TURIZAM OPŠTINE PIROT I MODEL RAZVOJA RURALNOG I EKOTURIZMA STARE PLANINE

Beograd, jul 2012.

SADRŽAJ

I TURISTIČKO – GEOGRAFSKI POLOŽAJ OPŠTINE PIROT I STARE PLANINE................................................................................................................ Error! Bookmark not defined.

Geografski položaj ....................................................................... Error! Bookmark not defined.

Turistički položaj .......................................................................... Error! Bookmark not defined.

II PRIRODNE TURISTIČKE VREDNOSTI ......................... Error! Bookmark not defined.

GEOMORFOLOŠKE TURISTIČKE VREDNOSTI ............................... Error! Bookmark not defined.

KLIMA KAO TURISTIČKA VREDNOST ............................................. Error! Bookmark not defined.

HIDROGRAFSKE TURISTIČKE VREDNOSTI .................................. Error! Bookmark not defined.

BIOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ............................................ Error! Bookmark not defined.

III ANTROPOGENE TURISTIČKE VREDNOSTI ................. Error! Bookmark not defined.

ETNOGRAFSKE TURISTIČKE VREDNOSTI ............................ Error! Bookmark not defined.

Ćilimarstvo ................................................................................ Error! Bookmark not defined.

Pirotski kačkavalj ..................................................................... Error! Bookmark not defined.

UMETNIČKE TURISTIČKE VREDNOSTI ......................................... Error! Bookmark not defined.

MANIFESTACIONE TURISTIČKE VREDNOSTI ............................. Error! Bookmark not defined.

PEJZAŽNE TURISTIČKE VREDNOSTI .............................................. Error! Bookmark not defined.

IV MATERIJALNA BAZA TURIZMA ..................................... Error! Bookmark not defined.

Saobraćajna infrastruktura ........................................................... Error! Bookmark not defined.

Smeštajni kapaciteti ...................................................................... Error! Bookmark not defined.

V TRENUTNA TURISTIČKA PONUDA OPŠTINE PIROT . Error! Bookmark not defined.

VI SWOT ANALIZA I STRATEŠKI OKVIR ZA RAZVOJ RURALNOG I EKOTURIZMA PIROTA ................................................................. Error! Bookmark not defined.

SWOT ANALIZA ............................................................................... Error! Bookmark not defined.

VII MOGUĆNOSTI I OGRANIČENJA RAZVOJA TURIZMA STARE PLANINE................................................................................................................ Error! Bookmark not defined.

Program i smernice za razvoj turizma ........................................ Error! Bookmark not defined.

Potencijali za razvoj turizma na Staroj planini ........................... Error! Bookmark not defined.

Turistički rizort, turistički centri, naselja i punktovi u planinskoj zoni.... Error! Bookmark not defined.

Turistički rizort ............................................................................. Error! Bookmark not defined.

Turistički centri ............................................................................. Error! Bookmark not defined.

Turistička naselja .......................................................................... Error! Bookmark not defined.

Turistički punktovi ....................................................................... Error! Bookmark not defined.

Turistička sela ............................................................................... Error! Bookmark not defined.

Vidovi turizma i turističko zoniranje .......................................... Error! Bookmark not defined.

Turistička ponuda u prostoru podplaninske zone ...................... Error! Bookmark not defined.

VII MODEL RAZVOJA RURALNOG I EKOTURIZMA PIROTA I STARE PLANINE................................................................................................................ Error! Bookmark not defined.

Teorijske osnove ........................................................................... Error! Bookmark not defined.

Model strukturisanja destinacije .................................................. Error! Bookmark not defined.

Formiranje turistickog proizvoda ................................................ Error! Bookmark not defined.

Model ekoruralnog proizvoda ...................................................... Error! Bookmark not defined.

Tržišni segmenti ekoturizma Stare planine ................................. Error! Bookmark not defined.

Modeli partnerstava za jačanje konkurentnosti ........................... Error! Bookmark not defined.

Finansiranje programa ekoturizma .............................................. Error! Bookmark not defined.

Upravljanje projektima ekoturizma ............................................. Error! Bookmark not defined.

VIII Zaključak i preporuke ............................................................ Error! Bookmark not defined.

Karta broj 1: Topografska karta opštine Pirot

II TURISTIČKO – GEOGRAFSKI POLOŽAJ OPŠTINE PIROT I STARE PLANINE

Opština Pirot smeštena je u jugoistočnom delu Srbije, u pograničnoj zoni prema Bugarskoj, a okolni planinski venci čine njenu prirodnu granicu - Stara planina na severoistoku i istoku, padine planine Vidlić na jugoistoku, Vlaška planina na jugu, dok prema zapadu i severozapadu granicu čine padine Belave i Svrljiških planina. Uži deo opštine Pirot leži u Pirotskoj kotlini koja je izdužena i pruža se pravcem severozapad-jugoistok. Površina teritorije opštine Pirot iznosi 1232 km2, čime se Pirot našao na trećem mestu u Srbiji, odmah iza opština Kraljevo i Zrenjanin. Stara planina (najviši vrh - Midžor 2169m) jedina je visoka planina u Istočnoj Srbiji,sa najvišom tačkom u užoj Srbiji, pogranična i izdužena oko 90km, sa kraškim terenima i mikroregijama (Vidlič i Visok). Pripada spoljnjem ili istočnom pojasu Karpatsko-balkanskih planina koji se proteže od severa prema jugu, između Porečko-timočke dislokacije i Vlaško-bugarske platforme.

Karta broj 2: Površine opština na području Stare planine

OPŠTINA POVRŠINA ( u km²) POLJOPRIVREDNA POVRŠINA ( u % )

BROJ NASELJA

ZAJEČAR 1.068 63,7 42 KNJAŽEVAC 1.202 58,4 86 PIROT 1.232 56,7 72 DIMITROVGRAD 483 60,4 43 UKUPNO 3.985 59,5 243 Izvor: Opštine u Srbiji 2005

Stara planina se prostire na području četiri opštine ukupne veličine 3.985 kilometara kvadratnih, pri čemu je najveći deo planine na području opština Pirot I Knjaževac. Na predlog Zavoda za zaštitu prirode Srbije, Vlada Republike Srbije, donela je 1997. godine Uredbu o zaštiti Parka prirode “Stara planina” (“Službeni glasnik RS”, br. 19/97) kojom je Stara planina stavljena pod zaštitu kao prirodno dobro od izuzetnog značaja, svrstano u I kategoriju zaštite. Tako su gotovo sva do tada zaštićena dobra, kao i celokupna teritorija Stare planine, po prvi put objedinjeni i pravno zaštićeni. Površina prirodnog dobra od izuzetnog značaja, Park prirode "Stara planina" iznosi 116.313,19 ha. Unutar ovog kompleksa izdvojene su tri zone različitog stepena zaštite, a njihove pripadajuće površine iznose:

Zona I stepena zaštite ima površinu 7.217,08 ha, što iznosi ukupno 6,20%; Zona II stepena zaštite ima površinu 11.481,75 ha, što iznosi ukupno 9,87%; Zona III stepena zaštite ima površinu 97.614,36 ha, što iznosi ukupno 83,93%.

Geografski položaj

Matematičko-geografski položaj Stare planine određen je geografskim koordinatama na Zemljinoj površini. Smeštena je između 43º 06' i 43º 53' severne geografske širine,najsevernija tačka je Vrška čuka.Po geografskoj dužini je između 22º 18' i 23º 00',a naj istočnija tačka Srebrna glava je ujedno i najistočnija tačka Srbije.

Stara planina se pruža duž bugarske granice. Od Vrške čuke se pruža na jugoistok do vrha Srebrne glave(1933m), gde se odvaja od državne granice. Prema Nišavi i Timoku Stara planina je uglavnom pod šumom a njene padine su ispresecane dubokim klisurastim dolinama. Zapadne padine strmo padaju u uske doline Timoka i Visočice, dok prema Bugarskoj prelazi, uglavnom, blago u bugarsko Podunavlje. Čitav predeo je retko naseljen. Prirodno geografskih prelaza između Srbije I Bugarske, na Staroj planini, ima malo, a najvažniji prelazi su:Vrška čuka, Kadibogaz, Sveti Nikola i dolina reke Visočice. Granični prelaz između susednih zemalja, Srbije I Bugarske je Gradina, od Pirota udaljen 29 km.

Karta broj 3 - Kontraktivne zone i udaljenost većih mesta od Pirota

Izvor: Microsoft Encarta 2006.

Turistički položaj

Kada govorimo o položaju opštine Pirot, samim tim i Stare planine, kao najvećeg potencijala za razvoj turizma, možemo reći da se ovaj kraj ne uklapa u glavne turističke pravce. Međutim, Srbija, kao i okolne zemlje čine velike napore da se koridorima preko svoje teritorije uključe u svetsku turističku cirkulaciju. S tim u vezi i periferni (južni) deo prostora Stare planine dobija sve veći značaj, jer je upravo jedan od ovih koridora orjentisan preko njegove teritorije. Izgradnja koridora 10, odnosno njegovog kraka od Niša do bugarske granice i dalje do Sofije, podstakla bi tranzit preko ove teritorije, što bi se pozitivno odrazilo i na turizam regije.

Prirodni koridor (ranije poznatiji kao rimski "Via militaris", pa srednjovekovni put svile i turski Carigradski drum) u današnje vreme takođe je iskorišćen za izgradnju magistralnih međunarodnih komunikacija. Železnička pruga i magistralni put E-80 predstavlja najkraću i

najvažniju sponu između Zapadne i Srednje Evrope, sa jedne, i Bliskog i Srednjeg Istoka sa druge strane.

Pored postojeće obilaznice po jugozapadnom obimu (magistralni put od Zaječara do Knjaževca i regionalni putevi od Knjaževca preko Kalne i Temske do Pirota i od Pirota preko Visočke Ržane do D. Krivodola, uz povezivanje sa Bugarskom preko novog graničnog prelaza), u visokoplaninskom delu Stare planine predlaže se nova planinska saobraćajnica od Kalne preko sela Crni vrh, lokaliteta Konjarnik, lokaliteta Jabučko Ravnište,sela i lokaliteta Topli Do lokaliteta Mramor, lokaliteta i sela Dojkinci i Vrela do Visočke Ržane. Ovim putem, kao i putevima od Temske do Toplog Dola i uz Rosomačku i Kameničku reku obezbediće se pristup do novih turističkih lokaliteta.

Udaljenost nekih gradskih naselja u Srbiji i susednoj Republici Bugarskoj, koja se mogu pojaviti kao potencijalni centri turističkih kretanja ka Staroj planini su sledeća: Niš (70 km), Zaječar (100 km), ,Knjaževac(50 km), Beograd(330 km), Montana( 132km ), Sofija (87km). Kada bismo proučavali blizinu emitivnih centara metodom koncentrične kružne zone oko grada Pirota došli bismo do rezultata da u prečniku od 100 km živi oko 900.000 stanovnika i još oko 1.800.000 u susednoj Republici Bugarskoj. Prednost jednog ovakvog emitivnog područja povećava I blizina aerodroma u Nišu i Sofiji.

III PRIRODNE TURISTIČKE VREDNOSTI

GEOMORFOLOŠKE TURISTIČKE VREDNOSTI

Reljef opštine Pirot i Stare planine najvećim delom predstavlja deo Karpatsko-balkanskog luka koji pripada Istočnoj zoni mlađih venačnih planina kod nas. Izraženi su svi oblici reljefa od tektonskog preko abrazionog, fluvijalnog i kraškog. Smatra se da ima i glacijalnog oblika reljefa ali nije dobro proučen. Kao najvažnije celine u okviru reljefa izdvajamo: masiv Stare planine, planina Vidlič i Visok između njih.

KLIMA KAO TURISTIČKA VREDNOST

Klima Stare planine se može definisati kao kontinentalno - planinska i dalje se može podeliti na umerenu (pretežno u dolinama između 200 i 800 m), subalpsku (između 800 I 1.400 m) i alpsku (između 1.400 i 2.169 m). Karakteristike kontinentalno – planinske klime su sveža i kratka leta i hladne i duge zime. Stara Planina je skoro pet meseci pod snegom na visini iznad 1.700 m. Srednja godišnja temperatura vazduha na visini između 1.100 i 1.400 m iznosi oko 5 oC. Srednja zimska temperatura vazduha se kreće između -1 do -3 oC, a letnja oko 15 oC. Srednja godišnja temperatura vazduha iznosi 11.9°C.

HIDROGRAFSKE TURISTIČKE VREDNOSTI

Opština Pirot ima neujednačenu gustinu rečne mreže. Na području gde se prostiru kraški tereni, uglavnom je površinska cirkulacija vode pretvorena u podzemnu. Sa druge strane, vodonepropusni tereni i podnožja planina su bogati toplim i hladnim izvorima, vrelima, potocima, močvarama i rekama. Reka Nišava je najveća reka koja protiče kroz Pirot i deli grad na dva dela, Tijabaru i Pazar. Izvire u susednoj Republici Bugarskoj, gde nosi naziv reka Ginska. U našoj zemlji teče dužinom od 150 km i uliva se u Južnu Moravu, desnu pritoku Velike Morave i Dunava. Sama po sebi, dolina reke Nišave je kompozitna, sastoji se od kotlina i klisura. Režim reke Nišave je prilično neujednačen, što ukazuje na njen bujičarski karakter i predstavlja prepreku za njenu adekvatnu valorizaciju kao hidrološko turistički potencijal u letnjem periodu godine. Bogata je ribom, gde se posebno izdvajaju lokaliteti u kojima prednjače vrste ribe kao što su potočna pastrmka, klen, krkuša i potočna mrena. Nišava predstavlja ne samo estetsku dopunu izgledu grada, kroz koji prolazi svojim donjim tokom, već i mesto pogodno za razvoj kupališnog i ribolovnog turizma.

Slika br.1 – reka Nišava, Pirot Govoreći o Staroj planini kao celini možemo odmah istaći da je veoma bogata vodom, no zbog petrografske, morfološke i klimatološke raznolikosti, kao i zbog razlika u biljnom pokrivaču, na Staroj planini nemamo ni jedinstvo hidrografskih osobina.Na osnovu svega jasno se izdvajaju dva kompleksna hidrografska terena: teren sa normalnom hidrografijom ili sa površinskim oticanjem voda i teren sa podzemnom hidrografijom ili bez površinskog oticanja voda. Sa aspekta turističke valorizacije potrebno je pomenuti sledeće reke i hidrografske lokalitete.

