiBOGLU

Ancak, ba zt eklerin durumunu incelerken yer yerAnadolu ag rzlarma ve cski ka ynaklara da basvurulmustur.

'Dtsart ' gib i bazt sözcüklerdc geçen 'a rt' eki vc ben ­zerieri kökbilimi ba kmundan konu dismda tutulrnustur'

* * •Ekler, kitapta, 'abc' srrasma vc kisisel g örüslerden çok

gener tutuma göre di zilmistir.

Eklerin madde bashklarmda, du rumlarma göre, adagelenIere '+', eyleme gelenlere '-' isareti konulmustur, a n­cak madde içlerinde '+' isaretinin kullarulmast gereksizgörülmüstür. Hem "t-" , hem '.' isaret i konulrnast gere­ken yerlerde ' . ' isareti ycglenmistir.

Marlde baslar mda '+' isaret i ile gösterilen ekler,madde içinde, yükü hafifletmck geregiyle ' -' isaretiylegösterilmistir. Bazr durumlarda da baglanti ünlüsününaynca gösterilmesi gercksiz görülrnüstür .

Dil devrimiyle ku llatulmaya baslanen yeni t üretilmisbazr sözcüklere ''''' isareti konulrnustur .

I Tarihsel dönemlerdc , dillerin birbi rler indcn sozcük aldrktarr gib ick a'drklan da bilinmcktedir. Her dildc ckl ugu gibi, Türkçede de yaban­Cl sözcüklcr ve ya ban ct ekler kuflarulmrsnr. Bu tür ekler konumuz drsrn­

da brrakrlrrusnr.

Arapça 'rnillî, medenl , Insani' sözcü kleri gib i, T ürkçe 'allin' , 'gü­müs' sözcûk lerine '-i' eki geti rilerek 'altu n-î, gürnüs-I' sözcüklcrl yaranl­

nus trr.

Arapça ' teskilat, varldat, faa liyet, zaten , sanatk är' gibi sözcüklerörnc k tut ularak Türkçe kök lerden yabanct eklcrle 'gclis-at, var-iyet, ay­n-yeten, vcrim-kár' gibi sözcüklcr de kurulmustur. Türkçe sözcük k ökle­rin c Parsçar un ekleri de getirilmistir : 'emck-tar, sürme-dan-hk, igne-den­lik, su-dan-lik' gibi. 'otlakiye vcrgls i' biçimind eki örrnckler d ilimizde hál êkulla mlm aktadt r, G örü lüyor ki sözcüklcr gibi ekler de diller ar asmdaahmp vcrllmckte, anlam vc görevi her dllde az çok aym kalmaktadrr(Bu konu için, bkz. Türk Dili. Ocak 1974, SaYI: 268, s. 333).

TÜRKÇENÏN EKLERi

A

+'(+0)1, 1

~ e~, ad k ök ya da gövdesine getirilerek ad soylusozcuk kundur :

gëze (göz-e) ~.uyun çrktrgi yer, kaynak , pmar, çesme ;yama, orme; hüere.

güre (~.ür-e) gü~, kuvvet, erke ; kuvvetli, dinç, srk,gur ; vahsi, azgm, hasan, çekingcn, korkak ;y~banel , ahsmarms 'güre hayvan, güre kedi vb.';blr.ya~mdan üç yasma kadar olan at, krsrak ;

'" verimli oImayan toprak, mera.kom uta (komut-a) kumanda, askerlik isleriui ve dav-

ramslanm y önetme.öge (ög-e) anne, büyüka nne; çok ak ilh, yaslt kimse.save (sav-a) müjde, haber.töre (tûr-c) görenek, ahlák, ádet, örf

"tëre {tür-e] kanun, yasa, hukuk."tüze (tüz-e) hak tamma, adalet, adliye.uca (ue-a) kuyruk sokumu, pöç : uç.yalaza (yalaz-a) yalaz, alev.

+a(+o) II. I'

,......, .eki, ad soylu sözcüklere getirilerek ast! sözcük-teki anlama 'dö nü .. I, .. ~ , yone me' kavramlan saglam rve ek yone~me durumu eki' admt ahr: KI~m k ~(kayak-a) gidcr misiniz ": Okula (okul) ayagad . . , -a zamanm~

a gitmek gerekir ; Basa (bas-a) gelen çekilir ;

-J I PHO F. un. vactne iUTiBOG L U T ÜRK ÇE l'iÎ :>l E KLJ.:RÎ 15

'-'0ru·Anka ra'ya (Anka ra-y-a) geleeek misiniz?; Eve (ev-e)

giderken kars rlasuk: Anneme (annem-e) d üskü­

nüm ; Size (siz-e)doyum olmaz ; Edirnc'ye(Edirne -y-e)

gitme k istiyoruz vb.

+ a (+ e) IJ. 2.

......... eki, 'i çin , ile' ilgeçlerin in gö revin i de kar srlar :

Bu hediyeyi ktztma a ldrm (krznn -a, krzim için );

Bu iyiligi anca k sana yapanm (sari-a . senin için};

Ona ûzülûyorum (o-n-a, onun için): i~ a ramaya

gitti (arama-y-a, aramak için) ; Çanta yt yedi Iiraya

aldrm (Iira-y-a , lira ilc) : Elbiseyi yüze brrak nlar

(yüz-e. yüz liraya , yüz lira ile) vb.

+ a (+ e) IJ. 3.

,....., eki, kisi adt llarm da , biçim ba kmundan kökü

etkileyen özellik gösterir : 'bene' yerine ' bana',

' serre' yerine ' sana' örneklerinde görüld ügü üzere

aslmda , ' ben, sen' biçiminde olan adillan n ünlüle ri

ck dolaysryle ince strada n, kalm straya geçmistirt.

'0 ' ve 'kendi' adtllan , ötcki ad durumlarm da oldugu

'gibi, yönelme durumu ekinden öncc de adû '-n~' si

ahr : ona (o-n-a), kendine (kendi- n-e}, kendisine

{ken di-s-i-n-e) gibi .I. vc 2. Kisi çogu l ad rlla rda , y önelmedurumu eki,

kökü etkilemez : bize (blz-e), size (siz-e} gibi.

G ëstcrmc adrllan nda da yönelme durumu eki,

adrl ' -lt- ' sinden soma kullamhr : buna (bu-n-a},

suna (~u~n~a) , ona (o-n-a}gibi . Gö stermc ad tllanndan

kurul an belir teçlerde ise yönelme du rumu eki, ünlü

, v önetme duru rnu eki, ashnda '. ga /·ge' ekl oldugu için , 'ben, sen'

acmanoa getirûiuce genizsi bir ses olan " "f(' sest olusur, bu ses de genetlikte

ince slrah sözc liklerin ünlüleri ni geni$lclir \ie kahnla$un r ; ' [i riiir > tanrl ;

mun-:;üz > boylluz' 'sö zcukleri gibi 'benge, sen-ge' sözcül.leri de ' bana, sa na'

olur.

i1e biten öteki säzc üklerde oldugu gibi "_y_'

ma ünsüzü yle kullan tlrr : buraya (bura -y-a),

(sura-y-a), oraya {ora-y-a) gibi.

+ a (+ e) 11. 4.

'"': ,eki, soru ad rllarmda , öteki sözcüklerde oldugu

gibi kullamhrsa da görev bakrmmdan özeJlik g ös­

tenr : Kaça aldmtz (kaç-a) ?; Kaça vereceksiniz Z:

Ulus'a kaça gidersiniz? ; Kime söylüyorsunuz (kim~e):

Neye krzd rmz (n~-te, ne için) ?; Neye gûlüyorsu:

nuz (ne-y-e ; ne rçm, neden) ? Neye a lda ndmlz

~ne~y-e; ~e için , ne He)?; Soru sifan 'hang!', ancak,

I~ell k ek_l~den sonra yönelme durumu ekini a labi­

11::hangi sme (hangi-s~i -n~e) gibi. Bu durumda 'ha _gisine' sözcügü a d tl olur. n

+ a (+ e)Il. 5.

,....., ek i, bazt sözcüklerde genellikle iyel ik ekiy le

kahplasrr : ba~m~ kakmak, boyuna söylenmck , ça ­

resme bakma k, madma gülmek, kolayma gelmek

~ Iu.:una .~ I r~ kma~, suyuna gitm ek, yo luna bakmak:

~stu~e ustune gitmek. dikine dikine konu~mak,

üstesi nden gelmek vb.

+ a (+ 0) 11. 6.

,....., eki a lmrs sözcüklerle ikileme kurulur : açrktan

açrga, alan alana, arka arkaya, bas basa, basa bas

b~~tan base, basfan ayaga, boydan boya, dise dis di~

d~ze, el ele, göz göze, kaçan kaçana , kana kan, kimkime, kosan kosana, slcagl stcagma, soluk solugaya n yana vb. '

+ • (+ e) H, 7.

,....., eki a lml~·sözcükler, deyim ve atasözlerinde k ul­

l~llIhr : agza almamak, ayaga dü~mek, ba~a kak kd l d " k d ' ma •

I e u ~me , Ize gelmek, ele verrnek. göze bat mak,

16TÜ RKÇEN iN EKLE Ri lï

göze gelmek. gözc girmck, la fa tutmak. naza çckmck,oyuna gelmek. öne d üsr nek , pahahya mal c lmak.suya d üsmek, ta sa tut mak. ta thya baglam ak, üccbcsc bak mama k, üstc çtkmak, yeriere girmck vb.Eylcml ik le kull antla n bu t ür örnek ler dismda , yönel­me d ur umu cki ylc kalrplasttus bazt deyimle r desunlardrr : Agztruza láyrk (agz-r-n-rz-a) : Bus üstünc(üst-ü-n -e}; Bos yere (ycr-e); Ömr ünc bereket (ömr­ü-n-e vcya ömr-ü -n-û z-e}; Gö züne dizinc (göz-ü-n-cdiz-i-n-e] du rsun; Sizlcrc ömür (siz-lcr-c): Yok ycre(ycr -e) vb.Y önclme d urumu ekinin , ba zt deyimlerd e çckimlieylcmden soma da kullaru ldtg t görü lür : Gcç mis 01­suna gitmek (ol -sen-a) , Kim vurduya gitmek (vur­du-y-a}. Olupbittiyc gelmek (ol-u-p+ bitH i-y-e) vb....."önclme durumu cki alnus sözcüklerlc kurulanba zr atasöz leri de sunla rdt r : Aglayanm ma li güle nckalmaz ; Agaca da yanrn a kurur. insa na dayanmaölür ; Oa g daga kavusmaz insart insarm ka vusur ;Güzcle bakmak scvapnr ; Hastaya bakmaktan , has ­ta ol ma k yegdir ; Hazrra daglar dayanmaz; Söyle­ycne baknta. söyletcnc bak vb.

+ 3- (+ co) 111. I.-.. eb. gcnellikle ad soylu sözcüklcrden eylerngövdcsi kura r":

adamak (a d-a-] bagislurnak , nezrctme k.helern ek (bel-e-) bula mak. çocugu k unda kla rnak,

belini sarmak.benzemek (beniz- e-} iki scy arasmda birbirini andt­

racak kad ar ortak nitclik lcr ta stmak .

1 Ad soylu sözcuk1cre gclirilen \e eylem gövJesi kman ' +na / +nc'el.i ashnda ' '':'''nz; ' ~inden 0111$'U\ ' +n·a / + n-e' biçimindc açll"anabilir :'kay-n.a- rmtk. ( lg.-n-a-mak > l;ig.-n.e -mck, cs-n-e-mek. ki$-n-e.nlek' gil;li.

b~~amak (bos-a-) esin! brrakma k, bos brrakmakdifemek {dil-e-} istemek. .disemek (dis-e-) di l a çmak, dil çrkarmak.gozemck (g öz-e-} kum astaki deligi, gözü örerek kapa­

mak.

~arcamak (harc-a-] sarf ctmek, c1den çrkarmak.~namak (kan-a-) kan akmak, kan kayb etmek,

oynamak (oy-u-n-a-) hareket durumunda olmak, kt­nui damak, oyalanmak.

otamak (ot-a-) ilaç, ot vererek hastahgr iyi etmeyehsmak, tedavi etmek. ça-

tozamak (toz-a-) to z çrkarmak

tunemek [tiln-e-) kus, tavuk gibi hayvanl ar için.. uyumak, gcceyi geçir mek.

turemek (t ür-e-) meydana çrkmak Jtür kazanma k. ' çoga mak , yeni

yasamak (yas-a-) varhgnu, yasuu sürdürmek .yrkamak (yrk-a-} su k ullaumak.

- 3 (-e) IV. I.

":' e.~ i, cylem kö k veya gövdes ine gelerek ad sovlusozcuk kurar : •

çala (çal -a] bir an, krsa bir zama n, acele : benzcyenÇalakaleI~ ynzr yaztyor ; Çalakasrk çor ba içiyor;Ktzrruz bir ça la babastna benziyo r vb .

-d' (di ) .rze lz-e. ~11sra , kosuk bir parçarun saurlarrndanher biri.

*doga (dog-a!. t~bi~t , kendili ginde n yaratr lrms varlrk­la nu tüm ü. içyapr .

gece (geç-c) tû n, güncs ba tuktan-e soma gün agarm-caya kada r geçen zaman.

geçc (geç-e, kiç-e) kar~ 1 yak a, kar~l yön .gele (~eI-e) tavla oyununda bo~una atl lan zar, ge1mesi

Istenen.

18 P ROF. DR. ' "ECÎl IE u.lTiBOGL1J T ÜRKÇJ=:l';iN E Kf.ER i 19

kese (kes-e) ktsa yol, kestirme yol.·ko~a (kos-a} aym zamanda ola n, esit zamanlt, esin-

zaman.oya (oy-a) igne veya trgla yaprla n dantel gibi elisi.öte (öt-e) geçilen , geçen, karsr yön, ileri, uzakça.sapa (sap-a) saprlarak gidilen yer , kolay gidilmeyen,

yol üstünde olmayan. Orasi bana sapa geliyor

gibi.süre (sür-e) belirIi zaman, müddet.yara (yar-a) vücutta yanlarak a çrla n yer, çrba n, bere .

-a (-e) IV. 2.'"'-' ek i, eylem kök veya gövdesine gelerek uJaç ku ­rar : Uce on kala çtkn k (kal-a) ; Bu i~ i ortak lasaaldtlar (ortak-la-s-a) vb.Bu ekle tûretilen ulaçla r gene llik le ikilcme biçi­minde ku llamhr ; aglaya aglaya (agla-y-a ), bakabaka (bak-a), ba ta çika (bat-a çrk-a), yapmayayapmaya (yap-ma-y-a}; bile bile (b il-e), döne döne(dön-e), gide gide (git-e), göre göre (gör-e), gülegü le (gül-e), seve seve (sev-e) , söyleye söy leye(s öyle-y-e), yemeye yemeye (ye-rne-y-e) vb .

-a (-e) IV. 3.""'-' ek iyle, kurulmus ula çlar , de yim ve atasözlerindede ku llamhr : a la ala bit irmek, ba ta çrka yürümek,aglaya aglaya gitmek ; bile bi,l~ almak , göz ~öre ~öreait rnek, güle güle gitmek ; Od ünç güle güle gider,aglaya aglayn geli r ; Çocuk d üse ka lka büyür ;Üzüm üzüme baka baka karanr ; Damlaya dam­

laya göl olur vb .

-a (-e) IV. 4.__ ekivle, -yeterlik, siirerlik, yakmhk' kavra mla rrveren ~laçh birlcsik eylemler kurulur vc bu eylernler

' yeterlik eylemi, süre rlik eylemi, yakmhk eylemi'adla rmt ahr r: a labilmek (al-a -l-bi l-], durebilmek(dur-a + bil-), ka labilmek (kal-a -l-bil-), söyleyeb imek(söyle-y-e -]- bil-};bakakalmak (bak-a +kal-),donaka l­mak (do n-a -l-kal-} ; yapadurmak (yap-a -l-dur-], gide­durmak (git-e-l-dur}; bayilayarmak (bayrl-a -j-yaz-),d üseyazmak (düs-e-l-yaz-), öleya zmak (öl-e-l-yaz-)vb.Yeterlik eyleminin olumsuzu, ulaç ekinden sonrage len 'erna I-me' olumsuzluk ekiyle kuru lur : ala ­mamak {al-a-ma-), kalamamak (kal-a-ma-), sö y­leyemernek (s öyle-y-e-me-) vb.

·a (-e) IV. 5.

....., ek iyle kahplasrrus baz r sözcükler ad veya ilgeçola rak ku llam lu-: ötesi (ör-e-si), buradan öte (öt-e),bilden yana (yan-a), size göre (gör-e), sizin ile (i1-e),rasta {tas-l-il-e), evle (ev-l-il-e} vb.

-a (·e) V. I.

""'-' ek iyle, 'is reme, niyet, arzu', kav ramlan vereneylem çeki mi kundu r ve bu çekim 'Istek kipi' ad ultahr : ulayim (a l-a-y-tm), a las m (a l-a-sin), a la (a l-a),a la hm (a l-a- hm), alasimz (al-a-sin-tv), ala lar (a l-a­la r) ; geleyim (gcl-e-y-i rn], gelesin (gel-e-sin) , gele(gel-e), gelolim (gel-e-Iim), gelesini z (gel-e-sin- iz),gekIer (gel-e-ler) vb.

+ a+ (+e+) VI. I.

,...,., eki, bazr sözcüklerin peki stir ilmesinde ya dacklerin görev bakrmmdan güçlendi rilm esinde k ul.lamhr ve 'pekisti rme ünl üsü' aduu ahr: sepasaglam

I Yeterlik cylcmm ln kurulusunda 'ene. ikttd ar, yetcrfik' ka ... ramlanveren 'u mek' eylemi elldli olmustur.

20 P R OF. DR. YEci H E HA Tinoi;LU

-a- (-e-) VII . 1. . .cki baälanti ünlüsü adryle, gcnis zaman ekinin­

~lcm kÖkUne baglanmasmda ve çanlarda kullarultr :bak ar (bak-a-r), kopar (kop-a-r), satar (sar-a-r), yapar(yap-a-r], yatar (yat-a -r}; bi~er (bit -e-r}, gezer (gez~

e-r). gider (git-e-r), içer (ic-e-r) , seV:f (scv-e-r):çattstr (çat-r-s-t-r}, gülüs tüler (gûl -ü-s-tü-ler) vb.

I Avrn örneltin 'azrcrk" hiçimi yaygmdsr (hkz. + Ct~ . 1.. 2. s: 38),.. k i < . ' ..... 'vcak ' biçirninde olusmus birlcsik bl,r ck tir."acak' e I - ,\- \.", "' ''

.t ' k"' ' -a 1,, ' parçasr geleeek zaman (fu turum) ka .... ra mm lnAsunua c III , . . .. , k' k' erkenTI - kü hilgilcrimize gore -aca C 1 en

~ül~~.n~Ü:~,:;~:nk:l~:~l~~:~tlr~ ~~>öllcmJe '<acak' cki çeklmli cylemdcn çok

ortaç (particip ium) biçîmin de idll. , 'ge olrnalrchr. DUDun da ash Orhon,Fki n·a loc parçasrmn 35l. -

g<1" .. H a an; El-

Uygur vc j takanh Türkçcsindck i -gu !~gu. dur: (b~~ . etb~stek ~~Pini deldrak , s. 109) 'j urga çak = duracak ycr vc aykurmustur . bkz . -a (-c), Y. J , s . 19),

21TÜJl.KÇE NiN EKLERi

ca k) kan, okunacak (oku-n-a-cak) ki tap, duracak(d ur-a-cak) yer, yapacak (vap-a-cak) is, yasamlacak(yasa-n-i-l-a-cak) yer, söylenecek (sövlc-n-e-cek)söz, verilecek (vcr-i-I-e-eek) para vb.

-acek (-eeek) H. 1.

,...., eki, eylemin, içindc bulunulan zamandan som ameydana gelecegini, snurh bir biçimde bildiren ce­kimli eyJem kurar ve bu eylem, 'gelecek zaman kipi 'adtm ahr.

I . Kisi tekil ve çogul : alacagun (al-a-cak-i-m), ala­cagtz (al-a-cak-i-z); okuyacagrm (oku-y-a-cak-i-m),okuyacagiz (oku-y-a-cak-i-z) , gelecegim (gel-e­eek-i-nt), gelecegiz (gel-c-cek-i-z}; sevinecegirn (sev­i-n-c-cek-i-m), sevinecegiz (sev- i-n-e~cek~i -z) vb .2. Kisi tekil ve çogul : alacaksm (al-a-cak-sm},alacaksuuz (al-a-cak-sm-r-zj : okuyacaksm (oku-y­a-cak-sin), okuyacaksnnz (oku-y-a-cak-sm-r-z): ge­Jeccksin (gel-e-eek-sin), geleceksi niz (gel-e-eek­sin-i-z}; sevineceksin (sev-i-n-e-cek-sin}, sevinc­ceksiniz (sev-i-n-c-cek-sin-r-z) vb.3. Kil! tekil ve çogul: alacak (al-a -cak), ala caklar(al-a-cak-Iar) ; okuyacak (oku -y-a-cak] , okuya ­caklar (oku-y-a-cak-lar); geleeek (gel-e-eek), ge­lecekler (gel-e -eek-Iet); sevinecek (sev-i-n-e-cek) ,scvinecekler (sev-i-n-e-cek-ler} vb.Gö rülüyor ki, çekimli eylem ola rak kullarulan'-acak /-ecek ' eki , Jeesinlik bclirtcn geleeek zamaneylcmleri için kullantlmaktadrr. Aneak vacak /-ecek'ekinin geleeek zaman kavranu yle birlikte bazen de'dil ck, gereklik, emir, . kuvvctl i ih timal, yetcrlik 'ka vramlart vcrdlgl de gö rülü r.

-acak (cecek} H. 2.

,...., eki, geleeek zaman kavranuyle birlik te 'dilek,

(sap -l-a -l-sagla m), yapayal ntz (yap +a+yaJmz), çepc­çevre (çep -i-e-j-çevrc), gepcgenç (gep-l-e-l-genç},

.. .. di (gu"p +e +gündüz); dataeik (dar +a +gupegun UZ

elk), a zacrk (az -l- u -j-c rk) ".

-acak

-a (-e) VIII. 1.""-' ck i. 2. Ki si çckimli eylcmlerin sonuna gelerekünlem kavrarru veren sözcü klc r ku rar : alsana (a l­sa- rt-a), baksan a (hak-sa-n-u), yapmasana (yap-

) otursana (otur-san-a}; kal saruza (kal-ma- sa-n-a , . .sa-n-i-z-a), versene (ver-sc-n-e), git ~enc (git-se-n-c),(gü l-mcsc-n-c), gelscnize (gel-se·n-l"Z-e) vb .

(-ecek) I. 1.

'"'-' cki, eylem kök ya da gövdcs in~e n 'ge1ccek za­zam an' kavrarm veren orta ç kurar : akaeak (ak-a-

22 P Rm ·. DR. VE ci u E HA TinoGLU TÜH.KÇEN iN EKLEHi 23

gereklik' kav ramlart da verir : Simdi Bogaz'daolacaksm (olsan, olmahsm), bir bahkçr lokantasm­da lûfer rzgarasi yiyeceksin (yesen, yemelisin);Basanya ulasmak için çok çahsacaksm (çahsmah­sm}; Yakilacak (yakrlmasi gereken) kitaplardanbirisi de odur ; Orasi, gidilecek yer de gil (gidilrne­mesi gereken yer); [nsanm kafast dinç olacak (olsa ,olmah) da bu kitabt raha tça okuyaca k (okuya­bilecek) : Bizde 0 kitaptan bir nüsha olacak (kuv­vetli ihtimalle, olmast gerekir): Geleeek yrl liseyibitirmis olacaksm (büyük bir ihtimalle); Ka r buluzla devam ederse yollar kapanacak (büyük birihtimalle) ; Yarm bu isi bitireceksin (bitir, bitirmeli­sin); Hemen simdi eve gideceksin (git, gitmelisin) vb.

-acak (-eeek) Iï. 3.r-' ek i alrms sözcüklerle, ' heme n hemen', 'üzere'kavrarm veren ikileme kurulur : dogdu dogacak(do grnak üzere), koptu kopaeak (kopmak üzere),oldu olacak (olmak üzere)', düstû dü secek (düsmeküzere), geçti geçecek (geçmek üzere), geldi geleeek(gelmek üzere), gitti gidecek (gitmek üzere) vb.Aynca, 'A lacagun verecegim kalma dt' gibi an la trm­lar da ayru ekle kurulmus ikileme sayihr.

-acak (-eeek) Il. 4.,-...; ekiyle kurulmus sözcükler , deyim ve atasöz­lerin de de kullarultr : Akacak kan damarda durmaz ;Gelecegi varsa g örecegi de var ; Görüp göreceginrahmet bu; Olmay acak duaya am in demek ; i~olacagma vanr ; Îyi olacak ha stanm doktor ayagmagelir ; Olacakla ölecege çare bulunmaz; Öpülecek

I 'o ldu olacak' ikilemesi, ' beklenen oldu , ve nihayet' ka vramlan

da verir .

el rsmlmaz ; Ti lk inin dö nüp do las tp geleccgi yerk ürkçü d ükká rudir vb.

-acak (-eeek) IlI. l.r-' ekiyle kurulmus sözcükler, ad olarak da kul­Iaru ltr : Geleeek, göklerdedir; Bu kt s yakacak SI­

k tnttsr çekilmeyecek ; Çekecek, çok defa al ümin­y~dall. yap ihr ; Ara banm silecegi çahsmrycr ;Giyecegin ka lmadi rm ?; Yiyecegim iz var, içece ­gimiz yok vb.Bu ekle tû retilmis ad lar yaprm ekleri ve ad du­rumu ekleri aldi klan gibi, iyelik ekleri de alabilir­Ier: 'Alacakh' gibi konusuyor ; -Çekecegi ' getir ;'Yakacagi' yazdan hazirlamak gerèkir ; 'Alacaginuz 'ka lrrtadi ; 'Vereceginizi' vakti yle verin vb.

-agan (-egen)

-cekl, ' kolay hk, ahskanlik, elverislilik ' kavramlanveren blrlesik bir ekt ir . Ekin 'vgan I-gen' parçasior taç ekidir. <a- I-e-' parçast ise, 'l srek' kipi kuranekle ayn rdtr .Bu ek, eylem kök veya g övdesine gelerek gene1­likle stfa t kurar :

ar taganfar t-a-gan) çok arta n, vcrimli, bereketli .duragan (dur-a-ge n) duran, yerli, sabit.eregen (cv-e-gen) acele eden, yürüy üsü luzh oIan;

had, evecen, kaygangeçegen (geç-e-gen) geçici, muvakka t.gelegen (gel-e-gen) gelen, akan.gidegen (git-e-gen) giden, akan.kanagau (kan-a-gan) kolayhkla kandmlabilen, kanan.kayagan (kay-a-gan) kaypak , üzerinde kolayhkla ka-

yilabilcn, kaygan .küsegeu (kûs-e-gen) çabuk küsen.olagau (ol-a-gen) sik sik olan, çok görü len, c lagelen.pi~egen (pis-e-gen) ko lay pisen, çabuk pisen.

•

21 PRO F . DR. vectrrs lIAT in O GL U TÜRKÇENiN EKLEn i 25

I

+ agl (+ egi)---' eki, gcnellikle ad kö k ya da gövdesinden ad 50Y­lu sözcük kuran birlesik ck g örûn ûmûndedir . Ekin-a·f-e- parçasi, gövde rneydana get irm ckte , bazende -1H sosinden dönüsmckt c, <-gl' parçasi ise,gcncllik lc, ayg rt adlan kurmaktadir" :

a~ag l (as-a-gt] asr lan, alç ak , crigin yer; nitcligi düsük.bayag l (bay-a -gj) daha önce ol an veya her zaman

gö rülc n; ad î, ni teligi d üsük .durnag t (dum-a-gt) soguk alma , ne zlc, ingin.karagt (kar-a -gt} karma , knnsu rma için kullamlau

ucu sivr i aygrt .ka~agl (kas-t-gt) hayvanlan tmta r etmek rçm kulla-

rula rt aygit , genellikle str t kasrma aygrti.kJragl (k tr-a-gt) donmus damla , çig .kazagr (kaz-t-gi] kazunaya yaraya n aygit.kösegi (köz-e-gi} ates veya köz eekmek ya da kans­

tirmak için kullamlau aygrte.sakagl (sak-ak-gt) attn çencsinin altiudaki bir ha s­

tahk ; boyundurugun a lt ktsmt.yapagl (yap-a-gr) yün, koyun yünüs (bkz. -gr, s.65).

, 'kan-mak , kali-mak' gibi örnc klcrdeki dar, düz ünlii '·1-' sesi, ' .g.'

sesinin etkisiyle '-a·' sesinc dönûsmûs bulunmaktadrr.

• Ka~garh'n1n Dlvan'mda 'köze.kor, atcs koru, köz' sözcügûnden

tûrctllmis, ' kóz-e-mek = ates kan~tlflnak ; toplamak' anlarrundaki eylern den-.gO· ekiyle 'köz-e-gû = küskû ; ates çekmek veya aktarmak için kull a­

rulart avgu' nnlarrunda bir só zcük kurulmus bulunmaktadrr,

Ancak 'asak =a~agl, dag dibi', 'haya ee az öncc ; bayak e-önceki, deruin,al önce', 'yapak = yün, yapagi', -sakak e-ccne ' gibi SOI1 sesleri 'ck' olan,örnek­

lerin bulunusu. bu ck te iki üntü arusmda kalan '·k·' sesinin dü~mes?'a da'_g_' scsine dönmü~ oJmasl ihlimalinin de dikkate almmaslnJ gerektlrmek·

lcd ir.• bkz. Div, 'yap=yapagl', 'yapgut =yün veya benzcri ~eyler dol·

durulmu~ minder', 'yabaku=yün vc yapagt yoluntusu',

-ala- (-e le-)

cki , eylem k öküne gelen kalrplasrrus, birlesikbir ek tir. Bu ek, kökanlamda 'yineleme, devamhhkve tckrar ' kavram lart saglar; r

çitc lcmok (çit-e -lc-mck ) çinuck isinin tekrar cdilmcsi ,esefcmek (cs-e-Ie-mek) esmek isinin tekrar cdi lmesi.geveletnek (gev-e-Ie-mek) gcvm ck isinin tekrar edilmesi .gezeIcmek (gez-e-le-mek) gezmek isinin tckrar cdilmesi.gtidelcmek (güt-e-Ie-mek) gütmck isinin tekrar edilmesi.Itelemeka (it-e-Ie-mek) itmck isinin tckrar cdi lrnesi.kakalamak (kak-a-Ia -mak) kakm ak is inin tekra t edil -

mesi .kovalamak (kog-a-Ia-mak) ko vma k isinin tekra r ed il-

mcsi .ovalemak (cg-a-Ja-mak) ovmak isinin tekra r edilmcsi.saça lam ak (sa ç-a-Ia-mak) saçmak isinin tek rar ed ilmesi.scrp eIcmek (serp -e-Ie-mek) scrpmck isinin tekrar edil-

mesi .siJke lemek (silk-e-le-mek) silkmek isinin tekrar edil­

mesi.sasalemak (sas-a-la-mak) sasmak isinin tekrar edilmesi.

+ alak (+elek)

,...,." cki , genellikle ad kökiine gelen ve ad soylusözcük kuran bi rlesik bil' cktir:

bügelek (bü g-c-Iek) bir ccsit sinek.civelek (civ-e-Iek) canh, neseli, sokulga n.

1 ûstelemck (üst-c-le -) sözcûgü, cylern kök veya govdelerfne gelen

'cata- j-ete-' ckinin ctkisiylc, görevde vc kavramda yinelcmc belirtmcktedir.Bilindigi üzere ·üst·c-le-mck" sözcügünoeki '·e·' kahpla~rm~ bir yönelmedurumu ekidir, 'üst-e-lik', 'üst·e·si ·n·dcn gclmek' sözcüklcrinde de bukahpla~ma görülür (bkz. +a/+c, 11. 5, s, 15).

• 'hlrpalamak=lmp-a·la·' gibi sözcüklcr de kökteki kavramm yinc .Icnmesini göslcnnc baklmmdan aym kurulu~tadlr.

26 r-sor. Dil. vsctn e HA TiBO GJ,l;T ÜHK ÇE l'o' iN E KL EIÜ 27

kabalak (kab -a-lak}' basa giyilen sey, baslik.kozalak (koz-a-lak) çam kozas t.yatalak (yat-a -lak) kö türüm, yatagmdan kalkamayan.

-alga (-elge).-.." eki, eylem kök veya gövdes ine gelerek ad kuran

birlesik bir ektir :bitelge (bit-el-ge) verimli, bitk iii top rak.çize lge (çiz-el-ge) çizgilerle hölûmlere ayr tlrms, cetv~~ ,dönelgc (dö n-el-ge) çift sürülürken hayvanlann do-

num basmda döndükleri yer.

ekelge (ek-el-ge) ekilecek yer:. t~ rla. .. .. . ..*genelge (gen-el-ge) b ir konu uzennde butun ilgililere

gönde rilen yazl.gezelge (gez-el-ge) gezilecek yer. ....göçelge (göç-el-ge) göçü len yer , goçulecek yer.kona lga (kon-al-ga) ko nulacak yer, rnenzil.tuta lga (tut-al-ga) sara (tutarga).

-ah (-eli) J. I..-.." eki '"-a-' vc '" oh' biçiminde olusmus birlesik ektir;eylem' kök ya da gövdesind~n ' zaman bakllTl~ndannaslangiç stnmm" bildircn belirteç ku rar : Ha ben alalt(al-a-h) on gün oldu; Siz buradan ayr tlah (ayn l-a-h)ka ç ay olmu s"; Ona soguk davranah (d~vra~-a-h)aralar açrlnus ; Türkiye'ye geleli (gel-e-h) bir yt l

oldugu halde çok iyi Türkçe konu~u~o.r; K~l~mrz gideli (git-e-h] iki ay oldugu halde 1~1 Yl1 gibi

uzun geldi vb.

-ah (-eli) J. 2.r-J ekiylekur ulmus sözcükler, çok defa, ' beri' ilgeciyle

I 'kalpak' sözcfigfi, 'kabalak' sözcü~ünün ses göçü~mcsine (n\état hèse)

ugraml 5 hiçim i et arak görünrnektcdir - I

birlikte ku llaruhr : Bu cvi ala lt (al-a-h ) bcri raha tyüz ü görmcdik ; Bu kcntc geleliden - (gcl- ...-Ii-den)beri, yorgunluktan kurtulamadrk ; Ogl u, gideliden(git-e-li-den) ben mekt up göndermemis vb.

-ah (-eli) I. 3.

'""'-' ekiyle kurulm us sözcükler , hclirli geçmis çek imiy leköktes ikilcmc kur ar : old um olah, tarus trk tamsah ,bild im bi leJi, geldim geleli , geldin geleli , geldi geleli vb.

-ahm (-e lim)

.-.." eki, emi r kipinin 1. Kis! çogul çekimini saglar.Ashnda ek, istek kipi eki, '-é1 /~e' ile birlcsik birektir : alahm (al-a-hm), kalahm (kal-a-hm), yapahm(yap-a-hm), bulahm (bul-a -hm}; bilelim (bil-e-lim),gelefi rn (gel -e-Iirn), gidelim (git-e-Iim), yürüyelim(yürü-y-e-lim) vb.

-amak (-cme k)

,-..., eki, eylem kökünden ad kuran birlesik bir ektir.Ekin birinci parçasr , eylem kök veya gövdesine ge­Ien '-a I-e' ekidir (bk z. '-a- I-e', IV. I.ve IV.5, s.I7,19)lk inci parçasi ise gen ell iklc eylemlik, bazen de adyapan '-mak j-mek' ckidir:

basamak (bas-a-mak) yukartya çrkm ak veya usagtyainmek için basrlan Li st üstc stra lanrms rürusck­[er-in her bin.

giidemek (güt-e-mek] okurken saur Jan izlemekte kul­larulan gereç; eskiden mahalle mekte pierindekullamlan bir t ür degnck.

kaçamak (ka ç-a-mak) sezdirilmeden yapilan, gözler­den kaçmlan is; kolay hazrrlan au nusrr unundanyaptlnus bir yemek.

tutamak (tut-a-mak) tutulan kuip, sap ; vasrta ; delil,ipucu.

...

PROF. DR. \ TdUF. IIATieo{;LrTÜRKÇf:Nh" EKL F.Ri

29

-a rruk (-emik)__ eki. ad veya eylem kökiinden ad kuran bi rlesikbir ektir. 'camak j -cmek' eki gibi, <-a I-e' ekiyle tü ­retilmis cylem gövdcsi üzcrinc, ' <rmk I-mik' ckiningctirilmcsiyle kurulmustur :

bozarruk (boz-a-rruk) boz rcn ktc olan, bozca. nz boz;gri, bulut lu hava : gclip gcçici yagr nur.r

k rznrmk (ktz-a-nu k) dcridc kimuzi döküntiilerc yolnçan vc ates ! yükse lten bir tür çocuk has ta lrgi.

tadanuk (tat -a-nuk] tadimlrk. küç ük çocuklann ag iz­lanna verilen loku m parçast vc buna benzer .seylcr ; ku sfan yakalamak için tuzagtn önüned ökülcn vcm taneleri: sözcügün 'dada rmk'biçimi de vardit (bkz. + mik).

-an {een) I. I."-' ek iyle. eyler n kök yu da gövdc sinden geni s zamankavranu veren vc çok defa sjfa t, bazen de ad olarakkullamlau sözcük ku rulur. Ou ek, ' ortaç ek i' aduuah r' ve bu ekle kurulan örnekler çok kullarultr:

aça n (ac-a u) açmakta ohm. açma isini yapan.and tra n {an-dtr-an) benzeycn, rnümasil.hllinen (bil-in-en) b ilinmcktc c lan, bcll i clan. ma lurn.blrl escn (bi r-le-s-eu} brrlikte olan , bir araya gelen, b ir

no ktada kesisen .bël en (böl-en) bölmekt e olan, bö lrnüs olan, ayiran .doyuran (doy-ur-an) doyurmakta olan, de ymus duru­

ma getircn ; hilc.düzen (d üz-en] islerin uygun vc kura lh yürümesi, ter~

tip, inti zam; hilc

I ·l lrnl1Z1. kara lüçük çilck gibi mey\"c1cri olan bit ki' anlammda kikaramuk (lara.muk) si}zcül::u üe yuka udaki örne klcre benzctilerek kurul·

mu, görünmcktcdir., Ek ashnda, ' -gan /-gen' biçimindedir (hh. -gan /-gen).

geren (gcç-en) gcçmekt e o lan, geçmi~ olange len {gel-en] gelmekte ol . . . .k a n, gclme 151111 yapan

a ldrra n (kal·dl r~3n) knIdlfmakl .yapan. a c lan, kaldrrma i5Îni

kuran (kur-an) kurmakta c lan . " "tam lanan (tam-la-IHln) la j • kdurma 1511U yapan.

m ama a aniarm b j ' ,uçlklanan ad . ( e trti len,

ta miayan (tamw1awY~an) tamlamadatamlan anm anJamu1J aç'lkla a esas c lan adm.

ra radan (, y n ad, adrl veya stfar• ya ra- twa n) her seyi yaratan T < •

yara tan ( , anrt., yura-I-an) yararm '" .< a rsrm yapan-an I-en' ortaç cki olu ~ .:

kullatuln-: yaratmay (' . msuz gm "deJerle dek all yar<i+ma y all ) k Idyan (aldlr-ma-y-an) I . - ,'3 rrma,

< , ge meyen (gel-me ' )meyen (geç-me-y-en) vb. -y-en), sec-

-an (-cn) J. 2.

........ eki alnus sözcükIcrle ikimeyen . gelen gcçcn gele,', I edme kur~l ur : bilen bil-'d ' • gr en gehp g ,gt en. giden gidenc (gi . e 3 Çcn. gelip

(kaç.an +a) ko;an k gU·en +e). kaçan kaçannrana (kIr-a'n+ a)' Ölo~an~ (kos-an -j-a) , kirall kt-, (, en olene (öI-en t )

vurana (vur-an-l-n] vb. -r e . vuran

-l-an (+en) !J. J.

"-' eki, ad k ök veya ," d ."'küçülunc' kaVr~tml vcgov ,eslne gek rek gClle llikle

eren ad kurar :bayan (ba y-an) bay gibi, kadlll lar j î .

unvam ç n kUllanl!a n saygi

beien (bel cn) 'k ' dçük -bel. I I ag araslIldaki geçit, alça k rer, kü ~

çiten (çit ·en) küçu"kk - sepct.Il an (klz·an) erkck çocuk, delikanll.

< .

."~ ,;

, ' 1

ï

30 PltllF . OH . YECill E IIAthuH";L U TÜR KçE Ni r; E K LE n i 31

küken (kok-en] bir seyin kökü; k ökün içi , sözcilgû nesa SI, as h, en kiiçük parç ast .

og tan (o gul-a n) çocuk, erkek çocuk ; kûç ük ogul .

özen (öz-cn) özü n ÖZÜ, özün içi, ortast . içi: özenrne,

itina .

-a nak (-enek)

--..' eki . ad ya da eylem kö k veya gövdesine gelerekad kuran, 'ca-', ve <nak ' parç alarmda n olusmus

bi rlesik bi r ek tir :boga nak [bog-a-nak] saganak, bora, bogacak gibi

insam nefe ssiz bt ra ka n fir tma .

degnck (deg-e-nek)' et rafa veya yere degmek içinkul lamlau agaçtan yap ïlnus inee uzun gere ç,

geçenek (geç-e-nek} geçilen dar )'01 veya yer.gelenek (gel-e-nek) cskiden beri sü regele n ádetler,

usuHer.göre nek (gör-e-nck) atalardan veya uileden gelen ah­

~lhTIl5 tu tum ve yordam.gözenek (göz-e-nek) insanm, hayva n veya bitkiler in

yûzeylcrinde b ulunan ve so lunuma ya rd im edenkü çük deli klcr ; a ncthkta kullamlau maske.

"o lanak (o l-a-nuk) o la bilme dur umu, imkûn.

*ödenek (o de-nek) bir 15kar51l1g1ödeumesi gereken pa ra .

saganak (sag-a-n ak ) birdcnbire bast Ira n vc krsa süren

yagm ur."seçenek (sec-e-nek} çok y önlü durumla rda seçile n tu ­

t UI11, yol.

Aym kurulusta go rûnen "lkrnc " ', ' ödcnek ' sözcükleri, ' ögrencï,dilcuci' sözcü"krindc oldugu gihi scs düsrnesi veya ortn hecc yutu mu ik

açLl.:lana bil ir.

*tutana k (t ut-a-n a k} gerekJ i ko nusmala rm old uê u gibiyazil d lgl evrak . -

" yetenek (yet- e-nek] etkiyi alabilmc ve ya ra rla urna ,gücü kabil iyet.

takanak (tak-a-mak) takmtr, iliski.

-arak (-erek) I. I.

,.."." eki, eylern kök veya gövde sine getirile rek bdir­teç görevinde kullamlan vc ulaç ad uu a lan eyfemsik~rul~r, B~ ek, ".Ra-rak /-e-rek ' bi çiminde olusmusbirlesik bir cktirr: Pcncereyi açarak (ac-a- ra k)od~YI h.a vaJandlrma~ ; .KapIYI kapayarak (kap -a-y-a­rak) ~Itmek; Öde vini ya pma ya rak (ya p-ma -y-a ­rak) uz":,ek; Gülerek (gül-e-rek) gelmck ; Sevine­rek (sev-i-n -e-rek] a nlatmak; D üsünerek (d üsün-e­-rek) ko nu sma k vb.

-arak (-erek) I. 2.

,.."." ck ~ni n , ba zr sözcüklerde kahplasug j, '-il -Ij'ya da -ta n j-ten ' ek lerinden birini a ldlgi g örülür :tuta ra kh \~ut-a -rak-h), eserekli (cs-e-rek -lip, güle­rekte n ~g~l1 -e-rek- ren) gibi . 'gitmek' eyle r uin.lenkurulan gidcrck" sözcügü de 'gitti kçe, git gide ' kav­ramlan da vermektedit.

-asr (-esi) I. I.

,-..,., eki bir lesik bi r ek tir. Ekin '-a J-e' par çasi, geleeek

I Ekin '.a /·c-' pa rça st ulaç ckidir (bkz. -a /-e) , 'IC (-rak /.rd ).

kul 'Anad~J~ ~~tzrarlnda !-a rak I-erek ckinden soma cüma dururuc . k!JamJ~It:1 gorulur: Çocug un eliril tutarakren (tut-a-rak -fan ) giul, scvinc.ck-

fen (sevin-e-rek-te n) gel d i vb . Bjr türküde de söylc dcnilmek redlr :

"Tc k lek basarak tan {bas- a-ra k-fan)Had e süzerekten [sûz-c-rek-ten )lnci dlz erekren (diz -e-rek-ren) vb ,

zaman kavrarm vcrmektedi r' (bkz.va j-e [stek Kipi,

V. J. s. 19). h . Uygur T ürk-Ekin ' -SI /-si" par cast isc, Or on \ e • . .

cslnde 'Îstek. gcrek' , gihi kavramlar veren .slg /-Sl~~k iYle görcv ve biçirn bakmundan aym kur ulusta dtr".

- + •• • • ~ I (jrbon, Ijygur \ C lla l.. anl ~ 'rörkcc-I ··a~ 1 f· c~ ï Ckllllll, -3 j-c. pa ree t 1 k ted i Çunkü "<gu ' -gil eki cslo

• I ~ ' ekiudcn ge me ... Cl. kIerinde kultamlan . ~&U r-gu -d I . den ad kurdugu gibi , gclece :. ~amanT Li rkçcdc eylcrn kok ~e gov c ~nn 1_ . eki de ' ,gu ' -giï ekinden dönüserekkavra rru da ' cnncktcd lr. A}r1ca -ga ge

avrn görevdc kulla TIl lml$!Ir. _ 11 I eek zemen kavrartu ve ren. Görul~)'Or Ki, d~ha VI ~ La ~~~: (d:~r~~~ i llden geçerek, ön~e 9rh?"

