türkiye'de illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması (2010)
TRANSCRIPT
TÜRKİYE’DE İLLERİN SOSYO-EKONOMİK GELİŞMİŞLİK SIRALAMASI (2010)
Arş. Gör. Ezgi Baday YıldızKaradeniz Teknik Üniversitesi, SBE, İktisat Bölümü
Yrd. Doç. Dr. Uğur SivriKaradeniz Teknik Üniversitesi, İİBF, Ekonometri Bölümü
Prof. Dr. Metin BerberKaradeniz Teknik Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü
ÖZETÜlkemizde bölgelerin, illerin ve ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyini belirleyen çalışmalar
Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından dönem dönem yapılmaktadır. Bu çalışmaların sonuncusu 2004 yılında yapılan ve Türkiye’de ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyini belirleyen çalışmadır. Bunun yanı sıra, bölgelerin ve illerin gelişmişlik sıralaması araştırması ise en son 2003 yılında yapılmıştır. Benzer çalışmaların beş yılda bir periyodik olarak yapılacağı açıklanmasına rağmen, bildiğimiz kadarıyla şimdiye kadar böyle bir çalışma yayınlanmamıştır.
Bu çalışmanın temel amacı, bu boşluğun doldurulmasına katkı yapmaktır. Diğer bir ifadeyle, bu çalışmada, güncel veriler kullanılarak illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması belirlenmektedir. Diğer bir amaç ise bu çalışmadan elde edilen sonuçların DPT (2003) ile karşılaştırılması ve 2003 yılından sonraki farklılıkların ortaya konulmasıdır.
Çalışmanın amacına uygun olarak veriler DPT(2003)’de kullanılanlar arasından seçilmiştir. Ayrıca DPT (2003)’e paralel olarak bu çalışmada da illerin gelişmişlik sıralamasının belirlenmesinde “Temel Bileşenler Analizi” kullanılmaktadır. Buna karşılık DPT (2003)’den farklı olarak bu çalışmada, analiz yalnızca il bazında gerçekleştirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Düzeyi, Temel Bileşenler Analizi, İllerin Gelişmişlik Sıralaması.
JEL Sınıflandırması: R11, R13, R15.
SOCIO-ECONONOMIC DEVELOPMENT RANKING OF PROVINCES IN TURKEY (2010)
ABSTRACTThe studies that determine socio-economic development level of regions, provinces and districts in
our country are conducted by the State Planning Organization (DPT) occasionally. The last one of these studies, which determines the level of socio-economic development of districts in Turkey, was carried out in 2004. Besides, the last study, which determines development ranking of regions and provinces, was carried out in 2003. Despite the announcement that similar researches will be carried out periodically every five years, such a study hasn’t been published for now to the best of our knowledge.
The main purpose of this study is to contribute to filling this gap. In other words, in this study, socio-economic development ranking of the provinces is determined by using up-to-date data. The other aim of this study is to compare the results obtained from this study with those of DPT (2003) and show the differences after year 2003.
Convenient for aim of this study, the data were chosen from those that were used DPT (2003). Also, similar to DPT (2003), this study uses the “Principal Components Analysis” in order to determine the
development ranking of provinces. However, unlike the study of DPT (2003), in this study, the analysis is carried out only on the basis of the province.
Key words: Socio-Economic Development Level, Principal Components Analysis, Development Ranking of Cities.
JEL Classification : R11, R13, R15.
1. GİRİŞ
Türkiye’nin bölgeleri ve illeri arasındaki sosyo-ekonomik gelişme süreci tekdüze olmayıp, geniş sosyo-ekonomik farklılıklar söz konusudur. Bu farklılıkların kavranması politika yapıcılar için büyük önem arz etmektedir. Zira bölgesel eşitsizliklerin giderilebilmesinde başlangıç noktası, bölgesel gelişme farklılıklarının ortaya konulmasıdır.
Gelişmenin nasıl ölçüleceği ekonomideki tartışmalı konulardan biridir. 1970’lere kadar kişi başı GSYİH (veya GSMH) gelişmenin temel ölçülerinden biri olarak kabul edilirken bu yıldan itibaren insani gelişimin ölçülmesinde tek başına bu kıstasın yeterli olup olmadığı tartışmalı hale gelmiştir. Özellikle gelir dağılımı hakkında çok az bilgi taşıması, bu değişkenin gelişimi ölçmedeki yetersizliğini ortaya koymaktadır.
Buna bağlı olarak 1970’li yıllardan sonra gelişmişlik düzeyinin ölçümünde sosyo-ekonomik değişkenlere verilen önem giderek artmıştır. Gelişmenin en iyi ölçüsü olarak görülen kişi başına gelir sorgulanır hale gelmiş ve gelişmeyi ölçmek için birden çok refah ölçütünün bileşiminden oluşan bir kıstas arayışı başlamıştır. Bunlardan en önemlisi Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından hesaplanan Beşeri Sermaye Endeksidir (Human Development Index, bundan sonra HDI).
1990 yılından bu yana HDI, gelişme seviyesinin karşılaştırılmasında standart bir araç haline gelmiştir. Şimdiki mevcut halinde sağlık ve uzun ömür, bilgi ve iletişim ile mallara erişim gibi üç ayrı göstergenin ağırlıksız ortalamasından oluşan HDI her ülke için 0 ile 1 arasında bir değer almaktadır. Beşeri sermaye endeksinin en yüksek değeri bir ile ifade edilmektedir (Cahil ve Sanchez, 2001:312). Fakat kavramsal açıdan zayıf ve ampirik olarak da sağlıksız görülen HDI, içerdiği önyargılardan dolayı karşılaştırmalarda yetersiz görülmekte ve bu nedenlerden dolayı eleştirilmektedir.
Son yıllarda bu eleştirileri de dikkate alan ve çok sayıda değişken kullanarak bir sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi oluşturabilen Temel Bileşenler Analizi (Principal Components Analysis, bundan sonra PCA) geniş ölçüde kullanılmaya başlanmıştır. Gelişme, çok boyutlu bir olgudur. Ekonomik büyüme düzeyi, eğitim düzeyi, sağlık hizmetleri, kadının statüsü, beslenme düzeyi, iletişim gibi birçok önemli boyut içermektedir. Bu nedenle gelişme farklılıklarını belirleyebilmek için tek bir değişkenin değişkenliğini okumak yerine, PCA kullanarak çeşitli göstergelere dayalı bir bileşik endeks geliştirme yolu sıkça kullanılan bir yöntem haline gelmiştir.
Nitekim Türkiye’de bölgelerin, illerin ve ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyini belirlemeye yönelik çalışmalar yapan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) da bu yöntemi benimsemiştir. DPT’nin dönem dönem gerçekleştirdiği bu çalışmaların sonuncusu, 2004 yılında Türkiye’de ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyini belirleyen çalışmadır. Bölge ve illerin gelişmişlik sıralaması araştırması ise en son 2003 yılında yapılmıştır. Beş yılda bir periyodik olarak yapılacağı açıklanmasına rağmen 2004 yılından bu yana DPT’nin konuyla ilgili herhangi bir çalışmasına rastlanılamamıştır.
Buna bağlı olarak bu çalışmanın temel amacı, sonuncusu 2003 yılında DPT tarafından yapılan illerin sosyo ekonomik gelişmişlik sıralamasının, ulaşılabilen en yeni
2
veriler ile tekrarlanmasıdır. Çalışmanın diğer bir amacı ise 2010 yılı illerin gelişmişlik sıralaması ile 2003 yılı illerin gelişmişlik sıralamasını karşılaştırarak zaman içindeki farklılıkları ortaya koymaktır. Bu amaçlar doğrultusunda çalışmada 2003 yılındaki sıralamada kullanılan değişkenler tercih edilmiş ve PCA yöntemi esas alınmıştır.
Çalışma altı bölümden oluşmaktadır. İkinci bölümde ülkemizde ve dünyada PCA kullanarak gelişmişlik ölçümü yapan çalışmalardan derlenmiş bir literatür yer almaktadır. Bu kısımda önce Türkiye’de, daha sonra da dünyada PCA kullanarak gelişmişlik ölçümü yapan çalışmalara yer verilmiştir. Üçüncü bölümde gelişmişlik ölçüm yöntemi olarak tercih edilen PCA ve veri seti tanıtılacaktır. Dördüncü bölüm PCA’ya ilişkin uygulama sonuçlarını içermektedir ve “2010 Yılı İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması” da bu bölümde yer almaktadır. Beşinci bölümde 2010 yılı sıralaması ile 2003 yılı sıralaması karşılaştırılarak zaman içindeki değişimler ortaya konulacaktır. Altıncı ve son bölümde ise sonuç kısmı yer almaktadır.