Planinska reka Visočica, u srcu Stare planine, nastaje od Dojkinačke i Jelovičke reke. Od ušća Toplodolske reke u Visočicu, Visočica dobija naziv Temštica, sve do ušća u reku Nišavu. Predstavlja jedan od vodom najbogatijih tokova na teritoriji opštine Pirot. Prolazi kroz veoma interesantnu klisuru, gde postoje više izletišta koja se mogu valorizovati kao potencijalni turistički lokaliteti. Obiluje raznovrsnim biljnim i životinjskim svetom, a jedan od potencijala ove reke, u turističkom smislu jeste i taj da je reka bogata različitim vrstama ribe, od kojih dominira potočna pastrmka ( salma truta) i mogućnost razvoja ribolovnog turizma i mušičarenja.

Slika br.2 – reka Visočica, Stara planina

Topodolska reka, pritoka Visočice i karakteristicna planinska reka. Svojom klisurastom dolinom, čistom vodom, raznovrsnim predelima kroz koje teče, predstavlja poseban prirodni turisticki resurs. Svakako, ova planinska reka, uz ozbiljan razvoj ruralnog turizma mesta kroz koja protiče mogla bi se uvrstiti u ekoturisticku ponudu opštine Pirot.

Dojkinačka reka, vodom najbogatija pritoka reke Visocice. Nastaje od 3 izvora pod imenom Tri kladenca, koji se nalaze u neposrednoj blizini vrha Tri čuke. Izuzetno je atraktivna, ako ne i najatraktivnija pritoka, koja svojim tokom dočarava okolinu tj.netaknutu prirodu rezervata prirode „Arbinje“. Na samoj reci, u selu Dojkinci i njegovoj bližoj okolini, mogu se videti 6 solidno ocuvanih vodenica, od kojih dve i danas rade. Jelovicka reka izbija u podnožiju Stare planine, na nešto više od 30km severozapadno od Pirota, a nedaleko od pomenutog rezervata prirode „Kopren“. Na mestu gde se ova reka sastaje sa Brloškom rekom nalazi se i odmaralište „Vrelo“. Prema meteorološkim podacima ovaj lokalitet osoben je i po tome što ovde gotovo da nikada nema magli, pa predstavlja izuzetnu vazdušnu banju.

Bujice predstavljaju poseban sistem rečnih tokova u ovoj oblasti. One su mnogobrojne i javljaju se na svim stranama dolina pomenutih reka, počevši od marta pa sve do oktobra i novembra tj. u danima otapanja snega, manjih provala oblaka i letnjih kiša. Ova pojava je isključivo posledica obešumljavanja ogromnih površina u svim rečnim dolinama, kada je krčenjem šuma oživeo erozivno-denudacioni proces i formirale se bujičarske površine.

Slika br.3 - Vodotok Toplodolske reke nakon oluje ( Foto B. Vasiljević )

Zavojsko jezero nalazi se severoistočno od Pirota, u dolini reke Visočice, između grebena Stare planine i Vidliča. Po svom postanku predstavlja jedino jezero takve vrste u Srbiji. Nastalo je urvanjem zemljišta u kanjonu Visočice, 2km nizvodno od sela Zavoj po kome je i dobilo ime.

Reka je postala jezero dužine 7,5 km u kome je akumulirano 18 miliona m³ vode. Tom prilikom je potpuno potopljeno selo Zavoj u kome je živelo oko 200 domaćinstava. Pored zemljane brane izgrađen je prelivni kanal. Probijen je i propusni tunel kod brda sa leve strane brane. Zatim je izgrađena brana visoka 75 metara.Nastalo je novo akumulaciono jezero površine 55,3km²,dužine 16,3km i zapremine 160 miliona m³,odnosno 147 miliona m³ korisne vode koja provedena tunelom I pokreće turbine HE Pirot.

Nadmorska visina Zavojskog jezera iznosi 612m, dok najveća dubina, 100m od brane iznosi 70m. Dužina obalske linije je 40km. Zbog povećanja površine jezera morala su biti potopljena sela Mala i Velika Lukanja. Hidroakumulacija je počela sa proizvodnjom struje tek 1990.godine, instalirane snage 80MW.

Zavojsko jezero predstavlja jedan od najvećih turističkih potencijala ovog kraja. Potrebno je uložiti sredstva u razvoj kompletne infrastrukture, donošenje planova o korišćenju zemljišta, kontrolisati gradnju koja poslednjih godina stihijno raste, kao i donošenje ozbiljnih studija i strategija razvoja turizma i drugih komplementarnih delatnosti na ovom prostoru. Za sada Zavojsko jezero se može pohvaliti skromnom turističkom infrastrukturom i smeštajnim kapacitetima. Do sada je na širem prostoru jezera, tačnije u selima koja gravitiraju Zavojskom jezeru kategorisano 10 objekata za smeštaj i prihvat turista, sa oko 30 ležajeva. Većina vikendica i plovnih objekata je u vlasništvu lokalnog stanovništva i koriste se za privatne potrebe. Nema uređenih plaža za kupanje, restorana i ugostiteljskih objekata, kao i nekih atrakcija na vodi.

Slika br.4 - Zavojsko jezero, Stara planina

BIOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

Vegetacija Stare planine je složena, raznovrsna i specifična. Stara planina je tipična Balkanska planina, zauzima kontinentalni položaj sa vertikalnim profilom od 300 do 2169m visine. Celokupni prostor Stare planine, izuzev vrhova preko 2000m pripada šumskoj vegetaciji. Najviše vrhove planine pokriva subalpska žbunasta vegetacija niske kleke, borovnice i subalpske smrče. Međutim u vertikalnom rasprostranjenju, zbog izrazitih promena u klimi, došlo je do znatnih razlika,odnosno do formiranja dva različita biljna regiona: region šuma i visoki travni region odnosno suvati. Najveće površine pod oranicama nalaze se u Pirotskoj i Knjaževačkoj kotlini.

Kvalitet ovog prostora upotpunjuju mnoge brojne vrste lekovitog bilja, od kojih su najpoznatije: kopriva, kučica, jagorčevina, žalfija, gorocvet, velebilje, borovnica, božur, bosiljak, majčina dušica, divlje maline, maslačak, medveđe grožđe, mrazovac, perunika, podbel, podubica, sapunjača,sitnica,tatula,čemerika,hajdučka trava i druge.

U flori Stare planine evidentirano je 7 endema i jedam subendem.

Reliktne biljne vrste ukazuju na staro poreklo flore i vegetacije, one su svedoci kakva je flora bila u prošlosti. Veliki broj reliktnih vrsta ukazuje da se flora na ovim prostorima znatno manje izmenila nego u ostalim delovima Evrope. Na Staroj planini raste 18 biljnih vrsta koje su stavljene pod režim apsolutne zaštite. Trnutno ne postoje aktivnosti organizovanog branja lekovitog bilja i drugih plodova, kao vid turističke atrakcije, kao što ne postoji i organizovana prerada bilja.

Životinjski svet

Fizičko-geografski i biogeografski uslovi pružaju divljači veoma pogodne uslove za slobodan život i razmnožavanje. Ranije je na ovom prostoru živela visoka divljač a danas gotovo da je nestala. Na Staroj planini se redovno gnezdi oko 74 vrsta ptica.Prema uredbi o zaštiti prirodnih retkosti na Staroj planini živi oko 92 vrste ptica koje se tretiraju kao prirodne retkosti. Skupština opštine Pirot donela je odluku da se zaštiti prirodni rezervat "Bratkova strana na Staroj planini,kao stanište velikog tetreba. Radi očuvanja ove retke grabljivice, koja se jedino u Srbiji nalazi na Staroj planini zabranjuje se sve što bi moglo da ugrozi stanište velikog tetreba(uništavanje smrče,niske kleke,borovnice,mravinjaka,zatvaranje pojilišta i drugo. Inače, potencijali za razvoj lovnog i ribolovnog turizma su ogromni, imajući u vidu šumsko prostranstvo Stare planine , kao i vodno bogatstvo.

Za sada ne postoje skromni uslovi za smeštaj i organizaciju lova i ribolova za veći broj turista, a uz to treba dodati i nekvalitetno obeležene revire i područja za lov i ribolov. Ideja lokalne zajednice, udruženja i organizacija koje se bave lovom i ribolovom, uz saglasnost staraoca Parka prirode – Srbijašume, je ta, da se u narednom periodu razvoja turizma Stare planine i čitave regije, zasniva na razvoju lovnog i ribolovnog turizama kao prioritet.

IV ANTROPOGENE TURISTIČKE VREDNOSTI

Malo je pisanih dela koja govore o naseljavanju Stare planine i demografskom kretanju stanovništva I migracijama na ovom prostoru. O tome sudimo po mikrotoponiji sačuvanoj do danas-arheološkom blagu blagu koje pouzdano svedoči o slojevitoj, dugoj istoriji zapadnog dela Stare planine. Najviše mikrotoponima nosi slovensko, srpsko obeležje, ali ih ima u znatnom broju i romansko-vlaškog porekla. Mnogi toponimi kojima su označavana osvojena mesta u stvari su mitonimi, nazivi mitske etimologije. Umesto uređenih gradova i sela nastala su stočarska katuništa, mala naselja koja su koristili stočari sa Stare planine.

ETNOGRAFSKE TURISTIČKE VREDNOSTI

Kada govorimo o etnografskim turističkim vrednostima obično se podrazumevaju običaji, narodna nošnja, folklor, gostoljubivost, gastronomija, svetkovine, estetika i drugi elementi tradicionalnog i savremenog života ljudi.

Domaća radinost i zanati na širem prostoru Stare planine imaju dugu, bogatu i raznovrsnu tradiciju. Umešnost mnogih zanata majstori i njihovi pomoćnici vremenom su preneli daleko van svog zavičaja. Značaj pojedinih zanata i broj zanata vremenom se menjao, dok su se jedni pojavljivali i razvijali, drugi su doživljavali transformaciju ili gubili. Zanati koji su se očuvali do današnjeg dana i koji mogu ući u turističku ponudu ovog prostora svakako su: ćilimarstvo i izrada kačkavalja.

Slika br.5 – tradicionalni pirotski proizvodi: ćilim i peglana kobasica

Ćilimarstvo

Pored mnogobrojnih studija o pirotskom ćilimu nisu još uvek utvrđeni njegovi počeci. Neki smatraju da je došao sa istoka, drugi da je bio tu i pre Turaka, dok neki smatraju da je autohton. Postoje više razloga da se ćilimarstvo baš ovde razvije na takav način. Pre svega zbog razvijenog stočarstva, odnosno ovčarstva, na Staroj planini i izrazite trgovačke funkcije Pirota u srednjem veku. S obzirom na sva ova izlaganja za pirotski ćilim se može reći da je jedinstven. Njegova unikatnost i originalnost ogleda se u kvalitetu i trajnosti, šarama i bojama, razboju na kome je izrađen.

Ornamenti, njihov oblik i boja čine pirotski ćilim prepoznatljivim svuda u svetu. Oni su prepuni simbolike i sadrže vizantijske, kineske, grčke i turske elemente modifikovane maštom i umećem ćilimarke. Na pirotskom ćilimu dominiraju geometrijski motivi a jedan od najčešćih je romb-ornament sa praistorijskom tradicijom koji se javlja i na keramici, metalu i bronzi. Kada bi ste upitali neku od preostalih ćilimarki u Pirotu šta je to najvažnije za kvalitet ćilima dobili bi ste svuda isti odgovor-vuna.Smatra se da je jedino vuna sa staroplaninskih ovaca pogodna za izradu pirotskog ćilima. Ranije se bojilo prirodnim bojama ali u novije vreme počele su da se koriste animiske-gotove boje.

Jednu od najbogatijih zbirki pirotskih ćilima poseduje Muzej Ponišavlja u Pirotu. Zbirku pirotskih ćilimova imaju: Narodni muzej u Nišu, Etnografski muzej i Muzej primenjene umetnosti u Beogradu, što čini značajan skup ovih, sve ređih predmeta na tržištu umetničkih vrednosti. Pirotski ćilimovi se čuvaju i u drugim muzejima u zemlji i van nje, čak i svetu poznatim muzejima, kao što su Viktorija i Albert muzej u Londonu. Nalaze se i po svetilištima,

manastirima, crkvama ,džamijama, ali i u privatnim domovima građanskih porodica gde se najčešće čuvaju iz pijeteta, kao zaostavštine, ili rad njihovih predaka. Poslednjih godina izradom i prodajom originalnih ćilimova bave se preduzeća "Ponišavlje "iz Pirota (http://www.ponisavlje.co.rs/), Ćilimarska zadruga "Damsko scce" (http://www.damskosrce.com/) i "Pirotex" (http://www.pirotextriko.com), čuvajući i nastavljajući tradiciju dugu nekoliko vekova. Pirotski ćilim se danas može kupiti u nekom od pomenutih preduzeća I zadruga, a cena primerka varira zavisno od dimenzija. Uglavnom se ćilimi izrađuju i prodaju po narudžbenicama imajući u vidi vremenski period njihove izrade.

Pirotski kačkavalj

Pored ćilima simbol i obeležje ovog kraja je i kačkavalj, proizvod čiju su veštinu izrade stanovnici staroplaninskih sela naučili od Crnovunaca, odnosno Karakačana, koji su između 17. i 19. veka živeli na Staroj planini.

Na staroplaninskim pašnjacima napasala su se velika stada ovaca,koza i konja. Samo na jednoj od bačija (Belan,Vrtibog,Slap,Tupanac,Mučibaba i dr.) sirilo se oko 8000 oka sira kačkavalja koji se izvozio u Carigrad i Jedrene. Početak proizvodnje kačkavalja započinje sedamdesetih godina XIX veka. U početku je kačkavalj izrađivan isključivo od ovčijeg mleka da bi se tek kasnije pravio i od kravljeg mleka ili mešanog (takozvani mešanac). Najstariji pisani podaci o izradi kačkavalja na Staroj planini datiraju s početka 18. veka. Potražnja za ovim proizvodom dovela je do porasta proizvodnje, pa je početkom 20.veka bilo oko 20 trgovaca-izvoznika kačkavalja. Danas se proizvodnjom ovog pirotskog specijaliteta bavi Mlekarska škola Dr.Obren Pejić (http://www.mlekarskaskolapirot.edu.rs/mlekarica.html), kao i Mlekara Visočica (http://www.pirotski-kackavalj.com/).

Na 40.000 hektara staroplaninskih pašnjaka, koji se prostiru na visini od 1200 do 2169m, pedesetih godina prošlog veka napasano je preko 100.000 ovaca a danas ima manje od 30.000. U ovome treba tražiti uzrok gubitka kačkavalja kao robne marke.Predstoje ogromni napori pokušaja zaštite proizvoda kao i tokom devedesetih godina 20-og veka najavljivanje "renesanse pirotskog kačkavalja".

