1

AGRESIJA REPUBLIKE HRVATSKE NA REPUBLIKU SRPSKU

OKUPACIJA OPŠTINE MRKONJIĆ GRAD

SEPTEMBAR 1995. - FEBRUAR 1996. GODINE

2

IZDAVAČ

VLADA REPUBLIKE SRPSKE

MINISTARSTVO PRAVDE

REPUBLIČKI CENTAR ZA ISTRAŽIVANJE RATNIH ZLOČINA

BANJA LUKA

ZA IZDAVAČA

Janko Velimirović, direktor

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK

Janko Velimirović

PRIREĐIVAČI

Janko Velimirović

Cvjetko Savić

Vesna Ćelić

SARADNICI

Milan Bezer

Dragana Jorgić

Milko Marić

Manojlo Milovanović

dr Zoran Stanković

Vlado Soldat

LEKTOR

Jovanka Borić

PREVOD

Dijana Miljatović

GRAFIČKI PRELOM I DIZAJN

Siniša Mihajlović

ŠTAMPA

RCIRZ

TIRAŽ

Ograničen

Drugo dopunjeno i izmjenjeno izdanje

3

Biblioteka

RATNI ZLOČINI

[Knjiga 2]

AGRESIJA REPUBLIKE HRVATSKE

NA REPUBLIKU SRPSKU

OKUPACIJA

OPŠTINE MRKONJIĆ GRAD

SEPTEMBAR 1995. - FEBRUAR 1996. GODINE

Decembar 2012. godine

4

UVOD

Agresija Republike Hrvatske (RH) na Republiku Srpsku (RS), u septembru i

oktobru 1995. godine, nastavak je dotadašnje agresije na RS i oružanih

dejstava oružanih sastava Republike Hrvatske u zauzimanju Kninske

Krajine i zapadnokrajiških opština u RS.

Na međunarodnom planu, početkom septembra 1995. godine

intenzivirane su aktivnosti za potpisivanje mirovnog sporazuma za Bosnu i

Hercegovinu (BiH). Polazna osnova za budući sporazum bio je Plan Kontakt

grupe o podjeli BiH u odnosu 51:49%.

Vojska Republike Srpske (VRS) je u to vrijeme kontrolisala više teritorije

od zacrtanih procenata. Postizanje cilja međunarodne zajednice o podjeli

BiH po procentima iz plana Kontakt grupe moguće je bilo uraditi ili

pregovorima ili vojnim putem. Vodeće sile, SAD i Njemačka su procijenile da

će se dogovor o procentima teško postići pregovorima, zbog čega je prećutno

u ljeto 1995. godine dato zeleno svjetlo RH i rukovodstvu BiH da se do

proklamovanih procenata dođe vojnim putem. Na taj način se izvršio

pritisak na političko i vojno rukovodstvo RS da pristane na mirovni

sporazum i da se time postigne pravedan mir.

Vodeću ulogu u pripremi mirovnog sporazuma imala je američka

administracija, o čemu svjedoči i Ričard Holbruk, tadašnji pomoćnik

državnog sekretara Sjedinjenih američkih država (SAD) za evropska i

kanadska pitanja, u svojoj knjizi Završiti rat:

„Ja sam predsjedniku RH Franji Tuđmanu dana 14.9.1995. godine rekao da ta ofanziva ima veliku vrijednost za pregovore i da će biti lakše za stolom zadržati ono što je zadobijeno na bojnom polju nego natjerati Srbe da se odreknu teritorije koju su nekoliko godina kontrolisali.”

Ovakav stav Holbruka potvrđuje da je američka administracija bila u

potpunosti upoznata sa planovima hrvatskog rukovodstva o zauzimanju

dijela teritorija RS.

Političko i vojno rukovodstvo RS bilo je svjesno teške situacije u

zapadnom dijelu RS i preduzelo je niz mjera da se organizuje odsutna

odbrana i spriječi okupacija zapadnokrajiških opština. Procjene i naređenja

Glavnog štaba (GŠ) VRS i jedinica VRS u širem rejonu Mrkonjić Grada

pokazuju izuzetnu složenost situacije i zabrinutost za odvijanje narednih

događaja.

5

U naređenju komandanta 30. pd/1.KK od 20. septembra 1995. godine,

pod nazivom Slamanje neprijateljske ofanzive, ističe se:

„U vremenu od 10.9.1995. godine do 19.9.1995. godine jedinice 1. KK izgubile

su veliki deo teritorije u zapadnom delu RS, što je prouzrokovalo masovni egzodus srpskog stanovništva, enormne gubitke u ljudstvu, materijalno-tehničkim sredstvima, privrednim dobrima i imovini stanovništva, a što se posebno negativno odrazilo na strategijski položaj RS, moral boraca i stanovništva RS, kao i pregovaračku poziciju RS u vrijeme globalnih etničkih podjela teritorije na Balkanu.

Dalje tendencije gubitaka delova teritorije RS mogu dovesti naš narod u tragičan položaj i prouzrokovati trajne gubitke srpskih etničkih i istorijskih prostora.”

Početkom oktobra 1995. godine preduzimane su mjere da se zaustavi

napredovanje Hrvatske vojske (HV), jedinica Hrvatskog vijeća obrane (HVO)

i Armije BiH (ArBiH) prema Mrkonjić Gradu i onemogući njihov dalji prodor

prema Banjoj Luci. Sredinom septembra pored okupacije Šipova, zauzeti su i

južni dijelovi opštine Mrkonjić Grad.

I pored svih preduzetih mjera, kompletna teritorija opštine Mrkonjić

Grad okupirana je od strane HV i HVO 10. oktobra 1995. godine. Okupacija je

trajala sve do 5. februara 1996. godine, kada su grad i teritorija opštine

vraćeni Republici Srpskoj na osnovu odredaba Dejtonskog mirovnog

sporazuma.

Za vrijeme od 117 dana okupacije, u uslovima terora i odmazde, stradalo

je zatečeno civilno stanovništvo, ubijeni su mnogi zarobljenici, gotovo su

uništeni svi privredni kapaciteti, kao i ogroman broj stambenih jedinica,

veliki broj vjerskih objekata, škola, zdravstvenih i drugih objekata. Tokom

okupacije trajala je velika pljačka imovine. Iz gradskog područja i naseljenih

mjesta odvezeno je sve ono što se moglo prevoziti raznim transportnim

sredstvima. Ostaci opljačkanih privrednih, društvenih, javnih i privatnih

objekata su u najvećoj mjeri spaljeni. Na ovaj način pričinjena je i velika

materijalna šteta gradu i naseljima oko grada na teritoriji opštine.