2. LİTERATÜR
Dinçer (1996), Türkiye genelindeki 76 ilin sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyesini, ekonomik ve sosyal alanlardan seçilmiş 58 adet değişken kullanarak belirlemiş ve her bir il için sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi olarak tanımlanabilecek sayısal değerler elde ederek illerin sıralamasını yapmıştır. PCA’nın kullanıldığı çalışmada elde edilen sonuçlara göre; Türkiye’de yaşanan mekansal gelişme eğilimleri “sıçrama”lardan ziyade, “yayılma” dinamiklerince belirlenmektedir. Ayrıca, Türkiye’de gelişmenin mekan üzerinde dağılımı, başlangıçta kutuplarda yoğunlaşma ve ardından halkalar halinde çevre illere yayılma tarzında olduğu belirtilmiştir. Yazar, çalışmanın yapıldığı dönemde ekonomik ve sosyal gelişmenin ülke genelinde dengeli dağılımından söz etmenin mümkün olmadığı sonucuna ulaşmıştır.
Dinçer ve diğ.(2003), DPT’nin yaklaşık beş yıllık aralıklarla bölgelerin, illerin ve ilçelerin gelişmişlik düzeyini belirleme amacına uygun olarak illerin ve bölgelerin gelişmişlik sıralamasını yaptıkları bu çalışmada Türkiye genelinde 81 ile ve 58 değişkene yer vermişlerdir. Kurumun daha önceki çalışmalarıyla karşılaştırma yapabilmek amacıyla 1996 yılındaki çalışmaya paralel olarak PCA kullanılmıştır. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, 25 ilin sıralamadaki konumları yükselirken, 13 ilin konumunun değişmediği ve 38 ilin konumunun gerilediği tespit edilmiştir.
Dinçer ve Özaslan (2004), DPT’nin 2003 yılındaki çalışmasını tamamlamak amacıyla, ilçelerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralamasını ve benzer özellikleri taşıyan ilçelerin gruplandırılmasını gerçekleştirdikleri çalışmada PCA’yı kullanmışlardır. 872 ilçeyi ve 32 değişkeni kapsayan çalışmada ilçeler 6 kademeli gelişmişlik düzeyine ayrılmıştır.
Das (1999), Hindistan’da eyaletler arasındaki gelişme farklılıklarını ve bu farklılıklara neden olan göstergeleri belirlemeyi amaçladığı çalışmasında PCA ile elde edilmiş bir bileşik endeks kullanmıştır. Endeks ekonomik gelişim, sağlık hizmetleri, genel minimum ihtiyaçlar ve iletişim olmak üzere genel kabul görmüş dört bileşen kullanılarak oluşturulmuştur. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, Hindistan eyaletleri arasında geniş eşitsizlikler söz konusudur. Bu eşitsizliklere neden olan faktörlerin ise eğitim, gıdaya erişim, sağlıklı su tüketimi, sağlık bakımı ve benzeri gibi temel ihtiyaçlar olduğu tespit edilmiştir.
3
Cahil ve Sanchez (2001), bir bileşik gelişme endeksinde bir dizi değişkenin ağırlıklarını belirlemek için PCA’yı kullanmışlardır. Çalışmada 19 Latin Amerika ülkesi ve ABD eyaletleri için 36 değişkene uygulanan prosedürde Latin Amerika’nın 1990 verileri, ABD’nin ise 1960 ve 1990 verileri kullanılmıştır. Çalışmadan elde edilen genel sonuç ise Latin Amerika’nın gelişme yapısının ABD ile benzer olduğudur.
Wang (2007), on değişik alandan göstergeler kullanarak Çin’de illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyesini belirlemeyi amaçladığı çalışmasında PCA kullanmıştır. Ekonomik gelişme, verimlilik ve Ar-Ge, insani gelişim, eğitim, sosyal adalet, kamu hizmeti, sosyal güvenlik, çevre ve endüstriyel gelişim alanlarından 70 değişkenin PCA yardımıyla tek bir endekse dönüştürüldüğü çalışmada 31 ilin gelişmişlik seviyesinin coğrafi yerleşkeleri ile ilginç bir bağıntı gösterdiği sonucuna ulaşılmıştır. Yazar, doğu kıyıda bulunan illerin batıda bulunan illere göre daha yüksek sıralarda yer almasını bölgesel eşitsizliğin açık bir göstergesi olarak yorumlamıştır.
3. İSTATİSTİKSEL YÖNTEM ve VERİ SETİ
PCA, kabaca, çok sayıdaki özelliklerin belli bir nitelik yönünden özetlenmesi ve ortak nitelik ve biçimlerden bir soyutlama yapabilmeyi mümkün kılmaktadır. Bu özelliğiyle PCA, çok sayıda ve farklı boyuttaki bilgi setinin kapsadığı ortak ve temel anlamı veya bilgi özünü açığa çıkarabilme, görebilme ve tanımlayabilmeyi sağlayan istatistiksel bir tekniktir (Dinçer ve diğ., 2003:31).
Vyas ve Kumaranayake (2006), gelişmişlik düzeyi ölçümünde sosyo ekonomik göstergelerden yaratılan bir veri seti kullanarak yapılan PCA’nın giderek bir rutin haline geldiğini belirtmektedirler. PCA tabanlı göstergelerin nasıl oluşturulacağını, nasıl kullanılacağını ve geçerlilik ile sınırlamalarının neler olduğunu anlattıkları çalışmada analizi kısaca şöyle tanımlamaktadırlar:1
PCA çok değişkenli istatistiksel bir tekniktir. Birçok değişken içeren bir veri setini daha küçük boyutlara indirgemekte kullanılır. Matematiksel açıdan PCA, n sayıda ilişkili değişkenden oluşan bir başlangıç setinden birbiriyle ilişkisiz göstergeler veya bileşenler yaratır. Her bileşen ilk değişkenlerin doğrusal ağırlıklı bir kombinasyonudur. Örneğin, X1
değişkenler setinden Xn’e doğru temel bileşenler aşağıdaki şekilde tanımlanır.
m. temel bileşende n. değişkenin ağırlığıdır.
Her temel bileşen için ağırlıklar korelasyon matrisinin öz vektörlerinde, varyans (λ) ise ilgili öz vektörün öz değerinde verilir. Bileşenler sıralandığında birinci temel bileşen (PC1), orijinal verideki varyasyonun büyük kısmını açıklar. Cebirsel olarak ağırlıkların kareleri toplamı bire eşittir.
Öz değerler toplamı ilk veri setindeki değişkenlerin sayısına eşit olduğundan orijinal veri setindeki toplam varyasyon oranı her ana bileşene λ i/n verilerek hesaplanır. PC2, PC1’den tamamıyla ilişkisizdir ve ek açıklamalar sağlar. Fakat aynı kısıt üzerinde 1 PCA’nın açıklanmasında Vyas ve Kumaranayake (2006) çalışmasından faydalanılmıştır. Daha ayrıntılı bilgi için Dinçer ve diğ.(2003)’e bakınız.
4
PC1’e göre daha az varyasyon içerir. Bileşenler daima bir önceki ile ilişkisizdir. Bu nedenle, her bir bileşen veride ek bir boyut yakalar. Orijinal değişkenlerin varyasyonlarındaki oran küçülürken açıklamalar da küçülür. Verideki orijinal değişkenler arasındaki yüksek korelasyon derecesi genel bilginin yakalanması için daha az bileşen gerektirir.
Bu çalışmada PCA gerçekleştirilirken değişkenler arasındaki korelasyon matrisine göre temel bileşenler hesaplanmıştır.2 Uygulama 41 değişken ve 81 il için yapıldığından veri matrisi (41×81) boyutundadır. Matrisin satırları değişkenleri, sütunları ise illeri göstermektedir. Xij = i. değişkenin j. ildeki değeridir.