UMETNIČKE TURISTIČKE VREDNOSTI

Kulturno- istorijski spomenici

Brojni su kulturno-istirijski spomenici ovog prostora koji govore o prošlosti jednog vremena.Nalaze se na mestu nastanka ili se čuvaju u posebnim ustanovama. Postoje građevine i spomenici koji su stari nekoliko stotina godina. To su srednjovekovna utvrđenja, crkve, spomenici i stara arhitektonska zdanja i kuće.

Tvrđava na Crnom vrhu je jedna od najočuvanijih tvrđava ove vrste u Srbiji. Podignuta je 1892-1893 godine na najvišem delu Crnog vrha,odakle se pruža divan pogled na čitavu pirotsku kotlinu. Na građenju ovog utvrđenja, koje nikada nije bilo upotrebljeno u svrhe radi kojih je podignuto, učestvovalo je nekoliko hiljada zaprega iz čitave jugoistočne Srbije. Tvrđava je izgrađena od velikih kamenih blokova čija debljina dostiže 160cm. Unutrašnjost tvrđave čini šest prostorija i veliki hol sa lepim svodovima i ventilacijom kroz krov. Ima predloga da se ovaj objekat,k oji je nekad zidan za rat, adaptira u turistički objekat i služi kao izletište i odmaralište.

Temački manastir Sveti Đorđe,koji se nalazi 18 km severno od Pirota, a zove se po selu i reci Temskoj-selo udaljeno 3km od manastira. Podignut je u drugoj polovini XVI veka i zadužbina je porodice Dajanović. Živopis glavnog sela manastira je iz 1576. godine,a 1654 godine je dozidan današnji spoljni narteks. U toku XVII veka manastir je više puta stradao i bio obnavljan. Manastir se nalazi u šumovitom predelu, pored reke Temske i pored njega i u njemu se može letovati. Reka je bogata ribom i pogodna za kupanje. Početkom 1994.godine Skupština opštine Pirot donela je odluku o privremenoj zaštiti okoline manastira Sveti Đorđe.

Slika br.6. – Manastir Sv.Đorđe, selo Temska

Manastir Svetog Jovana kod Visočke Ržane je novijeg datuma.U njemu se može i letovati,a u neposrednoj blizini ima dobrih terena za kampovanje. Odmah iznad manastira je prelep kompleks četinarske šume.

Pećinska crkva,crkva Svetog Petra i Pavla , kod sela Rsovci, na desnoj strani reke Visočice, na Staroj planini, u pećini brda Kalik. Reč je o araktivnom srednjevekovnom spomeniku kulture sa ostatkom fresaka iz XIII veka. Pećina je smeštena desetak metara iznad nivoa reka, u steni. U kameni masiv su ukleštena vrata i dva prozora što predstavlja otvor pećine. Sa južne strane nalazi se prozor oblikovan pomoću sige,a na severnoj strani sačuvan je ostatak prvobitnog živopisa figura Hrista Mladenca. Freska Hristos Mladenac je gotovo jedinstvena u srpskom fresko slikarstvu. Isus je predstavljen kao mlad i ćelav. Naime, freske u isposnici nisu bile podložne episkopskoj cenzuri i otuda mišljenje da su Isusa u Rsovcima slikali sami isposnici. Crkva Sv.Pavla i Petra u Rsovcima proglašena je kulturnim dobrom i pod zaštitom je države od 1981 godine.

Slika br.7. – Crkva Sv.Pavla I Petra, pećinska crkva, selo Rsovci, Stara planina

Na jednom od najlepših mesta u Gornjem Visoku,na sastavu Jelovičke i Brloške reke, okružen šumom,podignut je planinarsko-turistički spomen dom,posvećen palim borcima i žrtvama fašističkog terora Gognjeg Visoka. To je lep planinarsko-turistički objekat koji pruža udoban odmor turistima koji sve više posećuju ovaj kraj.

Od starih crkava treba svakako pomenuti i crkvu Svetog Đorđa u Dojkincima iz XV veka (pod zaštitom je države od 1984. godine), i crkvu Svete Paraskeve u Temskoj iz XV veka.

MANIFESTACIONE TURISTIČKE VREDNOSTI

Turističke manifestacije doprinose obogaćivanju sadržaja turističkog boravka, produženju turističke sezone i povećanju dnevne i ukupne potrošnje gostiju. S obzirom na bogatu tradiciju

ovog kraja, Pirot se izdvaja kao mali grad bogat kulturnim i umetničkim manifestacijama tokom cele godine.

Datum Mesto Manifestacija Organizator

14-17.mart Pirot SAJAM LOVA I RIBOLOVA

Dom kulture Pirot

Februar- traje 7 dana Pirot Sajam knjige i grafike Dom kulture Pirot

01.jul do 30.avgust Pirot Pirotsko leto Dom kulture Pirot i drugi

13. do 17. avgust Pirot Međunarodni folklorni festival

Dom kulture Pirot

28.08 do 01.09 Pirot Tradicionalni Pirotski vašar

SO Pirot I dr.

28.08. Pirot-Zavojsko jezero Međunarodno takmičenje u ribolovu

KSR “Bistro”Pirot

Maj –traje 1 dan Pirot Sajam suvenira Turistička organizacija Pirot

April, traje 1 dan Pirot Pirotska jagnjijada SO Pirot i TO Pirot

Septembar - traje 1 dan Pirot Ribolovački kotlić OOSR”Pastrmka”Pirot

Oktobar – traje 1 dan Pirot Pasuljijada Blinker fish

Oktobar - traje 3 dana Pirot Međunarodni turnir u košarci

KK Pirot

Septembar - traje 2 dana Pirot Sajam pčelarskih proizvoda

Udruženje pčelara Pirot

14-16 novembar Pirot Sajam robe i usluga Opština Pirot

Jul- traje 1 dan Pirot – tvrdjava Kale Osveženje fest UG Osveženje

01.- 20. jul selo Temska, Pirot Naučno istraživački kamp Stara planina

MZ Temska i Kancelarija za mlade

druga subota u julu mesecu

selo Temska, Pirot Sajam staroplaninskih jela MZ Temska

03. – 10. Avgust Pirot,naseljeTanasko Rajić Turnir u malom fudbalu Opština Pirot

PEJZAŽNE TURISTIČKE VREDNOSTI

Za razliku od ambijentalnih turističkih vrednosti, kod kojih na malom prostoru dominiraju antropogene tvorevine, pejzaž u smislu turističke vrednosti, je prevashodno prirodna kategorija, oplemenjena(ali i degradirana) objektima koji doprinose celovitosti prostora njegovom tipičnom izgledu, koji je u funkciji turizma.

Od prirodnih pejzaža Stare planine svakako dominiraju planinski pejzaži. U dužini čitave trase od Pirota i Knjaževca do samog vrha Midžor naizmenično se smenjuju predivni vidici na sam planinski masiv, nepregledne šume, bujne pašnjake, doline nemirnih reka,netaknute prirode i zanimljivih morfoloških oblika.

Kada govorimo o antropogenim pejzažnim vrednostima,veći stepen u gradaciji zavređuju ruralni ili seoski pejzaži. Njihova karakteristika ispoljava se u izgledu tih naselja koja i danas održavaju duh prošlog vremena. Kuće (građene od kamena,cigle i crepa) i njihove okućnice uglavnom potiču iz perioda druge polovine XX veka,međutim pored svake od njih nalazi se bar po jedna stara kuća, ambar, plevlja, kočina ili tor koji su građeni u periodu samog nastanka sela. Osim ovih starih kuća mogu se videti starije kućice predstavljene brvnarama, talparama i daščarama. Građene su

sistemom povezivanja i horizontalnog slaganja brvana, talpi ili dasaka.Od druge polovine XIX veka započinje se sa gradnjom" moravskog" tipa kuće čija je glavna odlika trem ili ajat, postavljen po dužini kuće u prizemnom delu, i doksat koji se izdiže. Na doksatu počinju da se prave svodovi, lučni otvori koji daju karakterističan pečat spoljnom izgledu kuće.

Slikovita planinska sela i kućice predstavljaju prave pejzažne turističke vrednosti koje se mogu valorizovati razvojem seoskog turizma Stare planine, kao i izletima, obilazcima ovih krajeva Stare planine.

Slika br.8 - Narodna arhitektura u selu Gostuša (kameni blokovi I krov od kamenih ploča, tipičan stil gradnje ovog kraja)

V MATERIJALNA BAZA TURIZMA

Materijalna baza turizma predstavlja jedan od osnovnih pokazatelja turističke razvijenosti. Ona obuhvata smeštajne kapacitete, ugostiteljske objekte, saobraćajnice, trgovinsku mrežu, komunalnu infrastrukturu, unutrašnji saobraćaj i drugo. Stepen razvijenosti infrastrukture je komplementaran sa turizmom jer bez kompletne infrastrukture, a posebno komunalne opremljenosti turističkih mesta nezamislivo je svestranije i kompleksnije opsluživanje turista i efikasnije odvijanje turističkog prometa.

Saobraćajna infrastruktura

Stanje i opremljenost regionalne i lokalne putne mreže je od presudnog značaja za unapređenje razvoja turizma. Skoro svi putni pravci su neadekvatnog kvaliteta i zahtevaju hitnu rekonstrukciju i modernizaciju. To se posebno odnosi na regionalne putne pravce koji nemaju kvalitete i osobine savremenih puteva. Lokalne komunikacije su veoma značajne za turističku cirkulaciju i saobraćajno povezivanje.Navešćemo neke od putnih pravaca: Pirot-Temska-Knjaževac, Pirot-Visočka Ržana-Široke Luke, Pirot-Zavojsko jezero,Pirot-Kalna-Babin Zub ,Pirot-Visočka Ržana-Dojkinci

Dalekovodna prenosna mreža i broj i raspored obezbeđuju sigurno napajanje električnom energijom prostora,ali imajući u vidu turistički razvoj neophodno je izgraditi nove elektroenergetske kapacitete,posebno u najugroženijim delovima.

U cilju unapređenja PTT saobraćaja,planira se izgradnja primarne i sekundarne mreže za proširenja kapaciteta i u najugroženijim seoskim naseljima. Probleme u obavljanju telefonskog saobraćaje imaju naselja pokrivena poluautomatskim centralama zbog njihovog nedovoljnog kapaciteta i dotrajalosti vazdušne mreže.Pored pošte u Pirotu postoje i pošte u većim selima ovog kraja: Temskoj,Velikoj Lukanji,Visočkoj Ržani i Dojkincima.

U oblasti vodoprivredne infrastrukture najznačajniji radovi vezani su za zaštitu od voda bujičnog karaktera,jer ovi vodotoci na pojedinim deonicama nanose veliku štetu,pre svega poljoprivrednim površinama.Za većinu ovih vodotokova postoje urađeni projekti njihove regulacije.

Tabela 2 : Dužina puteva na prostoru Stare planine ( u km )

ukupno

savremeni

kolovozi

magistralni regionalni lokalni

svega savreme

ni kolovozi

svega savreme

ni kolovozi

svega savreme

ni kolovozi

Pirot 231 200 45 45 83 82 103 73 Knjaževac 477 414 33 33 178 161 266 220 Dimitrovgrad 210 71 11 11 81 48 118 12

Izvor : Republički zavod za statistiku

Smeštajni kapaciteti

Hotel "StarA" ( bivši Planinarski Dom ) - Nalazi se na planini Vidlič na 1080m nadmorske visine, 12km istočno od Pirota ispod Basarskog kamena. To je jedan od najlepših i najpristupačnijih domova u ovom delu Srbije. Za nešto više od pola sata stiže se autobusom do doma.U sastavu je korporacije "Tigar". Hotel ima tri zvezdice, i od 2007. godine je otvorenog tipa(ranije je bio poluotvorenog tipa namenjen pre svega smeštaju poslovnih partnera korporacije "Tigar".)

Slika br.9 - Hotel StarA - http://www.tigar.com/tigar.php?str=51&lg=sr

Raspolaže sa 12 soba i 43 ležajeva. Sobe su opremljene tv-om sa satelitskim programom i videom. Oko doma ima dosta mesta za podizanje šatora i kamp kućica. Dom je privlačan ne samo leti, već i zimi, jer ima pogodne terene za smučanj, sa novoizgradjenom žičarom.

Dvaresetak kilometara dalje, istim putem, prema selu Visočka Ržana, nalazi se odmaralište VRELO. To je prijatna dolina, gde se na sastavu Brloške i Jelovičke reke nalazi planinarsko-turistički spomen dom,posvećen žrtvama fašističkog terora. Dom ima 12 soba sa 33 kreveta, električno osvetljenje,t elefonsku vezu. Već duži niz godina nije u funkciji, ali u poslednje vreme postoje naznake za rekonstrukciju i osposobljavanje ovog kompleksa.

Slika br.10 – pogled na odmaralište Vrelo, Stara planina

Pored doma se nalaze nekoliko desetina kamp-kućica koje su podigle pojedine radne organizacije za odmor svojih radnika. Pored divne prirode i nadmorske visine od oko 800m,Vrelo ima i tu prednost što se tu magle nikada ne spuštaju, što se nalazi na samom putu i što ima stalnu autobusku vezu sa Pirotom.

Konaci Vrelo – Na trideset kilometara od Pirota, prema selu Dojkinci, nalaze se Konaci Vrelo. Smeštajni kapacitet je 15 ležajeva u 4 odvojene sobe, sa kompletnom infrastrukturom. U sklopu Konaka posluje kafana sa kapacitetom od 80 mesta. Specijaliteti kafane pored standardnih jela sa roštilja su staroplaninsko jagnje i potočna pastrmka izuzetnog kvaliteta. U blizini konaka nalaze

se dva ribnjaka pastrmke, gde turisti mogu kupiti svežu ribu. U toku 2012.godine završena je izgradnja Vizitor centra, čiji je korisnik Srbijašume-staraoc Parka prirode Stara planina. Ovaj centar zamišljen je u vidu Info centra za turiste I mesto u kome će boraviti oni koji se bave zaštitom I očuvanjem Stare planine.