Jedinice HV i HVO učinile su nezapamćene zločine protiv civilnog

stanovništva, ostavivši iz sebe masovnu grobnicu na Pravoslavnom groblju u

Mrkonjić Gradu.

Za vrijeme okupacije na području Mrkonjić Grada bile su stacionirane

međunarodne mirovne snage (IFOR) ali nisu preduzimale mjere da se

spriječi daljnje ubijanje civilnog stanovništva, kao i pljačka i paljenje

materijalnih dobara.

U poslijeratnoj obnovi opljačkane i uništene imovine uložena su velika

sredstva, ali posljedice okupacije i danje se osjećaju i osjećaće se mnogo

godina.

6

Vlasti RH do sada zvanično nisu iskazale bilo kakvu odgovornost za

nanesene posljedice. Do sada, i pored dokumentovanja i aktivnosti nadležnih

organa RS prema pravosudnim institucijama, prije svega prema

Međunarodnom krivičnom sudu u Hagu, i pravosuđu u BiH, niko nije

procesuiran za odgovornost zbog počinjenih ratnih zločina i uništavanja

materijalnih vrijednosti.

7

AGRESIJA HRVATSKE VOJSKE NA

MRKONJIĆ GRAD I OKOLINU

SASTAV I CILJEVI BORBENIH DEJSTAVA JEDINICA HV I HVO

Organizacione pripreme za agresiju i okupaciju

Ofanzivna dejstva VRS u ljeto 1995. godine protiv 5. Korpusa Armije BiH (ArBiH) u širem rejonu Bihaća bila su povod da rukovodstvo BiH formalno zatraži vojnu i drugu pomoć od RH. Ovaj zahtjev formalizovan je Deklaracijom od 22. jula 1995. godine, pod nazivom Deklaracija o

oživotvorenju sporazuma iz Vašingtona, zajedničkoj odbrani od srpske

agresije i postizanju političkog rješenja u skladu sa naporima međunarodne zajednice, tzv. Splitskom deklaracijom.

Deklaraciju su potpisali, uz međunarodnu superviziju, Franjo Tuđman,

predsjednik RH, Alija Izetbegović, predsjednik Predsjedništva Republike BiH,

Krešimir Zubak, predsjednik Federacije BiH, i Haris Silajdžić, predsjednik

Vlade Republike BiH.

Deklaracijom je dogovoreno:

1. Proširenje i jačanje odbrambene saradnje na osnovu Sporazuma o prijateljstvu i saradnji između Republike Hrvatske i Republike Bosne i

Hercegovine od 21. jula 1992. godine.

U tom pogledu Republika i Federacija Bosne i Hercegovine uputile su

Republici Hrvatskoj poziv da pruži hitnu vojnu i drugu pomoć u odbrani od agresije, posebno u području Bihaća, što je Republika Hrvatska

prihvatila.

Dogovoren je i nastavak saradnje i stalna koordinacija odbrambenih djelatnosti između Hrvatske i Bosne i Hercegovine.

Dogovorena je i saradnja Glavnog stožera Hrvatske vojske sa Združenim stožerom ABiH i HVO radi koordinacije odbrambenih djelovanja u oblasti zapovijedanja, logistike, vojnoindustrijske proizvodnje, sistema veza, informacijsko-analitičkih potreba i drugim oblastima;

2. Osnivanje političko-pravne stručne ekipe sa zadatkom da hitno analizira i predloži rješenja za integrisanje funkcija vlasti Republike i

Federacije BiH;

3. Upućivanje poziva za sastanak grupe 22 zemlje članice „Prijatelja Federacije”, na visokom nivou, radi hitnih donacija i pomoći u suočavanju s humanitarnom i izbjegličkom katastrofom i razmatranja trajne zajedničke strategije obnove i razvoja;

4. Održavanje redovnih i stalnih političkih konsultacija radi ostvarivanja načela i dogovora ove deklaracije, te pripremanja pravnih, političkih i drugih osnova za uspostavljanje konfederalnih veza s Republikom Hrvatskom.

8

Kasniji događaji će pokazati da ova saradnja na vojnom planu nije

inicirana samo zbog Bihaća, nego je imala za cilj formalizovanje dotadašnje

agresije RH na RS i legalizovanje okupacije dijela teritorije RS te nastavak

borbenih dejstva muslimansko-hrvatske koalicije prema Republici Srpskoj

Krajini (RSK) – operacija Oluja i zauzimanju zapadnokrajiških opština RS.

Oružani sastavi RH već su ranije bili anagažovani u borbenim operacijama

na teritoriji BiH protiv VRS, a dio teritorije je već bio okupiran.

Na osnovu Splitske deklaracije formirana je Zajednička komanda radi

koordinacije vojnih operacija HV-a, HVO-a i Armije BiH nakon Oluje u

zapadnom dijelu BiH na čelu sa generalom Vahidom Karavelićem i

generalom Antom Gotovinom. Krajem avgusta 1995. godine počeli su

razgovori o zajedničkim vojnim akcijama , uz posredovanje Amerikanaca.

Sredinom septembra u Zagrebu su održani sastanci političkog i vojnog

rukovodstva RBiH i RH. Franjo Tuđman, Gojko Šušak i general Zvonimir

Červenko primili su Aliju Izetbegovića i Rasima Delića, a na sastanku su bili

prisutni i komandant NATO-a general Vesli Klark i američki izaslanik Ričard

Holbruk. Dogovoren je nastavak vojnih operacija u zapadnom dijelu BiH i

formiranje Zajedničke vrhovne vojne komande Zapadna Bosna. Ideja je bila

da se oformi štab u koji su imenovani general Vahid Karavelić (ArBiH),

general Ante Gotovina (HV) i general Tihomir Blaškić (HVO). Zbog različitih

ciljeva u završnom dijelu rata, u praksi nije zaživjela ova ideja, tako da su

hrvatske snage uz NATO podršku samostalno izvodile operacije prema RS sa

južne (Maestral i Južni potez) i sjeverozapadne strane (Una-95)1.