X=
PCA analizine dahil edilen ve sosyal ve ekonomik alanlardan seçilen toplam 41 değişken Tablo-1’de verilmiştir. Bu değişkenlerin tamamı DPT’nin 2003 yılındaki çalışmasına paralel olarak seçilmiştir. Diğer taraftan Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2001 yılından sonra il bazında kişisel gelir açıklamamasından dolayı bu değişken yerine kişi başına gayri safi katma değer değişkeni kullanılmıştır.
Tablo-1: Araştırmada Kullanılan DeğişkenlerYIL DEĞİŞKEN KAYNAK BİRİM DEMOGRAFİK GÖSTERGELER 2009 Toplam Nüfus TÜİK-Adrese Dayalı Nüfus Kayıt
SistemiKişi
2009 Şehirleşme Oranı TÜİK-Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
Yüzde
2008-2009
Yıllık Ortalama Nüfus Artış Hızı TÜİK-Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
Binde
2009 Nüfus Yoğunluğu TÜİK-Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
Kişi/Km2
2001-2009
Doğurganlık Hızı TÜİK-Demografi İstatistikleri Adet
İSTİHDAM GÖSTERGELERİ 2009 Tarım İşkolunda Çalışanların Toplam İstihdama Oranı* TÜİK-Hane Halkı İşgücü İstatistikleri Yüzde2009 Sanayi İşkolunda Çalışanların Toplam İstihdama Oranı* TÜİK-Hane Halkı İşgücü İstatistikleri Yüzde EĞİTİM GÖSTERGELERİ 2009 Okur-Yazar Nüfus Oranı TÜİK-Adrese Dayalı Nüfus Kayıt
SistemiYüzde
2009 Okur-Yazar Kadın Nüfusun Toplam Kadın Nüfusa Oranı TÜİK-Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
Yüzde
2009 Üniversite Bitirenlerin 22+ Yaş Nüfusa Oranı TÜİK-Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
Yüzde
2009 İlkokullar Okullaşma Oranı Milli Eğitim Bakanlığı Yüzde2009 Liseler Okullaşma Oranı Milli Eğitim Bakanlığı Yüzde2009 Mesleki ve Teknik Liseler Okullaşma Oranı Milli Eğitim Bakanlığı Yüzde SAĞLIK GÖSTERGELERİ 2007 On bin Kişiye Düşen Hekim Sayısı TÜİK-Sağlık İstatistikleri Kişi2007 On bin Kişiye Düşen Diş Hekimi Sayısı TÜİK-Sağlık İstatistikleri Kişi2008 On bin Kişiye Düşen Eczane Sayısı Eczacılar Birliği Adet2007 On bin Kişiye Düşen Hastane Yatağı Sayısı TÜİK-Sağlık İstatistikleri Adet SANAYİ GÖSTERGELERİ 2010 Organize Sanayi Bölgesi Parsel Sayısı OSB Bilgi Sistemi Adet2008 Kişi Başına İmalat Sanayi Elektrik Tüketimi TÜİK-Enerji İstatistikleri Kws TARIM GÖSTERGELERİ 2008 Kırsal Nüfus Başına Tarımsal Üretim Değeri TÜİK-Tarım İstatistikleri Bin TL
2 PCA analizi, EViews (versiyon 6.0) paket programı kullanılarak gerçekleştirilmiştir.
5
2008 Tarımsal Üretim Değerinin Türkiye İçindeki Payı TÜİK-Tarım İstatistikleri Yüzde İNŞAAT GÖSTERGELERİ 2008 Bina Sayısı TÜİK-İnşaat İstatistikleri Adet MALİ GÖSTERGELER 2006 Kişi Başına Gayri Safi Katma Değer* TÜİK-Milli Gelir Bin TL2009 Banka Şube Sayısı Bankalar Birliği Adet2008 Kişi Başına Banka Mevduatı Bankalar Birliği Bin TL2008 Toplam Banka Mevduatı İçindeki Pay Bankalar Birliği Yüzde2008 Toplam Banka Kredileri İçindeki Pay Bankalar Birliği Yüzde2008 Kırsal Nüfus Başına Tarımsal Kredi Miktarı Bankalar Birliği Bin TL2008 Kişi Başına Sınai, Ticari ve Turizm Kredileri Miktarı Bankalar Birliği Bin TL2009 Kişi Başına Genel Bütçe Gelirleri Maliye Bakanlığı Bin TL2007 Kişi Başına Gelir ve Kurumlar Vergisi Miktarı Maliye Bakanlığı Bin TL2007-08 Kişi Başına Kamu Yatırımları Miktarı DPT Bin TL2007-09 Kişi Başına Teşvik Belgeli Yatırım Tutarı Hazine Müsteşarlığı Bin TL2008 Kişi Başına İhracat Miktarı TÜİK-Dış Ticaret İstatistikleri ABD
Dolar2008 Kişi Başına İthalat Miktarı TÜİK-Dış Ticaret İstatistikleri ABD
Dolar ALTYAPI GÖSTERGELERİ 2009 İçme Suyu Hizmeti Verilen Nüfus Oranı TÜİK-Çevre İstatistikleri Yüzde2010 Devlet ve İl Yolları Asfalt Yol Oranı Karayolları Genel Müdürlüğü Yüzde DİĞER REFAH GÖSTERGELERİ 2009 On bin Kişiye Düşen Özel Otomobil Sayısı TÜİK-Ulaştırma İstatistikleri Adet2009 On bin Kişiye Düşen Motorlu Kara Taşıtı Sayısı TÜİK-Ulaştırma İstatistikleri Adet2008 Kişi Başına Elektrik Tüketim Miktarı TÜİK-Enerji İstatistikleri Mws2010 Yeşil Karta Sahip Nüfus Oranı Sağlık Bakanlığı Yüzde* İİBS’ye göre Düzey 2 (26 alt bölge) için açıklanan verilerden 81 il verisi elde edilmiştir.
4. BULGULAR
Hesaplanan temel bileşenlerin varyansları ve açıklama oranları Tablo-2’de verilmiştir.Tablo-2: Temel Bileşenlerin Varyansları ve Açıklama Oranları
Temel Bileşenler
Özdeğerler (Varyans)
Toplam Varyansın Yüzdesi Olarak Açıklanan Varyans
Toplam Varyansın Birikimli Yüzdesi Olarak Açıklanan Varyans
1 17.3962 42.43 42.432 6.285614 15.33 57.763 3.01377 7.35 65.114 2.188731 5.34 70.455 1.615444 3.94 74.396 1.423832 3.47 77.867 1.108606 2.7 80.578 1.061615 2.59 83.169 0.946241 2.31 85.4610 0.849262 2.07 87.5311 0.748177 1.82 89.3612 0.700298 1.71 91.0713 0.675281 1.65 92.7114 0.500142 1.22 93.9315 0.42218 1.03 94.9616 0.343858 0.84 95.817 0.305533 0.75 96.5518 0.213719 0.52 97.0719 0.194601 0.47 97.5420 0.16521 0.4 97.9521 0.14354 0.35 98.322 0.113522 0.28 98.5723 0.099753 0.24 98.8224 0.08817 0.22 99.0325 0.071014 0.17 99.2126 0.060604 0.15 99.3527 0.047075 0.11 99.4728 0.044103 0.11 99.5829 0.041974 0.1 99.68
6
30 0.03196 0.08 99.7631 0.025125 0.06 99.8232 0.020385 0.05 99.8733 0.015651 0.04 99.9134 0.012473 0.03 99.9435 0.011639 0.03 99.9636 0.005493 0.01 99.9837 0.003697 0.01 99.9938 0.002832 0.01 99.9939 0.001719 0 10040 0.000805 0 10041 0.000151 0 100
Tablo-2’de görüldüğü gibi, elde edilen 41 temel bileşenden sadece 8 tanesinin varyansı birden büyüktür. Bu bileşenler, toplam değişkenliğin yüzde 83,16’sını açıklamaktadır. Birinci temel bileşen, elde edilen 8 temel bileşen arasında, verideki toplam değişkenliğin yüzde 42,43’ünü tek başına açıklayabilmiştir. Bu seviyedeki bir açıklama oranı, Dinçer vd., (2003:39) tarafından da belirtildiği gibi, araştırmanın çok sayıda değişken ile il ölçeğinde yapılması ve ekonomik boyutu temsil eden göstergeler yanında sosyal göstergeleri de kapsaması dikkate alındığında, oldukça yüksek düzeyde bulunmaktadır. Buna bağlı olarak, birinci temel bileşenin kalan 41 değişkeni temsil edebileceği görülmüştür. Bu yönüyle birinci temel bileşen, değişkenlerin tümüne eş zamanlı ve ortak tesir eden veya değişkenler tarafından etkilenen, genel faktör olarak kabul edilebilir (Dinçer vd., 2003: 40). Diğer bir ifade ile birinci temel bileşen, illerin sosyo-ekonomik gelişmişliğini tanımlayabilen “gelişmişlik nedensel faktörü” olarak belirlenmiştir.