• gu l-gu' cki. zama nla -gu > g .. . I E 10 Tu rk. budun ëldüreyin,Ya7l'llan'nda (b kz. v.. Thormen Te:cud~~~ ~onra û; Osman\lcada kulla~llanurugsi rat aym tir crrtusj vc O gul ca,d, . ibi kip lcrdeki geleeek zaman. istek

1 ap a-cak gel-e -eek gr I ,' yap-a. ge -c. y , .' ,' . kini mcvdana getlrrnistir. . ' .kaH amlanOi veren a I-e ,e _ k i '1- O guz 1chç~indcki ' -aSl {-C'S I' ek l'.'L1,

• Kasga th. bûyük bir ~.el l ~ e kta kav ram ve görev bir-dogu 1chçes indeki. ' -gu /gü' cktYI~ k~~~~~$~Lr~~at _ it 'Türk, B, Ata lay Te re .ligini belirlmckt('l!lr t bkz. Ka sgar I .

cÎ\I: 11, s. 68). • d . k i ' bu vav kuracak va kit dc~ildir''bu ya kurgu ogur et mes crur - .

dcmck ur . <,' den ir ki 'bu, du rulacak ycrlsmi mckûn içiu: ' t-u tur gu ycr ' ~:~':a kuras ogu r tcgûl', ' bu tura.s~

dcg ildir ' dcmcknr. Og\u la r h \~alard~ \'akfl <lcgil' ' bu d uraca k )'er de!!; tlvcr tcgiW der1c r ~ i ' bu , yay ur~a n;e<;' derl cr "bu da~a çlkacak zamalldemck lir. Übür 1 urk ler 'hu lag ag ti 1~~lda ' ht! tas :Ig:m (lgur tegill' derle r ,dcg ildir ' an lannnadlr. Oguz~~r ?r\1 ~~~~l1L" k t i r . .' h ll. d:l~a :Igaeak :r.a l~lal1 dc gl ~.d L 'Türk bun dun iill'~ig and ~ aYI~. ki~1 ança

ÜrllUll Y:ll lll:lfI nda g')ru lcr~ '"1 . ' k d iycrek fesat ki$llcr boy1cee kl~ ­hu gurur erm i ~ = T lÎrk ..ulus~ ora a 0 eceN Orh un Tcreümesi. e,ill: J, s, 24!klr~1rm l ~ ' (bk z. ~s~i T urk ~~nllaTl, H; '<J' lt. eilt: I, s , 24) ~ibi ornc,~lcrde~1\ c ' ij tuts lk Yl~, otu k,en ~T1111~ . {.bk7:-~;J~} ~a rçaS l gihi, biçlnl ~c go rey b.\­'-sik l-slg' e k i, _:lSl /, eSI eklfllll Itr Anla m baktlnl1lda n da , Istck, gerek ," m\aTl ndal1 h.emel1 hemen ft) ?H. d'.. , ,. " l\an \'ermeKle Lr. , Igibi \:'oeTl7Cr ..a\ra n < " 'I kö k ün c geJm l ~ 0 maSI,

. I . daki "sik' ckmm e) cm d 11 ~uO rhon Y~nt art n u is alla m;v.. Çünkü Osm3nltca a. ~) llt.g

ekitl \'1' g:órcymm a.~ [1 ol~~L~un '1~ cylcm kök lcrinc gelen ' .slg f-Slg ekm;ibi. Nlad ak ; ünlilnun ka ~ 0 masl I, O <;manltcadaki 'ya t '~ l > Y!1 t'~'SI,

LfKa mcti nlcrd.: ~~. ras:l a ll~ ~ ~cl:sr~rnekle rÎ gibi, K itab-al ldrak Ll Llsan·· t u t · ~ü :-- tu l-e-SI . gl;' -SI ,-- glY h ' duv gu' sözcüg.ü de vard lr.Al-Atr :l\.. ·t c ï~Y-SU ? lUy-a-s

l, IS" u'reada da ' -sIS /-siS' ekinin e~· l en:. .

Bu lur C'fnek1erden ba'ika Uyg , ,cldi f;i görü!ilr: 'sö:r.!emes lg SOl .d , . d '~rlldan do~ru~a t> " b' (bI. A ,,'on" ok \'C\'a gO\ c erlllc Ol'; •. '. 1' " laenaeak Iilre 81 I ..z. ... . k" . , Ika ns ig WrtI . all.

süyknmqcc(' _ q~7 h a G rammatik 194 1, Lc ipzlg).Ga bain. A\t I'Jrk l"'c e ,

' "SI (-<si) I. 2.

'""-" ck i. esk i Osmanhcad a geleeek zaman crtacr 01a­rak yaygm biçimde kullamlmaktaydr Daha 5011­

ra tan, gene tlik te ha yirdua ve beddualarda kulla ruhrolmustu r : Sag OJa SI çocuklar ; Caru çrkmayasrnda m : Adr ba tmaya sr çocuk ; Adr ba tas t dûsman :Occgi yanast kad m: Kör ola si seytan ; Cam çrkasrhayva n ; yok olasi faki rlik; Eli kmlasr hirsrz vb.

Bu tür ha ytrdua veya beddualar, <ca I-cc' esitlikekiylc de kurulabiJir : Kö r oi asr-ca kedi; Ad r ba tast­ca adam; Geberesi-cc köpe k "b.

-asr (-<si) I. 3.

'""-" ck iyle kurulan ortaçlar, bazen orta heccdek i'-a - f-c-' scsini kaybederek , bazen de ko ruya rak adg örcvindc ku llan rlmaktadu-: Göresim (gor-e-si-m}geldi, Aglayasrm (agla-y-a-sr-rn) geldi, Gülesim(gûl-c-si-m} geldi, G idcsim (git-e-si-m) gelmcdi vb.Ad g örcvindc ku llamlau bazr sözcüklerde ortaheccdcki '-a - f-e- ' ck inin kulla11l1madlgl gö rü!ür :'yatsl (ya l-u-sI) zamanr ', 'tütsü (tüt-e-si) kab i' , 'giysi(giy<-si) magazasl' vb. (bkz. 1. I. a hyazl: 2, s. 32).

-aSl (-<si) J. 4.

'""-" ckiy Je kurulmu~ ikil eme ve kahpla ~ml~ sözcük lcrde vardir : ' o id um 0 1a51' gibi, Vercsiye (ver-e-si -y-e)sözc ügü de ' -esi' ekiyle kurulmu~ ve yönelme durum uekiyle ka h pla~ml ~ oldugulldan ikinci bir ad duru­m u eki a labiIir: 'Vc resiyeye (ver-e-si-y-e-y-e) ah ~ma­Ylmz' gibi.

Ayn ca ' -as lf-esi' ekiylc kurulmu~ ve kahpJa}ml~

belirt cçlcr de kullamlmaktadlr: ' ktyas tya (kly-a­sl-y-a) dögü ~l11ck; 'ö lesiye (öl-c-si-y-e) çah~m<l k'.

' öld ürcsiyc (öl·dür-c-si-y-e) dö vmek ' vb.

32 P ROf'. D R. ' "E CÎlI E IIA T i u Ol;L UTÜ R KÇE :'i'i :'i' EKLE Ri 33

31 PROF. DR. YE CIHE ecrteo öt,u T ÜRKÇENi!'.; I::KLERi 35

-av (-ev)

r-.J ekinin sonundaki '· v· sesi baska bir sesten d önüs ­müs görünmektedir. Öze lIikle 'kasagi' gibi sözcük­lerin 'ka sav' o lusu dikkati çekrncktedir.Anadolu aglz lannda 'oklagr, bahklag t, yalagu' bi­çirnindeki sözcüklerin 'oklava, bahklava , ya lavu'olusu, iki ünlü arasmdaki ' -g-' sesinin ' vg- >-g- >-y. ' sesine d önûsün û açrklar.Bu ek Ie kurulmus sözcü klerin bashca lan sunla rdi r :

*görev (gör-ev) görülrnesi gereken is, vazife.

"Islev (is-le-v) i~ gör me yetisi.

*ödev (öde-v) yaptlmas t, odenmest gerek li olan, veci-bet vaz ifc.

s mal' [sma -v) sma ma, yok lama, imtihan.

sorav (sor-av) soru, sual.*söylev (söy-le-v) nutuk , bic dü sünceyi anlatmak için

söy lenen uzu nca söz." tiirev ttü r-ev) türemi s, mustak.

+a)' H e)),....." ek i, genellikle ad köküne gelerek. k ökteki kavra­ma bagh ad soylu sözcük kurar:

aday (ad-ay) adt ileri sürülen, yetis tirilmek istenenkimse ; narnzet, nisanh.

"dikey (dik-ey) dik aç r meydana getiren dogru çizgi .

"dllzey (dü z-ey) bir yüzeyin veya bi r no ktamn yüksek-ligindeki yatay, d üz smrr.

güney (gün-ey) günesf yan, güne s gören yer , cenup.

güzey (güz-ey) serin, gölgeli yer .

kolay (kol-ay) güç lük çcki lmeden yapilan , ya pilabilen.

I Ad kökûnden kurulan sözcükler örnek tutulara k 'o l-ma k' eylemin­den 'olay > ol-ay, hadise, vaka', sözcûgü tûrerilmistir.

kuzey (kuz-cy} günessiz yer , gü nes görmeyen yer,sirnal.'

onay (olÎg_ay) uygun, yerinde, münasip, muvafrk .

*yüzey (yüz -ey) bir cismi uza ydan ayrran dis ve yay­gm olan krsrru, sauh.

- B-

-baç

,....." cki, eylem gövdesine gelerek ad kurar' :

dolambaç (dola-n-baç-cdol -a-n-rna ç) dolana dola riagiden yo lun ktvnnnsi.

sak lambaç (sakla-n-baç-c sakla-n-rnaç ) sakl anma oyu­nu . (Bkz. - maç ' -meç).

- c-+cak (+cek) I. I.

,....." eki, srfatlara getirilerek ' küçül tme, azhk' kav­ramlan vere n sözcükler kurulur":

bliyticek (büyiik -cek) az bûyük, büyükçe.

rltcak (ihk-cak) az ihk, ihkça.küçücek (k ûçü k-cek) çok kûçûk, k üçücük.

yahnca k (yalm-cak) çrplak , yahn.

I S özc ük gendlikle ünlü uyumuna bagu olar ak 'kuz-ay blçirmndebilinirse de 'g üncy s özcüg ûnün ve '. y' sesinin etkis iyle 'kuzey olm ustur.

Z ' -baç ' ckinin basiud ak i 'b-' scsl , asün da ' m', biçimindedir. Don ûslûeau cki '-n-' scsinden soma gelen '-maç (-mcç' ek l, benzesmezlik kuralmagöre, 'musamm a' sözc ügünün 'musamba' olusu gibî, '-baç' clrnustur,

> 'd emincek, simdicek ', biçimlerind e Auadolu aglzlanndaki belirteç­lerde kullarulan 'ccek' cki, 'uncak' baä lacmda old ugu gibi, kavrarm pekij tir­mede kullamhr.

po

I 'kuzucak, yavrucak, yurnurcak" gib i sözcüklerd eki '-( ak.' eki , '-k.' seslerkisiyle 'cok' ekinden dönü~mû~tGr ; -11.' sesi, gcnellikle, yanmdaki dar

ünlületi geni$let ir (bk l. -cik, I. I) .• ' b ürümcûk' biçimindeki sözcük ise 'ham iplikten dokuumus ince

bez' anlarumda kul1amlmakladH.

+eak (+eek) J. 2.,....., eki, ad kök ya da gövdesine getir ilerek, 'küçültme,azhk, sevgi, sefkat ' ka vramlarr veren sözcûkler

kurulur ":kuzucak(kuzu-cak) küçük, sevirnli, kuzu .(bkz.-l-crk I. 1) .vavrucak (yavru-cak] küçük, sevimli, yavru.;'umurca k (yumur-cak} kûçûk, sevirnli, yaramaz, huy-

suz çocuk .

-ê-cak (+eek) J. 3.,....., eki , esitlik eki '~ca ' görevinde kul lamlrnaktadtr :evcek (cv-eek) bütün cv halki birliktc (bkz. -ca ,

I. !) .

+cak (+eek) 11. I..-- eki, addan ad kurar :

ayakçak (ayak-çak) rnerdiven.boyuneak (boy-un-eak) gerda nhk .demireek (dern ir-cck) dcmi rden pa rmak lik.gözcek {göz-cek) pe ncerc .saglrcak (sag-hk-eak) esenlik. saghk [bkz. -cik , I. 3,

altyaz i : 2)..

+eak (+eek) II. 2.r-' eki, 'cm' ya da 'en' ekleriyle türetilrnis gövdelere

getirilerek ad kurulur:bürümcck (b ürû-rn-cek} koza biçiminde yumaklanmts

iplik.'koruncak {kor- u-n-cak} ko rumak için kullamlan ka p,

mahfaza .

oyuncak (oy-u-n-cak) çocuklarm oynadiklan küçükseylcr.

örümcek (ör-ü-m-cek} ag örerek a"'101 yakalayan böcek.salmcak (sal-r-n-cak) sallanmaya yarayan eglence ya

da spor araci.tapmcak (tap-i-n-cak) taprmlan yer, mabet.yapmcak (yap-r-n-cak) sogukta atIara örtülen kebe;

bir tü r üzüm.

+eak (+eek) III. t......, eki, ad kök ya da gövdelerine getiriIerek yer adtkurulur : Ar tcak, Bulancak, Dogucak, Göynûcek.Ilicak, Kuluncak, Kuyucak, Ulucak vb.

-l-cik (+euk, +cik, -l-cük; + Ç1k, -l-çnk, +çik, + çük) J. I......, cki, anlama 'k üçültmc , azhk, sevgi, sefka t, acrma'kavra mlan katmak ûzere ad soylu sözc üklere get iril ir :

agaççIk (aga ç-çtk} küç ük agaç.adecrk (ad a-crk) küçûk ada .adameik (ada m-elk) zavalh adam.ayacrk (ayak-çik) küçük, sevimli ayak.bebeeik {bebek-çik) küçük bebek.borucuk (boru-cuk) küçük boru.kadmcrk (kadm-crk) zavalh kadm.kapae Ik (kapak-çik) küçük kapak.kapçrk (kap-çrk) küçük kap.kedicik (kedi-cik) küçük, zavallr kedi.kimsecik (kimse-cik} hiç kimse.köpeeik (köpck-çik) küçük, zavalh köpek.kulacrk (kulak-çrk) küç ük kulak.kusçuk (kus-çuk) küçük , zavalh kus .kuzueuk (k uzu-cuk)kücük, sevim!i, kuzu (bkz.+cak I. 2).yanacrk (yanak- çik) kûçûk sevimli yanak,yavrucuk (yavru-cuk) küç ûk, sevimli yavru (bkz.

-i-cak I. 2) .

, 1

-

37T ÜRKÇ E Ni N" F:KLE Ri

PROF. DR. YEChtE H.UiBO GLU36

cugum (kom~u-cuk~um), ku~çugum (ku ~ ·çuk- um),Gülden'c igim (G ülden-cik-im) , Nese'cigim (Nl:';C­cik-im) , Sevgi'cigim (Sev-gi-cik-im) vb .

AYnI durum, 2. ve 3. Ki si teki l ya da çogulbiçimler için de uygulamr : Annecigin (anne-cik-in,au neciginiz), babacigm (baba-elk-lil); annecigi (an­ne-eik-i), babacigi (haba-cik-r) gibi.

+ elk (+cik) I. 5......., ekiyle kavrarm kuçül tûlmûs bazi sözcüklerde an­larrun pekistirilmesi arnacryle, <eik' eki kullamlma­dan önce, bir ünlünün türedigi görülür": azteik (az-i­elk), azacrk (az-a-elk), biricik (bit-i-eik)', da racik(dar-a-eik), gencecik (genç-e-cik) (bkz. +a+, s. [9)

+clk ( +eük) 1. 6.Eylern kök ya da gövdesi '-ti' ünlüsü yle ad soylu

sözcük biçimine girer ve 'ccrk' ekini ahr : du rneuk(dur-u-enk)", gülücük (gül-ü-cük)l öpücük (öp-ü-cük)

gibi .

-l-crk (+cuk, +cik, +eük) I. 7.,....., eki alnus bazt sözcüklerle ikileme kurulur : ha ­nïm hammcfk, incecik incecik, kadtn kadmcik , kar­gacik burgacïk, krsactk kisac ik, küçücük küçücûk,minieik min icik, ufacrk tefecik vb.

+elk (+euk, +cik, +cük; +çlk, + çuk, +çik, +çük) Il . 1.,....., eki, ad kök ya da gövdesine getirilerek ad kuru­

1ur:

3B PROF. DR. YECh I E If ATinoGLUTÜRKÇE NiN EKLlUÜ

39

I Anadolu agïzlartnd aki 'küpecik, kûçûk klip' sözc üäü de iüreme

ünlûeüyle kurulmustur.1 ' biricik' sözcügündek.i •-i·' eki, iyelik eki olarak açïklanabtlirse de

türeme ûnl ü olmas t ihtimali daha bdirgindir.I Anadolu agulannda, çoculdann tay dur ueuna 'durucuk' (dur- u-cuk)

demr.

·1/l P ilOF. nn. n ·: ci IlE T1AT i n o t;T,U

a lac rk (ala-ctk} kü çük çadrr , kulübe.arpacik (a rpa -ctk} gözün kc nar tnda çrkan küçûk çtban ~

tüfck, tabanca gibi sila hlarda na mlunun ucundakik üçiik çtktntt.

bardactk (bardak-ctk) bir tür yas incir .çarnurcuk (çamur-cuk) bir tür göl ve ba tak hk ba lig1:elrnacrk (clma-crk) yüzün yana kla göz arasmdaki

çtkmüst.*dilcik (dil-eik) b ugdaygillcrde, yaprak diplerinde bu­lunan sayda m ya prakçtk . .ignecik (igue -cik] dcniz tckneJcrinde dilmen mcnt~?~1 .

kabarcik (kabar-cik} içi su ya da hava dol u kuçuk

kabart r."kapakçtk (kapak- çtk) yü regin üsttek i kapa~1.

"ka rmcrk (karm-ctk) yü rek te buJunan alttaki bosluk .*kesecik (kese-eik) kula ktak i küçük kcsc.

kt vtrc rk (ktvtr-crk] ufa k. bükülmüs, ktvrtlmts biçimde

olan.krzatmk çrk (k tzamtk-çtk) ktzarmga benzeyen bir tür

hastah k .kur lcrk (ktzrl-cik) k tzrlcrkgillerdcn bir meyve.köprücük (köprü-cü k) omu zla gögüs kcmigi arasmda

uzan an kent ik."kulak çik (kulak-çtk] yüregin list bölümünd~~i..besluk.pamukçuk (pam uk-çuk) agrzda o lan .beya z kuç~k yara.SlgJTClk (stgir-cïk) serçegillerden siyah rcnkli, uzun

gagal t bir kus.*sözcük (söz-cük) kelime, anlanu o lan ses ya da ses

birfijii .tatareik (tatar-cik) küçük bil' sivrlsinek türü.tomurcuk (tomur-cuk) bitkilende çiçek, meyve, yap­

rak vermek üzcrc meydana gelen kabartI.tosuncuk (tosun~cuk) iri çocuk.Yllanclk (y(lan·clk) bir tür mikroplu hastaltk.

Til lt KÇRNix EKI .Rlli

-l-csk (+cik) 11. 2.

,-.,...' di. ba zt yer adlannda da kuf larula r: Ava nctk .AyÜ1Clk. G cr mencik , G ölcük , Harman eik. Óvaclk.Yab crk vb.

-ç -

+ç (+aç, -l-eç : +IÇ. + uç; -l-Iç, + iiç) J. 1.

.-...- eki . ad kök vcya g övdcsine gelere k ad kurar:agaç (rg-aç) gövdesi ka lm, uzu n bitki.alnaç (ahn-aç} ön yüz , kurs t ; al m.anaç (ana-ç) an n gibi, anno gibi davra tusla rda bullman

kiz çocu gu ; yav ru vcya ürün vcreb ilccek duru­ma gelmis olan ha yva n ya da agaç ; iri , ya slt.

"araç (ara-ç) aralan n baglanusuu saglayan, vastta.a rgaç (a rga- ç) do kuma tcrgûhlarrnda eninc at tlan,

arkadnk i ipli k, a tkr.ataç (ata-ç) ata gibi , ba ba gibi b üyü kl ük göstercn

çoeuk ; atala rda n gelen .babaç (baba-ç) k ümes hayvanlan içindc Y3$h, iri ,

erkek olanr.

bakraç (bakir-aç) bakirdan yapi lan kcva biçimindekikap.

dagh ç (dag-h-e) eti begeni lcn bir koy un cinsi.döveç (d öv-eç] agaç tan havan cli.*düzcç (düz-cç) bir yüzeyin yatayhgm t anlamaya

yarayan ayg rt .güneç (gün-cç) güncs alan yer , yan.kakaç (kak-aç) kur utulmus gül, bah k veya et.krraç (kir-aç) SU5UZ, verimsiz toprak. kir.küpeç (küp-cç) küçük klip.or taç (orta· ç) ada ; tümleç alabilen ad veva slfat o la.

rak ku lJamla n eylems i; o rtak özc ilik ta~ayan.

42 PROF. DR . VEci H E H ATinoGL lJ TÜRKÇE"i N EKLERi ·13

•

devinge nmeydana

veren ay-

tokaç (tok-aç) çamasir tc kmagi.topaç (top-aç) top gibi bir tür oyuncak.yeleç (yel-eç) dag lan n, tepelerin her zarnan rüzgàr

tutan yüksek yerleri.

_ç (caç , -eç; wJç, -lç, -uç, -üç) I. 1.,--.. eki, eylem kö k veya gövd esine gelerek ad ku­

rar:aka ç {ak-aç) stvrlan akrtrnaya yarayan bom; yol.*ayraç (aytr-aç) aytrma isine yarayan, parantez.*baglaç (bag-la-ç) es görevli sözcükleri veya tümceleri

birbirine baglayan sözcük."bosaltaç (boj-a-J-t-aç) bir bosluk içindeki havayi bo­

saltmaya yarayan tulumba, bosluk tulurnbast.*büyüteç (bü yü-t-eç) büyütücü, yaklastmci mercek,

pertavsiz.çekiç (çek -iç) bir yam vurmaya, öteki yam çivi çek­

meye yarayan ayg ttt .dikeleç (dik-el-cc) fide dikerken kullamlau ucu sivr i

çubuk."dcgaç (dog-aç) dü~ünülmeksizin kendiliginderr dogart

düsûnce, saniha.*döneç (dön-eç) da lgalt akimla çahsan elektrik motoru

veya dinam oda deviuimli krsma verilen ad .*duraç (dur-aç) hcykel, sütun gibi seylerin altma otur-

tulan parça, ayak, taban.gömeç {göm-eç] petek gözenegi .gömüç (göm-ûç) define, hazine, gömü.güleç (gül-eç) her zaman gülümseyen.*imleç (Imle-c) bir olayr kendi kendine çizerek veya

i~aretlel'erek gösteren aygrt.*ineç (in-eç) yer katmanlart krvr tmlartnm ing in krsrm.

, söacögün 'cexeç' biçim i de vardtr. Farsçada da ayar sözcüäe 'çàkûç'

biçim inde rasnamr.

kald rraç (k~.ldlr-aç) b ir dest cge daya ndmlarak sag la­nan guçlc esya run kaldmlruasma yarayan araç,aygit.

"kavraç (kav ra-aç) aglr tas lan tutup kald irm aya ya ra ­yan aygtt.

kaynaç (kayna-aç) zaman za man etkinlige geçen sukal'nagl.

k mdrraç (kmdrr-aç} oluk vc YIV açmaya, oymayayarayan aygtt .

*ko~aç. (~o~-aç) ba sh ba suia bir anlam tasimayan,bitlikte kullaruldigr sozcügc 'olumluluk veyaolumsuzluk, sürerlik, kesinljk, kuvvetli ihtimal'k~vramJafl veren sözcük veya ek. 'GüzeI degil :~~ze.~ ~ ~lmu~,tur' ,örneklerinde kull amlau 'degil 'so zeugu ve -tur eki birer kosaçur.

*kurutaç (kurut-aç) suyu veya nemi gideriltuek isten i­len seylerin, içine kon du gu kutu gibi aygit.

sarkaç (sark-aç) saat ve benzen ayg rtlarda sa rkan vesallanan cisim, rakkas.

*sayaç (say-aç) havagazr, elekt rik , su gibi seylerin ku l-Iamhstndaki ölçüyü gösteren aygit.

-su a laç (slr~lawaç) içinde belli bir siraya göre kägitla r*.. ko~abIlecek böl ümleri bulunan kap.sureç (surweç). durumdan duruma gecis, degisme, olus­

ma, vetire.nkaç (trk-aç) tikamaya yarayan gere ç.*top laç (topla-aç) elektrik dinamolarmda

krsnun üzcrindek i iletkcn devrelerdegelen akmu toplay rp tek bir devreyegtt.

tutaç (tut-aç) tutak; labora tuvar masasi .*tümle~. (tümle-ç) gcnellikle ey lemin anlarrum cesit f

yönlerden tamamlayan ve herhangi bir ad duru­munda bulunan ya da ilgeç a lan ad veya tamlama.

_ __-----.!..- rtt

>

"!l OF. DH. v ectn n HATino (;J.l'

*ulaç (ula- aç) bclirtcç olarak kullarulan eylenisi.

umuç (um-uç) ûmit, umut.*üfleç (üflc-cç) bir alcvi üfleyip bir scy üzerine yönelt­

mek için kullamlau inec maden boru." iireteç (ürct-eç] herha ngi bir cncrjiyi elektrik akmuna

çcvircn ayg lt." va nstta ç (yansu-aç] aksettircn, yansrtun ayna ."vükselteç (yüksclt-cç) alçak vcya yüksck Irekansh

ak nn lann yararh ctkilerini arttrmaya yarayan

aygtt.

+ça ( + çe : +ca, -l-ce} L L,....., eki. ad soylu sözcüklere, özcllikle sifatlara, adtl­

b ra cck im eki gibi gctirilcrek, ' csitlik, benzcrlik,görcli k, ni spct' kav rarnlan sa glarur :

adamca (adam-ca) adam gibi.adetçe (adet-çc) acid, sayt bak tmmda n.ene (ev-ce) cv bakmundan, bütün cv (hkz. evcek,

-i-ca k. 1. 3).ah läk ça (ahlûk-ça) ahl àk bakumndan.ailccc (ailc-ce) bütün ailc, ailc haktmindan.akrlca (akil -ca) aktl bakJmmdan.habaca (baba-ca) baba gibi.bilglee (bilgi -cc) bilgi hakrmmdan.bölümce (bölüm-ce) bölüm bakrrmndan, bölüme göre,

bütün bölüm.çocuk ça (çocuk-ça) çocuk gibi.hük ümetçc (hükümct-çe) hükümet tarafmdan." kuru rnca (ku rum-ca} kuruma göre. kurum yönünden.soyca (soy-ca) SOl' baklm mdan, bû tim SOl'.

vas aca (va sa-ca) yasa ba klffillldan, yasaya görc .

vas ça (Y; $-ça) ya~ ba kim mdan -

+ ça (+çe; -l-ca, -ç-ce) I. 2......., eki, ulus admdan soma kullanJlar ak 0 ulusun

TÜrucÇENÎN EKLERi

dilini göstcren ad kurar: Türkçc (Türk-çe) , Alntau­ca (Alman~ca), Arapça (Arap-ça), Bulgarca (Bul­gaf-ca), Çince (Çi!l-C~~, Fra.nslzea (Fransiz-ca),~arsça (Fars-ça), Ingilizcc (Ingiliz-ec), Îtalvanca~~taI:.an~ca~, Japonca (Japonca), Ktpçakça -CKIP­çak-ça), Mdcare.~ (Maear-ca), Ru sça (Rus-ca), Srrp­ça (Sirp-ça), Turkmence (Türkmen-cc). Yakutça(Yakut-ça) vb.

-l-ça (+çe;+ca, +ce) I. 3.

'"'-' eb , 'zaman' ve 'yer' bel irten adlardan sonraçekim eki gibi kullamlarak 'e~itlik' kavranu veri r':aylarca (atlar~ca), cvvelcc (evvcl-ce), günlcrce (gün­le~.-ce) , müddctçe (müddct-çe}, önce (ö n-cc), sürcce(sure-ce), yrllarca (ytl-Iar-ca} vb.

-j-ça (+çe;+ea, +ee) I. 4.

~ e.ki: adt lla ra gctirilcrck ' benzerl ik. görclik. nis ret ,csitfik kavramlan saglan tr :

bcnce (ben-cc) bana göre.blzce (biz -ce) bize göre.bunca (bu-n-ca) bu ka dar, cpeyi.fa lanca (falan-ca] falan gibi.filanca (filan-ca) filan gibi .kendirnee (kendim-ce) kcndime göre.kendin~~ (kendi-n-ce) sen kendine gö re, 0 kendine

gore.ncee (ne-cc) ha ngi dilden olduguuu sorma va" ya ra yan

som adrh. -ntce (ni-ce , niçe) ne kadar, pek çok.onca (o -n-ca) ona g öre.onlarca (o-n-lar-ca) onlara göre.seuce (sen -ce) sana göre .sizce (siz-cc) sizc görc.sunca (su-ri-ca) su kadar, suna g örc.

l'ItOF. HR. VECiJlE I1.niB06 LU

+ça (+çe; -l-ca, -j-ce) I. 5.,-.. ek l, sifatlara getirilcrek 'benzerlik, görelik, nis­

pet, esitlik' kavrarnlart saglarur:açtkça (açrk-ça] açïk gibi, az açik olarak .akça (ak -ça) uk gjbi, uz ak .alaea (ale -ca) ala gibi , az ala.alçakça (alçak-ça) alçakltkla, alçak gibi, az alçak.bczca (boz-ca) boz gibi.büyükçe (büyük-çc) az büyük, büyük gibi .çrlgmca (çilgm -ca) çrlgtn gibi.çokça (çok -ça) çok gibi , epeyce, hayli .darca (dar -ca) az dar , dar gibi.dellee (deli-ce) deli gibi, az deli .derfnee (der in-ce) az derin, dcrin gibi.dikçe (d ik-çc) dik gibi , az dik.dirlee (diri-ce) dir i gibi, az diri.dilzee (dûz-ce} dü z gibi, az dü z.eksice (eksi-ce) eksi gibi, az eksi .enlice (enli-ce) enli gibi , az enli.epeyce (ep +eyi·ce) epeyi, oldukça, bir hay li, çokça.genisçe (gcnis-ce) az gen is, gcnis gibi.gizliee (gizli-ce) gizli ola rak.gökçe (gök -çe} gök rengine benzer, güzel,gök yönünden.güzelce (güzel-ce) az güzel , güzel gibi, iyice.hcsça (hos -cal hos gibi, az hos. (bkz. + ça,T. 6).iriee (iri-ce) az iri, iri gibi.iyice (iyi-ce) iyi gibi, az iyi, iyi ol arak, çok iyi ola rak.kalmca (kalm-ca) ka lm gibi, az kalm.karaca (kata-ca) ka ra gibi .'krsaca (k tsa-ca) oldukça ktsa, kisa gibi, kisa olarak.k rzrlca (k tztl-ca) k tzrla çalan, ktzrl gibi, krpk izil.kocaruanca (kocaman-ca ) kocamau gibi .

, -karaca' SÖlCÜgÜ hay van adr olarak da kullamhr (bkz. + ca , Hl . 2).

TÜRKÇE~iN EKL~Ri

ko layea (kolay-ca) oldukça ko lay, çok kolay olara k.sadece (sade-ce) sade gibi, sade olarak.sartea (sart-ca) sart gibi, az sart.topluca (toplu-ca) toplu gibi, az toplu.ufakça (ufak-ça) ufak gibi , az ufak.uzakç a (uza k-ça) uzak gibi, oldukça uzak .uzunca (uzun- ca) uzun g jbi, oldukça uzun.yakmca (yakm-ca) yakr n gibi, oldukça yakm.yaramazca (yaramaz-ca) yaramaz gib i, az yaramaz,

oldukça yaramaz.yavasça (yavas-ça) az yava s, yavas gibi .yenice (yeni-ce) yeni gibi, yeni olarak, o ldukça yeni.

-l-ça (+çe ; -l-ca, +ce) I. 6.

r-...J eki, adlara, sifat ya da adrl lara gelerek belirteç,bazen de baglaç kurar :

açrkça (a çtk-ça) açrk olarak.al çakça (al ça k-ça) alçak gihi, alçakhk la.ayrrca (ayn-ca) ayn olarak.azca (az-ca) az olarak.baska ca (bas ka-ca) aynca, baska olarak, ayn ol rak.basbeu (bas h-ca) basta olarak.binlerce (bin-Ier-cc) binlerle.böylece (böyle-ce) böyle olara k.çabukça (çabuk-ça ) ça buk olarak.çokça (çok-ça ) çok olarak.derfnee (dcrin-ce) dcrin olarak.dogr uca (dogru-ca) dogr u olarak.dostça (dost-ça) dost olarak .epeyce (epeyi-ce) epeyî, çokça, çok olarak.crkence (erken-cc) erken olarak.evvelce (evvc l-ce) eskiden öncedcn.gizllee (giz-li-ce) gizJi olarak.hesapça (hesap-ça) hesaph olarak.

r

TÜRKÇENiN EKLERi 49

L

·18

hosça (hos-ça) hos olarak. H osea kalm vb.ivicc (iyi-ce} iyi o larak.krsaca (ktsa -ca ) ktsa olarak .kolaven (kolay-ca} ko la)' olarak.olanca (ol-nu-ca) olatuyle. butün gücilylc, bütünü ylc .

üncc (on-cc} öndc ol a ta k. cvvelcc .ëylcce (oylc-ce] öyle ol arak, 0 biçimiylc.sadecc (sade-cc) yal ruz, anca k.sakltca (sak-h-ca) ~aK 1J olaruk.,;,öylece (Söyle-ce) söylc . su biçimivlc.topluca (toplu-ca) topl u olara k.usutea rusul-ca) yava sça.yahuzca (vahuz-ca) yalruz olara k .va vasça (vavas-ca } )'ava~ 01ar a k.viiz .iercc (vilzlcr-cc] y üzlcrlc.

+ça (+çc: +ca, -l-ce) L 7.-ccki. '<eik' ki.lçüll mc ckindcn öncc kullarula rak 51­

fat vcva belirte ç kura r : buncacrk (bu-n-ca-eik)scv. çabucacik (çabuk-ça-clk, çabucak), güzelcecik(güzd-ce-eik). homeneeeik (hemen-ce-eik), kolay­cactl, (kolay-ca-clk). oncact k (o-n-ca -eik) , suncacrkbu.n-ca.-Clk). usutea eik (usul-ca-ctk), yavas çacik

(yavas-cn-ctk} vb . (bkz. -j-crk 1. 2).

+ ça (+ço: + ca, + eo) 1. 8.__ cki . ivclik ckindcn som a kullam larak 'g örelik.SIW, knd;r' kuvram hm sajilar : aglr hgllnca (agjr­llk-I-m-ca). dglrhglllca (:I)!,lr-llk-l-n-ca) ; nkhmca (a­kil-t-m-ca), akhnca ~a kl+J1-ca); ardtmca (art -i-in­ca), ardmca (art-Hl-ca); hoyurnca (boy-u-m-ca),hovunca (bov-u-n-Cil ); dinimcc (din~ i-m-"e) , dinin cc(dî;,- i-n-cc) : . günlümcc (göl1l"ll-ü-m-ce), gönlüncc(gJnül-Ü-ll -CC) : îtik;ldlll1ca (itikat-l-m-ca) , itikad mca

(it ikat-t-n-ca}; kanunca (karu-m-ca), kaninca (ka­ru-n-ca) : kendirnee (kcndi-m-ce), kendince (kcndi­n-ee}; ömrümce (ömr-ü-rn-cc) : ömrüncc (ömr-ü-n­ce); yeterince (vet-er-i-n-ee), yolunca (yol-u-n-ca) vb.

+ ça (+çe; + ca, +ee) 1. 9.'"'"' cki, kendinden soma gelen ' -sl' iyclik ekiyle bir­lese rek srfat veya belirteç kurar:

açrkçast (açtk-ça-sr) açtk ola rak , açik olanr .bashcasr (bas-l r-ca-st] basta geleni, basta olam.binlercesi (binlcr-ce-si) binlerle olam.çokçasr (çok-ça-sr) çok olarak, çok olam.dostçasr (dost-ca-st) dost olarak.epeycesl (ep -l-eyi-ce-si) çok olarak, çokçast.erkekçesi (erkek-çe-si) erkek gibi, erkek olarak.hakçasr (hak-ça-si) daha dogrusu, ha klt olarak.iyiccsi {iyi-cc-si) iyi olaru, iyi ola rak .k rsacasr (ktsa- ca-sr) kisa olarak, ktsa olam.k~Ia):eas~ (kol~y-ca-sl)kolay olaru, kolay olarak, kolayt.meest (ni-ce-si) böyleleri, pek çogu.öneesi (on-cc-si] önce olaru.yüzlereesi (yüz-Ier-ce-si} yûzler le olam, pek çogu.

+ça (+çe; + oa, +cc) 1. 10.r-oJ eki, ortaçlardan ya da ad soylu sözcükle rdensonra, iyelik ve yönelme durumu eklerinden öncegelerek belirteç kurar: arkadasçasrna (arkadas-ça­sr-n-a), kahramancastna (kahraman-ca-sr-n-a) , kt­rarcasma (kir-ar-ca-st-n-a}, kovarcasma (kov-ar­ca-sr-n-a). öldürürcesine (öl-dü r-ür- cc-si-n-e) , öl­mûs çcsinc (öl-müs-çc-si-n-e}, uçarcasma (uç-ar­ca-si-n-a), yigitçesine (yigit-çe-si-n-e) vb.

+ ça (+çe; +ca, +oe) 1. Il.'"'"' eki, 'cast' ekiyle kahplasrms olarak geneliikle

I Ekin aslmda lslav d illerinin etkisiyle ol u~tu~u entes ümaktac rr.I Çok az da olsa bu ekle kurulmus somut ad da varoir. 'avuun üstûne

birden anlma özelligi gösteren Imf anlarrundaki 'atmaca', 'masa gözû'anla mmda ki 'çekmece ' s örcûklcri gibi.

beddualarda bazen de hayrrdualard a kullamhr: Köro lasrca (ol-a-si-ca} kedi; Adr bat asrca (bat-a-st-ca}adam; Geberesice (geber-e-s i-ce) köpek ; Yerin dib i­ne giresice (gir-e -si-ce} hain ; Sag olasica (ol-a-si-ca)çocuk lar; Adt ba tmayasica (batma-y-a-si-ca) kadm ;Ocagl sönrneyesice (sön-me-y-e-si-ce) adam vb.

-i-ça (+çe; +ca, + ce) I. 12.,....., eki, alnu s sözcü klerin ba zilar ryle ik ileme ku­ruI ur : adh admca, akça pa kça, alaca bula ca, aylar ­ca ve aylarca, -boylu boyunca, gün lercc ve gûnlerce,n icc nice , yerli yer ince , yrllar ca ve yillarca , yolJuyolunca, vüzlerce ve binlerce vb.

-l-ça (+çe) I. 13.'""-' eki, er kek unvaru bildiren bazr sözcüklerden ka­dm un vam yaprlmasmt saglar-: tannça (ta nn),kraliçe (kral), imparatoriçe {imparat or] vb.

+ça (+çe; -j-ca, +ce) 11. I.,....,.,. eki. 'erna I-me' eylemlik ek iyle kahpl asarak, ge­nellikle sOYJ\t ad kura r> : aramaca (ara-rna-ca), bil­mece . (bil-me-ce), bogrnaca (beg-ma-ca). dan lmaca(dar-i-I-ma-ca) , dü zmece (düz-me-ce), görmece(gör-me-ce), kandirrnaca (kan-dir-ma-ca), kesmece(kes-me-ce), kos maca (kos -ma-ca) , kova lamaca(kov-ala-ma-ca), saymaca (say-ma-ca), seçmece(sec-me-cel , silmece (sil-me-cc), sasnunaca (sastrt­ma-ca), yakrsnrmaca (yakis-tir-rna-ca) , yarnl tmaca(yaru lt-ma-ca}, yutturmaca (yu t-t ur -ma-ca), y üzles­

mecc (yiiz-les-me-ce) vb.

51T ÜUK ÇE:-i h l':KL E Ri

AYllI ek in yer degistirerek kahp las ttgrda görülür:sürünceme (sürü n-ce-me -csûr-ün-me-ce), geçinceme(geç-in-ce-me -cgeç-in-me-ce) gibi (bkz. SDD).

+ça (+çe; -ê-ca, +ce) 11. 2.

......, eki, "-d ik' or taç ekinden soma getirilerek zamanulac r kurulur : aldik ça (al -drk-ça , a ldigr miiddetçe,zaman), a hnad rkça (alma-di k-ça , al madrgr zaman) ;ba ktikça (bak -ttk -ça ], bakruadrkça (bak-ma-dik -ca) :ka ldïkça (kal-dtk-ça), oldukça (ol-duk-ça), vurdukça(vur-duk -ça), zayrf'ladikça (zayrf'la-d rk-ça} : geldikçe(gel-dik-çe), gitrikçe (git-tik-çe). gûldükçe (gü l-dük ­çe), yedikçe (ye-dik-çe), ytlrûdû kçe (yürü -dük-çe) vb.Özellikle, 'pe k çok , fazla ' kavram larr veren bi r türikileme, ay ru kurulustan yararlamlarak kuliamhr:azd tkça azar, (çok azar) bakukça bakt, (çok bakn },ki saldrkça krsa ldt, (çok kisaldr) , ktzdrkça k tzd r (co kktzdr ), uzakdtkça uzadr (çok uzadi), güld ükçe güldü,söylendikçe sëylcnir, yedikçe yer vb.

+ ça (+çe; +ca, +ce) 11. 3.

,....,.,. eki, eylem kök ya da gövdesine gelen ' -m-'ek inden soma getirilerek zaman ulacr kurulur":ahnca (a i-In-ca), almaymca (al-ma-y-in-ca), bakinca(bak-in-ca) , bakmaymca (ba k-rua-y-m-ca) , kalmea(kal -m-ca) , olunca (ol-un-ca}, vurunca (vur-un-ea),zayïflayinca (zayif-Ia-y-m-ca}; geJince (gel-in-ce), gi·dince (git-in-cc), gülünce (gül-ün-ce), sevince (scv-ln­ce), yiyince (ye-y-in-ce), yürüyünce (yü rü-y-ün-ce) vb.

+ça (+çe; -l-ca ; +ce) 111. I.'"'-' ek i, ad soylu sözcüklere getirilcrek yer adlan ku-

I -mca ek], Dogu T ûrkçesinde zaman ulacr kuran '-gmça' ekinden

gelmist ir.

PROF. D R. V E CÎ H E II(ATÎHOtLl:50

srraca (slm -ca) boyunda srra srra sislikter yapan has­tahk.

sinirce (sinir-ce) bir t tir sinir has tahgt .*tümce (tüm -ce) bir yargt bildi rmek üzere kullamlan

sözcük ya da sözcük dizisi, eümle.

+Çl (+çu, +çi, +çü ; +CI, +cu, +ci, +cü) J. 1.

'" ekiyle, genellikle, sözcûklerin kök ya da gövde­Jerinin bc lirtt igi bir gö revi sürekli olarak yapanveya bu görev i 'meslek' edinenleri göste ren adsoylu sözc ük kurulur. Bu ckle kurulmus sözcük­tcrin baz ûan da 'a hskanhk, itiyat , özellik' belirtir.-ç t eki, ad soylu kök ya da gövdelere baglamt. Bubakimdan eylern kök ya da gövdeIeri de - 1 (-i, -u,-ü] ekiylc ad soyIu biçime girer ve -çt eki, -l-CI

(ei-ei, -u-cu, -ii-eü) biçimlerini ahr (bkz. -rca) .' -Çl ' ekinin baglandigi kök ya da gövdedeki kav­ra rmn ' meslek' haline geldigini belirten sözeüklcrinbashca la ri sunlardrr :

ak mcr (akm-ci) akm yapan .arabeer (araba- cn araba yapan, satan veya süren kimse.arrcr (art-Cl) bal almak üzere art yetis tiren .asçi (as-çi) mcslegi yemek pisirmek olan kimse.BYCl (av-ci) avlanmayi i~ edinen kimse,bakrrci (bak ir-ci) ba ktr esya yapan, satan kimse.bahkçr (bahk-çt) ba ltk satan kimse.lnçakçr (bi çak-çi) brçak satan kimse .boyeer (boya-ci) boya ma isi yapan kimse.carnet (cam-cl) cam satan veya takan kim se.çalglcl (çalgi-ci) çalgr çalan.çaycl (çay-cr) çay yaprp satan.di~çi (di s-ei) dis hastahklar rru tedavi eden tabip.dokurnact (dok uma-ci) dokuma isini yapan.dügmcci (d ügrne-ci) dilgme yapa n veya sata n.

po

--

P RO F . DR. YECill1': HA TlnOGLu

rulur : Çamhca, Çatalca, Çekmece, Çukurca , Da­ncar, Dermee. J11ca, içmece, Kanh ca . kap hen. kay­narea, Sapanca , Sütlüce, Yaruncat, Ycnice vb.

+ça (+çe; +ca, + ce) 111. 2,...... ekiyle bazt hayvan veya bitki adlannm da kurul -

dugu gö riilü r :bozumea kursun renginde bic t ÜT bo z kenenkele.delice bugdaya benzer, yabanî zehirli bic bitk i: kus adt .ka rac a küç ük boynuzlu bic t ü r geyik .kekarea kendini korumak için koku çikaran, et ob ur­

la rdan bic kürk hayvant .sût liice d ügün çiçcgi.~·agmurca dag keçisi .

-l- ça (+çe ; +ca, +ce) 11I. 3..-.. ekiyle, genell ikle cylcm kök ya da gövdesinden,bazen de addan ad kur ulur .

akarca (ak-ar-ca) ak mult hasta ltk.*dilekçe {dilc-k-çe) istida, dilek ularak sunulan yazt.dönence (d ön-en-ce ) ger i d önme noktast.dllstince (dü s-ün-cc) d ûsünme, d üsün üs.eglencc (eglen-ce} cglcnme, cglcnis : ncscli ve ho s

vakit geçirilen toplantt.- gerek çe (gerck-çe) gercg inin ncdeni .*günce (gün-ce) gün lük arular, hûtira yazilan."' güvencc (gü ven-ce) güvenme, it imat, gilven veren

duygu.Imrence (imren-ce) hcrkc sçe imrenilen."sakmca {sakm-ca} sakturnayt gerekt iron scy, mahzur.