Slika br.11 - Konaci Vrelo - (https://sites.google.com/site/vrelokonaci/pocetna

Garni Hotel Sin-Kom - Pirot, posluje na principu noćenja sa doručkom (bed&breakfast). Smešten je u najlepšem delu grada gde su se uz nekadašnju kaldrmu nalazile najstarije trgovačke radnje. Danas je ovo deo grada u kome pored starog graditeljskog jezgra dominiraju potpuno nove moderne građevine. Na samo 200m od glavne autobuske stanice, u pravcu koji vodi ka industrijskoj četvrti, i na 100m od skretanja ka Parku prirode Stara Planina, Hotel Sin-Kom sagrađen je na raskršću ovih puteva. Tako je ovaj objekat i lokacijski i sadržajno okrenut: poslovnim ljudima, gostima u tranzitu, ali i ljubiteljima prirode i bogatog kulturno-istorijskog nasleđa pirotskog kraja.

Pored sopstvenog parkinga koji je pod stalnim video nadzorom, Hotel pruža mogućnost organizovanja seminara i konferencija. Sve sobe su komforne i pružaju 24-časovni pristup internetu.

Garni Hotel Sin-Kom raspolaže sa ukupno 19 dvokrevetnih soba. Na zahtev gosta postoji mogućnost dodavanja pomoćnog ležaja, tako da je ukupni kapacitet Hotela 52 ležaja

Slika br.11 - Hotel SIN – KOM (http://www.hotel-sinkom.com/

Hotel Gali, Pirot – Nalazi se u samom centru Pirota, poslovnom delu grada, preko puta čuvene pirotske Gimnazije, zgrade suda I poslovnih institucija. Kompleks hotela Gali raspolaže sa 25 komfornih soba, 2 luks apartmana I restoran sa 60 mesta.

Slika br.12 - Hotel GALI Pirot - http://www.hotelgali.rs/sr

Hotel "Dijana", kat. ** nalazi se van grada na putu za selo Barije Čiflik na 2,5km od grada. Hotel "Dijana" je kompletno opremljen ugostiteljski objekat, smešten u mirnom delu Pirota, na svega pet minuta vožnje od centra grada. Raspolaže sa četiri dvokrevetne sobe, pet soba francuskim ležajem, dve jednokrevetne sobe, kao i tri luksuzna apartmana; uz mogućnost dodavanja pomoćnog ležaja u svakoj sobi. Svaka soba sadrži LCD televizor, klima uredaj, frižider, telefon, pristup bežičnom internetu, savremeno opremljeno kupatilo, a apartmani uz visok komfor poseduju još i mini-bar i modernu kuhinju. U sklopu Hotela nalazi se još i cafe-bar, konferencijska sala sa i pratećom opremom, banket sala (kapaciteta 250 osoba) i mala sala (kapaciteta 80 osoba).

Slika br 13. – Hotel Dijana - www.hoteldijana.com

Prenoćište "Tiha noć" nalazi se van grada, na zaobilaznom putu Pirot-Dimitrovgrad. Raspolaže sa 12 opremljenih soba. U prijatnom ambijentu prenoćišta "Tiha noć", uz ljubazno osoblje, po veoma povoljnim uslovima, nudi veliki izbor pića i raznovrsnu ponudu kvalitetno pripremljene hrane. Prenoćište "Tiha noć" tel.+381(0)10 320-942, fax: +381(0)10 320-943 e-mail: moteltihanoc@gmail.com

Slika br.14 – Prenoćište Tiha noć, Pirot

VI TRENUTNA TURISTIČKA PONUDA OPŠTINE PIROT

Ne postoji definisan turistički proizvod1

TO opštine Pirot bavi se promocijom postojeće turističke ponude u vrlo skromnim okvirima. Ne postoje promotivne kampanje

Postoji web sajt na adresi www.topirot.com , na kome postoji poseban segment seoski turizam. U okviru ovog segmenta predstavljena su sela na teritoriji opštine sa mogućnostima za zabavu i rekreaciju. Takođe, predstavljeni su i kategorisani objekti seoskog turizma. Rezervacija smeštaja vrši se preko TO Pirot.

U turističkoj ponudi TO Pirot predstavljena su 6 izletišta u okolini Pirota: Planinarski Dom, Vrelo, Temac, Sukovski manastir, Poganovo i Zavojsko jezero.

1 Turistički proizvod podrazumeva ukupna iskustva turista koja zadovoljavaju njihova očekivanja, uključujući iskustva sa smeštajem,

prirodnim i kulturnim atrakcijama, zabavom, prevozom, ugostiteljstvom, domaćinima i slično. Izvor: www.turizam.merr.gov.rs

Na teritoriji opštine Pirot postoji nekoliko kupališta. Najposećenije je svakako Zavojsko jezero, zatim gradski bazen i reka Nišava. Gostima su dostupna i još 2 bazena, i to bazen u Motelu Lovac i bazen u selu Mali Jovanovac

Od kulturnih znamenitosti izdvajaju se: Tvrdjava Kale iz XIV veka, Narodni Muzej „Ponišavlje“ u Pirotu.

Na teritoriji opštine postoji više verskih objekata koji mogu biti stavljeni u funkciji turizma ( Manastir Sv. Bogorodice u selu Sukovo, Manastir Sv. Djordje u selu Temska iz XIV veka, Pećinska crkva u selu Rsovci)

Turizam na selu

Turizam na selu, ili sve popularniji seoski turizam, na području Stare planine je tek u povoju, imajući u vidu skromnu turističku infrastrukturu, smeštajne kapacitete, broj ležajeva i turista koji u toku sezone ( od maja do oktobra meseca ) poseti Staru planinu.

2008.godine opština Pirot je obrazovala Komisiju za kategorizaciju kuća i domaćinstva u turizmu. Do sada je na široj teritoriji opštine Pirot kategorisano 29 seoskih domaćinstva u 17 sela opštine Pirot, sa 138 ležajeva. Najviše kategorisanih domaćinstava je u selu Rsovci, na Staroj planini, selo u čijoj se blizini nalazi Klisura Vladikine ploče, kao i pećinska crkva Sv.Pavla i Petra, reka Visočica, selo koje je među prvim krenulo u proces kategorizacije i time doprinelo ukupnom razvoju seoskog turizma na Staroj planini.

Trenutno je završena kategorizacija smeštajnih kapaciteta u selima Dojkinci i Gostuša u opštini Pirot, kao i selu Senokos u opštini Dimitrovgrad, koja su podržana Star projektom Ministarstva poljoprivrede. Uz to, raste trend kategorizacije seoskih domaćinstava i organizovanim posetama turista na selu, ali je potrebno uložiti još mnogo više napora, pre svega u domenu promocije ruralnog i ekoturizma Pirota i Stare planine.

Tabela 3 – Kategorisana seoska gazdinstva i domaćinstva na teritoriji opštine Pirot

R.br Kategorisano seosko domaćinstvo Selo Broj ležaja

1 Domaćinstvo D.Nikolić Brlog 4

2 Domaćinstvo G.Madić Dojkinci 4

3 Domaćinstvo S.Denčić Zavoj - Brana 4

4 Domaćinstvo D.Manića Zavojsko jezero 2

5 Domaćinstvo D.Ćirkovića Jelovica 4

6 Domaćinstvo N.Stamenović Rsovci 4

7 Domaćinstvo B.Igić Rsovci 6

8. Domaćinstvo V.Jovanović Rsovci 5

9. Domaćinstvo S.Krstića Rsovci 2

10. Domaćinstvo P.Slavka Slavinja 6

11. Domaćinstvo Đ.Nikolića Slavinja 6

12. Domaćinstvo Z.Topalović Vojnegovac 6

13. Domaćinstvo M.Živkovića Vojnegovac 4

14. Domaćinstvo M.Mitića Gradašnica 4

15. Domaćinstvo G.Mihajlović Gradašnica 4

16. Domaćinstvo D.Lilića Temska 4

17. Domaćinstvo S.Penčić Pakleštica 4

18. Domaćinstvo B. Vidanović Gostuša 5

19. Domaćinstvo S. Ćirković Dojkinci 5

20. Domaćinstvo J. Lilić Planinarski dom 8

21. Domaćinstvo S. Pejčić Gostuša 5

22 Domaćinstvo M. Pejčić Dojkinci 4

23 Domaćinstvo D. Igić Rsovci 4

24. Domaćinstvo LJ. i I.Petrović Gostuša 8

25. Domaćinstvo M. Ćirković Dojkinci 4

26. Domaćinstvo G. Tošić Gostuša 6

27. Domaćinstvo M. Radić Visočka Ržana 4

28. Domaćinstvo S. Pešić Zavojsko jezero 8

29. Domaćinstvo M.Rančić Topli do 4

. VII SWOT ANALIZA I STRATEŠKI OKVIR ZA RAZVOJ RURALNOG I EKOTURIZMA PIROTA

Svaki razvoj, pa samim tim i razvoj ruralnog turizma zavisi od generalnog okvira u kojima se planira. Pre svega od planova i aktivnosti na nacionalnom nivou, ali i sopstvenih kapaciteta i okvira na lokalnom nivou. U nastavku teksta dat je tabelarni pregled okvira za razvoj ruralnog turizma na teritoriji opštine Pirot.

Strategije Strategija razvoja turizma RS Nacionalna strategija razvoja ruralnog

turizma Master plan Stara planina Prostorni plan Stara planina Strategija održivog razvoja opštine

Pirot Regionalni plan brendiranja Istočne

Srbije

Struktura Lokalna TO Regionalna TO ( u osnivanju) Kancelarija za lokalni ekonomski razvoj JP “Srbijašume” Ministarstvo ekonomije I regionalnog

razvoja RS Ministarstvo zaštite životne sredine,

prostornog planiranja i rudarstva RS Turistička organizacija Srbije

Trendovi / Težnje Razvoj poljoprivrede Razvoj malih i srednjih preduzeća Razvoj turizma Rešavanje ekoloskih problema (

uspostavljanje sistema sakupljanja otpada u seoskim sredinama, uklanjanje divljih deponija, izgradnja komunalne infrastrukture, kontrola vode za piće u seoskim sredinama, rešavanje problema uklanjanja otpada organskog porekla) Pristupanje EU

Asocijacije i umrežavanje Lovačko udruženje Ponišavlje Opštinska organizacija sportskih

ribolovaca „Pastrmka“ Planinarsko društvo VIDLIČ Partnerstvo sa opštinama Pernik i Montana

u Bugarskoj Udruženje preduzetnika opštine Pirot Zadruga za izradu ćilima i suvenira

„Damsko srce“ Udruženje za negovanje i očuvanje starih

zanata „Grlica“ Asocijacija Stara Planina – REC Euro region Nišava

SWOT ANALIZA Swot analiza je tehnika strategijskog menadžmenta koja se koristi u procenjivanju konkurentske sposobnosti turističke destinacije Stara planina. Pri tome se dovode u vezu potencijali za razvoj turizma (snage i slabosti) sa identifikovanim mogućnostima (šanse) i opasnostima (pretnje), koje postoje u spoljašnjem okruženju. Dakle, temelji se na analizi unutrašnjeg i spoljašnjeg okruženja.

Prednosti Park prirode Stara planina (postoji

mogućnost da Park prirode bude preinačen u Park biosfere pod zaštitom UNESCO -a)

Blizina koridora X Netaknuta prirodna sredina i autentičan

životni ambijent u seoskim sredinama Izgradnja hotelskog kompleksa na

Staroj planini Neposredna blizina Niša i Sofije kao

emitivnih centara Prirodni i kulturni resursi

zdrava životna sredina organska hrana zaštićena prirodna dobra hidropotencijal biljni i životinjski svet kulturne znamenitosti

Gostoljubivi domaćini Tradicija i istorijsko nasleđe Postojanje uslova za ekstremne

sportove Kulturne i sportske manifestacije Postojanje master plana za razvoj

turističke destinacije Stara planina Prostorni plan Stare planine Postojanje TO Pirot

Nedostaci Razuđenost i nedostupnost većine sela Loša putna infrastruktura Nedostatak saobraćajne turističke

infrastrukture na Staroj planini Nepovoljna demografska struktura u

ruralnim područjima Nedostatak stručnih kadrova Nedostatak iskustva u bavljenju

turizmom Nedovoljna valorizacija prirodnih

resursa u turističke svrhe Nizak nivo smeštajnih kapaciteta Nedovoljno uređena seoska domaćinstva Nedostatak zabavnih sadržaja u ruralnim

sredinama Neprepoznatljivost turističke destinacije Neizgradjen turistički brend Nedostatak promotivnih aktivnosti Nedostatak zabavnih sadržaja u ruralnim

sredinama Nedovoljna zaštita i održavanje

prirodnih i kulturnih resursa i atrakcija

Mogućnosti

Izgradnja koridora X Izgradnja hotelskog kompleksa na

Opasnosti

Niska konkurentnost Stare planine kao turističke destinacije

Staroj planini Razvoj infrastrukture Razvoj turističkih sadržaja u ruralnim

sredinama Mogućnost razvoja raznovrsne ponude

(Lov, ribolov, hiking, mountubiking, omladinski turizam i sl)

Povećana tražnja za ruralnim turizmom evroregionalizacija i evrointegracija Mogućnost prekogranične saradnje u

razvoju turizma Mogućnost brendiranja lokalnih

proizvoda

Ruralna turistička ponuda Bugarske Finansijska i ekonomska situacija u

Srbiji Izgradnja alternativnih saobraćajnih

koridora Neadekvatna zakonska regulativa Smanjenje stanovništva (negativna

migracija)

VIII MOGUĆNOSTI I OGRANIČENJA RAZVOJA TURIZMA STARE PLANINE SA PIROTSKE STRANE

Program i smernice za razvoj turizma

2006. godine Ministarstvo trgovine, turizma i usluga Republike Srbije sklopilo je ugovor s preduzećima Ecosign iz Kanade i Horwath Consulting iz Zagreba za izradu Plana turizma na Staroj planini sa predinvesticionom studijom i fizičko-tehničkim karakteristikama skijališta. Reč je o prvom green field projektu razvoja planinskog zimskog i ljetnog resorta u Srbiji nakon više od 20 godina, to jest od razvoja projekta Kopaonik. Zadaci su ovog projekta fokusirani na iznalaženje ključnih fizičko-planerskih i poslovnotržišnih rešenja razvoja novog srpskog planinskog resorta na Staroj planini. Uz to, ovaj se projekt određuje i prema izgradnji lanca turističkih vrednosti unutar šireg prostornog okvira Stare planine. Sam je projekt strukturisan na način da simultano objedini dve uključene ekspertize, to jest Ecosign-a kao fizičkog master planera za planinski zimski turizam i Horwath Consultinga kao planera tržišnih, poslovnih i organizacijskih aspekata projekta.