Oružane snage RH - HV i HRHB - HVO, u sadejstvu sa združenim

snagama 5.K i 7.K ArBiH, sa ojačanjima iz 1.K i 3.K ArBiH, nakon

zauzimanja zapadnog dijela teritorije Republike Srpske sa gradovima:

Grahovo, Glamoč, Drvar, Petrovac, Krupa na Uni, Ključ, Šipovo, Jajce i

Srbobran, počekom oktobra 1995. godine, u okviru operacije Južni potez,

usmjerile su napadna dejstva pravcima: planina Vlašić - Kneževo, Ključ -

Mrkonjić Grad, Ključ - Sanski Most i Krupa na Uni - Novi Grad, sa ciljem:

a) u prvoj fazi operacije

zauzeti Mrkonjić Grad, izbiti u dolinu rijeke Vrbas, spojiti snage 5. i 7. K ArBiH,

zauzeti Novi Grad, Sanski Most i Kneževo i stvoriti osnovicu za

napad prema Prijedoru i Banjoj Luci,

1 „Sjećam se priprema za posljednju operaciju Hrvatske vojske i HVO-a Južni potez, kojom smo došli nadomak

Banji Luci. Sastanak su vodili ministar Šušak i general Gotovina s nama, zapovjednicima postrojbi. U jednom

trenutku zazvonio je zaštićeni telefon, a nakon poduljeg razgovora na engleskom jeziku Šušak nam rekao da

imamo dopuštenje SAD-a da planiramo i napadnemo položaje srpske vojske, i na taj način stavimo pod kontrolu

Banja Luku.” – Ante Kotromanović, „Večernji list“, Zagreb, 31.10.2003.

9

b) u drugoj fazi operacije

nasilnim prelaskom rijeke Une i rijeke Save nastaviti dejstva

pravcima: Kostajnica - Prijedor - Banja Luka, Kozarska Dubica - Prijedor - Banja Luka, Gradiška - Banja Luka i Srbac - Derventa, sa ciljem blokade grada Banja Luka.

na ostalim dijelovima fronta, a posebno u zonama odgovornosti 2. i 3. K ArBiH, nastaviti sa izvođenjem borbenih dejstava sa ciljem zauzimanja planine Ozren, grada Doboja, a u sadejstvu sa HV i HVO izvršiti presijecanje koridora.

U realizaciji prve etape operacije koncentrisane su glavne snage na

pravcu Jajce - Mrkonjić Grad a pomoćne snage na pravcu Šipovo - Mrkonjić

Grad i Mlinište – Podrašnica - Manjača.

Snage RH i HR Herceg-Bosne koje su učestvovale u napadnoj operaciji i

okupaciji

U operaciji, pod kodnim nazivom Južni potez, učestvovale su jedinice iz

RH i HRHB, odnosno HV, HVO i MUP sa oko 7.200 vojnika.

a) Snage RH

4. gardijska brigada HV (Split),

7. gardijska brigada HV (Varaždin),

126. domobranska pukovnija (Sinj),

141. brigada (Split),

7. domobranska pukovnija (Zadar),

dijelovi 111. brigade (Rijeka),

1. hrvatski gardijski zdrug,

Izviđačko-diverzantska satnija Glavnog stožera HV

b) Snage HRHB

1. gardijska brigada HVO

2. gardijska brigada HVO

3. gardijska brigada HVO

60. gardijsko-desantna bojna HVO

22. diverzantski odred HVO

Specijalna jedinica MUP-a Herceg-Bosne

10

Komandni kadar HV i HVO

Realizacija operacije Južni potez planirana je u Komandi operativne

grupe (OG) Istok u Šipovu, po njegovom zauzimanju, odnosno po završetku

operaciije Maestral. Sve operacije HV protiv VRS ranije su planirane u

Glavnom štabu HV, a u planiranju su učestvovali general Janko Bobetko i

admiral Davor Domazet Lošo.

Operaciju je vodio štab u kome su se nalazili komandant združenih

snaga general Ante Gotovina (Zborno područje Split), i članovi generali

Rahim Ademi i Ljubo Ćesić Rojs, a komandant OG Istok koja je neposredno

zauzela Mrkonjić Grad bio je general Željko Glasnović.

Komandanti jedinica ranga brigade i nižih jedinica kao i starješine u

komandama brigada bili su:

a) 4. gardijska brigada HV „Pauk” Split

Komandant brigade bio je general Damir Krstičević, zamjenik

komandanta brigade brigadir Ante Kotromanović, načelnik štaba

brigade pukovnik Milan Perković, pomoćnik komandanta za

političku djelatnost pukovnik Ivan Beljan, načelnik SIS-a u brigadi

Jure Bojić, pomoćnici komandanta brigade pukovnici Ivan Mršić i

Mladen Bašić; komandant oklopne bojne (čete) stožerni brigadir

Andrija Matijaš Pauk (poginuo 9. oktobra 1995. godine).

b) 7. gardijska brigada HV „Pume” Varaždin

Komandant brigade bio je general Ivan Korade, načelnik SIS-a Ivan

Viljevac, načelnik obavještajnog odjeljenja Stjepan Cerovečki.

v) 1. Hrvatski gardijski zdrug

Komandant je bio general-bojnik Miljenko Filipović, zamjenik

komandanta Ante Saskov, obavještajni oficir pukovnik Bari Rudolf,

komandant komandne čete Ado Lučev, komandant izviđačkog voda

natporučnik Dražen Vidović, komandant padobranskog bataljona

bojnik Anto Filipović, zamjenik komandanta padobranskog bataljona

Mario Šimunović, komandiri četa u padobranskom bataljonu:

zastavnik Mate Kraljević, poručnik Stanko Kreso i zastavnik Josip

Brnjak; komandant motorizovanog bataljona bojnik Miodrag Demo,

zamjenik komandanta motorizovanog bataljona Stipe Nimac,

obavještajni oficir u bataljonu satnik Landeka, oficir SIS-a u

bataljonu natporučnik Ciber.