I Ban adlardaki ' cca' ekinin biçimi, kö kcn baknnmda n ayrt bir söz­cükte!'. b.1m:~ olabilir: KomtanI J ---,. K ösrence : ortanza > c rtanca (bir

TÜRn:ÇE~j;\· EKLERÎ 53

5.\ PROF. D R. YE CÎlIE ItATÎIWGLU T ÜUKÇENiN EK LE IÜ 55

ekmekçi (ekmek-çi) ckmek yapan veya sat an kimse .eskici (eski-ci) eski ahp satan.gözcü (göz-cü) kendisine göze tlemek i~i verilen kim-

se, göz doktoru.ignecî (igne-ci) igne yapmayt meslek edinen kimse.i~çi (is-ei) i5 yapan kimse.izci (iz-ci) iz süren, ktrlarda, daglarda bir tür spor

yapan . kimse,kaptel (kapt-cl) ev, apartman, resmî daire, ote l gibi

yerlerde yasayanlarm islerini gören kim se.komen (koru-cu) kir bekçisi, kirlan, ormaulan koruma

isinde çahsan kimse.këmiircii (kömür-cü) k ömür satan veya ktra n kimse .odacr (cda-ct) resmî dairelerde orta hizmet i gören

kimse.oduncu (odun-cu) odun kesen ya da satan kimse.esaver (sav-et) kisi ya da toplum yaranna dava açan

ve savunan kimse.srvacr (siva-ci) siva yapan.sütçü (süt-çü) s üt satan .tasçr (ras-ei) tas krran, ta s ocagmdan tas çikaran.tafher (tatli-ci) ta th yapip satan kim se.topçu (tep-çu) to p kull anan asker snuft.yagcl (yag-ci) yag sata n veya yaglayan kimse.

+Çl (+çu, +çi, -j-çü: + CI, + cu, -l-ci, + cü) I. 2..

"'"-' ekinin baglandrgr kö k ya da g övdedeki kavra ­rrun ' süre kli' olarak meydana geldiglui gösteren vestfat veya ad uiteliginde ku llamlan bashca sözcüklerde sun la rd rr:

aract (ara-cl) uzlasttrmak için araya giren .*Atatürkçü (Atatürk-çü) Atatürk ilkelerine bagh elan.barrsçr (bans-çi) bans t seven ve saglayan.*bireyci (birey-ci) bireye önem veren d ûsünce, fertçi.

bozguncu (bozgun-cu) bozgun ha vast yaratan .eçrkarcr (çika r-cr) ya lruz kendi çikaruu d üsünen.*devrimci (devrim-ci) devrimc bagh elan, devn m ya-

pan.*dogacl (doga-cr) her seyi dogaya baglayan d üsünce

ve bu d üsünceye bagh olan.*emekçi (emek-çi) emek veren, emegi geçen.evcl (ev-ei) hafta ta tilini evde geçiren ögrenci .frrsatçr (frrsat-çr) frrsat kollayan, frrsatlardan yarar-

Ianan, frrsat düskü nü.*gerçekçi (gerçek-çi) gerçegi gören ve ona göre hareket

ede n.*gerici (gen-ei) geride kala n düsünceyi savunan , yeni-

liklere karsi olan.gësterlsçi (gösteris-çi) g österis i seven."halkçt (halk- çt) halka yönelen.Inatçt (ina t-çi) bir sey üzerinde d irenen.kind (k in-ei) kin güden.rnaeeract (macera -cf) maceraya d üskün cl an.rmzrkçr (rïuzrk-çi) ba hanelerle oyunu, isi bo zan.teski lêtç r (tesk ilêt- çi) örgüt kuran .toptener (tcp-tan-ci) toptan saus yapan kimse.Türkçü (T ürk-çü) Türkl ügü savuna n bir akima bag h.sözcü (söz-cü] bir kisi ya da topluluk adma söz aIan

kim se.uykucu (uyku- cu) uyku yu seven, çok uyuyan.*ülkücü (ülk ü-cü) bir ülkü ye bag!! oJan.yalanci (yalan-ci) yala n söylemeyi huy edinmis kimse.yaltakçr (ya ltak-çi) yaltaklanma huyu olan.yarduucr (yardrm-ct) yardun ede n.

+ çll (+,u1, + çil, +çü1; +cll, -j-cul, +cil, -l-cü l) I. I.

"'"-' ekiyle, ad soylu sözcü klerden 'ahskanhk, düs ­künlük' kav ramlan veren ad ya da sifat k urul ur :

p

56 PROF. DR. vectne IIATinOI~LU TÜRK ÇE ;\h" EKLERi 57

adamcrl (adam-c tl) insan a sokulan, adamdan ûrk me-

yen .anacrl (ana-ctl} anasma dii skün olan.bàbacrl (baba-cd) baba sma d ûskün olan .ba hkçtl {ba hk-çtl)' bahkla beslenen . bahk yiycn b ir

t ür kus.*benci l (ben-eil) yalntz kendini dii sllnen.ebëcekçi l (böcek-cil) böcek yiyen, böceklc bestenen.elcil (el-cil} cle, baskastna a1l501l5 olan hayvan .ee tçll (et -çil} etje besIcnen.evcil (ev-cil} evc ve insana ahsnus olan ,"g ölctll (göl-cül) göllerde veyn göl ktyrlartnda yetisen.

yasayan.*gölgecil (geIgc-cil) gölgedc yet isen ya da gö lgeyi seven.lnsancrl (insan-ctl} insa ria yakm olan ya da sokulan .*kumeul (kum-cul) kumlu topra gt sevcn ya da kum lu

toprakta yetisen."kura kçrl (kurak-çrl) kurak ycrden hoslanen."nemen (ncm-cil) nemdcn vc ncmli ycrd cn hos lunnn ."otçul (ot-çul) ot la beslenen .*özgeciI (özge-cil) baskalarmui iyi ligi için cahsan.*sesçil (ses-çil) sesc dayanan , scsle ilgili olan.tavsancrl (ta vsan-cil) tavsanlan kaptp ka ldirmak su-

rctiylc avlanan bir tür b üyü k kU~2 .

"tuzcul (tuz-cul) tuzIu yerJcr i SCVCIl.

yrlancrl (yrlan-ctl) yilanla beslenen kus.

+ ç.l ( +çul, +çil, -j-çül ; -j-cil, -t-cul, +cil, + cü1) 11. 1.

,.....". ekiylc, ad soy lu sözcükleri n kökaulanuna 'az­hk. benzerlik , gibilik' kavramlan kattlarak ad yada srfat kurulur :

akç ll (ak-çtl) ak gib i, akça , beyazïmst.

, Ayrn sözcü~ün "bahkçm' biçimi de vardar (bkz, -çm) .• Gebzc civa nnda, 'Ta\"~ancJl' biçimi nde bir )'cr adl da vardI r.

"çil rtlkçti l (cür ük-çül) çürünteye yüz tutmus maddclcrinüzcrindc üreyen mikrop.

2ökçü l (gök-ç ül) mavimsi. maviye ça la r, mavi gibi ,gökçc,

kr rçrl (kr r-çtl) kl rla~1ll 1 S gibi , krrca .ölümc iil (ö !-üm-cül) ölece k gibi cl an. ölmek üzere

olan.*önciil (ön-cüf} önde olan, öne geçen.

-l-çrn (+ CIO, -l-cun ; -l-cln, -l-ciin)

,.....". ekiyle addan ad kurulur":ayakçm (a yak-çtn) dokuma tezuáhmda a yakhk .bahkçm (bahk -çm} bil' dcniz kus u.btldtrcm (bildrr-cm) bir ku s türü.çamurcun (çamur-cun} gö l ve bat akhk larda yasayan

bil' ördek.gûrercln (g ök-cr-ci n). gök ren kl i bir kus türü.kas rkçm (ka stk-çm} gagast kastga benzeyen bi l" kus.örcün (ör-cün) iple örülmüs mer divcn.yalçtn (yal -çtn) düz, çtplak ve sarp.

D

-l-du- (+dc-; + Ia-, + Ie-) I. 1.,.....". ekiyJc, ad soylu sözcüklcrden cylem gövdesikurulur :

aldaruak (al-da -) alda tmak.bagdamak (bag -da -) birbirine geçirerek bnglamak.rsrldamak (tsrl-da-) l ~ tl l;;Ji partldamak.Infldemek (in il-de-) inlemek.

, '-çm' ckine bcn zcr <crm' biçiminde oir ck de 'olçum -e olgun kámilI I I' 'k I . .u urn ~ ', .1\'1, ctm yamna ktn clan bir madeleden srçrayan kûçük etcspar çaSI , Iklrclm, kararslZhk' gihi sozcûkle rdc geçmcktcdir.

PR OF . nn. Y F:C!lU;: nvrt uoc r.oTünKçE O\ iN t: K I. J; lt i 59

ündemek (û n-de-} ünlemek, çagirmak , seslenmek.yastama k {yas-ta-) yaslanmak, yastrk dayamak.

+da- ( + de- ; +Ia-. -l-te-) I. 2.-.. ckiylc, ses yan stta n sözcü klerde n eylem göv­desi kurulur : civrlda ma k (crvtl-da -), crzrrda­mak (ctzrr-da -), çagildarnak {çagil-da -}, çmgtr­damak (çmgir-da-), çinrda mak (çrtrr-da -), fikrr­damak (fiki r-da -), frsrlda mak (frsil-da-), fljtrda mak(frsrr-da -), fokurdamak (fokur-da-), gtcïrda mak{gtctr-da-], guruldam ak (guru l-da -), gümbürdemek(giimbür-de-), hifiIdamak {hml-da-), hrsrrdam ak(htstr-da -), horuldamak (ho rul-da-), ktkrrdamak{krk tr-da -), k mulda ma k (krmrl-da -), krptrdamak(ktpir-da -}, pa n idamak {partl-da-), sangtrda rnak(sa ngir-da -). saprrdarnak (saptr-da-}, siktrdamak(sikir-da-), takt rdamak (taktr-da-), trktrdamak (u­krr-da-), tmgtrdamak (tmgrr-da -}, uguldamak (ugul­da-),vtzrldamak (vizrl-da-), zan gtrd amak (zangtr-da -),zrrtldamak (zml-da-) vb.

-l-dam (+dem, -t-tem)r-.) ekiyle, ad kökü nden gcnellikle soyut ad kurulur :

erdem (er-dcm) iyilik, acuna, dogrulu k. alçak gönül­lülük, yigitlik, fazilet : efendilik.

*gündem (gün-dcm) toplanularda üzeriude tar trsïhpkonusulacak kortularm tümü.

yord am (yor-dam] çeviklik , ya tkml rk, a hskanhk, yc­ten ek, usu\.

*yöntem (yön-tern) bir arnaca ulasmak içiu tu tulan 1'01,metot , usul.

+dai (+dej; -s-tas, +lej),...., ekiyle, ad soylu sözeük lcrin kökanlanunda 'o rtak­!Ik, c~ itlik' belirten ad l"r kurulur. Ekin çok defa,

'a rkadas, strdas' gibi örnekle rde görü ld ügü üzerc,ünlü uyumlanna baglandtgt , bazen de, ' ka rdes ,meslektas' örneklerinde o ldug u gibi ay km d üs­tügü bilinir :

ada'} (ad-das} adr a yru o hm .ar kedas (arke -das) tutumlan vc anlayrslan uz çok yakm

olan ya da bir iste birl ikte çahsanlarda n her biri.ayaktas (ayak-tas) arkadas, yardirnci, hempa.*çagdaj (çag-das} ay ru çagda olan, yasayan."deck tas (denk-tas} denk. esit c lan."duygudas {du ygu-da s) aym duygulan tastyen.vernektas (emek-ras) i5 ve emek arkadasr.*gönülde~ (gönül-desj da vran tslan, du ygulan iI m olan.* i~te-5 (is-tes) iste orta k cl an ; istes çau.kand as (kan-da s) aym ka m tastyan .kardes (kar -das} aym alla ya da babadan cl an.karmdas (kar- in-das} kardes.*kök le~ (k ök-tes) aym kökten türern is.meslekt as (rneslek-tas} aym meslekte olan.* özdc~ (ez-des) nitelik bak mundan aym ohm." paydns (pa y-das) bir istc pa yt c lanlar.*sestc~ (ses-tes) anlamlan ayn, söylenislcri ayru ohm .srrdas (sir-das ) srr ortagt.soydas (soy-das) aym soydan c lan." toplumdas (toplum-das) ayru to pl uma bagil c lan.*türde~ (tür-dcs) türde ayru olan."Illktidcs (ûlkü-des) a yru ülkeye bagiJ o lan .yoldas (yol-das ] yolda, meslekt e, dü sü ncede ar kedas.«yëndes (yen-des) yön ü aym olan.yurttas (yurt-tas} ayru yurtta sü rckli yasayan .vzamandas (zam an-d as) aym zarnanh.

-dt (cdu, -di, -dü: -tr , -tU, -ti , -tü } I. 1.

......, eki a1ml5 çek imli eylemler, belirtilcn kuvramlll ,

TÜRKÇE:--i l'i EKI.F:Ri 61

r -nor. OR. vccim: 1I_-\TÎI10l";(.l'

icind e bul unul an znma uda u öncc olup bi ttigini ke­siulikle bildirir vc 'bclirf gcç mis" adnu a hr : aldtmtal-di-m). aldm (al-dr-i-n}. a ldt (a l-di], aldtk [al-di-k),a lduuz (a l-dr-n-i -z}, aldtl ar (al-dl-l ar) : o ld ular (01­du-l ar ): vcrdim (vcr-di-m ). verd in {vcr-d i-u). verdi(vcr-di) .....crdik . (vcr-di-k). vcrdiuiz (ver-d i-n-i-z),vcrdilcr (vcr-d i-Jer}; güldû ler (gül-dtl-ler} vb.

AVIll ek, kökün sonunda ki ünsüze gö rc sü reksiz­lcsir : .açn (aç-n}, kcstu (kos-tu), icti (i ç-ti), görûstü(gör üs-tü] vb .

-dr (-du , -di, -dü : -tr , -t u, -tl , -tü) l. 2.

-..... ckinin. bcli rli gee r nis zama u ka vrarm veren ba zisözcüklerdc ka hpla srrus ola rak kullamldrgi görülür:

*:lImdl (al lil-di) para vcya bir seytn tcslim oldugunua östcren belae, ma kbuz.

bastr (bas-t l) ktyma ilc piscn scbzc.blndi (bin-di) destok.dêvd il (döv-dû] tok tnu k. kcser ve ba lta gibi alctlerin

tokmak gib i k ullarulan küt yüzl eri.smdr (sm-dl) rnakas.tiiredi (türe-di) birden birc sivrilcn vc ktuana n kimse ." uydu (uy- du) bir gezcgeni n çckiminc baglanan küç ük

gezegen.

•dl (crlu, -di, -dii : -t t , -tu, -ti, -tli) J. 3.-..... ekiy le kurulmus çekiml i eyleml cr ikileruc olara k

da kullamhr : agladt agladl, ag ladt da aglad r, güldügül dü. giildü de güldO. gitt i gitti, ko~tu ko~tu, öl­dü öldü. uçtu uçtu , scçtî seçti. gcz.d i gezd i vb .

-dl (-du, -di, -dH; -tl, -tu, -ti. -t ii) I. 4.Bc1irli gcçlll i~ zaman kavra ml veren ck. bali ki ~i özc1ad lannda kahpla~ml~ olarak kullamhr : Döndü,

Durdu gibi.

-dr (du, -di , -dtl : -tl, -tu, -ti , -t ti} I. 5.

,....,." ckini, alrm s sözcükler birlesik sözcüklcrdc dekullanrhr : ayakbastt (ayak -l-bas-tt), gccckondu(gccc-l-kon-du), kapt rkaçtt (kap- ti {-kaç-t r), old u­bitti (o'.-du +bit-ti). mirasyedi (mi ras-l-ye-di), mum­sö ndü (mum-l-sön-dü), papazkaçu (papaz -l-ka ç-n).serdeugecu (scrden -l-geç-ti], uçtuuç tu (uç-tu-l-uç-tu),zrpçrku (zip-l- çtk-tr) vb.

-dr (cdu, -di, -dü: -n, -tu, -t i, -t ü) II. 1.,....,." ekiyl c, ya hn zamanh bir çckim üstüne cke vle­min belirli geçmis zamam getirilerek ' hiká ye' kavrarrusaglanrr vc bu çekime 'hik ûyc bitle sik zammu' den ir :nlrmsu (al-mts-l-i-di > al -l-mts-u}, a lacaktr (a l-a-enk-] i-d i > a l-a-cak-n}, uçmustu (uç -mus-l-i-di >uç-mu s-tu}, gcçmisti (geç-mis -l-i-di > geç-mis-ti).ölmüst ü (öl-müs -j-i-d î > öl-müs-tü }; aldiyd r (nld t

+ i-di > al -d r-y-di}; oJduydu (ol-du-f-i-di >o l-du-y-du), geldiyd i (gel-di -l-i-d i > gel-d i-y-di] ,görd üyd ü (gör-dü -l-i-d i > gör-dû -y-dü} vb. .

-dik (-duk, -dik, -dllk; -nk, -tuk, -tik, -tük) I. 1.

,....,." cki, eylern kök ya da gövdesindcn geernis zamanortact kura r: ta md ik (tam-dik) kimse, tantmadrk(ta m-m a-di k) insan, bildik (bil-dik) kimse, biimc­di k (bi l-me- dik) iu san vb. (bkz. -ça 11 , 2, s . 5J) .

-d tk (cduk, -dik, -dük ; -uk, -tuk, -tik , -tiik) J. 2.

,....,." ckiyle türetilmis geernis zaman ortacr, eerielfik­I~ . iyclik ckleriyle birlest irilerek, sifa t. veya ;d görc­vlllde kuIIa nIian sözcük kurulur: Yazdlglm (yazRdlk-l-m ) mektup, okudugun (oku-duk-u -n) kitap, ya tt lgl(yat-tlk-l) yer, tutt ugu (tut-tuk-u) bahk; sevd igim(scv-dik-i-m) kitap, üzüldügüm (üzül-dük-ü-m)kOllll. gitt igin (g it-t ik-i-n) ycr, dök tügü (dök-tiik~ ü )

(.,.- P RO F . U H. VE dliE ncr tnocr.u T ii ll KÇEN ÎN E K I,F.R i 63

göz yast: yazdrgtma (ya z-d rk-im-a), yazdrgrmdan(yaz-drk-im-dan) , yazdrgr rmn (yaz-dik -rrn-m): bil­d ikleri (bi l-dik-Ier-i), gä rd üklerinden (gö r-dük- ler­i-n-den), geçtigi mizdc (geç-ti k-i-m-i-z-de) vb.

-d tk (-duk , -dik, -dllk ; -nk, -tuk, -tik, -tük) 11. 1.

......, ekiyle kuru lmus gecmls zama n or tac i, cikmadurumu ekiyle birleserek geçmis zaman ulucr kurar t :aldr ktan , almadrktan (al-drk-tan, a l-ma -dik-tau), bul ­d uktau (bul-duk-tan}; verd ikten, vertued ikten (ver ­dik-ten, ver-me-dik -ten), öld ükten (öl-dük-ten) : aç­u ktun (aç-uk-ta n), tutt uktan (tut-ruk-ta rt): geçtik­ten (geç-tik -ten) : ölçtûkten (ölç-tük-ten) vb.

-l-dmk ( + duruk ; +dirik. +dürük)

'""-' ekl. ad soylu sözcü kten ad kurar":akmdmk (ak tn-dtr ik} reçine , agaçtan akan sey.boyunduruk (boyun -dur uk) hayvanlann boyunlar ma

gcçirilen ngaç; zorbah k.buru nduru k ' (b uru n-duruk) hayvaular nalla mrken du-

dak lan na tak tlau kiskaç ; yula r.gömüldürük (göm ül-d ürük) boyunduruga geçirilen sopa .cgulduruk (ogul-duruk) sü làleyi sü rdürcn tcrunlar .sakandmk [sakan-dmk} bashkla rda çene bagr.

+ dlz (+du:l; -l-diz, -l-düz)

,--, eki. ad soylu sözcüklcrden genellikl e ' tsik,parla khk" kavranu verebilen sdzcûk ku rar' :

, Ru ulaç , kcsin etarak g~lll i } zaman simrun bdirlli~inden 'sonra'ilgeciyle birliktc kullamltr : ald rktan sonr a, verdikt en sonra gibi.

• ' + di n k / +duruk' d i górcv- bak ma ndan daha çok bagrmsrz birsözcüge benzemektcdir, 'boyunduru k, disindi rik, sabunduruk' ve benzensözcüklcr birlcsik sözcük olabihr, Buna gore 'duruk ' sözcug G, 'durdutan,

tutan' anla mlan nda kullamlnusür.• A yru anlaru da 'burunsahk ' SÖlCÜgÜ de vardr r.• Ekin ash ' -dIr ' blçlminde olabilir.

gündüz (gün-düz) günün sabahtan aksama kada r o lanaydmhk ktsrm.

ya ldtz (ya l-drz) esyaya alnn ve gümüs g ör ün üs ü

vermede kulla rula n madd e.y rld sz (yrl-dr z) gökyüzünde g örünen rsrkh cisint .

- E -

-ecea (-aean)

'"'-' eki, '"-e' ve 'ccen' okierinde n o lusm us gör ünen vead kuran birlesik bil' ektir:

babaeau (cbab a-acan) baba gibi yak mhk gosteren .direcen (dir -e-cen) d uvarl ar yrktlmamasi için di rek,

destek.evecen (cv-e-een) ivecen , aceleci.sevecen (sev-e-cen) ac ryarak ya da ko ruyarak seven .sineeen (sin-e-een) sinen, ürken , sinsi, insandan kaçan.

- G-

r -ga (-ge)

ek i, cylcm kök ya da gövdcsinc gelerek ad kurar :da lga (da l-ga), "duyarga (duy-ar-ga}, oyu lga(oy-u-I-ga), yonga (yon-ga) ; bilge (bil-ge), "bölge(böl-ge), "degistirge (degistir- ge), "dizge (diz-ge),"g ösrerge (gös ter -ge), *sömiirgc (söm ür-gc), süp ür­ge (süpür-ge), *yönerge {y öner-ge), "yör ünge . (yör­ü-n-ge)vb.

/ -gaç (-geç; -k aç, -keç)

..-..w ek i , eylem kö k ya da gövdesine getiri lerek adkurulur:

burgaç (bur-gnç) suyun dö nüp buruldugu, ana foryapttgi yer.

I' RIJF. JUL ,"F.dllF. 11 \Ti IlOi;l.t l

TÜRKÇENfN EKt.ERt 65

- çevlrgeç (çevi r-geç) bir devr cdeki elektrik akirmrntcrs vönc çevirmck için kullamlau gercç .

dayan gaç (dayan-gaç) da yan acak scy.*deg isti rgcç (dcgistir-ge ç) bir cismi n ya da kuvvet in

biçimin i dc!F~tiren aygtt."d lizcngeç (düzen-geç) bir makinenin görevin i isteni­

Jen ayarda tutmaya yarayan ay grt .- Hgeç (il-gcç ) bit- sözcük ten sonra gelerek . 0 sözcükle

ötckilcr arasmda iIgi koran sözcük .krskaç (kts -ka ç) bir scyi tutup srktsttrmaya yarayan

ayg rt.oturgaç (otur-gaç) oturulacak scy. iskernle.pat tangaç (pa tlan-ga ç} kuuus ya da agaç da hn dan ya­

prlau vc tabanca gibi scs çrka rau, patlaya noy uncak, bir tür eglencc fÎ ~egi .

vsolungaç (solun-gac) bahklarda so lunuma yarayan

organ .siizgcç (sûz-gcc] süzmcyc yarayan kap.tutagaç (tu ta-gac ) krzgm kaplan tutmaya yarayan gercc.utangaç (u tan-gaç) utan an . serbes t da vranamayan ,

stktlgan.ësengeç (üscn-geç) çok üscnen.vüzgeç (yüz-gcç) bahklann yüzme sini saglayan organ,

yiïzmcsini iyi bilcn.

-gan (-geil; -kan, -ken)

,-...., cki. eylem k ök ya da gövdesine get irilerck , gencl­likle stfa t aibi kullanrlan vc 'ah skanhk, itiyat, özelllk'kavrarnlan veren ad soylu sözcü k kurulu r : alm­gan (ahn- gan), atilgan (aul-gan). kaygan (kay -gan),slkl lgan (Sl ktl-gan). sokulga n (soku l-gan); ah }­kan (a h~-k an) . çall ~kan (çah~-kan), sald lrgan(sahllr.gan). somurtkan (somurt-kan), unutkan(u Jlul-b n). ya pl5ka n (Y;I))I$-bn) : *edil g:en (edil -

gen), "ettirge n (etti r-gcn), çek ingen (çekin-gen),övüngcn (övün-gen), *sürü ngen (sürün-gen), "de­gijken (degis-ken), 'etke n (et-ken), didisken (dit­is-ken), d övüsken (döv üs-ken), *i1et ken (Het-ken}vb .

-g! (-gu, -gi, -gü; -kr, -ku, ·ki, -k ü)

,-...., cki , cylem kök ya da gövdesine getirilerek adkura r : "algt (al-g t), çalgr (ça l-gr), "dalgr (da l-gi),krlgj (ki l-gt), "sa lgt (sa l-gi), sargr (sar- gi}, saygr(say -gt), "va rgr (var-gi), "yanrlgi (yan-r-l-gr), "yargi(yar-gt), yaygr {yay-gr), ya zgr (yaz-gr}; "bulgu (bul­gul, burgu (bUT-gU), do lgu (do l-gu), duygu (duy-gu),'olgu (o l-gu), VUTgU (VUT-gu) ; açk r {aç-kr), atkt (al ­kt), askr (as -kt), baskr (bas-kt), ça tkt {çat-kt}, 'kal­kt (kal-k t) ; "cosku (cos-ku), "tutku (tut-ku) ; bilgi{bil-gi}, çizgi {çiz-gi), delgi (del-gi), "dergi (der-gi), diz­gi (diz-gi}, ezgi (ez-gi), ilgi (il-gi) , sergi (ser -gi), sevgi(sev-gi}, sezgi (sez-gi), silgi {sil-gi), "ye rgi (yer-gi) :bürgü (bü r-gü), büz gü (bûz-gü), çözgü (çöz-gü), 'dön­gü (dö n-gü), görg ü (gör-gü), örgü (ör- gü), övgü (öv­gü), sürgü (sür-gü) ; "bitki (b it-ki }, "çeliski (çelis-ki),el ki (et-ki) , içki (iç-k i), 'ilijki (ilis-ki), "il etki (ilet -k i},keski (kc s-ki), "tepki (tep-ki), "yetk i (yet-ki) vb'.

-gtç (-giç)

,-...., ek i, eylem kök ya da gövdesinde n ad kura r":atlangrç (a tlan-giç) dereyi geçcrken üzerine basilan,

atlanan büyükçe ta~ .

• ' özgü' sözcügü, ad köküne '-gu' ekinin gctirilmesiyle kurulrnu~lur.

1 ' _gtç' ek i, '. gaç' ekinin biçim "'e görcv bakirnmdan ash olarak görün­mektcd ir (bkz. -gaç). '-g-' scsi, '-k-' sesi gibi, genellikle yamndaki dar ünlülerigcnis ûnl ü)'c çe\ irir (bh. s. 36, altyaz.: I) .

-gm (-gun; -gin , -gün; -km, -kun; -k tn, -kün)

.'""-' eki, eylem kök ya da gövdesine getirilerek ge­nellikle stfat gib i kullamlau ud soyl u sözcü k kuru­Iur : dalgin (da l-gm), dargin (dar-gin) , kir gm (k tr-gm),kizgm (kiz -grn) , sa lgin (sal-gm), yangm (yan-gin) ,yaygut (yay-gm): bozgun (boz-gun), durgun (dur­gun) , olgun (ol-gun), so lgun (so l-gun), uygun (uy­gun), vutgun (vur-gun), yorgun (yor-gun); askm(as-k m), baskin (bas-km), btkkm (bik-km), saskin(sas-k in), yatkm (yat-km), cosk un (cos-kun), susk un(sus-kun), tutkun (tut-kun) ; "be lirgi n (belir-gin),bilgin (bil -gin), gergin (gcr-gin), gezgin (gez-gin),girgin (gir-gin); düzgün (düz-gün), öIgün (öI-gün)sürgün (sür-gün), süzgün (süz-gün), üzgün (üz-gün);bitkin (bit-kin ), "ctkin (ct-kin), gcçkin (geç-kin},"iliskin {ilis-k in). piski n {pis-k in), seçkin (seç- kin),

- 1 -

I 'au-&' sözcûgü esk i mennlc rde 'av' anlanunda geçer , DUlia g öre

' a lÎglt' söz.cüä i:i ndck i ek ' -g Lt ' deg:il, daha çok, '- It' olabilir.

67TÜRKÇE !'i"iN EKLER'i

yetisk in {yetis-kin}; d ilsk ûn (d üskün) , göçkü n (göç­kü n), k üskün (kûs -kün} vb.

-gtt (-gül, -klt}

-- eki, ad veya eylem k ökün den ad k ura r :angtt [aég-gtt}' örde ge benzeyen bir tür av kusu ,ayg ll (ay-grt) alet.kirkit (kir-kit) hall dokunurken d ügümleri srklasu r­

tirmak için kullarulan tarak.örgüt ( ör-güt) kurulus, teskilát.

+. (+u; +i, -l-Ii) I. 2.

......, iyel ik ekiyle kurulu bazi an lat rmlar, belir tili, beli r­tisiz tamlama lar b irlesik sözcük olarak ku lla n.hr : ge­lisigüzel (geli s-i -l-güzel), gerisingeri (geri-si-n -j-geri),

+ 1 (+u; +i, + ü) I. 1......... ek i, adlara veya ad görevinde kullantlan sözcük­lere ' sahiplik , aidiyet, mülkiyet' kavramlan ile bit lik­te 3. Ki si kavrarru katar ve 'iyelik eki' adiru ahr. Çe­kim ek i olan bu ek, ünlü ile biten sö zcûk lerle kul la­mhrken araya ' -s-' iinsüzü girer. Ïyelik ek i, genelliklebe lirti li veya bel irt isiz ta mlamalarda ta mlanan ek iola rak kullamlir : duvann ta st (ra s-i), ev in i}i (i5-i),kad mm boyu (boy-u), babanm s özû (s öz- ü) : duva rta,I(Ia,-I), ev isi (Is-i) , ka dm boy u (boy-u), bab asözü (söz-ü) : duvarm boyast (boya- s-r), evin bahçesi(bah çe-s-i), gülü n kok usu (koku-s-u) : masa örtüsü(örtü-s-ü), evler in bahçeleri (bahçe-Ier- i) vb.

P ROF. DR . YE CIIfE 1I.Hino GL t"

bas iangtç (baslan-grç) bic seyin, bir isiu strada ilk ge­len kismt , baslama noktast.

bllgiç (bil-giç) bilgili ya da bilgili old ugunu ileri sürenkimse.

çalgrç (çal-gtç) teil i çalgtlart cal maya yarayan gere ç,rmz ra p.

da lgrç (da l-giç} suyun uluna dalm ayr seven, suya dal ­mayt mes lek edincn kim se.

patlangrç [pa tlan -grç] karrus ya da ag a ç dalmdan ya pt­lan ve tabanca gibi ses çikaran oyuncak, bic türeg jenee fi~egi . patlangaç. (bkz. s. 65, alt yazr : 2)

siJgiç (sil-giç) ta sttla rda ön cama d Ü?C1l yagmuru.to zu silmcye yaraya n otomatik aygu.

sorguç (sor-guç, sa r-grç) esk iden padisah veya vezir­lerin ka vuk lartna takük lan degerf ta slarla süs ­lü tüy ya da pü skü! ; bazr ku slann tepesindekiuzun tüy.

66

]:;Il

p

68 PROF. D R. " E CÎlI E IU TiBO(';L UTÜRKÇEN iN EKLERI 69

ba srbozuk (bas-r-l-boz uk), besibirlik (bes-i-l-birlik},besibirycrde (bes-i+bir-l-yc rde) : Isyeri (is-t-yer-i);isbirli gi (ij-j -birlik-i), demiryolu (demi r -l-yc l-u), buz­dolabt (buz-l-do lap-r), satrrbasi {sattr-i-bas-t}, a tes­böcegi (ates -l-böcek-i}, yeryüz ü [yer -l-yüz-ü}, adam­otu (adam -l-ot-u}, ku zu kulagi [kuz u-l- kula k-i} vb.

+1 (+u; +i, +ü) I. 3,

.-..J ekiyle, tamlaya ru 3. Kisi kav ranu veren iyel ik litam lama kurulur; bu tür tamlama lar genellikJe'vdrk" ekiyle ku rulan geçmis zaman ortac rylc kuIla­mlrr ; kaldrgt (ka l-dik- t) otel, sevd igi (sev-d ik-i) ki tap,oturdugu (ot ur-duk-u) cv, görd ügü (gör-dük-ü)film, bulduk lan (bul-dak-lar-i) para, kullandiklan(k ullan -drk-Iar-t) ara ba, satuklan (sar-uk-lar-i) ta r­la vb.

+\ ( + u; + i, +ii) I. 4.

,....., iyelik ckiyle zinçirleme sifat tarnlamast kurulur :ayagt (aya k-t) ugurlu kiz, saçr (sa ç-i) uzun kadin.ba st (bas-t) dertte a ile ; eli (el- i} aç rk ad am, çenesi(çenc -s-i) düsük Isçi, içi (iç-i) dar kadm ; burnu(bur un-u) havada kil, kolu (ko l-u) sargrlr ögrenci,yo lu (yol-u) topra k ma halle ; dini (din-i) büt üna da m ; sözü (s öz-n) dogru isçi, yü zü (yüz-ü) yurnusak

anne vb.

+1 ( + u; +i. +ü) J. 5.

......., cki . bazi kök ya da gövdelerle kaliplasarak sifa t gi­bi kulla rulan sözcük kurar: crtesi (ertc-s -i} )'11, evveli(evvcl-i) gün, evvelsi (cvel-i-s-i) gün, öylesi (öyle-s-i)bir adam. kirni (kim-i) insart . cogu (çok-u) za man vb,

+ 1 ( + u; -l-i, +ü) J. 6........, iyelik eki, bazr ad soylu sözcüklerle kaliplasrr

ve deyim gibi kullamlau anlanmlar kurar : Farkmda(farki-n-da) olmadan kapt kap andi; Daha dogrusu(dog-ru-s-u) susmak gerek ; Dahasr (da ha-s-i} var;Gerisi (geri-s-i) bos: Sonuna (sou-u-n-a) kadar çar­pisacagtz ; Hakktyle (hakk -r-y-le} kazandt ; Láytguu{lûyrk-t-n-t) buldu; lyi si mi (iyi-s-i} vazge çclim ;En iyisi (iyi- s-i) sen yalnrz git; Ziyade siyle (ziyade-s-i ­y-Ie) memnun oldu ; F azlasiyle (fazla-s-i-y-le) ödedi;Dclayrstyle (dolayr-s-r-y-le) üzüldü k ; Gcregi (gerek-i)yok ; Vaktiyle (vakt-i-y-Ic) okurnus tum ; Bid (bu -i)geJdi, seni a nyor ; Dansr (da n-s-i) ba~Im.IZ3 ; Orasi{ora-s-r) öyle ; Söyleme si (söyle-me-s-i] kolay ; Söy­lemesi (s öy-le-mc-s-i) benden ötesini (öre-s-i-n-i)sen bilirsin ; Bu konuda tamamryle (ta mam-t-y-le)hakhsm; Pesl (pes-i) ma gitt i; Hak çasi (hak-ça-s-r)bu i ~ güç ; Açtkçasr (açrk-ça-s-r) isin asluu bilmi­yorum; Ktsacasr (kisa-ca-s-r) bu isten vazgeçin vb.I.

+J (+u; +i, +ü) J. 7.

......., iyclik ekiyle karsilasttrmah anlanrnla r kurulur :Parasr (pa ra-s-I) bend en, gitmesi (git-me-s-i) senden ;Biçmesi (bic-me-s-i) senden, dikmesi {dik-me-s-i)benden; Almas t (al -ma-s-t} bizden, yap mas t (yap­ma -s-I) sizden; Söylemesi {söyle-me-s-i) kol ay, yap­mast (yup-ma-s-i) güç vb.

+. (+u; +i, -i-Ii} J. 8.

......., iyelik eki , bazr sözeüklerdc ka tmerli olarak ka­hplasrms biçi mde ku llam hr : birisi (bir-i-s-i], k im isi(kim-i-s-i), hepsi (bep-i-s-i), evvelsi {evvel-i-s-i} vb.

I '-SI ' iyelik eki, ban sözcG.k lerin biçim bakurundan pekistirilmesigörevinde kullamhr : 'kendi bilir' yerine 'kendisi (keudi-s-ü bilir' gîbi,

A)'Dl '-SI' eki, ûnlü ile biten rou sözcfiklerin de hece kaybma yolaçar: 'yukarr ,SI > yukar,sl, dl~,1n'S I > dl~ar·sl, içeri·si > içer-si' gibi.

+ . (+U ; +i, + ü) I. 9.

~ eki, -l- Iar I+ler' çogul ekiyle kaliplasarak za­man belirteci kurar ; aksamlan {aksarn-la r-r}, gece­leri (gece-ler-i), gü ndüzleri {gilndüz-ler-i}, kislan(krs-lar-r), öglelcri (ögle-ler-i), önceleri (önce-ler-i),sabahlan (sabah-lar-i), son ralan (soma-lar -I), yaz­Jan (yaz-lar-r) gibi. (bh. + Iar, I. 9.)

+ . (+u; H , + ü) I. 10.

~ eki, '+ Iar 1+ler' çogul ekiyle kaliplasarak be­lirsiz adtl ku rar : baskalart [ba ska-Iar- r), bazilarr(baar-lar-i), çoklari (çok-lar-i), kimi leri (kirni-ler-i),böy leleri (b öyle-ler-i), öyleleri (öyle-Ier-i), söyleleri(söyle-ler-i) gibi.

+. (+u; +i, +ü) 1. 11.

"'" iyelik eki, soru adtllarmda kullam hr : Nesi(ne-s-i) var ?; Kaçr (ka ç-r] kalacak, kaçt {kaç-r)gidecek? ; Kaçmcisms (kaç-r-n-cr-s-r-n-r) soruyor­sunuz ?; Orasr (e ra-s-i} neresi (nere-s-i) ?; Hangisi(ha ngi-s-i} dogru ? gibi.

+ . (+ u; +1, +ü) I. 12.

r"oJ iyelik eki, ba zi sözcüklerde yönelme durumuekiyle kahplasu-: Boyuna (boy-u-n-a) söyleniyo rdu ;Înadma (inat -t-n-a) gülüyordu; Böylesine (böyle-s­i-n-e) üzülmemisti ; Diki ne (dik -i-n-e) gitme; Çare­sine (çare-s-i-n-e) hak; Öylcsine {öyle-s-i-n-e) yor­gu num ki; Tek basma (ba s-t-n-a] oturuyor ; Çocuka labildigine (al-a-bil-dik-i-n-e} kosuyordu; Ijl olu­runa (o lur-u-n -a) btrakma vb.

+. (+u; H , +ü) I. 13.

""'"-' iyelik eki, bazi sözcüklerde belirtme durumuekiyle kahplasrr : ~arkI söylemesini (söyle-me-

s-i-n-i. säylemeyi) severim ; Yalruz basma gitmesini(git-me-s-i-n-i, gitmeyi) beceremez ; Yalm z gezme­sim (gez-me-s-i-n-i , gezinmeyi) sevrnezd i; Dikisdikmesini (d ik-me-s-i-n-i. dikmeyi) bilir ; Para is­teme sini (iste-me-s-i-n-i, isterneyi) bil iyur ; Ça ­hsmasuu (çahs-ma-s-r-n-t , çah srnayi) bilmi yor ; Gi­yinmes ini (giyin-me-s-i-n-i, giyinrneyi) sever ; Ko­nusmasuu (konus-ma-s-i-n-r, konusrnayi) bilmezvb .

+ . (+u; +i, + ü) I. 14.

""'"-' iyelik eki, a nlarm pekistirmek arnacryle bazradül arda '-ki' ilgi ekiy le kahplasnus olarak l'UI­lamltr : Benimkisi {ben-int-ki-s-i) yasam a degil ,perisanhk ; Seninkisi (sen-in-ki-s-i) çoc ukl uk; Bi­zimkisi (biz-im-ki-s-i) bo suna gayrot j On!annkisi(o-n-lar-in-ki-s-i) saçmahk vb.

+. (+u; +i, +ü) J. 15.

,....., iyelik ekiyle çesitli ikilcmc kurulur : lafr lafrna(laf-I laf-i-n-a) uymamak, b h kmna (ku-r ku-t-n-a)yetistirmek , saau saa tma (saa t-i saat-i-n-a) uyma­mak; pisi pisine (pis-i pis-i-n-e} gitmek. kelirnesi keli­mesine (kelime-s-i kelime-s- i-n-e) ezberlemek, den­gi dengine (deug- i deng-i-n-e) ras tla rnak ; bosubosuna (bos-u bos-u-n-a) kosmak, ucu ueu na(uç-u uç-u- n-a) yetismek, boy u boyuna (b oy-u boy­-u-n-a) uymak ; sözû sözüne (söz-ü söz-ü-n-e) uy­ma mak, günü gün üne (gün-ü gûn-û-n-e) yet istirme k,sagl so lu (sag-r sol-u) belli o lmamak, agzl dili (agrz-rdil -i) kurumak , kolu kanadr (kol-u kanat-r) kml­mak vb.

Eylem kök ya da gävdesinden kurulan ban ikileme­lerde birinci sözcükteki iyelik ekinin yönel me duru-

Ij'.11.i .,.11 r '.~ '

70 PROl' . D R. ' "EciuE H.4.T i80~ LU I TÜ RK ÇE;-;b E KL E a i 71

J

p

72 P ROF . D R. vectux "H ..-.TisOi;I.U TÜIlKÇ~:ldN EKL ER i 73

muyle ka hplas t rgr görütür : Gitmesine {git-me-s-i-n-e)gidecek t im ama içimdekileri de söylemem gerekIiydi;Kurnasi kcsmesine (kcs-me-s-i-n-e) keserim amauzun kollu elbise çikrnaz ; Bu isi ya prnas ma (yap­ma- s-J-n-a ) yapanm Iakat içimdcn gelmiyor vb .

+ . ( +5-' , +5-U; -j-s-t, +5 -Ü) I. 16.-." iyclik eki, srra sayt ad lan nda ' -S M' sesiyle birlik tekullarulrr : bi rincisi (bir-i-nc-i-s-i) , ikincisi (iki-nc­i-s-i). ücüncüsü (üc-ü-nc-ü- s-ü) , dördüncüsü {dört­Ü-IlC-Ü-s- ü) , bcsincisi (bes-i-ne-i-s-i), al nncr si {altr­ne-t-s-i), yedincisi (yedi -nc-i-s-i) , sck izincisi (sekiz­i-ne-i-s-i). dokuzuncu (do kuz-u-nc-u-s-u), onuncusu(on-u-ne-u-s-u) vb.

+. ( + u; +i, + ü) I, 17........, iyelik eki , sayr adlartndan kurulan kalmahtarnlama iie b irli kte, belirti li ta mlama kurulmasmisaglar : Evi n üçte ikis i {iki-s-i} onun; Pararun bestebiri (bir-i) senin ; Karpuzun üçte birini {bit-i-n-i}ayrr ; i~ i n onda biri bitti vb.

+. (+u; +i, -l-Ii] I. 18,,...,., iyelik eki yle 'yas' kav ra mt veren tamlamalar ku­ruldugu gibi, tek ba stna bir sa yi adr da kullamlabilir,bu durumda, bü tün sözc ükler, kalrna durumu ekiyleka ltp lasrrustrr : On besinde (bes -i-n-de) bir kiz ; Kaçyas tndaydi ? (yas-r-n-da-y-d t}; On yedi sinde (yedi ­s-i-n-de) vardi ; o tuzunda (o ruz-u-n -da) bir kadm ;ktrkmda (krrk- r-n-da) bir erkek; ellisinde (e\li-s­i-n-de) bir arkadas vb.

+. (+u; -l-I, +ü) Il. l.,...,., ekiyle, ad soy lu sözcükler belirtme durumunagirer vc ek, ' bel ir tme durumu eki' ad tru ahr. Bu ek ialrms tümleçler, çekimli eylcmin ya da eylemsinin

anlanu ru yakmdan tamarnlad tgt için 'belirtili nesne'o lur. Be1irtmc durum u eki, ünIü Ile biten sözcüklere'- v-' koruma ünsüzüyle bagl a ntr : Güzelim agact(~gaçMI) kestiler ; Kimi (kim-i) anyorsunuz î ; Evi(ev-i) satrru s ; Mc ktubu (mektub-u) henüz a lma ­mts ; Neyi (ne-y -i] knybettiniz ? ; Purayt {par a-y- i)altru s vb .

+. (+u; + i, +ü) H, 2.,...,., ek i. 3 . Kisi iyel ik ek i almts ad soylu sözcü kler ­de. adrllarda , araya gire n adrl ' -11-' sinde n sonrakul larularak belirtme durumu rneydana gct irir :Ellerini (eller-i-n-i) da ima temiz tu tar ; Gecesini(gece-s-i-n-i) gündüzünc kattp çahstr ; Gózünü(göz-ü-n-ü) budaktan esirgcmez ; Evini (ev-i-n-i),ailesini (atle-s-i-n-i) dûsünür ; O nu (o-n-u) unutma :Bunu (bu-n-u} gö rdünüz mii ?'; Sunu (su-n-u) verirmisiniz ? vb.

+. ( + u; +1, +ü) II, 3,.-.....J cki alnns be lir tm e durumunda ki sözcükler, de­yimlerde ve a tasözlerinde ku lIam hr: isi (is-i) ol u­ru na btra kmak , agznu (agzm-i} aram ak , bastm (bas­H l - I) dinlemek, dizini (d izi-n-i) d övmek , kendini(kendi-n- i) kaybetmek , lafr (laf-i) uzatma k, kozunu(koz-u -n-u) paylasmak. gÖZÜllÜ (gö z-ü-n-ü) d ikmek ,pa ra yr (para -y-t) sokag a a tmak ; Agact (agaç-i) kur t,insaru (in san-t) dert yer; Evin iSi a}! (i~· i as -i)bit rncz ; Su yu (SUMY-U) getiren de bir tes t iyi (tes ti-y-i)krran da ; (Izümü (üzürn-ü) ye de baguu sorma vb.