U tom smislu projekat se fokusirao na izvršenje sledećih ključnih zadataka: • Opšta situacijska analiza uslova ovog projekta uključujući analizu lokalnih preferencija i interesa; • Tržišnu i benčmarking analizu projekta; • Fizičku evaluaciju područja obuhvata s procenom tehničkih mogućnosti razvoja skijališta s predlogom instalacija staza i liftova; • Tehnički koncept celovitog centralnog odmorišnog/smeštajnog resorta; • Konačan predlog fizičkog Master plana koji uključuje skijališnu infrastrukturu I predlog centralnog odmorišnog/smeštajnog resorta; • Marketinška strategija i predlog razvoja proizvoda; • Poslovni plan projekta, i konačno • Završni izveštaj projekta s predlogom upravljačkog modela i planom implementacije. S obzirom na interes Republike Srbije da se na bazi rezultata ovog projekta pokrenu značajne javne i privatne investicije, projekt je strukturisan na način da osim elaboracije konceptualnog fizičkog master plana predlaže i obuhvatni poslovni plan, a kako bi se mogao započeti pregovarački proces s potencijalnim investitorima. Vlada Republike Srbije je u septembru 2007. godine usvojila Uredbu o utvrđivanju Programa razvoja planinskog turizma na području Stare planine (Sl. glasnik R.Srbije br 85/2007). Program razvoja turizma – Master plan, za područje opština Knjaževac i Pirot, podeljen je u 3 faze razvoja, počev od 2007. do 2022.godine. Predstavlja detaljni plan izgradnje turističkog centra na Staroj planini i predstavlja jedan od važnih dokumenata na polju razvoja turizma Stare planine.

Usvajanje Prostornog plana područja posebne namene Parka prirode i turističke regije Stara planina saglasno rešenjima iz Programa razvoja turizma, uključujući i plan infrastrukturnog povezivanja s infrastrukturnom mrežom u podnožju Stare planine.

Program razvoja turizma urađen je za područje od 192 km2 na teritorijama opština Knjaževac i Pirot tj. za 12,45% područja obuhvaćenog Prostornim planom Parka prirode i turističke regije Stara planina, ili za 16,79% područja Parka prirode Stara planina. Na ovom prostoru je dugoročno planiran turistički rizort (kompaktni kompleks turističke ponude sa centralizovanim smeštajem i neposrednim kontaktom sa turističkom infrastrukturom) graničnog, maksimalnog kapaciteta od ukupno 22.861 ležaj (na lokalitetu Jabučko ravnište 18.576 ležaja i na lokalitetu Leskova 4.285 ležaja), odnosno 21.450 ležaja na teritoriji opštine Knjaževac i 1.411 ležaja na teritoriji opštine Pirot.

Područje Prostornog plana obuhvata delove teritorija opština Dimitrovgrad i Pirot (Pirotski okrug), Zaječar i Knjaževac (Timočki okrug), u krajnjem istočnom delu Srbije na državnoj granici Republike Srbije sa Republikom Bugarskom.Područje Prostornog plana obuhvata ukupnu površinu od oko 1 541.9 km2.

Prostorni plan obuhvata: područje Parka prirode površine 1 143.3 km2 i delove turističke regije Stara planina, površine 398.6 km2, koje izlaze iz teritorije Parka prirode (ostali, najveći deo turističke regije obuhvaćen je Parkom prirode).

Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora Niš - granica Bugarske Prostornim planom infrastrukturnog koridora Niš - granica Bugarske deo teritorije područja Prostornog plana Parka prirode i turističke regije Stara planina tretiran je kao prostor šireg infrastrukturnog koridora na kom su utvrđeni sledeći magistralni infrastrukturni sistemi: autoput E- 80,železnička pruga E-70 za vozove velikih brzina,magistralni optički kabl;magistralni gasovod; dalekovodi; i vodoprivredni objekti.

Potencijali za razvoj turizma na Staroj planini

Područje Prostornog plana predstavlja prostor sa posebnim turističkim potencijalima. Stara planina je najkvalitetnije visokoplaninsko područje u Republici Srbiji pogodno za savremene aktivnosti celogodišnjeg turizma i rekreacije, kao i kulturološke prezentacije, za ekološki ekskluzivnu poljoprivrednu proizvodnju zdrave hrane i druge aktivnosti komplementarne Parku prirode i turizmu (šumarstvo, vodoprivreda, proizvodnja čiste energije, čista industrijska i zanatska prerada i dr.). Prirodni uslovi i resursi su među najznačajnijim prirodnim pogodnostima za razvoj zimskog i letnjeg turizma i rekreacije, integralno sa drugim vidovima turizma i komplementarnim aktivnostima. Glavni potencijali razvoja turizma su skijalište na Staroj planini, vodoakumulacija Zavoj i vodotoci, sa pogodnim lokacijama za realizaciju visokokomercijalnih turističkih centara uz uključivanje podplaninskih sela u turističku ponudu. Posebni turistički potencijali na širokom visokoplaninskim prostoru Stare planine su tereni pogodni za visokokvalitetno alpsko i nordijsko skijanje. Značajni potencijal predstavlja i bogata kulturna baština (naročito etno-vrednosti tradicionalnih sela i manifestacije u funkciji turizma), uz intenzivniju i organizovaniju prezentaciju i korišćenje, obnovu zapostavljenih tradicionalnih zanata i dr. Posebni potencijali za razvoja turizma su očuvana priroda i prirodne vrednosti Parka prirode Stara planina, uz uslov intenzivnije i organizovanije zaštite, prezentacije i kontrolisanog korišćenja U opštini Pirot to su: vrhovi, grebeni i bila Stare planine, Vidlič, klisure Toplodolske i Rosomačke reke, uklješteni meandri Temštice i Visočice, kraške uvale i pećine, Krupačko vrelo i vrelo kod sela Jelovica, Dag Banjica kod sela Gradašnica, Banja kod sela Sopot sa vodenicama, reke Nišava, Temštica, Visočica, Toplodolska, Dojkinačka, Jelovička i Rosomačka reka, Zavojsko jezero, Krupačko jezero (kod Pirota, uz granicu područja Plana), prirodne vrednosti i staništa vrsta na pašnjacima, tresavama i u šumama na padinama i izvorišnim čelenkama Stare planine i dr.

Živi svet Stare planine odlikuje se značajnom specijskom i ekosistemskom raznovrsnošću. Flora je predstavljena sa oko 1.200 taksona (vrsta i podvrsta), svrstanih u 455 rodova i 33 familije

biljaka. Oko 150 biljnih taksona su u određenoj kategoriji ugroženosti, na Evropskoj crvenoj listi flore nalazi se 48 biljaka Stare planine.

Zbog raznovrsnosti ornitofaune i prisustva retkih, ugroženih i u drugom pogledu značajnih vrsta ptica, deo područja Stare planine (delovi krajeva Visok i Vidlič), površine oko 440 km2 uključen je u Listu međunarodno značajnih područja za ptice - IBA područja (Important Birds Areas).

Donošenje i sprovođenje akata o ustanovljenju drugih zaštićenih prirodnih dobara (ukupne površine oko 318 ha) od strane teritorijalno nadležne skupštine opštine Pirot, i to za:

1. Strogi Prirodni Rezervat "Smrče-Arbinje" 2. SPR "Bratkova strana", 3. SPR "Vražija glava", 4. SPR "Tri čuke", 5. SPR "Kopren", 6. prirodni spomenik "Stablo crnog bora-Rsovci".

Vizija razvoja turizma na Staroj planini prema Master planu

Turistički rizort, turistički centri, naselja i punktovi u planinskoj zoni

Na osnovu rasporeda i kapaciteta sistema alpskog skijališta, na osnovu valorizacije pogodnosti terena za izgradnju neposredno u podnožju tog skijališta, kao i na osnovu mogućnosti racionalnog saobraćajnog pristupa, racionalnog vodosnabdevanja i kanalisanja otpadnih voda, određene su lokacije turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova u okviru planinske zone, sa pokazateljima smeštaja kao i sportsko-rekreativnih sadržaja i javnih službi. Lokacije turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova u okviru planinske zone nalaze se u neposrednom, direktnom kontaktu sa skijalištem (u njegovom podnožju), ali van prostora pogodnih za uređenje javnog skijališta. Lokacije turističkog rizorta nisu u direktnom kontaktu sa planiranim kvalitetnim alpskim skijalištem, već se sa njim povezuju sistemom žičara i dužih pomoćnih ski-staza.

Turistički rizort

Turistički rizort “ Jabučko Ravnište/Leskova” na zaravnima Jabučko ravnište, Debeli rt i Leskova (1240-1500 m n.v.) u okviru KO Crni Vrh i ćuštica (teritorija opštine Knjaževac) i KO Zaskovci (teritorija opštine Pirot).

- turistički rizort se sa minimum/optimum kapacitetom od 23.061 jednovremenog skijaša naslanja na sektor 1. alpskog skijališta “Golema reka” i sektor 2. alpskog skijališta “Topli Do” sa 32 žičare.

Turistički rizort predviđen je kao polivalentni, integralni planinski kompleks sa programskim naglaskom na ekskluzivnom, visoko komercijalnom turizmu. Sadržaji rekreacije i sporta, javnih

službi i usluga, kao i saobraćajne i tehničke infrastrukture, predviđeni su takođe u visokom standardu. Posebnu specifičnost rizortu će dati planirani sportsko-rekreativni, rekreativno zabavni i kulturni sadržaji (posebno glavnog Vizitor centra Parka prirode u funkciji raznovrsnih oblika istraživanja i prezentacije vrednosti Parka).

Turistički centri

1. Turistički centar “ Topli Do 2” u dolini gornjeg toka Toplodolske reke - turističkih ležaja ukupno 3.000, od toga 2.100 za alpske skijaše(70%) i 900 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), od toga načelno 20% u hotelima, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima i drugim vidovima smeštaja;

2. Turistički centar “ Mramor” ispod Mramora na teritoriji KO Gostuša u opštini Pirot

- turističkih ležaja ukupno 2.000, od toga 1.400 za alpske skijaše (70%), 400 za nordijske skijaše (20%) i 200 za neskijaše (10%), od toga načelno 20% u hotelima, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima i drugim vidovima smeštaja;

Od sportsko-rekreativnih sadržaja u svim centrima su po pravilu predviđeni: tereni za male sportove (mali fudbal, rukomet, košarka, odbojka) i tenis, tereni za zabavu odraslih i dece (roler poligon, kuglana, mini-golf, dečija igrališta i dr.) u letnjem periodu; tereni i bebi-liftovi za škole skijanja, dečija sankališta i klizališta za decu i odrasle u zimskom periodu i terminal letnjih jahačkih tura i dr.Turistički centri predviđeni su kao polivalentni planinski centri sa programskim naglaskom na ekskluzivnom, visoko komercijalnom turizmu. Sadržaji rekreacije i sporta, javnih službi i usluga, kao i saobraćajne i tehničke infrastrukture, predviđeni su takođe u visokom standardu. Posebnu specifičnost centrima će dati Vizitor centar Parka prirode u funkciji raznovrsnih oblika istraživanja i prezentacije vrednosti Parka.

Turistička naselja

1. Turističko naselje “ Rakitska Gora” - turističkih ležaja ukupno 1.300

2. Turističko naselje “ Dojkinci 1” u dolini Dojkinačke reke - turističkih ležaja ukupno 500

3. Turističko naselje “ Dojkinci 2” - turističkih ležaja ukupno 1.300

4. Turističko naselje “ Vrelo - Jelovica” na ušću Dojkinačke i Jelovičke reke ukupno 1500 lež.

5. Turističko naselje “ Jelovica 1” u dolini Jelovičke - turističkih ležaja ukupno 500

6. Turističko naselje “ Rosomač 1” u dolini Rosomačke reke - turističkih ležaja ukupno 1.500

Sva turistička naselja predstavljaju ulaze u skijališta.

Turistički punktovi

1. Turistički punkt “ Topli Do 1” (uz selo Topli Do) - turističkih ležaja ukupno 300

2. Turistički punkt “ Gostuša 1” iznad istoimenog sela- turističkih ležaja ukupno 300

Svi turistički punktovi predstavljaju ulaze u skijališta. Od sportsko-rekreativnih sadržaja u turističkim punktovima po pravilu su predviđeni samo terminalni i/ili tranzitni punkt izletničkih i planinarskih staza, polazišta žičara i ishodište alpskih ski-staza.

Od javnih službi i usluga u svim punktovima predviđeni su odgovarajući kapaciteti sledećih sadržaja: autobuska postaja, garaže i parkinzi; tehnički servis skijališta, servis sportske opreme; restoran, kafe-čajdžinica, trgovina i dr.

Turistička sela

1. Topli Do - 300 stalnih stanovnika- 1.000 turističkih ležaja

2. Gostuša - 300 stalnih stanovnika- 500 turističkih ležaja

3. Dojkinci - 400 stalnih stanovnika - 1.500 turističkih ležaja

4. Jelovica - 200 stalnih stanovnika- 500 turističkih ležaja

5. Rosomač - 300 stalnih stanovnika- 1.000 turističkih ležaja

6. Visočka Ržana - 300 stalnih stanovnika- 1.000 turističkih ležaja

Vidovi turizma i turističko zoniranje

Prema prirodnim potencijalima u Parku prirode i turističkoj regiji Stara planina, dominantni vid turizma biće stacionarni i izletnički planinski turizam, sa glavnim aktivnostima u zimskim sportovima i rekreaciji – alpskom skijanju i aktivnostima ostalih zimskih sportova (nordijsko i turno skijanje, skijering, klizanje i dr.). Predviđeni su i brojni vidovi turizma u letnjem periodu i to: sportsko-rekreativni na vodama jezera i reka (uključujući i sportski ribolov), na planinskim lokalitetima i izletničkim i planinarskim itinererima, uz delimično korišćenje žičara. Pretežno u letnjem i delom u zimskom periodu predviđeni su još sledeći vidovi turizma: kulturološki turizam (ekološki, kulturno-istorijski i etnološki), seoski turizam, lovni turizam, zdravstveni turizam (na motivima vazdušnih banja i postojećih termomineralnih izvora), a u Pirotu - gradski

turizam (poslovni, kongresni, manifestacioni i dr.) i tranzitni turizam. Sadržaji turizma, rekreacije i sporta u Parku prirode i turističkoj regiji Stara planina biće zonirani i organizovani u dve osnovne visinske zone: planinskoj i podplaninskoj.

Zimska ponuda u prostoru planinske zone- Dominantnu ponudu u prostoru planinske turističke zone područja Plana predstavljaće zimska ponuda u prostoru. Glavninu zimske ponude u prostoru činiće jedinstveni sistem alpskog skijališta Stare planine, prema čijem kapacitetu se određuje turistički kapacitet planinske zone meren brojem jednovremenih skijaša. Za ovaj sistem alpskog skijališta urađeno je generalno rešenje, po kome je postavljen osnovni prostorni raspored žičara i alpskih ski-staza, zavisno od prirodnih uslova na planini, kao i na osnovu valorizacije prostora za smeštaj u turističkom rizortu, turističkim centrima, naseljima i punktovima.