Varyansı birden büyük olan 8 temel bileşen için, temel bileşen yükleri matrisi Tablo-3’de verilmiştir.Tablo-3: Temel Bileşen Yükleri MatrisiDeğişken Adı Temel
Bileşen 1Temel
Bileşen 2Temel
Bileşen 3Temel
Bileşen 4Temel
Bileşen 5Temel
Bileşen 6Temel
Bileşen 7Temel
Bileşen 8Toplam Nüfus 0.158 0.281645 -0.07637 -0.03652 -0.12227 0.034698 -0.00193 -0.01263Üniversite Bitirenler/N 0.21013 -0.07916 -0.10651 0.022088 0.171954 -0.06142 -0.08256 0.100444İlkokullar Okullaşma O. 0.142164 -0.07293 0.052852 0.027879 -0.01479 0.12701 0.289677 0.080888Liseler Okullaşma O. 0.165721 -0.2309 -0.02687 -0.1639 0.035668 -0.09063 -0.08875 -0.10949Mes.Tek.Liseler Okullaşma 0.131318 -0.24646 -0.01794 -0.22173 -0.03928 0.004576 -0.14276 -0.15166Hekim Sayısı 0.183359 0.028049 -0.15312 0.113421 0.285783 -0.10665 -0.09503 -0.05629Diş Hekimi Sayısı 0.199634 -0.06041 -0.10144 0.020931 -0.06062 0.008109 -0.03038 0.079024Eczane Sayısı 0.18346 -0.15512 -0.15448 0.078646 -0.11243 0.072977 -0.1067 0.054502Hastane Yatağı Sayısı 0.094996 -0.15419 -0.19907 -0.05895 0.213075 -0.14592 -0.18827 -0.33748OSB Parsel Sayısı 0.120933 0.099699 -0.10141 0.190922 0.419867 -0.03288 -0.02083 0.316856Şehirleşme Oranı 0.162111 0.080825 0.112903 0.212379 0.069214 -0.31113 -0.07612 -0.18887İmalat San.Elek.Tük. 0.118772 -0.12029 0.40586 -0.01469 -0.0776 0.070944 0.008858 0.0116Kırsal N.B.Tarımsal Üretim 0.143041 -0.11203 -0.08664 0.194986 0.161844 -0.14364 0.203155 -0.13463Tarımsal Üretim Payı 0.10441 -0.02611 -0.10945 0.39331 -0.07565 0.258324 0.097407 -0.01662Bina Sayısı 0.178084 0.213977 -0.09256 0.097262 -0.1162 0.131576 -0.00424 -0.01237KB GSKD 0.197343 -0.08097 0.161834 -0.08668 0.091564 0.025307 0.046927 0.004593Banka Şube Sayısı 0.162215 0.265555 -0.10863 -0.11874 -0.11559 0.0129 0.001545 0.012755KB Banka Mevduatı 0.206548 0.105634 -0.13984 -0.04013 0.117776 0.028479 -0.00659 0.215574Banka Mevduatı Pay 0.150648 0.272515 -0.12 -0.15685 -0.08336 -0.03029 0.002371 0.041261Banka Kredileri Pay 0.149775 0.273634 -0.10149 -0.16515 -0.14272 -0.01826 0.006957 -0.00725Kırsal N.B.Tarımsal Kredi 0.186345 0.151625 -0.13507 -0.00403 -0.12728 -0.14789 0.042215 -0.09092Nüfus Artış Hızı 0.095482 -0.01354 0.093916 0.267271 -0.19151 -0.13005 -0.47756 0.002333KB San.Tic.Tur.Kredileri 0.226314 0.06673 -0.06921 -0.05327 -0.02262 0.057895 -0.02634 0.089818KB İhracat 0.14953 0.166176 0.234445 -0.10083 0.026094 0.064463 0.037502 -0.25273KB İthalat 0.140657 0.141339 0.303386 -0.1062 0.234276 0.136827 0.084713 -0.14393KB Su 0.058398 -0.01345 0.033935 0.235244 -0.1733 -0.21917 0.600675 0.053325Yol/Asfalt Yol 0.027865 -0.04644 0.018442 0.135495 -0.10782 0.496365 -0.15337 0.140428Özel Otomobil Sayısı 0.204959 -0.11333 -0.11858 0.109914 -0.04444 0.066901 0.00666 0.026382
7
KB Elektrik Tüketimi 0.153577 -0.12522 0.342537 0.00503 -0.09771 0.094426 0.014812 0.059465Yeşil Kart Nüfus Oranı -0.18766 0.201347 0.032831 0.10724 0.075034 -0.02564 0.052189 0.083842Motorlu Kara Taşıtı S. 0.165304 -0.18031 -0.1194 0.142785 -0.19245 0.119712 0.098689 -0.02218KB Genel Bütçe Gelirleri 0.151654 0.106587 0.273899 -0.07002 0.268686 0.157041 0.070353 -0.10265Nüfus Yoğunluğu 0.135014 0.270049 0.000191 -0.22726 -0.22512 -0.01049 -0.02612 -0.07327KB Teşvik Belgeli Yatırım 0.048239 -0.10859 0.160697 -0.20514 -0.11803 -0.21099 -0.1594 0.607584KB Kamu Yatırımları 0.012501 -0.06388 -0.03135 -0.25973 0.111879 -0.27474 0.224638 0.207323KB Vergi 0.182843 0.051021 0.080678 -0.00133 0.34251 0.215386 -0.03083 0.181221Doğurganlık Hızı -0.12713 0.245376 0.131838 0.270991 0.019089 -0.05151 -0.09345 0.056006Tarım Çalışan/ T.İstihdam -0.13302 -0.0983 -0.18468 -0.25122 0.042765 0.319213 0.105009 -0.11088Sanayi Çalışan/ T.İstihdam 0.137917 0.003469 0.311062 0.135901 -0.13863 -0.19407 -0.08483 -0.08449Okur-Yazar Nüfus Oranı 0.198218 -0.17841 -0.00531 -0.05459 -0.09597 -0.02176 0.096516 0.007364Okur-Yazar Kadın Oranı 0.199593 -0.17837 -0.00435 -0.043 -0.10748 -0.02194 0.099666 0.003966
Bu matris sadece değişkenlerin temel bileşenlerdeki ağırlıklarını vermekle kalmayıp, aynı zamanda bu ağırlıkların yönünü de belirtmektedir. Temel bileşen yükü negatif değer almış ise, zıt yönde bir ilişki; pozitif değer almış ise, aynı yönde bir ilişki mevcuttur. Bu bilgiye dayalı olarak, “gelişmişlik nedensel faktörü” içerisinde Tarım İşkolunda Çalışanların Toplam İstihdama Oranı, Yeşil Karta Sahip Nüfus Oranı ve Doğurganlık Hızı değişkenlerinin zıt yönde, diğer 38 değişkenin ise aynı yönde bir etkiye sahip oldukları belirlenmiştir. Tablo-4’de, değişkenlerin, “gelişmişlik nedensel faktörü” olan birinci temel bileşendeki ağırlıkları büyüklük sırasına göre verilmiştir. Tablo-4 Değişkenlerin Birinci Temel Bileşendeki AğırlıklarıDeğişken Adı Temel Bileşen 1KB San.Tic.Tur.Kredileri 0.2263Üniversite Bitirenler/N 0.2101KB Banka Mevduatı 0.2065Özel Otomobil Sayısı 0.2050Diş Hekimi Sayısı 0.1996Okur-Yazar Kadın Oranı 0.1996Okur-Yazar Nüfus Oranı 0.1982KB GSKD 0.1973Kırsal N.B.Tarımsal Kredi 0.1863Eczane Sayısı 0.1835Hekim Sayısı 0.1834KB Vergi 0.1828Bina Sayısı 0.1781Liseler Okullaşma O. 0.1657Motorlu Kara Taşıtı S. 0.1653Banka Şube Sayısı 0.1622Şehirleşme Oranı 0.1621Toplam Nüfus 0.1580KB Elektrik Tüketimi 0.1536KB Genel Bütçe Gelirleri 0.1517Banka Mevduatı Pay 0.1506Banka Kredileri Pay 0.1498KB İhracat 0.1495Kırsal N.B.Tarımsal Üretim 0.1430İlkokullar Okullaşma O. 0.1422KB İthalat 0.1407Sanayi Çalışan/ T.İstihdama 0.1379Nüfus Yoğunluğu 0.1350Mes.Tek.Liseler Okullaşma O. 0.1313OSB Parsel Sayısı 0.1209İmalat San.Elek.Tük. 0.1188Tarımsal Üretim Payı 0.1044Nüfus Artış Hızı 0.0955Hastane Yatağı Sayısı 0.0950KB Su 0.0584KB Teşvik Belgeli Yatırım 0.0482Yol/Asfalt Yol 0.0279KB Kamu Yatırımları 0.0125Doğurganlık Hızı -0.1271