11

g) 126. domobranska pukovnija HV-a (Sinj)

Komandant pukovnik Ante Podrug.

d) Izviđačko-diverzantska satnija Glavnog stožera HV

Komandant satnik Ivica Dekalić.

đ) 1. gardijska brigada HVO „Ante Bruno Bušić”

Komandant je bio stožerni brigadir Antun Luburić, zamjenik

komandanta brigade pukovnik Draženko Pervan, načelnik štaba

pukovnik Božo Šain, načelnik operativno-nastavnog odjeljenja

bojnik Žarko Valentić, načelnik artiljerije bojnik Dalibor Perić,

obavještajni oficir Franjo Bušić, komandanti bataljona bojnici

Marinko Begić, Branko Bungić i Milivoj Božina; komandant oklopnog

bataljona bojnik Tomo Marić, zamjenik komandanta oklopnog

bataljona bojnik Markica Baketarić, oficir SIS-a satnik Jure Đerek,

vršilac dužnosti komandanta artiljerijskog diviziona poručnik Marin

Salado.

e) 2. gardijska brigada HVO

Komandant general bojnik

Stanko Sopta.

ž) 3. gardijska brigada HVO

Komandant brigadir Ilija Nakić.

z) 60. gardijsko-desantna bojna HVO-a „Ludvig Pavlović”

Komandant pukovnik Davor Dodig, zamjenik komandanta Mate

Leko, operativac Zlatko Zubonja.

i) 22. diverzantski odred HVO

Komandant pukovnik Predrag Mandić.

j) Specijalne jedinice MUP-a HR HB

Komandant general Zlatan Mijo Jelić.

12

ORGANIZACIJA I ODBRAMBENA DEJSTVA VRS

Opšta situacija

U periodu od 15. septembra do 8. oktobra 1995. godine združene

muslimansko-hrvatske snage, podržane dejstvima avijacije NATO, nastavile

su da izvode zajedničku operaciju na pravcima: Bihać – Petrovac – Ključ –

Sanski Most i Jajce – Mrkonjić Grad i značajno su ugrozile bok 1. krajiškog

korpusa (1.KK) VRS.

U širem rejonu Mrkonjić Grada odbranu su organizovale i izvodile

jedinice 30.pd i OG-2/1. KK.

Trideseta pd/1. KK početkom oktobra 1995. godine je organizovala

odbranu sa prednjim krajem na liniji: Rijeka Vrbas (ušće rijeke Ugar) –

rijeka Ugar – uzvodno prema Kneževu i dalje s. Vitovlje.

OG-2/1. KK je na dan 8. oktobra 1995. godine organizovala odbranu sa

prednjim krajem na liniji: Treskavac – s. Sana od s. Kozice – D.Ljubinje –

D.Ratkovo – s. Zabluće – s. Previja – s. Treskave – Dimitovo (kota 1.484) –

Štrbine – Lisina (Poljane-Šibovi) – Previle –

s. Kodže – Brda – Vlasinje – rijeka Vrbas.

U zoni odgovornosti OG-2/1. KK jedinice HV, početkom oktobra 1995.

godine, izvodile su napad na pravcima: Jezero – Mrkonjić Grad, s. Baraći – s.

Podrašnica i Ključ – s. Čađavica. Nešto ranije, polovinom septembra 1995.

godine, jasno je uočeno prisustvo 1. gardijske brigade HVO kao i ostalih

jedinica i dijelova 5. korpusa ABiH. Obavještajni podaci su govorili da će

hrvatske snage u napadu i zauzimanju Mrkonjić Grada angažovati 22 tenka,

6 VBR-ova, 26 haubica i topova raznih kalibara i veći broj minobacača 60

mm i 120 mm.

Početkom oktobra 1995. godine intenzivirana su artiljerijska dejstva HV

i HVO po Mrkonjić Gradu i široj okolini, kao i provokacije nasilnim

izviđanjem i manjim pješadijskim napadima. Sve vrijeme položaji VRS su

izviđani bespilotnim letjelicama. Dejstva artiljerije su bila potpuno

neselektivna, tako da je pogođen veliki broj civilnih objekata, a bilo je i

civilnih žrtava.

Jedinice VRS

OG-2 :

11. lpbr (Mrkonjić Grad)

7. mtbr (Kupres)

5. lpbr (Glamoč)

13

2. krajiška pbr

1., 2. i 3 lbr/IBK

jedan bataljon/16. kmtbr

11. pbr (Petrovac)

jedinice podrške (AG, veza i sl.)

dijelovi lpbr iz Čelinca

30. pd:

mpoabr

1. lpbr (Šipovo)

22. pbr

31. lpbr

OG-10:

6. sanska pbr

5. kozarska lpbr

Ostale jedinice:

1. okbr /1. KK

Bataljon vojne policije 1. KK

Prethodna borbena dejstva

Komande i jedinice VRS u širem rejonu Mrkonjić Grada preduzele su niz

vojničkih mjera da se stabilizuju i učvrste linije odbrane i spremno dočeka

očekivana hrvatska ofanziva na Mrkonjić Grad. Ovu situaciju ilustruju

mnogobrojna naređenja i zapovijesti jedinica VRS.

U zapovijesti za napad komandanta OG-2 od 1. oktobra 1995. godine

ističe se:

Združene snage federacije (5. i 7. muslimanski korpus, ojačani delovima 1. i

3. korpusa i glavne snage HV i HVO), nakon zauzimanja zapadnog dela teritorije RS sa gradovima: Grahovo, Glamoč, Drvar, Petrovac, Krupa na Uni, Ključ, Šipovo, Jajce i Srbobran, izvodile su napadne operacije na pravcima: Vlašić - Kneževo, Ključ - Mrkonjić Grad, Ključ - Sanski Most i Krupa na Uni - Novi Grad, sa ciljem:

- Zauzeti Mrkonjić Grad, izbiti u dolinu r. Vrbas, spojiti snage 5. i 7.

muslimanskog korpusa,

- zauzeti Novi Grad, Sanski Most i Kneževo, i stvoriti osnovicu za napad prema Prijedoru i Banjoj Luci.

- U narednoj etapi operacije dejstva će biti sinhronizovana sa forsiranjem r. Une i r. Sava i napadom HV na pravcima: Kostajnica - Prijedor - Banja Luka, Kozarska Dubica - Prijedor - Banja Luka, Gradiška - Banja Luka ili Srbac - Derventa.