Po generalnom rešenju alpskog skijališta, u visokoplaninskoj zoni Stare planine u okviru opštine Pirot izdvojeno je 4 segmenata/sektora alpskih skijališta i to:

1. sektor “Topli Do” (sliv Toplodolske reke), kapaciteta od min. 8.000 do orijentaciono maks. 13.400 jednovremenih skijaša, sa 9 glavnih žičara i od min. 25 km do orijentaciono maks. 54 km alpskih ski-staza,

2. sektor “Mramor/Gostuša” (slivovi Toplodolske i Gostuške reke) kapaciteta od min. 4.800 do orijentaciono maks. 8.000 jednovremenih skijaša, sa 6 glavnih žičara i od min. 19 km do orijentaciono maks. 32 km alpskih ski-staza;

3. sektor “Dojkinci/Kopren” (slivovi Dojkinačke i Jelovičke reke) kapaciteta od min. 5.900 do orijentaciono maks. 9.800 jednovremenih skijaša, sa 7 glavnih žičara i od min. 20 km do orijentaciono maks. 39 km alpskih ski-staza;

4. sektor “Jelovica/Rosomač” (slivovi Jelovičke i Rosomačke reke) kapaciteta od min. 7.000 do orijentaciono maks. 11.600 jednovremenih skijaša, sa 10 glavnih žičara i od min. 21 km do orijentaciono maks. 46 km alpskih ski-staza;

Letnja ponuda u prostoru planinske zone- Vidovi turizma u planinskoj zoni Stare planine u letnjem periodu biće brojniji i raznovrsniji, ali zbog konkurencije sličnih i drugačijih niskoplaninskih, brdskih i dolinskih destinacija privlačiće manje posetilaca nego zimski turizam. Glavni sadržaji letnje ponude u prostoru planinske zone koji motivišu turiste predviđeni su na letnjim sportsko-reakreativnim poligonima/stadionima (na lokacijama zimskih nordijskih ski-stadiona). Najveći letnji sportsko- rekreativni poligon/stadion (kapaciteta od 3.000 jednovremenih korisnika) predviđen je na Vrtibogu u blizini turističkog centra “Mramor”, a iza njega je poligon/stadion na Ponoru iznad turističkog naselja “Dojkinci 1” (kapaciteta od 2.000 jednovremenih korisnika).

U gornjim slivovima Toplodolske, Dojkinačke, Jelovičke i Rosomačke reke u opštini Pirot predviđene su brojne staze za sportski ribolov, planinarenje, izlete (pešice, na konju ili planinskom biciklu), bivakovanje u prirodi, paraglajding, zmajarenje i dr.

Turistička ponuda u prostoru podplaninske zone

Pretežno letnja turistička ponuda u prostoru podplaninske zone koja gravitira planiranoj ponudi planinske turističke zone imaće sledeće sadržaje:

1) Zavojsko jezero. Na ovom najznačajnijem objektu letnje, odnosno ukupne turističke ponude podplaninske zone, predviđeni su sledeći sadržaji: rekreacija i sport na obalama jezera (kupanje, plivanje, veslanje, jedrenje, skijanje na vodi uz upotrebu žičara na električni pogon, ronjenje i sportski ribolov iz čamca na vesla i sa ribolovnih staza oko jezera. Ovi osnovni akva-sadržaji ponude u prostoru biće praćeni sportsko rekreativnim sadržajima na suvom (plaže uz jezero, tereni za male sportove)

2) Veći vodotoci. Na tokovima Toplodolske reke, Temštice, Visočice, Dojkinačke, Jelovičke, Rosomačke i Kameničke reke predviđene su ribolovne staze i punktovi u funkciji sportskog ribolova na salmonide.

3) Izletničke staze. I na podplaninskom području Parka prirode i turističke regije predviđene su brojne izletničke staze za kretanje pešaka, jahača, planinskih biciklista i delom džipova, u skladu sa režimima zaštite Parka prirode i biće diferencirane po tematici na: pretežno sportsko-rekreativne, ekološke/prirodnjačke, etnološke/spomeničke i kombinovane.

4) Lovišta. Glavnina lovišta Stare planine nalaze se u podplaninskoj zoni, u zoni III stepena zaštite Parka prirode, bez značajnijih ograničenja režimima Parka. Lovišta su aktivna u jesenjoj i u delu zimske sezone, odnosno u periodima i prostorima koji se samo delimično poklapaju sa zimskom i letnjom turističkom sezonom.

5) Ponuda u prostoru gradskih izletišta. Već afirmisano izletište grada Pirota “Basarski kamen” na Vidliču predviđeno je za zaokruživanje kao kompleks celogodišnje izletničke ponude, zatvorenim i otvorenim objektima za male sportove, otvorenim bazenom i trimstazama.

6) Planinarski dom – još jedno od važnih i omiljenih izletišta piroćanaca. Pored prijatnog ambijenta i klime u toku letnjih meseci, na 1050m nadmorske visine i samo 12 km udaljenosti od grada, u toku 2012.godine instalirana je ski staza, u blizini hotela, dužine 300 metara sa žičarom tipa tanjir i sistemom za veštačko osnežavanje.

7) Gradsko kupalište – jedno od najlepših i najvećih kupališta u Srbiji. Poseduje kompletnu kupališnu infrastrukturu, sa svim pratećim sportskim sadržajima. Odlično je posećeno u toku

sezone, sa karakteristikama vode I kategorije. Kupalištem, kao i ostalim sportskim objektima upravlja Sportski centar Pirot.

Slika br. 15 – Gradsko kupalište u Pirotu

Ograničenja za razvoj turizma na područiju Parka prirode Stara planina:

neafirmisanost turističke regije Stara planina i nerazvijenost njene turističke ponude neopremljenost prostora i naselja saobraćajnom i tehničkom infrastrukturom,kao i

nekomercijalnim sadržajima javnih službi. nepostojanje strateških okvira razvoja,a posebno razvoja turizma,od nivoa Srbije i

regiona do turističke regije Stara planina. predlaganje režima zaštite Parka prirode na osnovu nedovoljne istrženosti

prirode,prirodnih i stvorenih vrednosti i bez informacionog sistema i monitoringa neinformisanost lokalnog stanovništva, posetilaca i javnosti o stvarnim potencijalima i

mogućnostima razvoja turizma na područiju plana u integraciji sa prezentacijom prirodnih i kulturnih dobara.

Regionalni aspekt razvoja definisan u Prostornom planu Republike Srbije, prema kom područje Prostornog plana pripada funkcionalnim područjima Zaječara i Pirota, odnosno turističkoj regiji Stara planina, zasnovan je na potencijalu ovog područja za realizovanje celogodišnjih turističkih aktivnosti, na osnovu čega će ovaj prostor steći ulogu pola koncentracije turizma u istočnoj Srbiji, koji će vremenom postati pol ukupnog razvoja. Turističkoj regiji Stara planina uslovno će gravitirati stanovništvo makroregionalnog centra Niš, zatim centara funkcionalnih područja Pirota i Zaječara i opština istočne Srbije. Takođe, regija će privući klijentelu Beograda i Vojvodine, kao i Bugarske, a preko njih i širih emitivnih područja. Održivi socio-ekonomski i prostorno-ekološki razvoj ove regije Srbije zasnivaće se na:

1) kompatibilnosti turističkih potencijala sa prirodnim i ekonomskim resursima, uz pretpostavku razvoja organske, odnosno tradicionalne proizvodnje hrane i pratećih uslužnih delatnosti (pre svega kroz razvoj MSP) u skladu sa potrebama turističke regije;

2) visokim standardima u domenu turističkih usluga koje će većim delom ostvarivati radna snaga iz kontingenta urbanog stanovništva;

3) valorizaciji relativno povoljnog geografskog položaja Stare planine, podizanju životnog standarda stanovništva Srbije, kao budućih korisnika usluga turističke regije i višem stepenu organizacije turističke ponude;

4) valorizaciji dva evropska multimodalna koridora (VII i X), između kojih je Stara planina smeštena, kao i boljem povezivanju sekundarnim saobraćajnicama tim koridorima;

5) intezivnijem korišćenju Niškog i Sofijskog aerodroma u cilju bolje dostupnosti Stare planine;

6) kvalitativnoj transformaciji saobraćaja na prilaznim koridorima (državnim putevima I i II reda) Staroj planini, čime bi se stvorili uslovi za umrežavanje (komplementarnost) turističke ponude okruženja sa turističkom ponudom Stare planine.

VII MODEL RAZVOJA RURALNOG I EKOTURIZMA PIROTA I STARE PLANINE

Aktuelni trendovi u evropskom turizmu idu na ruku razvoju ekoturizma u Srbiji, posebno na Staroj planini, jer naglašavaju očuvanu prirodnu sredinu i održivi razvoj, ali I dugoročno pozitivan trend tražnje za specificnim doživljajima i iskustvima autohtonih ekoruralnih podrucja, odnosno tražnju za proizvodima specijalnih interesa. Sa druge strane, evropska politika ruralnog razvoja (Leader + program) pruža dobru osnovu za integralni razvoj ekološki ocuvanih i ruralnih podrucja ovog kraja. Razvoj ekoturizma Stare planine treba da objedinjuje najatraktivnije turisticke programe više zašticenih oblasti i da ih kombinuje sa specificnim ruralnim doživljajima i proizvodima posebnih interesa. Odsustvo strategije razvoja ekoturizma u Srbiji i adekvatne ekološke I socijalne politike, zahteva oprez i postupno ukljucivanje ekoturizma u programe zaštite, sa naglaskom na njegovu ekološku održivost. Model razvoja ekoturizma predstavlja prvi i najvažniji korak u definisanju strategije ekoturizma. Promovisanje ideja i planova razvoja ekoturizma, kao i obuka ljudi, neizbežna su potreba I permanentan zadatak onih koji kreiraju i sprovode razvoj ekoturizma. Potrebno je u što skorije vreme ustanoviti i zapoceti sprovodenje smernica za uspešnu ekosertifikaciju koja bi se odnosila na smeštajne objekte, proizvode, organizatore putovanja i druge činioce. Ekoturizam je izjednacen od strane velikog broja ljudi sa održivim turizmom. Danas postoji opšta saglasnost oko toga da ekoturizam predstavlja najbolji način za pomoć lokalnom stanovništvu i zaštićenim oblastima. To je idealna komponenta strategije održivog razvoja, gde prirodni resursi mogu biti iskorišceni kao turisticke atrakcije, bez nanošenja štete turističkim područjima. Za uspeh neke ekoturističke inicijative, ključni su sledeći elementi:

nizak uticaj na prirodne resurse u zaštićenim oblastima, uključivanje interesnih partnera : pojedinci, zajednice, ekoturisti, turisticki preduzetnici i

vladine institucije, u fazi planiranja, razvoja, implementacije i kontrole, poštovanje lokalne kulture i tradicije, generisanje prihoda za ocuvanje zaštićenih područja i obrazovanje svih zainteresovanih strana o njihovoj ulozi u zaštiti.

Turisticka destinacija je osnovna celina u kojoj su zasnovane sve složene dimenzije turizma. Ekodestinacije su najcešce zaštićena prirodna dobra ili predeli sa očuvanim prirodnim karakteristikama i bogatom bioraznovrsnošcu, ali mogu obuhvatati i relativno izmenjene ruralne, pa cak i neke urbane sredine. Stara planina je pravi primer jedne ekodestinacije, zbog svoje očuvanosti I neistraženosti. Turisticka destinacija se pojednostavljeno može posmatrati i kao turisticki proizvod koji na odredenim tržištima konkuriše drugim proizvodima (Keller). Uspeh destinacije sve više je odreden stepenom uravnoteženja ekonomskih, socijalnih, ekoloških, kulturnih i politickih faktora. Danas je ekološko okruženje ključni činilac vrednosti svake turističke destinacije. Zaštita, rezervacija i racionalno korišćenje prostora, kao i njegovo unapredjenje, najznačajnija je podloga održive turisticke politike u razvoju turističke destinacije. Model strukturisanja destinacije Suštinu svake turisticke destinacije čine sledece tri grupe elemenata:

atrakcije i atributi koji privlace posetioce, usluge smeštaja i ishrane za goste i aktivnosti koje upražnjavaju gosti, odnosno pogodnosti za upražnjavanje tih aktivnosti.