8
Tarım Çalışan/ T.İstihdam -0.1330Yeşil Kart Nüfus Oranı -0.1877
Bu tabloda, sosyo-ekonomik gelişmişlik tanımının, ağırlıklı olarak hangi unsurlarla tanımlandığı görülebilir. Tablo-4’de görüldüğü gibi kavramsal olarak gelişme seviyesini ters yönde etkilediği bilinen Tarım İşkolunda Çalışanların Toplam İstihdama Oranı, Yeşil Karta Sahip Nüfus Oranı ve Doğurganlık Hızı değişkenlerinin ağırlıkları negatif işaretlidir. Bu değişkenlerden ağırlığı en fazla olan değişken Yeşil Karta Sahip Nüfus Oranı değişkenidir. Diğer 38 değişkenin katsayıları ise pozitif işaretlidir. “Gelişmişlik nedensel faktörü” içerisinde yükü en fazla olan değişkenler, diğer bir ifade ile gelişmişlik seviyesini en çok etkileyen değişkenler, mali göstergeler (Kişi Başına Sınai, Ticari ve Turizm Kredileri Miktarı, Kişi Başına Banka Mevduatı, Kişi Başına Gayri Safi Katma Değer) ile eğitim göstergeleridir (Üniversite Bitirenlerin 22+ Yaş Nüfusa Oranı, Okur-Yazar Kadın Nüfusun Toplam Kadın Nüfusa Oranı, Okur-Yazar Nüfus Oranı). Diğer refah göstergelerinden On bin Kişiye Düşen Özel Otomobil Sayısı ve sağlık göstergelerinden On bin Kişiye Düşen Diş Hekimi Sayısı değişkenleri de gelişmişlik seviyesini en çok etkileyen ilk 10 faktör arasında yer almaktadır.
Son olarak aşağıdaki Tablo-5 ve Şekil-1’de 81 ile ait endeks değerleri ile bu illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması yer almaktadır.
Tablo-5: İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması (2010)Sıra İl Endeks Sıra İl Endeks1 İstanbul 17.1245 42 Nevşehir -0.26162 Ankara 13.3247 43 Kastamonu -0.38923 İzmir 9.2423 44 Afyonkarahisar -0.39384 Kocaeli 8.5219 45 Sivas -0.44885 Bursa 5.7950 46 Elazığ -0.89976 Eskişehir 5.4807 47 Malatya -0.90087 Antalya 5.1158 48 Çankırı -0.90618 Muğla 3.6780 49 Sinop -1.12159 Bolu 3.6312 50 Çorum -1.126810 Tekirdağ 3.5553 51 Osmaniye -1.189211 Denizli 3.4636 52 Erzincan -1.289812 Isparta 3.0835 53 Bartın -1.470013 Kırklareli 3.0434 54 Aksaray -1.482814 Edirne 2.9301 55 Niğde -1.525215 Bilecik 2.7733 56 Giresun -1.607016 Çanakkale 2.6545 57 Kahramanmaraş -1.701217 Yalova 2.6408 58 Tokat -1.837118 Adana 2.6245 59 Kilis -2.460819 Kayseri 2.4042 60 Ordu -2.497920 Aydın 2.2610 61 Erzurum -2.572421 Burdur 2.2574 62 Yozgat -2.730422 Mersin 2.1565 63 Tunceli -2.832723 Balıkesir 2.1406 64 Gümüşhane -2.852324 Konya 2.0486 65 Bayburt -3.041425 Manisa 1.8884 66 Diyarbakır -3.763926 Sakarya 1.7031 67 Adıyaman -3.831327 Zonguldak 1.4035 68 Batman -4.124728 Karabük 1.3401 69 Şanlıurfa -4.607429 Uşak 1.1997 70 Ardahan -4.746030 Karaman 0.9203 71 Iğdır -4.851531 Kırıkkale 0.7540 72 Kars -4.909232 Samsun 0.5417 73 Siirt -5.165433 Gaziantep 0.4191 74 Mardin -5.304334 Kütahya 0.3115 75 Bingöl -5.747935 Hatay 0.2870 76 Van -5.823936 Trabzon 0.1402 77 Bitlis -5.973937 Rize 0.1379 78 Şırnak -6.398338 Amasya 0.0346 79 Hakkari -6.4263
9
39 Düzce -0.1387 80 Ağrı -6.536440 Artvin -0.2353 81 Muş -6.649641 Kırşehir -0.2598
10
Şekil-1: İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması (2010)
-10
-5
0
5
10
15
20
İstanbulA
nkaraİzm
irK
ocaeliB
ursaEskişehirA
ntalyaM
uğlaB
oluTekirdağD
enizliIspartaK
ırklareliEdirneB
ilecikÇ
anakkaleY
alovaA
danaK
ayseriA
ydınB
urdurM
ersinB
alıkesirK
onyaM
anisaSakaryaZonguldakK
arabükU
şakK
araman
Kırıkkale
Samsun
Gaziantep
Kütahya
Hatay
TrabzonR
izeA
masya
Düzce
Artvin
Kırşehir
Nevşehir
Kastam
onuA
fyonkarahisarSivasElazığM
alatyaÇ
ankırıSinopÇ
orumO
smaniye
ErzincanB
artınA
ksarayN
iğdeG
iresunK
ahramanm
araşTokatK
ilisO
rduErzurumY
ozgatTunceliG
ümüşhane
Bayburt
Diyarbakır
Adıyam
anB
atman
ŞanlıurfaA
rdahanIğdırK
arsSiirtM
ardinB
ingölV
anB
itlisŞırnakH
akkariA
ğrıM
uş
11
Şekil-1 incelendiğinde, ilk dört sırada yer alan iller hariç olmak üzere, diğer illerin endeks değerlerinin birbirine oldukça yakın olduğu görülmektedir. Diğer taraftan illerin coğrafi yerleşimleri ile gelişmişlik düzeyleri arasında açıkça görülebilen bir bağıntı söz konusudur. Örneğin sıralamada ilk beşte bulunan İstanbul, Ankara, İzmir, Kocaeli ve Bursa illeri Türkiye’nin batısında yer alırken sıralamanın son beşinde bulunan Muş, Ağrı, Hakkâri, Şırnak ve Bitlis illeri Türkiye’nin doğusunda yer almaktadır. Hatta sıralamadaki son 20 il incelendiğinde, bu illerin hiç birinin batıda yer almadığı ve 16 tanesinin doğu ve güneydoğu bölgelerinde bulunduğu tespit edilmiştir.
5. 2003 YILI ARAŞTIRMA SONUÇLARI İLE MEVCUT SONUÇLARIN KARŞILAŞTIRILMASI
İl ve ilçeler itibariyle sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi çalışmaları 1966 yılından bu yana DPT tarafından çeşitli dönemler itibarıyla yapılmaktadır. Bununla birlikte bu çalışmalarda kullanılan veri seti ile yöntemlerdeki farklılıklar nedeniyle, bu çalışmaları dönem serileri itibariyle karşılaştırma imkânı olmamıştır. Bu çalışmaların sonuçları kendi içlerinde ve kendi dönemlerinde anlamlı olmuş, fakat, zaman içerisindeki gelişmeleri yorumlamaya elverişli olmamıştır (Dinçer vd., 2003: 51).