+. (+ u: + i, +ü) 11. 4,,...,., ekini ahms bcl irtme durumundak i sözcükle rle iki­Ieme kurulur: çolugu çocugu b trakmak. e1 ini eteginiçekmek, evi barkr düsünmek, gûnünü gün ctmek, hu-

I'ROF. Dit. vcc tne II AT l n o t L l ' rünxçextx EKLEIÜ 75

1,1 ,III~

VU/lU suvunu bilmemek, isini gûcünû brrakmak, öte­kini ber ikini çekistirmek, prhy r prrtryi toplamak, su­nu bun u dert edinmemek, ta si taragr toplamak vb.

- 1 (-u; -i, -ü) 111. I.ro.J ekiyle eylem kö k ya da gövdesinden ad kurulur:-açr (aç-i}, "am (aIH), "basan (bas-ar-i), "ban (bat-I),"begeni (begen-i), "bildiri (bil-dir-i), *çagn (çag rr-r),"çarpi (çarp-i), çati (cat-i) , çeki (eek-i), 'çeviri(çevir-i), dizi {diz-i), dogutdog-u) . dolu (dol-u), duru(dur-u), gezi (gez-i), görnii (g öm-ü), kosu (kos-u) ,ölçii (ölc-ü), ölü (öl-ü), örtü (ört-ü), soru (sor-u),' suuu [sun-u}, yapr (yap-i), yan (yaz- i} vb.

-l- (-u-; oio, -ü-) IV. I.ro.J eki, k öklere get irilerek, kökanlamda güçlendirme,yine1eme, devamhhk ve tekrar kavrarnlan saglarur :

bürümek (b ür-ü-mek) ' bürmek' isinin tek rar edilmesiçitimek (çit-i-rnek) ' çitmek' isinin tekrar . edilmesikazunak (kaa-i-ma k) 'kazrnak' isinin tekrar edilmesisürümek (sür-ü-mek) 'sürmck' isinin tekrar edilmesitozumak (roz-u-mak] 'tozmak ' isinin tekrar edilmesiürümek (ür-ü-mek) ' ürmek' isinin tekr ar edilmesi vb.'

-1+ (-u+; -i+ , -ii-i-) V. I.,......, eki, ulaç kurar, öze llikle tezIik eyleminde kul ­lam ltr : alrvermek (al-r-l-ver-), yaptverm ek (yap-r ­-l-ver-], tu tuverrnek (rut-u -i-ver) , buluvermek (bul ­u -l-ver-}; venvermek (ver-i -i-ver), gidivermek (git­i-l-ver-), düsüvermek (dü s-ü -l-ver-), görüvermek(gör-ü-j-ver-) vb.

_1+ (-u+ ; -i-l-, -ü+) V. 2.,......, cki, sirndiki zam an çekimindc, vyor' ekinden ön-

" dokumak' gibi ey1cmler aym ku rulusla ilgiJi clabillr.

ce kullamlau eylemin ulaç biçimine girme-ini sag­lar ": a hyo r (al -i -l-yor] , yapiyor [yap -r-i-yor], tutu­yor [tut-u -l-yor) , buluyor (bul-u -l-yor}; veriyor(ver-i -j-yor), gidiyo r (git-i -l-yor}, d üsûyor (d us-ü -l­yor), gör üyo r {g ör-û -l-yor) vb. (bkz. -tyor] .

-1- (-u-; - j., -ü-) VI. 1.

,......, eki, genis zaman eki veya çau eklerinin k ök yada gövdeye baglanmasmda kullaruhr ve b u nedenlebaglann ünlüsü adnu ahr : kahr (ka l-i-r), samr(san-i-r). bu lur (bul -u-t], durur (dur-u-t), olur(o l-u-t ); bili r (bil-i-r}, gelir (gel-i-r) , verir (ver-i-r),görür (gör-ü-r), ölür (öl-ü-r): ahrur (ai -r-n-t-r}, anlr r(a H- I-I-r), bak rstr (bak-t-s-i-r}; o lusur (ol-u -s-u-t) ,gidilir (git-i-l-i-r}, üzülür {üz-ü -l-û-r} vb.

+1 + (+u+ ;+i+, +ü+) VII. I.ro.J ek i, ban sözcüklerin anlam baktrumda n pekis­t irilmesinde kullamhr : azteik (az-i-eik), biricik(bit- i-eik) glbi.'

-ICI (-ucu; -icl, -ücü)ro.J eki , eylcm kök ya da g övdesinden ad soylusözcük türeten -1 (-i; -u, -ü) ekiyle kaliplasarak 'mes­lek' ya da ' özellik' belirten adlar kurar; '

akrcr (ak-i-er) ak rp giden.ahcr (al-r-ei) a lma isini yapan ; çekici ; alan kimse veya

ayg it.aydmlatrcr (aydml at-r-cr) aydmhk veren.bogucu (bog-u-cu) bcgulacak kad ar srkmu 'v eren .

I ' -yor' d i, ayrt bir sözcük kö küniin kahnusidrr.• Aym ünlû , iyelik eki olarak da açikla nabilir : 'bir-l-cik' grbi.J _I -cr eki, Anad olu a~J:danmn bazrlarmda geleeek zaman {futurum}

kavrarru vertr. Anl akya ve dclaylannda 'AJ î gelici' t ümcesi 'Ali geleed.'demekt ir.

....16 r-no r , DR. YECillE HATi BO(; LU T ÜR K ÇENi N EKJ.ERi 17

bulaster (bulas-t-ct) bula~abi !en, sán.çek ici (çek-i -ci) çeken, cazip.dilenci (dile-n-i-ci) dilenen. ."dinlevic! (dinle-y-i-ci) dinlome isini yapan , dinlcyen.dolandlfH~1 (do landtr-t-ct} do land tran, sah tckár .* e~it i ci (cgit-i-ci) cgititulc ugrasan kimsc vcya yaprt.esirgcylci (csi rge-y-i-ci) esirgcyen, ko ruyan.ezic l (ez-i-ei) ezc n, agrr basan."gezici (gcz -i-ci) geze rek is gören .güldürücü (gü ldür-ü-cü) gü ldüren.incitici (incit-i-ci) inciten , gönü l ktran.kmcr (krr-i-cr}' ktran.kO$uCU (kos-u-cu) kosan, yansçr .kurtarrci (kurtar-r-ci} kurtaran.Ok UYll CU (oku-y-u-cu) okuyan, çagtran .*ög~cnci (ögrcn-i-ci) ögrenmek için okula gi ~cn, talebe.ögrctici (ögrct-i-ci) ögrctme nitel igine sahip olan.önleyici (önlc~y-i-ci) önünü alan, önleyen."seç ici (seç-i-ci) seçme isini yapan.sogutucu (sogut-u-cu) sogutma uitelig inde olan.sêmiirücil (sömür-ü-cü) sömüren.surücu (sür -ü-cül araba ve benzeri araç~an süren .*tutucu (tut-u-en) bir seyi, bir d üsünccyr tutan ."tliketici (tüket- i-ci) tüketcn, mû stchlik ."üretici (üret-i-ci) tireten. müstahsil, elde eden.üzüeü (üz- il-cü ] üzüntü veren .yaprc t (yap-r -ct) yapan. yararh clan .vrkrct (yrk-t-cr} yikan, yrkma isini yapan, zararh olan.

-rlr (-ulu; -m. ·ülü)____ cki, ~ h (-li, -lu, -lü) ekiylc kalrplasarak, eylcm kök)la da gövdelerinden , ortaç görünümünde stfat

I Bu tür özellik lcr sita r Ilitcliginde kullaruldrgt için önlcrinde ad gö­

rc\ inuc t-ir sölciik bululll11:\7$.1, ki~i ka\TamJ da \'crir.

kurar : duvara asih (as-i-h) rcsim, basth (bas-t-h)kitap, mavi kägtda yazth (yaz- r-lt) mektup ; yolkenanna dizili (diz-i-Ii) ögrenciler, tasa oyu lu (oy­u-lu) yazr lar, kayalara gömülü (göm-û-Iû) mczar­lar vb.

-unsa- (-umsa- ; -Imse-, -fimse-),....., ek i, ad ya da eylem kökünden, eylem gö vdesiku ran birlcsik bir ektir : anrmsamak (an-rm-sa-),aznnsamak (az-im-sa-), kaçunsamak (kaç-tm-sa-),yokumsamak (yok-um-sa-), benimsemek (ben-im­se-)-, çekimse mek (çck-im-se-), gücümsemek (güc-ü m­se-), gülümsemek (gül-üm-se-), kötümscmck (kötü­üm-se-), k ilçümsemek (küçük-ü mse-) vb.

+m (+ uo; +io, + ün; +010, -l-nun; +nin, +nün),....., eki, ad görevindeki sözcügü n tas tdtgr kavrarmn,baska bir kavrama baglanmasnu saglar ve çok defatamlama kurdugundan ' tamlayan dururnu cki' adt­TIl ahr" : duvann (du var-m) tast, yolun (yol-un)sonu, evin (cv-in) isi, üzümün (üzüm-ün) çöpü;kapuun (kapt-run) kolu, kutunun (kutu-nun) boyu,bahçeniu (bahçe-nin) duvart , ör tünün (ör tü -nûn)rengi vb.

-mca (-unea; -lnce, -ünce}

,....., eki, eylem kök ya da gövdesindcn 'zama n' kav­ranu veren ulaç kurar: alinea (al-m-ca), almaymca

l Ayru ekin 'vlmsi' biçimi de kullamhr : 'bcnimscmck' yerine (bc­nim-imsi-) gibi (bh. -msn.

, Tamlama kurulmadtgr ha lde, tarnluyan durumunda olan ve yüklemolarak kullamlau sözcükler de vardn: 'Ru kalcm Aii'nindir; 0 defter kimin?;At binenin , krhç kusanamn' glbi.

Tamlayan durumu eki, HsJmda, iyel ik cki gibid ir ve unHi ile bitensözcüklere tamlayan durumu ek i gctirilincc araya adJl '-n, 'si girer.

: ll 1' 1101-'. DR. ,rd llE nvri uo ür.u T Ü II KÇE",' b exr.xu t ,9

,;::lJ" ;;

(al -ma-y-in-ca}, o lunca (ol -un-ca). o lmaymca (01­ma-y-in-ca) : gclince (ge l-in-cc), gelmeyince (gel­me-y-in-oe}, görüncc (gö r-ün-ce), gö rmeyince (gör­me-y-in- cc, vb . (bkz, + ça, 11 . 2).

-l-rrga ( + irge)

-- eki, ad soylu sözcükten eylem gö vdesi kura r :esirgernek (es-ir-ge-), ya di rgaruak {yad-ïr-ga-) gibi.

-ryor (-uyor ; -iyor, -ilycr}

- eki, eylem kök ya da gövde sinden simd iki za-man kipi kura n birlesik bic ckt ir": a hyor (al-i-yor<al-l+yor-l-r). sattyo r (sat-r-yor): okuyor (oku­u-yor), ot uruyor {o tur-u-yo r}, uyuyor {uyu-u-yor} ;geliyor (gel-i-yor], gidiyo r (git-i -yor), seviyor(sev-i-yo r}; g ör üyo r (gör-ü-yor), üzülüyo r (û zül-ü­YOT), yürüyor (yü rü-ü-yor) vb. (bkz.-,+. V. 2).

- K -

-k (-ak, -ek} I. I.

e-- eki , genellikle eylem kö k veya gövdesinden adsoylu sdzcük kurar" :

adak (ada -k) ad arnla n sey.akak (ak -ak) deva mlt aka n su, su yat ag r.atak (at-ak) a t thmda bulunan, cüret k ûr,bannak (bann-ak) bnnmlacak yer, cv, yurt .hatak (ba t-ak} nem li, çam urlu to prak : batmts sey-

I -ryor cki, aslmda, bir ulaç ekiylc 'ver' k ökûuün bir tesmesin den mey­dana gelen bir!e~jk bir ektir.

t. T û rk iye T ûrkçesinde ad \'C)'3 eylcrn k ök ya da g övdelerine geti rile n

\-C -ak f-ek biçiruindc g örûlcn ck in bir rür ü de dog u T urk çesmde ki -gak I-~el:: ekindcn gdmektcd ir : 'y an-gak > ya na k. ba~ ·kak > ba~ak. e~-kek >e~ek, kergek > gerek, yapur-gak > yap ra,,' gibi (bhz . + kek maddesi).

btçak (biç-ak) kesmeye, biçmeyc ya rayan aygu.budak (buda -k) dal , daim gövdeyle birlejtigi yer, tuh­

tadaki yuva rlak , sen ktsun.bunak (buna-k) bunanus.çat ak {çat-ak] ik i dag yamacmm veya iki yo lun hu -

le~tig i yer.çekek (çek-ek) kayrk la rm kryrya çekild igi yer.dayak (daya-k) destek, direk ; d övmek.dilek (dile-k) istek, arzu.dolak (do la-k) toz luk yerine bacaklara do lanan kumas.dönek (dön-ek) sözü nden d önen . sözünde d urrnavan.durak (dur-ak} tasrtla rm d urduklan yer ; -d uema ," ça-

hsmada ara .elek (ele-k) eleme isini yapma k için ku llamlan aygrt."erek (er-ek) van lmak istenen sonuç, gaye .istek (iste-k) yerine getirilmesi istenilen , d ilek.kaçak (kaç-a k) herhan gi bic seyde n, yerde n kaçan.ka pak (kap a-k) bic scyi kap atmak için kullarulan gcrec.kayak (kay-ak} kayma i ~i , kayma takmu.ktvrak (k rvn-uk) canh, becerikli , a tik; hareketli.konak (kon-uk ) yo lcu lu kta dinleurnek için d urula n,

kcnulan yer ; bü yiik cv.korkak (ke rk-uk) her seyden ko rka n.kurak (ku ru-ak) yagmur suz, kuru yer.par lak (parla-k) parlayan, tem iz vc tsik h.pisek (pis-ek) kc lay pijen.sapak (sap-uk) saprlan yer , aynlan yol agzr.sars ak (sars-ak ) herhangi bir nedenle sa rsrlrrus, hasta.sürek (sür-ck) süriip giden zam an , sü rcn : hayvan

sür üs ü."tapmak (tapm-ak ) tapnulart yer.tarak {ta ra -k) ra ramaya ya raya n aygu.teketlek (tekerle-k) tekerlenen , teker b içiminde o l<l n.titrek (titre-k) titreyen.

HU I'RI I L Uil. YF.(.:i llf: IIATi ll( lt; I ,U

TÜRKÇEt\' iN EKT.ER i 81

topar lak (toparla-k) topa tlantrus. top gibi, yuva rla k.iirkek ( ürk-ek} çekingen. ürkcn.ugra k (ugra-k) ugramlan yer.yedek (yct -ek) yetrnesi için sak lanan. ihtiya t.*) Igmak (Ylg-m-ak) bir seyin Ylglidlgl, bi riktigi yer .yuvarlak (yuvarla-k] yuvarlannns, da ire biçimin de

olan; toparlak.

-k (-Ik. -uk: -ik. -iik} I. 2._ ekiylc, eylcm kök ya da g övdesindcn genellik le,srfut g örevinde kullamlau s özcükler kurulur :

aç tk (aç-ik] açrlnus olan.a hs rk (ahs-ik) ahsrru s o lan.bagda~lk (bagdas-tk} aralannda bagdasrna bulunan.bir lesik (bir lcs-ik) birlcsmis c lan.bitik (b it-ik) bitmis. biten ; yorgunluktan ya da ha s-

tahk tan görünen.bozuk {boz- uk) bozulrnus c lan .çarprk (ça rp-rk ) çarptlrms. cgrihn is clan.çekik (eek-ik) çekile rck gcrilmis gibi görû nen, çekilen .douuk (don-uk) par laklig t o lmayan ; donmus olan.dökiik (d ök-ük ) d ök ülr nüs ola n.ezik (ez-ik) czilmis o lan .göçiik (göç -ük) g öçm üs c lan. çök iln tü.

kes ik (kcs-ik) kcsilmis olan.ör tük (ör t-ük ) örtülmil s c lan.silik (s il-ik ] silinmis ohm , göster issiz .so luk (sol -u k) solrnus ohm.sökük (sók-ük] sö külmüs olan.uyusuk (uyus-uk] uyusmus o lan.varnk (yau-tk] yanrrus c lan .ycnik (yen- ik) yenilmi s c lan .yit ik tyit-ik ) kaybolmu~. yi t i hn i~ olan .yer lc'jik (yerle~-ik) yc rlql11i ~ olal1 .yo ltlk (YO I-llk) yolunm u$ olan.

-k I. 3.-..J cki, ' cda' ck iyle kurulmus cyIem g óvdesindcn adkura r":

bmg jldak (bmg tlda-k) bebeklerin bastudaki kem iklerinyum usak yeri.

Itkrrdak (f rktrd a-k] yeriude duramayan, harcketli.fin idak (Fmlda-k} rüzg ûrla dönen bir oyuncak vcya

gcrcc.fingirdek tfi ngirde -k) f ing irdcyen . fiktrdak.

" rstidak (I~d da-k) 1$lIdayan; istk veren gcrcç .kaktrdak Ika kt rda -k) eritilrnis kuyruk yagmm crimeyen

ktsnu ; ktk trdak.kikrrdak (ktktrda -k) kim i organlardaki sertee. esnek.

bcyaz doku.krpt rda k (ktpt rda-k) ktpt rdanan, harekerf olan."ptr tldak (pmlda- k) 1 ~l k açtp kapamak yoluylc isa rctlcr

vcrmc yc ya ra yau a ygtt.

-k J. 4.

,....,. ek i, scs yanst tan sözcükler kurar ve bu nlannçogu ikilemc biçiminde kullanr hr : ciyak ciyakbagtrmak, rumeik mutcrk mmctklama k. nuzrklu­mak (nuz rk-Ia-) ,VIClk vtcrk çamur, vrk vrk vrkla­ma k, viyak viyak bagmna k, zmk diyc d ur ma k. zonkzonk zonk lamak vb.

-k (pak, -ek ; -rk, -uk ; -lk, -tlk) I. S.

,....,. ek! almrs sözcükler ikileme kurar: abuk sabuk.açtk saçtk, açrk scçik, ça rpik çurpu k, çizik çizik , degi­sik dcg i~ik, didik d idik, do nuk do uuk, dökük saçtk ,kesik kcslk, kink çrktk, kmk dökük, sarsak sarsak.tilrek titrek, ürkck ürkck, yrhstk yrhsik, yoluk yoluk.yumuk yumuk vb.

1 'ya\l am ak' c~·1cmimkn hlrel i lmi~ olan 'ynstlk·. ··k · ck iyle kurulmtl~1U r .

8~ PROF. Uil. vec tue IU T i ll O t U TiJ lU.:ç.E rd;-.; EKI.ERi 83

-i-k ( +ak; + ck) 11. I.

"-' eki , gencl likle ad kök ünden ad ku rar :basak (bas -uk] b ugda ygillerin tan clcri ni tastyan küçük

bas. (bkz. s. 78, a hyazr : 2)benek (bcn-ek ) ben gibi oIan rcnkli krsrm.çorak {çor-a k) tu zlu toprak.ipek {ip-ek} ipekböcegindcn e lde edi len iplik ."edak (od-ak) ya nsiyan tsmlartn tcpland iklan nokta .ortak (orta-k} müstcrck, isurak eden.sakak (sa k-a k) çene, çene a lu.sol ak (so l-al) sag eli yerinc so l elini kul lanan.topak (top-ak) top gibi yuva rla k ol anr .yolak (yol-ak) patika, kü çûk yol.

+k- (+Ik-, +uk-; +ik-, +ük-) lIl. I.

--.,. ek i, ad kökünden, köknnl.nm pckisti ren dö nüslüeylem gövdes i kurar : ac rkrnak (aç- r-k-) ,biri kmek(bi r-i-k -), gecikmek (geç-i-k-) , gözükm ek (göz-ü-k-}vb.

-k (eik , -uk ; -ik, -ük) IV. 1.

--.,. eki, 'beli rli geçmis , dilek' kipler inin ve ' hik áye,ko sul' birl csik zam anla nnm I. Kisi çeki mlerinde'çogul' kavra nu sag lar : a ldrk (a l-di-k), geldik (gel­d i-k): alsak (al-sa-k}; gclsek (gel-so-k): aldrydrk(al-di-y-dt-k), geldiydik (gel-di-y-di-k}; aldiysa k (al­dr-y-sa- k] . geldiys ek (gel-di -y-sc-k} vb.>

-l-kek

ek i, ad a geJir ve art lamt pek istirir. Bu ek yazid ilinde ya ltuz 'erkek' sözcügüude geçmektedir .

, 'kabuk (kab-uk), lop uk (top-uk}' gibi sö zcü kfer de 'ok' sesiyle ad dankllrulmu~ aJ lardlr.

, Aym çekimlerin , 'uld lktl (al.dl-k-II), gddikl i (gel·di-k-ti) ; aldlksa(al-dl -k-sa), gddikse (gel-di- k-Sè)' biçimleri de kull.lm hr.

-l-ken

-- cki , ekeylemin ' iken' c rtacmdan o lusm u~ birekt ir vc basku cylcmlcrin ortaçl anyle birlcserck ulaçkurar : çahstrk en {çah s-i-r -l-i-ken > çahs-r-r-kcn};okurkcn (oku-r -l-i-ken > okur-kcn); düsü.i üiken(düsü n-ü-r -l-i-ke n > d ûsün-ü-r -ken}; gelmisken (ge l­mis-t-i-ken > gelmis-ken}; konusmuskcn (konus­mu s -i-i-ken > konus-mus-ken}; gidccekken {gir-e­eek -i-i-ken > git-e-cek-ken) vb.

-l-kr r- (+ kur-, -l-kir-, -l-kil r-}

-.... eki, scs yansttan köklerdcn eylcm gövdesi kura r :a ksu-mak (as-ktr-}', frsk rrmak (f rs-kir-), ha yktrma k(hay-ktr- I, htçki rmak (hiç -ktr-}, hrmkrrmak (turn­ktr -), tiksirmak (us-krr -); ök sü rmek (ös-kür-), püs­kürmek {p ûs-k iir-) . tük ürmck (tü-kür-), sümk ürmck(süm-k ür-) vb.

+ ki ( + kü) I. I.

-.... eki , ad soy lu sözcüklcre genrilrek ' iyeli k, uid i­yet ' ka vra nu sag lamr ve ' ilgi eki' admiahr- : uksa rn­ki (ak sum-ki), sa ba hk i (sab ah-ki), geceki (gece-ki) ,öncek i (önce-ki), ya n nki (yann-ki), derninki (de ­min-ki}, evve lki (evvel-ki), slmdik t (simdi-k i), son­raki (sonra- ki), asagrki (asagt-ki], yukank i (y uka­n-ki), karsrkr (ka rst-ki) , dünkü (dün-kû), bugünkü(bug iin-k ü) ötcki (ö tc-ki), herik i (beri-ki ] vb.

I G ürül üyor kl, ' , kIr' ekinJe '·r' seslnin bulunmast, 'askmnak öskür­mek, uskrrmak' gihi s özcüklc rdc scs göçu~mesine yol açnus, 'ak strmak,öksûrmek, uk sumak' gibi biçimler otusmustur .

2 Baglaç olan 'k i' ayn s özcü k oldugundan ayn Y:iZlhr. Ya lmz balld urum larda kalJpJa~ml~ ulan bu sözcük, ek gibi biti~jk yalllma kladJr.H albuki (hal +bu 1 ki) , san ld (san -t ki), oysaki (oysa +ki ), demekk i (dem ek·+ ki). mademld (madem +kil gibi.

_ _ _ -----.:....- J

8 1 J' ROL DR. \Tci H E ILH i Jlo t=L U85

+ ki I. 2.__ eki . tam la yan dur um una ginnis kisi ve isar eta dillanylc kulla ruh r : benimki (ben-i-n-k j). senink i(sen-i-u-ki), onunki {o-n-u-n-ki). biz imki (biz-i-n -k i],sizinki (siz-i-n -ki), onla rmki {o-n -lar-r-n-ki}, ken­di n inki (ken di -n -i-n-k i); b ununki (bu-n- u-l1-ki). su ­nunki (~u-n-u-n-ki)_ sunlartnk i ( ~u- n -Ia r-I-n-k i) vb .

+ ki I. 3._ ' c ki. ad lann ta rulaya n durumunda n so nra ku l­13111hr : evink i (ev-i-n-ki). bahçeninki (bahçe-n-i-n­kil . odatunki (Oda- IH -n-k i). Alïninki (AIi -n-i-n-k i)vc bazen de Gönül'ünk ü (GÖni.il-ü-n-kü) gib i.

+k i I. 4.-.., eki. adlarm vc ad illarm kalma durunlu nda n sen­ra kul la ruhr : evdek i (ev-de-ki). bahçcdek i (bahçe­de-ki ). odadak i (oda-d a-ki). Ali'dck i (Ali-de-ki):bendeki (bcn -de-ki). sendek i (seu-de-ki) , o udak i(on- da-ki) ; bizdeki (biz-dc-ki ). sizde ki (siz-dc -ki),

o nla rda ki (o -n-la r-da-ki ] vb .

+ki I. 5.__. eki . kend inden so nra iyclik cki alnrak a rtlambaklm;ndan 2:üçlcn ir : bcnimki si (ben-i-n-k i-s-i) . se­n inkisi ( se n- i~n-k i - s . i ) . onunki si (o-n-u-n -ki-s-i). bi ­zimkis i (bi z-i-n-ki-si). sizinkis! (siz-i-n-ki-si}, o nla rm­

ki si (o-n-lar-1-l1-ki-sil gibi.

+ki I. 6.__ cki al mts ban sözcüklcr srfat gibi kullamh r ;Gcccki yagmu r, sa bahki rüzgä r, d ünkü o la.y, geçenvtlki ögrencile r; evdeki ki ta p. sokaktakt ada m,

ba hçede ki çocuk vb .

- 1.-

+1 (+.1 ; + 01) J. 1.__ eki, ad , bazen de cylem kök veya gövdelerine,genis ün lüy le baglaua rak ad soylu sözc ük ku rulur :

çatal (cat-a l} birbirine caul rms kol lan . dallan olan .çepel (çcp-e l) ç öplü. kirIi.çigel {çig-el) o lmamis. ham.çbke l (cök-el) srvimn d ib ine çökcn tortu."'dogal (dog-a -l} dogadan gelen, dogaya ait."geneI (gen-cl) geni s, yaygm ol an.gögc l (g ök-e l] gök renginde, ma vir nsi, yes ile ça lan .güzol (g öz-cl) görünûsü uygun, gö ze hos gö rüucu.

*Hkc l (ilk-el} ilk yapida olan, ilk durumda ka lnus01:111, iptidaî.

kural (kur-a l} kaidc , usul.*özel (öz-el) öze ait c lan, va rbgi tek olan, hususi.sakal (sak -al) eenede ve ya naklarda çikan killa r.topal (top-a l) a ksayarak yürû ycn.*önc cl (öu -ce-l) önce clan, evvclki.

+1 (+11 , +ul ; -l-Il, -j-ül) I. 2.,......, eki, ad . bazen de eyJcm kök veya g övdelerine da rünlüylc bag la ua ra k ad soylu sözcük kurulur :

ardi l (a rt -I-I) art arda gelen, m üteakip, ha lcfagll (ak -I-I) a ym çc vres inde ki a k olan bö lüm, ha k.

.1111 (an-t-I) hnftza , bcllek.çakrl (ça k-r- l) su larm yuvarladtg t küçük tas .çapul (ça IHI-I) çarpma eylcmi, yagrna."çek til (çek -ül) ye r çekimi dogrultusunu gos termek üzc­

re ucuna ag lrhk baglan an ip.IjiJl (lg+l) ak tntis r beli rs iz su.gönül (göifg-ü-l) gö güs tc, yüre kte bulund ugu samlan

istek kaynagr, mancvl va rhk.kt ztl {ktz -r-l) km ruzr. klpklfJnIZI .

86 i-nor. DR . vect na 1I .\TiBO~ L lJ . T t R K Ç E :'i h EK1.EUi 87

,

"kosul (kos-u-l) b ic isin olabilmesi için gereken sa rt.kumul (kum-u-I) kumsa l, kumluk ycr.*kurul (kur-u-I) bic i~ için roplanen damsma yönctim

heycti, meclis.ödül (ögd-ü-l} armagan, mük äfat.yesil (yas-r-l) gcncll ikle ya s. taze yuprak rcngi, sa ri ve

mavi kansimmdan olu san renk .

+ 1 ( + '1, +ul; +iI, + ül) I. 3.

,....,. eki, ses yansrtan k öklere getirilerek yanstmasözcükler i kuruIur. Bu sö zcü klcr, gcncllikle, ikilemebiçimi nde kullamhr : CIVJl crvil (civ-i-l), çagtl çag) )(çag-i-l), fml fml {frr-r-l], gürül gür ül (g ür -ü-I},ha rt! hart l (har-t-I), ho rul horul (hor-ui), IglI Jgli(Ig-I-I), 1 ~ 1 1 I;;Ji (1;;-1-1), nu nl nunl (1111r+I), nusrlrmsil (mrs-r-l), panl panI (par-I-I), pml pml (pi e­l-I), sm l sm l (;;If-I-I) , tiri l t iril (tir-i-I), zm l zml(zrr-r-I) vb.

~ I- (ctl-, -ul-; -ll-, -ül-) 11. 1.

-.,., ek i , ey!em kö k ya da gövdclcrinden gerçek öz­ney i saklayan editgen çatt kura r : nçrlmak (aç-l-1-)am lma k (a n-i-l-), a silma k (as -l-I-), bak rlma k(baki-l-), bas rlmak {bas-i-I), biktlmak (bik-r-l-), bi­çilm ek (biç-i-I-), çagmlmuk (çag-i-n- l-), çaülmak(çat+I-), çizilmek (çiz-i-l], dagu ilma k (dagtt-t-l-},dizilrnck (di z-i-l-), doku nulmak (do kun-u-l-), duyu l­mak (d uy-u-l-), d ürülmek (d ür-ü-l-), ed ilmek (et-i-l-),geçilmek (geç-i-l-), get irilmek (get ir-i-l-), gezilmek(gez-i-l-). gidilmek (git-i-l-), girilmek (gir-i-l-), g ön­derilmek (gönder -i-I-), gös terilrnek (gös ter-i-l-),itil mek (it-i-l-), rsm lmak (rsrr-r-l-), kaçrlmak (kaç­1-1-), kan lmak (kar-i-l-}, kantma k (kuz-i-l-], kcsilmek(kes-i-l-), kirpilma k (k trp-t-l-), krsrlmak (kts-r-l-),

ktsktrnlmak tkl}l... lrt-t-I-), k tyrlmnk (kty-r-l-] . ogre ­tilmek (öret -i-I), ögü tülmek (ögü t-û-l-), öb, dmck(ölç-ü-l-), örü lmc k (ör-ü-l-) , öv ülmc k (öv-ü -l- )açll­mak (saç-r -l-). sag tlma k (sag-t-l-), saulmak (s.u-r-l-).savru lmak (sav ur-u-l-), sayrlmak (saY-I-I-), seçilmek(scç-i-l -), sevi lmek (sev-i-l -), sökülrnek (sök -ü-l-).sunulmuk {su n-u-l-] , ukilmak (tIk-I-I-), unutulma k (u­nut -u-l-). uyartlrnak (uyar-i-l-), verilmek (vcr-il-).vurulmu k (vur-u-l-), yaki lmak (yak·l-l.), ya pilmak(yap-t-l-). yaraulmak (yarat-i-l-), yanlmak (yar-t-l-},yazr lmak (yaz-I-I-), yenilmek (yen-i-l-], yrrt.lmak(yrrt -i-l-), yutulmak (yut-u-l-), yüzülmek (yf ·-ü-I· )vb.

.) . (·,1·, -ul-; iI·, ·üI·) IJ. 2."'-' eki , cylcm kök ûnden çok defa d önü slû ola rakkullaml a u eau kura r: ay tlmak (a Y-I-I-), bo gulm ak(bog- u-I-), b üzülrnck (b üz- ü-l-}, irkil mck (iil·.:-i-I-),kaptlmak (kap- i-I-), ka silmak (ka s-i-l-), ko yulm ak(koy-u-l-), serpilmek (serp-i -l-). stynhnak (stytr-r-l-),üzülmck (ûz -ü-l-), yo ru lma k (yor-u- l-) vb.

+\. (+ al·; + el·) IJ. 3."'-' ek iyle, a d k ök ya da gövdeleri nden gencllik led önüslü eau lar kurulur : al çal mak (a lçak- u-l-)! a­za lma k (nz-a -l-}, bo salma k (bos-a-l-), buu .ilma k(bun-a-l-), çogalmak (çok-a-l-), daralm ak (da r­a- l-), din celmek (dinç-e-l-), di rilmek (dir i-l-),dogrulmak (dogru- l-), duru lmak (dur u-l-), dü­zeimek (düz-e-l-). cgrilmek (egri-l-), eksi lmek (ek­sik- i-I-), gencelmek (genç -e-l-), kartal mak (ka rt-a-l-),krsa lmak (klsa-a-l-) , koealmak (koca -l-}, k örclmek

I 'alçak , eksik. kû.,:ûk' gibi sÖl cukkrin sonundaki '-k' sesi, '-I' gö\"deeliyl c bir1<'1irken kaybolmaktadlL

...88 I'HOF. DR. vr.cinr 'l\liBO{;U" 89

(kö r-e- l-). küç ülme k {küçük -ü-l-). yogalmak (yog­-a-lol. yönclmck (yön-c-l-I, yücclmck (yüce-l-) vb.

_1_ (-t l-. -nt-: -il-, -UI-) n. 4 ._ cki, bazen hem cdilgen he m de dön üs lû o la rak

kullamlabilcn ikili çan kurar: açtlruak (aç+ l-).anlmak (at-I -I-). bozulmak (b cz-u-l-}, bükûlmek(bük-ü-l-). çaktlmak (ç3k-I -I·). cekürnek (çe k-i -l-).dik ilmck (dik-i-l-). dö kü tmek (d ök-ü-l-), cgümek(cg-i-l-). ezilmck (ez-i-l -). gcrilmek (ger -i-l-). gö­mülmck (göm-ü-l-). kattlmnk (ka t-t-l-), kmlma ktkr r-r-l-) . kovulmak (kov-u-l-]. kur ulmak (ku r-u -l -},sa çthu a k (saç-t-l-) . sarsumak (5ar5-1-1-),_ serilm ek(scr-i -l-). vrkrlrnak (qk-,-I- ). sokulmak (sok-u-l-).sü zül mck (süz- ü-l-). takthunk (tak+l-). ta rulmn k(tar t-r-l-I. yavtlmak (yaY-I-I-), )'Jgllma k {yig-i-l-},yik tlma k (vrk-r -l-). yumulmak (yuru-u-l-} , yutulmak(yu t-u-l -] vb.

-1- (-11-. -ul -: -tl-, -iil-) 11. 5_...... eki . bazr sözcüklerde kahplasarak, kök gibikullamlau gövdcler kurar .' baytlmak, dag tlmak.kuttulmak. yaur lmak vb .

-1-(-. 1-. -u l-:-il-.-iil-) IJ . 6.__ cdilgculik cki. b il' veyn bil' kaç ea u ckiyle kurul­mus gövdclcrde so nunc u ça li cki o larak kullamhr :ahsurtlmak (a hs-ur-r-l-). ;tiwçlala lldm lma k (agaç­lan- d tr-r-l-). agl rhl)tmlmak (ajhr-las -ur-t-l-) , A\"­rup ahla snnlmak (A vrupah-las-ttr-il-), baknnlrnak(ha k_t1I'-I-H. ha uhlns turhu ak (ba t i h-las-nr-i-l-),birlcsurilm c]. (bir- lcs-tir-i-l-I, hn lasttrtlmak (bula~-

, Bu liir gö\'dc1c rin. kök~ i lim bakl milldan incclcnmcsiyle ' · 1-' ekinind i.; nü~lu gör e\'j bclirti 1cbilir . 'baygm' ~özcügünün yardlml)'1c 'ba)'-- k6kti

\ C' · ~ aY ·I I·· dönü}lü gi.'Hk si dik kale allJllna hdlf.

ttr-tl-). canla nd m lmn k Ican-lan-dir-t -l-). çabuklaj­rmlma k (çabuk-las-ur-r-l-]. çckisti rilm ck (çekis- tir­i-l-). da rlns tm lma k (da r-las -ur-r-l-) . dc gcrlendiril­mek. (dcjier-len-dir-i- l-). devlctl csfirtlmck (dcvlct­lcs-ur-i-l-). cjilcndirilmek (cglen-dir-i-l-) . ekti rtil­mek (ck-tir-t-i-l-) . c vcillcstirilntck (evcil -les-t ir-i-l-).gcrçek le~ti riImek (gcrcek-lcs-tir -i-l-) . hava landr n1­ma k (hava-lan-dt r-r-l -). ha zu-ianthu a k (hazt r-la n­-[-1- J. hazn-latunhnak (haz tr-lat-ur-r-l-), rsrklan­lundmlm uk us tk-lan-dn-il- ). iyilcsfirilmek (iyi-Ics­tir-i-l -). ka ra rlas un lmak (ka ra r-Ias -ur-r-l-}. kuv­veilend iri Ime k (k uvvc t-len-d ir-i- l-), m illilesti rilm ek(mill i-les-tir-i-l -). neticc1endiriimek (net icc-lcn- dir­i-I-). onurla ndmhuak {o nur-lan-drr-r-l -). özlcstiril­mek (öz-lcs-ti r-il-), pnyla sunhnnk (pny- las-ttr-r- l-},sadolest irilmck (sa dc- lcs-tir-i-l-], T iukçclcstin lmck(Tü rkçe-lcs-tir -j-I-). uzak1<1 sun Ima k (UZ ;\ k-la s-t11'-1- \-).vazifclcndirilmek (vaz ife-Icn-d ir-i- l-), zcnginlcs tiril ­mek (zeugin-lcs-tir-i-l-) vb.

+ 13- ( + 10-) I. I.

...... cki. ad soylu kök ya da gövdelerc gelerek. ey­lcm gövdes i ku ra r : "akla mak (ak-la -). aralamnk(ara-Ia-). alk tslama k (alk ts-la-) , a rka lantak (a rka­la-). as tlnm a k (a sr-la- ). atcs lemck (at cs-le-). avlamak(a v /la-). uvu çla mak (a vuç-Ia-). aytplamn k {ayrp-la -).azarlamak (azar-Ia-). bagl amak (baji-la-). belgele­mek (b elge-lc-). baslarn uk (bas-la -). bogazlama k(bogaz-Ia-). bütünlcmck (bü tün-le-}, büy ülcrnek (b ü­yii-Ie-), cilt lcmck (cilt-lc]. çabulamak (çaba-la-), ça­palama k (ça pa -la -), *çekim1cmck (çekim-le-), çd 11lç~

lemek (çclm c-Ie-), çiv ilcmck (çivi-Jc-). *çözümk mek(çözüm-lc·). daglam a k (dag-Ia-). dcmirlemek (dC'­mir-lc-). demlemek (dcm-Ie-), *denctlcmek (de-

(JO I'lIOF . DIL Yf.:CiU E IL\tiHOGU; -r ÜHK ÇE ;'.;( N EKLE R i 91

net-le-) , "d engelemek (denge- le-), dislemek (di s-le-),dizginlemek (dizgin-Ic-), dogrulnmak (dogru-la-),dügmclcmck (dügrne-Ie-) , düzenleruek (dü zcn-lc-),ek lemek (ek- le~), cllcmck (el-le-), "etk ilernek (etki­le-), "fisleruek (f'is-le-) , fit temek (fit-Je -) , gerilemek(gc ri-Ic-), gä güslemek (g ögüs-le-}, hafiflemck (haf if­le-), haurlarnak (hanr-Ia -), hazrrlarna k (hazir-la-),horlamak (ho r-Ia-), içerlcmck (içcri-Ie-), ilerlemek(ileri-Ie-). katlamak (kat -Ia-], kuca klamak (kucak­Ia-), kulaçlamak (kulaç-Ia-}, kur ulamak (kuru-la -),kut lamak (kut -Ia-), lanetlcrnekf lanct-Ic-} , Ickelemck(I ek e~1e-) , makaslamak (ma kas-I a-), noktala mak(nokta-la -}, "o naylamak (onay-Ia-), ortalnmak(orta-la-), otlamak (ot-la-), ögütlcmck (ögüt-Je-).önlemek (ön-Ic-), " özerlemek ( özet -Ie-), "özürn le­mek (özüm- lc-), pos talamak (pc sta-la-), rahat la­ma k (rahat-la-), selám lamak (selám-la-), sergilemek(sergi-le-}, scrin lcmck (scrin -le-], *soJlamak (sol -la-) ,suçlarnak (suç- la-), sulamak (su-la-) , sismanlamak(sisman-la-), tarnamlamak (tamam-Ia-), *t3m 01­lamak (tarum-ln-), tasarlama k (ta san-la-), tnslama k

(tus-Ia-}. ta vlamak (tav-I a-), tekerlemek (teker-Ie-),terlemek (ter-le-), ropallamak (topal-la-) , tuzlamak(tuz-Ia-), uc uzlamak (u cuz -la -), ufula ma k (u fak­

lu-), ugurtarnak (ugur- Ia-}, "uygul aru nk (uyg u-la -),ütülcmck ( ütü-le-), vid alnmak (vida- Ia-) , "vimlern ek(vim -lc-). yagla mak (yag- Ia-), yal nnlamuk (yalan­la-), yaralamak (yara-la-) , yavaslama k {yavas-la-),"yaymlamak (yaytn-la- ), yazlamak (ya z-Ia- ), "yegle­

me k (yeg-lc-), yenilemek (ycni-Ie-] , "yine lcmck (yi­nc-1c~). yorumlamak (yorum~la-), yüklcmek (yük-Ie-),yliz1cmck (yliz-1e-), za rfJama k (zar f.l a-) , zaYlflamak(1.aYlf-la-), zorlamak (zor-Ia-) vb.

+Ia- (+Ie-) I. 2.---. cki, ses yausnan kök ya da gövde lere gcriril crckeylcm gövdcs i k urulur : afallamak (afa l-la -), a gala­mak (agu-la-)", cu-larn ak (elr-Ia -), crzlamak (crz- Ia ),eaglem ak (çag-Ia-), çat lam ak (çat-Ia-), çinlamak(çtn-la-) , d chlemek (deh -Ic-), fu-lamak (Iir-Ia -), Fis­lamak (frsl a-) , fo sla mak (fos -1a-), grdaklamak tg !·dak-Ia) , gurlamnk (gur-la -) , gümlcmek (güm-le-},gürlcmek (gür-Ie-), ha vlaruak (hav-Ia-}, lutlamak(lur-la-), hohl amak (hoh-la-), ho rlamak (hor-la-),ke kcicmek (kckc-lc-), kütlemck (kü t-lc-], rnele mck(me-Ie-), ofl amak (of-Ia-), patlamak (pat-ia-), poh­pohlamak (pohpoh-la-), pul1amak (puf-Ia-), sa kla­mak (sak -Ia-], üflemek (üf-lc-), vmlamak (vin-la) ,viz lamak (viz-la -) , viyaklamak (viyak-Ia-), zn'Iam ak(ztr -la-), zonklamak (zonk-Ia-) vb.

+Ia- ( + Ie-) I. 3.

"-' ek i, baz t kök veya gövdclerlc kahplasa tak eylemgövdcleri kura r : ag irlamak, aglamak, an lam uk,at lamak , ayiklamak, beklemd, bcll cmck, bcs lcnu.k,boca lam ak, çisclcmck, didik lcmek, damlatuak , eruck­lem ck, "es inlcmck , gjzlernck , hnslaruak, islemek , ka p­la mak, kcklamak , kollamak, numlemck, ova lam uk ,oya lamak, özlemek , paralarnuk , pa rlumak, sagla­mak, sak lamak, sallumak, saplamak, sayrklamu k,soguklarna k, sürüklemek, tartaklamak , tasl amak,tcpclcmck , toparlumak , uyuk lamak, ya slumak, )'"k­Ia mak, yollamak vb.

+ la- (+1e-) 1. 4........, eki , çok defa, dönü~lü çatL eki ' -n-' ile bi r le~è rèk

' +I:m~ / + len-' biçimini ahf ve kahpla5I1115 gö"ue-

Çocllklafln çlkardlklan ' agll ! agu!' ~csleri.

I ' H OF . rut. vcctm: n.crtnocr.r :93

Ier kura r. "-l-hlll- ' cki. eau ekler i arnsmda srrulamstbakmundan birinc i strayt nlu-i: ac tlaumak. agda lan­mak . a krllanmak , akstleurnek . a lûkalanmak, arlan­mak. arsr zlanmak. avlanmak , ayak lanmak. baslau­mak. borçlanma k. böbürlenmck . budaklnnmak. bu­lutlanmak , buzlanmak , canlunmak . cesarctlenmck ,cilveleruuek . çatallanma k , çiccklcnmek. çil lenmek,çu llanma k. dallaumak. dcrt lcnmck , dik leurnek . d uy­gulanma k. cglenmck , endis clcnmck. escflenmek, cv­leurn ek. fayda lanmak . fili zlenmek , gamlaumak, gay­rctlenruck. gu rurlaumak , güclcnmck. güvelcnmck ,havalanrnak. hcveslcnmek. hcyecanlanmak , hiddet­lcmnek. ho rozlanmak . hoslauma k. huysuzlanmak,iskillc nrn ck . istahlanmak , knbuklanmak , kabullen­mek. kahn-lnnnta k . kasa vetlcumck. kasarlanmak ,ka ygrlan mak , keder lcnmck. kcyiflc n mck . krym ctlcn­mek. kibirlenmck. kirlcmnek. körlc nmek . kurtlau­mak, k uru r nlanm ak, kuskulanmak . kuvvctlenmek.küf'Ienmek. kiillcnmck , lezzctlenrnck. mcraklanmak ,uuznuzlanruak , mik roplanmak , nazlanmak, nemlen­mek. nesclcnrnek. onurlanrnak , öfkelenmek. örü m­eekfenmek. rahatstzlanmak. rutubetlenmek . saçak­laumak. sebcplcumek , seslenmck . sinirlenmek, sis­lenmek . scnlcnmck, tc táslan ma k. t itizlenrnck , to rnur­cuklanmak , tozlanmak , "urnut lanmak . us lanmak,ürnit lcnmck , yarurlaumak. yaslanmak. yesillenmek.

zcv klenmck, zikkunlanrna k vb .