14

Na ostalim delovima fronta, a posebno u zonama odgovornosti 2. i 3.

muslimanskog korpusa nastaviće sa izvođenjem napadnih dejstava sa ciljem:

- zauzimanje planine Ozren, grada Doboja, a u sadejstvu sa HV i HVO napada na „Koridor”, vezivanje i razvlačenje snaga VRS.

Početkom oktobra 1995. godine jedinice HV i HVO intenzivirale su

borbena dejstava u rejonu Mrkonjić Grada, što se vidi i u borbenim

izvještajima jedinica VRS prema komandi 1. KK. Tako, na primjer:

2.10.1995. godine, ponedjeljak

30. pd. - „U vremenu do 9.30 - 11.00 neprijatelj je dejstvovao po prednjem kraju naše odbrane, a gađao je i sam Mrkonjić Grad. U z/o 11. LPBR izveo je jak artiljerijski napad iz pravca sela Sabazi i sela Maglaj Do, dejstvujući sa

MB 82 i 120 mm sa preko 200 granata.”

OG-2 - „Neprijatelj je u jutarnjim časovima dejstvovao po okolnim naseljima M. Grada, prema selu Podbrdo i selu Podrašnica.

Oko 11 časova dejstvovao je iz MB 120 mm iz pravca Rustina po rejonu Poljane, te po rejonu sela Vlasinje. Naše jedinice su adekvatno odgovorile.

Imali smo 7 poginulih i 25 ranjenih u večernjim časovima, a u toku

današnjeg dana 17 ranjenih boraca.”

5.10.1995. godine, četvrtak

30. pd - „U prijepodnevnim časovima neprijatelj je obnovio pješadijska dejstva na pravcu selo Baravo - selo Vlasinje. Oko 16.30 iz artiljerijskih

oruđa otvarao je vatru po komunikaciji selo Bjelajci - M. Grad, kao i na sam

grad.

U z/o 22. PBR i 1. spec. br. neprijatelj je u par navrata otvarao vatru iz pješadijskog naoružanja. Na desnom krilu vode se žestoke borbe i naše

jedinice napreduju prema Ključu.”

6.10.1995. godine, petak

Komanda 30. pd u informaciji jedinicama pod nazivom: „Sporazum o prekidu vatre i rezultatu izvođenja borbenih dejstava na zapadnom frontu”, pored ostalog, ističe:

„Dana 5.10.1995. godine delegacija RS potpisala je sporazum o prekidu vatre na prostorima čitave bivše BiH, koji stupa na snagu 10.10.1995. godine u 0.01 časova. Sporazum je u funkciji cjelovitog mirovnog procesa, koji će se intenzivirati. Cjeloviti tekst Sporazuma ćete dobiti naknadno, nakon usaglašavanja sa svim stranama.”

Komanda 30. pd dalje ističe:

„U narednih 4-5 dana očekujemo intenziviranje borbenih dejstava ustaško-muslimanske koalicije, na svim dijelovima ratišta, a posebno u širem rejonu Sarajeva, Hercegovini, na Ozrensko-Dobojsko-Teslićkom pravcu i na celom zapadnom frontu.

15

Posebno upozoravamo sve komande i jedinice na mogućnost jakih i

iznenadnih napada ustaša na pravcima: Jajce - Mrkonjić Grad i Šipovo - Mrkonjić Grad.

Ne treba isključiti mogućnost ponovnih pokušaja forsiranja r. Una i r. Sava i napada na RS na više pravaca sa severa.”

U dnevnom izvještaju Komande 30. pd se ističe:

„U 11.30 časova neprijatelj je izveo jači artiljerijski napad iz pravca sela Gumine po rejonu Grabova. U z/o 22. PBR i 1. spec. brigade neprijatelj je izvodio povremene artiljerijsko - pješadijske napade duž cijele linije

odbrane i po dubini.”

7.10.1995. godine, subota

30. pd. - „Neprijatelj je u više navrata dejstvovao artiljerijom po rejonu Previla iz pravda Majdana i Sinjakova.

U z/o 11. LPBR neprijatelj je u ranim jutarnjim časovima pokušao pješadijski napad bez uspjeha. Artiljerijska dejstva izvodio je po prednjem kraju naše odbrane i po komunikaciji M. Grad-Bjelajce, a i po samom M. Gradu.

Primijećeni su veliki pokreti motornih vozila i pješadije na pravcu Vitovlje-Gostilj.

Naše snage su adekvatno odgovorile. Iz sastava 1. LPBR izvučen je 3. pb (bez jedne čete) i stavljen u rezervu na pravcu M. Grad-Previle i M. Grad-Bjelajce - Vlasinje.

Poginuo je 1 borac iz 1. specijalne brigade.”

Borbena dejstva od 8.10. do 21.10.1995. godine

8.10.1995. godine

Jedinice HV, HVO i ArBiH su u jutarnjim časovima otpočele snažna

artiljerijska dejstva na čitavom frontu, gdje su istovremeno izvodili

pješadijsko-tenkovske napade na liniju odbrane OG-2 i 30. pd. Jedinice OG-2

i 30.pd uspjele su zadržati položaj, ali telefonska veza između jedinica je

pokidana zbog artiljerijskog dejstva, zbog oštećenih telefonskih vodova, a

radio veza je ometana uređajima za ometanje.

Usljed artiljerijskog dejstva po dubini odbrane i naseljenim mjestima,

posebno Mrkonjić Gradu oštećeni su objekti infrastrukture, nestalo je struje i

vode, te je jedan dio civilnog stanovništva, koji je ostao, počeo napuštati grad

i ostala naseljena mjesta u zoni odgovornosti OG-2 i 30. pd.

Komanda OG-2 dana 8.10.1995. godine u svom naređenju „Zadaci

jedinicama”, pored ostalog, ističe:

„Kako se primiče vreme potpisanog prekida vatre hrvatsko-muslimanske snage pripremaju operaciju sa ciljem zauzimanja Mrkonjić Grada i

16

celokupne komunikacije Mrkonjić Grad - Ključ, te stvaranju uslova za

produžetak napada na izabranim pravcima.”