Diğer taraftan DPT tarafından 1996 ve 2003 yıllarında yapılan çalışmalarda ve bu çalışmada birkaç değişken farkıyla aynı yöntemin kullanılmış olması nedeniyle zamana dayalı karşılaştırma yapabilme olanağı sağlanmıştır. Bu çerçevede, 1996 ve 2003 yıllarında DPT tarafından yapılan “İller İtibariyle Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması” araştırması ile bu çalışma karşılaştırıldığında illerin sıralamadaki konumlarında meydana gelen değişimler ve bu değişimlerin olası nedenleri aşağıda belirtilmiştir.
Tablo-7, 2003 ve 2010 araştırma sonuçlarını iller bazında göstermektedir. Tablo-7’de yer alan “sıra” sütunları her iki çalışmada illerin sıralamadaki sıra sayılarını göstermektedir. “2010 Sıra değişimi” adını taşıyan ve tablonun en sağında yer alan sütun ise, illerin 2003 yılındaki sıraları ile 2010 yılındaki sıraları arasındaki değişimi göstermektedir. “2003 sıra değişimi” adını taşıyan sütun ise 1996 ve 2003 araştırmalarında illerin sıralamadaki değişimlerini göstermektedir. Sıra değişimi pozitiften negatife doğru ilerlemektedir. Pozitif (+) rakamlarla belirtilen değerler sıra atlayan illeri ve kaç sıra atladıklarını, sıfır (0) değeri ile gösterilenler sıralama itibariyle durumlarında bir değişiklik olmayan illeri, negatif (-) rakamlarla belirtilen değerler ise sıralamada gerileyen illeri ve kaç sıra gerilediklerini göstermektedir. Çalışmada karşılaştırmalar konumu iyileşen, konumu kötüleşen ve konumu değişmeyen iller şeklinde yapılacaktır. Tablo-7’de görüldüğü üzere, en başta Isparta, Çankırı ve Burdur olmak üzere toplam 36 il bir önceki sıralamadaki konumlarına göre sıra atlamışlardır. Özellikle Türkiye’nin en gelişmiş illeri olan İstanbul, Ankara ve İzmir gibi illerin içinde yer aldığı 15 il sıralamadaki konumunu korumuştur. 30 il ise bir önceki çalışmadaki konumunun gerisine düşmüştür.
12
Tablo-7: 2003 ve 2010 Yılları Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Karşılaştırması
İller 2003 Araştırması 2010 Araştırması 2003 Sıra Değişimi
2010 Sıra Değişimi
İller 2003 Araştırması 2010 Araştırması 2003 Sıra Değişimi
2010 Sıra DeğişimiSıra Endeks Sıra Endeks Sıra Endeks Sıra Endeks
Isparta 28 0.21187 12 3.0835 -5 16 İstanbul 1 4.80772 1 17.1245 0 0Çankırı 59 -0.51917 48 -0.9061 -1 11 İzmir 3 2.5241 3 9.2423 0 0Burdur 31 0.14395 21 2.2574 0 10 Kayseri 19 0.47748 19 2.4042 -3 0Çanakkale 24 0.36924 16 2.6545 -3 8 Kocaeli 4 1.94329 4 8.5219 0 0Kastamonu 51 -0.37558 43 -0.3892 -4 8 Manisa 25 0.34165 25 1.8884 -2 0Sinop 57 -0.48518 49 -1.1215 2 8 Muş 81 -1.43956 81 -6.6496 0 0Sivas 53 -0.40597 45 -0.4488 -1 8 Rize 37 -0.1784 37 0.1379 2 0Gümüşhane 71 -0.92501 64 -2.8523 -3 7 Samsun 32 0.08791 32 0.5417 5 0Düzce 45 -0.27995 39 -0.1387 X 6 Siirt 73 -1.00644 73 -5.1654 0 0Erzincan 58 -0.49288 52 -1.2898 -6 6 Şırnak 78 -1.13979 78 -6.3983 2 0Kütahya 40 -0.20684 34 0.3115 -7 6 Erzurum 60 -0.53286 61 -2.5724 1 -1Bolu 14 0.6086 9 3.6312 15 5 Karabük 27 0.21332 28 1.3401 X -1Karaman 35 -0.09852 30 0.9203 7 5 Şanlıurfa 68 -0.83158 69 -4.6074 -4 -1Muğla 13 0.71238 8 3.6780 -1 5 Van 75 -1.09297 76 -5.8239 -3 -1Ardahan 74 -1.07318 70 -4.7460 3 4 Adıyaman 65 -0.77647 67 -3.8313 1 -2Antalya 10 0.9148 7 5.1158 -2 3 Hakkari 77 -1.13956 79 -6.4263 -2 -2Artvin 43 -0.26018 40 -0.2353 5 3 Iğdır 69 -0.89089 71 -4.8515 5 -2Bilecik 18 0.50429 15 2.7733 0 3 Kırklareli 11 0.86287 13 3.0434 4 -2Tokat 61 -0.5901 58 -1.8371 -4 3 Mardin 72 -0.98944 74 -5.3043 -1 -2Aksaray 56 -0.45183 54 -1.4828 -2 2 Diyarbakır 63 -0.66993 66 -3.7639 -1 -3Aydın 22 0.42025 20 2.2610 -9 2 Sakarya 23 0.40404 26 1.7031 5 -3Bartın 55 -0.4155 53 -1.4700 1 2 Tekirdağ 7 1.05893 10 3.5553 1 -3Batman 70 -0.90456 68 -4.1247 0 2 Çorum 46 -0.32761 50 -1.1268 1 -4Bitlis 79 -1.15736 77 -5.9739 -3 2 Osmaniye 47 -0.33321 51 -1.1892 X -4Edirne 16 0.56234 14 2.9301 3 2 Kars 67 -0.81944 72 -4.9092 0 -5Kırıkkale 33 0.05851 31 0.7540 -1 2 Kilis 54 -0.41175 59 -2.4608 X -5Konya 26 0.25254 24 2.0486 -1 2 Mersin 17 0.51934 22 2.1565 -6 -5Ordu 62 -0.64489 60 -2.4979 -2 2 Giresun 50 -0.36696 56 -1.6070 -1 -6Trabzon 38 -0.18582 36 0.1402 -2 2 Hatay 29 0.19613 35 0.2870 -1 -6Yozgat 64 -0.71652 62 -2.7304 -1 2 Malatya 41 -0.22627 47 -0.9008 -1 -6Amasya 39 -0.18591 38 0.0346 2 1 Niğde 49 -0.35582 55 -1.5252 -3 -6Bayburt 66 -0.80176 65 -3.0414 3 1 Zonguldak 21 0.44906 27 1.4035 -1 -6Bingöl 76 -1.12469 75 -5.7479 2 1 Balıkesir 15 0.5654 23 2.1406 -1 -8Denizli 12 0.71624 11 3.4636 5 1 Nevşehir 34 -0.07483 42 -0.2616 0 -8Kırşehir 42 -0.2287 41 -0.2598 -4 1 Yalova 9 0.93541 17 2.6408 X -8Uşak 30 0.16867 29 1.1997 -5 1 Kahramanmaraş 48 -0.34968 57 -1.7012 6 -9Afyonkarahisar 44 -0.27246 44 -0.3938 -1 0 Adana 8 0.94901 18 2.6245 1 -10Ağrı 80 -1.28116 80 -6.5364 -1 0 Elazığ 36 -0.10131 46 -0.8997 -1 -10Ankara 2 3.31483 2 13.3247 0 0 Tunceli 52 -0.40003 63 -2.8327 12 -11Bursa 5 1.6789 5 5.7950 0 0 Gaziantep 20 0.46175 33 0.4191 6 -13Eskişehir 6 1.10368 6 5.4807 0 0
X:Düzce, Karabük, Osmaniye, Kilis ve Yalova illeri 1996 yılındaki sıralamada yer almadıklarından 2003 yılında bu iller için değişim söz konusu değildir.