+ la - ( + le -) I. 5...... cki . bazen . dönüs lü çau görcvindc kullamlau' <s-" ckiyl c bitlcserck ' +1a ~. /+ le~- ' biçirnini aJlrY(' ka ll pla~ml? g:öyd ek r kurar. ' + Ia$' ek i, çatt-

. lan -' eki yle. ku ru \an bali gö\ l!d er, rem dönü~lü hem de cdilgen

',.,a-.mm wrir: ' .-\\ a gidcn a\'lamr' tümc e"inde üldug u gibi.

ek lcri arasmda birinci strayi altr: acilasmak,agitlasmak , "nrutlasmak, anlasrna k, aptallasmak."unl asmak, baskalas r nak, baygtnlasmak , "bencillcs­mek, bolla smak, b önlesmek, ciddllesmek. çabuklas­I~ak. çatallasmak , cctinlesmek. çevikle smck. çir­kinlesme k. çoraklasmak. çu kurla sma k , datl asma k.denk lesmek. clerinlesmck, dik lesmek. di nçlesmekd

' ,cnuklasmak. dilzlcsmck, csmertesmek . farkh-

lasmak. fenatasmak, "fosi llesmek, gcn çlcsmek, ger­eeklesmek. g~çJe$mek, guzcllcsruek, haf'if'lcsmek ,iu rçutlasmnk. iri lesm ck, iyilesmek, kalmlasmak. ka­hpla sma k, kanunlasmak , .kartla sma k. kaulasmak,keçclcsmck, kesinlesmek , kt rlusmak , krt lasrnak. kt­z l.I. Ja~~nak. kireçlcsrnck, koyulas mak , köklesmck,kömütlesmek, k ötûlesruek, kü t lcsm ck , makinclcs­mek. uasrrlas mak. olgunlasmak, özlcsmek , plhtl1a ;­ma k, sadc lesmck, saglamlasmak, sakinlesruek, scrt ­lesmek. scyreklesmek. siklasmak. soy suz lasmak , ta$­lasmak. tcnha lasmak , tunçlasmak, T ürkçelesmek,uysa llasmak, uzak lasmak , yakmlasma k. vcrlesmek."yogunla smak, yo ksullasma k, yozlasrnak, zenginles­mek. zorlasmak vb . .

+ Ia- (+Ie-) I. 6.

....., cki, cttirgen çau ek i '-t -' ile birieserek ad sovlusözcüklerden etti rgcn eylem kurar. Bu ck de çau ek­ler i arasmda birinci strayr ahr: astlatmak (ast -la -t- ).a tlat rnnk (at- la-t-). aydmlatmak (a yd ut-la -t}, baslat­mak (ba s-la-tj-, bayat latmak (bayn t-la -t-), bekletm ek(b ck-le-t-}, besletmek (bes- i-Ie-t-), viltletmek (cilt-lc­-r-), çatla tmak (çat-Ia-t-). çnlauuak (çtt -Ia-t-), daàlat--ma k (dag-Ia-t-), brlatmak (f lr- la -t-), fosla tmak (fos-~Ja+). geni~letmek (gcnis -Ie-t-), hafiflctmek (hafif~

-le-t-), hatlrlatmak (hat lr -Ia-t-). i1erlct mek (ileri-lc-

l'RO F . D Il. vxctuu ncrtnoöi. n

-t-), imzalatmak (imza-Ia-t -), incelc tmek (incc-le-t-},isletmck (is-le-t -}, islatmak (ts-la -t-). kaplatmak(kapla-t-), ki rletmek (kir-le-t-), koklatmak (~ok-Ia­-t-), rastlatmak (ra st-la-t-}, tcmizletrnck (lt mlz-1e+)vb.

+ 1" ( +Ie)

-... cki ' ik ' ilaecinin. öuses kaybctmesiyle ol usm us ,"birJikt'e , vc' kavramlafl veren bil' ckt ir.

" Ilc" S özciigiinün Ek O larak Kullamusu

A. tie bagleer ünsu z ik biten sözcük lerc e~ .o.b rakgctui ldigi zaman bas tnelaki 'i' üultlsûn ü Y ltmr vc~k!e r aibi ünl ü UYll l1111 na bagla rur: kömiirle , ates le,odlln/;;' {aJla ... gibi . B. Ün lü ile biten sö~eü~le~eile ilgeci gctiri linc e sözcügün sonuudaki unlu,ile' ni n basmdak i ünlüyle ça ttsir ile' nin bas tak iünlüsü dûser, arnya b il' -r- komma ünsüzü girerve ek kalmlik inceli k bakimlartndan, sonuna ek­leudi ài sözcügün ünlü uyum una baglann-: bohçe ­vle, ka/JI -yla , boba-yla, iizimtii-yle, ()rdll-Y!~l .ö:ne ~: ­ierinde o lduàu eibi. C. sonunda üçüncü kJ~ 1 iyeli kcki bulLlnan~ söozcük lcre "ile" geti r ildi gi zaman ,sözcük ck leserck , "<yle" biçimini ahr ve eklendigisözc ükle r ince ünlü ya da ka hn ünlü ik base de ,ek dcäismcz : bahçesi-yle , kapsss-yle, bnbast -yie,[j::lÏllrii.~ii~y!e, ordnsu-yie, arkadast-vle gibi.

-l-Iak (+ Iek)_ ' cki, ashu da '-l ag I-leg' biçir nindedi r. Ekin son­scs i çok defa kaybolmakta '-l a I-Ic' biçirnine dön­mekte baze n de süreksizlest ir ilcrck korumnakta­d iL BöyJccc iki örnek ayn ayn gö rev yükl7ne ~'c~ya ll yana Ytt~a rl : ' t uzlak, tuzla ; takjak, tttkla glbJ.

L A. Ad \...ök \'cya gövdclcrinc gelen '- la 1·1e' ekiylc 'ok' ekinill birle~ -

mes inden -lak (.k k) ek i o l ll ~ ll r : 'o t-Ia-I;, k l ~ -Ia-k' gibi.. .B. -1;Jg (-kg) ekinill SOllundaki oo g' scsinin sürek sI 7 lc~m <;: s ly lc meydana

gdir: 'klltn-lag > kumlak , içerik'k' gibi.

Bu ek, genellikle , görcv baktnundan yer gö stcrenadlarda kul lam ltr:

avlak (av-lak) aVJ çok olan yer.evlek (ev-lck ) tarla tun saban iziyle bolüncn parç u.a rr.gömlek {go rt-lek] vücudun üst ktsrru için giysi.güzlek (güz- Iek) güz yagmuru, güz gcçirme yet-i.k islak (kis- lak) kl~ gcçirilen ycr; k tsla.kurulak (kum-la k} kumsal ; kumla.kuslak (ku s-la k) kus fan bol olan av yen .ot lak (ot -la k) hayva n otlaulan yer.sulak (su -lak) suyu bo l ycr.tuzlak (tuz-lak) tuzlu ar az i ; tuzçrkartlau yer: tuzla.yay lak (yay- lak } hayvanlarm yay rldrgt yer; yaz ge-

çi rilen yer : yay la.

+lam (+Iem, + Ium)

f""'o.) ck i, ad soylu s özcüklcre bazen de cylemc gelerekad kuran, ' + la ~m ' biçimindc olusmus bir lesik birek tir: sag lam (sag-Ia-m], *toplam (top- la-m ), " kap ­lam (kap -la-m) ; "g özlem (göz-Ic-ru) , "içlem (iç-le-m};*to plum (top-Iu-m > to p-lum), oylu m (oy-lu -m) vb. '

-l-Iama (+Icmc)

f""'o.) eki, ad soylu söz cüklere gelen ' + la I + le' ekiylceylemlik ek i '<maI-me 'den oIU5Jl1U$ bir ck tir veeylc mlik kurar : baslama (bas-Ia- ma , bas lanuuua ),raslama (tas -la- ma, tas lamama), top lam a (top-la­ma, top la mama) ; yenileme (yen i-Ie-me, yenilemcme)zipla ma (zip-l a -ma-ma) vb. (bkz.-ma, I. 3).

-i-Ian,-..., eki, 'vahsi, Ylf tJC1, büyük eins' bazr hayvan ad­la rmda kullaru la n bir ektir. Ekin as h 'ejderh a , 1 0r­kunçhayvan' kavra mJan veren Çince ' lun-g' sözcügn~

I '+ lam' eki nin ' -H um ' biçimilll;: dönli~ü, bali köklcrdcki yuv ar!akün Hilerin etkisiylc açlklanabilir .

or, 1' !t IlF. un. vvctue 1l\"rino(;Ll- T ÜRKÇE NÏ N E KL E ni: 97

+ 131'

+ Iar (+ Ier) I. ~.

__ cki . özc l adlarla kullarularak cojiul kavranuyle

1 r'rcr. Dr. v eetbc lüt i b~' g l tl , I'u rkccdc " ;171 Il n)'v a.n. Adlan, 1961l

Ankara (\ 1. 'Lûrk 1) i1 KUI'U\t:1Yllld,1 ok unan hilimscl hlld,lrI!.' , '.. 'LL'ylall H' \'ühcybll ' "öl\:ü kkrÎ de 'urslan " vc ben zen süzcüklcr in ei -

\.: i ~;~ Je ol\l ~mu~ l u r.

....

+ lar

-l-Iar

-l-Iar

d ür: ar slan ta-clan. a rv-lIau). hurslan (bars /burs Ipars. burs r.Ian}, kaplau (kap t- Ia n ~". srr tla n (strt

- lan ). vrlan (v-i -la u. I-Jan. i-km ) gibi-.

(+ Icr) I. I.__ ck i. nd sovl u sÖ7xük lerde ccgu! ka vran u saglar ;adamla r (adam-lar). elmula r (clmn-Iar), saa t.\a r(saat-Iar].•okulla r (okul-larl : die r te l-ler] . ön~~ l lc rt öncri-lerl. ücüncülcr {üçüncü-Icrl . güzeller (güzel-

Ier ) vb.

( +1, 1') I. 2.__ cki . uilt " vc yer uildi rcn nellardan soma kullam­larak . ' topluluk . ge nclle mc ' ka vrn 1111 vcrir : T ürklc r .Almanlar. Fr,\nslZ \a r. ingilizlcr. Anka ra il.l ar , A~a­nahlar. Ak seh irfilcr. Kad iköylüler. kentliler, köy­

lülcr \ h.

( + 1,1') I. .1 .__ ckivlc . "J so ylu sö zcük lcrd c scslenntc durumusa!ila n;r: Ordular! M ual limler ' . G ençlcr'. Bayanlur.

Ba~y la r ! . Efendiler I vb.

( + Ier) l. 4.__' eki. J...i ~ i bildiren öze! a d larda n vc ak rnba hk ad­la nudan sonra kul1an l1ara k ' to plu luk ve aile" ka vra ­111 1 snàlur: To lgnlur. Güld cn 'lcr. A lï lcr ; ablamlar.davunlu r. a mc a mla r, halnmla r, tey zern lcr . g örünt ­

cC\;llcr. agahcyimlcr vb .

birlik tc 'saygi' ve ' benzer lik' kavrarm saglanrr: Na­mik Kcmal'ler , Fuzuli'!er, Bakl' Ier, Nedim'Jer vb .

+Iar (+ Ier) I. 6.,....., ek i, gösterme ve soru ad rlla n nda çogul kavrarrusagla r : bunlar (bu-n-lar), sun la r (su-u- lar), onlar(o-n-lar) , kimier (kim-Ier) , neler (ne-Ier} gibi.

-ê-Iar (+Ier) I. 7.

,....., eki, çogul kisi ad rllannda ikinci bi l' çogul kav ­ramryle birl ikte 'bcnzertik' kavrarru da verir :bizler ' bizim gibi olanlar ', sizlcr 'sizin gibi -ulanla r'vb .

-l-Ia r (+Ier) J. 8.

,....., eki , gösterme ad tllanyle kurulan sözcüklere vesoru ad tlla nna gelerek 'oba rtma' ile birlikte,"genelleme' kav ra mt verir : böyle1er , s öytelcr. öy­Ieler ; b ura lar, surala r, oralar ; kimler, ncler, fa lan­lar , filanlar vb.

+lar (+Ier) I. 9.,....., eki , iyelik ekiyle kal iplasarak 'zaman' kavranuveya 'genelleme' kavrarm saglar : aksamlan , sabah­larr : böy leleri, söyle leri, öyleleri , bural an; kimleri.kirniler i, ne leri, birçok lan, ba zrlarr , biriler i, öteki­leri, hungilcri vb. 'zaman' kavrarru için (bk z. + I. I. 9,).

+ lar (+ Ier) I. 10......, ck i. saYl adillanndan soma kullandarak 'asama,topluluk' kavranu saglar : birlcr, on lar, yüzler, bin­Ier hanesi; dört1er konferanst, besler to plantist,ktrklar vb.

+Iar (+ Ier) I. Il.,....., cki a ltrus bazr sözcüklerle ikileme ku rulur: ay-

98 PRO t'. DR . \"Eci H E K .... r t e o öt .r l'ÜHKÇE!'> i N EKU:ui 99

·"

lar ve aylar, ytlla r ve yillar ; eller ellcrde, gözlergözlerde ; güzeller güzeli, günler günü, ytllar Y111;aslanlar aslam ; dag lar taslar vb .

-l-Iar (+1«) L 12........ eki , bazr deyimlerde kah plasnus ola rak kulla­ruhr : srhhatlar olsun , Tann sabrrlar versin, iyi gün­Ier, iyi geceler , derin saygila r, so nsuz sevgiler, üstünbasanlar; çc k çok tesekk ürlcr vb.

+ lar ( + Ier) I . 13.,-...; ekiyle, bazr deyimlerde, tek il o larak kull a rulmasrgereken sözc ükler ' obartma ' kavrarru verm ek üzere,çogul biçime gircr : D ûnya lar kad ar i ~ var ; Havala rbirdenbirc sogudu: Steaklar bas t trdï ; Soguklarfirsat vermiyor vb .

+ Iar (+ Ier) I. 14.'"""-I eki, iyelik ekiy le kullamlara k bazen tekil, bazençogul kav ranu verir: Krzlann anneler i (kizlarman nesi anlanunda veya ktzlarm her bir inin aynannesi anlammda); çocuk lann babalan (çocuk­lann babasi veya çocuklarm her birinin babasr)ögrencilerin suuflart (birçok ögrencinin b ir veyabir den çok suu fr) vb.

+ lar (+ Ier) I. 15.,..... eki ni alnus bazr sözcükler 'b ic' sözcügü ile de­yimleserek 'obartrna ' kavranu verir : Bir kuntaslaraldrm, gör me1isiniz ; Bir bahçclcr var , sahane ; Birdurumlara dûs tüler, acrrsuuz ; Bir vak itler çokiyiydiler; Bir zarnanlar ne kada r sendik vb.

-l-Iar (+ Ier) I. 16.""'-' ek i, bilint a lanmda, 't opluluk , a ile ve benzeri'ka vranu veren terimler için kullaurhr : agan la r Ïagan­lar), ismhla r ûsmh-lar), kanatsrzlar (kana tsrz-lar), ke-

mirgenler (kemirgen-lcr), sü rüngenler (sür üngen-ler}baklagiller (baklagil-ler) vb.

+Iar (-Ier) 11. I.""-' eki, yahn zamanh eylemlerde 3. Kisi çogulkav ranu veri r: aldt lar {al-di-la r), almtslar (a l-uus -la r),ahrlar (a l-i-r-lar), ahyo rlar {al-ryo r-la r), alacaklar(al-a-cak-lar), almahlar (al-mah-Iar), al salar (al­sol-la r), a lalar (al -a-lar) , alsmlar (a l-sm-lar}; geldiIer(gel-di-Jer), gelmtster (gel-mis-Iet), gelirler (gel-i-r-ler),geliyorlar . (gel-iyor-Iar), geleeekier (gel-e-cekler),gelmelil er (gel-meli-Ier), geIseIer (gel-se-ler}, gelelet(gel-e-lef) , gelsinter [gel-sin-Ier} vb.

+Iar (-Ier) 11. 2.

""-' ek i, birlesik za manh çekimlerde, genell iklc bir ­lesik zama n ekinden önce, ba zen de sonra kulla­mhr : ald ilardt, ald rydilar (a l-di -lar -di, al-dr-y­dl-la r) ; a lrruslardr , a lnus ul ar (a l-nu s-la r-dt, al-mis­tl-lar), ah rlardr , ah rdtla r (a l-i-r-la r-dr. a l-r-r-dr-lar ) ;ahyorla rd t, ahyordula r (al- tyor- lar-d t; a l-iyor-du­la r) ; a lacaklardt , a lacakt tlar (a l-a-cak-lar-dr, a l­u-cak-n-lar) : a lsalardt, alsaydilar (a l-sa-lar-di, al­sa-y-d t-lar); alnus la rrms, alnusmislar (al-m }- la r~

nus, a l-nus-nus-lar}; ahrla rnu s, almrusla r (a l-r-r­Iarmrs, al-i-r-mts-la r}; ah yorla rrrus, ahyo rmus­lar (a l-iyor-la r-nus , al-iyor-mus -la r}; a laca kl.rrrrus,a luca ktruslar (al-a -cak- la r-nus , a l-a-ca k-nu s-lar] ; a l­sela mus. a lsayrm slar (a l-sa- Iar-rru s, ul-sa-y-rms- lar) ;a ldtlarsa, a ldtysalar (a l-dl-lar-sa , a l-dr-y-sa-la r}; a l­rrus larsa. a inuss a lar (a l-nus-Iar-sa, a l-nus -sa-lar) ;ahrlarsa, a hrsalar (a l-i-r-lar-sa, al-i -r-sa- lar}: ah­yo rla rsa, ahyorsalar (a l-iyor -lar-sa , al- ryor-sa-lar) ;alacaklarsa , alacaksalar (al-a-cak-Iar-sa, al-a-enk­sa-lar) ; geldilerdi, geldiydiler ; gelmisl erdi, gelmis-

p

100 TÜ R KÇE :'i Î:"l E KI,E R.i 101

ulc r ; gelirlerd i, ge1 irdilcr ; ge1 iyorl ardl . gcliyo r­du lar ; gclcC'cklerdi , gclccckti ler ; gclsclerdi, gel­scydiler ; gelmi~ l ermi~ . gelm ismi sler ; gelirl errni s, ge­lirrnis lcr ; geliyo rlaTllll~, gcJiyo rmu~la r ; geleeeklor­Iermis. gelccckmi~lcr ; gcl mi~lersc. gclmisselcr ; ge­lirlcrsc, gcli rsclc r ; gc1i yorl ars<1. gcliyo rsa lar; ge­

lccekler sc, gelecekseler vbt .

+Iar (+ Ier) 11. 3.-.... cki . 3. Ki}i çogul ka vra rm vererek ad t ümccsi ku­nu : Ço cuklar okuldalar (okul-da -Iar). Gençligi YC4

t i~ti recek o lan ögretmenler ve ki tapl ar (ög rct-men-lerve kitap-lar), Bilimi. bilgini tamtan nrasurtna vcincelemeler (inceleme-lcr-) vb .

+ lar (+ Ier) 11. 4......, eki, ashnda tckil o lan varhk la ra, ' saygl vc incelik 'e.Östermck için , yüklem çog ul biçimc girer : Beyefen ­di cvdeler mi? (evde- ler mi), Genel müdür geleeekiermi? (ge1ecck-ler-mi), Saym Ba}bakan, sant ondauçihs toreninde huluna cak lar (bulun aca k-la r] vb .

+Ie)'in,-.. cki. ünlü uyumlan na baglanmadan ad soylusöi cüklerdcn zaman be lirteci kurar : ak ~at11leyin(ak~am-Jcyin); snbah leyin (sabah-leyin), gecelcyin(gccc-Icyin) gibi . Za man be lirt ee t di sm da, bencile­yin (bencj ·leyin) gibi sözeük ler de ay m kurulus-

tad rr.

+ 11 (+ Iu; +Ii, +Ili) I. I.__ eki. ad so ylu sözcüklerc gelerek, kök ya da göv-

' iste k, dilek ve gercklik kiplerinde, 3. Ki~i ço~u l eki, genelliklcbirle$ik zaman çek imindcn sonra kullamh r: alaydrlar (a l-a·y-d l-Iar), alsay ­dlla r (al_sa_y_ot_lar), almahydllar (al_mah_y_dt_lar) ; gcleydilcr (ge1_c_y_di_ler),

@.e1scydiler (gel_se_y_di_ler). gdmeliydiler (gel-meli-y·di-ler) vb.

dedek i kavrama 'sa hip' olundugunu bi ldiren stfatkurar : a krlh (akrl-h) insan, anlamh (anlam -h)davr ams•.b~$:1f1h (basan-h} ögret men; namuslu (na­mu s-lu) I}ÇI. kok ulu (kok u-lu ) sabun. ko rkulu(ko rku-lu) .rliya ; evl ~ (ev-li) ada m, kibirli (kibir-li)klZ,. b~J1eklt {benek-li) kedi , sisli (sis-li) ha va, yesilli(yt.,,,-!.,) kurnas. görgül ü (görgü-lü} kadin, güçl ü(guç-Iu) çocuk, ölümlü (ö lürn-Iü) dünya vb.

+ 11 (+Iu; +Ii, +Iü) I. 2..-....J ck i, yer adlarma gelerek, 0 yer adtyle iJgiIi SIfatve ad kura r : ~nkaralt {Ankara-lr), Avrupalt (Av­r~p~-h), Am cr ikah (Amerika-lr); Arapgirli {Arap­gir-li), Bo lulu (Bolu-Iu), Ordulu {Ordu-lu}, Trab­z~:ml~ (!rab~o~-I~); Edrcmitli {Edremit-li), izmirli(Izmir-li}: G ûrtinl ü (Gürün-lü), Ürgüplû (Org"p-r')Kadik öylü (Ka drköy -Iü) vb. - u u ,

+ 11 (+Iu, +Ii; + Iü) I. 3..-....J~ eki , bagl~ lldlgt kökl e ilgili ' mensubiyet' kavramtsagla r : 1l:~ tkl a$lI (Bc~i k t a~-1J) . Fenerbahçeli (Fe ­ncrl~ah~c~~l).; G,alata sarayh (Galatasaray-h), üni­versiteli (ün ivcrsi te-li), kö ylü (köy-lii); bauh (batr-lr),!a.,ra h (ta,.:a-It). bura h (bura -h) ; dog ulu (dcgu-lu),guneyh (güncy-Ii), kuzeyli (kuzey-li) vb.

+ 11 (+1"; + Ii, +lii) I. 4..-....J ek i, .sa~l adlarma gelerek kök ya da gövdedekisayiy i bil~lr~n ~öz:ük l cr kurar : al ttlt (al t t-h), 0111u(on -lu),. birf (blf~h), üçl ü (üç-lü), alttsa rh (altr sar­hl , ycdiscrf (ycdisc r-li] vb.

+ 11 (+Iu; +Ii. + Iii) I. 5.~ eki, yaygll1 biçimde kullalllimayan kö k ya dagovde lerle ka ll'pI~}m.l}tlr: aelkh, (aelk-h) , dant~lkh

(dal1l~lk-h) ; glzh (glz-li), elveri ~ li (elvcri~-Ij) vb.

~I

102 rROF . OR. vsc t u s HATi no GL l!l'ÜnKçUÜ N EKLEIÜ 103

i',<, t

'1',1l'

~I,I

I~ , .

+ h (+1" ; + 11, +lü) I. ,6.,......., ekiyle, kahplasmis yaygm biçimde kullaml an ba zrsözcükler de sunlard rr : ahmh (alun-h), yash (yas-h),kaçh (kaç-h), pahah (paha-h), tutarh (t utar-lr) ; uslu(us-lu), toplu (top-lu) ; içli (iç-li), sevgili (sevgi-li),yerli (yer-li), nercl i ? (nereli); söz lü (sözlü) vb.

-i- u (+ Iu; + li, + lü) I. 7,,....., eki altrus sözcükler ik ileme kurar : alacah bu­lacah, a lh güllü , a lh pullu, al h yesilli, al tl t üstlü,anah bab alr, anh sanh, belli ba sh, beyazh karah,boyalt boyalr , bü yüklû küçüklü, cicili bicili, dayahdöseli, dcrli toplu, ekli püklü, evli ba rkh, geceli gün­düzlii, gerckli gereksiz, girin til i çtktntrh , gizli gizli,güçlü kuvvetli, ha mmh beyl i, luzh hIZIt, içli d ish ,inccli kalmh, inisli yokuslu, kadmh erkekli, ka nlrbiça kh, ka nh canlt, karh ktsh , k öylü kentli, malhm ülk lü, pullu pullu, renkl i 'rcnkl i, saçh sakalh, sizli 'b izli, süslü püslû, sanh screfli, ta th tath, tclli du­vakh , ugurlu kadcmli, uslu uslu, uykulu uykulu ,vakitl i vakitsiz, yerli yersiz vb.

+ h1. ( + Iuk ; +lik, + lü1.) I. 1.,......., eki, somut adlara gelerek yer adt bildiren söz­cüklcr kurar : tash k (tas-hk), samanhk (saman-lrk),kitaphk (kitap-hk}; odunluk (odun-Iuk) , dutluk(dut-luk) , kuzul uk . (kuz u-luk), kumluk (kum-Iuk);incirlik (incir-lik) , zeytin lik (zeytin-lik}, yemlik (yem­lik); çöplük (çö p-lük) , süprüntülük (süprünlü-Iük),kömürlük (kömür-I ük) vb.

+hk (+Iuk ; + lik, +lük) I. 2.,......., eki, ad kö k ya da gövdesine gelerek soyut adku rar : insanhk (insan-hk), müslümanhk (müslü­man-l ik), kadmhk (kadm-ltk), hatumhk (hanrm-lik};

çoc uk luk (çocuk-luk), "o lurnsuzluk (olumsuz-luk) ,kulluk (kulluk) ; annc lik (an ne-lik), kardeslik (ka r­dc~-.lik). agabe ylik (a gabey-Iik}, gör ümcelik (gör üm­ce-lik} güvenlik (güven-lik), erkeklik (erkck-lik) ,Türklük (T ürk-lük), vb. '

-i-Irk ( + lu1.; + lik, -l-Iük} I. 3.

,......., ek i, stfa t k ök ya da g övdesine gelerek, köktekianl ama bagh soyu t ad kurar : acrhk (act-lik}, aynbk(ayn-hk), uzakhk (uzak-ltk), yal ruzhk (yalruz-hk) , aç­hk (aç- hk), uysallik (uysal -hk) , "uygarhk (uygar -hk),oburluk (obur-Iuk), olgunluk (olgun-Iuk) , ucuzluk(ucuzluk), yorgunluk (yorgun-luk): yoksull uk (yok­sul-luk) iyilik (iyi-lik), özelli k (özel-lik), güzellik(güzel:lik), çirkinlik (çirkin- lik) , pislik (pis-lik),t~mlzhk (tcmiz-lik}; kötülük (köti.ilük), görgüsüz­Iük (görgüsüz-Iük), büyüklük (büyük-lük) küçüklük(küçük-Iük) vb. '

+hk (+lu1.; + lik, +lük) I. 4,'"'-' ck i, kök ya da gövdedeki anlama baglr 'stmr ­lama, ayrrma, tahsis' ka vranu veren sözcük kurar :aksamhk (aksam-hk), ktshk (kis-l ik), bayramhk(bayr am -lik), do lmahk (dolma-hk) ; mantoluk (man­to-Iuk), ropluk (rob-luk), do yumluk (doy um-Iuk);g.om.leklrk (görnlek-lik) , hediyelik (hcdiye-lik), mev­simlik (mevsim-lik); ömürlük (ömür-Iük) , görüm­Iiik (görüm-liik), öliimlük (ölüm-Iük) vb.

+ ltk ( + luk; + lik, +liik) r. 5."-' eki , sayr adlar ma gelerek 0 saymrn top lu olarakbulundugunu gösteren sözcük kurar: krrkh k (ktrk­ltk),al t,hk (alu-hk}; onluk (on-luk), bcslik fbes-Iik),binlik (bm -Itk), ikilik (lh-lik), üçlük (üç-Iük), yüzlük(yüz-lük), dörtlük (dört-Iük) vb.

101 . PROF. D R. v }:CiH E n ATiBO(;Ll)TÜRKÇENiN f:KU:Ri 105

b

+hk ( + Iuk ; +llk, +lük) I. 6......., eki, kök, )'3 da gövdcdeki anla0l3 bagh olarakölçü bildiren sözcük ler kurar : ad unhk (ad rrn-hk),milyarl1k (miJyar-hk), altlllcllIk (altmCI-hk), haftahk(hafta-hk). ayhk (ay-hk}; kiloluk (kilO-luk), tonluk(ton-luk). mumluk (mum-luk); metrelik (m~tre-ltk) ,litrc1 ik (Jitre-lik), gündclik (giinde-hk), gunluk (gun­!ük), santimctrelik (santimctrc-lik) vb.

+llk ( + luk ; + lik, + lük) J. 7•........ ck l, ad kök ya da göv dcsine gclcrek alet adr ku­rari : agtzhk (agrz-hk) . kulakhk {kulak-hk}, bashk(ba s-lik}; tuzluk (tuz-luk), buzluk (buz-Iuk}, koUuk(kol-luk); d izlik (diz-lik), biberlik .(b~ber-lik).' ~ey­velik (meyve-lik) ; gö zlük (göz-Iük), sozluk (soz-Iuk),

önlük (ön -lük) vb.

+ hk (+luk ; +lik, +lük) I. 8......., eki, renk bildircn ada gelerek, 0 rengin yaygmolarak bulundugunu bildiren sözcük kurar : karanhk(karan-hk), heyazhk (beyaz-hk}, san ltk. (sa ri-Ijk) ;morluk (mor -luk) ; yesillik (yesil-lik}, rnavilik (mavt­

lik), pembelik (pembe-lik) vb.

+hk (+Iuk; + lik, +liik) I. 9•......, eki, ad kö k ya da gövdesine ge1erek, 'meslek'kavrarru veren sözcük kurar : avukat ltk (avukat-Ilk),eczaclhk (eczaci-hk), ar tctltk (ancl-hk) ; doktorluk(dok tor-Iuk), odunculuk (od uncu-Iuk), . kllavuzluk(kllavuz-luk); ög retmcnlik (ö~re.t~en-hk), ..dl~~l~~k(dijçi-lik), demircilik (dcrnirci-likl : çopçuluk

, ' + h'k' ('ki Farsça 'cdan' ekinden sonra da kullar ulrr : 'ava·dan ·hk.

Ç3)'danhk. buhurdanhk , i!tnedenlik. suda nhk gibi.

l .-c~. eki~dcn so~ra da '-l ik' ckinin kullaOlldltJ. gönülûr : eglencelik(eglcn-ee-hk) , ögrencc ljk (ögren-ce -lik) gibi.

106 I'IH)}" DR. ve ct irz lIATiBOGLC 107

hk yokluk, açhk tokluk, azhk çokl uk, baglik bahçc­lik, birlik beraberlik, dirlik düzcnlik, güllük gülistan­IJk, günlü k güneslik, öl ümlük diriml ik vb.

-?v1 -

+m (+1In, +um ; -j-lm, -l-iim} I. I.,-......' iyelik eki, adlara veya ad gö revinde kullamlausözcüklere 'sahiplik, mülkiyet' ile birlikte, i. K isikavranu ka tan bir çekirn ekidir : babar n (baba-m),ablam (abla-m), annem (anne-m), bahçem (bahçe-m),kedim (kedi-m}; saçim (sa ç-i-m) , ayagim (ayak-i-mj. .kc lum (kol -u-rn), elim (el-i-m), gözüm (göz-ü-m) vb.

+m ( +un, + uo1 ; -l-im, +üm) J. 2.,-., iyclik ekiyle, sifat gibi kullarulnn ' hitap, seslen­me' sözcükler i kurulur: canrm yavrum (can-t-myavru -ru), gözüm nurum efendim (gö z-ü-m nur-u-mefendi-m), can tm cigerim evläd un (can-i-m ciger-i-mevläd-r-m], gü lüm ktzrm (gül-ü-m kiz-t-m), arsla­rum oglu tn (nrslan-ï-m og l-u-m) , gözüm kardesim(g öz-û-m kardes-i-ru}; gü zelim (güzel-i-m) Ista n­hul , güvencimiz (güvenç-i -m -iz) gcnçler vb. '

+m (+llli , -l-um ; -j-tm, -l-Iim) I. 3.

r'--' ek i, baz r ad soy lu sözcükl erle ka hp lasarak, de­yim gibi ku llaru lan a nla ttmla r kura r : Tek ba stma(bas-t-m-a) kaldtm ; Yarum (ya n-ï-m) stra yür ü; Pesim(pcs -i-m) stra geld i ; Bastm (bas-i-nt) üstüne, Bas

i. Ki~i iyelik ek i, baz r anlaumlarda, ka hplasnns biçimde kullam­ln-: cancagmm (can-crk-r-z-r-m > can-cag-i-z-t-m), cicim (cici-m), soma­crgrma (sonra-crk-r-m-a}, efcndicigizlme (efendl-clk-i-z-l-rn-e), yok camm(can-t-r n), hnyir cfcndim (efendi-m} vb.

Aynca ' + m ' iyclik ck iylc ba zt c nvanlann, kadm lar için kull amfanbiçim!eri de kurulur: ,' H an, hannn ; Beg, begüm' gibi.

ucuruda (uç-u-m-da) duruyor ; Ca .n un (can-i-m)sag ol sun; Gözümde (göz-ü-m-de) yok ; öyle gibime(gibi-m-e) gcliyor; Callima (can-t-m-a) minn et vb.

+m (+101, +um; -j-Im, -l-üm) 1. 4.

r'--' ekiyle ikileme kurulur : unam babam (ana-mba ba-m), saçnn basrm (saç-r-m bas-i-nt), cvim bar­kim (ev-i-ru bak-i-m), kolum kauadtm (kol -u-rnka nat-I-m), malnn mülküm (ma l-I-m mülk-û-m) ,yüzüm gözüm (yüz-u-m göz-üm), eIim ayagim(el-i-in ayak-t-m), al gülüm ver gülüm (giil-ü-m) vb.

+ m (+ml, +um; -l-Im, -l-iim} 1. 5.r'--' ek iyle, ta mlayam, 1. Kis! tekil ya da çogul kavra­nu veren iyelikl i tamlama kurulu r, bu t ür tamlamalargene llikle vdrk ' geçrnis zaman ortacryle kul lamhr :kaldigun (ka l-dik-r -m) ote l, scvdigimiz (sev-di k-i-m­iz) yazarlar, oturdugumuz (otur-duk-u-rn-uz) ev,buld ugumuz (bul-duk-u-m-uz) para, gördügü mûzgör-dük-ü-m-üz) adam vb.

+ m ( + Ull, -l-um: -l-im, -l-üm) I. 6.

r'--' ek iylc sayr adlarmda n 'yas ' konusunda I. Kisikavra rru veren sözcük ler kurulur : Ktr ktmda (ku-k­r-m-da ) saçlanm agarmaya baslndr ; On bes imdc(bes-i-m-de) ya var ya yoktum; Otuzumda (o tuz­u-m-da) dokt or ol dum ; On d örd üm de (d ört- û-m-de)or ta okulu biti rmistim vb .

-m {u r n, -urn; -im, -iim) 11. 1.

r-.> cki, yahn ya da birlcsik eylem çekimleri ude 1.Kis i teki l kavrarru sag lar : aldtm (al -d i-m) , bulmu­sum (bul-mus-u-rn), geliyorum (gel- i-yo r-u- ru), gi­decegim (git -e-cck -i-m), görürüm (gör-ü-r-ü-m), kaç­maltynn (kaç-mah-Y-l-m) , vcreyim (ver-e-y-î-m),

TÜRKÇE:"Îi'\ EKLElli 109

-m f- rm, -um : -irn, -üm) 111. 1.

,-... cki, cylem kök veyn gövdcsi ndcn ad kurar :"aulam (anla-m), *dü7.1c111 (düzle-m}, "cklcm (ekle-),"cylem (cylc-m}, "gözlcm (gözle-m), kavrarn (kav­ra-m}, *kuram (kura-rn). "özlem (özle-m), "tamm (ta­ru-m), "titrcm (titrc-m}, *toplmn(topla-m), tutam(tuta -m). "yasam (yasa-m), ycm (yc-m), *yüklem (yük­Jem) : *aklln (ak+m), allin (a l-l-m), *anlat lm (an­Jat-t-m). baklln (bak-l-m), *baSl1n (ba5-l-m), *çarpJm(çarp+m). rlaglhm (dagJi-l-m), dagltlm (daglt+m),kaldmm (kaklJr-l-m), *kalttnn (kalJt-Hn), *k afJ~lln

Ion I'ltOF. nn . vr.cln e II AT i n o (; L t -

bilsom (bil-so-m): nldtydtm (al-dr t-l- di-m > al­dr-y-di-m) . bulmusturn (bul-mu~-l -i-di-m > bul­mus-tu-rn). geliyo rdum (gel-îyor+i -di-m > gel-i­yo r-du -m). gidcccktim (git-c-cck +i-d i-m >git- ccck-ti -rn). y ürürdilrn (vürü-r- q-i-di-m > yürü­r-d ü-m}, bilmeliydim (bil~mc1i+i-Ji-m > bil-meli­y-di-m), vercydi m (ver-e+i-di-m > ver-e-y-di-m),du ysay dtm (duy-sa+i-di.m > duy-sa-y-dt -m}; altrus­nusrm (aJ-tnJ~+i-mi~.i·m > al -rrns-mis-t -m}, bil iyor­musurn (bil-i-yor + i.mh;· i.m > bil- iyo r-mus-u-rn),ka lacakrrusun (ka l.acak + i~mi~-i-m > kal-acak-mt s­H11), gidcrmisim (git-e · r -l-i-Jlli~-i-m > git-c-r -mis­i-m ), ya pmalryrms nn (yap-mah -j-i-mis-i-m > yap­mah-y-rms-i-m). bulayrmsun (bul-a+ i-mi$-i-m >bu l-a-y-mrs-i -m). gitseymisim (git-se-l- i-mis-i-m >git -se-y-mis-i-m): a ldrysam (a l-dr-y-sa -rn), gele­cckscm (gcl-e-cck -sc-m) vb.Bu tür çekimlcrin oltiinsuzu, yahn ya da bi rlesikzarnan ekinden öncc ku llarulan ' -ma I-me' olum­suzluk ckivlc k urulu r : ahuadun (nl-ma- dt-tn], gel­mivordum' ( gel-me- i ~yor-du-m > gcJmiyordum), bil­m;mcliyd im (hi lmc.mcli-y-di-m) vb.

(kans-r-r n) , uk hm (uk-d-i-m), ulasun (ula s-r-m),yaptm (yap-t-m) , "y au nm (yanr-t-m), yayhm (yay­-rl-m) , dOgU111 (do g-u-rn}, doyum (doy-u-m) , du­ru m (dur-u-rn), *kurum (kur- u-m) " olusum (01­us-u-m), *o tu rum (o tu r- u-m), oylu m (oy-ul-u-m].uçurum (uçur-u-m] , uyum (uy-u-rn), yorum (yor ­u-m) ; biçim (bic-i-in), bilirn (bil-i-m), " birlesim(bi rlcs-i-m) , bitim (bit-i-m), biti rim (bitir-i-mj.sçektm(çek-i-m), "çizim (çiz-i-m], degisim (dcgis-i-m), "dev­rim (devir-i-m), *deyim (de-y-i-nt), dilim (dil-i-m},"cgitim (egit -i-m), ckitu (ek-i-m), geçi m (gcç-i-m) ,gelisim (gelis-i-m), *ger ilim (gcril-i-m) , "girisim (gi t-is­i-m). giyirn (giy-i-m), icirn (iç-i-m), kes im (kcs-i-ru},"ögrenim ( ögren-i-m), scçim (seç-i-m), "sindiriru (sin­dir-i-nt], " titresim (titres-i-m) , *üretim (üret -i-rn),*yönctim (yönet-i-m) : b ölürn (böl-ü-m), büklüm(bûkl-ü-m) , *çözüm (çöz-û-m), dökiim (d ök-ü-m) ,d ön üm (d öu-ü-m), "dö nüsüm (d önü s-û-m) , "gö rü­n üm (görü n-ü-m), öl üm (öl-ü-m) vb .

-m (crm, -um; -Im, -Iim) 111. 2.

,......, ek i alrm s sözcüklerle ikilemc kurulur : adrm adrm,be gu m begum, böl üm böl üm, dilim dilim, ukhmnkhm, tutam tutam, yanm yan m, yudum yu­dum; giyim kusam, ölüm dirim , ölüm ka hm vb.

-m (-101, -um ; -Im, -üm) Hl, 3.

,......, ekiy le, iki lemc gibi ÜÇ]ClllC de kurulur: baytm ba­yrm ba yrlrnak, czim ezim ezilmek, inim inim inlemek,kty tm kiy rm ktyrlmak, SIZl m srznn stzlamak, oy umoyum oyulma k, sürüm sü rüm sürünmek , süzümsüzüm süzülmek, üzüm iizüm üz ülmek vb .

m+ IV. I.,......, eki , önek gibi, Türkçenin bclli bir özeJligi ohm

110 I' ! tt) f' . 1>R. \ t ;Ci Il E 1I_-\T i u OGLl; T ÜHKÇJo::-; I N FK Lt:ld 111

·,' ','•.. ·1: . '1 1'

• I

1'1i'r~i

11

, ~,

' m'Ii ikile ruc kunuada kullaruhr . Bu tûr ikilemedc,ün lüy le ba slayau sözcügün ba sma ' !TI' sesi getiril ir,üns üzle ba slaya n sözcüklerde ba sta ki ünsüz ka ldm­IIr, yc r ine ' m' sesi konulur: adam madam (Ol-ada m),ara ba maraha (m-ara ba) od un modun (m-odu n),üzüm müzüm (m-üz üm); ekrnek mekmek (m-ek­mek). ba rd a k ma rdak (m-arda k). çat a l rnata l [m-at al) ,çocuk moc uk (m-ocuk}, defter mefrer (m-cfter}, pa ­ra mara (m-ara). ka lem malem (m-alem), sandalyemand al yc (m -andalye), sa ka ma ka (m-aka), yemekmernek (m-emek) vb.

-ma (crue) I. 1......, ekiyle, eylcm kök ya da gövdclerinden, rüml eca la n ve ad gibi kulla tulan eylemsi kurulur ve ' cy­lemlik' a duu a hr : alma (a l-ma), ba kma (bak-ma ),baslatma (bas-la-t-ma) , sorustu rma (sor-u-s-tur-ma) ,~a~Irtma (sa s-i-r-t-ma}; d ikme (d ik-me), ek me (ek­me), gitme (g it-me), görüsme (gor-u-s-me), içirtrne{iç-i-r-t-r ne], isletmc {is-le-t-me) vb.Bu tür cylcmsilerin o lurnsuzlan , eylemlik cki'erna I-me'den önce gelen o lumsu zluk cki ' vma I-me'ilc sag fanrr : nlmama (a l-rna-m a). ba kma ma (ba k­r na-m a) , baslat mama [bas-la-t-m a-ma] , so rustu r­mama (sor-u-s- tu r-ma-ma] , sas trt mama (sa s-r-r-t ­ma-ma) ; di km eme (dik-me-m e), ek meme (ek-m e-me),git rncme (git -me-me), görüsmcme (gör-ü-s-me-me),isleuner nc (is-le-t-me-me} vb.

-ma (-me) I. 2.

,....., eki. bazr sö zcük lerde kahpla srms o larak ku lla­ruhr :

ak rtma (a k-r-t-ma] bazt ha yva nla nn ahnla n ndak i lekeveya sUs; bir tOr yemek.

as ma (as -ma) a srh biçimde ol an veya bit ki ,as ama (asa-ma) derece, deger bakirrundu n yü kselcn

basa ma kla rm her biri .ayaklanma (ayaklan-m a) yas a lara vcya buyruklara

ku rs i gc lmc.bagla ma (ba gla-ma ) bir t ür çalgt .basma (bas-ma) çiçek li, desen li pamuklu kuntas vb.benzesme [benzes-me} bir sesin ba ska bir scsi ken-

d isine benzetme et kisi.bes Ieme (besJe-m e) biiyüt lllmek üzerc ahna n küç ük

çocuk, evlá thk .bdlme (böl-m e) k üçük bö! üml erc ay rtinus yerler in

her bi ri.bülünleme (b ûtûnle-m c) ilk smavda geçemeyenlcr

için bilgin in ta ma mlunmasr bak mu nda n ya p tla nsmav.

çtka rtma (çtkart-ma) dusma n kryrla nna asker indirmc ;rna tema tikt e cksi ltme islemi ; çocukl ar için re­simli o yun .

darusma (da ms-ma) damsma k için basvurrna veyabasvurulan yer.

daralma (daral- ma) gen is ünlü ler in ya nla rmda ki ün ­süz ler in etkisiyle darlasma st.

da yamsma (da ya ms-m a ) bir büt ün ü mcydana ge­tir en ktsrmlarm, d uygu ve d ûsüncc birligin edayanarak birbirleri ne baglanmala n.

dokuma (dok u-m a) dok unm us kunta s ve benzeri esya .dol ma (do l-ma) doldurula ra k ha zu-la na n bir yemck

tü rü.kavurma (kav ur -ma) bir t ür ka vrul mu s et ve benzcri

yiyecek.tamlama (ta mla-ma) bir ad m a nlamuu n ta m belir­

tilmesi için , bir bask a addan, adrlda n ya dasifa tta n ya rd un g örmcsi.

~ .ek.inil~ l!nlüsü. yairuz simdiki zaman çekiminde-? (Ir ek inin basiudaki ünlünün degisimine baglaOlr:

a mryor (al-ma-ryor), yaprruyor (yap-ma-iycr}: 01'm~l~o r (ol -ma-I?,or). dolmuyor (dol-ma-ryor}: •geI~m~~or (gel-me-iyor), sevmiyor {sev-me-iyor}: gü!