U dnevnom izvještaju komandi 1. KK komanda 30. pd izvještava:

„Neprijatelj je u zoni odgovornosti motorizovane brigade oko 8.00 časova otpočeo sa jakom artiljerijskom pripremom koja je trajala cijelo prijepodne. Imao je više bezuspješno pješadijskih napada.

U z/o 11. LPBR otpočeo je kombinovani artiljerijsko-pješadijski napad oko 8.20.

Artiljerijska dejstva traju nesmanjenom žestinom cijeli dan, a pješadijom je pokušao probiti linije naše odbrane.

Po najužem dijelu centra Mrkonjić Grada ispalio je oko 300 projektila.

Na Kneževskom dijelu ratišta jak artiljerijsko pješadijski napad počeo je u 8.00.

Dejstvovao je sa tenkovima i haubicama. Na sam centar grada Kneževa palo je preko 100 projektila. Pomjeranja linije naše odbrane nije bilo.

Podatke o ranjenim borcima dostaviće se naknadno.”

9.10.1995. godine

U 5.00 časova snage HV otpočele su podilaženje pješadijom i tenkovima

na prednji kraj odbrane OG-2 i 30. pd.

U 8.00 časova HV i HVO su počeli sa artiljerijskim dejstvima iz svih

oruđa po prednjem kraju snaga VRS, a potom je artiljerijska vatra prenesena

na grad Mrkonjić Grad i naseljena mjesta u zoni odgovornosti OG-2 i 30. pd.

Artiljerijska dejstva su neprekidno trajala čitav dan, kao i u toku noći. U tim

dejstvima poginulo je i ranjeno više pripadnika VRS, a posebno je stradalo

civilno stanovništvo.

U 8.00 časova lpbr iz IBK, koja je držala položaje u rejonu Lisine

(Poljane-Štrbine), osim jednog pješidijskog bataljona koji se nalazio prema s.

Pecka ispod Dimitora napustili su položaj i prešli put Mrkonjić Grad – Ključ

pravcem s. Podbrdo - Stričići i zaustavili se u s. Kadijine Vode oko 16.00

časova. Ovim je ostao prazan prostor na pravcu Baraći – Štrbine –

Podrašnica – Mrkonjić Grad, što je neprijatelj iskoristio i izveo pešadijsko-

tenkovski napad i oko 16.30 časova ušao u s. Podrašnicu, te izbio na liniju

Podbrdo – Mračajska Reka – Previla.

Po naređenju zamjenika načelnika GŠ VRS, komandu nad OG-2 je

preuzeo komandant 30. pd.

Komandant 30. pd naredio je da u toku noći jedinice OG-2 posjednu

položaje po sljedećem rasporedu:

17

11.lpbr (Mrkonjić Grad) da ostane na dotadašnjim položajima,

7. pbr (Kupres) posjedala je položaje sa prednjim krajem na liniji Crljenica – Podosinjak – s. Lakići – s. Rudići,

pješadijski bataljon iz Lake čelinačke brigade da posjedne položaj duž puta AVNOJ-a (Mrkonjić Grad – Ključ) od s. Rudići – s. Podbrdo – Ponor.

5. lpbr (Glamoč) sa prednjim krajem na liniji Ponor – Perići - Čađavica;

specijalne jedinice MUP RS sa prednjim krajem na liniji s. Čađavica – s. Donje Ratkovo;

2. krajiška brigada sa prednjim krajem na liniji s. D. Ratkovo – D. Sokolovo – Mulež;

5. lpbr sa prednjim krajem na liniji s. Kozice – s. Tramošnja – Lomovi;

1. okbr sa prednjim krajem na liniji Lomovi – Oštra Luka;

6. lpbr sa prednjim krajem na liniji Oštra Luka – Budimlić Japra.

Iako izložene jakom artiljerijskom dejstvu i tenkovsko-pješadijskom

napadu neprijatelja, sve jedinice su zauzele navedene položaje oko 2.00 časa

10.10.1995. godine.

U dnevnom izvještaju Komande 30.pd ističe:

„Jak artiljerijsko-pješadijski napad hrvatske i muslimanske vojske po prednjem kraju naše odbrane i po dubini. Preko 3.000 granata palo je na

Mrkonjić Grad. Takođe, tučena je komunikacija Crna Rijeka - Mrkonjić Grad - Bjelajci. U pitanje dolazi sam M. Grad, jer su neprijateljske snage probile našu liniju odbrane na pravcu Podrašnica (IBK - napustile

položaj). Imamo poginulih i ranjenih boraca. Dejstva neprijatelja i po Kneževu. Pokušavamo konsolidovati odbranu.”

10.10.1995. godine

Snage HV i HVO su u toku noći nastavile artiljerijska dejstva po svim

naseljenim mjestima, a posebno po Mrkonjić Gradu, a istovremeno je vršen

pokret tenkovima i pješadijom prema položajima VRS.

U 3.30 časova specijalne jedinice MUP RS su izvučene sa položaja s.

Čađavica – s. D.Ratkovo čime je bio otkriven desni bok 5. lpbr, koja se povlači

oko 4.30 časova i zaustavlja se u rejonu s. Lokvari – s. Sladojevići. Pješadijski

bataljon iz čelinačke brigade takođe se povukao i zauzeo položaje u rejonu V.

Gradina – M. Gradina.

Ostale jedinice OG-2 i 30.pd ostale su na svojim prethodnim položajima.

HV i HVO u 6.00 časova otpočinju opšti pešadijsko-tenkovski napad, uz

snažnu artiljerijsku podršku, u čitavoj zoni odgovornosti. Zbog nepovoljnog

položaja jedinice OG-2 nisu mogle ostati na svojim položajima (7. pbr i 11.

lpbr) i tražile su od komande OG-2 da se povuku na naredne položaje.

18

Načelnik štaba OG-2 je odobrio zahtjev, sa zadatkom da posjednu

položaje u liniji:

Rijeka Vrbas (ušće Crne Rijeke) – Crna Rijeka - s. Bjelajci –

s. Kotor – Mrkonjić Grad – Stupovi – Kula – M. Gradina.

Povlačenje jedinica je otpočelo oko 8.45 časova i jedinice su uspjele

posjesti navedene položaje oko 11.30 časova, ali zbog žestokih artiljerijskih

dejstava nisu uspjele utvrditi položaj, zbog čega je bilo ranjenih i poginulih

boraca, pretežno od dejstva artiljerije.