13
5.1. Konumu İyileşen İller
Sıra atlayan iller arasında ilk sırada Isparta gelmektedir. 2003 yılı sıralamasında 1996 yılına göre 5 sıra gerileyen bu il 2010 yılı sıralamasında 2003 yılına göre 16 basamak yükselmiştir. Bu çıkışın nedenlerini tespit etmek üzere il verileri incelendiğinde gelişmişlik sıralamasında ağırlığı yüksek olan faktörlerin birçoğunda iyileşme gözlenmiştir. (üniversite mezun sayısı, on bin kişiye düşen diş hekimi sayısı, özel otomobil sayısı, okur-yazar kadın oranı, okur-yazar nüfus oranı gibi). Ayrıca temel bileşendeki ağırlığı negatif olan yeşil karta sahip nüfus oranında da yüksek bir azalma belirlenmiştir. 2000 yılında bu oran yüzde 18,4 iken 2010 yılında yüzde 8’e gerilemiştir. Bunların yanında 2003 yılında 85 olan organize sanayi parsel sayısı 2010 yılında 200’e yükselmiş ve kişi başına sanayi elektrik kullanımı da artmıştır.
En çok yükselen iller arasında Çankırı ikinci, Burdur üçüncü sırada yer almaktadır. 2003 yılı sıralamasına göre 11 basamak yükselen Çankırı ve 10 basamak yükselen Burdur illerinin verileri incelendiğinde, temel bileşen üzerindeki ağırlığı yüksek olan toplam mevduat içindeki pay ve toplam banka kredileri içindeki pay ile diğer birçok değişkende iyileşme söz konusudur. Isparta ilinde olduğu gibi bu illerde de OSB parsel sayısı ile kişi başına sanayi elektrik kullanımı göstergeleri de artış kaydetmiş ve temel bileşendeki ağırlığı negatif olan tarım istihdamı azalırken, temel bileşendeki ağırlığı pozitif olan sanayi istihdamı artış göstermiştir. Bunların yanında Burdur ilinde temel bileşendeki ağırlığı negatif olan yeşil karta sahip nüfus oranı % 15,86’dan % 8’e gerilemiştir.
Sıralamada 8 basamak yükselen Çanakkale, Kastamonu, Sinop ve 6 basamak yükselen Erzincan illerinin verileri incelendiğinde eğitim göstergelerinin tamamında kayda değer artışlar olduğu tespit edilmiştir. Çanakkale, Kastamonu ve Sinop illerinde toplam banka kredileri içindeki pay, toplam banka mevduatı içindeki pay ve kişi başına sanayi elektrik kullanımı da artış gösteren diğer değişkenlerdir. Temel bileşendeki ağırlığı negatif olan yeşil karta sahip nüfus oranı değişkeni özellikle Kastamonu ve Sinop illerinde önemli bir azalma göstermiştir. Erzincan ilinde ise eğitim göstergelerinin yanı sıra sağlık göstergelerinde de iyileşmeler olduğu tespit edilmiştir.
Sıralamadaki yeri yükselen diğer bir il ise Sivas ilidir. 2003 yılı sıralamasına göre 10 basamak yükselen bu ilin gelişmesindeki temel neden özellikle tekstil ihracatında yakalamış olduğu başarıdır. İki katına çıkan OSB parsel sayısı ve kişi başına sanayi elektrik kullanımı Sivas ilinde iyileşme gösteren diğer değişkenlerdir. Ayrıca temel bileşendeki ağırlığı negatif olan tarım istihdamında ve yeşil karta sahip nüfus oranında da azalma söz konusudur.
Gelişmişlik sıralamasında 2003 yılına göre 7 basamak yükselen Gümüşhane, 6 basamak yükselen Kütahya ve 4 basamak yükselen Ardahan illerinde durum diğer yükselen illere göre farklılık arz etmektedir. Birkaç değişkendeki küçük iyileşmelere karşın bu ölçüde büyük bir yükselmenin nedeni bu illerden diğer illere doğru yaşanan yoğun göç akımıdır. Nitekim 2008-2009 dönemi net göç hızı Gümüşhane’de ‰ –13,37, Kütahya’da ‰ -5,09 ve Ardahan’da ‰ -29,67 olarak gerçekleşmiştir. Bu iller en çok göç veren iller arasında yer almıştır. Bu durum illerin kişi başına düşen değerlerinin yükselmesine ve değişkenlerin önemli bir bölümünde artışa neden olmuştur. Dolayısıyla, önemli ekonomik ve sosyal bir ilerleme kaydedilmemesine rağmen, bu illerde görülen yoğun nüfus azalması, tüm göstergelerde artışa neden olmuştur. Göç nedeniyle az da olsa sırası yükselen diğer iller Artvin, Aksaray, Bitlis, Ordu ve Yozgat illeridir. Sıralamadaki konumu 6 sıra
14
yükselen Kütahya ili ise göç veren illerden olmasının yanında eğitim göstergelerindeki artış dikkati çekmektedir.
Bolu’dan ayrılarak il olan Düzce, 2003 yılında 45. sırada yer almaktaydı. Mevcut sıralamada 6 basamak yükselerek 39. sıraya yerleşmiştir. Düzce ilinin verileri incelendiğinde bu başarının arkasındaki nedenin Konya ilinde olduğu gibi sanayideki ve ihracattaki başarısından kaynaklandığı belirlenmiştir. Ayrıca ilde yeşil karta sahip nüfus oranı da yarı yarıya bir azalma göstermiştir. 2003 yılındaki sıralamada Düzce ilinin ayrılmasıyla 15 basamak yükselen Bolu’da da yükseliş devam etmiştir ve 2010 yılı sıralamasında da Bolu 5 basamak yükselerek dokuzuncu sıraya yerleşmiştir.
Sıralamada 2 basamak yükselen illerden Trabzon bu başarısını özellikle eğitim göstergelerindeki artışa borçludur. Bunun yanında toplam banka kredileri içindeki pay ve kişi başına sanayi elektrik kullanımı da artış gösteren diğer değişkenlerdir. Temel bileşendeki ağırlığı negatif olan yeşil karta sahip nüfus oranı değişkeni de önemli bir azalma göstermiştir.
Konya ili Türkiye’de tarımsal üretim içindeki ağırlığıyla dikkat çeken bir il olmasının yanında 2003 yılına göre 2 basamak yükselmesinin nedeni sanayide ve ihracatta sağladığı başarılardır. 2003 yılında 903 olan OSB parsel sayısı 2010 yılında 1334’e yükselmiş, kişi başına sanayi elektrik kullanımı da artmıştır. Ayrıca bu ilde eğitim göstergelerinden liseler ve meslek liseleri okullaşma oranlarında yüksek oranda bir artış gözlenmiştir.
Turizm başkenti olarak bilinen Antalya 5 sıra yükselmiştir. Bu ilerlemeyi meyve-sebze ihracatındaki artışa borçludur. “Anadolu Kaplanları” olarak değerlendirilen iller arasında yer alan Denizli ve Karaman’da 2003 yılında olduğu gibi mevcut çalışmada da sıra atlayan iller arasındadır. Denizli sadece bir sıra yükselirken Karaman 5 sıra yükselmiştir.
Bunların dışında Aydın, Bartın, Batman, Edirne ve Kırıkkale illerinin sıralamadaki konumları ikişer sıra, Amasya, Bayburt, Bingöl, Denizli, Kırşehir ve Uşak illerinin sıralamadaki konumları birer sıra yükselmiştir.
5.2. Konumu Kötüleşen İller
2003 yılına göre sıra kaybeden illerden en önemli düşüşler Gaziantep, Tunceli, Elazığ ve Adana illerinde görülmektedir. Dinçer vd.(2003), Kilis’in Gaziantep ilinden ve Karabük’ün Zonguldak ilinden ayrılmasının, Gaziantep’in ve Zonguldak’ın sıralamadaki konumlarını düşürdüklerini tespit etmişlerdir. Aynı durumun 2010 sıralamasında da devam ettiğini Zonguldak ilinin 6 sıra, Gaziantep ilinin ise 13 sıra gerilemesinde görebilmek mümkündür.