Idealna je kombinacija postizanje fizickog i ekonomskog balansa izmedu ovih elemenata koji ucestvuju u formiranju integralnog turistickog proizvoda. U inicijalnom strukturisanju svake destinacije i njenom održavanju na tržištu, uvek se postavlja pitanje: na koji se nacin mogu povezati i/ili uskladivati sadržaji i funkcije imajuci u vidu zahteve posetilaca, kao i mogucnosti koje pruža konkretna destinacija sa stanovišta njene održivosti? Kada su u pitanju zašticene i druge oblasti prirode, kao ekodestinacije, primarna je njihova ekološka održivost. Treba imati na umu da je najveca pretnja od turizma u zašticenim podrucjima ona koja nastaje od prekomerne i neprilagodene izgradnje smeštajnih kapaciteta, sportsko-rekreativnih i zabavnih sadržaja, te saobracajne infrastrukture. Ovde se, kada je reč o Staroj planini, dolazi do kontradiktornosti, naime u svim strategijama razvoja predlaže se brz razvoj turističke infrastructure, a sa druge strane teži ka održivom razvoju i razvoju ruralnog i ekoturizma. Vecina zašticenih oblasti Parka prirode Stara planina je relativno malih dimenzija, sa osetljivim ekosistemima pretežno geomorfoloških i biljnih staništa, koje teško mogu da podnesu sve sadržaje potrebne jednoj turistickoj destinaciji. Kao nedovoljno razvijen primer može poslužiti Park prirode "Palic", koji se, kompleksnom turistickom izgradnjom, razvija kao kupališni,

sportsko-rekreativni i wellness centar, ali sa malo ekoturistickih programa i sa diskutabilnom ekološkom održivosti. Model ruralnog i ekoturizma podrazumeva model ograničene izgradnje turističke infrastrukture u zaštićenim oblastima i korišćenje smeštajnih i drugih kapaciteta koji već postoje u okolini zaštićenih područja (etno-kuce, smeštaj u seoskim domaćinstvima, lovačke kuće, pansioni, "vikendice", farme, ribarske kolibe, plovila i sl., kao i objekti za rekreativne, sportske i kulturno-zabavne aktivnosti), uz plansku dogradnju nedostajućih kapaciteta. Izgradnja objekata u ekodestinacijama mora biti kontrolisana, ekološki licencirana i svedena na najneophodniju meru. Objekte smeštaja treba graditi samo izuzetno, malih kapaciteta, a u pogledu stila, konfora i funkcija, moraju biti tradicionalni, naturalni i autentični. Polazeci od koncepta ekoturizma, kao oblika turizma koji se odvija u malim grupama, sa poslovima malog obima, ne može se računati na masovnost usluga i "ekonomiju obima". Ekonomska održivost treba da se obezbeduje višim nivoom cena i ukupne potrošnje po jednom korisniku, što je kod nas nerealno ocekivati u skorijoj buducnosti. Nepostojanje ekskluzivnosti onemogućuje ostvarivanje visoke "prirodne rente" kroz ulaznice, naknade za korišcenje pogodnosti i sl. Opšti tržišni uslovi i položaj Stare planine u Jugoistocnoj Evropi, relativno nerazvijena infrastruktura i ukupna turisticka ponuda Srbije, nizak opšti nivo promocije turizma i sl., ne pružaju mogućnosti za tržišnu valorizaciju ekoturistickih proizvoda po cenama koje bi garantovale njihovu ekonomsku održivost, ukljucujuci i pokrice društvenih troškova održivosti. To znaci da planiranje i razvoj turisticke infrastrukture i njeno kasnije korišcenje, mora biti usmeravano prema modelu polivalentnog korišcenja kapaciteta. Samo u izuzetnim slucajevima ekoturizam može da funkcioniše u čistoj formi, a u većini slucajeva treba da se prožima sa komplementarnim oblicima, kao što je seoski, etno, turizam specijalnih interesa i razliciti oblici hibridnog turizma, na pr. ACE - avantura, kultura i ekoturizam. Korišcenje infrastrukture drugih oblika turizma uz postupno razvijanje sopstvenih kapaciteta i proizvoda, omogucilo bi ekonomsku održivost ekoturistickih programa u pocetnoj fazi razvoja. Usitnjenost i disperznost zašticenih područja i prirodnih rezervata na prostoru Stare planine otežava formiranje samostalnih ekodestinacija sa uslovima za održivi razvoj ekoturizma. Stoga se model razvoja treba zasnivati na stvaranju širih regionalnih destinacija koje bi obuhvatale jedno ili više zašticenih podrucja i uključivale okolna ruralna, pa cak i neka urbana podrucja, sa naglaskom na obrazovne, rekreativne, kulturne i druge sadržaje kompatibilne sa formiranjem destinacijskog lanca vrednosti, odnosno turistickog proizvoda. Kao primer navodimo turisticku destinaciju "Gornje Podunavlje", prostire se na površini od 152.800 ha, dok rezervat obuhvata 19.648 ha, što cini nepunih 13% ukupne površine destnacije. U takvim celinama, zašticena prirodna dobra predstavljala bi skup atrakcija, a osnovne aktivnosti treba da budu njihovo posmatranje i razgledanje (posmatranje ptica-birdwatching i divljaci-fotosafari, uživanje u neobicnim prizorima i lepotama, razlicita istraživanja i proucavanja). Drugi sadržaji za upražnjavanje razlicitih aktivnosti u korišcenju slobodnog vremena, zasnovani na savladivanju raznih veština i posebnim interesovanjima: pešacenje, vožnja bicikla, vožnja čamcem, džipom, vazdušnim balonom, paraglajderom i sl., jahanje konja, veslanje, takmičenje u orijentaciji, preživljavanje u prirodi, sportske aktivnosti, letnji eko-kampovi, istraživacke

ekspedicije i sl., mogu imati osnovu u prirodnim resursima zašticene oblasti, ali još cešce treba da se odvijaju u ruralnom okruženju, narocito ako je za njihovo sprovodenje neophodna izgradnja obimnije infrsastrukture ili iskorišćavanje veće površine zemljišta. Objekti za smeštaj i kupovinu, osim u simbolicnom obimu, treba da budu locirani izvan zašticenog prirodnog dobra. Na pirotskom delu Stare planine, turističke destinacije još uvek ne postoje, njihov oblik tek treba da se uobliči, a za ocekivati je da će ekološki faktori, zajedno sa ruralnim i kulturnim, ostvarivati znacajan uticaj na njihovo formiranje. Gotovo je nemoguće formirati ekodestinaciju regionalnog tipa, koja bi bila sastavljena isključivo od zašticenih prirodnih oblasti. Sa stanovišta ekološke održivosti budućih ekodestinacija Stare planine, najlogičnije je stvaranje sistema mikrodestinacija duž prirodne granice Srbije i Bugarske. Kako se u okruženju rezervata i parkova prirode nalaze mala i živopisna sela, sa osobenim lokalnim kulturama, to predstavlja idealnu mogućnost za uključenje lokalnog stanovništva u sve tokove održivog razvoja turizma na njihovom području, u cilju stvaranja dobiti članovima lokalne zajednice. Stara planina bi morala da u ekoturistički proizvod ukljuci raznovrsne prirodne i antropogene tvorevine počev od graditeljstva, folklora, tradicionalnih običaja, manifestacija, svetkovina, umetničkog stvaralaštva, različitih vrsta i načina proizvodnje u poljoprivredi, korišćenja prirodnih proizvoda, odevanja, starih zanata i izrade raznih rukotvorina. Formiranje turističkog proizvoda Obzirom na prostorno-funkcionalne uslove, osnovni model razvoja ekoturističkog proizvoda Stare planine treba da se zasniva na efikasnom lancu vrednosti koji uključuje sadržaje ekološkog i ruralnog karaktera, ekoruralni proizvod, a održivi model destinacije ekoturizma treba da bude ekoruralna destinacija. Dakle, treba razvijati koncept programiranog i unapredenog ekoturizma, uključivanjem elemenata i sadržaja tradicionalnog seoskog, etno i aktivnog turizma, u proizvode koji će biti konkurentniji na tržištu. Model ekoruralnog proizvoda Danas se sve više definicija ruralnog razvoja u zemljama Centralne i Istocne Evrope prilagođava shvatanjima EU, gde je ruralni razvoj širi pojam od poljoprivrede. To je multisektorski, integrisani pristup i obuhvata socijalne, ekološke, ekonomske, politicke, institucionalne i kulturološke aspekte razvoja (Ivanić, 2008, s. 2). Ruralni turizam je zajednički naziv za različite oblike turizma koji se javljaju izvan područja gradova i izvan područja na kojima se razvio masovni turizam. Iako se tradicionalna seoska domaćinstva na prostoru Stare planine smatraju paradigmom ruralnog turizma, u ruralnom prostoru nailazimo i na kulturni, gastronomski, lovni, ribolovni, sportsko-rekreativni, zdravstveni, ekoturizam i sl. Tako shvaćeno, ekoturizam bi bio samo jedan tržišni segment u sistemu ruralnog turizma. S druge strane, ruralni turizam se može posmatrati kao oblik ekoturizma koji promoviše doživljaj ruralnog nacina života, uz poštovanje principa održivog ekoturizma. Ekoruralne destinacije Stare planine, na pirotskoj strani, koje su kombinacija prirodnih i modifikovanih ekosistema sa autohtonom agrarnom proizvodnjom i organskom poljoprivredom, imaju veliki zdravstveni, rekreativni, estetski, kulturni i obrazovni turistički potencijal. Zaštićena prirodna dobra, ruralni ambijent, tradicionalne i kulturne vrednosti i dobar tržišni položaj, predstavljaju elemente za

stvaranje konkurentne ekoturisticke ponude. Neki od sadržaja ruralnog područja kojima se mogu obogatiti programi poseta zaštićenim oblastima su:

gastronomija, odnosno proizvodnja lokalnih specijaliteta, kao i pripremanje "zdrave hrane" ili organska proizvodnja hrane, samo jedan od potencijala kojim obiluje kako Stara planina, tako i čitav pirotski kraj,

upoznavanje sa folklorom, naročito igrama i muzičkim stvaralaštvom lokalne zajednice i u skladu sa tim, organizacija brojnih kulturnih manifestacija;

upoznavanje sa starim zanatima, proizvodima i alatima; gde se posebno ističu ćilimarstvo i grnčarija

smotre narodne radinosti, kao što su proizvodi tkanja, štrikanja, vezenja, narodne nošnje, razlicite zanatske obrade predmeta i sl.;

etnografske, privredno-folklorne, zabavne i druge manifestacije.

Značajno je uz programe ekoturizma vezivati proizvode posebnih interesa koji se mogu upražnjevati gotovo tokom cele godine, jer bi se to povoljno odražavalo na ekološke aspekte (vremenska i prostorna distribucija posetilaca) i ekonomsku održivost (bolje korišćenje kapaciteta i produženje sezone ). Očuvanost, bogatstvo i atraktivnost prirodnih i etnografskih resursa, prisustvo tradicionalnih poljoprivrednih domaćinstava, ambijentalne celine, te sve veći interes međunarodnog tržišta za doživljajima ekoturizma, ukazuje na veliki potencijal za razvoj ovog vida turizma na širem prostoru Stare planine. Razvojni model i konkurentska strategija razvoja ekoturizma, s obzirom na njegovu nedovoljnu trenutnu strukturisanost i organizaciju, treba da ukljuci sledece korake:

kreiranje i izbor vizije razvoja ovog proizvoda u skladu sa savremenim svetskim trendovima, najboljim svetskim praksama i modelima razvoja;

izbor lokacija za planiranje i razvoj nekoliko "ekoloških stanica" sa najvišim standardom ekoturističkog proizvoda (top brendovi);

oslonac na strategiju niskih troškova, kroz međusektorska partnerstva i formiranje efikasnog lanca vrednosti, polazeći od lokalne zajednice i lokalnih dobavljača;

izbor visokovrednih područja za sprovođenje projekata poseta zaštiđenim oblastima prirode sa doživljajem ruralnog načina života( na ovim aktivnostima je do sada već urađeno par projekata, kao što je Star projekat Svetske banke, koji ima za cilj obnovu i očuvanje najvrednijih ruralnih oblasti i sela, gde je poseban akcenat stavljen na građevinske aktivnosti u selima Dojkinci i Gostuša u pirotskoj opštini).

Tržišni segmenti ekoturizma Stare planine Ekoturistički proizvod Stare planine treba da predstavlja suštinski zaokruženu celinu primarnih elemenata (prirodni, kulturno-istorijski, etnografski) i sekundarnih delova turističke ponude namenjenih određenoj kategoriji turista odgovornih prema zaštiti prirode, obrazovnoj interakciji i poštovanju lokalnih kulturnih i drugih autentičnosti. Ekoturistički proizvod mogu oblikovati:

lokalna turistička organizacija Pirot (LTOP), koja ga na turističkom tržištu ( posebno na Međunarodnim sajmovima turizma u Beogradu i Sofiji) samo promoviše kao zaokruženu celinu ili može obavljati i njegovu prodaju;

nevladine organizacije (NVO), udruženja građana (UG) za svoje članstvo i pristalice negovanja vrednosti koje zagovaraju organizacije (ekološke, kulturne i dr.);

receptivne turističke agencije, ili turoperatori preko lokalnog činioca (destinacijska menadžment organizacija, upravljači zaštićenim dobrom i sl.);

ekoturisti kada sami sebi organizuju prevoz, smeštaj, izabrani oblik rekreacije, zabave, avanture i sl., najcešće putem interneta.

Modeli partnerstava za jačanje konkurentnosti Kako bi se turisticki proizvod smatrao integrisanim, mora se ostvariti međuzavisnost i partnerstvo manje ili više brojnih učesnika, pre svega iz oblasti poslovnog sektora, ali i javnih i civilnih struktura na ekodestinaciji. Ključni partneri u organizaciji ekoturizma na Staroj planini su mala i srednja preduzeća, kojima Vlada i lokalna samouprava treba da pruži finansijsku i drugu razvojnu podršku. Lokalni prirodni i ljudski resursi i proizvodi moraju biti podloga tog razvoja, kako radi stvaranja i očuvanja slike autentičnosti, tako i radi što veće koristi koja treba da ostane u ekoturističkim destinacijama. Kada govorimo o upravljanju turističkom destinacijom Stara planina, Turistička organizacija Pirot bi trebala da ima izvršnu ulogu kojom bi se obezbedila realizacija razvojnih programa kao i upravljanje marketinškim aktivnostima vezanim za turističku destinaciju. Treba konstatovati da postoji inicijativa i zakonska osnova za formiranje pravih lokalnih destinacijskih menadžment organizacija (DMO), proširenjem delatnosti lokalne turističke organizacije i uspostavljanjem javno-privatnih partnerstava. Zakonom je istaknuta potreba koordinacije javnih, privatnih i NVO stejkholdera u turističkom procesu, čime su međusektorska partnerstva dobila status nezaobilaznih činilaca pozicioniranja i održivog razvoja turističkh destinacija. Specifičnost poslovanja u ekoturizmu uopšte čini postojanje velikog broja malih i srednjih preduzeća, često i vrlo malih porodičnih zadruga. Suštinsko pitanje predstavlja njihovo efikasno organizovanje u konkurentske klastere. Kako bi turistički proizvod bio konkurentan, svi akteri na destinaciji moraju raditi zajedno, identifikujući elemente koji obrazuju destinaciju, počev od rasuđivanja turista koji treba da posete destinaciju, usluga koje im stoje na raspolaganju, do aktivnosti koje mogu upražnjavati. Kako bi buduće ekodestinacije Stare planine bile konkurentne, svi zainteresovane strane treba da se organizuju u formu efikasnog konkurentskog klastera. Izgradnja međusektorskih partnerstava, mreža i klastera, jača destinaciju i omogućuje joj da bude konkurentna na širem planu. U ovoj fazi nerazvijenosti turističkih destinacija na Staroj planini, ukupan model upravljanja ekoturizmom na destinaciji treba da obuhvati:

totalnu uključenost stejkholdera, obezbedenje ili podsticanje obrazovanja ili obaveštenosti zajednice, jačanje zakonskog i regulativnog okvira, podsticajne mere za formiranje i razvoj klastera ekoturizma (lokalne I državne), podsticanje razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva,

širenje kapaciteta destinacijskog menadžmenta pomoću stalnog uključivanja zajednice, razvoj sistema indikatora i monitoring sistema.