Zbog naglog izvlačenja jedinica VRS u širem rejonu Mrkonjić Grada u

gradu je ostalo dosta civila, koje su kasnije jednice HV i HVO hapsile,

zatvarale i ubijale.

Snage HV su uspjele potisnuti snage 11. lpbr na pravcu prema

s. Gustovare – s. D.Šehovci.

Oko 16.30 časova snage HV su uspjele ući u gradski centar Mrkonjić

Grada, a potom nastaviti borbena dejstva na pravcu Mrkonjić Grad –

s. Trijebovo.

Zbog navedenog stanja na frontu u zoni odgovornosti OG-2 oko 20.00

časova Komandant 30. pd putem kurirske službe (žične veze pokidane, a

radio veze ometane) naredio je da jedinice VRS posjednu položaje po

sljedećem rasporedu:

1.mpoabr sa prednjim krajem na liniji s. Dubrave – Savanovići – rijeka Vrbas;

Pješadijski bataljon iz sastava RV i PVO (Zalužani) u rejonu

s. Topići;

11.lpbr sa prednjim krajem na liniji s. Glibine – s. Pekezi;

7.pbr u rejonu s. Trijebovo;

31.pbr i 22.lpbr sa zadatkom da zatvore pravce koji izvode ka

s. Baljvine i dalje prema Čemernici.

Do 24.00 časa sve jedinice su uspjele posjesti navedene položaje.

Komanda 30.pd izvještava:

„Danas su nastavljene vrlo žestoke borbe na širi rejon Mrkonjić Grada. Na sam grad je palo oko 5.000 granata. Naše jedinice planiraju poslije izvlačenja posjesti sljedeću liniju: Jasenovo Brdo - Ponor - Rajakovo Brdo -

Strbina - TT910 - Podovi - selo Gustovan - Gudelj - Kučine. Prema izvještajima, M. Grad je pao u ruke neprijateljskim snagama. Imali smo 17 poginulih i 108 ranjenih.”

11.10.1995. godine

U toku noći 11.10.1995. godine pješadijski bataljon iz sastava RV i PVO

oko 4.00 časova se povukao sa položaja u s. Topići, tako da je ostao prazan

19

prostor oko 2 km između 11.lpbr i 1.mpoabr, što su iskoristile izviđačko-

diverzantske jedinice HV, koja su u jutarnjim časovima oko 9.00 časova

zaobišle jedinice 11. lpbr i 1. mpoabr i otpočele borbena dejstva u pozadini

jedinica VRS-a. Istovremeno, između b/d na prednjem kraju VRS, dijelovi 1.

mpoabr ostali su u okruženju u s. Dubrave, nakon čega su se odlučili na

proboj prema s. Bočac. Proboj su izvršili oko 11.00 časova, a potom prešli

most u s Bočac i posjeli položaj u s. Bočac prema s. Krmine. U tom proboju

veliki broj boraca je ranjen i poginuo, a nestalo je 18 boraca.

Zbog stanja na frontu, komandant 30.pd u 13.00 časova naredio je da se

posjednu položaji u sljedećem rasporedu:

11.lpbr sa prednjim krajem na liniji Gradina – s. Perići –

M. Manjača;

7.pbr sa prednjim krajem na liniji V. Manjača – V.Omar;

5.lpbr sa prednjim krajem na liniji s. Lokvari – s. Stričići;

2.lpbr i 5. lpbr ostaju na starim položajima bataljona iz 1. lpbr (Čelinac) u dolini rijeke Vrbas – Rucuni (ispred);

1.lpbr (Šipovo), 31.lpbr i dijelovi 22.pbr da posjednu položaje ispod Čemernice i spriječe prolaz snagama HV i HVO prema

s. Krmine, Aginom Selu, Tisovcu, kao i Kneževu.

Jedinice su u toku dana i noći 11./12.10.1995. godine uspjele posjesti i

zadržati navedene položaje. U toku posjedanja položaja i borbenih dejstava

veliki broj vojnika je ranjen i poginuo.

U dnevnom izvještaju 30. pd ističe:

„Ubacivanje jače diverzantsko-terorističke grupe oko 7.00 časova u širi rejon Dabraca kod motela. Ustaše su upale u kanjon Vrbasa, te krenule prema Bočcu u zahvatu komunikacije Dabrac-Krupa na Vrbasu. Pokušavamo da

blokiramo dalja napredovanja ovih snaga. Jaka artiljerijska dejstva neprijatelja po našim linijama odbrane. Naše jedinice i dalje sklone napuštanju položaja. U toku je uvođenje drugih jedinica kako bi se zaustavilo napredovanje neprijatelja. Imamo poginulih i ranjenih. Neprijatelj je prodro po južnom dijelu Čemernice i izbio na Agića Selo i pali

zaseoke. Drži HE Bočac. Pokušavamo stabilizovati ovaj dio fronta. Imamo poginulih i ranjenih.”

12.10. do 21.11.1995. godine

Odmah po zauzimanju teritorije opštine Mrkonjić Grad i hidroelektrane

Bočac, jedinice HV i HVO prešle su u odbranu. Povremeno su izvodile

napadna dejstva, ali nisu postizale značajnije uspjehe niti je bilo većeg

pomjeranja linije razdvajanja. Nastupio je period okupacije Mrkonjić Grada,

zarobljavanja i ubijanja vojnika i civila i nezapamćene pljačke imovine,

rušenja i paljenja materijalnih dobara.

20

Dejtonskim mirovnim sporazumom, od 21. novembra 1995. godine, teritorij

opštine Mrkonjić Grad vraćen je u sastav RS, a organi vlasti RS su ponovo

preuzeli opštinu 5. februara.1996. godine.

21

POSLJEDICE AGRESIJE – LJUDSKE ŽRTVE

Zbog višemjesečnog borbenog djelovanja u neposrednoj blizini granica

opštine, dio civilnog stanovništva iz južnog dijela opštine se početkom

septembra 1995. godine privremeno preselio u bezbjednije dijelove opštine,

ali i u Banja Luku.