Dinçer vd.(2003), 1996 yılındaki karşılaştırmaya göre 2003 yılında 12 sıra yükselen Tunceli’nin yoğun göç veren bir il olduğunu belirterek sıralamadaki yükselmesinin nedeninin ildeki nüfus azalışı olduğunu tespit etmişlerdir. Tunceli ili ‰ -25,3 ‘lük net göç hızı ile yine en çok göç veren illerdendir. Fakat ilde özellikle eğitim ve sağlık göstergelerinin kötüleşmesi mevcut sıralamada Tunceli’nin 11 basamak gerilemesine neden olmuş ve Tunceli ili 1996’daki konumuna geri dönmüştür.
Sıralamada 10 basamak gerileyen Elazığ ve 8 basamak gerileyen Nevşehir illeri göç veren iller olmalarına rağmen kişi başı sağlık değerleri kötüleşmiş ve bu illerin sıra kaybetmelerine neden olmuştur. Ayrıca Elazığ ilinde kişi başı sanayi elektrik tüketimi
15
değişkeninde azalma ve temel bileşendeki ağırlığı negatif olan yeşil karta sahip nüfus oranında da artma gözlenmiştir.
Konumu gerileyen diğer bir il Yalova’dır. Bu ilin verileri incelendiğinde kişi başına sanayi elektrik kullanımı değişkeni dışında kötüleşen değişkene rastlanamamıştır. Fakat Yalova ili ‰ 10,1 ile en çok göç alan illerdendir. Dolayısı ile göç yoluyla gelen nüfus artışı kişi başına değerlerin azalmasına ve Yalova ilinin önemli bir sosyo ekonomik gerileme göstermemesine rağmen sıra kaybetmesine neden olmuştur. Göç nedeniyle sırası gerileyen diğer iller Sakarya ve Tekirdağ illeridir. Bu illerde net göç hızı sırasıyla ‰ 11 ve ‰ 4 olarak gerçekleşmiştir.
Diyarbakır, Çorum, Osmaniye, Kars, Kilis, Mersin, Giresun, Hatay, Malatya ve Niğde illerinde net göç hızı negatif olduğu halde bu iller sıralamada düşüş gösteren illerdendir. Bu illerden Mersin ili hariç tamamında sağlık göstergelerinde kötüleşme ve Giresun hariç doğurganlık hızında artış tespit edilmiştir. Sırasıyla 3, 4, 5, 5, 5 ve 6 sıra gerileyen Diyarbakır, Osmaniye, Kars, Kilis, Mersin ve Malatya illerinde yeşil karta sahip nüfus oranında da önemli oranda artış gözlenirken, 6 sıra gerileyen Giresun ilinde tarımsal üretim payında da önemli bir düşüş gözlenmiştir.
Sıralamada 10 basamak gerileyen Adana, 9 basamak gerileyen Kahramanmaraş ve 8 basamak gerileyen Balıkesir illerinde temel bileşendeki ağırlıkları negatif olan yeşil karta sahip nüfus oranı ve doğurganlık hızı değişkenlerinde artış gözlenmiştir. Özellikle Balıkesir ve Kahramanmaraş illerinde sağlık göstergeleri kötüleşirken, Adana ilinde mali göstergelerden toplam banka kredileri içindeki pay değişkeni yarı yarıya azalmıştır.
Bunların dışında Erzurum, Karabük, Şanlıurfa ve Van illerinin sıralamadaki konumları birer sıra, Adıyaman, Hakkâri, Iğdır, Kırklareli ve Mardin illerinin konumları ise ikişer sıra gerilemiştir.
5.3. Konumu Değişmeyen İller
Sıralamada konumları değişmeyen 15 il bulunmaktadır. Bu illerden 6 tanesi hem 1996 yılı, hem 2003 yılı, hem de mevcut sıralamaya göre en gelişmiş ilk altı ildir. Bu iller sırasıyla İstanbul, Ankara, İzmir, Kocaeli, Bursa ve Eskişehir illeridir.
Gelişmişlik seviyesi en düşük olan il her üç sıralamada da Muş ilidir ve sıralamanın en sonundaki konumu değişmemiştir. Sıralamadaki konumları değişmeyen diğer iller Kayseri, Manisa, Rize, Samsun, Siirt ve Şırnak’tır.
6. SONUÇ
Bu çalışmada 81 ile ait 41 adet sosyo ekonomik değişken kullanılarak Türkiye’de 2010 yılı illerin sosyo ekonomik gelişmişlik sıralaması elde edilmiştir. Analiz tekniği olarak DPT’nin daha önceki konuyla ilgili çalışmalarında benimsediği PCA tercih edilmiştir.
81 il için yapılan sosyo ekonomik gelişmişlik sıralamasında, 1996 ve 2003 yıllarındaki çalışmalara paralel olarak en gelişmiş ilk altı il sırasıyla İstanbul, Ankara, İzmir, Kocaeli, Bursa ve Eskişehir iken sıralamanın en sonunda yer alan 2 il sırasıyla Ağrı ve Muş illeridir. 2010 sıralamasında, 2003 yılı sıralamasına göre 36 il sıra atlamış, 30 il sıra kaybetmiş ve 15 ilin de konumu değişmemiştir.
Çalışmadan elde edilen diğer bir önemli sonuç ise illerin gelişmişlik seviyeleri ile coğrafi konumları arasında önemli bir bağıntı olduğudur. Şöyle ki sıralamanın üst
16
seviyelerinde bulunan iller Türkiye’nin batısında yer alırken, sıralamanın alt seviyelerinde bulunan iller Türkiye’nin doğusundadır. Hatta sıralamanın sonunda yer alan illerden hiç biri batıda bulunmazken 16 il Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesindedir. Bu sonuç Türkiye’de bölgesel eşitsizliğin sürdüğünün açık bir göstergesidir.
KAYNAKÇABankalar Birliği, İstatistiki Raporlar, http://www.tbb.org.tr/tr/Banka_ve_Sektor_Bilgileri/
Default.aspx [Erişim. 08.06.2010].
Cahil, Miles B. and Nicolas Sanchez (2001), “Using Princible Compenents to Produce an Economic and Social Development Index: An Aplication to Latin America and the U.S.”, Atlantic Economic Journal, Vol. 29, No.3, pp. 311-329.
Das, Abhiman (1999), “Socio-Economic Development in India: A Regional Analysis”, Development and Society, Vol.28 No.2 pp.313-345.
Devlet Planlama Teşkilatı, http://www.dpt.gov.tr/DPT.portal [Erişim.08.06.2010].
Dinçer, Bülent ve Metin Özaslan (2004), “İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2004)”, http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/gosterge/2004/ilce.pdf [Erişim.08.06.2010].
Dinçer, Bülent, Metin Özaslan ve Erdoğan Satılmış (1996), “İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”, DPT Bölgesel Gelişme Ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Yayın no: DPT 2466.
Dinçer, Bülent, Metin Özaslan ve Taner Kavasoğlu (2003), “İllerin Ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2003)”, DPT Bölgesel Gelişme Ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Yayın no: DPT 2671.
Eczacılar Birliği, İstatistikler, http://www.teb.org.tr/?modul=tablolar [Erişim.08.06.2010].
Hazine Müsteşarlığı, http://www.hazine.gov.tr/irj/portal/anonymous [Erişim 08.06.2010].
Karayolları Genel Müdürlüğü, http://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Root/default.aspx [Erişim.08.06.2010].
Maliye Bakanlığı, GİB, Vergi istatistikleri, http://www.gib.gov.tr/index.php?id=271 [Erişim.08.06.2010].
Milli Eğitim Bakanlığı, İstatistik ve Bilgi Sistemleri, http://sgb.meb.gov.tr/istatistik/index.htm [Erişim.08.06.2010].
Sağlık Bakanlığı, Yeşil Kart Bilgi Sistemi, http://sbu.saglik.gov.tr/yesil/ [Erişim.08.06.2010].
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, OSB Bilgi Sistemi, http://osbbs.osbuk.org.tr/ [Erişim.08.06.2010].
TÜİK, Karşılaştırmalı Bölgesel İstatistikler, http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/menuAction.do [Erişim.08.06.2010].
Vyas, Seema and Lilani Kumaranayake (2006), “Constructing Socio-Economic Status Indices: How To Use Principal Components Analysis”, http://Heapol.Oxfordjournals.Org [Erişim. 08.06.2010].
Wang, Xiaolu (2007), “Who’s in First? A Regional Development Index For The People’s Republic Of China’s Provinces”, ADB Institute Discussion Paper, No. 66.
17