(l1b' kuyor (gül-m e-ûyo r}, ölmüyor (öl-rne-üyor ) vb­

z. -ryor) . .

-ruaç f-meç)

,....., eki , .~d .~a da eylern kök veya gö vde lerinden adsoylu sozcuk kurari

~ulamaç [bula-maç) un'la bulanrms bir yemek.demeç (de-mee) yetkili bir kisin in yap ng t açikla­

ma, beyanat,dllm aç (dil- maç) bir di jden baska blr dile çevirme

yapa n kimse, tcrcüman.d~neDJcç (dön-c-mcç) dön ülen yer.egrncç (eg-mee) .~k ~t ilan yaym vc buna bcnzer cgri

seylcrin biç iml, kavi s."ermncç (cm-mee) kendisine baglanan bir kabm için-k dcki gaz i crnrne ye yaraya n a ygit.

a mrtm aç (kan rrt-maç) bir seyi karnrtmak için kulla­mlan a ygtt, ka ldiraç.

*kurutmaç (kurut-maç) kuru trnaya yarayan a ygtt.

I '-maç' ekinln özellikle ban vc k dlyc ruz: bu lamaç (bula -maç) tutma, ' (Iml

ea ) arrnda kullamldrg au g6rü-

• ti -maç • ugmaç (U!1:-rnaç) gibr.

Ti'RKÇE:" i :'i EK LE Ri

....

I',

vuk fama (yokla -ma) bir toplulujiu rneyda na get irenkisilerin ya da a ratulan bilginin var olup 01­madijiim an larnak için ya ptlan a rasurrna veya

smav.

-ma (cmc) I. 3.-.. cki. ' · Ia ' -Ic" ckiylc birlcsip ka hp1a$arak ' biciru,ha rekct' kavra rm veren s özcük kura r : a tla ma (at­la -ma). krtlama (kit-la-ma), bahklama (bahk-la -ma),kaplama (kap-la-ma). kol tuk lama (koltuk-la-ma),kurbagaJama {kurbaga-la-ma), kulaçlama {kulaç­la-ma) . sulama (su-la -ma), tcpcleme (tepe-Ie-me) ;yag mur lama (yagmur-Ia-ma). çivilcrne (civi-le-m e),kötülerne tkö lü-lc-mc). sekerlcmc (~cker- le·me) , te­kcrl eme (tekcr-le-mc ). ya nlama (ya n-Ia-ma) , yem­Ieme (yem- le-m e) vb . (bk z. -j-lama}.

-rna (-me) I. 4_-.... eki a lnns sözc ük lcrlc ikilemc kurulur: a ra matarama, burma bu rma. dcnnc çatrna, ctmc bulma,ctme eyleme . okum a yazma , saçmu saçrna vb .

-ma (-me) 11. 1.'"'-' eb be1irli vc beli rsiz geçmis, geleeek za man,istck . dilek. ger eklik ve emir çck imlcrinde , eylemkök ya da gövdclcriylc, zarnan bildircri ek lcr ara­smda kullandarak olumsuzluk kavrurtu sagla r: al­rn adun (al-ma-di-m). yor ultuanus tm (yo rul~ma- 1111 ~ ­

1-111), uyumayaca gl111 (uy u-ma -y-a -ca k-t-m) . gelme­yesini z (gcl-me-y-c-sin-i-z]- kalmasan (ka l-ma-san),bihneme1isin (bi l-mc- mcli -sin), içme! (iç-mc l) vb.

-ma (-me) 11. 2'"'-' di. yal nrz 'genis zaman' çckirninin 1. K isi tekil vecogut biçimlcrindc ol mak üzcre cylcm k ök ya da göv­delerinden som a ku llal1lhr: yap mam {yap -ma- rn). ya p-

-ma

113

tirma m (yap-t rr-ma-rn), ah smam (ab-s-ma-m): gel­me m (gel-me-m), görmem (gor-me-m) .. I •(sö yle-y-e-me-m) ; . '. soyeyemcm

_, ' ya pm ayrz (yap-ma-y-r-z), yap trr-ma ) IZ .~yap-t l r-ma -~- l -Z}, a hsmayrz (al -i-s-ma-y-r-z),r1me) I ~ {gel-me-y-i-z), gü rmeyiz (gör-me-y-i-z}, söy­eyc mcyiz (sö ylc-y-e-mc-y-i-z} vb.

(-me) 11. 3.

114 PltOF. D JL vsctnc JIATlnotLu T ÜR KÇE Ni N E KLERi 115

., 'r' : p

11 'I,' ~ ' "'! ' .J,e

"s rkmaç {sik-rnaç) her çesit sikrsuncr aygrt, kompre-

sör.*sogutmaç (sogut-maç) scgutucu nygn.

tutamaç {tut-a-maç} bic seyin tutulup çekilecek yeri.

yrrtmaç (yirt-maç) paIto ve benzeri giysilerin etek ya

da kol ktsrmla rmda bulunan ve yrrttlrrus gibi

görünen açrkhk.

-madan (-meden)

.-..., eki, eylem kök ya da gövdesine gelerek. olum­

suzluk kav ra rruyle bitlikte çtkma ka vrarm da veren

birlesik bic ulaç ekidir : Almadan (al-madan) git­

me ; Olmadan (ol-madan) olmaz ; Yapmadan (yap­

madan) brrakma ; Bilmeden (bil-meden) konus uyor ;

Gelmeden (gel-mede n) ha zirla; Beni görmeden

(gö r-meden) gitmesin vb.

-mak (-mek) I. 1.

......, ekiyle 'eylern kök ya da gövdesinden , tümleç

alan ve ad gibi kullamlan eylemlik ku rulur: akmak

(ak-mak), almak (al-mak), bakmak (bak-mak),

baslatmak (bas-la-t-mak}, sorusturmak (so r-u-s­

tur-mak) , sasirtmak (sas-i-r-t-mak); dikmek (dik­

mek), ekmek (ek-mek), gitmek (git-mek), görüs­

mek (gör -ü-s-rnek), içirtmek (ic-i-r-t -mek) , isletmek

(is-le-t-mek) vbr,Bu tûr cylemliklerde de o lumsu zluk eki 'cma I-me',eylem kök ya da gövdesinden soma gclir : a kmama k

(ak-rna-mak), sorusturm amak (sor-u- s-tur-ma-mak),

isletmemek {is-le-t-me-mek) gib i.

1 ' -mak /-mek' ekmden sonra '- 11k /-lik' eki getir ilerek eylemlik au­

terrarun peki~ti rild i#i görûl ür : alrnakhk, sevmeklik gibi.

Aym eylemlik eki, '·h /· li' ekiyle de kullaruh r r aglamakh gibi (bkz,

-mah I. 2.).

-mak (cmek) I. 2.

":: ekiyle kurulm us eylemlik, çekimli eylem gibi

tûmleç a ln-: denize ak ma k, pa rayt almak, eve bak­

mak, ise baslatrnak, arp~ ekmek, ok ula gitn , 1. vb.

-mak (-mek) I. 3.

....... eki yle ku rulmus eylem lik ler ad gibi kull a mh r :

akmakta, bakmaktan, gitmege, görüsmegi vb.

Bu tûr eylemli k, ta m layan dururnuna girm ez.

-mak (-mek) I. 4.

.-...; ekl , ban sözcüklerde kalrpla srms olara k kul ­

lamhr :

çakmak (çak -rnak) bazr .maddeleri birbi rine ça krna

yolu yle ates elde etmeye yar ayan gereç.

ekmek (ek-mek) un, tuz , su ve maya He yogu ruld uk­

tan sonra, elde edilen belli biç imdek i hamu run

fmnda pisirilmesiyle o lusan yiyecek .

ilmek (il-mek) . baglamak, örmek, dokumak için ip

ve benzen seyle rden yap Jlan küç ük ha iku, ihn ik.

kaymak (ka y-mak) sütün yüzü nde toplana n yagh

.tabaka ve bu tabakarun biriktirilmesiyle meydana

gelen yiyecek.

parmak (bar-mak) el ve ayagm, genellik le bes ta ne cla n

uç krsmmdaki bölüm ü.

tokmak (tok-mak) eskiden kapilan çal maya yara­

yan gereç: havaneli.

yemek (ye-mck) yenilm ek tlzere geneJlikle pisirilerek

ha ztr lanrms yiyecek; ögün.

-mak (-mek) I. 5•

....... eki a ltrus sözcüklerIe ikileme kurulur : aCII­

mak saçr lmak, aglamak stzlamak, ak srrmak uk­

su mak, aramak taramak, bagu-mak çagrrma k, bik­

mak usanmak , bitmek tük enmek, çahsmak çabala-

k dermek devsirruck. d ur­mak , ~crleme~ to~lal1l~ ~eviflnck , giyinmck kusart­mak dinlenmek, evrrmc . k solmak . sar-

k k bozarmak. sararmemak. lzar~a k süslenmck püslcnmek. uf'lamakmak sarma ama'

kkik valvarmak yaka rrna} .

puîlamak. ulanma SI I ma . _yauniak yak thn a k vb.

-mah (cmeli} 1. 1. . d releeekte1 kök va da gövdesin en . g

- ek i cv cm 0 s» < ' uercklik".... " k i 'ct' kavramla r t veren g

g~r:ktrhk, ~stc I' ~:l;vlm (al.mah-y+m). almahsmkip' kurar : a fit - I malt}: almalt)lZ (al-malt-y­(nl-mah-sm). ahuah (a'I' . z) almaltlar (al-ma lt-

I (al-ma I-S1Il+ .'I-Z) . alma ISlllIZ, I" . ' m) gclmclisin (gel ­1 )' i!:e1mdivim (gel -me 1-)+ '.. r .',ar,:- . . ( I li }: uelmcliyiz (gel-me L- )' Imc li-s in) . gch~leh ge -~.lC . ' . ~) cc lmeliler (gel-rn cli­z), gelmelisiniz {gclme l-Slfi-\-Z • _

Ier) vb.

-rnah (-meli) I. 2. d geleeek. d vimlerdc dogruuan ogruya,

""-' ekl'kb~~l . eJgörevlnde kullamhr : aglamah old u

znman rpirun - ) ibild ülamakh oldu g l I. .

(aglayacak 0 u,. ag

d,ver ucli oldu ' dcyirulerindc

AvJU ek 'Gelmeli ol u. el r

d~ kullamhr.

üolû Ank ara segmcnleri gibi.Gen ellikle klz çocuklannm oynadlkl an 'seksek' oyunu da a)'m

kökun ikiJenmcsiyle kurulmu$tur.• 'sokman ' gibi adam kavraml vcrncyen bazl sÖ7ciikler de \-'a rJ lr.• 'çamur' sözcügunûn de aym ekle ilgisi oldugu söylenebilir.

kocaman (koen-ma n) iri , canh veya çok büyük csya.kësemen (köse-men) bir sürünün önünde giderck kr­

Iavuzluk eden koç ya da teke .*okutrnan (o kut-rnan) yüksek okullarda ögretim üyc-

ligini üzcrine alan kimse.*ögretJnc n (ögrct-mcn) ögrctmey! i ~ cdinen kimsc.wsayruan (say-man] hesap islerinde çahsan kimse."seçmen (sec-men) seçme hakkina sahip cl an kim se.segmen (sck-men) törenlcrdc yerli giysiletle, yerli oyun-

Iart oyn ayan erk ek.r~i5man (sis-man) kilosu genel ölçûlerin üzerinde olan.Türkmcn (Tu rk-men) Oguz Tü rkle rinin bir ko lun­

dan olan kim se.*uzrnan (uz-m an) bir konuda yetkinligi olan kimse.*yönetmen (yönet -men} yönetme isi gören kimse.a

-mar (cmer: -mur)

......., ek i, ad ya da eylem kök lerine gelerek ad kurar:katmer (kat-mer) ka t ka t açrlrrus çiçek , hamur ve

bcnzeri. Bu örncktc ek, ün lü uyumuna aykmdtr.k isma r (kis-mar) cimri, eli stkt, pin ti.k usmar (k us-ma r] kU5 tuzagi .

yagmur (yagm ur) havad aki buhartn su damlalartbielminde yagmas r'.

-maz {cmez) J. 1.

'"" ek i, eylem kö k ya da gövdesinden SIfat g örev-ndeku llantla n ortaç kurar: bitrnez (bi t-mez) dert, din­mcz (din-mez) agrt, görünmcz (görün-mez) ka za,bilinmcz (bilin-mez) i5, çrkmaz (çik-ma z) so kak,

117TünK çEJ\iN EKLEkÎ

(.men). I ll',klc kisi kavrunu veren ad soylu_ ek ivle, gene , 'I

.. ..k kurulu t :sozcu . a eli smi s insa n veya hayvan

azmau (az-m an) fa~l, )~"l i vc d ûsûncesi a lmmak üzerc*dal1l$man (da lll ~-man I g.. " k' sc

d · . b vurulan gorc\1I lm, . .. .ken 1~ 1IlC' . . a$ _. . . 'I ugra$a n gorevl!.

>\- . ' ( g'lt-men) egl tmc 1$1) e - 1egltmcn .e .. d .' ,'. e,\ cvine bagh aan." n) ('vlm u ~ t1n .

f'Himen (evcl-me . , I b 'l<.:.k .l biT vere güç eden,göçmen (göç ·men) blr )Cf( en < ~ , •

muhacir.

-man

llB PROF. DR. YECi HE HÁTiBOtLU TÜRKÇEN iN E KL ER i 119

_ _ _ J

çogul biçimler için geçerlidir . 3. Kisi tekil veyaçogul biçimlerde, soru eki daima sondadir: geld i migibi .

nu (DlU; mi, mü) 10 2......... eki, ad soylu sözcüklerden soma kullanJlar ak 'som'kavrarm saglantr : Kapi nu çalmdi ? ; Kitabu mi baka­caksimz j : Su mu kesiIdi?; Oyun mu oyn uyors unuz?;Benim için mi üzüliiyorsunuz?; Böyle mi olacakuv :Gözün mü agn yor ?; Söz mü verdiniz? vb.

mi (mu; mi, mü) H, 10

'"'-' eki, 'belir li geçmis dilek, istek ve emir' kip lerindekisi ekler inden sonra, ' soru' kavrarm vennek üzerekullanthr : ald rm nu (al-di-m rru), aldm mi (al-dr-nrm) , aldi rm (al-d l nu) : aldrk nu (al-dik mi), aldi­ruz nu (al-di-n-i-z mi), aldtlar mi (al-d l-lar mi) :sordum mu (sor-du-m mul; verdim mi (ver-di-mmi) ; güld üm mü (gül-düm mü); alsam nu (al-sa-rnmr), alsan nu (al-sa-n mi), alsa rru (al-sa mi), alsakmi (al-sa-k mi), alsamz nu (al-sa-n-i-z mi), alsala rmi (al-sa-lar mi); sorsam mi (sor- sa-m mi); versemmi (ver-se-m mi); gülsem mi (gül-se-rn- mi); ala-'yim mi (al-a-y-t-m mi), alahm mi (al-a-hm mr) :sorayim mi (sor-a-y-i-m rru), sora hm mi (sor-a-hmmi); vereyim mi (ver-e-y-i-rn mi), verelim mi (ver­c-Iim mi); gü leyirn mi (gül-e-y-i-m mi) , gülelim mi(gü l-e-lim mi) ; alsm mi (al-sm mi), a lsmlar mi(al-sm-lar mi); sorsun rou (sor-sun mul, sorsunlarmi (sor-sun-Iar mi); versin mi (ver-sin mi) , versinlermi (ver-sin- ler mi) ; gülsün müÏgûl-sün mü}, gülsün­Ier mi (gûl-sün -ler mi) vb.

mi (mu; mi, mü) II, 2.

........ eki, ' belirsiz geçmis , genis zaman, geleeek zam anve gereklik' kiplerinde kisi eklerinden önce, ' soru '

, Ayru kurulus ta oIan ' olur oImaz' gibi ikilemeler hem sifat görevindehem de zaman ulacr görevinde kullar uhr; Otur olmaz islere ûzûlme ; Bu ~

o lur olmaz (olunca) ban a haber verln gibi. ' bilir bilmez' gibi bau ikilemlerde dururn ulacr oIarak kullaruhr ; Bilir bilmez her ise kans meun vb.

doymaz (doy-maz) adam , kaçmtlmaz (kaçnul-maz)bel ä, tü~enmez (t üken-mez) sevgi vb.

-maz [emez} I. 2.'"'-' ekîyle ikileme kurulur : at rlmaz saulmaz, bitmeztükenmez, utanmaz arlanmaz, yenmez içilmez,yenmez yutulmaz vb.

-maz (cmez) I. 3.,......, ekiyle, rüre tilrnis olumsuz genis zaman ortaci,gencllikle aym k ökten kurulan olumlu genis zarnanor taciyle b itfikte 'baslangiç' gösteren zaman ulacrgörevinde kullaruhr : bas lar bas lamaz , çtkar çrkmaz,dogar dogmaz , duya r duymaz, ka lkar kal kmaz, derdernez, gid er gitmez, yer yemez vb.r

-maz (-mez) 11. 1.r- ekiyle, genis zamarun olumsuz 3 . Kisi tekilçekirni saglarur : yapmaz (yap-maz), olmaz (01­maz), uyumaz (uyu-maz); sevrnez (sev-mez), içmez(ic-mez), di nmez (d in-mez) vb.

nu (mu; mi, mü) I. 1.!""o.J eki, ad ya da eylem soylu sözcük lerden sonrakullam hr ve bu ekle soru kavramr saglandigi için'som eki' adrm alrr. Soru eki, kök ya da gövdedekiünlülerin etkisiyle ünlü uyumuna baglandigt haldesözcükten ayn yazi hr.Soru eki, bazi eylem çekimlerinde kisi eklerindenönce, bazrlannda ise soma kullamhr . Fakat bu,önce ya da soma kullamlis. l. veya 2. Kisi tekil,

•,t .

120 PROF . UR. vsctne H \TiBOGLtf T ÜnKç F:"ii :'l F K L F.Ri 121

kav rarru verme k üzc rc kulknuhr, Bu durur nda .so ru ck iyle kis i eki b itisik yaz th r : alrrus nu ynn (a l­mts rru-y-i-rn), altrus rmstn {al-mis rm-sm), a lrms mi(al-mts mi); alrrus nuy rz (al-mis nu-y-i-z), alnus nu­S!nIZ (a l-mis m t-sm-r-z}, alrr nslar mi (al-mls-I~rmi ) ; sermus rnu yum (ser -mus mu-y-u-m} ; vermtsrniy im (ver-mis mi-y-i-rn}: gülmüs müyürn (gUI­J11 \i ~ mü-y-ü -rn): ahr rmytm (a l-i-r Im-Y-I-m), ahrnu sru (al-t-r nu- stn) , a hr nu (al-t-r mi); a ltr mtyi z(al-i-r rru-y-r-z}, ah r mrstntz [al -t-r mi-sm-i-z), aln larm i (al+r-Iar mi); sorar rntytm (sor-a-r IDI-y+m);verir m iyim (ve r-i-r mi- y-i-rn) : güler miyim (gûl­e-r r ni-y-i-rn}; a laeak nu yim (a l-a-enk mr-y-i-m) ,alacak rmsm (al-a-cak nu-sin). a lacak mi (al-a­cak mi) ; alacak nuytz (al-a-cak rm-y-i-z), alacakrmsrruz (al-a-eak rm-sm -t-z), alaca klar mi {al-a-enk­lar mi) ; so raeak m tytm (sor-a -ca k rru-y-ï-m}, verecekm iyim (ver-c-cck mi-y-i-m}; gü lecek m iyim (gül-c­eek mi-y-i-m}; almah rmytrn (al-ma-lt rru-y-t-m},a lma h rrusm (al-mail nu- sm). almalt lUI (al -ma ltm i) ; almalt rmyrz (al -ma h nll-y-I-Z), almalt rmsuuz(a l-mail nu-sm-r -z). a lmal tla r mi (al-malt-l.ar ~.I) ;so rma h rruyim [se r-ma lt nu- y-i-m} ; vermeh IDIYlm{vcr-meii miy -i-m): gülrucli miyim (gül-meli mi-y-i­

m) vb .

mr (mu) 11. 3.--' ck i vahu z simdiki zaman çek irninde, soru kav­ra mt ver trick üzere. <-Iyor' ckinden som a geld igiiçin . <m u' biçim indc kullamhr . Ya lmz bu çekim i ~ ~e3. Ki~i ço gul biç imi. <-la r' ek iylc kuruldugu IÇIl1,

so ru eki. k i~ i ekinden som a ge1ir vc daima <·m l·

biçiminde kulla111 hr :a hyor muyum (al-tyo r mu -y-u-m) , a hyo r musun

(al-ry or mu-sun). ahyo r mu (a l-ryor mul ; ahvor mu­yuz (a l-ryor mu-y-u-z), ahyor mUSUIl lIl •(al-tyormu-sun-u-z), a hyorlar 011 (al-ryor -Iar ITII): so ruyormuyum (sor-uyor mu-y-u-m}, sor uyorlar mr (sor­uyor-Iar m i) ; veriy or muyum (vcr-iyor 111U-Y- U-111 ) ,

vcriyorla r mi (ver -iyor-lur 1111); gülilyor muyum (gül­üyor mu-y-u -m), gtllûyorlar 1111 (gül -üyor-Ia r [111) vb.

-rmk (emuk ; -mik, -mä k}

--' ek i, eylem kök ya da gövdcs indcn ad soylusözcük kurar :

çignem ik (çigue-mi k] agrzda çignenen yem ck pa rcast.i1mik (il-m ik) ilrnek, iplik ve benzen seylerin kücük

halkast.eksirnik (eksi-mik] yagl al mm ts sütten ya ptla n peyn ir,kartnuk (kar -muk) karan , kanstiran büyük kanca .kesmik (kes-mik) kesilmis, parçalannus toprak parcast.

kesck.k tsnuk (kis-nuk ) ktsan , pinti, cimri.krynuk (kiy-mrk) odun veya tahtadan ktytlrms, styn l­

rrus küçük parça.kusmuk (k us-mu k) ku sulan sey, ku sun tu .soym uk (soy-muk) çam agncmm kabugunun kaldt rtl­

masry la açt lan yara veya içinden ahnan m adde, akma .tirnuk (t ir-nuk) topragt ta ra yan gcreç.

-nn s (vmus; -mis, -müs) I. I.

-: eki , eylem kök ya dn gövdelerinde n sifa t gore-vinde kullamlau gee rnis zaman o rtact ku ra r : susa miS(su-sa -ml~) çocuk, yanml5 (yan-ml~) odun , o lma lnt~

(o l -ma-ml~) meyve , Ylllanml?(YI I. la-n-m IS)sarap. oku­mu~ (okumu$) ada m. kok mu$ (kok-mu~) yiye­eek, solmu$ (sol-mus) çiçek ; bitmemi ~ (bit-m e-m i$)scn roni, geçmis (geç-miS) zaman, pi$mi~ (pis-mis)

PROF. DR. YEC i H E JU T i BOtl.U T ÜRK Ç iC Nb EKLER i 123

yemek ; görmüs (gö r-müs} ada m , küçü lmüs (kü­cüt-mü s) elbise, gö rrnemis (gör-me-rn is) insan vb.

-rrus (-01u$; -mis -müs J. 2.

.....:. ekiyle, bel irsiz geerni s zama n kurulur:I. Ki si tekil ve cogul : a lmrsrm (a l-m rs-ï-m}, a lnus rz(al-nus-r-z) : kc smusum (kos-rnus-u-m), kosmusuz(kos-rnus-u-z) : gelruisim {gel-mis-i-m}, gelmisiz (gel­mis-i-z) ; görrnüsüm (gör-müs-ü-m), görmüsüz (gör­müs-ü-z) vb.

2 . Kisi tek il ve çogul : a lrmssm (a l-rrus-sm) , airnis­snu z (al -mrs-sm-r-z); kosrnussun (kos-mus-sun),kosmussunuz (kos-mus-sun-u-z): gelmissin {gel-mis­sin), gelmissin iz (geimis-sin-i-z}; görmûssün (gör­mü s-sûn}, g örmüssün üz (gö rmüs-sün -ü -z} vb .

3 . K isi tekil ve çogul : alnus (ai-mi j), a lnuslar (al­mij-lar); kosmus (kos-mus), kosmuslar (kns-mus­lar) ; gelmij (gel -mi s), gelmisler (gel-mis-Ier}; görmüs(gör-mû s), görmüsler (gör-müs-ler) vb .Bu ti lr çekimlerin o lumsuzu belirsiz geçmis zamanekînden önce gele n olumsuzluk ek i ' erna I-me' ilekuru lur : almanus (a l-ma -m is), gelmernis (gel-me­mis) gibi.

·m J5 f-mus : -rnls, -müs) I. 3.

,......, eki alrms sözlük ler ikil eme kürar : bagmms ba- 'grmus, bilmis bilmis. gitmis gitmis. kurumus kuru­mus, durmus oturmus, gö rrnüs geçi rmis , saramussolrnus, sürmüs sürüstürmüs, taktrus taktstrrrms vb.

-nu s (.mw);-mi$,-mü$) 11. 1.

,......, eki, bazi eylem soylu sözcüklerle ka ltplasarakad kurar:

dol mus (dol-mus) yo lcuy la do lunca yola çrkan o to ­mobil, kayrk veya motör.

ermis {er-mi s} evliya.geçmls (geç- mis) yasamlan zamandan öncek i sü re, maz i.

-rms (-mu,) 11. 2•

Belir siz gee rnis zaman ka vrarm vere n ' -ml}/-mufeki, bazr kisi özel adlannda ka hplasnns o larak kul ­lamhr: Satrlnus, Durmus. Toktanus.

-mis (-muj ; -mls, -müs) JU. 1......., ek iyle , yahn za ma nh bir çekimle ek eyleminbelirsiz geerni s zama m birlestirilerek 'riva yct' kav­rarm sa gla rur ve bu çekime ' rivayet birlesik zamant'denir: alrmsrms {al-nus-i-i -mis > al-rrus-rrue), ahr­rms (al-i-r -i-i-mis > al-r -r-rms], olurmus {ol-u-r-l-i-m is > ol-u-r -rnu s), geleeekmij (gel-e-cek+i­mi s > gel-e-eek-m is), g örürmüs {gör-il-r -l-i-mis >gör-ü- r- rnüs} vb .

+msar (+mser)""-J ek i, "-lmsa- j· imse-' ekiyle, geni s zama n orta ct"-r' ekinin birlesmesinden olusmus birlesik bir ek tirve genellikle, sifat görevinde kullamlan sözcü kkura r: ka rarnsar (ka ra -rn-sa-r), çekimser (çe k-i-rn­se-r) , iyim ser (iyi-m-se-r), kötümser (kötü-m-se-r) vb .

-l-msr (+msu; + msi, -l-msll) I. 1.

,......, eki, rcnk bild ire n ada gelerek 'ben zerlik , gi bilik'kavra rm vere n ve stfat kuran birlesik bir ekti r : sa­rt mst (san-m-s t], siya htm-st (siyah-r-m-sr), krrnuz tmsr(kirnuzi-m -si), kizt hrns t (krzil-t-m-si), beyazim-st (be­yaz-i-m-si), morum-su (mor-u-m-su) , yes ilim si (ye­sil-i-m-si), pembemsi (pe mbe-m-sf), mavimsi (ma vi­m-si) vb'. (bkz-sr. I. 1.)

-~---------j

] 2 1 PR.OF. nn. UO:Ci HE HATi H O(;Lt!T ü R K ÇE Ni:\' EK LE Ri 12.)

'-JllSl' eki . renk adt o lmayan baz t s özcüklere de ge­lcrck 'bcnzcr lik, azh k ' ka vraun verir: . aCJI1~sl (.~I C I"

m-st). tntluns t (tat h-m-s r) , eksimsi (ek si-m -si}. tu rn­ccmsi (tümce-m-vi) gih i. (hkz. -unsa -).

-l-msr (+msu ; + m<;Î, +msii) I. 2.

'"""- eb . SOJllUt a d la ra get ir-i lcrek stfat veya tcrirnkurar : bakhumt (bakla-m-s t}, yagrmsi (yag-i-rn-st};harnurumsu (hamur-u-msu), bo ru m-s u (boru-m-su),bi tkimsi (bit ki-m-si) vb.

-l-rntrrak (+lmtl rak , -l-umt rrak ; -l-Imtrrak, +ümtuak)

'"""-. cki, gcnel likle 'renk' bil di ren ada gelerek '~:en.~

zerli k , gibilik' kavrarru veren slf~t k~lrar. .Hu ck , un luuyumlanna baglanma yan bir lesik bir ckt ir : bcyazrm­ttrak (bcya z-t-m- t t-rak}, kt rrruznn ttra k (ktrrruzi-m-ü­rak), mavimtrrak (mavi-rn-tr-rak}, morumtlf~~ (mor­u-rn -tt-rak], sarnntrtak (sart-m -n-rak], vesilimttrak

(yc-sil-i-m-ti- rak} vb .

<mtrrak' cki , rcnk adi olmayan bazt sözcüklcrc degelerek 'benzerli k , azhk' ka\T~ml vcri r : a~ll:nttrak

(act-m -n-rak], eksirntrrak (eksi-m-tt -rak) gibi.

-N-

+11 ( + In, -l-un ; -l-In, -l-Iin} 1. 1.

'"""-. ek i. adla ra veya ad gö rcvindc kulla ntlan s.özc ü.k­Jen: 'sahi plik , miilkiyct , aidiyct' kavramla n .1,Ie b ir­likte 2. Kisi tck il kav ra nu katar ve "iyelik eh adnunlu- : ba ban (b aba -u) , ablan (a bla-n), busm {bas-i-n},saçm (snç-t-n}, ayagm (aya k-I-n), yanagm (y~nak+

11) ; ko lun (kol -u-n) , o mzun (o muz-u-n); cIm (el-

i-n), di/i n (diz-i-n} ; gözün (göz-û-n), s özün (s öz-ü -n]yüzü n (yüz -ü -n) vb .

Bu tü r kurulusla r '+z' ek iyle çogul biçimc girer :ba batuz (b aba-n-r-z}, ba$II1IZ (ba s-t-u- t-z), saç nuz(sac-t-n-r-z), ko lunuz (kol-u- n-u-z), omzunuz (0 ­1ll1lZ-U-I HI-Z) ; nnncniz (a nne -n-i-z}, cltniz (cl-i-n-i-z).sözün üz (söz-ü-n-ü -z), yûzünüz (yüz-ü-n-ü-z) vb.

+ n (+111, +un ; ,+i n, -l-ün) J. 2.

r--.; eki. ban ad soylu sö zc ükle rle kahpl asarak, de­yim gibi kullarulan aularunlar kur a r: Ba$1l1 (bas-i-n.basnuz) sag oJsun; Cannn (can-t-u, canmrz) sag 01­sun ; Danst basrun (bas-t-n-a , basr ntza}: Yolun(ycl-u-n, yo lunuz) açrk olsun ; Elin ko lun (cl-i- nko l-u-n , e1iniz kolunuz) dcrt görmesin ; Elinc (cl-i-n-e,clini zc} saghk ; Gö zûn (göz-ü-u , gözün üz) aydm ;Ömrün (ömür-ü-n, önuünüz ) uz un OlSUB; Ömrün c(ómûr-ü-n-e, ömriinüze) bereket vb.

+11 (+ 1Il , + un ; +ÎIl, -j-Iiu] I. 3.

,...... ekiyle, 2. Kisi kavranu veren çcsitli ikilemckuruJur : a na n ba ban, saçm ba sm . kolun knnad ut.boyun posun , cvin ba rkur, clin a yag m. rna lui rnlil­kün, yüzün gözün, b8~11l gözün vb.

+n (+m, -i-un: +in, +ün) J. 4,r-..; ekiyle, ta rnlayaru 2. Kisi tcki l kavranu vereniyelikJi tamlama ku ruiur, bu tür ta mlamalar gertcl­lik Ie '<dik" ek iyle kuru lun geçnus zamau o rtacrylckullamltr: ka ldrgtn (kal-drk-r-n} otel, aldigtn (al-dik­i-n) para, oturd ugun (otur-d uk- u-n) yer, bu ldugun(b ul-duk-u-n) is, t ut tugun (tut-t uk- u-n) )'0 1; scvdi ­gin (scv-dik -i-n) ycmek , içtigiu (ic-tik-i-u} su, bildi ­gin (biJ-d ik.i -n) ko nu ; gördügOn (gör-dlik-ü-n) kent .giHdü~hin (glil-dük-ü-n) zamnn vb.

1~fi PROF . n n. vsctue H ATino t Lu T ü RKç E :--h EKLERÎ 1 ~7

-t- n ( + m, +un ; -l-in, +ün) I. 5.

.-.... ekiyle, sayr adlan ndan 'yas ' ko nusunda 2.Kis i iyelik kav rarrn veren sözcilkler ku rulu r : Krr­kmda (krrk-i-n -da) müdür old un; Otuzunda (otuz­u-n-da) dokt or olaca ksm ; On dörd üne (d ört-ü-n-e)yeni girdin vb .

-n (-10, -un ; -in,-ün) 11. 1.

-..... cki , belirli geçmis ve dilek kipleri çekirnler inde, .2 . Kisi kavra uu saglar : a ldm {al-dt-n, alduuz},kaçun (kaç -tt-n , kncumz): oldun (ol-du-n, oldunuz),kost un (kos-tu-n , kostunuz}; geldin (gel-di-n, gel­dini z), gitt in (git-ti-n. gitti niz); güldün (gül-dü-n,güld ünüz), ölçtün (ö lç-tü -n, ö!çtünüz); alsan (al-sa-n,alsaruz}, gelsen (gel-se-n, gelseniz), gülsen (gûl-se-n,gülseniz} vb.

-11 (-111, -un ; -ln , -lin} 11 . 2

.-.... eki, emir kipi çeki mindc 2 . Kisi cogul kavrarmver ir. Aym ek, 2. Kisi tekil için de sayg r çogulusaglar : alm (al-i-n) , ahruz (a l-r-n-r-z) ; olun (ol-u-n),olunuz (ol-u-n-u-z}; kc sun (ko s-u-n), kosu nuz (kos­u-n-u-z}; kaçm (kaç-i-n), kaçnuz (kaç-t-n-t-z) :geJin (gel-i-n), geliniz (gel-i-n-i-z} ; gid in (git-i-n),gidiniz (git-i-n-i-z}; güliin (gül-ü-n) , gülünüz(gül-ü-n-ü-z); ölçün (ölç-ü-n), ölçünüz (öl ç-ü-n-û-z)vb. (bkz. -z, li l. 1.) .

-n (-m, un : -in, -iin} 11. 3.

.- ek i , 'h ikáye ve kosul birl esik zaman' çek imlerinde2 . Kisi kav ranu sag lar : a ldiydm (al -dr -l- i-di-n >a l-dr-y-dr-n}; alnusun (a l-mrs-l-i-d i-n > al -mts­n-n}; ahyordun (al-I-yor +i-di-n > al-ï-yor-du-n),alacaktm (al-a-cak -l- i-di-n >al-a-cak-u-n); oJurdun

(ol-u-r + i-di-n j> oJ-u-r-du-n); gitmel iydin (git-meli+ i-di-n> git- meti-y-di- n): gülseydin (gül-se -l-i di-n> gûl-sc-y-di -n}; gidiyorsan (git-i-yo r + i-se-n >git-i-yor-sa-n): geleeeksen {gel-e-eek + i-se-n >gel­e-cek-se-n) ; bilirsen (bil-i-r -l-i-se-n >bil-i-r-se-n); al­drydrruz (a l-d l+i-d i-n-l-a > a l-dt -y-dr-n-rz}; bilirseniz(bil- i-r -l-l-se-n-i-z > b il-i-r-se -n-i-z} vb.

+n+ Hl, I.

.-.... eki, 3. Kisi adi llarda ve özlük adihnda, ad duru­mu ekJerinden önce ku llaruhr ve 'ad" -n'si adnualrrr: onu (o-n-u), o na (o-n-a), onda (o-n-da). on.dan (o-n-dan), onun (o-n-un): on lan (o-n -lar-i),o nlara (o-n-lar- a), on larda (o-n-lar-da) , o nla rdan(o-n-lar-dan), onlan n {o-n-lar -in}; kendini {kendi­n-i), kendin e {kendi-n-e), kendinde (kendi-n-de),kend inden (kendi-n-den), kendinin (kendi -n-in},kendile ri (kendi-Ier-i} vb.

+n+ 111. 2......., eki, isar et adrllarmda , ad d urumu eklenndenönce kullamlu-: bunu (bu-n-u), buna (bu-n-a), bun­da (bu-n -da) , bundan (bu-n-dan}, bunun (bu-n-un),bunlan (bu-n-lar-i}; sunu (su-n-u), suna (su-n-a),sunda (su-n-da), jundan (j u-u-dan), sun un (su-n-un) ,sun lan (su-ri-lar-i): o nu (o-n-u), ona (o-u-a), c nda(o-n-da) , ondan (o-n-dan), onun (o-n-un), ou lan(o-n-lar-i) vb.

+n+ 111, 3,

......, eki, 3. Kisi iyelik ekle riylc ad du rumu ckleriarasmda kullaruhr : basin t (bas-r-n-r}, bastria {bas-

, Eski T ûrk çe ve Osmanbc a'da 3. Kisi kavrarru veren 'aër, aaa.a êda, a êdan, aä uë' adrllarmda da aym ek kullamlrms ur,

...

l ~ g J'H O [ H H. vvcl m: H \ T j BOC L IJTÜ RKÇENi N E KJ.ERi 129

I-n-a), basmoa (ba s-r-n -da). basmd an \ba ~-Hkl- dla n) ,, I lar (b as la r-i-n -i}; 0 unubastrun ( ba~- I -n -ll1) , )a ~ a rnu < y- , . . i da)

( k ~l - u-ll -ll) , kol una (kol-u-n-a ), kol unda (ko -u)-n~ '; _'ko Jundan (kol-u-n-dan ), kolunu n . (ko l~u- l1-un .' 0

latuu (kcl-lar -t-n-t ) ; evini (ev-i-~-i) , cvme (,~V~HI-C):

cvin dc (cv-i-n-de). cvind.cn .( CV- l -.:l -~le l.~), e~'. llll.~ ~ ~~~i-n-in), cvlcrini (cv-Ier-i-n-i}; .~O~:Ull U (go~.-t~ . lld~~~z özünc (göz-tl-u -e) , gÖZÜI1~C ~:goz~.u-n-d.~), g?z.un öz­"( .. .. den) a özün ün (go7-u-n-un), gö zlcrini (g .goz -ll-n - .' b - .

let-i-n -i ) vb .

+ n ( +m, + 11 11; -l-in, -j-iin) IV. 1. . .' k i , d sovlu sözc üklcrdcn zam un bel irteci k u-

,--.., C I . a . • ) ans rzm (au-rar: kt sm (kts-r-n ). yazm (yaZ~.l-~~ ,

) z üz iln (guz-ü-u). gündüzün (gund üz-ü-n)SIZ- H l , E -

gibi. '

+n (+ m, +UI1 : -l-In, +ün) IV . 2. . . .!"-' cki. ad soyl u sözcük lerde n nitc1e~l~ ?chrt~c~

I bir bölügü ik ileme biçirnindcdir :kurar. Bun ar m 11 _( _ .. .. .. ..' ,' ( _ - 1) ilkin (ilk-i- n). g ücün (güç-ü-u}, üstunrçtu uç UI , . . . . C -i-n) ucun(üst-ü-n}; ardm a rdm (art- I-a) , lÇlll lÇIll IÇ I ,

ucun (uç-u-n}' vb. (bkz. + SIZ. 1. 3)

-11 (-1l1 , -u n ; -in, -iin) V. 1.'K' ,I 11 k öklerinden ad kurar : a km (ak-i-u) .

,--.., C r. e(i ,el I) S'I\,111 (say-t-n), saun (sar -i-u) ,"bas tn MS- l-l . . v, ~ (y rg-t-u};

( " 'I) '\"IZ111 (yaz-t- u). yrg tn ,ya Y111 yay -i- . . ' . ~ ( . ~ -u-n ) :ovun (oy-u-n) . "sor un tsor -lHl): YOgu~l ~ o*g .. .. '<l izin (diz -i-n]. ck in (ek-i-n) . gel lil (g~.I=J -.~l) , ~~~k:~n(bük-ü-n), bütiin tb .l:1t-? -n ), dügün (dug-u-n) , sokun(sök- ü ~n), t ütiin (tut-lHl) vb.

, '1' l ' imlcre rast lanm akta dir.\ !-l[\7\ konusm,llar<l ~ ' arllk1l1 ~ I :11 .1~" 'k ' 'k lYll1 kl ym git mek',, Ana do lu a g,ll:!a r"uld a 'dlzm UlllJl ~urum\: ,

, I, k ' k' bi'-'illlindc elnlatllnlar del vanhr.' Ilgrlln ug r.un M m,l ,

- rl - (cm-, -un-; -in-, -iin-) VI. 1.

,--.., cki, eylem kök ya da gövdesine gcIerek, kavranunözncye d öndügünû belirten dönüslû çatr kurar :acurmak (act-n-], asinmak (as-t-n-), bakmmak (bak ­1-11-), belenmek (bele-n -), bezenmek (beze-n-) ,bosanmak (bosa-n-), bürünmek (bürü -n-), çarpmmak(çarp-t-n-), çekinmck (çck-i-n-), çrrpmmak (çirp- t-n-),dayanrnak (daya-n-), didinmck (dit-i-n-), dilenrnek(dile-n-), do lanmak (dola-n-), dökünrnek (dök-ü-n-),dövünmek (döv-ü-n-), edinmek (et-i-n -}, *esinmek(cs-i-n-), geçinmek (geç-î-n-), giyinmek (giy-i-n-),görünmek (gör-ü-n-), kaçmmak (kaç-i-n-), ku­runmak (kuru -n-), ovunmak (ov- u-n -), övünmek(öv-û-n-), sannmak (sar- r-n-), sevinmek (sev-i-n-),sezinmek (sez-i-n-), silkinmek (silk-i-n-), soyunmak(soy-u-n-), sürünmck (sûr-ü-n-), takrnmak (tak-r-n-],tapmmak (tap -r-n-), tepinmek (tep -i-n-), ttkmmak(tik-i-n-), tutunmak (tut-u-n-) , uzanmak (uza-n -),yak tnmak (yak-r-n-), yetinmck (yet-i-n-) vb.

-n- (c n-, -un-; ~in-, -iin-) VI. 2.

-c-eki, eylem kök ya da gövdelerine gelerek edilgen ça -ti da kurar : çalmmak (çal-i-n-), çignenmek (çigne-n- ),denmek (de-n-), denenmek (dene-n-), dogrunmak(dogra -n-), elenmek (cle -n-), kavranmak (kavra-n-],kilmmak (kJI+n-), oksanmak (ok sa-n-), ol unma k(ol-u-n-), onanmak (ona-n-), oynanmak (cy na-n-),ödenmek (öde-n-), srnanmak (sma -n-), yürûnmek(yürü -n-) vb.

~n- (-ID-, -un-; -in-, -ün-) VI. 3.

,--.., eki, bazen hem edilgen hem de dönü~lü oIarakkul1amlabilen ikili çat! kurar : almmak (al -l-n-) ,aranmak (ara-11-), boyanmak (boya -n-), bö}ünmek(böl-ü-n-), bulunrnak (bul-u-n-), delinmek (del-i-n-),

130 PR O. '. DR. VEciH E II AT i BOGI.lIT ÜRKÇENÎ"i EKLER i 131

dö~enmek {döse-n-}, ka panmak (kapa-n-), kazmmak(kaz-t-n-), savu nmak (sav-u-n-) . silinmek {sil-i-n -),ta smmak (rasr-n-). taranmak {tara-n-), ttkanmak(nka-n-). yamanmak (ya rna-n-) . yrkanmak (ytka-n-)

(bkz. -1-, n. 41, vb.

-n- VI. 4.__ eki, bazen eylem kök ya da gövdel eriyle kahp­lasarak dönüslü eau kurar: annrnak , avunmak, ba ­nnmak, begenmek , direnmek, dokunmak , donan­mak, dü sünmek , gönenmek, gücenmek. gûvenmek,tstnmak, igrenmek , ko ru nmak, ku sanrnak, ögren ­mek, tan mmak . tiksi nmek, t ükenmck , usanruak,uta nmak, uyanmak, üsen rnek. yenmek. yelten mek,

yrpranmak vb.

+ncl (+ncu ; +nci. +ncü)"'-' eki , srra kavramr vermek üzere, genellikle, saytadlarma baglanan b irlesik bir ektir : birin ci (bi r-i-nci ),ikinci (iki-nci), üçüncü (üç-ü-ncü), dö rd üncü (d ört ­ü-ncü), besinci (bes- i-nci}, a ltinet (al n- n-el), yed inei(yedi-nci), sekizinci (sekiz-i-nci}, dokuzuneu (do ­ku z-u-ncu), onuncu {on-u-ncu) , yirminci (yirmi-n­ei),otuzuneu (otuz-u-ncu) , krrkmct (k trk -ï-nct], el­linci (elli-nci) , a ltmt smet (alt nus-i-ncr), yetrni­sinci (yetmis-i-nci), sekseni nci (seksen-inci), do k­sartmet (doksan-t-nct), yüzüncü (yüz-û-ncü). 50­

nunc u (son-u-ncu) vb.

.'r". h

',I!: :: ~,~ 11

-nçGe neIlikIe, dönüslû eau üzerine -ç ek i getirilerek ad

soylu sözcük kurul ur :a ldanç (a lda -nç) kolay a ldat rlan.avunç (av u-nc) avunma, acmm hafif'lcmcsi veya unu­

tulmast. teselli .

"basmç (bas-r-nç) herhangi bir kuvvetin bi r sey üze­rine yapugl zorlama, baskt, tazy ik.

*bilinç (b il-i-nç) suur.*bu lunç (bu l-u-nç) kisinin kendi niye tlerini ve eylemle­

rin i ahlák bakinundan iyi veya kötü bulrnasi,vicdan.