Koncept konkurentskog klastera ekodestinacija Stare planine je strateški set aktivnosti i usluga koji treba da dovede do organizovanja ekoturističkog lanca snabdevanja. Suština takvih klastera su komparativne prednosti koje predstavljaju zaštićena područja i druge oblasti bogate prirodnim atrakcijama, biološkom raznovrsnošću, kulturnim i etnološkim vrednostima. U postojećim uslovima, ulogu katalizatora, odnosno "klaster lidera" treba da obavljaju lokalne turističke organizacije (LTO), kao i Regionalne agencije za razvoj, koje su obično angažovane oko malih i srednjih preduzeca. U budućnosti to treba da budu destinacijske menadžment organizacije i kompanije (DMO i DMK). Finansiranje programa ekoturizma Aktivnosti menadžmenta turističkih destinacija Stare planine u celini su širi i složeniji. Poseban problem kod nas predstavlja finansiranje klastera zbog nerazvijene infrastrukture, tehničke zaostalosti i niskog nivoa ljudskih resursa. U ovoj fazi, od izuzetnog znacaja je uloga javnog sektora na promociji investicija u turističke klastere i privlačenju stranog kapitala iz programa razvojnih finansijskih institucija, a za ovaj prostor posebno interesantan Program prekogranične saradnje Srbije i Bugarske. Osnovu ekonomske održivosti ekoturizma čine efikasni mehanizmi stvaranja prihoda za zaštitu, pokriće troškova i stvaranje dobiti za sve subjekte koji učestvuju u programu ekoturizma, kao i za lokalnu zajednicu. Predlaže se primena sledećih načina obezbedivanja prihoda u zaštićenim prirodnim oblastima, odnosno ekodestinacijama na Staroj planini: naknade za posete zaštićenom dobru - ulaznice, takse za korišćenje pogodnosti (parking, kamping, iznajmljivanje čamaca na Zavojskom jezeru, bicikla i sl.), naknade za korišcenje sportsko-rekreativnih objekata i rekvizita, dozvole i odobrenja, autorska prava, licence, prihodi od prodaje suvenira i druge robe, usluge lokalnih vodica i lokalnih turističkih pratioca, razne takse (sobe za smeštaj, prevozna sredstva i sl.), koncesije, zakupnine za nepokretnosti i opremu, stimulisanje donacija kroz poreska oslobađanja i dr. Pored toga, prvorazredni značaj za uspešan razvoj ekoturizma predstavlja obim i način investiranja. Prihvatljiv model obezbeđenja dodatnih investicija u ekoturizam, pored finansiranja programa zaštite i očuvanja biološke raznovrsnosti, predstavlja njegovo povezivanje sa programima razvoja poljoprivrede i sela, odnosno eko-ruralnog razvoja. Međunarodne agencije, uključujući Evropsku Uniju i Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP), takođe mogu pomoći i pomažu u razvoju seoskog turizma kroz različite programe podrške, finansijske i tehničke , koje ove agencije nude vladama i regionalnim i lokalnim organima vlasti. Lokalno stanovništvo na određen način nadzire prirodne resurse, ali i ostvaruje od njih ekonomske dobiti. Može se reći da pomoć lokalnoj zajednici predstavlja svojevrsnu kompenzaciju za uskraćene koristi od prirodnog resursa njegovim stavljanjem pod odredeni režim zaštite (ispaša, obrada zemlje, ogrev, gradevinski materijal, sirovine, sakupljanje plodova i gljiva, lov, ribolov i sl.). Treba istaći i mogućnosti koje u novije vreme pruža konkurisanje atraktivnim programima za bespovratna sredstva međunarodnih razvojnih i donatorskih agencija, nevladinih organizacija i sl., kroz programe donacija za zaštitu bioraznovrsnosti i menadžment zaštićenih oblasti, razvoj lokalnih zadruga, socijalnih zadruga, malih preduzeca i sl.

Lokalne samouprave i neprofitne organizacije mogu konkurisati za sredstva za finansiranje svojih ekoturističkih projekata kod inostranih i domaćih fondova. Od inostranih fondova, najatraktivniji su Programi prekogranične saradnje koji se finansiraju iz Instrumenta predpristupne pomoći - IPA. Subjektima iz Srbije, tačnije Pirotskog Okruga stoje na raspolaganju Programi prekogranične saradnje sa susednom Republikom Bugarskom, sa kojom Srbija i deli Staru planina, a opština Pirot se do sada pokazala kao veoma uspešan partner u realizaciji ovih Programa, gde se posebno izdvaja saradnja sa opštinom Montana u Bugarskoj. Treba napomenuti i to da dobijanjem statusa kandidata za članstvo u EU, Republici Srbiji, a time i opštini Pirot, od početka 2014.godine biće dostupne i ostale komponente IPA Programa kao što su: Regionalni razvoj, Ruralni razvoj i razvoj ljudskih resursa, što imajući u vidu temu o kojoj govorimo, otvara Pirotu put ka dodatnim sredstvima i razvoju ruralnog i ekoturizma Stare planine. Upravljanje projektima ekoturizma Kada su u pitanju zaštićene oblasti prirode ili kulturna baština, nema jedinstvenog pristupa upravljanju njihovim razvojem i održavanjem. U dosadašnjem periodu to su bile gotovo isključivo javne organizacije, ali se poslednjih godina praksa i ovde menja. U brojnim primerima iz prakse, uspešne destinacije ovog tipa zahvalnost svom razvoju duguju činjenici da su za svaku od njih uspostavljeni institucionalni oblici upravljanja. Institucija bi, dakle, planirala i organizovala sisteme ekoturističkih iskustava, kreiranje marketinga i uspostavljanje međusektorskih partnerstava. Svetska praksa pokazuje da se poslovna imovina na zaštićenim prirodnim i kulturnim dobrima uglavnom daje pod koncesiju, ili se njeno korišcenje odvija modelima zajednickih poduhvata (joint ventures) između lokalnih zajednica i privatnih investitora. (Specijalnim rezervatom prirode "Zasavica", na primer, upravlja "Goransko ekološki pokret", nevladina organizacija iz Sremske Mitrovice. ("Sl. glasnik RS" br. 19/97). Javna preduzeća i drugi upravljači, osim poslova zaštite i upravljanja posetama javnim zaštićenim dobrima, često obavljaju manje usluge (vodiči i lokalni pratioci, lokalni prevoz, izložbe, informativni punktovi, eventualno i malo ugostiteljstvo i sl.). Multisektorski karakter ekoturizma i njegova specifična priroda, čine upravljanje ovom vrstom turizma veoma složenim. To, pre svega, nameće potrebu angažovanja svih interesnih grupa iz domena javnog, poslovnog i civilnog sektora i uspostavljanje međusektorskih partnerstava u cilju pronalaženja optimalnog modela upravljanja održivim razvojem i jačanjem konkurentnosti ekodestinacija. Složenost fenomena turizam i brojnost aktera uključenih u njegov razvoj, posebno na ekodestinaciji, podstakla je odgovorne institucije na globalnom nivou i brojne istraživace da rade na razvijanju modela upravljanja u skladu sa principima održivog razvoja. Postoji opšta saglasnost, a to su potvrdile i Ujedinjene nacije, da bez ucešća lokalne zajednice nema održivog razvoja ekoturizma (Agenda 21, glava 28). Na destinaciji, kao osnovnoj celini u razvoju i realizaciji turističkog proizvoda, istražuju se optimalni modeli planiranja, posebno sa aspekta organizacije ovog procesa i određivanja liderske organizacije. Smatra se opravdanim zalaganje Svetske turisticke organizacije ( WTO) da to bude Destinacijska menadžment organizacija (DMO) koja ima zadatak da koordinira i brine o zajednickom delovanju svih subjekata koji su odgovorni za kvalitet turističkog proizvoda destinacije.

VIII ZAKLJUČAK I PREPORUKE Turistička organizacija Srbije, kao i lokalna turistička organizacija treba da imaju ključnu ulogu u pokretanju i afirmaciji ekoturističkih proizvoda i modela razvoja ruralnog i ekoturizma, kao i početnu edukaciju lokalnog stanovništva. Razvoj ekoturizma zadire u mnoge oblasti i zavisi od odluka različitih sektora državne uprave i lokalne samouprave. Neophodno je, pre svega, postići saglasnost unutar javnog sektora. Potrebno je u što kraćem roku početi sa izradom Lokalne Strategije razvoja turizma opštine Pirot, u saglasnosti sa svim relevantnim dokumentima donešenim na nivou Republike ( Strategija razvoja turizma Srbije, Master plan razvoja ruralnog turizma i Master plan razvoja Stare planine ). Takođe, na lokalnom nivou potrebno je formirati Savetodavni odbor za razvoj ruralnog turizma i poljoprivrede. Uz Turističku organizaciju Srbije, Turističku organizaciju Pirota i JP Srbijašume kao staraoca Parka prirode Stara planina, stvorile bi se institucionalne predpostavke za intenzivniji razvoj ekoturizma Stare planine. Na nivou Srbije i Pirota potrebno je stalno pracenje "primera dobre prakse" evropskih i svetskih destinacija, dokumenata EU i UN o ekoturizmu, uključivanje u rad međunarodnih foruma koji se bave problematikom ekoturizma i međusektorskog pristupa upravljanju njegovim razvojem, što treba da rezultira razvoju domaćih ekoturističkih proizvoda i da doprinese boljem pozicioniranju opštine Pirot i turističke regije Stara planina kao ekoturističke destinacije. Kao neke od važnih preporuka koje su se izdvojile tokom ovog istraživanja navodimo:

Izrada Strategije razvoja turizma opštine Pirot za period 2013 – 2018. godina Uredjenje komunalne i turističke infrastrukture u selima koja su opredeljena za

bavljenjem seoskim turizmom. Razvoj i uspostavljanje turističkih atrakcija na prostoru Stare planine – kao jedan od

nedostataka kada je reč o pružanju usluga turistima koji borave na selu, jeste i nedostatak turističkih atrakcija i organizovanih tura, pešačenja, izleta, poseta i sl. Ovde se takođe misli i na razvoj sportskog i ostalih vidova alternativnog turizma, a gde svakako postoje potencijali za to, kao što su planinarenje, jahanje, paraglajding, posmatranje ptica, sakupljanje plodova, kajak, speleološke aktivnosti, organizacija kampova i raznih naučno istraživačkih ekspedicija.

Kreirati pešačke i biciklističke staze da bi se zadovoljili različiti nivoi korisnika, uključujući i veze ka selima i mestima kulturnog nasleđa.

Markacija i uspostavljanje vertikalne-saobraćajne turističke signalizacije na svim putnim pravcima koji se vezuju za prostor Stare planine ( Projekat Vertikalne signalizacije i obeležavanje sela, kulturno – istorijskih spomenika i prirodnih rezervata Stare planine je uradjen, potrebno je obezbediti finansijska sredstva ili učešće nosioca projekta za apliciranje kod evropskih i ostalih fondova )

Seoski turizam – veća saradnja javnog, privatnog i civilnog sektora kada je reč o promociji i plasmanu turističkog proizvoda i turizma na selu, umrežavanje i edukacija vlasnika seoskih domaćinstva, kao i saradnja sa već afirmisanim regijama koje su izdvojene kao turističke regije ( Zapadna Srbija ). Uz to, predlažemo konstantnu i

obimniju promociju do sada kategorisanih seoskih domaćinstva, putem Sajmova, festivala i različitih manifestacija, kako u Srbiji tako i van granica.

Loaklna samouprava - postoji ideja da se u saradnji sa lokalnom Turističkom organizacijom isplaniraju sredstva iz budžeta, koja će putem Javnog konkursa biti na raspolaganju seoskim domaćinstvima za unapređenje kvaliteta turističke ponude.

Pomoć umrežavanju lokalnih proizvođača hrane i zanatlija, i rad sa njima na poboljšanju kvaliteta proizvodnje, kao i podsticaj restoranima i ugostiteljskim objektima da odražavaju tradicionalnu gastronomiju, kroz obuku, publicitet i specijalne događaje.

Edukacija i usavršavanje - ovde se pre svega misli na edukacije zaposlenih u turizmu, dok se kao veliki nedostatak, kada je reč o organizovanom turizmu pojavio i taj, da opoština Pirot, direktno Turistička organizacija u svojoj strukturi nema sertifikovane turističke vodiče, odnosno lokalne turističke pratioce, koji će uvek biti na raspolaganju, kako turistima, tako i ostalim korisnicima turističkih usluga. Lokalna samouprava je spremna da pruži podršku i učestvuje u obuci i usavršavanju mladih turizmologa kao resurs od značaja za budući turistrički razvoj grada i okoline.

Lov i ribolov – kada smo govorili o lovnim i ribolovnim potencijalima Stare planine u predhodnom izlaganju, nismo pomenuli slabu organizovanost i gotovo potpunu neiskorišćenost ovih potencijala. Za lovna i ribolovna područja ovog prostora promocija je jednako važna kao i povećanje broja jedinki, izgradnja lovno tehničkih objekata i pobiljšanje zakonskih procedura. Uz to, ono što se u međusobnoj saradnji noisioca razvoja turizma, udruženja i staraoca Parka prirode može uraditi na poboljšanju kvaliteta usluga jeste obeležavanje lovnih i ribolovnih revira na prostoru Stare planine i ukoliko je potrebno zatvaranje pojedinih delova rezervata na određeni period, zarad obnove ekosistema.

IPA fondovi – Dobijanjem statusa kandidata Republike Srbije za članstvo u EU, otvara mogućnost korišćenja dodatnih fondova, gde se posebno misli na IPA fondove i programa prekogranične saradnje Srbije i Bugarske. Od 2013.godine, pograničnom regionu, medju kojim je i opština Pirot biće na raspolaganju još tri nove komponente prekogranične saradnje i to: Regionalni razvoj, Ruralni razvoj i Razvoj ljudskih resursa, što predstavlja odličnu mogućnost za buduću međusobnu saradnju kada su u pitanju razvoj turizma i sela ovog prostora. Svakako, da bi procenat iskorišćavanja predpristupnih fondova EU bio veći, potrebno je konstantno raditi na edukaciji kako lokalnih organizacija, institucija i Udruženja građana koja se bave turizmom, tako i samih vlasnika seoskih gazdinstva, na temu pisanja predloga projekata i upravljanje projektima.

Regionalna saradnja i povezivanje – Kontinuirana saradnja sa opštinama iz okruženja, po pitanju razvoja turističke, saobraćajne i komunalne infrastrukture ( Dimitrovgrad, Knjaževac i Zaječar ), kao i saradnja sa opštinama u susednoj Bugarskoj i mogućnost stvaranja Turističke Regije Stara planina, kao jedinstvene turističke destinacije.