U vrijeme ulaska jedinica HV i HV, osim Bošnjaka i Hrvata kojih je u to

vrijeme u opštini bilo oko četiri stotine, zateklo se i nešto više od dvije stotine

Srba. Srbi koji su ostali bile su osobe koje nisu mogle ili nisu htjeli da

napuste grad i okolna seoska naselja2.

O mučenjima i ubijanjima civilnog stanovništva i pripadnika VRS u

vrijeme okupacije HV i HVO, najbolje svjedoče obdukcioni nalazi žrtava. Na

nalazima su konstatovane povrede kao što su: fakture kostiju lobanje i

fakture drugih kostiju nanesene udarcima tupih predmeta ili teškim

mehaničkim oruđem, rastrganost u predjelu vrata i napukline na drugim

dijelovima tijela, otkinute glave ili drugi dijelovi tijela, rane od uboda oštrim

mehaničkim oruđem, rane izazvane mecima iz ličnog vatrenog oružja,

povrede nanesene eksplozivnim sredstvima3.

Pored svirepih ubistava civila i zarobljenih pripadnika VRS, hrvatski

vojnici su danima palili i uništavali srpske kuće, cjelokupnu pokretnu

imovinu i stočni fond opljačkali i odvezli u Hercegovinu4 i Hrvatsku.

Sredinom oktobra 1995. godine, u centralnom Dnevniku Hrvatska

televizija je objavila prilog novinara Ante Ivankovića kojem je ubijanje -

likvidacija zatečenih Srba prikazana kao veliki ratni podvig. Kamerom je

zabilježena sahrana ubijenih žrtava na Pravoslavnom groblju5. Tom prilikom

rječi dr Borisa Zdilara, jednog od šefova ratnog saniteta hrvatskih snaga,

objavljene su u prilogu u kome je rekao da se radi isključivo o pripadnicima

protivničke vojske i da Hrvati vrše obradu leševa po svim predviđenim

međunarodnim propisima6.

Nakon povratka stanovništva u februaru 1996. godine na Pravoslavnom

groblju u Mrkonjić Gradu pronađena je masovna grobnica iz koje su

ekshumirana 181 tijela žrtava.

2 Ivica Đikić, novinar, Feral Tribune od 24. avgusta 2002. godine, str. 11; 3 Republika Srpska, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Centar javne bezbjednosti Banja Luka, Stanica javne

bezbjednosti Mrkonjić Grad, broj: 10-2-16/02-2-KDI-84/06 od 27.10.2006. godine, str.17; 4 Isto; Ivica Đikić, novinar, Feral Tribune od 24. avgusta 2002. godine, str. 11; 5 Republika Srpska, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Centar javne bezbjednosti Banja Luka, Stanica javne

bezbjednosti Mrkonjić Grad, broj: 10-2-16/02-2-KDI-84/06 od 27.10.2006. godine, str.17; Ivica Đikić, novinar, Feral Tribune od 24. avgusta 2002. godine, str. 11; 6 Ivica Đikić, novinar, Feral Tribune od 24. avgusta 2002. godine, str. 11;

22

UBIJENI/POGINULI CIVILI TOKOM

OKUPACIJE OPŠTINE MRKONJIĆ GRAD

rvatska okupacija opštine Mrkonjić Grad karakteristična je po brutalnim

ubistvima civila, kako u toku izvođenja napadnih borbenih operacija, tako i

tokom trajanja okupacije od septembra 1995. do februara 1996. godine.

Civilne žrtve su zabilježene i u najudaljenijim i izolovanim selima i

zaseocima, u kojima je poslije ulaska HV i HVO ostao tek poneki i to stariji

stanovnik.

Civili su ubijani i tokom povlačenja stanovništva iz ugroženih područja.

Osim stradanja od granatiranja, bilo je slučajeva ubistava poslije hapšenja i

zatvaranja.

U više slučajeva pronađeni su, nakon povratka vlasti RS, ostaci izgorjelih

tijela u spaljenim kućama, a postoje indicije da su u vrijeme paljenja

objekata tokom „čišćenja” terena ti ljudi bili živi spaljivani.

Kako se radi o naseljima u kojima su prije okupacije živjeli isključivo

Srbi, ne može se govoriti o odmazdama ili osvetama, već o sistematskom i

planiranom uništenju srpskog stanovništva, tim više što se znalo poslije

potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, da se taj prostor vraća

Republici Srpskoj.

Prva stradanja civila dogodila su se u južnim dijelovima opštine u prvoj

polovini septembra 1995. godine kada je završila hrvatska operacija

„Maestral“. Sredinom septembra zapadne dijelove opštine napale su jedinice

5.K ArBiH pri čemu su ubijale zatečene civile kod kuća. Najveća stradanja

civila dogodila su se od 10. oktobra 1995. godine kada je izvršena okupacija

kompletne teritorije opštine Mrkonjić Grad, Ključa (Ribnika), Jajca (Jezera) i

južnih dijelova opštine Banja Luka.

O kojim razmjerama zločina se radilo, dokaz su i ubijeni civili pronađeni

po povratku opštine Mrkonjić Grad u sastav RS, u masovnoj grobnici na

Pravoslavnom groblju, u spaljenim objektima, kao npr. u selu Surjan, u

plitko zakopanim grobnicama i na otvorenim površinama. Dio ubijenih

civila zbog velikih povreda i oštećenja nije se mogao identifikovati klasičnim

metodama i vođen je duže vrijeme kao nestao (još uvijek se vodi nestalim

sedam civila).

U većem broju slučajeva, civili su ubijani kod svojih kuća ili u njihovoj

neposrednoj blizini. Po završetku borbenih dejstava i uspostavom

okupacione vlasti vršena je djelomična asanacija terena na okupiranom

području Mrkonjić Grada, Banja Luke, Šipova i Ključa, a pronađena tijela su

23

sakupljana i sahranjivana u masovnu grobnicu na Pravoslavnom groblju u

Mrkonjić Gradu. Uslijed velikih razmjera ubistava, jesenskih i zimskih

vremenskih uslova, veličine terena i nezainteresovanosti okupacione vlasti,

respektivan broj ubijenih civila je ostao neobrađen i nesahranjen, a porodice

su ih u raspadnutom stanju nalazile po povratku u februaru 1996. godine i

kasnije.