*daya nç (daya-nç) dayanma gücü, mukavernct."dlrenç (dire-nç) bir gücün etkisine ka r}! koyan güç,erinç {er-i-nç] di rlik, düzen lik.ezinç (ez-i-nç) ac i ve stki nn, azap.gönenç (göne-nç) göne nme, mutluluk, refah .gülünç (g ül-ü-nç) aIaYI üzerine çeken.güvenç (güve-nç) itimat.îgrenç (igre-nç) igrcnilecek balde olan.ilenç (i1e-nç) i1enme eylemi veya bu amaçla söylenen

söz,imre nç (imre-nç) görü len bir seyi ed inme isteg i, gip ta.kak mç (kak-i-n ç) bir seyi ikide bir de bir inin basma

kakma .kahnç (ka l-i-nç) arIa ka lan.kasmç (ka s-i-nç) kaslardaki agnh kasrlma.kazanç (kaza -nç), kazamlan sey.krvanç (krva-nç) k tvanma, sevinç , ho slanma .korku nç (kor k-u-n ç) kork u1u, korkulacak sey.ödünç (öd-ü-nc) ödenmek üzere ahnan sey.üvünç (öv-ü-nç) övünmeyc yo l açan veya hak kazandi-

ran sey.özenç ( öz-e-nç) heves, amatö rlük."sap mç (sap-i-n ç) sapma, dog ru bilinen yoldan aynlma.sevtnç (sev-i-nç) sevin me, arzu edilen veya hosa giden

bir seyin o lmas tyle duyulan heyeca n.usanç {usa-nç) usanrna , btkma.utan ç {uta-n ç) uranma , uta rulaca k da vra a rs.üseuç (üse -nç) üsenme, bir tür tembellik.

..132 Pll,OF. DR. YEciUE IIATinoGLu

p -TÜRKÇENi N EKLERi 133

"P (- lp, -UP ; -ip, -üp) I. I.!'-..J cki. eylcm k ök ya da gövdesine getirilerek ken ­dinden sonra gelen, çckimli eylemle veya eylem­siyle , 'biçim ve za man' bakurundun ' ba gla nt r' sag­layan ulaç meydana getirir: Kit abt çabucak ahp geldi(al-i-p, ald r ve geldi); Haberi verip gitmis (ver-i-p ,vcrm is ve gitmis}; Bir saata kadar gidip gelir (git- i-p ,gider ve gelir); Her gün gidip gcliyo r (git-i-p, gidiyo rvc geliyor); Arkadastm bu lup konusacak (bul-u-p,bulacak ve ko nusacak} ; Anne sini görüp gelse(gör- ü-p, görse vc gelse) ; [sini bitirip gitme li (bi­t ir-i-p, bitirmel i ve gitmeli}; Ödevini yap ip çik

(yap-t -p, yap vc çrk] vb.

-p (-lp, -up; -ip, -iip) I. 2,

,....... ekini almrs sö zcüklcr lc ikileme kur ulur: açipaçtp kapamak, ahp ahp götürmek, dönüp dönüpbakmak, gelip gcJip gitmek, gülüp gülüp geçmek,kosup kosup yorulmak, ölüp ölüp dirilmek, d önüpdolasip gelmek, satip savip gitmek vb.

-p (crp, -up ; -ip, -üp) I. 3.,....." eki a lnus sözcükler deyim vc atasözlerinde kul ­latu hr: dump durur ken, görüp görecegi, arayip bu ­Iam adt gtrruz sey , at rp tu tmak, as rp kesrnek ; T ilk i­nin dönilp do lasip geleeegt yer kürkçü dük k äru­drr ; Gidip de gelmemek, gelip de görmemek var ;Verip verip alamamaktansa hiç vcrmernek yegdir vb.

- R--r (-ar, -er ; -rr, -ur ; -ir, -ür) I. 1.

,....." eki cylem soylu sözcüklere gclerek, eylemin herzaman yaptldrgnu veya yap rlma kta oldugunu ya

da yap rlacaginr belir ten eylem kura r vc bu türçek imli eylem , 'genis zaman kipi' aduu ahr: yap a­firn (yap-ar-rm), yaparsm (yap-ar-sin), yapar (yap ­ar), yapanz (yap-ar-iz), yaparsrmz (yap-a r-s m-IZ), ~aparlar (yap -ar-lar); severim (sev-cr-im),se~crsm (scY-.e~-slU), sever (sev-er), sever iz (sev­er-lz~, se:rersllllz (sev-er-sin-iz), severler (sev-er­1er) ;lçcr (ic-er), diner (din-er), binc r (bin-er), ser­p~r (serp-er), söyler (söy-Ie-r), der (de-r), gider(git-er); ahnm (al-tr-im], ahrsm (al-rr-stn), ahr(al-rr}, almz (al-rr-iz], ah rsrntz (al-rr-sm-rz), ah rlar(al -u-lar); gelir (gel-ir), bilir (bil-ir), verir (ver-lr),vur~r (vur -ur), ~kur (oku-r), uyur (uyu-r) vb.?enl~ ~aman çekiminin, oIumsuzu l. Ki~i tekil ye ço­gul biçimlerde '-ma I-me' ekiyle kur ulur : yapmam(yap-ma-m), scvmcm (sev-me -m) ; yapmayrz (yap-ma-~-l-z), sevmeyiz (sev-me-y-i-z) gibi. .Genis zaman çekiminin 2. vc 3. Kis i tekif ve çogulb~çimlerinde, oIumsuzluk kavranu ' -maz I-mez' e­kiyle saglamc : yapmazsm (yap-maz-sm), yapmaz­stmz .cy.ap-rnaz-sm-l-z) ; sevmezsin (sev-mez-sin), sev­mezsimz (sev-mez-sin-i-z}; yapmaz (yap-maz), yap­ma zlar (yap-ma z-la r}; sevrnez (scv-mez), sevmczler(sev-mez-ler) vb. (bkz. -ma, Ir. 2. ve -maz, Ir. 1).

-r (-ar, -er; -rr, -ur, -Ir, -ür) I. 2.

,....." ek i, genc llikle eylem kök veya gövdcsine getiri­lerek gems zaman ka vramr belir ten ve çok defa

v srfat ya da ad göre vinde kullarulan sözcük kura rt:agtr (ag-ir} tar ttda çok çcken, dokunakh, çctin , güç ;

bir yana agan. .aka r (ak-ar) akr Cl, mayi , 51Vl,

• 1 'k ömür, demir, bak rr, çaktr , baglr' gibi so n scsi '- r ' olan sözeükle rde hu baklmdan aynca dikkate degc r.

P IIO F . OR. veerus lI ÀTi BOt L UTÜ RKÇf.;:-; i", ":K L~Ri 135

••:~

benzer {beniz-er} nite ligi baskasiyla es olan, yakm olan.çalar (çal-ar) zil veya çtngtrak gibi çalan.çapar (çap -ar) çabuk giden , postact. ulak ; yüzündc

benekleri olan, abras.çrkar (çrk-a r) kazanç, yarar, kisisel kazanç.döner (don-er} dönen; bir tür et krzartrnasi .dü~ünür (düsün-ür] çok diis ûnen ; bilgin .geçer (geç-er) sü rümü ohm, yü rürliikte bulunan.gelir (gel-ir) belli yerden gelen pa ra, varidat.gider (git-er) bi r i~ için harcanan para.göçer (göç-er) Sik Sik göçen, göçebe.keser (kes-er) bir ta raf t kesmeye, diger tarafr çivi

çakmaya yarayan aygu.okur (ok u-r) okuyan kisi, okuyucu.yat u (yat-rr} evliya, eski dönemde dogaüstü gücü 01­

dugu samlan büyük ad am mezan.yarar (yar-ar] yarayan , faydah olan, eike r. menfaat.yazar (yaz-ar) gazete veya dergilere yaz r yaza n, yapt t

yaza n kimse.yeter (yet-er) yeten, geregi karstlayan, käfi.

-r- (-ar-, -er- ; -rr-, -ur- ; -ir-, -ür-) 11. 1.

.-....: eki kökteki kav ramr bir nesneye ak tarma göreviniüstüne alan 'ettir gen ' çan ku rar. Bu tür gövdelereylem kök leri üzer ine kuruldugu gibi ad kö kleriüzer ine de kurulabili r (bk z. + r, 11 . 1. a ltnot : 3).'-ar - f-er-' et tirgen çan eki, eylem k ökü üze rine gel­mesi baktmmdan ' -ur - f-ir -' eau ekiyle nym ku ru­lusta vc ayni görevded ir . Öyle kl ayru eylem, ettir­gen çan olarak , her ik i eklc de kurulab ilir : ' göç ­-er-mek, g öç-ür-mek' gibi. Hu bakrmdan , ' -ar-f-er-'etti rgen çan ckini a lmrs ad veya eylcm kök leri bir­likte srra lannusn r : artirmak (art-ir -), as trmak(aj-If-), bajamla k (baj-ar-), batlfmak (ba t-If-),

biti rmck (b it-ir-), çrka rmak {çtk-ar-), degirmek (deg­ir-), dogurmak (dog-ur-}, doyunnak (doy-ur-t. dü ­sürmek (dils-û r-), egirmek (cg-ir-), evermek (l;\'·er-).geçirrnek {geç-ir-), gide rmek (git-er-), göçermek (göç­er-), göçü rmek (göç-ür-). içirmek (iç-i r-), koparmak(kop-ar-u. onarmak {orïg-ar -}, otarmak (ot-ar -),önermek (ön-er-), pisirmek {pis-ir-], savurmak (sav­ur-), suvamtak (suv-ar-), sasrrma k (sas-rr-p, sisirtnek(sis-ir-), tasrrmak (tas-ir-), uçurmak {uç-ur-] vb.

+ r- (+ar-, + er-) 11I. 1.

,...., eki, genellikle renk bild iren ad' soy Iu sözcükler­den, d ön üsl ü eylem gövdelert kura r' :

aga rmak (ak-ar-) ak olmak, beyazlasmak ; onahgmaydmlanmast.

bozarmak (boz-a r-) boz renge gîrrnek, solmak . esas

reng ini kaybetmek .deHrmek (deli-r-) deli oImak , akhm yiti rmek .gövermek (gök-er-) yesermek, yesile, ma viye d önmek,

bitki lerde filiz vermck, yesillenmek.ka rarmak (kara-r-) rengi karaya dönmek, gözlerin

kararmasi , bast dönmck.krzarmak (kiz-a r-) krzrl veya ona yakm bir renk al­

mak; uta rup yüzü kiz tl rengi almak ; kizgin yag

içinde ve ateste pismek.

I kurtarmak {kurt -ar-) SÖlC Üg Ü, ettirgen çan olarak, aym kurulus­

tadrr.I ' ~ a~ lrmak' eylemi, ettirgen eaudan da ha çok , dönu~lü ça n I> ibi kul­

lanumaktadrr.~ 'bas, ev, OD-g. ot, öo. su ...• gibi ad larla ku rulan 'basarmak , evermek.

onarma k, ota rmak, önermek, suvarma k" eylemleri, renk bildirenlcrle ayrakurulu$ta oldu klart halde dönü~lü dell; il. etti rgendir (bu. or. I. 3, s. 134).

136 P R OF . DR. va ctne n AT i Ho t L U TV RKÇENÎ N EKLE R i 13j

pusa rmak {pus-a r-) puslu olmak.sararmak (san-ar-} rcn gi sanya dö nmek.yasarmak (yas-ar-} nemlenmek.yeserm ek (ya s-ar-, ycs-er- } yesil renk a lma k.

+ r- (+U-, -j-ur-; +ir-, +ür-) ]11. 2.

........' eki, gcnellikle scs yansttan cylcmlcr kurar ;arurmak (an -IT-). b ögürmek (bög-ür-). ögilrm ek(ö g-ür-), üfü rmek (ü f-ür-) gibi.Ses vansttan ikilemclerdek i sözcükler de ' +r' ekiylekur~Imu~tur : cazrr cazir, CIZlr ClZJr, ça ttr çanr,çnrr çtt tr , fusrr fasu-, frkir Ftkir, fokur fokur, grcirgrctr, hasrr hasrr, hrsrr lusir , kû tü r kiltûr, patt rpaur, ptt rr ptttr , saktr sakIr, siktr srkrr, takir taktr ,nktr trktr , vizrr vm r vb.Ses yansitan bazt eylcmlerdc kullamlau '+r' eki,çok dcfa, ' cda I-de' ekiyle bitli kte kullamhr (bkz.+ da . I. 2) .

+r (+ar, +er) IV. I.,....,.. cki , genellik le sayr adlarma gelerek 'ü lestirme,paylastrrma ' ka vram t veren sözcü kler kura r t. '-a r I-er'eki, ünlü ile biten sa yi ad larmdan sonra kullam­hrsa ara ya "-~- ' ûnsüzü girer : altisa r (aln-s-ar), a ltnn ­sar (altnus-ar}, heser (bes-er), biner (bin-er), bi rer(bit-er}, doksanar (doksau-ar), doku zar (dok uz-ar),d örd er (dört-er), clli scr (clli-s-er): ik iser (iki-s -er),kaçar (kaç-ar}, kir kar (krrk-ar), onar (on-ar), otuzar(otuz-ar], sckizcr (sekiz-er), seksener (seksen-er),üçer (üc-er), ycdiscr (yedi-s-er), yetmise r (yetmis-er),yirmiscr (yirmi-s-cr}, yüzer (yüz-cr} gibi.

1 SaVI adlar tnda n baska 'kaç. her' gibi adrlla rda n J apaYla~ tl r~a kavrarm veren sözcû kler kuruldugu görülür : azar (az-ar), kaça r(kaç-ar), teker (lek-er) gibi. ' her-cr' biçimindc bir sözcûk de Anadolu a~lz ,

larmda kullan!lmakladlr .

+ r ( + ar . +er) IV. 2.

G enelf ikle, sayr ad la rtndany -l-r" ünsüz üyle tü reti ­len ve ' ülcstirmc, pay lasttrma' kavrarru veren söz­cükler ikilemc de kura r : altisar alnsar . aza r azar.birer birer, dorder d örder, iki ser iki scr . onar onnr,tckcr tckcr, üçe r üçer vb .

+ ra ( + re)

,....,.. ekl. 'yön' kav ranu veren eski bir ad durumuekidir . kahplasnus olara k kulla mlmaktadrr : esrc(as-ra), içre (iç-re), tasra (tas-ra), sonra (sen -ra) gibi.

+rak (+rek) I. I.

......., cki, ad soylu sözcükJere gctirilerck 'bcnzerli k,gibilik, azhk' kavrarm saglar :

acIrak (act-rak) act gibi, az act.alça rak (a lçak -rak) . al çak gibi, az .alçak.azrak (az-rak) az gibi, cüzi, bir parça .bozrak (boz-rak ) boz gibi, boza çalan .disrak (d is-ruk) drsa dönü k, a çrkta clan.küçürek {küçûk-rek) küçükçe, az küçük.ufara k (ufak-rak} ufakça , az ufak.

-l-rak (+rek) I. 2.

......., eki, eylcm kök veya gövdesinc '-a j-e' ulaç ckiy­Ie bugfana rak yoniden ulaç kurar (bkz. -arak I-crek) .

-s -

-sa (-se) I. I.

,....,.. ek i, eylem kö k veya g övdesinden 'dilek' kipikurar: alsam (al-sa-nt), alsan (al-sa-ri), a lsa (a l-sa) ;

I Sonsesi ' k' olan sözcûklcrc, yinc sonsesi ' k' olan eklcr gclirilinccöncck i 'k ' se~i dû,cr (bkz. +clk, I. 3).

.....

p

130 l'R OF. U U. vcct u» U \ T ffi Oi , l.l' T ÜRKÇE :'ih E KLE R i \ 39

a lsak (a l-sa-k). a l S3lU Z (al- sa-n-r -z). alsa lar (al­sa-lar) : versern (ver-so-m}, versen (vcr-se-n), verse(ver-se}; versek (vcr- sc-k) . vcrscniz {ver-se-n-i-a) ,verseter {vcr-sc-let} v'b.

-sa (cse} I. 2.__ cki. yahn zarnanh bir çckimle ekc ylemin di­lek kipi bi rlestiri lince ko sul kavrarm saglar vebu çekirne 'kosul birle sik zamam' deni r : aldtysa(al-di -l-i-se > al -dr-y-sa). ahmssa (al-mts -t-i-se >al-mts-sa): al trsa (al-i-r -l-i-se > a l-i-r-sa) . ahyorsa(al -tyo r -l-i-se> a l-ryor -sa}; a lacaksa (al-a-enk+i-se> al- a-ca k-sa). almahysa (a l-ma h-l-i-se > al-mali­y-sa}; geldiyse (gel-d i+i-se> gcl-di -y-se}; gelmis­se (gel-mis -t-i-se > gel-mis-se), gclirsc (gel-i-r + i­se > gel-i-r-se}; geliyor sa (gel-iyo r-l-i-se > gel­ivor- sa}; gelecekse (gel-e-eek +i-se > gel-e-eek-se};gelmcliyse (gcl-mcli-i- i-se > gel-meli-y-sc) vb .

+ sa. (+se-) IJ. I-""'-' ek iyle ad kök ya da gövdes indc n ' Istck ' kavranuveren eylem gä vdesi kurul ur : çok samak (çok-sa-).d uraksamak (durak-sa-) , " traksamuk (rrak-sa-). u­mursamak (urnu r-sa -). susamak (su·sa-); b üyük­sernek (b üyuk-se-), garipscruek (garip-se-), *gerek·sernek (gerek -se-). hafifsemek (haîif-se-), *önemse­mek (öncrn-sc-), rnühim scmek (mühim-se-) vb .

+sak (+sek; +SJk)""'-' ck i. gencllikle ad soylu sözcüklerden ' bcnzerlik ,gibilik' kav ra rru vere n sözcükler kurar! ;

aglrsak (ag ir-sak] ig, agJf~ak .

, Ekin ash ' - Sl g' olrnahdrr. 'agl a-m-sik' sözcûgü c dek i ' cm' sesi için

bk z. .; nl~l cki, alty azt: I.

I 'sav~.ak' ,:,e ' tutsak' sözcüklcrl gibi ' rraksa k, yakmsak' sözcükle r!de eylem köklcrine " sa' ve ' vk" eklcr inin getir'ilmeviylc kurulm ustu r ; ' sav,sa -k, tut -sa-k, irak-sa-k, yakm-sa-k' gibi.

. • .'yoksul' \'C 'yoksun' sÖzci.ikleri de aym kuru lusun etkisiyle meydanagelmistir.

140TÜRKÇENiN EK I. ERi H l

"ç anaksi (çanak-sr), kadïnsr (kadm-st), "karrussi(kanus-st): "bi llursu (billur-su). *bulutsu (bulut-~u)~

çocuksu (çocuksu), "hamursu (hamur-su}; "beyinsi(beyin-si), *dikcnsi (d iken -si), erkcksi (crkck-si),*ipsi (ip-si ): büy üksü (bü yü k-sü), *köksü (k ök-sü}vb . (bkz. -ï-m si).

+51 (+su; +si, +SÜ) I. 2.

,....... eki, ad sovlu sözcükten eylem gövdesi kura r:"ansrmak (an-st-), yadsimak (yad-sr-), yansimak(yan-sr-}; gereksinmek (gere k-si-n-), yüksünrnek(yûk-sû-n-) gibi.

-i-sm (+ sun; + sin, +SÜI1) I. 1.

'"'" eki , ' belirli geçm is, dilek ve emir' kiplerinin d l­smda kalan çekimlerde, 2. Ki si kavrarm sag lar :ahr stn (aI-l-r-sm), alacaksm (a l-a-cak-sm), a lnus sm(al-nu s-sm) , almama hsm (al -ma -ma lt-sin}; bulur­sun (bul-u-r-sun), olursun (o l-u-r-sun), olmuyor­sun (oJ-ma-uyor-sun); bilirsin (bil -i-r-sin), gel­melisin (gel-meli -sin), sevmeye ceksin (sev-me-y-~­

eek-sin); üzü lür sün (üz-ü-I-ü-r-sün), yürürsün (yü-rü -r-sü n) vb. .2. Ki si ' çogul' kavrarru ' -z' ck iyle kurulur: a hr~1I11Z

(a l-t-r-sm -t-z}; bulursu nuz (bu1-u-r-sun-~:z) :. gider­siniz (gid -er-sin-i-z); üsürsünüz (usü-r-sün-ü-z) vb.Bu tür çc gul biçim i, saygt ve incelik ka vranu vermeküzere 2. K isi teki l için de kullaruhr : 'ahrsm' yerine'ahrsiruz" gib i, 'alrntss m' yerine 'a lnussnnz' gibi .

-sm (-sun; -stn, -siin) H . 1.

'""-' ek i, emi r kipinde 3. Kis i kav ranu saglar: a15111(al- sm), kaçsut (kaç-sm), yapmastn (yap-ma-sm}:bulsun (bu l-sun), ko psun (kop-sun) , olmas in (~l­

ma -sin}; bilsin (bi l-sin), gitsin (git-sin), gelmesin

(gel-me-sin), gûlsün (gül-sün}, görsün (gör-sûn),yür ümesin (yü rü-rne-sin) vb.

3 . Kisi çogul kavrarm, '-la r I-Ier' ek iyle saglann- :als mla r (a l-sin -lar), b ulsunlar (bul-su n-Ia r), bilsin­Ier (b il-sin-Ier), gü lsün ler (g üi-sün-ler}; almasm lar(al-ma -sm-la r), bulmasmlar (bul-ma-sm- lar}, bilme­sin ier (bi l-me-sin-Ier}, gül rnesinler (gûl-mc -sin-Ier],yürü rnesinler (yûrü-mc-sin-lerjvb.

-sm (-sun; -sln, -sün) 11. 2.

'""-' ekiyle, k urulm us sözcükler .ik ileme olarak dakullaruhr : Dayansm dayan sm ik i yrl dayan sin,Gi tsin gitsin bir ay gitsin, Olsun ols un ü ç ay 01­sun, Sürsün sürsün a lti ay sürsün vb .

-sm (-sun; -sin, -sün} 11. 3.

'""-' ekiyle çekimlenm is sözc ükler, deyimlerde , huyir ­dua ve bcddualarda k ullaruhr : Allah kor usun ,Allah razr olsu n, Allah binbir bereket versin, Allahselám et versin , Allah kavustursun, Allah sabrrversin . Saghk olsun, Ädet yerini bulsun, Dostlarahsveristc görsün, Ku laklan çrnlasrn, Yast benze­mesin, Ge çmis olsun , Sthhatl er olsu n, Yolun uzaçrk o lsun, Adm ba tsm, Basuuz sag olsun vb.

+SIZ ( + SIIZ; + siz, +süz) I. 1.

'""-' eki, ad soylu sözcüklere gelerck, 'yok sunluk,mahru miyet' kavranu veren stfat kura r: ak rlsrz (a kil­SIZ), "anlams iz (a nla m-s rz), "bagrmstz (bagim-siz):korkusuz (ko rk u-suz], "olumsuz (olum -suz), susuz(su- suz}: bilgisiz (bi lgi-siz), krdemsi z (kidcm-siz),verimsiz (verim-siz): görgüsüz (görgü-süz) , güçsüz(gü ç-süz), " ölü msüz (ölüm-s üz) vb .

"'"I'HOF. Dit. YFciHE lIATinoGL\l 143

+S I7; (+SllZ ; -l-siz, + siiz) I. 2.--.. ' cki. kim i sözcüklcrdc ka hplasnus olara k kul -

. . " I z aynasr z kauksrzl.nultr : "manSlZ . a lSll • .IS! S I , " '

patavatstz, suratsrz . tabansrz. ta rafsJz: *k~$kus~z.

sonsuz. sovsuz, bcyinsiz, cssiz. kal psiz, kimsesiz,meteJiksil. · midcsiz , $üphesiz. tck lifs iz, tc lsiz. zevk­siz : öksüz, "ûnsilz vb.

+51Z ( +SUZj -ë-siz, -i-siiz) I. 3.-..,- cki, '-mak I-mak' eylcml ik ekiylc. ' - 0 ' ar.a~

durumu ck i ara smda , kaltplasmts ola rak ulaç gib ikullarnhr: almaksizm (al-mak-siz-r-n), yapmaksrzm(yap-mak-srz-r-n), gitm eksizin (git-mek-siz-i-n ),vcrmcksizi n (vcrmek-siz-i-n) vb. (bkz. - q- n. IV . 1)

+51Z (+suz; -l-siz, + süz) J. 4.r"-' eki a lmts sözc ükler ikilemc olarak da kull am­hl': bo rçsuz h::UÇS IZ, dcrtsiz tasastz, j~siz saps iz ,

kayttstz sartsiz. senetsiz sepctsiz, seSS1Z sed ~sl~,tat srz tuzsuz uçsuz bucakstz , yersiz yurtsuz, l~S IZ

gücsüz, sess i~ scssiz, i~tcksiz isteksiz, hals iz ha lsiz vb.

j -s (-1$. -w~; -is. -Ü$) 1. l.

-... eki. cylern kök ya da gövdcsinclcn . ~ylem1ik

kurar. Bu t ür sözcüklcr, her türl ü çaü ckin i ahr veolumsuzlan yaprlabilir : açJ11~ (açil-ts, açJI 4 maMY-I~),

akrs (ak-ts, ak-ma-y-ts}, aldms (aldtr-rs, aldir -ma -y­l ~ ) . all~1 (al ·I~), anlatl~ (a nJat-J~). alllaYI~ (anla -Y· I~),

at l\ (at-I,). bulu, (bul-u,). çökü, (çök-ü,). daglIl,

I 'ah~veri~' , 'gjdi~geli~' gibi birle~ik sözcük]er dc 'of ekiyle kurulmu~

\"c kallpla~m t~ eyJcml ik1erdir.

(dag tl-is), davrams (da vran-rs), dir enis (diren-is},d uru s (dur-us), duyus (d uy-us), dü süs (düs-üs) .düsûnüs (d üsün- ûs), geçis (geç-is), gelis (gel-is},gid is (git- is}, giris (gir-is), görüs (gör-üs}, g örünüs(gör ün-ü s), göste ris (göste r-is), gÜ! Ü$ (g ül-üs), mam s

(inan-is}, kanis (kan-is), kavrayis (kavra -y-ts], ko­nus (kon-us), kovus (kovus), kuilarus (kullan-is),kur tul us (k urt ul-us), kurulus (kur ul-us), olus (o l-us),saldms (saldtr-rs), saus (set-is), sezis (sex-is), vurus(vur-us), yamlts (yam l-rs), ya pis (yap-is), yaradtlt s(ya ra trl-rs), yasayrs (yasa-y-ts), yazts (yaz-is), yürü­yüs (yûrü-y-ûs] vb.

/ -$ (-J~l -us: -ls, -Ü$) I. 2......, ek iyle kurulan sözcüklerin bir bölümü hem ev­lemlik, hem de ad olarak kullarultr : açr h s (açI1~I;),aus (at -ts}, bilis (bil-i s), çekilis (çck ifis), çtkis (eik-is},dikis (dik-is), dogus (dog-us), dönüs (d ön-üs), giris(gir -is), inis (in-i s), sau s (sar -is), sunus (sun-us). tarus(raru-s). uçus (uç-us), yagts (yag-is), yans (ya r-is) vb .

.J ~~ (-l~, -u~ ; i5, -üs) J. 3•

....., ekiy le eylem kök ya da gövd esinde n kurulanban sözcükler de kahplasnu s o larak ad görevindekullanthr: bagts, a lkis, bagdas. ba rts, da r us, degis,deyis, dolas, gevis, ku rtul us, vans. yanhs, yarrs vb. i

~ . -s (-J$, -us; -is, ~Ü5) I. 4.

....., eki alrrus bazr eylemlikler de eylemlik özclliginikay bed ip ka ltplasar ak ikileme k urar: barts g örüs,bur us burus, buru~ km $, deg i ~ tokil$, iti~ kakt$,kapl~ kapl~, kan~ kan$, slkl~ tlkt$, tJkl5 tlk l~,

taki~ tukw~, yapl~ yapl$ vb.

l Ad ya da ey1cm kökünden türelilmi~ baZI sözcükler de '_~' ekiylckUrulmu~ lur : ' gen i~ , güre~, sava~ , tlp l~ tlplf gibi.

PROF. Dit. ' -EC hIE H AT Î B OG L U'l'ÜRKÇENiN E K J.ERi 145

....

I

I

"

/ +~ ; II. 1.

Bali ad soylu sözcüklerin genellikle kesik biçim le­rinin SOlluna gctirilen '-~' eki, 'küçük , sevimli, sev­gili, oksarnahk' kavramlar t verir : A1i~ (Ali), Patos(Fatma], Mernis. Mem05 (M ehmct) , Re bis (Rabia),Velis (Yeli), rnavis (mavi), to rnbi s (tombul) vb. '

-5 ~ (-lh -us- ; -i;;-, -ü~H 111. 1.

.,,-, eki, eylem kök ya da gövdelerinc gelerek, ey­Jcmdeki kavra nun birden çok özne Iarafmd an mey­dana geti rildigin i bclir ten 'i~tq çaü ' ku ra r : ausmak(at-r-s -), bag risma k (bagtr-is-), ba ktsmak (bak-rs-),benzesmek (benzc-s-) , "btrak rsma k (birak-is-), bo­gusm ak (bog-us-), bozusmak (boz-us-}, b ölüsmek(bö l-üs-). bulus mak (bul-us-), çagrtsmak (cagrr-is-),ça rpisma k (çarp-is-), çansmak (çat-ts-), çeki smek(çek- is-), çelismek (çel-is-), dalasmak (da la-s), d ö­vüsmek (döv-ûs-), görüsmek (gör-üs-), gülüsmek(gül-üs-), irismek (it-is-), kaç ismak (kaç-rs-}, ka ­kismak (kak-15-), kaptsmak (kap-rs-), kaynasmak(kayna-s-}, kesismek (kes-is-), k05115mak (k05-U5-),küsüsmek (küs-ü s-), oynasmak (oyna-s-), odesmek(öde-~-) , öpüsrnek (öp-üs-), ötüsmek (öt -üs-), sevis­mek (sev- is-) , slgl$nlá.k (SJg-I$-) , sö vü sm ek (SÖV-Ü$-) .

taktsmak (tak~15-). ta rnsmak (tam-s-), tepismek (tep­is-), tokusmak (tok-us-), uçu smak (uç-us-), üs üsmek(üs ü-s-), vurusmak (vur-u s-), yazrsmak (yaz-rs-) vb.

-~- (-I ~h -U5~; -is-, - Îi5-) HL 2.

.,,-, ck i, cylcm kök ya da gövde lerinc gelerek . eylem­dek i kav ramm özneye döndü günü belir ten 'd önüslü'çatr ku rar: d önûsmek (dön-üs-), crismek (er -is-).

, 'minnos . »on os' gibi sözcükler de ' -~ ' ek iyle kurulmustur.

ilismek (il-is-) , ka lktsmak (kalk-is-), kokusmak(kok-us-), olusmak (01-U5-), sivtsmak (SIVI-5-), tit­restne k (titre-s-), ulasrnak (ula-s-) gibi.

-s- (-I~- , -U§-; -i§-, -Ü5-) 111. 3.

'"'-' ekiyl e, bazr eylem kö k ünden istesten çok dö nü slükavra mr veren eau kurulur : çrktsmak (çrk-rs-), kizrs­mak (kJz-15-),siktsmak (stk-rs-), yausrnak (yat-is-) gibi.

-s- (-l!h -us-; -ts-, -üs-) 111. 4.

'"'-' eki, eylem kök vcya g övdesine gelerek kahp­Iasrrus istes çatr ku ra r : ahsmak, ba rtsmak. bit is­mek, burusmak, çahsmak , degismek, dolasmak ,gelismek , girismek, ka masmak, kon usma k, karts­ma k, kav usmak, kmsmak. pekismek, tu tus mak .ugrasmak, ülesmek, yaktsmak, yanasrnak , yaprsmak,ya ras mak, yan smak, yetismek vb.

+j+; IV. 1.

'"'-' eki, ünlü ile bit en sayi adlanndan sonra ".i-r 'ckiy le bitlikte get irilerek ' ülestirme, paylastrrma' ka v­rarruveren s özcük kurul ur : al nsar (a lti-s-a -r), elliser(clli-s-e-r), ikiser (ik i-s-e-r) vb. (bkz. + r, lIL 2,)

.-.,.. eki , renk hildi ren bazr sifatlarla birJikte kahp­lasnns ola ra k kullamhr :

ak sm (ak-srn) dogustan derisindc boya maddesi 01­madt gi için her taraft ak ola n kimse, çapar ; akgibi, aksar.

karasm (kara-sm) kam gibi, esmer.sarrsrn (sart -sin) san gibi, sa rr.

p

146 PHOF. OR . VEciHE Il AT i n o G f, U T ÜRK ÇE N I N E K l. E R i 147

T-

-t (-It, -ut ; -it, -üt) J. 1.,....., di , ad vcya cylem kök ya da gövdesinden ad

kurar:ag It (ag-rt} ag lama, ölcn bir kimsenin iyi hallcrini ve

ölümündcn duyulan acrlan sayrp dökmek ü­

zere söylencn söz ya da ezgi.*amt (an-it) bir olayr ya da kisiyi yasatrnak için yaprla n

yazrt, heykcl, yapt , kab ir, abide.binit (bin-it) binilecek tast t." boyut (bo y-ut) cisimlerin ölçûlmesinde ele alman uzun­

luk, geulslik ve dcrinlikten her biri .çigil (çig-it) çekirdek.*dikit (dik-it) rnagar alarm taban mda olusan ve tavan­

dan damlayan kireçli sularm meydana getir­dikleri dikmeIerden her biri.

eslt (es-it) es oJan.geçit (geç-it) geçecek ycr, dag lar arasmdaki geçile ­

eek 1'01;bir top lulugun bir yerden geçerek yapti gigösteri .

*giyit (giy -it) giyilen sey , giyim esyas r.

içit (iç-it) içilccek sey."karnt (kan-rf) kam son ucu eldc edilen gerçek, delil.karstt (ka rsr-t) zit, ka rsi olan.kavut (ka v-ut) kavrulmus bugday ve ahlat kurusu."kesit (kes-it) bir cismin düz kcsilmis olan parçast,

makta.*konut (kon-ut) yasamlan, oturulan yer, mesken.kurut (kuru-t) kurut ulmus yogurt.ögüt (óg-ü t) dogru ve trygun yolu göstermek için söy­

lenen söz, nasihat."sarktt (sark-it) magaralann tavarunda olusan ve genel­

likle koni biçimindc olan kalker yumru.

*SO)'1It (soy-ut) soyut lama ile elde edilen , mücerrct .suvat (suv-at) ha yvana su verilecek yer."tastt (tas-tt) ta stma araci.umut (urn-ut) umul an sey."yaktt (yak-n) ISI saglamak içm yak ilan sey.yaun (yan-rt) bir sorunun kaqtllgt, ecvap"yaprt (yap -tt] meydana gctirilen, yaptlan eser.yasrt (yas-it} yaslan birbiri ne esit olan." yazrt (yaz-tt} ta s, tahta gibi bir sey üzerine yazilan yazt,

kitabe.

+t ( + at, +el) H.I.1'-.1 eki, ad kökünün verdigi kavra rru genclliklcküçülten ad kurar r:

gölet (g öl-et} küçük göl, su birikintisi.*özet (öz-et) bir seyin en önemli krsnu ya da bir seyin

aynntrsiz, kisace anlattlan ÖZÜ, küç ük özr.

-1-; IlI. 1.

1'-.1 eki, ünlü ile biten gövdelere getirilerek gövdeni nta~ ldlgl kavrarru bir nesneye aktarabilen ett irgen çattkurar: acitmak (acr-t-), aglatmak (agla-t-), arat­mak (ara-t-), bagl almak (bagla-t-), beklelmek (bek­Ie-t-), benzetmek (benzc- t-), biletmek (bile-t-), bo­yatmak (boya-t-), çürüt mek (çürü- t-), dayatma k(daya-t-), dinletmek (dinle-t-), gevsetmek (gevse -t-),tsrtmak (rsr-t-), ka na tma k (kana-t-), kapatmak (kapa­tol. ka ynalma k (kayna-t-), kurutmak (kuru-t-),okutmak (oku-t-), oynatma k (cyna-t-), ödetmek

1 'gözetlcmek' eyJemindeki 'gözct' gövdesinin, 'göz' kökündcn t ürc­tilmis bir ad gövdesi durumunda olusu ve ad glbi' -la I -Je' ekiyle eylcm göv­desi kutusu dikkate deger.

• Bir ' +1' ekin in de esk i sözcük lerin çok azuida çogul kavranuverdlgl görülür: erat (er-a-t) , bcgit (beg-i-t), bayat (bay-a-t) sözcüklerinin'erlcr, beyier , baylar , zenginler' an lamlanm verisleri gibi.

(öde-t-), stçratmak (stçra -t-), sogutmak (sogu-t-),söylctmek (söyle-t-), ta rntmak (taru-t-), tasttmak(tast-t-), tozutmak (tozu-t -], ugratmak (ugra-t-),uyutma k (uyu-t-) , üsûtmek (üsü-t-), yasa tmak (ya ­sa-t -), yürütmek (yürü-t-) vb.

-t- ; III. 2......, eki, 'cda-' ek iyle kahp lasnus gövdelere gelerek.k ökün ta51dlg 1 kavranu bir nesncye aktarab ilen'ettirgen ' çan kurar: aldatmak (al-da-t-), fokurda t­mak (fokur-da -t-), fosurdat mak (fosur-da-t-) , gl­oirdatmak (glclr-da -t-), knm ldatmak. (kurul-da-t-],kip irdatmak (kipir-da-t-) , pan ldat mak (partl-da-t-),sakrrdatmak (saktr-da- t-) , sapirdatmak (saptr-da-t-),srktrda tmak (sik tr-da- t-), taku-datma k (takr r-da-t-) ,t iki rda tmak (ukr r-da- t-) vb. (bkz . + da-l. 2)

-t-; 111. 3.,,",-, ek i, '·V ile b iten g övde lere gcle rek , gövdeninta stdrgt kavranu bir nesneye ak tarabilen 'euirgen'ça ü kurar : a lea ltmak (alçal-t-), azaltmak (aza l-t-],besaltmak (bo~a l-t-), çogaltmak (çoga l-t-), dara lt­mak (da ral- t-), ditiltm ek (di ril-t-), durultmak (du­rul- t-), düze ltme k (dü zel-t -), egr iltmek, (egril-t-),eksilt mek (eksil-t -), inceltmek (incel-t-), kaültmak(kattl-t-), kisalt ma k (kisal- t-), ko ealtmak (kocal-t-),k üçültmek (küçül -t-), sagaltmak (sagal-t-), siv­riltm ek (sivril-t-), ufa ltmak (ufal-t-), yogaltmak(yogal-t-) , y öneltmek (yönel-t- ), yüceltmek (yücel-t-),yükseltmek (yüksel-t-) vb . (bkz. -I- 1-, n. 3)

-t- ; Hl. 4.,-.. eki, '-r-' ilc biten gövd elere gclerek, gövdeni ntasidrgi kavrartu bir nesneye ak tarabilen 'ett ir­gen' çan kurar : agartrnak (ak-ar-t-), ast rtma k (asir-

-t-; ill. 7.t'-' eki, '-I, -r- ' ünsüz leri di siudaki ünsüz lerle bitengövdelerle de kullaru lu-: akitmak (ak- i-t-), azttmak(a z-i-t-), do natmak (don-a-t-), gözetme k (göz-c-t-),sarkrtmak (sark-t-t-), ür küt mek (ürk- ü-t-}, yönet ­mek (y ön-e-t-) vb.

-t-; 111. 8.t'-' eki, '-ti r';" ettirgen çan ekin den önce gelerek.katmerli ett irgen ça tt kurar: arat ttrm ak (ara-t-

,t-), ayrrtmak (ayir-t-), bagirtmak (bagrr-t-), belortmek(be ler-t -) , belirtmek (belir-t-), bögürtmek (b ögür-t-) ,çagi rtmak (çagtr-t-), eikartmak (çikar-t-), de lirtmek(de lir -t-) , d üsürtmek (d ûsür-t-}, geçirtmek (ge'. -t-),getirtmek (getir-t-), göçür tmek (göçür-t-), ka bart ­mak (kaba r-t -) , karartmak (karar-t-), ktza r tmak(krza r-t-) , mora rtma k (morar-t-), *onartmak (onar-t-),pisirtmek (pisir-t -), sarartrnak (sar ar-t-), sasirtmak(sasir-t-), sisirtmek (sisir-t-), uçurlmak (uçur -t-) ,yasa rtma k (yasar-t-) , yesertmek (yeser-t-) vb.

-t-; 111. 5.t'-' eki ' -r ' ile biten ve ses yansrtan gövdelerden son­ra gelerek 'e ttirgen' çaü kura r : aksi rtmak (ask rr-t-},

.f l5klrtmak (frskrr-t-) , hapstrtmak (ha psrr-t-}, luç ­ktrtmak (htçkrr-t-), öksür tmek (ös kür-t-), püfkûrt­mek (pû fk ür-t-), püskürtmek (püskür-t-), ttks ir tm ak(trksrr-t-) vb. (bk z. + kir) .

-t-; III. 6.t'-' eki, ban gövdelerde kahplasmtsttr : avutmak ,ayart mak, dagitmak, da rmtm ak, diretmek, iletmek,

. isitmek, kusatmak, obartmak, tüketmek, un utmak,ögütmek, yrpr at mak vb.

U R PROF . DR . VEc hIE II AT i B OGL UTÜRKÇENiN E KLERi 149

r150 l'ROF . D H. YF. ciHF. HA TIJ30GLU TÜRKÇENÎN EKLEnÏ 151

-t-;

ur -), bagtrturrnak (bagtr-t-t tr-), boyattrrmak (bo­ya-t-ür-), çagtrturmak (çagrr-t-ttr-), d?nattrrmak(don-a-t-ttr-), entti rmek (eri-t-ttr-), gevscttirrnek (gev­sc-t-tir-), kapattrrmak (kapa-t-trr-}, kurutturmak (ku­ru-t-tur-), oturttunnak (otur-t-tur-), oynatttrmak(oyna-t-ur-). tasttttrmak (tasi-t-trr-), yonttrn:~n.~k(yon-t-tur-}, yurnusaturmak (yumusa-t-tir-) , yurut­türmek (yürü-t-tür-] vb.

-1-; III. 9.,....., eki, <nr-' ct tirgen çatr ekinden sonra gelerek.'ka tmerli ettirgen' çatt kurar : açttrtmak (aç-ttr-t-),aldrr tmak (al-dtr-t-) , attirmak (at-ur-t-), baknrt­mak (bak -ttr-t-), bindirtmek (bin-dir-t-), bogdurt­mak (bog-du r-t-), buldurtmak (bul-du r-t-) , ça!'j­nrtmak (çahs-ur-t-}, dedirtmek (de~dir~t-), degis­tirtmek (degis-tir-t-), diktirtmek (dik-tir-t-), dol­durtmak (dol-dur-t-), dövdürtmek (döv-dür-t-)~ du­sündürt mek (dûsün-dü r-t-), indirtme~ (~~ld-dlr-t-),

gerdirtmek (ger-dir-t-), güldürtmck (gül-dûr-t-), kal ­drrtmak (kal -dir-t-), kazdrrtmak (kaz-drr-t-), ktz­dtrtrnak (ktz-dtr-t-), öldürtmek (öl-dür-t~), ~aldlft­

mak (sal-dtr- t-), scvdirtmck (sev .dir-t-j .söktûrtmek(sök.tür-t-), verdirtmek (ver-dir-t-), ?aptrrtmak ~yap­

ur-t-), yazdrrtmak (yaz-dtr-t-), yedirtmek (ye-dir-t-),yüzdürtmek (yüz-dür-t-) vb .

lil. 10.'-' eki, eski etti rgen eki vzir-' den som a gelerek iki­

ti ettirgen eau kurar:emzirtmek (em-zir-t-) gibi.

+ 10 (+Ic; -t-da, +dc) 1. 1. .,....., ekiyle, ad soylu sözcükler kalma durumu~a gircrve ck , ' kalma durumu' eki admt ahr. Bu eki altrus

sözcükler genelIiklc çekimli eyleme ya da eylernsiye,'yer , kaynak, zaman, ölçü' kavramlan veren . tüm­Icç olur: Sanaterlar ayakta (ayak-ta) alkislandi:Ekm cktc (ekmek-tc) birlik, ödemede (ödeme-de)birl ik saglanmah ; Yolda (ycl-da) kalan araçlarayardun edilir ; Kitap, cvdc (ev-de) degil, okulda (0­ku l-dal kalrms; Arabalarm kaldirtmlarda (kaldi­n mlar-da) park etmesinden, yayalar yürümede(yûrümc-de) güçlük çek iyor ; Bazr ailelerin pek çokkonusu yemekte (yemek-te) g örüs ülür: Yönetimibilmekte (bilmek-te) daima yarar vardtr vb.

+ Ia (+tc; -i-da, +de) 1. 2.

......., eki , zaman bildiren sayi adlanndan sonra kul­Iamlarak tarih belirtilir: 1071'de, Malazgirt Savasiy­Ie Anadolu'nun kapisr Oguzlara açlidr ; 1453' te,Istanbul fethcdildi ; 1917'de dogmus: 17'sinde Iiseyibitirmis ; Saat 9'da baslanz 5'te bitiririz vb .

-l-ta (+te; + da, + de) I. 3.

......., eki, zaman bildiren sözcü.klerden soma kul lam­Iarak 'zaman ölçü sü ' kavrarru saglanïr : Günde(gün-de) yüz lira kazaruyor ; Haftada (hafta-da)yedi yüz lira kazanrrus oluyor ; Bazr isçiler saa tta(saat-ta) on lira ahycr ; Yilda (ytl-da) iki ikramiycverdiler ; En düsük ücret ayda (ay -da) bin iki yüzlira olacak vb. .

+ Ia (+Ie; +da, + de) I, 4.

......., ckiyle, sifat tamlama st gibi kalmah tamlama ku­rulur : Ku ndakta (ku ndak -ta) bebek, çantada (çan­ta- dal keklik ; onda (on-da) bir vcrgi, beste (bes-te)iki h isse, yüzde (yüz-de) yüz zam, yûzdc (yüz-de)krrk bes ortaklrk vb.

152 PROF. OU, VEciIIE HATiHOGLU TüRKÇENi:'i EKLERi 153

+Ia (+Ie; +da, +de) I. 5.

"-' ckini alrrus sözcükler, ka lmah tamlama olarak' ölçü' kavrarm verir : ev hoyunda (boy-u-n-da)agaç, ceviz bûyüklügünde (büyük-luk-ü -n-de) do lu,parmak kalmhginda (ka lm-hk-r-n-da) pasta vb .

+ta (+Ie; +da, +de) I. 6.

"-' eki, iyelik eb almrs baz: ortaçlara geti rilerekzaman kavranu veren sözcükJer kurulur: Bu ko­nuyu geldigimde (gel-dik -i-m-de) görüsürüz ; Evegirdig imizde (gir-d ik-i-m-i-z-de) kimse yoktu; 0 ­kula dóndügünde (dön-dûk-û-n-de) ögretmeniylekarstlasnus vb.'

+Ia (+Ie; +da, +de) I. 7.

""-' eki, '-mak I-mek' eylemJik ekinden soma ku l­larulmca 's imdiki zaman, sürerlik , genis zaman'kavrarm verir vc bu bakrrndan çok defa '+tur'ekiyle birlikte ku llamlir : Pah ahhk herkese üzüntüo lmakta (ol-mak-ta); Sikmularm çogu, tedbirsi z­likten ilcri gelmekte (gel-mek-te) ; Vasifh isçiher yerde aranmaktadrr (ara-n-mak-ta-du-) ; Eskisözcükler canlandmlmaktadir (can-Ia-n-drr -r-I-mak­ta-dr r) : Türkçe üzerindeki arastrrmalar gundengüne artmaktad rr (a rt-mak-ra-dit) vb .Aym durum '-ma I-me, - l~ l -i5' eylemlik ekleriylekuru lan sözciiklcrde de görü lür : Polis, suç lulanaramada (ara-ma -da , aramadadr r}; Simdi is, kam u­oyunu anlamada (anla-ma-da, anlamadadir}; Bugün­kü sorun, gerçek du rumu bilmede (bil-me-de, bilme­dedir) ; Eskisehir'e vansta (var- t-s-talzatcn gecikme

, Anadolu aglzlannda '-ta' ekinin, du rurn ortaciyle birlikte 'zaman'kavrarm verdigi görûlûr : Ben gelende (gd-en-de) sen yoktun vb.

vardr: Bu gelivi rr-de (gel-i-s-i-m-de ) kimsevi göre-

- <=-- -":::.-. --'~ .- '.

~ -=-- -- -=-- ::::.- - ...-L"":_"": ;:,. - _ _ . _ :. .:.. __ :...:. : _-'- __::..-'- _ _ -'--'-

bacada, ktvtda kösc dc. ikidc bilde, sagda solda ,sandikta sepette, surda burda (surada burada) vb.

+Ia (+Ie; +da, +de) I. 9.""-' eki alrrus sözcüklerle kurulmus deyim vc ata­sözlerinin baztlan da sunlardir; gözde olmak ; gözüdisarda olmak; basmda kavak yelleri esme k ; eldeavuçta kalmamak; ayda ytlda g örûsmek ; bas trunüstünde ycr i olmak ; nerede birlik, orada dirhk ;Kar kuytuda pa ra pintide bulunur; Kavgada kl1JÇödünç verilmez ; Elde b ulunan beyde bu lunmaz;Bir agaçta gül de biter diken de; Akrl yasta degil,bastadrr ; Tesbihtc hata olmaz; KIZ besikte çeyizsandïkta vb.

+Ia (+ te; +da, +de) 11. I.

Ka lma durumu eki ban sözcüklerde kahplasrrus­ür :

eldeci (el-de-ei) blr mali elinde tutan kimse.geçende (geçen-dc) geçen yakm zamanda; geçenlerde .gözde (g öz-de) göze girmis kimse, gözde o lan.gündelik (gün-de-Iik] gündc alman ücret: her günk ü.Ilerlde (iler i-de) geleeek te.*ondahk (cn-da-hk) onda bir a/man hissc, rnatematikte

temelolarak on sayts uu alan ; ásar.sözde (söz-de) söze göre, sanki, gerçektc olm ayan.yerinde (yer-i-n-de) yeri ve zarnanr uygun ohm."yiizdelik (yüz-de -lik) yüzde bir alrnan hissc.

TtRKÇE,dl'" EKT_ERi 155

, ' <arak' ulaç ckin den sonr a, 'ctan' çrkma durumu ck lnin, ~g lzlarda

kul1allllJ lgl görü!mektcdir: aglayar aktan (agla-y-ara k-tan), gülcrekte n(gfrl-r-rek -tcn} vb. (b kz. -arak I, 2, altyazr : 2).

den) fenalasü ; Aniden (ani-den) düstü: Çoktan(çok-tan) onu göremedim; Havalar yoniden (yeni­den) scgudu : Dünden (dun-den) haberim olsaydr,gelird im ; Öneeden (önce-den) haber veriniz.; Bu­günd en (gun-den] bas tamak üzere ücrctiniz ödenc­eek vb.

-l-tan ( +ten; -i-dan, + den) J. 4.

,...,., ekiylc, addan stfat gibi kullamlau sözcük kurul ur.Bu tür sözcükler, genellikle, 'kaynak' kavrarruylebirlikte 'madde' kavrarm da verirler: içten (ic-ten)sevgiler , gönülden (gönül-den) baglthklar, de­rinden (de rin-den) saygrlar, candan (can-dan) dost,uzaktan (uzak-tan) akraba, stradan (sire-dan) a­dam, sudan (su-dan) bir sebcp, toptan (top-tart)satrs ; tunçtan (tunçtan) heykel, altmdan (altm-dan)kolye, tülden (tû lden) gclinli k, yûnden (yün- den)çorap, ipckten (ipek-ten) halr, naylondan (na y­Ion-dan) örtû , tasten (tas- tau) konak, dcmirden(demir-den) köprü vb.

+ tan (+ten; -l-dan, -l-den} 1. 5.

,...,., cki, 'karstlastrrma ' kavrarm vcrmek üzere ad50y1u sözcüklere getirilir 'ie bunlar önlerindekisözcü klerlc birlikte ka rsrlasti rmah stfat kurar: ka r­dan (kar-dan) beyaz ktz ; pamnktan (pa muk-tan)yumusak eller ; sizden (siz-dcn) kisa bir kadm ;ondan (o-n-dan) çalrskan bir ögrcnci vb.

-l-tan (+ten ; -l-dan, + den) J. 6.

,...,., ekiyle,ad tamlamast gibi eikmalt tamlama kunilur :Ögretmenlerden (ögrctmenler-den, ögrctcmenlerin)baztlarr , ögrenc ilerden (ögrenciler-den, ögrcncilerin)birkaçr, çocuklardan (çocukl a r-dan, çocuklarm) iki­si, aga çlardan (agaç-l a r-da n, agaçlarm) biri vb.

( +tcn; -l-dan, -l-den),-..., ekiyle, ad soylu sözc ükler, çrkma durumun~

. k ' çtkma du rumu' cki adtm ahr. Bu ekil!lrC r ve ealtrus olan sözcük ter, gencllikle , çekimli eylem veyaeylemsiye. bazen de adlar a 'kaynak, yer, sebep,zaman, yap'tu ruaddesi, karstlasurma' kavramlanveren dolayh tiimleç olur.t

+ tall

-l-tan (+ten ; +dan, -l-den) J. I._ ' ekiyle kurulan dclayh tümleçler, 'kaynak, yer'gösterir : Evden (cv-den) çikma yi düsünüyoruz ;Yoldan (yol-dan) gcçerkcn saga sola bakmak ge­rckir ; Uça k a lçaktan (a lçak-tan ) uçuyordu; ~rcnden(trcn-den) indikten (ind ik-ten) son ra, raha t bir nefesal rmr : He r kit aptan (kitap-tan) az çok yararlam­nz : Salatadan (salata-dan) ahr mtsuuz ?; Havadan(h~'va-dan) sudan (su-d an) konusma her ülkedeacçerlidi r ; Nercden (nere-den) ge1iyo rsunuz?; Bukumasi kaçtan (ka ç-tan) alduuz ? vb.

-l-tan (+ten; -l-dan, -l-den) 1. 2. . .,-..., ckivlc kurulan dclaylr t iimleçlcr 'sebep' göstcnr :Slcakt;n (sicak-tan} bunaldrk ; Yorgunluktan (y~r­aunluk-tan) çahs anuyoruz ; Sevincindcn (SCVII1­

~ il1-den) ztphyor ; Korkusundan (korkusun-dan)gclmiyor; Ûzilnt üden (üzüntû-de n) hasta landi vb.

( +ten; -l-dan, -l-den) I. 3.

'""-' ckiv le, 'zam an' kavrar ru vere n belirteç kurulur :Erkcn~l en (erken-den) gitt i ; Sabahtan ~sabah-ta.n)çrktt ; Aksamdan (aksam- dan) geldi ; Bitden (bir-

+tan

156 PHOF. BIL Y E Ci Il E HAT iBOG LlTÜUK Çl-:NÎ!'; E KL E R i Ei7

.,

r,

-l-tan (+ten ; + dan, -l-den) r. 7.

"--' ekini afmrs sözcüklcrde n kurulan yüklemler,gen cllikIe, ' kay nak, scbep' bclirti r: Biz Oguz Türk­leri nden iz (T ürkle r- i-n-dcn-i-z}; Siz ha ngi mem­leke ttens iniz? (mcm leket-ten-s in-i-z); Çoc ugu n h uy­SUZIUgli çok defa ha stah gmdandrr (hastahk-i-n­dan-d u-) vb.

+ tan (+ten; -i-dan , +den) 1. 8.

,......, ek i, '-mak / -mek ' eyIemlik ekiyle birlest iktensonra ekeylem in di lek çek imiyIe kul lamhnca 'karstt 'kavram verir : a lma ktansa (al-mak-ta n-l- i-se}, ya p­rnak tan sa (yap-mak-tan-l- i-se}, gitmektens e (git­me-tcn -l-i-se), yürümektense (yûrü-mek-tcn-se) gibi.

+ tan ( +ten; + dan, + dell) I. 9.

""'-' eki a ltrus bazi sözcüklerle ikile me ku rulur : açtk­tan açtga, aydan aya, bastart basa, çerden çöpten,daldan dala , derede n tepcden, disinden nrnagtndan,eIden ayaktan , gönülden gönüle, gunden güne,havedan sudan, kaptdan bacadan , ken ardankena rdan, konudan komsudan, su ndan bundan,sagdan sold an vb.

+ tan (+ten; + dan, + den) I. 10.

""'-' cki airrus sözcükJ er deyint ve at asäzler inde kul ­lamhr : elden d üsme , elden çrkarmak, tepedcninme , so nradan görme; gözden (göz-den) uzakc lan, gönü ldcn (gönül-den) de uzak ol ur ; Açgezmek ten (gezrnek-ten) tok ölmek yegdi r ; D e­vcye bindi kten (bindik-ten) so nra ça h a rkasmagizlen mek ol maz ; Hekimdcn (hekim-den) sonna,çekenden (çeken-den) sor; Köpekle da lasmaktan,(da lasmak-ta n) çahy t do lasmak yegdir ; Sürüden(sürü-den) ayn lan kuzuyu kur t kap a r vb.

-l-tan (+ten; -l-dan, -l-den) 11. J.

Çrkma d ur umu ek i, ban sözcük lcrlc kaltpl asmrst tr :birazdan (bir -l-az-dan) biraz sonra.eaudan (eau-dan) samim i, ietent .hiçten (h iç-ten) hiç yüzünden.içtenllk (ic-ten -lik) içten, sa mimiyetle .neden (ne-den) seb ep.sudan (su-dan) degersiz, önemsiz.topta n (top-tau) b ütünüyle, bü tün , her bi~li~1e.

yüz den (yüz-den) çok dcfa ' bu' sifauylc birl ikt e ~u~-

Iaruh r \IC 'sebcp' g öster ir, ' bu yüzden' gibi .

+tay

""'-' eki , genel likle ad kök veya g övdesine gctiri le­rek ad k ur ulu r :

damstay (darus-tay) yönet im davalanna bakan. ka ­nunlan eIes t iren yü ksck kuru l.

kamutay (ka l~ u- ta y) T ürki ye Büyük M illet Meclisiningenel ku rul u.

kurultay (kurul-ta y) kurumlann belli za ma nla rdayapügt büyük topl an tr.

saytstay (sayrs-tay) de vIetin harcadrgi paralart dcnct­leyen yük sck kurui.

yargrtay (yar gi-ta y) vargilama lan denetlcyen yük ­sok k ur ul.

-tr (-tu ; -ti, -tü) I. l.

,......, eki, ses yansuan sözcük lerdc, '- I·' sesiyle biteng övdelerde n som a gelerek ad kurur :. C~VI.It I , çag llt l,dmln, frstln , hmltr, sa n ltr, vrziln ; iniu i ; ho tultu,ugultu; giirü !tü vb.

Razi özel adia r çrkma durum u ekiyle kurulmust ur : 'G lijden , Aydu n,

Candan' gibi.

LiB'. .

j'JUl F. Dil . vuct ns 1I .\ TllH H ; L U TÜIlKÇ,, ;-<iN E K L E ll i 1J9

-n r-tu; -ti, -tü} 1. 2. . .,-....' cki rcnk bi ldircn sözcüklerdc, ' -l-' sesiyle bitcnaövdelerdcn sonra gele rek ad kurar : karalu , kizrl­

ti , pan lt r, pir tlt t vb.

-t I (-tu , -ti, -W) I. 3. . .,-...., di renk bild ircn sözcüklcrdc ' -r-' sesiyle bitenaövdelcrden soma gelerek ad kurar : agarti (agar-tt),~övcrti (gögcr-ti}, kararh (karar-tr), krza rt t (k tzar -tt},tnotarn (mcrar-ü). sara rt t (sarar -tr) vb .

-tl (ctu; -ti, -tü} I. 4, . ."'"-' cki . ses vansttan sözcük Jcrd e ' ·r-· sesiyle bitengövdelcrdcn - sonra gelerek ad kurar : cayrrt t (cayrr­t i), ct zrr tt (crzrr -t t}, çattrtt (ça ü r-tt ), çm rtt (çttrr-ü),Its trti (f'isrrt-u), gtcuu (gicrr-u], htstrtt (hisir-ü] ,kip trti (ki pïr -n), patrrü (patrr-u), saktru (sakrr-u),sangirü (sang tr-tr), tak trtr (takt r-t i}, nkiru (tiktr-tr},tmgtrt t (tmgrr-t r}; fokurtu (fokur-tu),....h~~lUr~.u(homur-tu} ; gümbürtü (gümb ür-tü), kuturtu (kü­

t ür-til) vb.

-t l (-tu; -t i, -tü) II. 1.,-...., cki, gencllikle d önüslü çat t üzcnnc gelerek adkurar: bun alti (bunal -tt], dogrultu (dogrul-tu), ya­

rulü (yaml-u) vb.

-t r (- tu ; -ti, -tli) IJ. 2. ...-...' cki, ' -n- ' scsiylc hi tcn cylem kök ya d~ govd~­

sind en ad kura r. Bu tü r sözc ükle r, gcnelllkle~ do­l\ü~lü eau kavran u tasu : almu (a lm-ti), bagl an u(baglan-tt], çalkan tt (ça lkan-t i), çarpm tr (çarpm-ü) ,kaluur (kalm-ti), kastnt r (kastn-tr), sa llanti (sallan-u),slgmt l (slgm-t l) , slkmtL (slk m-tL). toplantt (to plan-tt) ,ya$antl (ya~an-Il) ; avuntu (avun~t u), buluntu (bu­lun -tu), kuruntu (kurun-tu), uyuntu (uyun-tu),

uzan tt (uzan-tr}; eglenti (eglen-ti), eklcnti (cklcn-ti),esinti (esin -ti), gezinti (gezin-t i), "ödenti tödcn-ti),silinti (silin-ti), söylenti (söylen- ti), tiksinti (tik sin- ti) ;bölüntü (bölün-tü), dö küntü (dökün-tü), "görûn tü(görün-tü) vb.

-n (-tu ; -t i, -tü) 11. 3.

,...,., eki, '-n~ ' sesiyle biten gövdelerden sonra ka hp­lasmis ola rak kullamlu-: akmu (akm-ü}, "a skmu(askm-t t), ayrmtt (ayrm-n], "bagmu (bagm-ü), ei­kinti (çikm-ü), kismtr (ktstn-tr), ytkm -ti (yrkrn-ü),boguntu (bogun-tu}, bo zuntu (bozun-tu), oyuntu(oyun-tu}; binkinti (bir ikin-ri), çisenti (eisen- ti},girinti (girin-ti); çök üntû (çökün-t û], süprüntü(süprün-tü), üzüntü (üzün-tü) vb .

-ti (-tu ; -ti, -tü) II. 4.

,...,., ek i, '-r-' scsiyle biten bazr gövdel erle de kullam­hr : kabartr , beJirti , püskürtü, ürp erti gibi .

-n (-tu ; -tl, -tü) Il. S.

,-...., ekiylc kurulmus bazr sözcükler ikileme ola rakda kullam hr: gürültü panrn, girinti çrkmtï, pattrttgü rültü, pan rt t kütürtü , üzüntü srkmu. saktrt tsukurtu, takirt r tukurtu vb.

-t rr- (-tur- ; -tir-, -ttir-: -drr-, -dur-; -dir-, -dër-j I. 1.

,-...., ek i, eyJem kök ya da gövdelerine gelerek. eylem­dek i ka vranu bir nesneyc aktarrna g örevini üzerinealan 'c ttirg en' çat r kur e r : açü rmak (aç-t rr-), agdt r­mak (ag-d tr-), andtrmak (an-d rr-), a ldrrm ak (al­d tr-), asurmak (as-tu-), azdmnak (az-d Ir-), baktrr­mak (bak- trr-), bastumak (bas-tIr) , bczdirmek (bcz­dir-), blkt lfmak (blk-tlr-), bildirmek (bil-dir-), bin­din nek (bin-dir-), bi rik tir mck (biri k-tir-)~ boz-

160 P ROF . n n. YEc:i TlE ulTi no{; I.ll T iJIl.KÇE l" i", EKLERi 161

'.

d urmak (boz-du r-), buldurmak (bul-du r-), cayd tr­mak (cay-dtr-), co stutmak (cos-tur-). çaldirmak(çal-dtr-), çarpn rmak (çarp-u r-}, çatttrmak (çat -u r-),çcktirruek (çek-tir-), çizdirmek {çiz-dir-}, cözdü rmek{çöz-dü r-], dadandrrm ak {dada n-drr-), dald irmak{dal -dtr-), degdirrnek (deg-di r-}, deldirmek (de l-d ir-},d ik tirmek (di k-ti r-), di nd irmek (d in-dir-), diz dir­mek (d iz-dir-), doldurma k (do l-dur-), dond ur ma k(d on-d ur -) , döktürmek (d ök-tû r-), d övdü rmek {döv ­d ür-). du rdurmak (d ur-dur-). ektirmek (ek-tir-},etti rmek (ct-t ir-), ezdirmek (ez-dir-), gezdirmekIgez-di r-). giyd irmek (giy-dir-),' görd ürmek (gö r­dür-), güld ürm ek (g ül-dii r-}, ind irmek (in-d ir-),ka nd irm ak {kan-dt r-) , ka pt irma k (kap-nr-), ka y­dir mak (kay-drr-}, kazdrrmak (kaz-drr-), kestir mek(kcs-ti r-), krldrrmak (krl-d rr-) , kird irmak (krr-d rr-),kistu-mak (k ts-u r-], k rydt rma k (k ty-d tr-), krzdrr­mak (k tz-d ir-) , k utdurmak (kur-d ur-). küst ür mek(küs-tü r-), öld ürm ek {öl-d ür-), ëptü rmek (öp -tür-),sagd trma k (sag- drr -), sa ld trm a k (sa l-d rr-j.. sapn r­mak (sa p-nr-), sa rdi rma k (sa r-d rr-), sa rti rmak(sat-n r-), say drrmak (say-d rr-). sec tirm ek (seç-t ir-),sevdi rmek (sev-dir-), sczdirme k (sez-dir-], sigdrr ­mak (sig-drr-), sizd irmak (s tz-dr r-), sind irmek(sin-dir-), so ld urmak (so l-d ur-) , s öktürrnek {sök­tür-), s öndürmek (sön-d ür-) , sun durma k (sun­dur-), sü rd ürmek (sûr-d ûr -), sûzd ürme k (süz-d ür-),tnpurmn k ( ta p-u r-), ta rturmak (turt -nr-), tatur­ma k (tat-ur-), tuttunnak (tu t-tur -) . tü tt ür me k(tü t-t ür-), uydurmak (uy-dur-), vardi rmak (va r-d ir-),verdi rmek (ver-d ir-), yagdr rm a k (yag-drr- ), yak ­ti rma k (ya k-n r-), ya ndrrma k (yan-dir-) , ya pnr­ma k (yap-t1r-), yazd lrrnak (ya z-ul r-), yed îr­mek (ye-dir-), Ylkt lrmak (Ylk- Iir-), yildl rma k (yil

drr -), yutturma k {yu t-tur-}, yüzdürmek (y üz-d ür-)vb.

-t tr- {edrr-, -dur- , -dir-, -diir-} I. 2.

....... ,ek i, '- n-' d ön üs!ü çatr ekinden sonra gelerek,eturgen ea u kurar : actndrrma k (acr-n -dt r-), as m­dirma k (as -m-drr-), bu lundurmak (bul -un-dur-),dayandtrmak (daya-n-dr r-], dolandrrmak (dola-n­drr-). cdindirmek (ed in-dir-), geçindi rmek (gcç-in­di r-}, gjyind irmek (giyin-dir-), sevind irm ek (sev­in-d ir-), sürû nd ürmek (sürün-d ür-} vb.

-!Jr- (-tur-; -tl r-, -tiir-} I. 3.

,....." eki, "s- ' i ~ te~ eau ek inden soma gelerek, et tirgença n kura r : a ra sn rma k (ara-s-nr-), a ttsttrma k fat-rs­ur-), bölüst ürmek {böl-ü -s-tür -), bul astrrma k (bu­la -}-tlr-) , buiustunn a k (b ul-us-tur-}, çahst rrmak (ça l­is-u r-), ça rp isnrma k (çarp -rs-t rr-), ça n sn rma k (çar­rs-u r-) , çeki stirmek (çek-is-tir-}, çik tsn rma k (çik­is-trr-), çirprstrrrnak (çirp-rs-t rr}, dolastrrmak (do­la -s-nr-), d övüstürmek (d öv-üs-t ür-) , dürtüst ürmek(d ür t-üs-t ür-) , clestirrn ek (ele-s-tir-), gö rüst ürmek(g ör-üs -tür-), iristirmek (i t-is -t ir-] , kaktstirmak (ka k.rs-u r-). ka prsn rmak (ka p-is-ur-), kanstirmak (ka t­1$-t [[-) , kov usturmak (k ov-us-tur-) , sa vusturmak(sav -us- tur-), ser pistirmc k (scrp-i s-t lr-), srkisnrma k(srk-is-ur-), so kus turrna k (sok-us-t ur -), so rust urma k(sc r-us-tur-), to kus ru rma k (tok-us-tur-) , tutustu r­mak (tut-us-tu r-), ula sti rmak (ula-s-u r-) vb . (bkz.-s-, 111. I).

-tu - (ctur-, -tlr-, -tür-) I. 4.

,....." eki , kah pla snus ola rak kularulan ' -~- ' d ö­nü~Hi ça u ck inden soma gelerek, euirgen catl

162 PROF. DR . VE Cht E llATinoGLlJTÜRKÇF.J'ii:-< Jo:KLERi 163

kurar ; dönü~türmek (dö nüs-tür-), geçi~tir~.e.k (~eç­ij-tiro), gelistirmek (gel-i-j-tir-), ilisti rmek (1I-1-j-llf-),Jl l~tJTtnak (J1 I-~-t1r~), kayna~tlrmak (kayna-~-ttr-),olu~turmak (ol-u-s-tur-) . ovu~turmak (ov-u-~-tur-),takl~t1rmak (tak-i-s-ur-), nkr surmak (nk-i-s-nr-) , u­yu~t urmak (uy- u-~- t ur-), yakl~lmnak (yak-t-s-ttr-},yarasurmak (yara-s-ur-), yatl~tl rmak (yal-1-~-tIr-) vb.

-ur- (-tur- ; - tlr-, -tilr-} I. 5.'"'-' ekinin önüne ve sonuna getirilmek üzere, ü ç et­tirgen eki daha kutlamtarak nyru görevdck i dört ek,katrnerli ettirgen çat t kurar. Bu tü~ :çal~lar az k~l­lamlt r : astrt trrtm ak (as-rr-t-nr-t-), bttlrttlrt~~~~ (~lt­ir-t -t ir-t-), çlkarttl rtma k (çrk-ur-t-nr-t-), d.u~ur!turt­mek (düs-ü r-t-tür-t-). geçirt tirlmek (ge.ç-lf-I-Hr-t-),içirt tirtmek (iç-ir-Hir~t-) , pi~ir t tirtmek {pis-ir-t-ti r-t-],

~a~l rttlrtmak (sas-tr-t-ttr-t-) vb.

+tur (+ttr, +tir, +tür; +dur, -l-dtr +dir, +dür) I. 1.,......,; eki, genellik:le ad bazen de eylem soylu sözcük­Iere getiri lcrek ckeylemdc, genis zaman kavr~mlsaglarur ve ek 's ürerli kosaç' aduu ah.r l

: Istanbul unyedi tepcsindeki yollarm. cogu yokustur ; Yazl~Akdcniz kryrlar tnda genelliklc hava açikur (~çlk.ll1) :Halkin önemli grda sr ekm ektir [ekmek-tir}; BI~Ikalkmdrracak clan bashen etken, yurtscverce dü­sünüstür (dü~ünü~-t ür); Ögretmc~lcrin ç~g~ yazbasutda yorgundur (yorgun-dur}; lnsaru, goru~mez

etkilerle baglayan vicda ndtr (vicdan~dtr) ; .. lyi . vedogru olan her sev, az çok güzcldlr (guzel-dlr);insanlan yrpratan üzünt üdûr (üzüntü -dür) vb .

, ' + tur' eki, 'turur' biçimindeki gen i ~ zaman çekimi~?ek i ' tur mak>durmak' eyleminin ka\Lntls\ oldu~u için, ek duru muna geçl~mden soma da' geni$ zaman' ka vramtnl korumu$tur: tur·u-r > ·tur.

+ tur (+ttr; +tir, +tÜf ; -l-dur, +dir; + dir, +dür) I. 2.

,....." cki , 'ge nis zaman' kav ranuyle birlikte ihtim al ,olanak ' kavranu da vcrir: Simdi Srvas daglarr kar­larJa örtülüdür : Ögrencilcr bu saatta yemektedir ;Annem, simdi pencerenin ön ünde kahvesini lei­yordur ; Arkedaslar yo ldadrr vb.

-i-tur (+tlf; + tir, +tiir ; -l-dur, -l-d rr ; -l-dlr, +diir) J.3.

,....." eki , kalma durumu ve eylcmlik ekiyle, birlikte'genis zaman'da n baska, 's imdiki zam an' kavramrda verir : Fiyatlann birden bire artm, ha lkr srkrn­nya sokmaktadtr (sok uyo r) ; Yaslandtkça düsün­eelcr artmaktadrr (arnyor], Haik , yalan vait tebulunanlan scvmemekt~dir (sevmiyor) vb.

-l-tur (+tlr; -l-tlr, +tür ; -l-dur, -l-drr, -l-dir, -l-dür} 11. J.

,....." eki, ' belirsiz geçmis' çekiminde, 'belirsizlik'kavranuyle birlikte, ters dü smesine ragmen 'kesin­Iilik, ka rarhhk' kavra rm da verir : 0 zaman tedbiralmt stzdrr (al rrus-i-z-dir, a ldrgum zr samyoruz) ; 0zaman bu durumlan öncedcn düs üncrek tedbiraltrusrzdrr (al-nns- i-z-drr, kesin olarak öncedcntcdbir a hms bulunuyoruz) vb.Aym, + tur, ekiyle durum bütün 'belirsiz geçmis' çe­kimi için de geçerlidir: vermisimdir {ver-mis-i-m-dir},vermissindit (ver-mis-sin-dir), vermistir (ver-mis-rir),verm isizdir [vcr-mis-i-z-dir), verm issinizdir {ver-mis­sin-i-z-dir), vermistirlor (ver-mis-tir-ler, vermislet­dir) vb.

-l-tur (+tlf; + tir, +tür; -i-dur, -l-du -, +dir, -t-dilr) 11. 2.

,...... eki, geleeek zaman veya gercklik çekimlerinin 3.Kisi biçimleri ne de geti rilir \ie 'gcni~ zaman' kav ra­mlyfe birlikte ' kcsinlik ' kav ranu saglamr : alacak tlr(al-a-cak-tlr), yapl1acakttr (yap-I-I-a-cak-tlr) ; gide-

16·1 l'UOF . D R . ' "EC iUE ucrtuo ör.rTÜUKÇEl'ii'ó E KU:Hi 165

eekti r (git-e-cek-tir), vereccktir (vcr-e-cek-tir} ; a lrna­hdl~ (~I-n~ah-dlr) . yaprlmahdr r (yap-i -l-mah-d ir), gil­ruelidir {git-meli-dir] , vermelidir (ver-mel i-dir] gibi.

-y-

.-.- eki, adtl n'si kullarulan dururnlar drsmda. ünlüi!e biten bic sözcüge, ünlûylc baslayan bic ek getiri ­lince, araya girer ve 'koruma ünsüzü' adim ahr: ba­baya {baba-y-a], kaprya (kap r-y-a), oda yr (oda-y-i}:anneye [anne-y-e), pencereyc (penccrc-y-e), geceyi(gece-y-i), bahçcyi (bah çe-y-i), cvdcyim {evde-y-i-m},evdey iz {evde-y-i-z}; sokaktayim (soskata-y-i-m), SQ­

ka ktaytz (sokak-ta-y-r-z), almahytrn (al-mah-y-t-m),almahyrz (al-ma h-y-ï-z), geleyim (gel-e-y-i-m] gib i.

l Bu ekle kurulmus ycr adlan da vardu-: Beycegiz, K ëycegiz vb.

güvez {gök-ez} gök rengine ça lan ma vimsi, momçalan krrnuzt.

igez (ig-ez) hastahkh, agnh, iglez.tar az (tar-az) taramaktan meydana gelen pilrüzler.t ik rz (uk-rz) çok doldurulup trkrlarak srkrstmlnus.topuz (top-uz) ucu top gibi olan; toplanrrus, yuvarlak

biçime girmi? saç.ya laz (yal-az) alev.

+z ( + iz, + üz) I. 3."-' eki ad soylu sözcüklere geti rilece k iki l ya da co­gul kav rarru saglamr-:

ikiz (ik i-z} bir dcgumda dü nyaya gelen iki çocuk veyabenzeri iki sey.

üçüz ( üç-üz) bir dogumda dünyaya gelen ü ç çocuk veyabenzeri üç sey.

dördüz (dört-üz) bir dogumda dün yaya gelen dörtçocuk vcya benzeri dört sey-

heslz (bes -iz) b ir do gumda dûnyaya gelen bes çocukveya benzeri bes seyler.

+ z (+ IZ, + uz; + iz, + üz) 11. 1."-' ekiy le, 1. vc 2. Kisi iyelik eki ulrms ad soylusözcü kler çogul biçime girerler : basnmz (ba s-r-rrt­I-Z), basuuz (bas-r-n-t-z), yurdumuz (yurt -u-m-u-z),yurdunuz (yurt-u-n-u -z}; evimiz (ev-i-m- i-z), evi­niz (cv-i-n-i-z}; gözümüz (göz-ü-m-ü-z). gözüniiz(göz-ü-n-ü-z}: ha hçeierimiz (bahçe-l-r-i-m-i-z}, bah­çcieriniz [bah -çe-l-er-i-n-i-z-) vb.

-z (-IZ, -uz; -lz, -üz) lil, 1.

"-' eki, bütün eylem çekimlerinde 2. Kis ! 'çogul'

. ' ' göz, diz, boynu z' sözcükleri, '-z' ckiyle ku rulmus Ikiz kavrarm

veren sözcükler olabilir.

166 PROF. DR. YECÎIiE U'ATinoGLll

DiziN

L

kavranu sag lar : uldrmz (uldr-n-i-z), a lnussnuz (al ­n11)-S111+Z), ahrsnuz (al-i-r-sm-i-z), alryorsunuz (al­r-yo r-sun-u-z), alacaks tmz (al-a-cak-sm -t-z) , a lsamz(a l-sa-n-r -z], a lasnuz (al-a-sm-i-z), almahsuuz (al ­mah -sm-i-z}, ahmz (al-r-n-r-z}; kostunuz (kos-tu­n-u-z}; geldiniz (gel-di-n-i-z); üzdiinüz (üz-dü-n -üz),güldûnüz {gül-dü-n-ü-z} vb .

-z (-IZ, -uz ; -Iz, -üz) Jll. 2.,-...: cki, 'bc1irli gcçmis, dilck, istek, emir ' kipleridtsmdaki çckimlerin 1. K isi b içim lerinde ' çogul'kavrarm sag lar : alnustz fal -nns-r-z), ahnz (al -i-r-t-z),ahyoruz (al-t-yor-u-z), alacagtz (al-a-cak-i-z), al­ma hy rz (al-mah-y-t-z), kosmusuz (kos-mus-u-z};gelmisiz (gcl-mis-i-z}; üzmüs üz (üz-m üs-ü-z) vb .

-z (- lZ, -uz ; -lz, -üz) lIl. 3."""-' cki . 'hik äyc, kosul, rivayet' birlcsik za man­larmda 2. Kisi çogul kavrarm ver ir : aldtmzdt (a l­di-n-t-z -l-i-di], geldin izdi (gcl-di-Il-i-z+i-di) biçim­!cri gibi, aldtyduuz (al.dl+j·di-n-l-z), geldiydiniz(ge l-d i - l-i-di-n-i-z) biçimleri de kullaruhr . Kosul bir­Iesik zamamnda ise , aynr ek, ya lntz 2 . Kis i çogul'kavrarru için kullatuhr : alrrussamz (al -mts-sa-n-t-z),kosmussamz (kos-mus-sa-n-i-z), gelmisseniz (gel­mis -se-n-f-a) gibi.Rivayct birlesik zamatnnda isc, aynt ek, 2. ve 1. Kisi'çogul ' kavrarm için de kullaruhr : alnusrrusstmz(al-m1S·ml$-SUl-I-Z), gelmisruissiniz (gel-mis-mis-sin­i-z}; almtsmtstz (al-nus-nus-i-z), gclmismisiz (gel­mis-mis-i-z) gibi .

-zir-.... cki, eyJem kökûnc getirilerek ettirgen çat r kurar :

emzirmek (cm.iz~:r~i-zir-) gibi.

..,.áu~yS.l

+ a + , VI. 1.-l-a, I. 1; n. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7+a-, lIL 1-a, IV. 1,2,3,4,5; v. 1; VIII. 1.

-a-, VII . 1.-acak, I. 1; U. 1,2, 3, 4; 111.-acan, bkz. -ccen,+aç, bkz. -i-c-a ç, bkz. -ç

-agan+agl+ak, bkz. -l-k-ak, bkz. -k-t-et, bkz. + 1-l-al-, bkz, + 1·-ala-q-alak-alga-alr , I. 1, 2, 3-ah m-amak-armk

-l-an, II . 1-an, I . 1, 2-auak+ar, bkz. + r+ar-, bkz. -l-r­-ar, bkz. -r-ar-, bkz. -r--arak, I. 1, 2-a51, I. 1, 2, 3, 4

+at, bkz, + 1-av

+"+ az , bkz. + z-baç+ ca, bkz. +ça+cak, I. 1, 2, 3 ; II , I, 2 ; nr.+cc, bkz. + ça+cek, bkz. -j-cak+Cl, bkz . +Ç l{eik, J. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; II. 1,2-t-cil, bk z. -j-çrl

-j-cm, bkz. +çm-l-ci, bkz. +Çl

-j-clk, bkz. -l-crk-j-cil, bkz. + çJ1-l-cin, bkz. +çm-l-cu , bkz. -l- ç i

+cuk, bkz . -l-cik-l-cul, bkz. +çll-l-cun, bkz . -l-çm+cü, bkz . + Ç1-l-cûk , bkz. -l-crk

-l-cûl, bkz. +Çl!-l-cün, bk z. -l-çtn

+ ç, J. 1-ç, L 1+ça I. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,

11,12,13; U. 1, 2, 3; ur, 1, 2, 3+ çe, bkz. + ça+Çl; I. 1, 2

-l-çtk, bkz. -l-cik-l-çtl ; I. I ; 11. 1.

+ çm-K~ bkz. -l- ç i

168 P R OF. DR . veetau HATÎn OGT.U f L R K ç.E :'>i :'> E K l.I::'R i 169

+çik , bkz. -l-crk+çil, bkz . + çil+ çu, bkz. +Çl

-I çuk, bkz. -1 crk

+ çul, bkz. -lçrl+çü, bkz. + Çl-l-çük, bkz, -l-crk

-l-çül, bk z. -l-çrl+da, bkz. -+- la-l-da-, I. I , 2-l-dam-l-dan, bkz, -l-tan

+da~

·f-de, bk z. + ta+ dc-, bkz. +da­+dem, bk z. +dam+ den, bkz . -l-tan-t- dc~, bkz . +das-di; I, 1, 2, 3, 4, 5; If. 1-drk ; I. I, 2, II. 1+dlr, bkz. + tur-dir, bkz . -tur-dtr- bkz. -ur--i-dmk-l-drz-di, bkz. -dl-dik, bkz. -drk+dir, bkz. +tur-dir- , bkz, -nr--f-d irik, bkz. -l-dmk-j-diz, bkz . -l-drz-du, bkz. -dr-duk, bkz. -d rk

+dur, bkz. + tur-d ur- , bkz. -nr­+ duruk, bkz. -l-dmk-j-duz, bkz . -l-drz-dü. bkz. -dr-dük, bkz. -dik-l-d ûr , bkz. + tur-d ür-, bkz. -!lr-

-l-dûrük, bkz . -cdmk+düz, bkz. + dlz+ e+ , bkz. +a ++ e, bkz. + a+e-, bkz. -i- a--e, bkz . -u-e-, bkz . -a--ecek, bkz. -aca k-cccn

-l-eç, bh. + ç-eç, bkz. -ç-egen, bkz. -agan+ egi, bkz . +agl-l-ek, bh. -j-k-ek, bkz . -k

+ el, bkz. +\+ e1-, bkz . + 1­-ele-, bkz . -ala-

-l-elek, bkz. + alak-elge, bkz. -alga-cli , bk z. -ah

-elim, bk z. -ahm-emck, bkz . -amak-ernik, bkz. -a rmkT en, bkz . +an-en, bkz . -an-enek, bkz. -anakT er, bkz. + r+er-, bkz . + r­-er, bkz. -r-er-, bkz. of-

-erek, bkz. -ara k-csi, bkz. -asr+ et, bk z. +t-ev, bkz. -av-l-ev, bkz, + ay+ez, bkz. + z-ga

-gaç-gan-ge, bkz . -ga

-geç, bkz. -gaç-gen, bkz . -gan-gr

-grç-gtu

-grt

-gi, bh. -gl

-giç, bkz. -grç

-gin, bkz. -gtn-gu, bkz. -gr-gun, bkz. -g1O-gü, bkz. -gt-gün, bkz . -gm-güt, bkz . -gn+ 1; I. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,

11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18;Il. I , 2, 3, 4

+1+ ; VI I. 1ot; 111, 1

-1-; IV. 1; VI.-1 +, V, 1,2-rcr

-l-rç, blz. + ç-IÇ, bkz. -ç+ Ik-, bkz . + k­-rk, bkz . -k

+11, bkz. + 1-d-, bkz. -1--th

-l-un , bkz. +m-un , bkz. -m

-rrn sa -

-I- un nrak , bkz. ·1 mtrak

+m-j. m , bkz, +11om, bkz, -n

· m· , bkz. -11­

-mca

-lp, bk z. -p

+ Ir-, bkz. + r-

-rr, bk z. -r-lr-, bkz . -r-

-rtrga- l~, bkz . . ~

-lh hkz..s--ryor

-it, bkz. -I

+ IZ, bkz. +z-11: , bkz. -z .-l-I, bkz. +1+i +, bkz. +1 +-i, bkz. -I

oio, bkz. - 1-

-i !-. bkz . -]+-ici, bkz . -scr-j.Ic , bk z. +ç-Iç, bkz . -ç

-I-ik-, bkz. + 1...--ik, bkz. -k

T i l , bkz. + 1-il-, bkz . -1--ili, bkz . -th+ im, bkz. + m-im, bkz. -m-imsc- , bkz. -1T11Sa-

Limurak, bkz. -l-murak+ in, bl z. -l-mT in, bkz. + n-in , bkz . -n

-in- , bkz, -n-

-ince, bkz , -mca- ip, bkz.•p

-t.Ir -, bkz . + r--ir , bkz. -r-ir-, bkz . -[-

-jirgc, bkz . -f-Irga

-is, bkz . -s

-j~-, bkz . - ~ -

-u, bkz . -t

-jyor, bkz . -lyor

...

1iO PRUF. 1J 1l.. YEC ill F H A'Ti Bu t;I. l~ T ÜRKÇE Ni:'l r.xr.an t lil

·1 iz, bkz. +z-iz , bk z. - t:

+ k, J I. I+ k-. 11 1, 1-k: 1. 1, 2, 3, 4. 5 ; IV.-k aç, bkz . -gaç-ka n, bkz. -gan-kcç, bkz. -gac.j-kck

-i.ken-kc n, bkz. -gan-kl, bkz. -gr-km , bkz. -gm

-i.krr --tki: I. I, 2, 3, 4, 5,6-ki, bkz . •gr

-kin , bk z. -gm. j kir-, hk z. +krr­-kit, bkz. -g it

-ku, bkz, -gt

-kun, bkz. -gm-j-k u r- , bkz . --'-k lr -

-kû, bkz. -gt-kün , bkz. -gtn-rkû r-. bkz . -t-k tr-

+ 1, 1. 1, 2, 3--!- I-, 11. 3-1-, 11. r. 2, 4, 5, fi

+Ia-t.Ja-, 1. I, 1, J , 4, 5, 6

-j-Iak

t tam+ Iama-r.Ian-l Iar ; I. 1, 2, 3, 4, 5, fi, 7, 8, 9, 10,

11.1 2. 13,1 4,15,16,; IJ. 3,4

-: le , b k z, I-la-lc -, bk r , -I 1a-

1 lek. hkz: -I JakI Iem. bkz. i- la m: !Cme, bkr. l la ma

+ Ier, bkz. -j.Iar-j-lc yin

1- 11 ; I. 1,2,3,4.5,6, 7-f hk; I. I , 2, 3, 4, 5, 6, 7,13,9 , 10,

11, 12, 13, 14

+ Ii, bk z . + 11+ Iik , bkz. -l-hk

-t-Iu , bkz. +1I

+lu k, bk z. +-hk+lurn , bkz . +la m

+ Iü, bh. + 11+lük, bh . + hkj m ; I. I. 2, 3, 4, 5, 6

-m ; T1. · I ; lIl . 1,2,3mj- : TV. I-ma ; 1. J, 2, 3, 4; Ir. 1,2,

-maç-madan-mak ; 1. I, 2, 3, 4, 5-m ah; L 1, 2

-man-mar-maz: 1. 1,2,3; H. I

-mc, bkz, -ma-m eç, bkz. -maç-mcden, bk z. -rnadan-mek, bkz . -mak-mcli, bkz . -rnah-mcn, ' bk z. -man-mcr, bk z. -ma r-mez, bk z. -mazrm ; L I, 2; JI. I, 2, 3

-nuk-rrus: L 1,2, J; 11. 1, 2; lILmi, bkz , rm.mik , bkz. -rmk-mis, bkz . -rms.j-msar-t.mser, bkz. +msar-j msr: L I , 2--1- rnsi, bkz . -!-mSl

-I msu, bkz. +mSI-l-ms ü, bkz. +mSI

-l-mtirakmu, bkz. m i

-muk, bkz . -rmk-mur, bkz. -mar-mus, bk x. -rrusmü, bk z. rm-muk, bkz . -uuk-m üs, bkz. -nus

+n; I. 1, 2,3,4,5; IV. 1,2-j- n-t-: lIJ . I. 2, 3-n; 11. 1, 2, 3; V. 1-n-; v r. I , 2, 3, 4-I- nCI-l-nci bkz. -l-ncr

+ ncu bkz. -l-nci- l-nc ü bkz. -l- ncr

-nc{run, bkz. -l-m+nin, bk z. + m-l-nun , bk z. -è m-l- nün, bk z. ' I-lr,-p , 1. 1, 2, 3

+ r, IV. 1, 2+r -, HT. 1, 2-r, L l,2

-r-, H. 1+ ra+ rak, 1, 1, 2

-l-re, bkz. -l-ra

-l-rek , bkz . -i-rnk

+ sa-; Ir. 1-sa : T. 1, 2

+ sak

+sa1

+se-, bkz. -l-sa­

-sc, bk z. -sa-j-sek, bkz . -l-sak

+ scl, bkz . +sal

+ Sl; 1. I , 2-è-s i, bkz. +1-l-sik , bkz. -j-sa k

+ Sln , L 1-sm: TI. 1, 2, 3+ S1Z; I , 1, 2, 3, 4+ si, bkz. + 1+ si, bk z. +SI

-j-sin , bkz. -l-stn-sin, bh . -sm+ siz, bkz. + SIZ+$ U, bkz , + 1+ su, bkz. -l-sr-j-sun , bkz. +SIJl-sun, bkz . -sm-l-suz, bkz. + SIZ-l-sü, bkz. +1-l-sü, bk z. +Sl-j-sün, bkz, +Slll

-sü n , bkz. -Slll-t.s üa, bkz . -l-srz

-t s, Ir. 1+ H -, IV. I. ~, I. I , 2, 3, 4-s-, m, 1, 2, 3, 4+ ~lll

+ t , 1I, 1-I, J. I-t-, lIl, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10+ Ia, L 1,2,3,4,5,6,7,8,9, ; I r. 1-i-ta -, bkz. -l-da-+tan, J. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10;

IT. I+ ta ~. bk z. -cdas+ tay+ te, bkz. + ta-l-tc-, bkz. {da--l-tem , bkz. + dam+tCll, bkz. -t-tan-l tes, bk z. .+das· tl , I. 1, 2, 3, 4 ; II . 1, 2, 3,4, 5